Udhëzues për zbatimin e standardeve fitosanitare në pylltari

i

Udhëzues për zbatimin e standardeve fitosanitare në pylltari

DOKUMENT

I FAO-S PËR

PYLLTARINË

164

ISS

N 0

258-6

150

Fotografia në ballinë:

Anoplophora glabripennis (brumbulli aziatik brigjatë) – një prej katalizatorëve të zhvillimit të standardeve fitosanitare, specifike për pylltari FAO/FO-5412/G. Allard

Udhëzues për zbatimin e standardeve fitosanitare në pylltari ORGANIZATA E KOMBEVE TË BASHKUARA PËR USHQIM DHE BUJQËSI Prishtinë, 2014

DOKUMENT

I FAO-S PËR

PYLLTARINË

164

Deklaratë për mohimin e përgjegjësisë Emërtimet dhe materiali në këtë produkt informativ nuk paraqet mendimin e ndonjë pjese të Organizatës së Kombeve të Bashkuara për Ushqim dhe Bujqësi (shkurt FAO), në përputhje me statusin ligjor apo zhvillimor të ndonjë shteti, territori, qyteti apo treve, apo të autoriteteve të tyre, apo për caktimin e kufijve të tyre. Përmendja e kompanive specifike, produkteve të prodhuesve, qofshin të çertifikuara apo jo, nuk nënkupton se të njëjtat mbështeten apo rekomandohen nga FAO, krahas të tjerave të ngjashme që nuk përmenden. Qëndrimet e shpalosura në këtë produkt informativ janë të autorit, apo autorëve, dhe jo medoemos paraqesin edhe qëndrimet apo politikat e FAO-s. ISBN 978-92-5-006785-8 (Kopje e shtypur) ISBN 978-92-5-007673-7 (PDF)

© FAO, 2014

FAO inkurajon shfrytëzimin, riprodhimin dhe shpërndarjen e materialit në këtë produkt informativ. Përveç se aty ku trajtohet ndryshe, materiali mund të kopjohet, shkarkohet apo shtypet për qëllime të studimit privat, hulumtimit apo të mësimdhënies, si dhe për shfrytëzim për produkte apo qëllime jotregtare, me kusht që FAO të përmendet si burim dhe bartës i të drejtave të autorit, dhe se, në asnjë mënyrë nuk nënkuptohet se FAO përkrah qëndrimet e përdoruesit, produkteve apo shërbimeve. Të gjitha kërkesat për të drejtën e përkthimit dhe të përshtatjes, si dhe për rishitje apo për të drejta të tjera për shfrytëzim tregtar, duhet të parashtrohen pranë www.fao.org/contact-us/licence-request, apo të dërgohen pranë [email protected]. Produktet informative të FAO-s janë në dispozicion në ueb-faqen e FAO-s: www.fao.org/publications dhe mund të blihen përmes [email protected].

http://www.fao.org/contact-us/licence-request

mailto:[email protected]

http://www.fao.org/publications

iii

Përmbajtja

Parathënie .................................................................................................................. vi

Falënderim ................................................................................................................ vii

Akronimet ................................................................................................................... xi

1. Hyrje ......................................................................................................................... 1

1.1. Kërcënimet e pyjeve të botës nga dëmtuesit .................................................... 1 1.2. Mbrojtja e pyjeve të botës ................................................................................. 2 1.3. Hollësi rreth këtij udhëzuesi .............................................................................. 2

2. Tregtia me produkte pyjore ................................................................................... 5

2.1. Produktet pyjore ................................................................................................ 7 2.2. Importimi i produkteve pyjore .......................................................................... 10 2.3. Eksporti i produkteve pyjore ............................................................................ 12

3. Praktikat e mira për mbrojtjen e shëndetit pyjor............................................... 17

3.1. Menaxhimi i integruar i dëmtuesve për pylltari ................................................ 17 3.2. Aktivitetet pyjore .............................................................................................. 19 3.3. Fidanishtet pyjore ............................................................................................ 21 3.4. Plantazhet dhe kulturat pyjore ......................................................................... 24 3.5. Pyjet e rigjeneruara natyrore ........................................................................... 26 3.6. Sharrat dhe trajtimet pas prerjes ..................................................................... 28 3.7. Transportimi i produkteve dhe qendrat e shpërndarjes .................................. 30 3.8. Përdorimi i një qasje sistemesh në menaxhimin e rreziqeve nga dëmtuesit në pyje ................................................................................................... 32 3.9. Sfidat në parandalimin e përhapjes së dëmtuesve përmes drunjve që përdoren për djegie ................................................................................................ 32 3.10. Sfidat në parandalimin e përhapjes së dëmtuesve përmes bimëve për mbjellje ................................................................................................................... 35 3.11. Sfidat në parandalimin që llojet e drunjëve të futur qëllimisht të mos shndërrohen në dëmtues ....................................................................................... 37

4. Konceptet fitosanitare të thjeshtësuara ............................................................. 39

4.1. Konventa ndërkombëtare për mbrojtjen e bimëve dhe standardet ndërkombëtare fitosanitare .................................................................................... 39 4.2. Analiza e rrezikshmërisë nga dëmtuesit ......................................................... 40 4.3. Rregullorja për materialin paketues prej druri ................................................. 41 4.4. Menaxhimi i dëmtuesve .................................................................................. 43 4.5. Qasja e sistemeve ........................................................................................... 47 4.6. Mbikëqyrja ....................................................................................................... 48 4.7. Raportimi i dëmtuesve .................................................................................... 51 4.8. Krijimi dhe njohja e zonave pa prani dëmtuesish dhe zonave me prani të ulët të dëmtuesve ............................................................................................... 52 4.9. Inspektimi ........................................................................................................ 53

iv

4.10. Certifikimi fitosanitar ...................................................................................... 54 4.11. Njoftimi për mospërputhshmëri ..................................................................... 55 4.12. Sistemet fitosanitare rregullatore të importit ................................................. 55

5. Rruga për të ardhmen .......................................................................................... 57

Referencat ................................................................................................................. 59

Shtojca 1 - Shembuj të paraqitjeve të dëmtuesve pyjorë dhe ndikimet e tyre ... 63

Shtojca 2 - Fjalorthi i termave ................................................................................. 83

Shtojca 3 - Standardet Ndërkombëtare për Masat Fitosanitare (SNMF) ............. 95

Shtojca 4 - Ku të drejtohemi për më shumë informata ....................................... 101

v

Figurat

Figura 1. Ndryshimi në eksportimin global të lëndës drusore dhe të drurit të sharruar

1992-2008....................................................................................................................5

Figura 2. Hapat në procesin e import/eksportit të produkteve pyjore.........................13

Kutizat 1. Trungjet: Një shembull i raportit midis rrezikut nga dëmtuesit

dhe kërkesave fitosanitare për import ..................................................................... 6

2. Produktet pyjore, rreziqet e tyre nga dëmtuesit dhe opsionet për menaxhimin e

rrezikut .................................................................................................................... 7

3. Shembuj të masave fitosanitare që mund të aplikohen te produktet pyjore ......... 11

4. Planifikimi dhe praktikat operacionale që minimizojnë praninë e dëmtuesve në

pyje........................................................................................................................ 20

5. Praktikat e mira për menaxhimin e fidanishteve, të cilat minimizojnë praninë e

dëmtuesve ............................................................................................................ 22

6. Praktikat e mira të mbjelljes që minimizojnë praninë e dëmtuesve ...................... 25

7. Praktikat e mira për pyjet e rigjeneruara natyrore, të cilat minimizojnë praninë e

dëmtuesve ............................................................................................................ 27

8. Praktikat e mira për kantieret për sharrim dhe për trajtimet pas prerjes, në

mënyrë që të reduktohet përhapja e dëmtuesve .................................................. 29

9. Praktikat e mira për qendrat e transportimit dhe të shpërndarjes së produkteve

për zvogëlimin e përhapjes së dëmtuesve ........................................................... 31

10. Shembuj të masave për menaxhimin e rrezikut të dëmtuesve të pyjeve, të cilat

mund të përfshihen në qasjen e sistemeve .......................................................... 33

11. Vëllimi i drurit si lëndë djegëse që tregtohet ndërkombëtarisht (mesatarja e vitit

2001 dhe 2002) ..................................................................................................... 35

12. Shembuj të futjes së qëllimshme të llojeve të drurit që janë shndërruar në

dëmtues ................................................................................................................ 38

13. Ndërhyrja emergjente dhe strategjia e daljes pas shfaqjes së “Dendroctonus

micans” në Britaninë e Madhe .............................................................................. 46

14. Aplikimi i një qasje me sisteme për eksportimin e trungjeve të patrajtuara .......... 48

15. Shembuj të raportimit të dëmtuesve në Europë dhe Amerikën Veriore ............... 51

16. Lëvizja e produkteve të kontrolluara në mes të zonave pa dëmtues ................... 52

vi

Parathënie

Kërcënimet ndaj shëndetit pyjor nga insektet, patogjenët dhe dëmtuesit e tjerë

joindigjenë (jovendës) po shfaqen për shkak të tregtisë globale në rritje dhe shfrytëzimit të

mundësive të reja të tregut. Modifikimi i habitateve dhe rritja e lëvizjeve ndërkombëtare të

dëmtuesve ndërlidhen me tregtimin e bimëve, produkteve bimore dhe artikujve të tjerë, si

kontejnerët, dheu, pajisjet industriale dhe bagazhi personal, ku të gjitha bashkë kanë

kontribuuar në përhapjen e dëmtuesve, si brenda ashtu edhe në mes të shteteve të ndryshme.

Menaxhimi i dëmtuesve dhe parandalimi i përhapjes së tyre luan një rol të rëndësishëm

në sigurimin që pyjet të mbeten të shëndetshme, duke plotësuar kështu objektivat e

menaxhimit të qëndrueshëm te pyjeve.

Organizatat Kombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (OKMB), të caktuara sipas Konventës

Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (KNMB), në të kaluarën kryesisht janë marrë me

kulturat bujqësore. Megjithatë, viteve të fundit, dëmtuesit pyjorë janë bërë një shqetësim i

madh, prandaj, nevojitet një komunikim më i mirë në mes të personelit të sektorit pyjor dhe

OKMB-ve. Të gjithë sektorët në pylltari duhet të kuptojnë se ç’është KNMB-ja, dhe se si

funksionojnë OKMB-të, në mënyrë që sektori pyjor të bëjë punën e tij në zbatimin e

Standardeve Ndërkombëtare për Masat Fitosanitare (SNMF) dhe të ndihmojë në ruajtjen e

shëndetit pyjor. Të kuptosh përmbajtjen e SNMF-ve, të cilat janë cak i ekspertëve fitosanitarë,

nuk është gjithmonë e lehtë për pylltarët dhe ndryshimet në terminologjinë fitosanitare dhe

pyjore shpesh kanë nevojë për sqarim.

Prandaj, Organizata e Kombeve të Bashkuara për Ushqim dhe Bujqësi - FAO, ka nisur

një aktivitet me shumë grupe të interesit për përgatitjen e këtij udhëzuesi, i cili përmban

udhëzime të qarta dhe koncize për praktikat e shëndetit pyjor, duke përfshirë edhe përshkrime

të thjeshta gjuhësore të SNMF-ve, si dhe sugjerime për përmirësimin e zbatimit të tyre në nivel

kombëtar. Udhëzuesi është përgatitur përmes një procesi konsultativ, i cili ka përfshirë një

grup shkencëtarësh ndërkombëtarë, autoritetesh fitosanitare dhe përfaqësuesish të sektorit

pyjor dhe është mbështetur nga Sekretariati i KNMB në FAO.

Të kuptuarit dhe zbatimi i SNMF-ve është qenësor në mirëmbajtjen e shëndetit dhe

vitalitetit pyjor, veçanërisht në zgjerimin e tregtisë globale, e cila po e rrit rrezikun e futjes së

dëmtuesve të ri dhe faktorëve, si ndryshimi klimatik lokal, i cili rrit mundësinë e shfaqjes së

dëmtuesve në vende të reja. Ky udhëzues do të ndihmojë politikëbërësit, planifikuesit dhe

menaxherët në zhvillimin dhe të kuptuarit e tij, si dhe përmirësimin e komunikimit në mes të

agjencive në nivel kombëtar dhe në zbatimin e këtyre standardeve në sektorin pyjor.

Jose Antonio Prado

Drejtor, Vlerësimi Pyjor, Divizioni për Menaxhim dhe Konservim

Departamenti i Pylltarisë, FAO

vii

Falënderim

FAO ka realizuar këtë botim me mbështetjen financiare të Programit Pyjor mes FAO-s dhe Finlandës “Menaxhimi i qëndrueshëm i pyjeve në kushte të ndryshimeve klimatike”, dhe në bashkëpunim me një grup ndërkombëtar shkencëtarësh, autoritetesh fitosanitare dhe përfaqësuesish të sektorit pyjor, me ç’rast falënderon sinqerisht gjithë anëtarët e grupit dhe organizatat e tyre për kohën dhe përkushtimin.

Gillian Allard (FAO), Kerry Britton (USDA-Shërbimi Pyjor) dhe Beverly Moore (konsulent) kanë koordinuar realizimin e botimit të tekstit, i cili është përgatitur nga:

Hesham A. Abuelnaga, Specialist për tregtinë ndërkombëtare, Afrikë, Lindje e Mesme dhe Rusi, Zyra e Çështjeve Teknike dhe Shkencore, Shërbimi i huaj bujqësor USDA, Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Eric Allen, Kërkues shkencor, Qendra Pyjore e Paqësorit, Burimet Natyrore, Kanada

Roddie Burgess, Shefi i Shërbimit të Shëndetit Bimor, Komisioni për Pylltari, Mbretëria e Bashkuar

Hugh F. Evans, Drejtues për kërkimet pyjore, Uells, Mbretëria e Bashkuar

Edson Tadeu Iede, Hulumtues pyjor, “Centro Nacional de Pesquisa de Florestas”, Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária (Embrapa), Brazil

Su See Lee, Drejtues i Programit për Shëndetësi dhe Konservim Pyjor, Instituti Kërkimor i Malajzisë (FRIM) dhe Nënkryetar i BNOMF, Malajzi

Keng-Yeang Lum, Udhëheqës i shkencëtarve, Qendra Rajonale për Azinë Lindore dhe Juglindore, CABI, Malajzi

Sarah Ahono H. Olembo, Këshilltar teknik, Standardet sanitare dhe fitosanitare dhe Siguria e ushqimit, Komisioni i Bashkimit Afrikan, Etiopi

Andrei Orlinski, Zyrtar shkencor, Organizata europiane dhe mediter ane për mbrojtjen e bimëve (POEMB), Francë

Shiroma Sathyapala, Menaxher ekipi, Grupi për eksport dhe import të bimëve, Drejtoria për standarde kufitare, Ministria e Bujqësisë dhe Pylltarisë, Zelandë e Re

Shane Sela, Vendosja e standardeve, Sekretariati i KNMB, FAO, Itali

Adnan Uzunovic, Kërkues shkencor – Mykolog, FPInnovations, Kanada

Brian Zak, Specialist për qasjen në treg dhe fitosanitari, Grupi i drurit të Kanadasë, Kanada

Gjithashtu falënderime për anëtarët e Sekretariatit të KNMB, në veçanti për Brent

Larson, zyrtar për standardet dhe Ana Peralta, zyrtare për zbatimin. Falënderohen gjithashtu Zyra e Jashtme e USDA-së për Shërbime Bujqësore të

Çështjeve Teknike dhe Shkencore/Divizioni i Bimëve dhe Organizata Europiane për mbrojtjen e bimëve (OEMB) për përkthimin e këtij udhëzuesi në Arabisht dhe Rusisht.

Shumë falënderime për ata që kanë ndihmuar në përgatitjen ose rishikimin e këtij

botimi, duke përfshirë:

Shqipëria: Kristaq Nicaj, Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorëve Argjentina: Juan C. Corley, INTA EEA Bariloche; Vicky Paula Klasmer, Instituto

Nacional de Tecnologia Agropecuaria (INTA); Raúl Villaverde, Secretaría de Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentos (SAGPyA) Australia: Cheryl Grgurinovic, Biosecurity Australia; Simon La@son, Queensland

Department of Primary Industries; Glynn Maynard, Departamenti i Bujqësisë, Peshkimit dhe Pylltarisë

viii

Belgjika: Marc Michielsen, CHEP Butani: Dhan B. Dhital, Ministria e Bujqësisë dhe Pylltarisë Bosnja dhe Hercegovina: Sabaheta Cutuk, Ministria e Tregtisë së Jashtme dhe

Marrëdhënieve Ekonomike të B dhe H; Tarik Trestic, Universiteti i Sarajevës Brazili: Leonardo Rodrigues Barbosa, Camilla Fediuk de Castro dhe Susete

do Rocio Chiarello Penteado, Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária (Embrapa); Carlos José Mendes, Asociacioni Shtetëror i Kompanive Pyjore në Parana Kanada: Pierre Bernier, Roxanne Comeau dhe Jacques Régnière, Burimet Natyrore në

Kanada; Colette Breuil, Universiteti i Kolumbisë Britaneze; John Huey, Industritë pyjore të Sundance Kili: Aida Baldini Urrutia, Korporata Kombëtare Pyjore (CONAF) Kina: Xu Fuyuan, Akademia Pyjore e Provincës Jiangsu; Luo Youqing, Universiteti i Pyjeve në

Beijing; @ang Yuejin, Akademia Kineze e Inspektimit dhe Shkencës Kuarantine Kolumbia: Olga Patricia Pinzon F., Universidad Distrital Francisco Jose de Caldas Danimarka: Hans Peter Ravn, Universiteti i Kopenhagenit Figji: Viliami Fakava, Sekretariati i Komunitetit Paqësor Gjermania: Thomas Schroeder, Julius Kühn-Institute, Qendra Kërkimore Federale për Bimët e

Kultivuara India: Nitin Kulkarni, Instituti Kërkimor i Pyjeve Tropikale Indonezia: Sri Rahayu, Universiteti “Gadjah Mada” Italia: Davide Paradiso, Consorzio Servizi Legno-Sughero Japonia: Kazuyoshi Futai, Kyoto University; Yuji Kitahara dhe Motoi Sakamura,

Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Peshkimit (MAFF); Hayato Masuya dhe Takeshi Toma, Instituti Kërkimor i Pylltarisë dhe Produkteve Pyjore; Yuichi Yamaoka, Universiteti i Tsukuba Kikiztani: Almaz Orozumbekov, Universiteti Kombëtar Agrar Kirkiz Lituania: Vaclovas Kucinskas, Shërbimi Shtetëror për Mbrojtjen e Bimëve i Lituanisë Malajzia: Laurence G. Kirton, Instituti Kërkimor Pyjor, Malajzi (FRIM) Holanda: Nico M. Horn, Ministria e Bujqësisë, Natyrës dhe Cilësisë së Ushqimit Zelanda e Re: Eckehard Brockerhoff dhe Lindsay Bulman, Scion; Bill Dyck, Bill

Dyck Ltd; Gordon Hosking, Hosking Forestry Ltd; Allanah Irvine dhe Shane Olsen, Ministria e Bujqësisë dhe Pylltarisë Filipine: Marcial C. Amaro, Jr., Studimi i Ekosistemeve dhe Byroja për Zhvillim Federata Ruse: Oleg Kulinich, All-Russian Center of Plant Quarantine Seykelles: Samuel Brutus, Ministria e Mjedisit dhe Burimeve Natyrore Sllovenia: Jošt Jakša, Shërbimi Pyjor i Sllovenisë; Dusan Jurc, Instituti Slloven i Pylltarisë Afrika e Jugut: Solomon Gebeyehu, USDA-Shërbimi i Huaj Bujqësor; Michael

J. Wingfield, Universiteti i Pretorias Spanja: Gerardo Sanchez, Direccion General del Medio Natural y Politica Forestal Sri Lanka: Upul Subasinghe, Universiteti “Sri Jayewardenepura” Sudani: Nafisa H. Baldo, Korporata Kërkimore Bujqësore Zvicra: Daniel Rigling, Instituti Kërkimor Federal i Zvicrës @SL Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë: Kiril Sotirovski, Universiteti “Sv.

Kiril i Metodij” Timor-Leste: Manuel da Silva, Ministria e Bujqësisë Trinidadi dhe Tobago: Mario Fortune, Ministria e Bujqësisë, Burimeve të Tokës dhe Marinës Uganda: James Epila-Otara dhe Peter Kiwuso, Organizata Kërkimore Kombëtare Bujqësore Ukraina: Valentyna Meshkova, Instituti Kërkimor Ukrahinas i Pylltarisë dhe Përmirësimit Pyjor Mbretëria e Bashkuar: Andrew Gaunt, Agjencia Kërkimore e Mjedisit dhe Ushqimit;

Andy Gordon, Shoqata Europiane për Fidanishte Pyjore; Andrew Leslie, Universiteti i Kumbrisë; Ian @right, Trusti Kombëtar Republika e Bashkuar e Tanzanisë: Ismail K. Aloo, Divizioni i Pyjeve dhe Bletarisë Shtetet e Bashkuara të Amerikës: Fred Ascherl, Rio Tinto Minerals; Marilyn Buford,

Phil Cannon, Robert A. Haack, Andreë M. Liebhold, Michael L. McManus, Carlos Rodriguez-Franco, Noel F. Schneeberger, Borys M. Tkacz dhe Shira Yoffe,

ix

USDA-Shërbimi Pyjor; Bruce Britton, Universiteti i Gjeorgjisë; Faith Campbell, Konservimi Natyror; William Ciesla, Menaxhimi Ndërkombëtar i Shëndetit Pyjor; Edgar Deomano, Shoqata Kombëtare e Kontejnerëve dhe Paletave prej Druri (NWPCA); Peyton Ferrier, USDA-Shërbimi për Kërkime Ekonomike; Deborah Fravel, USDA Shërbimi për Kërkime Bujqësore Uruguai: Ines Ares, Ministria e Bujqësisë, Blegtorisë dhe Peshkimit (MGAP);

Nora Telechea, Konsultante CABI: MattheW Cock dhe Marc Kenis, CABI Europë, Zvicër; Roger Day,

CABI Afrikë, Keni Komisioni Europian: Robert Baayen dhe Ana Suarez Meyer, Belgjikë; Lars

Christoffersen dhe Bernd Winkler, Irlandë Instituti Ndërkombëtar i Bujqësisë Tropikale (IITA): Danny Coyne, Republika e Bashkuar e

Tanzanisë FAO: Khaled Alrouechdi, Graciela Andrade, Jim Carle, Roberto Cenciarelli,

Arvydas Lebedys, Joachim Lorbach, Felice Padovani, Andrea Perlis dhe Maria Ruiz-Villar, Rome; Jorge Meza, Përfaqësia e FAO-s në Paraguaj; Alemayehu Refera, Zyra Nënrajonale e Afrikës Lindore, Etiopi; Mohamed Saket, Zyra Rajonale për Lindjen

e Afërt, Egjipt

x

Falenderim për financim

Përgatitja, shtypi dhe distribuimi i këtij doracaku është bërë i mundur falë mbështetjës së Ministrisë së Punëve të Jashtme të Finlandës.

xi

Akronimet

Shqip

KSHB Konventa për Shumëllojshmërinë Biologjike KTLRF Konventa për Tregtinë Ndërkombëtare të Llojeve të Rrezikuara të Florës dhe

Faunës së Egër KMF Komisioni për Masa Fitosanitare GKNKP Grupi Kërkimor Ndërkombëtar për Karantina Pyjore MID Menaxhimi i Integruar i Dëmtuesve KNMB Konventa Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Bimëve SNMF Standardet Ndërkombëtare për Masa Fitosanitare BNOKP Bashkimi Ndërkombëtar i Organizatave për Kërkime Pyjore OKMB Organizata Kombëtare për Mbrojtjen e Bimëve ZPPD Zonë Pa Praninë e Dëmtuesve VPPD Vendprodhim Pa Praninë e Dëmtuesve ARRD Analiza e Rrezikshmërisë nga Dëmtuesit ORMB Organizata Rajonale për Mbrojtjen e Bimëve MSF Marrëveshja e Organizatës Botërore të Tregtisë për Aplikimin e Masave

Sanitare dhe Fitosanitare PTKP Paneli Teknik për Karantina Pyjore MPD Materiali Paketues prej Druri OBT Organizata Botërore e Tregtisë

Anglisht

CBD Convention on Biological Diversity CITES Convention on International Trade in Endangered Species of Wild

Fauna and Flora CPM Commission on Phytosanitary Measures IFQRG International Forestry Quarantine Research Group IPM Integrated pest management IPPC International Plant Protection Convention ISPMs International Standards for Phytosanitary Measures IUFRO International Union of Forest Research Organizations NPPO National plant protection organization PFA Pest free area PFPP Pest free place of production PRA Pest risk analysis RPPO Regional plant protection organization SPS WTO Agreement on the Application of Sanitary and Phytosanitary

Measures TPFQ Technical Panel on Forest Quarantine WPM Wood Packaging Materials WTO World Trade Organization

xii

1

1. Hyrje

Është shumë e rëndësishme që pyjet e botës të mbrohen nga dëmtimi. Sipërfaqja e

përgjithshme pyjore në botë përbën vetëm mbi 4 miliardë hektarë, të cilat përfaqësojnë 31

përqind të sipërfaqes tokësore (FAO, 2010a). Resurset pyjore janë burim i rëndësishëm

botëror, ato sigurojnë një varg të gjerë përfitimesh mjedisore, ekonomike dhe sociale. Ato

sigurojnë një shumëllojshmëri produktesh të vlefshme, siç janë: lënda e drurit, druri si lëndë

djegëse, fibrat dhe drunjtë e tjerë, si dhe produkte të tjera pyjore jodrusore, që kontribuojnë në

jetesën e komuniteteve rurale. Pyjet sigurojnë shërbime thelbësore të ekosistemit, si: luftimi i

shkatërrimit të tokës, mbrojtja e ujëndarësve, rregullimi i klimës dhe mirëmbajtja e

biodiversitetit; pyjet luajnë një rol të rëndësishëm në ruajtjen e vlerave sociale dhe kulturore.

Pyjet po ashtu mund të luajnë një rol të rëndësishëm në drejtim të shqetësimeve për

ndryshimet klimatike globale. Për shembull, ato absorbojnë karbon nga atmosfera, duke e

depozituar atë në drunj dhe produkte pyjore. Pyjet e menaxhuara në mënyrën e duhur po

ashtu mund të sigurojnë lëndë drusore, që është një alternativë e karburanteve fosile.

Konservimi i zonave pyjore në përgjithësi, rimbjellja e pyjeve të shfrytëzura dhe menaxhimi i

pyjeve për të mbajtur rritjen e vrullshme janë të gjitha mënyra të rëndësishme për zvogëlimin e

grumbullimit të dioksidit të karbonit në atmosferë.

1.1. Kërcënimet e pyjeve të botës nga dëmtuesit

Shëndeti dhe vitaliteti i ekosistemeve pyjore është prekur nga një numër agjentësh

dhe çrregullimesh natyrore, përfshirë këtu dëmtuesit1

, thatësinë dhe zjarrin. Përderisa

çrregullimet janë pjesë e proceseve të vazhdueshme natyrore, të cilat shpesh mund të

kufizojnë mundësinë e plotësimit të objektivave për menaxhimin e pyjeve. Një numër i madh i

dëmtuesve mund të kenë ndikime negative në pyje dhe në sektorin pyjor. Vetëm dëmtimet nga

insektet pyjore dëmtojnë rreth 35 milionë hektarë pyje në vit, kryesisht në zona me halorë dhe

vende me temperatura të mesme (FAO, 2010a).

Llojet e dëmtuesve indigjenë (vendës) mund të bëhen problem i madh, veçanërisht

kur ato arrijnë të shumohen në masë në llojet e drunjëve jovendës. Ndonjëherë dëm më i

madh shkaktohet nga dëmtuesit joindigjenë dhe ata dëmtues, të cilët janë futur rastësisht

përmes tregtisë me produkte pyjore, bimë dhe artikuj të tjerë. Përderisa dëmtuesit joindigjenë

nuk kanë evoluar me pyjet që i sulmojnë ato, ndikimi i tyre ndonjëherë mund të jetë edhe

shkatërrues. Në situata të tilla, dëmtuesit e futur mund të mos kenë armiq natyrorë që

normalisht i mbajnë popullatat në ekuilibër. Drunjtë e rinj vendor mund të mos kenë fare

qëndrueshmëri apo mund të kenë qëndrueshmëri të pamjaftueshme ndaj dëmtuesve të futur

((jo vendorë). Ndryshimi klimatik, po ashtu duket se ndikon në krijimin e dëmtuesve në

lokacionet e reja, si dhe në rritjen e nivelit të dëmtuesve indigjenë, ashtu edhe atyre

joindigjenë. Shembuj të futjes së dëmtuesve kryesorë pyjorë dhe ndikimi i tyre në pyje mund të

shihen në Shtojcën 1.

1 Çdo lloj, prejardhje ose bio-lloj i bimës, kafshës ose patogjenit të dëmshëm për bimët ose produktet bimore

(SNMF Nr. 05, 2010, Fjalorthi i termave fitosanitare).

2 Udhëzues për zbatimin e standardeve fitosanitare në pylltari

1.2. Mbrojtja e pyjeve të botës

Mbrojtja e suksesshme e botës bimore, përfshirë llojet e drunjëve pyjorë nga

dëmtuesit kërkon veprim të koordinuar ndërkombëtar. Ky koordinim realizohet përmes

Konventës Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (KNMB), që është një marrëveshje

ndërkombëtare në mes shteteve për kontrollimin e dëmtuesve dhe parandalimin e përhapjes

së tyre. Organi

drejtues i KNMB-së është Komisioni për Masa Fitosanitare (KMF), i cili miraton Standardet

Ndërkombëtare për Masat Fitosanitare (SNMF)2 për parandalimin e futjes dhe përhapjes së

dëmtuesve dhe për lehtësimin e tregtisë. Që nga dhjetori i vitit 2010, 176 vende janë palë

kontraktuese (anëtare) të kësaj Konvente. Nën mbikëqyrjen e KNMB-së, shumica e qeverive

kanë themeluar organizata kombëtare për mbrojtjen e resurseve natyrore, nga futja dhe krijimi

i dëmtuesve të ri, përfshirë këtu pyjet. Këto bashkarisht referohen si Organizata Kombëtare për

Mbrojtjen e Bimëve (OKMB)3

, edhe pse vendet mund t’i quajnë ato inspektoriate për

shëndetin e bimëve, shërbime karantine e me emra të tjerë. OKMB-të shpesh bashkëpunojnë

me vendet fqinje për parandalimin e futjes së dëmtuesve dhe përhapjes së tyre në mes të

këtyre vendeve. Ky bashkëpunim mund të jetë përmes Organizatave Rajonale për Mbrojtjen e

Bimëve (ORMB).

OKMB-të janë pika zyrtare kombëtare të kontaktit për KNMB-të dhe OKMB-të janë

ato që punojnë së bashku për zhvillimin e SNMF-ve. Të gjitha vendet anëtare në mënyrë

unanime pajtohen që SNMF-të të jenë efektive në menaxhimin e rreziqeve nga dëmtuesit dhe

mundësimin e tregtimit më të sigurt. OKMB-të i përdorin SNMF-të si bazë për rregulloret e tyre

fitosanitare kombëtare. Për shkak se ato do të kenë ndikim në tregti, është e rëndësishme që

të gjithë ata që janë të përfshirë në tregtimin e produkteve pyjore të kuptojnë se si këto

rregullore mund t’i prekin ata. SNMF-të e zhvilluara nga KNMB-të njihen nga Organizata

Botërore e Tregtisë (OBT), e cila siguron një proces për zgjidhjen e kontesteve në çështjet e

tregtimit.

1.3. Hollësi rreth këtij udhëzuesi

Shumë njerëz të ndërlidhur me sektorin e pyjeve mund të luajnë një rol të rëndësishëm në parandalimin e përhapjes së dëmtuesve, duke përfshirë ata që janë të ndërlidhur me kultivimin, mbjelljen, menaxhimin, prodhimin, mbrojtjen, tregtimin dhe transportimin e produkteve pyjore. Ky udhëzues ka për qëllim të ndihmojë në zvogëlimin e ndikimit të njerëzve në përhapjen e dëmtuesve. Udhëzuesi ofron informata për SNMF-të, që janë lehtë të kuptueshme, dhe për rolin e praktikave për menaxhimin e pyjeve në zbatimin e standardeve fitosanitare dhe lehtësimin e tregtimit të sigurt. Në mënyrë specifike, udhëzuesi sqaron:

Mënyrën se si ndikojnë rregulloret e SNMF-ve dhe OKMB-ve në importimin dhe eksportimin e artikujve (produkteve) pyjor (Kapitulli 2);

Se si njerëzit në sektorin pyjor mund të zvogëlojnë rreziqet e përhapjes së dëmtuesve përmes veprimeve menaxhuese efektive (Kapitulli 3);

Se si SNMF-të mund të përdoren për parandalimin e futjes dhe përhapjes së dëmtuesve pyjor (Kapitulli 4);

2 Titujt e të gjitha SNMF-ve ekzistuese, dhe një përmbledhje e shkurtër janë paraqitur në Shtojcën 3.

3 Lista e plotë e OKMB-ve dhe personat e tyre kontaktues zyrtarë mund të gjenden në uebfaqen e KNMB-së:

www.ippc.int.

http://www.ippc.int/

Hyrje 3

Se si personeli i sektorit të pyjeve bashkëpunon me OKMB-të për të kontribuuar në zhvillimin dhe zbatimin e SNMF-ve dhe rregulloreve kombëtare fitosanitare, të cilat ndihmojnë në zvogëlimin e përhapjes së dëmtuesve, duke qenë sa më pak e mundur kufizuese në tregti (Kapitulli 5)

Secili kapitull është përgatitur si një dokument i vetëm, në mënyrë që t’i mundësojë

lexuesit përqendrimin në tema specifike sipas interesit të tij/saj. Është siguruar edhe një fjalorth termash, i cili qartëson më në detaje terminologjinë e përdorur.

Ky udhëzues do të jetë i një interesi vital për të gjithë sektorët në pylltari dhe po ashtu

do të jetë i dobishëm për politikëbërësit, planifikuesit, menaxherët dhe edukatorët e pyjeve,

veçanërisht në vendet në zhvillim.


5

2. Tregtia me produkte pyjore

Vëllimi i produkteve të drurit në tregtinë ndërkombëtare është rritur me 125 përqind

në mes të vitit 1992 dhe vitit 2008 (FAO, 2010b). Disa shembuj të ndryshimeve në vëllimin e

eksportit të produkteve të caktuara të drurit janë paraqitur në Figurën 1. Shumë vende

dëshirojnë të promovojnë tregtinë ndërkombëtare me produkte pyjore, mirëpo edhe të njohin

rëndësinë e mbrojtjes së bimëve, duke përfshirë pyjet, nga dëmtuesit4

. Organizatat

Kombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (OKMB)5 duhet të zbatojnë Standardet Ndërkombëtare për

Masat Fitosanitare6 (SNMF) si pjesë të rregulloreve të tyre fitosanitare kombëtare për

produktet e importuara pyjore. Aty ku kërkohet, OKMB-të gjithashtu certifikojnë ngarkesat për

eksportimin e tyre, duke treguar kështu se ato i plotësojnë kërkesat fitosanitare për import të

vendeve të tjera.

Kërkesat për importim të produktit të njëjtë mund të ndryshojnë nga vendi në vend.

Këto ndryshime zakonisht janë rezultat i dallimeve në vlerësim, varësisht nga shteti për

rrezikun nga dëmtuesit, që ndërlidhet me produktet. Këto dallime mund të ndodhin për shkak

të ndryshimeve në ndjeshmërinë e pyjeve ndaj dëmtuesve, ose në nivelet e rrezikut nga

dëmtuesit, të pranuara nga vendet gjegjëse (Shih Kutizën 1).

FIGURA 1

Ndryshimi në eksportin global të lëndës drusore dhe të drurit të sharruar 1992–2008 (milionë m³)

Drunjtë halorë

Drunjtë e butë jo halorë

Drunjtë tropikalë

Drunjtë halorë për sharrim

Drunjtë jo halorë për sharrim

0 20 40 60 80 100 120

1992 2008 Burimi: FAO, 2010b

4 Çdo lloj prejardhje ose biotip i bimës, i kafshës ose i agjentit patogjen që është i rrezikshëm për bimë ose

produkte bimore (SNMF nr. 05, 2010, Fjalori i termave fitosanitare) 5 Lista e plotë e OKMB-ve dhe personat e tyre kontaktues mund të gjenden në uebfaqen e CNMB-së,

www.ippc.int 6 Titujtë e gjithë SNMF-ve dhe përmbledhjet e shkurtëra janë dhënë në Shtojcën 3



Aktualisht janë duke u zhvilluar SNMF-të e reja (shih Kapitullin 5), për të ndihmuar në

importin dhe eksportin e produkteve pyjore dhe për të zvogëluar përhapjen e dëmtuesve.

Ky kapitull sqaron disa aspekte të mënyrës se si ndikojnë rregulloret e SNMF-ve dhe OKMB-

së në importimin dhe eksportimin e produkteve pyjore, sipas marrëveshjeve botërore për tregti.

Meqenëse importi dhe eksporti janë të lidhura ngushtë, rekomandohet që Seksionet 2.2 dhe

2.3 të lexohen së bashku.

KUTIZA 1

Trungjet: Një shembull i raportit midis rrezikut nga dëmtuesit dhe kërkesave fitosanitare për import

Përderisa druri mund të përmbajë shumë lloje organizmash, jo të gjitha trungjet që

transportohen paraqesin të njëjtin nivel të rrezikshmërisë në krijimin ose përhapjen e

dëmtuesve pyjorë. Shtetet mund të dallojnë për nga vlerësimi i tyre në lidhje me rrezikun

që lidhet me importimin e trungjeve, në varësi nga zona e origjinës, llojet dhe madhësia e

drunjëve, prania ose mungesa e lëvores, ose nëse dëmtuesi-t në fjalë është/janë të

pranish/ëm-me dhe i/të përhapur/a gjerësisht në atë vend. Disa vende nuk kanë kërkesa

fitosanitare për importin e trungjeve; disa kërkojnë certifikim fitosanitar, duke u bazuar

vetëm në inspektimin pamor të dëmtuesve. Shtetet e tjera mund të kërkojnë ose të

pranojnë një trajtim të veçantë dhe në disa raste kërkojnë certifikatën që vërteton se është

bërë trajtimi i tyre para eksportimit të tyre. Këto kërkesa fitosanitare për import janë krijuar

duke u bazuar në vlerësimin e rrezikshmërisë së bartjes së dëmtuesve bashkë me

trungjet e transportuara. Për shembull, trungjet që transportohen nga vendet tropikale për

në Kanada, një vend me temperaturë të mesme, mund të përmbajnë insekte, mirëpo kjo

do të jetë një pengesë gjeografike, d.m.th., kufizime në klima tropikale dhe lloje të drurit.

Meqenëse Kanadaja nuk ka pyje tropikale, ajo po ashtu ka pak kërkesa fitosanitare për

importin e llojeve të drurit me origjinë nga pyjet tropikale. Megjithatë, po qe se këto trungje

të njëjta do të përmbanin insekte që mund të krijonin ose shkaktonin dëme te drunjtë e

rëndësishëm në vendin importues, OKMB mund të përshkruajë masa fitosanitare

specifike para eksportimit, në mënyrë që të menaxhojë këtë rrezik.

Trungjet – Produkt me rrezikshmëri

të lartë? Perceptimet ndryshojnë

A .U

zu

no

vic

Tregtia me produkte pyjore 7

2.1. Produktet pyjore

Produktet pyjore janë produkte drusore dhe jodrusore të prodhuara nga bimët dhe

drunjtë e rritur në pyje dhe në toka të tjera pyjore. Për shkak të shumëllojshmërisë në cilësinë

e drurit dhe në proceset e përdorura për prodhimin e produkteve pyjore, rreziku i sulmit nga

dëmtuesit dhe masat që mund të merren për menaxhimin e atij rreziku ndryshojnë në varësi

nga llojet e produkteve. Disa shembuj të produkteve që renditen nga ato me rrezik të lartë në

ato me rrezik të ulët janë dhënë në Kutizën 2. Detaje të tjera për mundësitë e zvogëlimit të

rrezikut nga dëmtuesit në artikujt pyjorë janë paraqitur në Kapitullin 3.

KUTIZA 2

Produktet pyjore, rreziqet e tyre nga dëmtuesit dhe mënyrat për menaxhimin e rrezikut

Bimët për mbjellje (fidanet), duke përjashtuar farat

Bimët për mbjellje (stoku i fidaneve, duke përfshirë shkurren bonsai (që nuk rritet) dhe bredhin me

rrënjë të Krishtlindjeve) njihen zakonisht si bartës të dëmtuesve, të cilët mund të barten me kërcell

(dru dhe/ose lëvore), degë, gjethe, fryte/boçe, rrënjë dhe ndonjëherë edhe me tokë apo substrat

për rritje. Bimët në trajtë shkurreje bonsai, bredhi i Krishtlindjeve në vazo dhe drunjtë e mëdhenj

për mbjellje paraqesin rrezikshmëri më të madhe, meqenëse ato e kanë shumicën e këtyre

pjesëve të bimëve. Një numër dëmtuesish mund të barten me bimët për mbjellje, ku përfshihen:

morrat e bimëve, mollëkuqja, adelgidet, brumbujt e lëvores së drurit, mizat, tenjat; nematodat;

vrugu (kanceri) i gjetheve, i farës, i boçes (së pishës), i kalbëzimit të rrënjëve dhe i kërpudhave;

oomicetet patogjene; bakteret, viruset, viroidet dhe fitoplazmat.

Vendet importuese në përgjithësi bëjnë një analizë të rrezikshmërisë nga dëmtuesit (shih

Seksionin 4.2), në mënyrë që të vlerësojnë rrezikshmërinë e dëmtuesit, si dhe mënyrat për

zvogëlimin e rreziqeve.

Masat që mund të aplikohen për menaxhimin e dëmtuesve përfshijnë: mbikëqyrjen,

hulumtimet specifike për dëmtues, identifikimin e zonave pa insekte, trajtimet, inspektimet para

transportimit dhe ndërmjet të tjerash mbajtjen ose parandalimin para hyrjes. Mundësitë shtesë për

inspektimin e dëmtuesve mund të jenë edhe gjatë trajtimit të bimëve për mbjellje (duke përfshirë

këtu krasitjen, prerjen dhe paketimin) nga personeli i trajnuar për këtë qëllim.

Prerja e degëve

Prerja e degëve, përfshirë këtu edhe bredhin pa rrënjë të Krishtlindjeve, mund të bartë shumë

insekte, sikurse edhe bimët për mbjellje, mirëpo rreziku nga bartja e dëmtuesve te drunjtë nikoqirë

është më i vogël, sepse ata kryesisht përdoren në hapësira të mbyllura. Kjo kufizon rrezikun e

bartjes së dëmtuesve në mjediset natyrore. Megjithatë, kur ato hidhen, mund të mbajnë me vete

insekte që fluturojnë fuqishëm, ose mund të mbajnë spore të ndryshkut, të cilat mund të përhapen

lehtë me anë të rrymave të ajrit dhe përplasjes së shiut.

Bredhi i Krishtlindjeve është një bimë që përdoret shumë dhe shpesh rritet si një monokulturë,

e cila rrit potencialin për shpërthimin dhe përhapjen e dëmtuesve. Këto bimë zakonisht

transportohen gjatë një kohe të kufizuar të vitit, në mënyrë që hedhja e tyre pas përdorimit në

formë të kontrolluar të mos paraqesë rrezik për bartjen e dëmtuesve.

Masat që mund të përdoren për menaxhimin dhe parandalimin e përhapjes se dëmtuesve

përfshijnë ndërmjet të tjerave: hulumtimet për dëmtues, shfrytëzimin në zona pa dëmtues,

trajtimet, inspektimin para transportimit, si dhe ndalesat, mes tjerash. vazhdon


Druri/Trungjet (emrat që lidhen: trung druri, shtyllë, lëndë drusore për ndërtim, shtylla të

ngulura)

Druri me lëvore konsiderohet me rrezikshmëri më të lartë se sa druri pa lëvore. Që të dy këto

produkte mund të bartin dëmtues, megjithatë druri i lëvoruar ka më pak gjasa që të ketë dëmtues

që kolonizojnë lëvoren ose pjesën e drurit që gjendet menjëherë nën lëvore.

Për të menaxhuar dëmtuesit (insektet) që jetojnë brenda ose nën lëvoren e drurit, në

përgjithësi duhet të praktikohet heqja e lëvores, trajtimi me temperaturë nxehtë ose fumigimi. Për

dëmtuesit që zhvillohen në brendësi të drurit, trajtimi me nxehtësi ose fumigimi (tymosja) janë

masa parësore për menaxhimin e dëmtuesve. Aty ku është e mundur, mund të përdoret edhe

rrezatimi. Për patogjenët kërpudhorë, fumigimi, trajtimi me nxehtësi dhe përpunimi për

shfrytëzimin final mund të zvogëlojnë rrezikun nga dëmtuesit. Inspektimi pamor gjatë klasifikimit,

pas prerjes, ndihmon në heqjen përzgjedhëse të trungjeve të infektuara, edhe pse në disa raste,

ajo nuk është e mjaftueshme për identifikimin e fazave të hershme të kalbjes.

Fumigantet depërtojnë vetëm në një pjesë të sipërfaqes së jashtme të trungjeve dhe ato

konsiderohen si më pak efektive për trungjet me lëvore, veçanërisht me lëvore të njomë.

Druri i sharruar (emrat të ndërlidhur: dërrasa, lëndë druri e sharruar, lëndë drusore për

ndërtim, shtylla të prera katror)

Druri i sharruar ka rrezikshmëri më të ulët se sa druri i pasharruar, për shkak se sharrimi heq

pjesën më të madhe të lëvores, si dhe një pjesë të jashtme (sipërfaqësore) të drurit, duke

eliminuar kështu shumicën e dëmtuesve të drurit që jetojnë në lëvore ose nën lëvore.

Masat të cilat sugjerohen për menaxhimin e rreziqeve për drunjtë e pasharruar janë njësoj

efektive edhe për drurin e sharruar. Rreziku i infektimit me kërpudha me ngjyrë të kaltër dhe me

disa organizma të dobët mund të menaxhohet duke zvogëluar përmbajtjen e lagështisë së drurit,

p.sh., tharjen në furra.

Ashklat e drurit

Rreziku nga ashklat e drurit varet nga madhësia e tyre dhe veçanërisht nga mënyra se si do të

ruhen ose do të përdoren ato. Ashklat e drurit që përdoren si materiale për rregullimin e pejsazhit

mund të përhapin insekte të vogla, nematoda ose kërpudha. Aty ku përdoren ashklat e drurit për

prodhimin e celulozës ose për prodhimin e energjisë, dëmtuesit do të shkatërrohen nga përpunimi.

Mirëpo, kushtet e dobëta gjatë transportit, magazinimi dhe të lëvizurit me dorë para përdorimit

mund të paraqesin po ashtu rrezik.

Ashklat e drurit me madhësi të vogla, ulin rrezikun e shumicës së dëmtuesve, megjithatë

ashklat mund të mos zvogëlojnë rrezikun e mbijetesës së patogjenëve. Rreziku nga dëmtuesit

mund të menaxhohet me anë të trajtimit me nxehtësi, zvogëlimit të lagështisë së ashklave,

fumigimit dhe mbrojtjes gjatë transportimit dhe magazinimit.

Druri si lëndë djegëse

Druri si lëndë djegëse shpesh prodhohet nga druri i cilësisë së ulët ose nga druri i sulmuar nga

dëmtues të ndryshëm (d.m.th., brumbulli i lëvores së drurit, dëmtuesit ose kërpudhat që brejnë

thellë drurin). Si pasojë, transportimi i drurit si lëndë djegëse, si brenda vendit, ashtu edhe

ndërkombëtarisht, shpesh bëhet shkaktar i përhapjes së dëmtuesve. Transportimi i drurit si lëndë

djegëse brenda vendit, i cili shpesh nuk është i rregullt, është po ashtu një shteg efiçient për

përhapjen e specieve të përmendura, sapo ato të jenë krijuar në zonat e lokalizuara.

Trajtimi me nxehtësi ose fumigimi, si dhe ruajtja e përshtatshme gjatë transportimit dhe

magazinimi mund të zvogëlojnë rrezikun nga dëmtuesit. vazhdon


Lëvorja

Lëvorja mund të jetë bartëse e një numër dëmtuesish (p.sh., insektet, kërpudhat, nematodat).

Lëvorja mund të përdoret si lëndë djegëse, për mulqërimin e tokës, si bazë ushqyese, ose e

përpunuar për të prodhuar produkte të drurit. Rreziku nga dëmtuesit varet shumë nga qëllimi i

përdorimit. Lëvorja e infektuar, e përdorur për mulqërim ose si bazë ushqyese paraqet rrezik

shumë të madh. Disa prej masave për menaxhimin dhe parandalimin e rrezikut nga dëmtuesit

përfshijnë: trajtimin me nxehtësi, rrezatimin, uljen e lagështisë, fumigimin, kompostimin (përgatitjen

e dherishtes), ruajtjen e përshtatshme gjatë transportit dhe magazinimit.

Materiali paketues prej druri Lënda drusore për paketim ndonjëherë përbëhet prej dërrasave të cilësisë së dobët, të cilat mund

të bartin dëmtues, qoftë në dru apo në mbetjet e lëvores. Kjo ndërkombëtarisht njihet si

rrezikshmëri e lartë. Prandaj, materiali paketues prej druri duhet të jetë prej druri të lëvoruar (me

tolerancë të specifikuar), i trajtuar me nxehtësi ose me fumigim dhe i shenjuar me një ngjyrë

specifike të pranuar ndërkombëtarisht (shih Seksionin 4.3).

Panelet me bazë druri Panelet me bazë druri, siç janë: fletët e rimesos, kompensatat, shpërpllakat, grimcat e dërrasës (duke përfshirë pllakën e panelit) dhe listelat prej druri (duke përfshirë listela druri me densitet mesatar), prodhohen me përdorimin e nxehtësisë, presionit dhe ngjitjes, të cilat janë përgjithësisht pa dëmtues parësorë të drurit. Kontrolloni me OKMB-në tuaj për të parë nëse proceset më të reja, që përdorin temperatura të ftohta dhe ngjitës, dhe presion të përshtatshëm për mjedisin, janë të pranueshme si trajtime fitosanitare. Turjelat prej druri të thatë mund të infektojnë pothuaj çdo produkt druri pas prodhimit, madje

edhe nëse ai nxehet. Inspektimi mund të bëhet për të detektuar infeksionet.

Produktet e prodhuara prej druri

Produktet e prodhuara prej druri, si druri i përpunuar me dorë dhe orenditë, janë të shumëllojshme

dhe rreziku i tyre varet nga origjina e drurit, llojet e drurit, niveli i përpunimit dhe përdorimi i synuar.

Nëse metodat që përdoren për përpunim nuk kanë gjasa që t’i shkatërrojnë dëmtuesit, atëherë

nevojitet trajtim i mëtejshëm, si trajtimi me anë të nxehtësisë, fumigimit ose rrezatimit.

Farërat pyjore Farërat mund të bartin dëmtues, qoftë në sipërfaqe ose nga brenda. Niveli i rrezikshmërisë nga dëmtuesit varet nga lloji i dëmtuesve të farës, origjina e farës, siguria e detektimit të dëmtuesve dhe kushtet e ruajtjes së tyre në vendin e fundit të përdorimit. Disa masa për menaxhimin e rrezikut nga dëmtuesit përfshijnë: monitorimin në vendin e

prejardhjes, njohjen e zonave pa praninë e dëmtuesve dhe testimin e farave për detektimin e

dëmtuesve. Nëse zbulohet infektimi i farave, atëherë mund të nevojiten masa të caktuara, si

shkatërrimi, nxehtësia, përdorimi i pesticideve ose rrezatimi, në të kundërtën eksportimi nuk duhet

të bëhet fare.

Kultura e indeve bimore Kultura e indeve përgjithësisht konsiderohet si mënyra më e sigurt për bartjen e materialit shumues të bimëve. Megjithatë, edhe këto bimë të vogla nuk janë plotësisht sterile, meqë disa prej tyre janë dëshmuar

të bartin kërpudha, baktere, viruse, viroidë dhe fitoplazma të fshehura ose joaktive


Produktet me rrezikshmëri të lartë, si stoku i fidanishteve, shpesh duhet të kenë certifikatë fitosanitare

FAO/FO-6387/M. KASHIO

SNMF-të dhe rregulloret kombëtare zbatohen për secilin produkt që mund të jetë

bartës ose që infektohet nga dëmtuesit. Këto rregullore po ashtu zbatohen te secili organizëm

që mund të shërbejë si agjent transmetues, ose që mund të jetë dëmtues potencial më vete.

Produktet e kontrolluara mund të përfshijnë edhe çdo pajisje që përdoret për përpunimin ose

transportimin e mallrave. Shembuj të këtyre produkteve janë: kamionët me trungje, pajisjet për

trajtimin e drurit, kontejnerët për transportim, maunet, anijet, vagonët hekurudhorë, materialet

paketuese prej druri dhe njësitë e tjera për magazinim, të cilat janë të nevojshme për bartjen e

produkteve pyjore.

2.2. Importimi i produkteve pyjore

Palët kontraktuese – vendet që janë anëtare të KNMB-së kanë të drejtën sovrane

për të përgatitur rregullore për mbrojtjen e resurseve të tyre, përfshirë këtu pyjet, që nga

paraqitja dhe krijimi i dëmtuesve. Për dëmtuesit në fjalë, çdo OKMB e një shteti të caktuar

mund të krijojë rregullore që specifikojnë kërkesat e tyre fitosanitare për importim të

produkteve, përmes përdorimit të një procesi vlerësimi që quhet analiza e rrezikut nga

dëmtuesit (ARRD, shih Seksionin 4.2). Personeli i sektorit pyjor mund të luajë një rol të

rëndësishëm në asistimin e OKMB-ve për përcaktimin e statusit të dëmtuesve, përditësimin

dhe mbajtjen e efikasitetit të rregulloreve, përmes shkëmbimit të informatave për dëmtues,

duke mbështetur këtu edhe aktivitetet anketuese për insekte dhe duke ofruar informata për

dëmtues të rinj.

OKMB-të e vendeve importuese krijojnë kritere fitosanitare për import, bazuar në një

proces vlerësimi, i cili shqyrton me kujdes të gjitha aspektet e rrezikshmërisë nga një dëmtues,

përfshirë këtu:

Biologjinë e tij dhe lidhshmërinë e tij me produktin;

Mundësinë për t’u bartur me produktet e tregtuara;

Mundësinë për t’u futur brenda, për t’u krijuar dhe për t’u përhapur në vendin

importues;

FA

O/F

O-6

38

7/M

. KA

SH

IO


Mundësinë e tij për të shkaktuar dëm ekonomik dhe/ose mjedisor nëse krijohet, dhe

nëse rezulton me pasoja.

Ky proces, i cili bashkarisht referohet si një ARRD (shih Seksionin 4.2), kërkon një

vlerësim të dëshmive shkencore ekzistuese dhe informatave teknike, dhe deri në përfundim

mund të zgjasë disa vite. Thjesht, ARRD-të që marrin më pak kohë dhe burime, prapëseprapë

mund të ofrojnë informata të mira për të kuptuar rreziqet dhe mund të mundësojnë tregtimin

me zbatimin e masave të duhura për menaxhimin e dëmtuesve.

Sapo të ketë përfunduar ARRD, vendi importues mund të krijojë rregullore dhe kritere

të caktuara fitosanitare për import, në mënyrë që të menaxhojë rrezikun, ose që të parandalojë

importimin e një ngarkese me një origjinë të specifikuar. Kërkesat për import vendosen nga

OKMB-ja e vendit importues, mirëpo shpesh ato mund të negociohen në mënyrë të dyanshme

në mes të OKMB-ve të vendeve importuese dhe eksportuese. Kriteret për import mund të

përfshijnë aktivitetet që do të ndërmerren në vendin eksportues, në vendin tranzit, ose me të

hyrë në vendin importues (Kutiza 3).

KUTIZA 3 Shembuj të masave fitosanitare që mund të aplikohen

te produktet pyjore Para eksportimit

Të sigurohet se produkti ka origjinë nga një zonë ose vendprodhim pa praninë e dëmtuesve të specifikuar

Prodhimi i produktit të drurit të bazohet në kriteret specifike (p.sh. druri i lëvoruar)

Të inspektohet gjatë fazës vegjetative dhe para transportimit

Të trajtohet si duhet ose të trajtohet pas prerjes së lëndës drusore

Të parandalohet importi Gjatë transportimit

Trajtimet fitosanitare (p.sh., fumigimi gjatë transportit, preparate kimike)

Mbrojtja (mbulimi ose mbyllja e produkteve në një vend)

Transportimi brenda një periudhe të specifikuar (p.sh., bredhi i Krishtlindjeve mund të transportohet vetëm gjatë gjendjes pasive të dëmtuesve)

Të zbatohen kufizime në transportim, ose të ruhen në zona pa praninë e dëmtuesve

Pas arritjes në vendin importues

Të inspektohet

Të përpunohet në një mënyrë të veçantë

Të hyjë dhe të përdoret brenda një periudhe ose një sezoni të specifikuar

Të trajtohet pas hyrjes

Të zbatohet karantina pas hyrjes (aty ku nevojitet) Kjo nuk është një listë shteruese dhe shumë prej këtyre shembujve mund të përdoren

veçmas ose të zbatohen në kombinim, në mënyrë që të menaxhojnë një dëmtues të

vetëm ose një grup të dëmtuesve.


Industria duhet të jetë në përputhshmëri me kërkesat e importit dhe të eksportit, në mënyrë që importuesit që dëshirojnë të importojnë produkte pyjore, të kontaktojnë fillimisht zyrën më të afërt të OKMB-së së tyre.

Ngarkesat e importuara me produkte pyjore, veçanërisht ato që konsiderohen me rrezikshmëri të lartë (p.sh., stoku i fidanishteve, farat, lënda e patrajtuar drusore ose bredhi i Krishtlindjeve), shpesh kërkohen që të shoqërohen me një certifikatë fitosanitare, e cila lëshohet nga OKMB-ja e vendit eksportues (shih Seksionin 4.10). Certifikata fitosanitare është një dokument që dëshmon shëndetin e bimëve, produktet e drurit me prejardhje bimore, ose e cila konfirmon trajtimin. Ajo është një deklaratë e shkruar që vërteton se ngarkesa është në përputhshmëri, ose se ajo i plotëson kriteret e vendit importues. Ajo vërteton se çdo masë që kërkohet të ndërmerret para eksportimit është plotësuar kënaqshëm, ose që për çdo masë që do të zbatohet gjatë transportimit është aplikuar sipas dispozitave të caktuara.

Produktet që nuk i plotësojnë kriteret fitosanitare për import mund të trajtohen në pikën e hyrjes, mund të refuzohen në hyrje të vendit importues, mund të shkatërrohen, të ridestinohen për në një vend tjetër që i pranon ata, ose mund të kthehen në vendin eksportues. Kur ngarkesat refuzohen për shkak të mosplotësimit të kritereve për import, OKMB-të duhet të njoftojnë vendin eksportues, në mënyrë që të mund të ndërmerren veprime korrigjuese, për të shmangur përsëritjen e refuzimeve (shih Seksionin 4.11). Dërgesat e refuzuara mund të rezultojnë në kosto të mëdha, si për importuesin, ashtu edhe për eksportuesin.

Shumica e vendeve bëjnë organizime speciale për të lejuar hyrjen e produkteve normalisht të ndaluara për testim shkencor ose industrial, për disa aplikacione të kufizuara industriale, ose për sasi të vogla të importeve. Këto përgatitje zakonisht bëhen për një rast, bazuar në po atë rast dhe ato përcaktohen nga OKMB-ja e vendit importues. Zakonisht OKMB-ja e vendit importues siguron një lejë speciale me shkrim (lejë për import) ose një letër, për të autorizuar këtë lloj importimi të kufizuar. Figura 2 paraqet hapat që mund të ndiqen për importin ose eksportin e produkteve pyjore.

2.3. Eksporti i produkteve pyjore

Për të eksportuar produktet pyjore, eksportuesi duhet të kontaktojë së pari OKMB-në

e tij. OKMB-të kanë raporte bashkëpunuese me OKMB-të e vendeve me të cilat ato bëjnë tregti. Në mënyrë ideale, OKMB-ja e vendit eksportues duhet të ketë informata për kërkesat fitosanitare për import të vendeve të ndryshme, si dhe për hapat që duhet të ndiqen për eksportin e mallrave. Eksportuesi mund të sigurojë po ashtu detajet për kritere, drejtpërdrejt nga OKMB-ja e vendit importues, ose përmes importuesit, i cili mund t’i marrë kërkesat nga OKMB-ja e tij. Ekspertët duhet të jenë në dijeni që vendet e ndryshme mund të kenë kritere të ndryshme për një produkt të caktuar, edhe nëse ato vende të ndryshme mund të jenë të lidhur gjeografikisht. Është në interes të eksportuesve që të sigurohen para eksportit se produktet e tyre janë në përputhje me kriteret.

Nëse vendi importues nuk i ka zhvilluar kërkesat specifike fitosanitare për import për një produkt të caktuar, atëherë mund të lindë nevoja për inicimin e një ARRD-je, siç është paraqitur në Figurën 2.


FIGURA 2

Hapat në procesin e importit/eksportit për produktet pyjore

Importuesi vendos të importojë një produkt të caktuar nga

një burim specifik

Importuesi konsultohet me OKMB-në lokale për të siguruar kërkesat për import.

JO

A janë krijuar tashmë kriteret për import?

PO

OKMB-ja e vendit importues vlerëson rrezikshmërinë nga dëmtuesit dhe krijon kriteret fitosanitare për import.

Nuk ka rrezik nga

dëmtuesit

Është

identifikuar rreziku nga

dëmtuesit dhe janë

identifikuar masat e

duhura për menaxhimin e

rrezikut.

Rreziku nga

dëmtuesit nuk mund të

menaxhohet; nuk lejohet

importi.

OKMB-ja e vendit eksportues i verifikon kërkesat dhe nëse

ato janë plotësuar, nëse është e nevojshme, atëherë lëshohet një dokument i nevojshëm

(p.sh., certifikatë fitosanitare)

Dërgohet produkti me dokumentacionin e kërkuar.

Nëse është e nevojshme, OKMB-ja dhe/ose agjencia doganore e vendit importues kontrollon produktin dhe

dokumentacionin.

JO

A është dërgesa në përputhshmëri me kërkesat për import?

PO

OKMB-ja ndërmerr veprimet e duhura për të parandaluar

hyrjen e dëmtuesve: trajtimi, refuzimi, shkatërrimi etj..

Importuesi e pranon produktin.

Për këtë ARRD, OKMB-ja e vendit importues mund të kërkojë nga OKMB-ja e vendit

eksportues informata dhe të dhëna teknike për dëmtuesit potencialë, që lidhen me artikullin

dhe mund të kërkojë edhe një përshkrim të masave potenciale, që mund të aplikohen për

menaxhimin e rrezikut nga bartja e dëmtuesve.

Shpesh OKMB-ja e vendit eksportues ka më shumë informata për dëmtuesit pyjorë

që lidhen me produktin dhe mund të bashkëpunojë me OKMB-në e vendit importues në këtë

drejtim. Ky proces bashkëpunimi në mes të OKMB-ve mund të ndihmojë në zhvillimin e


mundshëm të aranzhimeve bilaterale, që mund të krijojnë kritere specifike për importin e një

produkti nga një rajon specifik. Këto aranzhime mund të sigurojnë po ashtu një mekanizëm për

të vendosur, nëse produktet normalisht të ndaluara apo të kontrolluara të ndalohen për t’iu

nënshtruar testimit shkencor ose industrial, me një masë fitosanitare alternative.

Për shumë produkte pyjore të importuara kërkohet një certifikatë fitosanitare e cila

duhet të lëshohet nga OKMB-ja e vendit eksportues. OKMB-ja e vendit eksportues bën

përgatitjet me eksportuesin, në mënyrë që të verifikojnë nëse janë plotësuar kriteret për import

(d.m.th., trajtimet, praktikat e prodhimit), si dhe bën çdo inspektim që kërkohet. Disa aktivitete

që kërkohen për të mbështetur certifikatën fitosanitare, si inspektimet periodike gjatë procesit

të prodhimit dhe aktivitetet për menaxhimin e integruar të dëmtuesve, mund të realizohen në

mënyrë më efektive nga pylltarët, në kuadër të autoritetit të OKMB-së gjatë trajtimit dhe

përpunimit të drurit të prerë (shih Kapitullin 3).

OKMB-ja e vendit eksportues mund të kryejë inspektimet ose mund t’i delegojë ato te

një organizatë e autorizuar ose individ i autorizuar që është nën kontrollin dhe përgjegjësinë e

OKMB-së. Në disa raste, kur produktet lëvizin nga një vend në një vend të dytë dhe pastaj në

një vend të tretë, një certifikatë fitosanitare rieksportimi mund t’i lëshohet vendit të dytë nga

OKMB-ja, në mënyrë që të plotësohen kriteret e vendit të destinacionit final (shih Seksionin

4.10).

Sipas marrëveshjeve bilaterale, certifikatat e tjera, si certifikatat e trajtimit ose

deklaratat e prodhuesit, ndonjëherë përdoren si një alternativë ose si dokument shtesë i

certifikatës fitosanitare. Këto certifikata shpesh përmbajnë vetëm një pjesë të informatave që

kërkohen për një certifikatë fitosanitare, si p.sh., kur, ku dhe si është aplikuar një trajtim

specifik.

OKMB-të e disa vendeve kërkojnë lejë importimi, e cila specifikon kërkesat e tyre

fitosanitare për importim dhe përmes së cilës autorizohet importimi i produktit. Zakonisht

importuesi është përgjegjës për marrjen e një lejë importi dhe për sigurimin e detajeve për

OKMB-në e vendit eksportues përmes eksportuesit.

Produkte të caktuara pyjore, të përpunuara, (p.sh., kompensata, listela e drurit) njihen

që paraqesin rrezik më të vogël për bartjen e dëmtuesve dhe, si të tillë, mund të lirohen nga

kërkesat e caktuara. OKMB-ja mund të kërkojë certifikimin e një lloj përpunimi të realizuar për

produktin që kualifikohet për këto përjashtime. Një udhëzim i përgjithshëm për OKMB-në është

në dispozicion për llojet e produkteve pyjore, të cilat mund të mos kërkojnë një certifikatë

fitosanitare si rezultat i përpunimit dhe qëllimit të shfrytëzimit.7

Përveç rregulloreve fitosanitare të një vendi importues, mund të ketë edhe kërkesa të

tjera, duke përfshirë ato që dalin nga Konventa për Tregtinë Ndërkombëtare të Llojeve të

Rrezikuara të Florës dhe Faunës së Egër (KTLRF), Konventa për Shumëllojshmëri Biologjike

(KSHB) dhe marrëveshjet e tjera ndërkombëtare. Në disa raste, këto kërkesa të veçanta mund

të administrohen nga një autoritet tjetër prej OKMB-së.

7 Shtojca 1 e SNMF Nr. 32 (2009), Kategorizimi i produkteve sipas rrezikut së tyre nga dëmtuesit, ofron një lloj

udhëzimi për rreziqet e shoqëruara me produktet e përpunuara, sipas rrezikut të tyre nga dëmtuesit


Kamionët e ngarkuar me trungje dhe dru gjysmë të përpunuar transportohen me anë të anijeve në Brazil.

Disa vende eksportuese mund të kërkojnë po ashtu lejë për eksportimin e materialeve

të shëndetshme, si ato me potencial për të prodhuar barëra të dobishme mjekësore.

Përveç vetë produkteve pyjore, pajisjet që përdoren për prerjen ose transportimin e

produkteve pyjore mund të paraqesin rrezik për bartjen e dëmtuesve pyjorë. OKMB-të gjithnjë

e më shumë po hartojnë kritere për futjen e këtyre pajisjeve. Kontejnerët dhe njësitë e tjera për

ruajtje, po ashtu mund të infektohen me dëmtues, mbeturina të tokës ose të produkteve pyjore

(d.m.th., degë, gjethe, copa bimësh). Këto duhet të pastrohen pas përdorimit dhe materialet e

ndotura duhet të largohen në atë mënyrë që do të menaxhonte në mënyrë më efektive

rrezikun, si p.sh., duke i djegur, groposur thellë ose duke i ripërpunuar ato në produkte të tjera.

Kujdes, në disa vende, rregulloret mjedisore lokale ose rregulloret për menaxhimin e

mbeturinave mund të ndikojnë në vendimet për mënyrën e trajtimit ose të hedhjes së

materialeve. Para se të vazhdohet më tej, duhet të konsultohet autoriteti përkatës.

FA

O/C

FO

000

56

6/R

. FA

IDU

TT

I


Praktikat e mira për mbrojtjen e shëndetit pyjor 17

3. Praktikat e mira për mbrojtjen e shëndetit pyjor

Pyjet janë ekosisteme që përbëhen prej të gjitha formave të jetës. Dëmtuesit dhe

mikroorganizmat jetojnë brenda druri dhe në drunjë, shfrytëzojnë gjethet e tyre, lëvoren, drurin

dhe rrënjët për strehim dhe ushqim. Prandaj, produktet pyjore kanë gjasa që të përmbajnë

këto organizma në çdo kohë. Shumë lloje që konsiderohen dëmtues8

në disa vende

importuese mund të mos konsiderohen dëmtues në territorin e tyre autotokton. Prandaj,

përderisa është e qartë se një pyll, në të cilin shfaqet një sëmundje ose një përhapje e madhe

(shpërthim) insektesh ai paraqet një kërcënim të drejtpërdrejtë për tregtinë ndërkombëtare,

produktet nga një pyll i shëndetshëm mund të paraqesin po ashtu rrezik nga dëmtuesit.

Sidoqoftë, shëndeti i mirë pyjor duhet të jetë minimumi i qëllimit për një menaxhim të

shëndoshë komercial. Mbajtja e pyjeve në gjendje të mirë shëndetësore kërkon planifikim të

kujdesshëm gjatë gjithë fazave të menaxhimit të resurseve nga mbjellja ose rigjenerimi, e deri

te prodhimi final (prerja) shfrytëzimi. Planifikimi i prodhimit final (prerjes) duhet të ketë

parasysh se cilat janë gjasat për një produkt që të rritet përsëri dhe se si do të menaxhohen

gjeneratat e ardhshme të pyjeve. Ky kapitull ofron informatat themelore për Menaxhimin e

Integruar të Dëmtuesve (MID), praktikat për menaxhimin e dëmtuesve si dhe për të gjitha fazat

dhe vendet e përfshira në menaxhimin e resurseve pyjore, përfshirë këtu:

Aktivitetet pyjore: planifikimin, prerjen dhe transportimin;

Fidanishtet pyjore;

Pyjet e mbjellura - Pyllëzimet;

Pyjet e rigjeneruara natyrore;

Trajtimet pas prerjes dhe pas sharrimit;

Transportimin dhe shpërndarjen e produkteve.

Shumë prej praktikave të sugjeruara, si, higjiena, mbikëqyrja dhe raportimi i shpejtë

në Organizatën Kombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (OKMB)9 janë të zbatueshme dhe të mira

për të gjitha fazat e menaxhimit të pyjeve. Këto forma menaxhuese mund të përzgjidhen dhe

të përshtaten sipas kushteve individuale. Duhet të theksohet se në disa vende dhe në disa

situata, mund të mos jetë e mundur që të zbatohen të gjitha këto praktika të mira, veçanërisht

pas fatkeqësive natyrore dhe ngjarjeve të papritura, të cilat mund të shkaktojnë pengesa

ekonomike, si dhe të shtrojnë nevojën për veprime të menjëhershme, siç është shpëtimi i

pronave.

3.1. Menaxhimi i integruar i dëmtuesve për pylltari

Mënyra më efikase për të menaxhuar dëmtuesit e pyjeve është Menaxhimi i Integruar

i Dëmtuesve (MID). MID mund të përcaktohet si kombinim i masave parandaluese,

monitoruese dhe masave mbrojtëse të cilat mund të jenë efikase në aspektin ekologjik dhe

ekonomik, si dhe të pranueshme në aspektin social, në mënyrë që të mbajnë në nivel të

përshtatshëm popullacionet e dëmtuesve. Parandalimi mund të përfshijë drurin e

përshtatshëm, përzgjedhjen e varietetit dhe të vendit, rigjenerimin natyror, praktikat e mbjelljes

8 Çdo lloj prejardhje ose biotip i bimës, i kafshës ose i agjentit patogjen që është i rrezikshëm për bimë ose produkte

bimore (SNMF nr. 05, 2010, Fjalori i termave fitosanitare) 9 Lista e plotë e OKMB-ve dhe personave të tyre kontaktues zyrtarë mund të gjenden në CNMB. Uebfaqja:

www.ippc.int.



dhe të rrallimit, të cilat zvogëlojnë popullacionet e dëmtuesve dhe të cilat favorizojnë kontrollin

e qëndrueshëm me anë të armiqve natyrorë. Monitorimi i kujdesshëm i popullacionit të

dëmtuesve, për shembull, përmes kontrollit pamor ose sistemeve të grackave, përcakton

kohën se kur duhen ndërmarrë masat adekuate për kontroll.

Çlirimi i parazitëve “Pauesia” për bi okontroll të morrit të selvisë “Cinara cupressivora”, në Kenian Perëndimore.

Masat për mbrojtje, kontroll mekanik, kontroll biologjik, përmes përdorimit të armiqve

natyrorë dhe bio-pesticideve, apo përmes metodave të tjera për kontroll të qëndrueshëm,

parapëlqehen më shumë se sa pesticidet sintetike. MID mbështetet në të kuptuarit e biologjisë

së drunjve, pyjeve dhe dëmtuesve, si dhe në biologjinë e agjentëve natyrorë, të cilët

ndihmojnë në mbajtjen e dëmtuesve nën kontroll. Prandaj, në mënyrë që MID të jetë efikas,

stafi në terren duhet të trajnohet për njohjen e dëmtuesve, monitorimin e niveleve të

popullacioneve dhe përdorimin e agjentëve për kontroll biologjik, si edhe për metodat e tjera të

përshtatshme për kontroll.

Kontrolli biologjik përmes përdorimit të armiqve natyrorë është një komponent

thelbësor i MID. Armiqtë e dobishëm natyrorë mund të promovohen me anë të praktikave të

përshtatshme të silvikulturës (kontrolli biologjik me anë të konservimit), ose me anë të

çlirimeve shtesë (kontrolli biologjik me anë të shtimit), dhe kjo e fundit, duke përfshirë edhe

përdorimin e pesticideve biologjike, bazuar në sëmundjet mikrobiale të dëmtuesve dhe të

barërave të këqija. Qasja e tretë që përdoret më së shumti në pylltari, kontrolli biologjik klasik,

përmban kontrollin e dëmtuesve dhe barërave të këqija autoktone, përmes importimit të

armiqve natyrorë (parazitëve, grabitqarëve ose patogjenëve për dëmtues; artropodët herbivorë

dhe fitopatogjenët për barëra të këqija) nga vendi i tyre i prejardhjes. Kjo qasje është realizuar

me sukses për më shumë se një shekull. Megjithatë, nëpër vite, praktikuesit janë

ndërgjegjësuar më shumë që agjentët e kontrollit biologjik mund të kenë edhe efekte anësore

të padëshirueshme.

Fillimisht, ky shqetësim ishte i kufizuar në ndikimin e mundshëm të këtyre agjentëve

të shfaqur te bimët dhe te insektet me rëndësi ekonomike (veçanërisht bletët, krimbi i

mëndafshit dhe agjentët për kontrollin biologjik të barërave të këqija). Kohët e fundit, rritja e

vetndërgjegjësimit për mjedisin ka sjellë vëmendje për rrezik potencial ndaj gjithë florës dhe

BU

GW

OO

D.O

RG

/W.M

. CIE

SL

A/3

94

30

32


faunës indigjene, posaçërisht ndaj llojeve të rralla dhe të rrezikuara. SNMF Nr. 03 ofron

udhëzime për përdorimin e sigurt të armiqve natyrorë ekzotikë në programet e kontrollit

biologjik. Kur të merren në konsideratë agjentët për kontroll biologjik, është jashtëzakonisht e

rëndësishme që të merren informata për dëmtuesit (identifikimin, rëndësinë dhe njohjen e

armiqëve të tyre natyrorë), armikun natyror (identifikimi, biologjia, veçoritë e organizmit

strehues, rrezikshmëria ndaj strehuesve që nuk janë në shënjestër, armiqtë natyrorë dhe

ndotësit e mundshëm dhe procedurat për eliminimin e tyre), shëndetin e njerëzve dhe të

kafshëve dhe aspektet e sigurisë. Përfundimisht, vendimi për të përdorur një agjent për kontroll

biologjik mund të varet nga vlerësimet ekonomike, të bazuara në rezultatet shkencore për

mundësinë e paraqitjes së agjentit për kontroll biologjik, kundrejt kostove mjedisore dhe

ekonomike të opsioneve të tjera të kontrollit, si: pesticidet ose mosveprimi dhe pranimi i

humbjeve si pasojë e dëmtuesve.

3.2. Aktivitetet pyjore

Personeli i operacioneve pyjore mund të minimizojë lëvizjen e dëmtuesve përmes

planifikimit të kujdesshëm operativ, prerjes, depozitimit të drurit dhe transportimit (shih

Seksionin 3.8). Bartja e dëmtuesve nga vendi i prerjes deri te vendi i përpunimit mund të

parandalohet gjatë shënjimit dhe prerjes së trungjeve, veçanërisht atëherë kur vlerësohen

vëllimi dhe cilësia e drurit. Personeli duhet të jetë i trajnuar për të njohur dhe raportuar për

dëmtuesit e pazakonshëm dhe për simptomat e drunjve të sëmurë ose të infektuar me

dëmtues, dhe të përdorë praktikat që reduktojnë rrezikun e popullacioneve të dëmtuesve që

mund të barten në vendet e tjera.

Lëvorimi i trungjeve të prekur mund të ndihmojë në mënjanimin e përhapjes së dëmtuesve nga vendi i prerjes deri te vendi i përpunimit; punëtorët këtu po i largojnë lëvoret nga trungjet e prekura nga brumbulli i pishës jugore, ”Dendroctonus frontalis”, në Honduras

Minimizimi i niveleve të popullatave të dëmtuesve gjatë prerjes dhe përpunimit do të

zvogëlojë shfaqjen e dëmtuesve në produkte para eksportit dhe do ta bëjë transportimin më të

lehtë dhe më të sigurt. Kjo është veçanërisht e rëndësishme nëse druri i prerë do të lëvizet

ndërkombëtarisht. Përveç kësaj, ndikimet potenciale të masave fitosanitare në tregti mund të

FA

O/F

O-6

06

4/R

. BIL

LIN

GS


zvogëlohen përmes identifikimit dhe raportimit në OKMB të dëmtuesve të pazakonshëm,

veçanërisht nëse dëmtuesi zbulohet herët, kur edhe mund të çrrënjoset (shih Seksionin 4.6).

Kutiza 4 tregon udhëzime më specifike për praktikat operative që zvogëlojnë praninë e

dëmtuesve.

Konsideratat fitosanitare janë veçanërisht të rëndësishme kur është fjala për tregjet

ndërkombëtare. Këto konsiderata duhet të ekuilibrohen sipas vendimeve të tjera të

rëndësishme për menaxhimin e resurseve pyjore, si plotësimi i qëllimeve të biodiversitetit,

shfrytëzimet rekreative dhe shuarja e zjarrit. Ekonomia dhe rregulloret vendore janë po ashtu

faktorë të rëndësishëm në vendimmarrjen për veprimet pyjore.

KUTIZA 4 Planifikimi dhe praktikat operacionale që minimizojnë praninë e

dëmtuesve në pyje

Përzgjedhja e gjenotipit të përshtatshëm të drunjve për vendin e duhur. Nëse drunjtë

nuk janë të përshtatur mirë me tipin e tokës ose me klimën, çojnë në dobësimin dhe

uljen e ndjeshmërinë ndaj sulmeve të insekteve dhe patogjenëve.

Identifikimi i ndonjë shumëzimi në masë të dëmtuesve gjatë fazave të planifikimit në

terren dhe raportimi i tyre te eksperti për dëmtues. Nëse është e nevojshme mund të

raportohen edhe në OKMB, ose te autoritetet e tjera rregullatore. Speciet që nuk

konsiderohen dëmtues në një vend, mund të konsiderohen dëmtues në vendin tjetër.

Përveç regjistrimit të të gjitha shpërthimeve të dëmtuesve, regjistrohet edhe

vendndodhja se ku është shfaqur dëmtuesi. Në të ardhmen kjo do të ndihmojë në

përcaktimin e zonave pa prani dëmtuesish.

Realizimi sistematik i hulumtimeve të dizenjuara për identifikimin dhe vlerësimin e

rritjes së pranisë së dëmtuesve dhe patogjenëve pyjorë dhe dëmeve të shkaktuara

nga ato. Raportimi me kohë i shfaqjes së pazakontë të dëmtuesve te menaxherët e

pyjeve, OKMB-të, pronarët e tokave pyjore dhe palët e tjera të interesit.

Shfrytëzimi i njohurive lidhur me biologjinë e zhvillimit të dëmtuesit dhe i kushteve

klimatike, për parashikimin e shfaqjes së dëmtuesve dhe zgjedhjen e kohës optimale

për zbatimin e masave të kontrollit për parandalimin e përhapje së tyre.

Të merren në konsideratë prerjet në ato zona të pyllëzuara me pjesëmarrje të madhe

të drunjve të tharë dhe atyre në fazën e tharrjes, në mënyrë që të parandalojmë

dëmtime të stokut në masë dhe për të parandaluar apo zvogëluar rrezikun e përhapjes

së dëmtuesve. Nxjerrja dhe djegia e drunjve të thatë në vende të caktuara ose

përdorimi në nivel lokal, për të parandaluar përhapjen e dëmtuesve në zonat e tjera.

Të merret në konsideratë forma e kufijve për prerje, për të zvogëluar mundësinë e

drunjve të mbetur pas prerjes, mos të rrëzohen në tokë dhe të ofrojnë ushqim për

shumëzim të dëmtuesve.

Parandalimi i erozionit dhe dobësimit të mëvonshëm të drunjve si pasojë e tij, që mund

t’i bëjë ata më të ndjeshëm ndaj dëmtuesve, përmes praktikave të prerjes që janë të

përshtatshme për ambientin.

Shmangia e dëmtimit të drunjve gjatë aktiviteteve pyjore, pasi kjo mund të dëmtojë

vitalitetin, mund të shkaktojë infektimin nga kërpudhat që shkatërrojnë drunjtë dhe

mund të rrisin ndjeshmërinë ndaj dëmtuesve të tjerë. Vazhdon


Largimi i shpejtë i drunjëve të prerë nga pyjet, për të penguar zhvillimin apo

shpërthimin më i madh i dëmtuesve.

Atëherë kur drunjtë e prerë duhet të ruhen afër pyjeve apo në pyje, duhet të keni

parasysh se atyre duhet t’u hiqet lëvorja. Kjo do të ndihmojë në shmangien e

përhapjes së dëmtuesve, si krimbat e drurit dhe brumbujt e lëvores së drurit.

Transportimi i trungjeve gjatë periudhës pasive të dëmtuesve të njohur dhe zbatimi i

masave të përshtatshme të kontrollit deri në destinacionin final, para se të shfaqen

dëmtuesit.

Kur bartet ose depozitohet druri që vjen nga zonat e dëmtuara nga fatkeqësitë

natyrore, si stuhitë e erës dhe zjarri, të sigurohet që operacionet të mos lejojnë

përhapjen e dëmtuesve.

Aty ku është e mundur, depozitimi i drunjve nën strehë, nën sistemet për spërkatje në

formë shiu, ose në pellgje dhe vendosja e feromoneve apo grackave me dritë për të

reduktuar infeksionet e tjera apo shumimet në masë në zonat e afërta.

Duhen zotëruar apo menaxhuar drejt mbetjet e drurit pas prerjes, rrallimi dhe krasitja,

në mënyrë që të sigurohet se dëmtuesit në grupe nuk do të përhapen në zonat e tjera*

Dezinfektimi i pajisjeve dhe kontejnerëve transportues për të mënjanuar bartjen e

dëmtuesve.

Lejimi i prerjes së degëve për qëllime komerciale (përfshirë këtu bredhin e

Krishtlindjeve, ose pjesët e drunjve), bëhet vetëm në zonat që nuk janë të sulmuara

nga dëmtuesit.

Ofrimi i trajnimit për pylltarë, pronarë të tokave pyjore dhe palët e tjera të interesit, për

mënyrën se si të njihen llojet kryesore të dëmtuesve dhe dëmet që shkaktojnë ata, si

dhe për procedurat për raportimin e shfaqjes së dëmtuesve.

_______________

* Në disa vende, rregulloret lokale për mjedis ose menaxhim të mbeturinave mund të ndikojnë në

vendimet për trajtimin ose largimin e materialeve. Kontrolloni me autoritetet përkatëse para se të

vazhdohet me veprime të tjera.

3.3. Fidanishtet pyjore

Përderisa secila fidanishte pyjore mund të sigurojë bimë për mbjellje për shumë zona

gjeografike, mbajtja e dëmtuesve larg nga fidanishtet është me rëndësi të veçantë. Blerja e

bimëve të shëndetshme dhe monitorimi i kujdesshëm i kushteve të kultivimit të fidanëve, si

dhe prerjeve janë praktika të rëndësishme. Nëse është e mundur, mbani materialet e reja

bimore të ndarë prej zonës kryesore të kultivimit gjatë periudhës së mbikëqyrjes, në mënyrë që

të parandalohet bartja e dëmtuesve deri te fidanishtet. Fidanishtet pyjore duhet të përdorin

praktika intensive kultivuese, të cilat, nëse nuk kryhen si duhet, mund të ndikojnë në rritjen e

ndieshmësrisë së bimëve ndaj dëmtuesve. Mjedisi i krijuar në fidanishte, siç është densiteti i

mbjelljes, speciet ose zgjedhja e klonit, si dhe monokultura, mund të jenë të favorshme për

zhvillimin e dëmtuesve.

Për të reduktuar dëmet, identifikimi dhe trajtimi i dëmtuesve para përhapjes së tyre ka

rëndësi qenësore. Procedurat operative duhet të kërkojnë që çdo punëtor që vëren simptoma

të dëmtuesve, që janë të panjohura në fidanishte, duhet të raportojë menjëherë te menaxheri i

tyre. Menaxherët e fidanishteve duhet të njoftojnë OKMB-në ose zyrtarët e tjerë të fushës,


nëse është i pranishëm ndonjë organizëm i panjohur, insekt i rëndësishëm apo i zakonshëm.

Udhëzime shtesë për praktikat e mira të fidanishteve janë treguar në Kutizën 5.

Nëse bimët e fidanishteve pyjore janë të destinuara për tregti ndërkombëtare, është e

nevojshme që të ndiqen kërkesat fitosanitare të vendit importues. Mund të kërkohet një

certifikatë për vërtetim pranë OKMB-së së vendit importues, që vërteton se dërgesa është

kontrolluar dhe se nuk ka pasur dëmtues të zakonshëm dhe se i plotëson kërkesat fitosanitare

për import (shih Seksionin 4.10).

KUTIZA 5 Praktikat e mira për menaxhimin e fidanishteve, të cilat

minimizojnë praninë e dëmtuesve

Sigurimi i kushteve më të mira të mundshme për rritje (p.sh., substancat ushqyese, uji, drita, hapësira e duhur dhe kontrolli i barërave të këqija), në mënyrë që të kultivohen bimë të shëndetshme, të fuqishme dhe rezistente.

Grumbullimi ose sigurimi i farës nga drunjtë me cilësi të mirë gjenetike; përdorimi i materialit mbjellës me origjinë të ndryshme për të rritur shumëllojshmërinë gjenetike; përdorimi i farës së certifikuar, nëse kjo është e mundur dhe ruajtja e saj në kushte që kufizojnë sulmet nga dëmtuesit; testimi i farës para mbjelljes, në mënyrë që të sigurohet mbirje e mirë dhe farë e shëndoshë; dhe aplikimi i trajtimeve për farëra, nëse është e nevojshme. Nëse është e mundur, përcaktimi i rezistencës së dëmtuesve për dëmtuesit kryesorë në vend; shumëzimi dhe shpërndarja e trungjeve rezistente.

Vendosja e fidanishtes për prodhim të fidanëve larg zonave të pyllëzuara komerciale, në mënyrë që të parandalojë infektimin dhe përhapjen pasuese të dëmtuesve nëpër vend. Mbajtja e materialit të ri bimor në një vend të izoluar prej zonave kryesore të kultivimit, aty ku mund të monitorohen dëmtues, pa rrezikuar përhapjen e tyre në tërë fidanishten.

Mbajtja e shënimeve të duhura që mundësojnë identifikimin e origjinës së materialit prodhues dhe vendin se ku mbillet dhe kultivohet, që të mund të gjurmohet origjina e çdo infektimi.

Përdorimi i tokës ose ndonjë baze ushqyese rritëse, e cila nuk përmban insekte, patogjenë dhe fara të barërave të këqija.

Trajtimi i tokës, nëse është e nevojshme, për luftimin e dëmtuesve para mbjelljes.

Krijimi i sistemeve të monitorimit për të mundësuar zbulimin e dëmtuesve. Përdorimi i kurtheve ngjitëse për zbulimin e dëmtuesve të insekteve dhe kurtheve për spore, për të zbuluar sëmundjet kërpudhore.

Ndërmarrja e masave të menjëhershme, nëse zbulohen dëmtuesit.

Përdorimi i metodave të duhura kontrolluese, parandaluese silvikulturore, kimike ose biologjike.

Të sigurohet se uji për ujitje nuk përmban patogjenë ose ndotës të tjerë, siç janë: pesticidet, veçanërisht nëse burimi i ujit është pellg, ku grumbullohet uji nga fushat e infektuara ose të trajtuara, apo i cili dyshohet të jetë i ndotur. Mund të instalohen sisteme të thjeshta të filtrimit për dezinfektimin e ujit të infektuar.

Të mos lihen gjethet e lagura, veçanërisht gjatë ujitjes natën, meqë kjo mund t’u mundësojë patogjenëve që të infektojnë bimët. Ujitja pikë-pikë mund të ndihmojë që gjethet të mbeten të thara më shumë se sa ujitja në formë shiu.

Instalimi i ndarëseve ose rrjetave në objektet për prodhimin e bimëve për të parandaluar hyrjen dhe përhapjen e insekteve. vazhdon


Inspektimi i materialeve para transportimit, për të siguruar se bimët nuk kanë dëmtues.

Menaxherët e fidanishteve duhet të njoftojnë OKMB-në ose zyrtarët e tjerë përkatës, nëse gjendet ndonjë dëmtues i panjohur, i rëndësishëm ose i kontrolluar

Zbatimi i qarkullimit bimor për të shmangur rishfaqjen e problemeve me dëmtues; të sigurohet se bima alternative nuk është e ndjeshme.

Në zonat e infektuara, kufizimi i hyrjes së vizitorëve për të zvogëluar rrezikun nga dëmtuesit dhe patogjenët, të cilët mund të barten nga veshjet dhe mbathjet. Masat për të kufizuar hyrjen e kafshëve dhe të zogjve, të cilët mund të përhapin dëmtues, duhet po ashtu të merren në konsideratë.

Pastrimi (largimi i plotë i dheut dhe materialit bimor nga të gjitha sipërfaqet dhe çarjet) dhe, nëse është e nevojshme, edhe dezinfektimi i të gjitha mjeteve, të brendshmet dhe pajisjeve para hyrjes në fidanishte dhe para daljes prej zonës së fidanishtes, veçanërisht nëse patogjeni është i pranishëm. Pastrimi dhe dezinfektimi i pajisjeve, të cilat përdoren për veprime të ndryshme brenda fidanishtes, para dhe pas përdorimit.

Largimi me kujdes i dheut apo bazës ushqyese që është infektuar, në mënyrë që të mos infektojë bimët e reja ose tokën.

Grumbullimi dhe largimi i bimëve të thara dhe copëzave të drurit për çdo javë, në mënyrë që të zvogëlohet mundësia e infektimit. Shkatërrimi ose dezinfektimi i mbetjeve bimore të infektuara përmes djegies së tyre, kompostimit (përgatitjes së dherishtes), ose trajtimit me nxehtësi për të luftuar dëmtuesit. Nëse i kompostoni (përgatitni dherishten), sigurohuni që të jetë arritur temperaturë e lartë e mjaftueshme për të luftuar dëmtuesit.

Përdorimi i gropave të thella (2 m) për largimin e mbeturinave të bimëve, të cilat nuk mund të shkatërrohen ose të dezinfektohen me mjete të tjera.*

____________ * Në disa vende, rregulloret lokale për mjedisin, ose ato për menaxhimin e mbeturinave mund të

ndikojnë në vendimet për mënyrën e trajtimit ose të largimit të materialit. Kontrolloni me

autoritetin përkatës para se të vazhdoni me veprimet e tjera

Fidanishtja e pyjeve, Angola

FA

O/F

O-7

03

8/J

. CA

RL

E


3.4. Plantazhet dhe kulturat pyjore

Disa prej praktikave të MID (Mbrojtja e Integruar e Dëmtuesve), të cilat zbatohen në

fidanishte janë të dobishme në menaxhimin e sipërfaqeve të pyllëzuara. Problemet e shëndetit

pyjor mund të parandalohen me anë të përdorimit të materialit të duhur gjenetik, i cili i plotëson

kërkesat e origjinës (origjinës gjeografike) dhe kërkesat e llojeve, ose madhësisë dhe formës

së duhur të fidanëve dhe kalemave. Zgjedhja e llojeve më të përshtatshëm për tokën e atij

vendi dhe kushtet klimatike zvogëlojnë stresin e bimëve dhe, në këtë mënyrë, edhe

ndjeshmërinë ndaj sulmeve të dëmtuesve. Të kuptuarit e statusit lokal të dëmtuesve mund të

ndihmojë gjithashtu në shmangien e përdorimit të specieve të ndjeshme në kushte që

favorizojnë dëmtuesit. Hulumtimet në terren, përfshirë vlerësimin e gjendjes së shëndetit pyjor,

mund të ndihmojnë në zbulimin e hershëm të paraqitjes së ndonjë dëmtuesi të ri, si dhe mund

të sigurojnë veprimin e menjëhershëm. Hulumtimet po ashtu janë të nevojshme për të siguruar

se fidanët nuk do të ndikohen nga barërat e këqija. Kontrolli i barërave të këqija mund të

ndihmojë në stimulimin e rritjes së drunjve dhe lehtësimin e aktiviteteve silvikulturore.

Megjithatë, duhet të konsiderohet edhe mundësia për efekte negative të kontrollit të barërave

të këqija, si erozioni i tokës dhe reduktimet në biodiversitet. Udhëzimet shtesë mbi praktikat e

mbjelljes janë treguar në Kutizën 6.

Sëmundjet, dëmtuesit insekte dhe barërat e këqija mund të përhapen nga një vend

në një tjetër, gjatë lëvizjes së pajisjeve për përgatitjen e vendit dhe gjatë aktiviteteve rutinore

silvikulturore, si krasitja dhe rrallimi. Pastrimi dhe dezinfektimi i drejtë i pajisjeve është i

rëndësishëm. Pajisjet, mjetet, mbathjet dhe gomat e automjeteve duhet të pastrohen prej

dheut dhe materieve organike, para se të spërkaten me dezinfektues, siç është alkooli

industrial, gjatë punës në zonat e infektuara me sëmundje, që kanë rëndësi për karantina.

Sterilizimi me flakë mund të përdoret për disa lloj mjetesh. Nëse asnjëra prej këtyre nuk është

në dispozicion për zbatim, pastrimi i fortë me avull ose sapun do të zvogëlojë po ashtu

rrezikun.

Mbjellja e disa lloje bimësh ose mbjellja bllok e llojeve bimore në sipërfaqet e pyllëzuara mund të

ndihmojë në zvogëlimin e ndjeshmërisë ndaj dëmtuesve pyjorë; drunjtë e mbjellë në këtë pyll në

Vietnam, janë kombinim i pishave dhe akacieve.

FA

O/1

79

36

/L. D

EM

AT

TE

IS


KUTIZA 6 Praktikat e mira të mbjelljes që minimizojnë praninë e dëmtuesve

Mbani mend se monokulturat dhe plantacionet e klonuara mund të jenë më të prekshme nga dëmtuesit se sa pyjet e përziera.

Të shmanget varësia vetëm në një lloj të drurit ose klon.

Zgjedhja e origjinës së duhur (origjinës gjeografike) dhe përshtatja e llojeve të drunjve, sipas vendit dhe klimës, për të siguruar bimë të fuqishme dhe të shëndetshme.

Përzgjedhja e vendeve të përshtatshme për rritje, për të siguruar bimë të shëndetshme dhe për të shmangur problemet me dëmtues në të ardhmen.

Të merret në konsideratë potenciali i specieve, me prirje që të bëhen dëmtues, atëherë kur të përzgjidhen llojet e drunjve joindigjenë për mbjellje.

Duhet pasur kujdes kur barten bimët me dhe; nëse është e mundur, të përdoren bimë me sistem rrënjor të hapur.

Lëvizja e bimëve me sistem rrënjor të hapur, atëherë kur janë në fazën pasive dhe kur kanë më pak gjasa të përhapin dëmtues të pyjeve. Kjo po ashtu zvogëlon stresin e bimëve. Potenciali i sulmit nga termitet duhet të merret parasysh gjatë mbjelljes së bimëve me sistem rrënjor të hapur.

Sigurimi i kushteve për rritje të shëndetshme, me ujë të mjaftueshëm, dritë dhe lëndë ushqyese, në mënyrë që të mënjanohet stresi.

Sigurimi i hapësirës së mjaftueshme në mes të fidanëve të mbjellë, për të zvogëluar ndjeshmërinë ndaj dëmtuesve.

Të merren në konsideratë praktikat e përshtatshme kulturore për të mundësuar kullimin e mirë, si dhe zhvillimin dhe frymëmarrjen e rrënjëve.

Pastrimi dhe dezinfektimi i veshmbathjeve dhe pajisjeve (p.sh. mjetet, automjetet) para hyrjes dhe para largimit, veçanërisht nëse vendi është i infektuar, për të ndikuar në zvogëlimin e përhapjes së sëmundjeve, si kalbëzimi i rrënjëve. Dezinfektimi i mjeteve pas çdo përdorimi.

Analiza e shpeshtë, veçanërisht pas mbjelljes, për të siguruar plotësimin e qëllimeve për menaxhimin e pyjeve dhe për të siguruar se nuk kanë mbizotëruar dëmtuesit.

Kontrolli i barërave të këqija për të siguruar që bimët kanë mundësi që të rriten mirë. Të konsiderohen barërat e këqija inkurajuese, që nxisin armiqtë natyrorë të dëmtuesve pa i dëmtuar drunjtë.

Aty ku mbeturinat silvikulturore nga krasitja dhe rrallimi mund të jenë bazë shumimi për dëmtuesit, kërkohet largimi i tyre përmes djegies, groposjes së thellë, kompostimit ose trajtimit me nxehtësi të mjaftueshme sa për të shkatërruar dëmtuesit.*

Njoftimi i OKMB-së (Organizatës Kombëtare për Mbrojtjen e Bimëve) ose zyrtarëve të tjerë përkatës, në rast të shfaqjes së ndonjë organizmi të panjohur, ose në rast se gjendet ndonjë dëmtues i rëndësishëm apo i kontrolluar.

__________ * Në disa vende, rregulloret lokale mjedisore dhe ato për menaxhimin e mbeturinave mund të ndikojnë në vendimet për mënyrën se si mund të trajtohen ose largohen materialet. Kontrolloni këtë bashkë me autoritetin përkatës, para se të vazhdoni me veprimet e tjera.


Sistemet agro-pyjore, ku drunjtë janë të integruar në ferma dhe peizazhe bujqësore,

paraqesin një situatë të ndërlikuar për menaxhimin e dëmtuesve. Dëmtuesit ndonjëherë mund

të përhapen në mesin e kulturave bujqësore dhe pemëve. Kulturat bujqësore ose pemët mund

të jenë nikoqirë për një dëmtues, apo mund të jenë si grackë për dëmtuesit. Duhet t’i kushtohet

kujdes më i veçantë vjeljes së produkteve pyjore jodrusore, veçanërisht pemëve dhe arrave,

në mënyrë që të sigurohet që të mos barten sëmundjet përmes dëmtimeve të shkaktuara nga

teknikat e vjeljes.

3.5. Pyjet e rigjeneruara natyrore

Pyjet mund të rigjenerohen në mënyrë natyrore me lastarë përmes rrënjës ose

përmes cungut nga prerjet e mëhershme, ose përmes mbjelljes natyrore me farë. Në disa

zona pyjore, nënkatet bimore, të cilat janë të pranishme para prerjeve, mund të ndihmojnë në

plotësimin e procesit të rigjenerimit natyror me farë. Megjithatë, pylltarët duhet të punojnë për

shumë vjet para prerjeve, në mënyrë që të sigurojnë se bimët ekzistuese, të cilat quhen

“rigjenerim i avancuar”, janë të pranishme dhe të fuqishme. Në disa raste, rigjenerimi natyror

është më fleksibël ndaj streseve mjedisore, sepse speciet përshtaten mirë në vendin e caktuar

dhe mund të jenë më të fuqishme. Përdorimi i rigjenerimit natyror po ashtu zvogëlon gjasat e

shfaqjes së dëmtuesve të rinj te bimët që përdoren për mbjellje.

Edhe kur është përdorur rigjenerimi natyror, ripyllëzimi i çdo pjese kërkon planifikimin

dhe shoqërimin e procesit. Në disa raste, menaxhimi specifik dhe praktikat e prerjes mund të

përzgjidhen për të promovuar rigjenerimin natyror dhe për të minimizuar ndikimet në

ekosistem. Kërkohet që të shqyrtohet paraprakisht rigjenerimi, për të siguruar se këto bimë

janë të padëmtuara dhe mjaft të shëndosha për të konkurruar me barërat e këqija dhe për të

qenë pjesë e pyllit të ri.

Pyll natyror i rigjeneruar me “Pinus sylvestris” (pishë e bardhë), Turqi

FA

O/F

O-7

02

7/H

. BA

TU

HA

N G

UN

SE

N


Është e rëndësishme që mbjellja natyrore me fara të jetë e përshtatshme, në mënyrë

që të plotësojë objektivat menaxhuese afatgjata, bazuar në speciet e drunjve dhe kërkesat për

depozitim të stoqeve. Për të siguruar kultivimin e drunjve të shëndoshë janë të nevojshme

monitorimi dhe kontrollet për dëmtues gjatë një kohe të caktuar.

Më vonë, monitorimi dhe kontrolli i dëmtuesve do të jenë të nevojshëm për të

përcaktuar nëse rigjenerimi natyror nuk ka baroja të këqija ose konkurrencë nga nënkatet

bimore. Konkurrenca mund të vijë po ashtu nga dalja e filizave parazitë të rrënjëve të disa

llojeve të reja gjethore, ose nga farimi natyror i halorëve të caktuar.

Gjatë aktiviteteve silvi-kulturore, siç janë: kontrolli i dendësisë, krasitja dhe plehërimi,

është e domosdoshme që të sigurohet që këto aktivitete si dhe pajisjet shoqëruese dhe mjetet

të mos nxisin futjen e dëmtuesve, ose të mos intensifikojnë ndikimin e tyre (shih Kutizën 7).

KUTIZA 7 Praktikat e mira për pyjet e rigjeneruara natyrore, të cilat minimizojnë

praninë e dëmtuesve

Zgjidhni procesin më të përshtatshëm të rigjenerimit ose një kombinim procesesh, për të siguruar pyje të shëndosha dhe të fuqishme.

Përcjellja e vazhdueshme e dëmtuesve, në mënyrë që të përcaktoni gjasat e suksesit të procesit të rigjenerimit natyror.

Zgjidhni praktikat më të përshtatshme silvi-kulturore për mbrojtjen nga dëmtuesit dhe për prerje, në mënyrë që të promovohet rigjenerimi dhe të reduktohen popullacionet e dëmtuesve në pyjet e së ardhmes.

Kontrollet e vazhdueshme për të verifikuar suksesin e rigjenerimit dhe prezencën e dëmtuesve.

Të sigurohet se ka hapësirë të mjaftueshme në mes të rigjenerimit natyror, për të zvogëluar ndjeshmërinë e tyre ndaj dëmtuesve dhe për të ndihmuar rritjen e drunjve.

Kontrolli i barërave të këqija atëherë kur është e mundur dhe aty ku është e mundur, duke i dhënë rëndësi potencialit të tyre si nikoqirë të armiqve natyrorë dëmtues.

Hedhja e drejtë e mbeturinave silvi-kulturore nga krasitja dhe rrallimi, pasi kjo mund të jetë bazë për shumimin e dëmtuesve*.

Realizimi i aktiviteteve, si: krasitja, rrallimi dhe prerja e produkteve jopyjore drusore (d.m.th., gështenja, rrëshira, përtharja dhe degët), gjatë periudhave të rrezikshmërisë së ulët, në mënyrë që plagët e shkaktuara të mos lejojnë hyrjen e patogjenëve.

Pastrimi dhe dezinfektimi i veshmbathjeve dhe pajisjeve (p.sh., mjetet, kamionët) para se të dilet jashtë, veçanërisaht nëse vendi është i infektuar, në mënyrë që të zvogëlohet mundësia e përhapjes së sëmundjeve, si p.sh. kalbëzimi i rrënjëve. Dezinfektoni mjetet e punës pas secilit përdorim.

Njoftimi i OKMB-së ose zyrtarëve të tjerë përkatës në rast të shfaqjes së ndonjë organizmi të panjohur, ose në rast se gjendet ndonjë dëmtues i rëndësishëm apo i kontrolluar.

______________ * Në disa vende, rregulloret lokale për mjedis dhe ato për menaxhimin e mbeturinave mund të

ndikojnë në vendimet për mënyrën e trajtimit ose hedhjes së materialeve. Para se të vazhdoni me

veprimet e tjera, kontrolloni këtë bashkë me autoritetin përkatës.


3.6. Sharrat dhe trajtimet pas prerjes

Pas prerjes dhe transportimit të produkteve pyjore deri në kantier për sharrimin e

drurit, është e rëndësishme që përpunimi i drurit të jetë i përshtatshëm për të ndikuar në

zvogëlimin e popullacioneve ekzistuese, si dhe të minimizohet rreziku që druri të sulmohet nga

dëmtuesit. Trungjet e lëvoruara mund të jenë të dobishëm, nëse sharrimi nuk do të bëhet

shpejt. Gama e trajtimeve pas prerjes është e gjerë. Produktet e trajtuara për eksport duhet të

mbahen të izoluara, në mënyrë që të minimizojnë rrezikun e infektimit pas trajtimit.

Të gjithë drunjtë duhet të kontrollohen në mënyrë vizuale me të arritur në kantierin

për sharrim, për të kontrolluar praninë e mundur të insekteve ose sëmundjeve. Është ideale

nëse ata të cilët i sigurojnë trungjet, i njoftojnë përpunuesit për mundësinë e problemeve me

dëmtuesit. Këto duhet të hetohen dhe të raportohen te OKMB-ja ose te ndonjë autoritet tjetër i

caktuar, nëse dëmtuesi është i pazakonshëm ose i panjohur. Një përcaktues i rëndësishëm i

asaj nëse dëmtuesit mund të përhapen nga produktet pyjore të depozituara në pyje është

afërsia e vendit të depozitimit me pyllin.

Madje edhe kur është planifikuar bartja e drunjve të prerë gjatë periudhës joaktive të

dëmtuesve, kushtet klimatike sezonale mund të ndryshojnë kohën e emergjencës së

dëmtuesve. Prandaj, mund të jenë të nevojshme disa aktivitete në zonën e depozitimit (qoftë

në pyll, ose në kantier për sharrim), si: vendosja e kurtheve për dëmtuesit ose aplikimi i

spërkatjes në depo. Për shembull, sipërfaqet e prera të lëndës drusore të dushkut, i cili është

planifikuar për prodhimin e paneleve të vlefshme, të bazuara në dru, siç është fleta e rimesos,

trajtohen me dyll për të parandaluar oksidimin dhe për të zvogëluar lagështinë. Disa kantiere

për sharrim spërkasin me ujë lëndën drusore ose i zhysin ato në ujë, për të zvogëluar sulmin

nga brumbujt e lëvores së drurit, derisa lënda drusore të përpunohet. Parashikimet mund të

bëhen po ashtu për të paraparë se kur dëmtuesit kanë gjasa të shfaqen dhe të përhapen. Këto

mund të jenë modele të mira, të bazuara në biologjinë e zhvillimit të dëmtuesve e nikoqirëve

dhe të dhënave klimatike, ose në sistemet e thjeshta të bazuara në përvojën e kaluar. Për

shembull, pas një dimri të butë, më shumë mbijetojnë brumbujt e lëvores së drurit, të cilët

mund të çojnë në dëme më të mëdha ose në përhapje më të shpejtë. Ekspertët teknikë lokalë

mund të këshillojnë përpunuesit e drurit, nëse ka zgjidhje praktike për llojet e insekteve dhe

patogjenët që ka gjasa të jenë të pranishëm.

Është praktikë e mirë të sigurohet se automjetet dhe pajisjet e tjera që përdoren në

pyll dhe në kantieret për sharrim të jenë të pastruara nga lëvorja, nga copëzat e bimëve dhe

nga dheu menjëherë pas shkarkimit, pasi kjo do të zvogëlojë dukshëm rrezikun e përhapjes së

rastësishme të dëmtuesve. Nëse transportohet druri i infektuar, atëherë është më mirë që të

përdoren kamionë të mbuluar e të mbyllur, nëse kjo është e mundur, në mënyrë që të

minimizohet rreziku i përhapjes së dëmtuesve.

Lëvorja dhe produktet e tjera të mbetura duhet të grumbullohen dhe të ruhen në

mënyrë të sigurt për shfrytëzim të mëtejshëm, ose për largim të sigurt. Ndodh shumë shpesh

që dëmtuesit të jenë të pranishëm në mbetje ose mbeturina dhe këto materiale duhet të

menaxhohen mirë për të parandaluar infeksionet afër kantiereve për sharrim.

Druri i përpunuar dhe produktet e drurit duhet të monitorohen dhe të klasifikohen, në

mënyrë që të eliminohen produktet, të cilat tregojnë prani të dëmtuesve, si shenjat e

kërpudhave, vrimat e insekteve dhe fekalet e larvave (copëza të fekaleve ose mbetjet nga

dëmet e insekteve). Ky hap për klasifikim cilësor jep një siguri që produktet të cilat

shpërndahen, të kenë më pak gjasa për të krijuar insekte ose shfaqje në masë të sëmundjeve.

Ato produkte të cilat janë larguar për shkak të pranisë së një rreziku nga dëmtuesit duhet të

ruhen dhe të përpunohen, ose të largohen aty ku është e sigurt. Një mundësi tjetër mund të


jetë edhe trajtimi për shkatërrimin e dëmtuesve, si pasterizimi përmes nxehtësisë, rrezatimit

ose fumigimit. Kutiza 8 rradhit praktikat e mira të përgjithshme për kantieret ku bëhet sharrimi i

drurit.

Klasifikimi i drurit në një kantier për sharrimin e drurit, Kanada

KUTIZA 8 Praktikat e mira për kantieret për sharrim dhe për trajtimet pas

prerjes, në mënyrë që të reduktohet përhapja e dëmtuesve

Të merret në konsideratë trajtimi në vend i trungjeve të porsaprera aty ku është praktike.

Kontrollimi i trungjeve të prera para hyrjes në kantier për sharrim, në mënyrë që të përcaktohet nëse dëmtuesit janë të pranishëm dhe mund të përhapen në produkte ose zona të afërta.

Trungjet me kalbje më të madhe duhet të vendosen anash, në mënyrë që të largohen pjesët e kalbura dhe të përdoren ose të hidhen jashtë përdorimit, në mënyrë që të ruajnë pjesën e mbetur. Kjo zvogëlon vlerën e kontrollit pamor në procesin e prodhimit.

Nëse zbulohen dëmtues të rëndësishëm të rinj, apo nëse vërehet se ka gjasa për shumimin në masë të dëmtuesve gjatë prerjes, prodhimit ose magazinimit, kontaktoni OKMB-në tuaj ose autoritetet e tjera rregullatore.

Nëse është e mundur, ruani trungjet në vende të mbuluara, nën sistemet ujitëse ose në pellgje, në mënyrë që të zvogëlohen infeksionet ekzistuese ose të mundura. Feromonet ose grackat me dritë, të cilat vendose në mënyrë strategjike dhe të kujdesshme për minimizimin e përhapjes së dëmtuesve, mund të jenë pjesë e zgjidhjes për reduktimin dhe kontrollimin e infeksioneve nga insektet.

Transportoni trungjet e infektuara me kamionë të mbuluar dhe të mbyllur. vazhdon

E. A

LL

EN


Pastroni automjetet që transportojnë trungje dhe hiqni lëvoret dhe copëzat për hedhje të sigurt, menjëherë pas shkarkimit.

Mbledhja e vazhdueshme e copëzave dhe lëvoreve të drurit nga vendi i magazinimit, për përdorim të mëtejshëm ose për hedhje në mënyrë të sigurt, për të parandaluar krijimin, zhvillimin dhe përhapjen e dëmtuesve.*

Monitorimi i të gjitha produkteve gjatë procesit të prodhimit për praninë e treguesve të sëmundjeve ose insekteve. Veçoni produktet e infektuara për shfrytëzim të sigurt ose për largim, në mënyrë që të parandalohet lëvizja, përhapja ose shfaqja e dëmtuesve në vende të tjera.

Ruajtja e produkteve të infektuara në një zonë të veçantë për t’iu larguar infektimit të produkteve të shëndosha, derisa ndodhen në depo ose gjatë pritjes për transportim apo gjatë hedhjes.

Trajtimet pas prerjes, si trajtimi me temperaturë të nxehtë, rrezatimi ose fumigimi mund të menaxhojnë rrezikun e shumë dëmtuesve. Kontaktoni OKMB-në tuaj për më shumë informata lidhur me kërkesat fitosanitare për import në tregun e synuar, dhe se, cilat trajtime mund të jenë të përshtatshme për produktet tuaja dhe dëmtuesit që lidhen me ato.

_____________ * Në disa vende, rregulloret lokale për mjedis dhe ato për menaxhimin e mbeturinave mund të ndikojnë në vendimet për mënyrën e trajtimit ose të hedhjes së materialeve. Para se të vazhdoni me veprimet e tjera, kontrolloni këtë bashkë me autoritetin përkatës

3.7. Transportimi i produkteve dhe qendrat e shpërndarjes

Importi dhe eksporti i produkteve pyjore varet shumë nga portet detare, objektet e

përkohshme për trajtim, aeroportet dhe depot e trenave për shkarkimin dhe ngarkimin e

kontejnerëve dhe ngarkesave. Falë numrit të madh të produkteve pyjore në lëvizje ose të

magazinuara, këto vende janë kritike për të ndihmuar në parandalimin e përhapjes së

dëmtuesve.

Për të reduktuar kontaminimin e dëmtuesve ose infektimin në porte, zonat e

magazinimit duhet të ndërtohen mbi një sipërfaqe të fortë ose të përhershme (p.sh., material

për shtrim-rruge, betoni, zhavorri) dhe të mos ketë vegjetacion, drunjë të tharë ose në fazat e

tharjes, mbeturina ose dhe. Është e rëndësishme që zonat e afërta, ku deponohen drunjtë për

eksport të mos kenë dëmtues.

Për t’iu shmangur infektimit të tërthortë, druri i importuar dhe druri për eksport duhet

të ruhen veçmas në një zonë ndarëse me largësi të përshtatshme në mes tyre. Në mënyrë të

ngjashme, duhet të ndahet edhe druri i trajtuar nga druri i patrajtuar. Nëse ka vende që janë të

caktuara për fumigimin e drurit, barrierat fizike duhet të ndërtohen me materiale që i rezistojnë

insekteve, ose me mbulesa për të mënjanuar kontaminimin e drurit të trajtuar.

Burimet potenciale të infektimit me dëmtues, si drunjtë e refuzuar, elementet e drurit

për përforcimin e ngarkesave, pjesët e thyera të drunjve, ose mbeturinat e bimëve duhet të

hiqen me përpikëri dhe të largohen në mënyrë të sigurt, për të shmangur shfaqjen potenciale

të dëmtuesve.

Kontejnerët duhet të kontrollohen para se të ngarkohen, për të siguruar se dëmtuesit

ose dheu apo copëzat e dheut nuk paraqesin rrezik nga dëmtuesit. Mund të jenë të nevojshme

programet për pastrimin e kontejnerëve, të cilat përdorin trajtime pastrimi me presion apo


trajtime sanitare. Nevojiten procedura të shkruara për të realizuar me kushte optimale sigurinë

e punëtorëve dhe për të siguruar se janë arritur qëllimet fitosanitare.

Menjëherë para ngarkimit, rekomandohet gjithashtu që të kontrollohen produktet

pyjore, për të siguruar se ato nuk janë infektuar gjatë qëndrimit në magazinë. Shënimet e këtij

kontrolli mund të shërbejnë si shënime monitoruese, në rast se zbulohen dëmtues gjatë

inspektimit në destinacionin e caktuar.

Afërsia e qendrave për transport dhe bartja nga pyjet luan një rol të madh në

mundësinë e ngarkesave për t’u infektuar me dëmtues. Në mënyrë të ngjashme, afërsia e

pyjeve nga këto qendra ndikon në mundësinë e shfaqjes së dëmtuesve, për shkak të kushteve

të përshtatshme të mjedisit për zhvillimin e dëmtuesve. Atëherë kur objektet për hyrje dhe

dalje të produkteve ndodhen afër pyjeve, është e domosdoshme që të bëhen kontrolle ose

aktivitete të tjera monitoruese, për të zbuluar shfaqjen e dëmtuesve të rinj të pyjeve (shih

Seksionin 4.6). Në disa raste, pyjet që ndodhen afër objekteve për hyrje dhe dalje të

produkteve mund të shërbejnë si bimë ruajtëse, ose si bimë treguese të dëmtuesve. Krahas

kësaj, bimët ruajtëse mund të mbillen ose të vendosen në pika të hyrjes, si në porte dhe

terminale kontejnerësh. Kontrollet e rregullta mund të ndihmojnë në zbulimin e çdo dëmtuesi

pyjesh që hyn në vend, në rast se fillojnë me studimin e shenjave të infektimit. Mjetet

monitoruese, si feromonet apo grackat me dritë dhe vendet për kërkim të rregullt

rekomandohen për të ndihmuar zbulimin e disa dëmtuesve insekte, si brumbujt e lëvores së

drurit. Grackat nuk janë efikase për shumicën e krimbave të drurit, edhe pse grackat e

trungjeve mund të jenë efektive për monitorimin e këtyre dëmtuesve, si dhe për disa brumbuj

të lëvores së drurit.

Mund të lindë nevoja për mbrojtjen e ngarkesave në transportim nga insektet në ato

zona ku insektet si, Lymantria dispar (krimbi i mëndafshit, veçanërisht nënllojet aziatike) dhe

“Arhopalus ferus” (brumbulli gjedh brigjatë i pishës së pjekur), tërhiqen nga drita. Është e

dobishme që të reduktohet drita intensive në porte ose në mjetin e transportit gjatë periudhës

së rrezikshmërisë së lartë, dhe po ashtu është e dobishme që aktivitetet e ngarkimit dhe nisjet

të organizohen e të realizohen gjatë periudhave të aktivitetit të ulët të insekteve. Mund të jenë

të nevojshme edhe kontrollet ose trajtimet e produkteve para nisjes.

Duke punuar me shkencëtarët vendorë dhe me organizatat kombëtare për mbrojtjen

e bimëve, mund të krijohen zgjidhje për përmirësimin e menaxhimit të dëmtuesve, për mjetet

që janë përfshirë në bartjen dhe shpërndarjen e produkteve pyjore dhe, në këtë mënyrë, në

mbrojtjen e shëndetit pyjor (shih Kutizën 9).

KUTIZA 9 Praktikat e mira për qendrat e transportimit dhe të shpërndarjes së

produkteve për zvogëlimin e përhapjes së dëmtuesve

Ndërtimi i zonave për ruajtjen e produkteve pyjore mbi sipërfaqe të forta (p.sh.,

materiali për shtrim rruge, betoni, zhavorri etj.) që nuk janë potencial burimesh për

infektimin me dëmtues, si dheu dhe copëzat e drurit.

Riciklimi ose ripërdorimi i elementeve të drurit për përforcim të ngarkesës dhe i

materialeve për paketimin e drurit në konsultim me OKMB-në.

Largimi i burimeve potenciale të infektimit me dëmtues, si mbetjet nga dërgesat

dhe produktet e thyera.*

Zbatimi i standardeve dhe procedurave për pastrimin e kontejnerëve, në mënyrë që

të sigurohet që dëmtuesit të mos barten gjatë procesit të transportimit. vazhdon


Inspektimi i produkteve dhe largimi i drunjve të infektuar para ngarkimit.

Parandalimi i infektimit të tërthortë në mes të produkteve të importuara dhe atyre të eksportuara, dhe në mes të produkteve të trajtuara e atyre të patrajtuara.

Mbani materialet për paketimin e drunjve të trajtuar (SNMF No. 15) në mënyrë të

ndarë prej paketimit të drurit të patrajtuar. Mos e ngarkoni drurin e trajtuar mbi

materiale për paketimin e drurit të patrajtuar.

Zbatimi i programeve monitoruese, përfshirë grackat, në ato zona ku objektet për

hyrje dhe dalje janë afër zonave të pyllëzuara, në bashkëpunim me OKMB-në.

Promovimi i vetndërgjegjësimit për infektimin me dëmtues afër porteve detare dhe

zhvillimi i sistemeve për të siguruar se dërgesat dhe mallrat janë të pastruara nga

(kontaminimi) dëmtuesit e rastit, pëfshirë grumbullin e vezëve.

Të punohet bashkë me OKMB-në për të krijuar zgjidhje praktike për menaxhimin e

rrezikut nga bartja e dëmtuesve në objektet, ku janë përqendruar importi dhe

eksporti i produkteve pyjore.

___________________ * Në disa vende, rregulloret lokale për mjedis dhe ato për menaxhimin e mbeturinave mund të

ndikojnë në vendimet për mënyrën e trajtimit ose hedhjes së materialeve. Para se të vazhdoni me

veprimet e tjera, kontrolloni këtë bashkë me autoritetin përkatës.

3.8. Përdorimi i një qasje sistemesh në menaxhimin e rreziqeve nga dëmtuesit në pyje

Një qasje me sisteme në botën rregullatore është përdorimi i së paku dy masave të

pavaruara për menaxhimin e rrezikut, për të reduktuar rrezikun nga dëmtuesit në mënyrë që të

plotësohen kërkesat për import. Pylltarët shpesh zbatojnë shumë praktika për zvogëlimin e

problemeve nga dëmtuesit gjatë tërë procesit të prodhimit, që nga mbjellja dhe menaxhimi i

pyjeve e deri te operacionet e prerjeve. Këto praktika, të cilat shpesh quhen menaxhim i

integruar i dëmtuesve (shih Seksionin 3.1), mund të ndihmojnë në formimin e bazës për një

qasje me sisteme (shih Seksonin 4.5). Kutiza 10 jep shembuj të masave për menaxhimin e

dëmtuesve, të cilat pylltarët mund t’i përdorin për zvogëlimin e popullacioneve të dëmtuesve

para shitjes dhe shpërndarjes së produkteve, dhe para se dëmtuesit e ndërlidhur të paraqesin

rrezik për pyjet përreth, ose para se të ndikojnë në përfitimet në vendin e origjinës.

3.9. Sfidat në parandalimin e përhapjes së dëmtuesve përmes drunjve që përdoren për djegie

Tregu ndërkombëtar i drurit si lëndë djegëse është disi i ri, mirëpo duket se është në

rritje, duke ditur se vendet po kërkojnë burime të ripërtëritshme të energjisë për të

zëvendësuar lëndët djegëse fosile (Kutiza 11). Druri si lëndë djegëse është një kategori e

gjerë, e cila përfshin lëndën drusore, mbetjet e drunjve, grimcat e drurit, copëzat e drurit,

drunjtë për djegie, qymyrin e drurit dhe ekstraktin prej druri. Produktet e përpunuara paraqesin

rrezik më të vogël nga dëmtuesit dhe për shembull, peleti dhe qymyri i drurit nuk kanë nevojë

të rregullohen.

Drunjtë e dëmtuar nga dëmtuesit shpesh priten për lëndë djegëse. Shumë prej

dëmtuesve që shkaktojnë dobësimin ose tharjen e drunjve mund të mbijetojnë për disa vjet

dhe mund të transportohen në zonat e reja. Lëkurëngrënësit e drurit (p.sh. “Agrilus


planipennis” [brumbulli i gjelbër i frashërit] dhe “Anoplophora glabripennis [brumbulli aziatik

brigjatë]) janë dëmtuesit më të përhapur përmes kësaj rruge, mirëpo “Sirex noctilio” (miza-

feçkëgjatë europiane e drurit), termitet dhe patogjenët po ashtu mund të transportohen mbi

ose në trungje ose degëza.

Po bëhet gjithnjë e më e qartë se edhe bartja, madje brenda vendit e këtyre

produkteve mund të shkaktojë përhapjen e padëshiruar të dëmtuesve, dhe mund të nevojiten

edhe rregullore kombëtare për të parandaluar lëvizjen nga zonat e infektuara për në zonat pa

dëmtues, si p.sh., Kina ka miratuar rregulloren për brumbullin aziatik gjedh brigjatë.

KUTIZA 10 Shembuj të masave për menaxhimin e r rezikut të dëmtuesve të

pyjeve, të cilat mund të përfshihen në qasjen e sistemeve

Para se të mbillen drunjtë

Regjistroni prodhuesit e farërave dhe bimëve dhe ofroni trajnim për metodat e duhura për trajtim

Zgjidhni materialin e duhur gjenetik

Zgjidhni materialin e shëndoshë për mbjellje

Zgjidhni lloje ose varietete rezistente ose më pak të ndjeshme

Identifikoni zonat, vendet ose zonat e caktuara të prodhimit që janë pa dëmtues

Merrni në konsideratë karakteristikat ekologjike, siç janë: dheu, vegjetacioni, biodiversiteti dhe vlerat e tjera të burimeve gjatë planifikimit dhe përzgjedhjes së vendit si dhe përgatitjes

Gjatë sezonit të kultivimit

Kryeni inspektime për të zbuluar praninë e dëmtuesve

Kryeni testimin për sëmundje, p.sh., kalbëzimin e rrënjëve ose Phytophthora spp.

Zvogëloni popullacionet e dëmtuesve duke përdorur praktika, si çorientimi i shumimit të dëmtuesve, trajtimet para prerjes, kontrollin biologjik dhe kurthet me feromone

Zvogëloni popullacionet e dëmtuesve duke përdorur praktika të drejta silvi-kulturore, si dezinfektimi, me qëllim të largimit të substrateve si potencial për shumim dhe për mënjanimin e dëmtimit të bimëve gjatë kontrollit të barojave të këqija, rrallimit, prerjes së produkteve pyjore jodrusore dhe shpëtimit të drunjve

Kryerja e kontrolleve të nevojshme për të vërtetuar përhapjen e ulët të dëmtuesve

Gjatë prerjes

Prerja e drunjve në një fazë specifike të zhvillimit ose gjatë një kohe të caktuar të vitit për të parandaluar rritjen e popullatave të dëmtuesve

Inspektimi dhe largimi i drunjve dhe trungjeve të infektuara

Përdorimi i praktikave higjienike, si largimi i çdo mbeturine që mund të jetë një substrat potencial i shumimit të dëmtuesve

Përdorimi i teknikave të prerjes ose trajtimit që minimizojnë dëmtimin e drunjve dhe të tokës

Largimi i shpejtë i drunjve të prerë për të shmangur krijimin e dëmtuesve

Tërheqja e drunjëve sa më shpejt që të jetë e mundur pas prerjes

Largimi i trungjeve ose trajtimi i sipërfaqeve aty ku është e nevojshme, për të reduktuar kalbëzimin e rrënjëve ose problemet e tjera me dëmtues

Pastrimi i pajisjeve në mes të vendeve të ndryshme vazhdon


Trajtimi pas prerjes

Trajtimi i trungjeve ose produkteve të tjera drusore për të shkatërruar, sterilizuar ose larguar dëmtuesit përmes nxehtësisë, fumigimit, rrezatimit, trajtimit kimik, pastrimit, fshirjes me furçë ose lëvorimit

Ruajtja e trungjeve ose produkteve të tjera drusore në atë mënyrë që të zvogëlohet mundësia e krijimit të dëmtuesve, si p.sh nën ujë

Inspektimi dhe klasifikimi i trungjeve dhe produkteve të tjera drusore

Përdorimi i masave fitosanitare, përfshirë këtu edhe heqjen e pjesëve të infektuara ose të dëmtuara të bimëve nikoqire

Marrja e mostrave dhe testimi i produkteve drusore për dëmtues

Vendosja e rrjetave për ndalimin e hyrjes së insekteve në hapësirat e depove Në lidhje me eksportin dhe importin

Trajtimi ose përpunimi i produkteve pyjore për shkatërrimin e dëmtuesve

Zbatimi i kufizimeve fitosanitare në përdorimin e fundit, në shpërndarje dhe në pikat hyrëse

Zbatimi i kufizimeve në sezonin e importit, për të shmangur shfaqjen e dëmtuesve

Përzgjedhja e metodës së duhur të paketimit, si kontejnerët e mbyllur ose të mbuluar, për të parandaluar infektimin ose largimin aksidental të dëmtuesve gjatë transportimit

Të kërkohet karantina bimore pas hyrjes së bimëve për mbjellje, për të mundësuar zbulimin e ndonjë infeksioni të fshehur

Inspektimi dhe/ose testimi i produkteve pyjore për të verifikuar statusin e dëmtuesve

Përdorimi i praktikave të mira higjienike për mjetet e transportit, si anijet, kontejnerët dhe kamionët

Madje edhe bartja lokale e drurit si lëndë djegëse mund të përhapë dëmtuesit

FA

O/F

O-5

54

9/J

. LE

JE

UN

E


KUTIZA 11 Vëllimi i drurit si lëndë djegëse që tregtohet ndërkombëtarisht

(mesatarja e vitit 2001 dhe 2002)

Qymyri i drurit: 1 255 288 tonë Ashkla dhe copëza druri: 26 742 650 m

3

Druri si lëndë djegëse: 1 926 946 m3

Mbetje druri: 6 282 628 m3

___________ Burimi: Hillring and Trossero, 2006

Disa vende që kanë rregullore për importimin e drurit si lëndë djegëse, kërkojnë

trajtimin me temperature të nxehtë ose fumigimin për të zvogëluar rrezikun nga dëmtuesit.

Këto kërkesa janë më të lehta për të monitoruar dhe për të zbatuar në një tregtim global,

mirëpo operacionet e vogla shpesh kanë mungesë të këtij kapaciteti. Zbatimi i rregulloreve për

individët që bartin drurin si lëndë djegëse është pothuajse e pamundur. Edukimi i shoqërisë

mund të jetë qasja më e mirë për zvogëlimin e përhapjes së dëmtuesve përmes drunjve, që

përdoren si lëndë djegëse.

Shpesh, për transportim ndërkombëtar rregulloret për trungje aplikohen edhe për

drunjtë si lëndë djegëse. Trajtimet, si lëvorimi ose copëtimi mund të zvogëlojnë dukshëm

mbizotërimin e brumbujve, mirëpo trajtimi me anë të nxehtësisë ose fumigimit paraqesin

mbrojtje më të mirë nga dëmtuesit, përfshirë këtu patogjenët kërpudhorë, të cilët jetojnë në

brendi të drunjëve.

3.10. Sfidat në parandalimin e përhapjes së dëmtuesve përmes bimëve për mbjellje

Shumë dëmtues pyjesh mendohet se janë shfaqur në zona të reja dhe nikoqire

përmes bimëve për mbjellje. Bimët për mbjellje mund të përfshijnë: rrënjët, kërcellin, degët dhe

gjethet, dhe ndonjëherë madje edhe frutat, që kanë për qëllim të mbillen. Me kaq shumë pjesë

bimësh, ato kanë gjasa të bartin shumë dëmtues të ndryshëm. Bimët në baza ushqyese

përgjithësisht konsiderohen me rrezikshmëri të lartë. Veçanërisht patogjenët është vështirë të

zbulohen te bimët për mbjellje. Disa shembuj të patogjenëve që besohet se përhapen nga

bimët për mbjellje përfshijnë: kancerin e gështenjës (“Pseudomanas”), tharjen e frashërit

(“Chalara”), kancerin rrëshinor (“Giberella”) dhe disa specie të “Phytophthora species”,

përfshirë edhe P. ramorum, P. cinnamomi, P. alni, P. kernoviae, P. lateralis and P. pinifolia.

Ka shumë pak literaturë shkencore për dëmtuesit që janë të pranishëm te bimët

dekorative. Për më tej, shkencëtarët vlerësojnë se shkenca njeh vetëm rreth shtatë përqind të

kërpudhave në botë. Disa patogjenë krijojnë hibride në kushte mjedisore të fidanishteve, duke

krijuar kështu organizma të rinj dhe duke përshtatur kushteve të reja dhe nikoqirë të rinj.

Metodat speciale të kulturave dhe pajisjet molekulare, si renditja e ADN-së (d.m.th., reaksioni

zinxhir i polimerazave [PCR]) dhe zbulimi imunologjik (d.m.th. mjetet e testit të patretshmërisë,

të lidhur me enzimat [ELISA]), mund të nevojiten për të konfirmuar praninë e patogjenëve.

Këto mjete dhe koha e përdorimit të tyre, rrallë janë në dispozicion për inspektorët që caktohen


për monitorimin e materialit për mbjellje. Patogjenët e pazbuluar mund të përhapen përmes

bimëve për mbjellje dhe mund të krijohen në ekosisteme natyrore, duke shkaktuar kështu

dëme të konsiderueshme përmes përhapjes në bimët vendore dhe komerciale.

Fidanishtja pyjore, Egjipt.

Rreziku është rritur dukshëm me rritjen e vëllimit të tregtisë së bimëve dekorative, si

rezultat i ndryshimeve në prodhimin global të bimëve. Falë vëllimit të madh të tregtisë dhe

mënyrës në të cilën dërgohen mallrat (në mënyrë tipike të paketuara në mënyrë të dendur në

kontejnerë), shpesh vetëm një mostër e vogël e materialit bimor kontrollohet (zakonisht vetëm

përmes kontrollit pamor). Sistemet aktuale rregullative i kontrollojnë dhe i identifikojnë

dëmtuesit, mirëpo disa dëmtues është vështirë të zbulohen dhe disa dëmtues janë ende të

panjohur. Disa bimë mund të duken të shëndetshme, mirëpo mund të përmbajnë patogjenë të

fshehur ose të paaktivizuar, të cilët mund të jenë në fazën e qetësisë.

Prandaj, është një sfidë e madhe e menaxhimit të dëmtuesve për të mbështetur

tregtimin me bimë, mirëpo në të njëjtën kohë për të kontrolluar edhe përhapjen e dëmtuesve

dhe parandalimin potencial të ndikimeve rrënuese në ekosistemet natyrore. Zgjidhjet e

mundura mund të përfshijnë zhvillimin e sistemeve që përpiqen të reduktojnë shfaqjen e

dëmtuesve në bimë dhe në mjedisin përreth, gjatë gjithë procesit të prodhimit. Bashkimi

Europian (BE), i cili aktualisht përbën një treg të vetëm prej 27 vendesh anëtare pa kontroll

kufiri, ka nxjerrë një sistem “pasaportë për bimë”. BE-ja regjistron prodhuesit e stokut të

fidanishteve me rrezikshmëri të lartë dhe bën inspektime për të konfirmuar se fidanishtet nuk

kanë dëmtues, para se të autorizojë prodhuesin për të marrë “pasaportën e bimëve”.

Pasaporta e bimëve i shoqërohet bimëve deri te përdoruesi i tyre i fundit. Ky sistem mundëson

që personeli i rregullatorit të gjurmojë shpejt burimin e bimëve të infektuara dhe të reduktojë

përhapjen e dëmtuesve brenda territorit të BE-së.

Po ashtu, mund të nevojiten edhe përditësimet e vazhdueshme të bazës së të

dhënave shkencore, shpërndarjes së të dhënave dhe inspektimit të përditësuar e të

përmirësuar dhe metodat diagnostikuese në pika të ndryshme inspektimi. Në përgjithësi

rekomandohen teknika të përparuara dhe efikase për të prodhuar bimë më të shëndosha.

Masat shtesë mund të përfshijnë gjurmimin efikas të origjinës së bimëve dhe përjashtimin në

FA

O/ 2

21

17

/R. M

ES

SO

RI


mënyrë vullnetare ose të rregulluar të disa llojeve të produkteve me rrezikshmëri të lartë, si

p.sh., bimë të mëdha për mbjellje në tokat të cilat përdoren për të krijuar peizazhe drusore të

shpejta. Edukimi mund të jetë një mjet tjetër për ngritjen e vetëdijes për rrezikun potencial dhe

shkallën globale të problemit.

Është hartuar një SNMF e re për masa të integruara për menaxhimin e rreziqeve nga dëmtuesit, të ndërlidhura me tregtimin ndërkombëtar të bimëve për mbjellje, në kuadër të KNMB-së dhe këto janë në procesin e rishikimit.

3.11. Sfidat në parandalimin që llojet e drunjëve të futur qëllimisht të mos shndërrohen në dëmtues

Shumë bimë joindigjene dhe lloje kafshësh që janë paraqitur qëllimisht në ekosistem,

jashtë shtrirjes së tyre natyrore për përfitim ekonomik, mjedisor ose social, janë bërë më pas

dëmtues seriozë. Ky problem është një shqetësim i madh në sektorin e pyjeve. Llojet

jovendore shpesh përdoren në agro-pylltari, pylltarinë komerciale dhe në mbrojtjen e tokës.

Shumë prej këtyre llojeve të drurit vlerësohen lart për përshtatshmërinë e tyre të

jashtëzakonshme në një mori vendesh, për rritjen e tyre të shpejtë dhe për përdorime të

shumta të produkteve të tyre. Megjithatë, në disa raste, këto lloje të njëjta janë bërë kërcënim

serioz për ekosistemet e tyre (Kutiza 12). Është qenësore që të sigurohet që llojet e tilla t’i

shërbejnë qëllimeve për të cilat janë shfaqur dhe nuk shndërrohen në dëmtues.

Vlerësimi i kujdesshëm i rrezikut nga dëmtuesit rekomandohet që të bëhet para se të

shfaqen llojet e reja bimore. Vlerësimi australian për rrezikun nga barojat e këqija (Pheloung

et al., 1999) ka dëshmuar saktësi të arsyeshme për një sërë kushtesh ekologjike (Gordon et

al., 2008) dhe aktualisht është sistemi i përdorur më së shumti. Për shembujt e zbatimit të këtij

vlerësimi, shih: www.weeds.org.au/riskassessment.htm.

Shumë lloj drunjsh pyjorë, si kjo Acacia albida e re në Nigeri, mbillen për përfitime

pozitive dhe produktet që ato i sigurojnë kanë mundësi të bëhen invazivë.

FA

O/C

FU

00

04

20

/R. F

AID

UT

TI


KUTIZA 12

Shembuj të futjes së qëllimshme të llojeve të drurit që janë shndërruar në dëmtues

Sektori i pyjeve shpesh përdor lloje të drurit jovendas për të siguruar më shumë

përfitime.

Shumë prej këtyre llojeve janë bërë problem i madh anembanë botës.

“Leucaena leucocephala” është përdorur shumë si burim druri, dru si lëndë

djegëse, bimë foragjere dhe si bimë hijezuese dhe, për të restauruar tokat e

degraduara, për të përmirësuar strukturën e tokës dhe për të stabilizuar rërën. Ai

është një dru që rritet shpejt dhe që lidh azotin; është tolerant ndaj kushteve të

thata dhe tokave acide, dhe si i tillë, konsiderohet si i rëndësishëm në rajonet e

thata të Afrikës dhe të Azisë. Në zonat ku shfaqet, ky lloj ka prirje që të krijojë

bujshmëri dhe dendësi të madhe dhe që të pushtojë pa vështirësi brigjet e pyjeve,

anët e rrugëve, djerrinat, zonat breglumore dhe tokat bujqësore (McNeely, 1999).

Gjithashtu, helmueshmëria e farave të kësaj bime dhe gjethet zvogëlojnë vlerën e

saj si burim i foragjereve për të ushqyer kafshët.

“Prosopis juliflora” është shumë i dobishëm në kontrollin e erozionit të tokës, duke

ndikuar në uljen e thatësirës së zonave të caktuara dhe duke siguruar një burim

druri si lëndë djegëse, si foragjere dhe strehim, si për kafshët e egra, ashtu edhe

për ato shtëpiake. Është futur në shumë vende në Afrikë dhe Azi, me disa ndikime

të konsiderueshme mjedisore dhe socio-ekonomike. Ky lloj zhvendos florën

vendëse, duke rezultuar kështu në pakësimin e biodiversitetit, si dhe në pakësimin

e diversitet të produkteve në dispozicion për bashkësitë rurale (McNeely, 1999).

Bujshmëria dhe dendësia e këtij lloji i shndërron tokat e mbuluara me këto bimë në

toka të padobishme për përdorim bujqësor.

Llojet e drunjve komercialë, si pisha (“Pinus spp.”), eukalipti (“Eucalyptus spp.”)

dhe druri i gomës (“Hevea brasiliensis”) janë burime të rëndësishme të drurit dhe

fibrës dhe, në këtë mënyrë, janë mbjellë në shumë zona jashte arealit të tyre

natyror. Disa prej këtyre llojeve janë përhapur jashtë zonave në të cilat janë

mbjellë, me ndikime shkatërruese për ekosistemet, përfshirë këtu diversitetin

struktural të zvogëluar, biomasën e rritur, ndërprerjen e dinamikës ekzistuese të

vegjetacionit dhe ciklin e ndryshuar ushqyes (Richardson, 1998).

Shumë lloje australiane të “Acacia”-s janë futur në Afrikën Jugore për të prodhuar

lëndë druri dhe dru si lëndë djegëse, si edhe për të prodhuar taninë, të cilat

përdoren nga industritë e lëkurës, si dhe përdoren për stabilizimin e rërës. Llojet e

tilla kanë ndryshuar në mënyrë radikale habitatet e kafshëve të egra, duke

rezultuar në ndryshime të mëdha në përhapjen e llojeve, veçanërisht atë të zogjve.

Ato kanë ndryshuar edhe regjimet e cikleve ushqyese në ekosistemet e varfra

ushqyese, për shkak të aftësisë së tyre për të fiksuar azotin atmosferik (van Wilgen

et al., 2001). Ato kanë zvogëluar edhe furnizimin me ujë te komunitetet e afërta dhe

kanë rritur rreziqet nga zjarri.

39

4. Konceptet fitosanitare të thjeshtësuara

Ky kapitull përshkruan Konventën Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (KNMB)

dhe mënyrën se si zhvillohen dhe përshtaten Standardet Ndërkombëtare për Masat

Fitosanitare (SNMF)10

. Seksionet vijuese (4.2 deri 4.12) përshkruajnë udhëzimet që paraqesin

standardet, të cilat janë përkatëse, veçanërisht për pylltarinë dhe ato janë të listuara në fillim të

secilit prej këtyre seksioneve. Standardet ndihmojnë në mbështetjen e praktikave të mira për

pylltari dhe tregtimin pa dëmtues, si në produktet pyjore, ashtu edhe në produktet e tjera që

dërgohen me materialin paketues prej druri. Si sqarim, përshkrimet supozojnë zbatimin ideal të

standardeve dhe ndjekin përcaktimet e KNMB-së. Në disa raste, palët kontraktuese (vendet që

janë anëtare të KNMB-së) zbatojnë standardet në mënyra të ndryshme. Zbatimi mund të

kufizohet nga mungesa e burimeve. Vendet mund të përshkruajnë gjithashtu kërkesat strikte të

importit fitosanitar, mirëpo ato duhet të sigurojnë arsyetimin teknik për ta bërë këtë. KNMB-ja

ofron një proces për zgjidhjen e konflikteve, atëherë kur vendet bëjnë padi për kufizime të

pajustifikuara tregtare.

4.1. Konventa ndërkombëtare për mbrojtjen e bimëve dhe standardet ndërkombëtare fitosanitare

Sekretariati i KNMB-së, i drejtuar nga Organizata e Kombeve të Bashkuara për

Ushqim dhe Bujqësi (FAO), ofron bashkëpunim të ngushtë me organizatat e ndërlidhura

ndërkombëtare dhe me konventat. Organi qeverisës i KNMB-së është Komisioni për

Masa Fitosanitare (KMF), i cili midis të tjerash, miraton edhe SNMF-të për të parandaluar

shfaqjen dhe përhapjen e dëmtuesve dhe për të lehtësuar tregtinë. SNMF-të zhvillohen dhe

miratohen përmes një procesi këshillues ndërkombëtar, dhe njihen sipas Organizatës Botërore

të Tregtisë (OBT) përmes Marrëveshjes së saj për Aplikimin e Masave Sanitare dhe

Fitosanitare (Marrëveshja MSF).

Procesi i zhvillimit të një SNMF-je të re ose të rishikuar menaxhohet nga Komisioni

për Standarde i KNMB-së. Komisioni për Standarde përbëhet prej ekspertëve teknikë, të cilët

përfaqësojnë të gjitha rajonet e FAO-s. SNMF-të bazohen në parime shkencore, në politika

tregtare ekzistuese dhe në informata teknike. Draftet fillimisht zhvillohen nga ekspertët e

përzgjedhur teknikë, të cilët janë anëtarë të paneleve ose grupeve punuese. Paneli Teknik për

Karantina të Pyjeve (PTKP) adreson çështjet karantinore të ndërlidhura me pylltarinë. PTKP

mund të kërkojë informata teknike specifike për punën e tij për vendosjen e standardeve.

PTKP është mbështetur në Grupin Kërkimor Ndërkombëtar për Karantina të Pyjeve (GKNKP),

një organ i pavarur shkencëtarësh hulumtues dhe përfaqësuesish të agjencive rregullative

kombëtare dhe te sektorit pyjor për sigurimin e këtij materiali. Komisioni për Standarde rishikon

draftstandardet e përgatitura nga grupet e ekspertëve për hartim dhe i finalizon ato për

“konsultim në nivel vendor”, që është një proces i këshillimit ndërkombëtar për standardin.

Palët kontraktuese të KNMB-së mund të komentojnë rishikimet e draftstandardit dhe mund të

japin

sugjerime për to, shpesh pas konsultimit kombëtar me industritë e prekura, departamentet e

tjera qeveritare, organizatat joqeveritare etj. Rishikimet negociohen derisa të zhvillohet një

10

Titujt e të gjitha SNMF-ve dhe një përmbledhje e shkurtër është dhënë në Shtojcën 3


draft, i cili miratohet në mënyrë unanime nga të gjitha palët kontraktuese në një takim vjetor të

KMF-së. Procesi i zhvillimit të një SNMF-je të re mund të zgjasë disa vjet.

Palët kontraktuese për KNMB kërkohen që të:

Themelojnë një organizatë kombëtare për mbrojtjen e bimëve (OKMB);11

Caktojnë një KNMB zyrtar si pikë kontaktuese;

Përshkruajnë dhe miratojnë masat fitosanitare;

Certifikojnë eksportet;

Rregullojnë importet;

Bashkëpunojnë ndërkombëtarisht;

Shkëmbejnë informata për dëmtues12

dhe rregullore;

Bashkëpunojnë në zhvillimin e SNMF-ve.

OKMB-të janë agjenci qeveritare në kuadër të vendeve anëtare të KNMB-së, të cilat

zbatojnë standardet fitosanitare përmes zhvillimit dhe zbatimit të rregulloreve kombëtare. Ato

bëjnë analiza për rrezikun nga dëmtuesit për krijimin e masave fitosanitare; menaxhojnë

mbikëqyrjen e dëmtuesve; raportojnë në vendet e tjera për statusin e dëmtuesve; koordinojnë

kontrollin e dëmtuesve; dhe krijojnë dhe monitorojnë zonat pa dëmtues. Kur kërkohet, ato

lëshojnë edhe certifikata fitosanitare, të cilat konfirmojnë që mallrat kanë plotësuar kërkesat e

vendit importues. Ata po ashtu mbajnë përgjegjësi për arritjen e sigurisë fitosanitare të

mallrave që nga certifikimi e deri te eksportimi, kryerja e inspektimeve me qëllim verifikimi dhe

nëse është e nevojshme, kërkojnë trajtimin e mallrave, apo aty ku është e domosdoshme edhe

shkatërrimin, ose refuzimin e hyrjes së tyre.

Meqenëse dëmtuesit nuk njohin kufij ndërkombëtarë, OKMB-të shpesh duhet të

punojnë me vendet fqinje për të parandaluar hyrjen, shfaqjen dhe përhapjen e dëmtuesve. Ky

bashkëpunim mund të bëhet përmes Organizatave Rajonale për Mbrojtjen e Bimeve (ORMB).

ORMB-të ndihmojnë në koordinimin e rregulloreve për trajtimin e çështjeve fitosanitare

rajonale të ngritura nga OKMB-të. OKMB-të mbledhin dhe shpërndajnë informata dhe mund të

identifikojnë prioritetet për standardet rajonale, të cilat mund të jenë bazë për SNMF-të e reja.

Zakonisht është OKMB-ja ose ndonjëherë ORMB-ja, ajo që kërkon që KNMB të zhvillojë një

SNMF të re, ose të rishikojë atë ekzistuesen, për t’u marrë me një çështje të caktuar

fitosanitare.

4.2. Analiza e rrezikshmërisë nga dëmtuesit

Rreziku nga dëmtuesit

përfshin një gamë të gjerë të

organizmave që mund të jenë

potencialisht të lidhur me produkte

pyjore, të tilla si: bakteret,

kërpudhat, insektet, merimangat,

kërmijtë, nematodat, viruset dhe

bimët parazitare. Rreziku nga

dëmtuesit i ndërlidhur me tregtinë e

11

Lista e plotë e OKMB-ve dhe ORMB-ve dhe personat e tyre kontaktues mund të gjenden në uebfaqen e

CNMB: www.ippc.int. 12

Çdo lloj prejardhje ose biotip i bimës, i kafshës ose i agjentit patogjen që është i rrezikshëm për bimë

ose produkte bimore (SNMF nr. 05, 2010, Fjalori i termave fitosanitare)

Korniza për analizën e rrezikshmërisë nga dëmtuesit (SNMF Nr. 02 2007]); Udhëzime për eksport, import, dërgesa dhe çlirim të agjentëve të kontrollit biologjik dhe organizmave të tjerë të dobishëm (SNMF Nr 03 [2005]); Analiza e rrezikshmërisë nga dëmtuesit karantinorë, duke

përfshirë analizën e rreziqeve mjedisore dhe organizmave të

gjallë të modifikuar (SNMF Nr. 11 [2004]);

Analiza e rrezikshmërisë nga dëmtuesit për dëmtuesit e kontrolluar jokarantinorë (SNMF Nr. 21 [2004])


Konceptet fitosanitare të thjeshtësuara 41

produkte pyjore është vlerësuar nga secili vend në mënyrë individuale. Vendet duhet të

sigurojnë që kërkesat e tyre fitosanitare të importit të jenë të bazuara në shkencë, të jenë

proporcionale me rreziqet nga dëmtuesit dhe të kenë ndikime minimale në tregti.

Analiza e Rrezikshmërisë nga Dëmtuesit (ARRD) mund të kryhet për një dëmtues të

caktuar, për një produkt (i cili konsiderohet që mund t’i bartë të gjithë dëmtuesit e mundshëm)

nga një vend i caktuar ose rajon i origjinës, apo edhe më gjerë për gjithë procesin. Vlerësimi i

rrezikshmërisë nga dëmtuesit për një produkt të propozuar për import përfshin disa hapa. Së

pari nevojitet një përshkrim i qartë i produkteve dhe niveli i tyre i përpunimit (çfarë procesesh

janë zbatuar). Pastaj përgatitet një draftlistë dëmtuesish potencialë të ndërlidhur me atë

produkt nga literatura shkencore dhe nga të dhënat historike të dëmtuesve, që kanë qenë të

zbuluar në atë produkt në vendet e tjera.

Hapi tjetër është vlerësimi i çdo dëmtuesi potencial:

nëse ai është i pranishëm në vendin e eksportit dhe vendin e importit;

nëse ai është i ndërlidhur me produkte ose rrugë të tjera;

nëse dëmtuesi mund të hyjë, të gjejë habitat të përshtatshëm, të futet dhe të përhapet

në vendin importues;

nëse dhe në çfarë mase, ai do t’i shkaktojë dëme ekonomike vendit importues.

Ky vlerësim kërkon që të kuptohet ekologjia dhe sjellja e çdo organizmi, duke

përfshirë edhe shtrirjen e nikoqirëve të përshtatshëm, fazat e jetëgjatësisë së tyre, metodën

dhe shkallën e riprodhimit, jetëgjatësinë e ciklit të jetës dhe kërkesat klimatike. Për më tepër,

vlerësohen edhe ndikimet e mundura të dëmtuesve në industri, ambient dhe në tregtinë

ndërkombëtare.

Rezultati i këtij procesi është një vlerësim i rrezikut të çdo organizmi nga dëmtuesit.

Kur merren në konsideratë rreziqet nga dëmtuesit e lidhur me një produkt të veçantë, apo një

grup produktesh, apo nëse konsiderohen dëmtuesit e shoqëruar me transportim, atëherë kjo

referohet si një analizë e rrezikshmërisë nga shtigjet.

Ky vlerësim i rrezikshmërisë nga dëmtuesit është një nga të dhënat e ARRD-së së

plotësuar. Rreziku nga dëmtuesit do të përcaktojë nevojën për marrjen e masave fitosanitare.

ARRD gjithashtu përfshin shqyrtimin e masave fitosanitare të ndryshme për të menaxhuar

rrezikun nga dëmtuesit.

Mungesa e informacionit është shpesh një pengesë e madhe në vlerësimin e rrezikut

të produkteve pyjore nga dëmtuesit. Mund të ketë informacione të pamjaftueshme në lidhje me

organizmat që shoqërohen me një produkt, duke përfshirë hyrjen e tyre, vendosjen dhe

përhapjen, apo trajtimet apo masat efikase për zvogëlimin e rrezikut.

Problemet e tjera pas grumbullimit te informatave mund të lindin nga: gjuha e

publikimeve; qasja e kufizuar ose mungesa e qasjes në bazë të të dhënave dhe nga një

paaftësi për të parashikuar ndikimet ekonomike ose mjedisore. Rezultatet informative të

pamjaftueshme ose joadekuate, me pasiguri të lartë të vlerësimit të rrezikshmërisë nga

dëmtuesit mund të çojnë në një kërkesë më të pajustifikueshme kufizuese për import.

4.3. Rregullorja për materialin paketues prej druri

Materiali paketues prej druri (MPD) shpesh

përdoret për të mbështetur, për të mbrojtur

transportin e mallrave gjatë transportit. MPD

përfshin paletat e drurit, kutitë ose pajolla (drunj

shtrëngues) që përdoren për të mbrojtur ngarkesat e mallrave të ndryshëm gjatë transportit

me kontejnerë, avionë ose anije. MPD ndonjëherë përgatitet nga druri i cilësisë së ulët.

Rregullorja për materialin paketues prej druri

në tregtinë ndërkombëtare (SNMF Nr. 15

[2009])


MPD i patrajtuar mund të sigurojë një shteg për një numër dëmtuesish të rëndësishëm të

pyjeve, të tillë si “Anoplophora glabripennis” (brumbulli aziatik gjedh brigjatë) dhe

“Bursaphelenchus xylophilus” (nematoda e pishës). Dëmtuesit mund të shfaqen në sipërfaqen

e drurit (p.sh., brumbujt e lëvores së drurit, tenjat dhe insektet e tjera, kërpudhat) ose thellë në

brendësi të drurit (p.sh. brumbujt e mërzitshëm, nematodat, kërpudhat).

Në njohjen e këtij shtegu me rrezikshmëri të lartë është zhvilluar SNMF Nr.15. Ky

standard kërkon që materiali paketues prej druri të trajtohet për të shkatërruar dëmtuesit

ekzistues në drunj, para se të transportohet në tregun ndërkombëtar. Ky standard njeh dy

trajtime: trajtimin me nxehtësi, në të cilin druri nxehet në një minimum prej 56 °C gjatë gjithë

profilit të drurit, për së paku 30 minuta; dhe fumigimin me brommetan në përqendrime

specifike, në kohë dhe në procedura të caktuara.

Ky standard kërkon që druri të jetë i lëvoruar. Aty ku përdoret fumigimi, procesi i

lëvorimit duhet të kryhet para fumigimit. Copa të gjata e të holla të lëvores lejohen që të

mbeten pas përfundimit të procesit të lëvorimit, nëse këto pjesë nuk janë më të gjera se 3 cm

(pavarësisht nga gjatësia). Nëse copat e lëvores janë më të gjera se 3 cm, ato duhet të

shkurtohen në atë masë sa druri të thahet, para se aty të mund të zhvillohen brumbujt e

lëvores së drurit. Prandaj, copat e gjera të lëvores nuk mund të kenë sipërfaqe më të madhe

se 50 cm2.

Për shumë vende, brommetani është trajtimi i vetëm në dispozicion për të menaxhuar

rreziqet nga dëmtuesit e MPD-së, dhe si i tillë ai është i njohur në SNMF Nr. 15. KNMB-ja

përcakton se brommetani është një substancë që ka ndikim në hollimin e ozonit dhe përdorimi

i saj duhet të kufizohet sa më shumë që të jetë e mundur. Shumë vende e kanë të rregulluar

këtë çështje, sipas Protokollit të Montrealit13

tashmë është ndaluar përdorimi i saj dhe vendet e

tjera kanë njoftuar synimin e tyre për të bërë po të njëjtën gjë. Urgjenca e gjetjes së

alternativave për brommetanin vazhdon të mbetet një prioritet kryesor i programit të punës të

KNMB-së. Kompanitë private dhe qeveritë janë duke punuar për të identifikuar trajtimet shtesë

për ndalimin e shfaqjes së dëmtuesve në materialin paketues prej druri.

Standardi gjithashtu thekson se druri i trajtuar duhet të shënohet në bazë të

kërkesave të SNMF nr.15. Etiketa ka formën e një kutie e cila përmban:

një simbol SNMF Nr. 15;

një kod të vendit;

një kod të prodhuesit/ofruesit të trajtimit;

një kod të trajtimit (TN për trajtimin me nxehtësi apo MB për brommetanin).

Shenja duhet të shfaqet në dy anët e kundërta të njësisë paketuese të drurit.

MPD që i plotëson të gjitha këto kërkesa thuhet të jetë "në përputhshmëri". Për më shumë

detaje rreth shenjës, shih SNMF Nr. 15.

Zbatimi i trajtimeve dhe përdorimi i shenjës specifike të identifikimit bëhen nga

autoriteti i OKMB-së në vendin e prodhimit, për të siguruar ofruesit se në të vërtetë janë duke

trajtuar drunjtë për të plotësuar standardin SNMF Nr. 15. Shenja ofron bazën për sigurimin e

hyrjes në shtete të caktuara.

Sa i përket jetëgjatësisë së përdorimit të njësisë për paketimin e drurit, ajo duhet të

trajtohet vetëm një herë, për aq sa ajo të mbetet e paprekur. Megjithatë, kur një njësi e

paketimit të drurit është riparuar (që do të thotë se më pak se një e treta e njësisë është

zëvendësuar), ndërrimi i pjesëve te dëmtuara të njësisë duhet të riparohet me dru të trajtuar

dhe secili komponent i zëvendësuar duhet të jetë i shënuar individualisht në përputhje me

13

Protokolli i Montrealit për substancat që shterojnë shtresën e ozonit, ashtu siç është plotësuar dhe/ose

ndryshuar në Londër në vitin 1999, Kopenhagen 1992, Vienë 1995, Montreal 1997, Beixhing 1999.


SNMF Nr. 15. Përndryshe, e tërë njësia mund të riparohet dhe të rizëvendësohet. Kur

riparohet një njësi (më shumë se një e treta e njësisë zëvendësohet) ritrajtohet e tërë njësia,

duhet të hiqen shenjat e vjetra dhe të vendosen shenjat e reja.

Vini re që jo të gjithë artikujt prej druri që bartin mallra tregtare kanë nevojë për këto

rregulla. Paketimi i drurit që përgatitet nga dru i prodhuar në fabrikë – i tillë si kompensata,

listela e drurit, ose pllakë drusore orientuese - nuk rregullohen, meqenëse proceset e

përdorura në prodhimin e këtyre produkteve të drurit (nxehtësia, presioni dhe ngjitësi)

sigurojnë që ata të mos kenë dëmtues. Në mënyrë të ngjashme edhe fuçitë, ku është përdorur

nxehtësia e mjaftueshme në përpunimin e dërrasave për fuçi (fuçi për uiski) dhe materiali

paketues prej druri që janë përgatitur tërësisht nga komponentët më pak se 6 mm të trasha,

nuk rregullohen sipas SNMF Nr.15.

Standardi për materialin paketues prej druri është një shembull i mirë se si industritë

pyjore dhe OKMB-të kanë punuar me sukses së bashku për të zhvilluar dhe për të zbatuar

masat fitosanitare.

Një shembull i etiketës së KNMB mbi materialin paketues

prej druri, duke përfshirë: simbolin e SNMF Nr. 15, një kod

ISO të vendit me dy shkronja (ID për Indonezi) dhe më pas

një numër të veçantë të caktuar për prodhuesin nga OKMB-

ja, si dhe kodin e trajtimit të SNMF Nr. 15 (TN për trajtimin me

nxehtësi)

4.4. Menaxhimi i dëmtuesve

OKMB-ja ose ndonjë autoritet tjetër rregullator

duhet të informohet kur shfaqet një dëmtues i ri në

atë zonë. OKMB-ja ushtron të drejtën për të

konfirmuar diagnostikimin zyrtar, në mënyrë që të

vendosë nëse nevojitet një program për menaxhimin e dëmtuesve. Aty ku ekspertiza lokale

për diagnostikim është e pamjaftueshme, OKMB-ja mund të kontaktojë OKMB-të e tjera, tek të

cilat mund të dërgohen mostrat për identifikimin zyrtar. Bashkëpunimi i tillë mund të kursejë

kohë. OKMB-ja është e detyruar që të raportojë në KNMB për dëmtuesit e rinj (shih Seksionin

4.7).

Udhëzimet për programet e çrrënjosjes

së dëmtuesve (SNMF Nr. 09 [1998])

E. A

LL

EN


Sapo të jetë konfirmuar krijimi i një dëmtuesi të ri, duhet të vlerësohet mundësia e

çrrënjosjes ose ndalimit të përhapjes së dëmtuesve. Nëse dëmtuesi është i ri dhe konsiderohet

se paraqet një rrezik serioz, përgjigja duhet të jepet menjëherë dhe në mënyrë efikase, në

mënyrë që çrrënjosja të jetë e suksesshme. OKMB-ja mund të kontrollojë dëmtuesin dhe të

iniciojë një program zyrtar kontrolli për parandalimin e përhapjes së tyre. Edhe nëse dëmtuesi

është tepër i përhapur sa për t’u çrrënjosur, parandalimi i përhapjeve të reja do të ndihmonte

mbajtjen e shumëllojshmërisë gjenetike të dëmtuesit në një nivel të ulët dhe/ose do të

ndalojnte hyrjen e llojeve virulente në vend.

Prania e një plani rezervë para gjetjes së dëmtuesit, i cili paraprakisht do të miratohet

nga të gjitha palët e interesit, do të ndihmonte në kursimin e kohës në fazën e planifikimit.

Plani duhet të trajtojë çështjet, si duhet të bëhet, çfarë duhet të bëhet, si do të zbatohet, kush

do të jetë përgjegjës dhe kush do të financojë. Në shumë raste, nevojitet koordinimi në mes të

OKMB-së, departamenteve të tjera qeveritare, autoriteteve qeveritare lokale, sektorëve të

industrisë dhe organeve komerciale për zbatimin e atij plani. Njohuria dhe përvoja e

ekspertëve të pylltarisë është qenësore për zbatimin e suksesshëm të masave të drejta

menaxhuese. Planet rezervë duhet të rishikohen sistematikisht, në mënyrë që të pasyqrojnë të

dhëna të reja dhe të marrin në konsideratë përvojat e reja gjatë trajtimit të një dëmtuesi të

caktuar, ose ndonjë shfaqjeje të ngjashme, si në atë vend, ashtu edhe në vendet e tjera.

Nëse nuk ekziston kurrfarë plani specifik për dëmtuesit, atëherë do të ishte e

dobishme që t’i referoheni një plani gjenerik gjithëpërfshirës. Disa elemente të një plani

specifik për dëmtues nuk mund të përfshihen në një plan gjenerik, megjithatë një plan i tillë i

përgjithshëm rezervë mund të sigurojë një kornizë të menjëhershme për zhvillimin e një plani

veprimi efektiv në rast të zbulimit të ndonjë dëmtuesi të ri ose të zbuluar më parë.

Elementet kryesore të një plani rezervë përfshijnë:

të kuptuarit e biologjisë së dëmtuesit dhe ndikimeve të mundura prej tij;

përcaktimi i objektivave të planit;

krijimi i planeve të veprimit që duhen zbatuar (p.sh., mbikëqyrja, regjistrimi i

pesticideve, mbrojtja e vendeve potencialisht të infektuara, veprimet rregulluese dhe

shkatërrimi i pjesëve të infektuara);

identifikimi i individëve përgjegjës;

testimi i planit përmes realizimit të një pjese testuese;

identifikimi i kufizimeve të burimeve të agjencive të përfshira;

zhvillimi i një plani komunikimi (për palët e interesit, partnerët, OKMB-të e tjera,

publikun dhe mediat);

të përcaktohet afati i përfundimit të një programi çrrënjosës (qoftë për shkak të

suksesit ose dështimit).

Në mënyrë që masat për çrrënjosje të kenë sukses, duhet t’u përgjigjeni katër pyetjeve të

rëndësishme:

Cila është përhapja aktuale dhe potenciale e dëmtuesve?

Cilat janë shtigjet për futjen e tyre në zonë?

Si përhapen dëmtuesit?

Si mund të kontrollohen dëmtuesit?

Për të përcaktuar nivelin e përhapjes së dëmtuesve dhe pikërisht edhe në zonën në

të cilën janë marrë masat për çrrënjosje, për caktimin e kufijve, pra, duhet të ndërmerren masa

për të bërë vlerësime për përcaktimin e shkallës së përhapjes (shih Seksionin 4.6). Mund të

mos jetë e mundur që të bëhen vlerësime efektive derisa të mos i njohim simptomat dhe

biologjinë e dëmtuesve.


Mbajtja e mirë e shënimeve për veprimet e ndërmarra gjatë përpjekjeve për çrrënjosje

është mëse e domosdoshme dhe do të ndihmojë në marrjen e informacione te duhura, se cilat

elemente kanë funksionuar më së miri, cilat nuk kanë funksionuar (dhe pse) dhe në këtë

mënyrë mësojmë se çfarë mund të bëhet ndryshe në rast të rishfaqjes në të ardhmen.

Duhet të zhvillohet një mënyrë për përcaktimin e suksesit të çrrënjosjes nga rasti në

rast. Për shembull, çrrënjosja mund të deklarohet e suksesshme nëse kontrollet nuk mund të

zbulojnë shenja dëmtuesish në asnjë fazë të ekzistencës së tyre gjatë një periudhe të

specifikuar kohore. Sugjerohet që kjo periudhë të jetë së paku dy herë më e gjatë se cikli i

jetëgjatësisë së dëmtuesit.

Efikasiteti i masave duhet të monitorohet vazhdimisht dhe palët e interesit duhet të

informohen, veçanërisht nëse merren në konsideratë ndryshimet në strategji. Është po ashtu e

rëndësishme që të tregohen dhe ndahen me të tjerët praktikat më të mira të kontrollit, si dhe

informatat e tjera të ndërlidhura në nivel botëror; kjo do të ndihmojë OKMB-të e tjera për t’u

marrë me dëmtues dhe me situata të ngjashme. Duhet të ketë dakordim edhe për kriteret që

përcaktojnë se kur janë më të përshtatshme ndryshimet dhe të gjitha palët e interesit, partnerët

tregtarë dhe OKMB-të fqinje duhet të komunikohen paraprakisht. Në mënyrë ideale, palët e

interesit duhet të jenë pjesë e procesit të rishikimit, meqë ato mund të kuptojnë më mirë se sa

kanë ndikuar ndryshimet e propozuara në veprimet nga OKMB-ja dhe a mund të jenë në

gjendje që të sugjerojnë qasje të tjera alternative.

Ndonjëherë mund të mos jetë e mundur që të çrrënjoset dëmtuesi. Në këtë rast,

duhen nisur procedura, që të merret një vendim që të ndalojë përpjekjet për çrrënjosjen e

dëmtuesit. Ndoshta është e nevojshme të ndryshojmë strategjinë për politikat për parandalimin

e rreziqeve dhe menaxhimin e rrezikut. Një shembull i zhvillimit të një strategjie vepruese

është dhënë në Kutizën 13.

Shfaqja e një dëmtuesi të ri dhe masat që ndërmerren për të kontrolluar atë, në

mënyrë të pashmangshme do të kenë ndikim mbi një gamë të gjerë palësh të interesit. Është e

rëndësishme që palët kryesore të interesit të kuptojnë ndikimin e mundshëm që kanë

dëmtuesit në përgjithësi dhe në biznezet e tyre. Prandaj, rekomandohet që të identifikohen

palët kryesore të interesit dhe t’u jepet mundësi për të komentuar mbi opsionet e menaxhimit

të dëmtuesve.

Është gjithashtu e rëndësishme që palët e interesit dhe të tjerët të kuptojnë ndikimin

ekonomik dhe ndikimet e tjera të masave për çrrënjosje, përfshirë këtu kostot dhe përfitimet e

të gjitha veprimeve të mundura. Për shembull, ndikimet mund të përfshijnë: shkatërrimin e

bimëve, humbjen e biodiversitetit, humbjen e të ardhurave nga biznesi, humbjen e tregjeve për

eksport ose koston e zbatimit të trajtimit para eksportit për produktet e kontrolluara. Një

vlerësim i ndikimit ekonomik mund të ndihmojë, atëherë kur kostoja e veprimit bëhet më e

shtrenjtë se sa humbjet. Nëse kuptohen mirë rreziqet, si të dëmtuesve ashtu edhe të programit

për çrrënjosjen e dëmtuesve, atëherë ka më shumë mundësi mbështetja e palëve të interesit

për masat e ndërmarra.


KUTIZA 13

Ndërhyrja emergjente dhe strategjia e daljes pas shfaqjes së “Dendroctonus micans” në Britaninë e Madhe

“Dendroctonus micans” (brumbulli i madh i lëvores së bredhit) konsiderohet një

dëmtues i madh i bredhit (Picea spp.) nga Siberia lindore e deri te Europa perëndimore.

Jeton dhe shumëzohet nën lëvore, duke sulmuar kambiumin, i cili dobësohet dhe në

raste ekstreme shkakton edhe tharjen e drurit. Ky brumbull është zbuluar së pari në

Britaninë e Madhe në vitin 1982. Pas konfirmimit të shfaqjes së insektit, është krijuar një

ekip për menaxhimin e përhapjes së këtij insekti, i cili përbëhej prej OKMB-së dhe

personelit të industrisë, për të përdorur një strategji për çrrënjosjen e dëmtuesve.

Strategjia fillimisht duhet fokusuar në mbikëqyrjen, kontrollin e qarkullimit të drurit, si

dhe në ndërmarrjen e veprimeve fitosanitare, duke larguar drunjtë potencialisht të

infektuar.

Mbikëqyrja fillestare ka treguar se ishin infektuar vetëm pjesët e Britanisë së Madhe.

Zona është futur nën rregullore, dhe në këtë mënyrë është lejuar lëvizja e drurit jashtë

zonës, vetëm nëse druri ka qenë pa lëvore, ose ka ardhur prej zonave të identifikuara si

zona specifike pa dëmtues. Të gjithë drunjtë që janë gjetur të infektuar janë prerë, u

është hequr lëvorja, për të eliminuar infektimin e mundshëm dhe druri është dërguar në

një kantier sharrimi të miratuar për përpunim. Për të gjithë drunjtë me lëvore, lëvizja

është lejuar vetëm brenda zonës së kontrolluar në një kantier të miratuar. Në mënyrë

që të miratohet, një kantier sharrimi duhet të instalojë pajisje efektive për heqjen e

lëvores dhe duhet të ketë në dispozicion objekte për menaxhimin e pjesëve të lëvores.

Janë krijuar mjete komunikimi lidhur me rreziqet dhe masat fitosanitare. Këto mjete

kanë përfshirë fletëpalosjet publike dhe afishet për xhamat e përparmë të automjeteve.

Është caktuar një inspektor për të dhënë këshilla dhe udhëzime për industrinë, për të

mbikëqyrur dhe monitoruar depot e sharrave dhe pjesët e tjera. Janë përcaktuar edhe

ndëshkime për shkelësit.

Në fund të viteve 1980 është shtuar një element i katërt për strategjinë e

menaxhimit. Është zgjedhur dhe është lënë i lirë një agjent i kontrollit biologjik, insekti

grabitqar “Rhizophagus grandis. Programi për kontroll është mbajtur për të zvogëluar

përhapjen e brumbullit, derisa shpërndarja e këtij insekti grabitqar të ishte më e gjerë.

Në vitin 2005 janë ndërprerë përpjekjet për çrrënjosje. “D. Micans” ishte aq e

përhapur saqë nuk ishte kualifikuar më si dëmtues karantinë. Çdo shpërthim i ri diku

tjetër tani trajtohet në vend, në mënyrë rutinë, ose përmes futjes së një insekti grabitqar

dhe i lihet natyrës që ta bëjë punën e saj.Ndërhyrja emergjente ka zvogëluar përhapjen

e dëmtuesit, derisa shkencëtarët praktikonin këtë zgjidhje afatgjatë.

Sot, tharja e drunjve është zvogëluar deri në më pak se një përqind të drunjve të

infektuar, krahasuar me 10 përqind ose më shumë, para shfaqjes së agjentit të kontrollit

biologjik. vazhdon


“Dendroctonus micans” (brumbulli i madh i lëvores së bredhit) dhe insekti grabitqar “Rhizophagus

grandis”

4.5. Qasja e sistemeve

Një qasje e sistemeve përdor së

paku dy masa fitosanitare, të pavarura, të

cilat në mënyrë kumulative zvogëlojnë

rrezikun e dëmtuesve, në mënyrë që

produkti të plotësojë kërkesat e vendit

importues. Qasja e sistemeve ofron mundësinë për të marrë në konsideratë shumë procedura

që mund të ndihmojnë në zvogëlimin e rrezikut nga koha para mbjelljes e deri të përdorimi

final. Qasja e sistemeve mund të sigurojë alternativa të barabarta për një masë të vetme më të

shtrenjtë ose kufizuese, si trajtimet me pesticide, ose ndalimi i lëvizjes. Për shembull, heqja e

gjithë lëvores nga druri duke e prerë drurin në katrorë, në kombinim me sharrimin e drurit në

dimensione specifike dhe inspektimin pamor gjatë përpunimit, mund të ofrojë të njëjtin nivel të

mbrojtjes fitosanitare, sikurse tymosja e drurit. Për më shumë informata lidhur me barasvlerën

e masave fitosanitare, referojuni SNMF Nr. 24. Qasja e sistemeve mund të jetë madje më e

mirë se sa një masë e vetme, nëse ajo masë e vetme është e pasigurt ose e paqëndrueshme.

Qasja e sistemeve duhet të arsyetohet teknikisht. Një shembull i qasjes së sistemeve është

dhënë në Kutizën 14.

Një qasje e sistemeve në pylltari menaxhon rrezikun e dëmtuesve në drunj dhe në

produkte të drurit, përmes përdorimit të një kombinimi të masave të pavarura, duke filluar që

nga përzgjedhja e materialit gjenetik dhe aktiviteteve për përgatitjen e vendit, e deri te trajtimi

pas prerjes, transportimit dhe shpërndarjes. Shumë prej praktikave të sugjeruara në Kapitullin

3 mund të përdoren në një qasje të sistemeve (shih Kutizën 10 në Seksionin 3.8). Një qasje

sistemesh mund të integrojë praktika silvi-kulturore, si krasitja, rrallimi dhe rikuperimi i drunjve,

si dhe trajtimi i terrenit, dezinfektimi pas prerjes, inspektimi dhe përzgjedhja.

Përdorimi i masave të integruara në një qasje sistemesh për menaxhimin e rrezikut nga dëmtuesit. (SNMF Nr. 14 [2002])

KO

MIS

ION

I PË

R P

YL

LT

AR

I , BR

ITA

NI E

MA

DH

E


KUTIZA 14

Aplikimi i një qasje me sisteme për eksportimin e trungjeve të patrajtuara

Tregtimi i lëndës drusore të patrajtuar ndërkombëtarisht është vlerësuar si rrezik i

konsiderueshëm nga dëmtuesit. Ndërsa tregtimi i lëndës së përpunuar është një opsion i

cili parapëlqehet. Në këtë shembull të veçantë, të dy vendet kanë zhvilluar një

marrëveshje bilaterale për të mundësuar tregtimin e lëndës drusore të patrajtuar, në

kushte të kontrolluara mjaft mirë. Importuesit dëshironin lëndë drusore me lëvore, ngaqë

lëvorja mund të përdorej si lëndë djegëse për ngrohje ose për përpunim. Nëse lënda

drusore lihet me lëvore, parandalohet tharja dhe çarja e lëndës drusore gjatë

transportimit. Po ashtu, trajtimet me fumigim mund të jenë një mënyrë efikase e mbrojtes

për vendin importues. Prandaj edhe është zhvilluar një marrëveshje bilaterale për të

mundësuar tregtinë. Marrëveshja bilaterale ka përdorur më shumë se dy masa të

ndryshme, të pavarura për menaxhimin e rreziqeve në një qasje sistemesh, për të

zvogëluar në mënyrë kumulative rrezikun e dëmtuesve. Ngarkesat duhet të:

Mos të përmbajnë dëmtues të dukshëm para transportit sipas inspektimit;

Transportohen vetëm gjatë një periudhe kohore specifike me rrezikshmëri të

ulët;

Të shkarkohen dhe të ruhen në një zonë të veçantë që nuk ka bimë strehuese

për dëmtuesit, të cilët mund të hyjnë në trungjet e importuara;

Të dezinfektohen me fumigim brenda disa ditëve të hyrjes dhe pastaj të

përpunohen.

Kjo mund të përfshijë edhe masat për menaxhimin e rrezikut, të projektuara për

parandalimin e infektimit ose kontaminimit, siç është mirëmbajtja e integritetit të trungjeve,

kërkesa për paketim që i reziston dëmtuesve, ose zonat e kontrolluara ku ruhen ose mblidhen

dërgesat. Në mënyrë të ngjashme mund të inkorporohen edhe procedurat si mbikëqyrja e

dëmtuesve, vendosja e kurtheve dhe marrja e mostrave. Një qasje sistemesh mund të

përfshijë edhe masat që nuk i shkatërrojnë dëmtuesit, ose që nuk e zvogëlojnë praninë e tyre,

mirëpo zvogëlojnë potencialin e tyre për të hyrë ose për t’u krijuar. Masat e tilla mund të

përfshijnë prerjen e përcaktuar ose periudhat e dërgimit, kufizimet në kushte të caktuara të

produkteve (si të kërkohet që trungjeve t’u hiqet lëvorja ose të fumigohen, ose të kryhen që të

dyja bashkë), përdorimi i nikoqirëve rezistues dhe shpërndarja e kufizuar, ose përdorimi i

kufizuar në destinacion.

Qasjet e sistemeve ndryshojnë sa i përket kompleksitetit dhe ashpërsisë. Lloji më i

thjeshtë mund të jetë thjesht një kombinim i së paku dy masave të pavarura. Qasja më e

ndërlikuar e sistemeve do të përfshinte një analizë të kujdesshme të mundësive më efektive

për të zvogëluar rrezikun nga dëmtuesit, më pas përzgjedhjen e pikave të kontrollit kritik, që

monitorohen për të siguruar se popullatat me dëmtues mbeten brenda tolerancave të

pranushme.

4.6. Mbikëqyrja

Termat “mbikëqyrje” dhe “vëzhgim” shpesh

ngatërrohen. Vëzhgimi është vetëm një

komponent i mbikëqyrjes. Sipas SNMF Nr. 06,

Udhëzimet për mbikëqyrje (SNMF Nr. 06 [1997])


mbikëqyrja është një proces zyrtar i cili mbledh dhe regjistron të dhënat për paraqitjen ose

mungesën e dëmtuesve përmes shqyrtimit, monitorimit dhe procedurave të tjera, si rishikimi i

literaturës.

Një vend mund të kërkojë mbikëyrjen e dëmtuesve për të:

Zbuluar ndonjë dëmtues të ri për çrrënjosje ose kontroll të shpejtë;

Lehtësuar tregtimin duke siguruar informata rreth dëmtuesve dhe shpërndarjes së

tyre brenda territorit të vendit;

Arsyetuar përdorimin e rregulloreve për të parandaluar futjen e një dëmtuesi që nuk

gjendet në vendin importues.

Aktivitetet mbikëqyrëse dhe të shqyrtimit mund të kërkohen të bëhen në shumë zona,

veçanërisht në vende të depozitimit, ku montohen produktet për eksport, pikat e hyrjes dhe

zonat e pyllëzura përreth, dhe objektet që pranojnë sasi të mëdha të mallrave të importuara.

Ekzistojnë dy lloje kryesore të mbikëqyrjes: mbikëqyrja e përgjithshme dhe vëzhgimet

specifike. Mbikëqyrja e përgjithshme është më pasive dhe mbledh informata për shtrirjen e

dëmtuesve në fjalë. Vëzhgimet specifike janë më aktive dhe marrin informata për dëmtuesit në

një vend specifik brenda një zone (p.sh., një zonë e caktuar për prerje, zona rreth depove të

sharrave që eksportojnë, portet dhe aeroportet), gjatë një periudhe të caktuar kohore.

Gjithashtu, mund të përfshihen bimë dhe produkte bimore të caktuara, si p.sh. orenditë.

OKMB-ja është përgjegjës për mbledhjen dhe mirëmbajtjen e informatave për

mbikëqyrje të përgjithshme. Një shumëllojshmëri burimesh mund të përdoren, përfshirë FAO-

n, agjencitë pyjore, institucionet e hulumtuese, universitetet, shoqëritë civile (përfshirë këtu

specialistët amatorë), menaxherët e tokave, konsulentët, muzetë, publiku i përgjithshëm,

gazetat shkencore dhe tregtare, bazat e të dhënave për dëmtues dhe materialet e

papublikuara.

Për t’i përditësuar këto burime të dhënash, komuniteti i pylltarisë mund të ndihmojë në

monitorimin e gjendjes së dëmtuesve dhe raportimin e tyre te OKMB-ja ose profesionistët e

tjerë të dëmtuesve, atëherë kur zbulohen dëmtues të pazakonshëm, ose kur bëhen ndryshime

në shpërndarjen e dëmtuesve. Monitorimi i dëmtuesve të rinj mund të bëhet nga kopshtet

botanike, drunishtet dhe zona të tjera që mbjellin në mënyrë rutinë lloje bimore ekzotike. Për

mbështetjen e kësaj përpjekjeje nevojitet një sistem diagnostik dhe raportues i organizuar

mirë.

Pylltari duke kontrolluar dhe duke regjistruar të dhënat për skuqjen e halave

(“Mycosphaerella pini”) në Britaninë e Madhe.

KO

MIS

ION

I PË

R P

YL

LT

AR

I , BR

ITA

NI E

MA

DH

E


Vëzhgimet specifike bëhen për të zbuluar një dëmtues të veçantë, për të identifikuar

shtrirjen e një dëmtuesi, për të monitoruar praninë e një dëmtuesi në një zonë ose vend, ose

për të dokumentuar mungesën e dëmtuesve specifikë, me qëllim që të mbështetet përcaktimi i

zonave pa dëmtues (shih Seksionin 4.8). Këto janë kontrollet zyrtare, të cilat ndjekin një plan

që miratohet nga OKMB-ja.

Metodat për monitorimin e dëmtuesve të futur do të ndryshojnë, në varësi nga llojet

dhe kushtet në të cilat ato monitorohen. Mbikëqyrja dhe aktivitetet kontrolluese për dëmtuesit e

shfaqur duhet të tregojnë zbulimin e hershëm, para se të shfaqet ndonjë dëm i madh dhe para

se llojet e dëmtuesve të jenë përhapur në një zonë më të gjerë. Mjetet efektive për monitorim

mund të përfshijnë kontrollet e produkteve dhe materialeve paketuese në pikat e hyrjes,

kurthet e grackave me dritë, kontrollet pamore, mbjelljen dhe monitorimin e specieve

mbrojtëse e tregtuese, dhe monitorimin e drunjve të stresuar në mënyrë artificiale.

Zonat që pranojnë sasi të mëdha të mallrave të importuara shpesh janë dëshmuar të

kenë qenë qendër e një infektimi, atëherë kur është hetuar krijimi i dëmtuesve të rinj. Prandaj

mund të fokusohet një kontroll dëmtuesish në pikat e mundura të hyrjes dhe shtigjet e

përhapjes (p.sh. një lloj specifik i bimëve fidanë të importuar, një lloj i drurit të sharruar, ose një

punim dore si shtëpizë zogjsh ose gdhendje) dhe vendet ku ruhen, tregtohen ose përdoren

produktet e importuara si material për mbjellje, pasi dëmtuesit kanë gjasa të jenë të

pranishëm, vetëm si rezultat i një paraqitjeje të fundit. Metodologjia e kontrollit që përdoret

duhet të jetë e bazuar shkencërisht. Përzgjedhja e procedurave të kontrollit mund të

përcaktohet me anë të llojit të shenjës ose simptomës, përmes së cilës njihet dëmtuesi.

Kontrollet zakonisht projektohen për të maksimalizuar gjasat e gjetjes së dëmtuesve.

Personeli i përfshirë në aktivitete mbikëqyrëse duhet të trajnohet vazhdimisht, për të

qenë i përditësar në identifikimin e dëmtuesve të rrezikshëm, veçanërisht pas arritjes së

marrëveshjeve me partnerët e rinj tregtarë ose për produktet e reja pyjore. Personeli

përgjegjës duhet të jetë i pajisur mirë dhe i trajnuar në metodat për marrjen e mostrave, në

ruajtjen dhe transportimin e mostrave për identifikim dhe regjistrim. Ekspertiza e diagnostikimit

është e nevojshme për identifikimin dhe verifikimin e dëmtuesve. Ekspertët ndërkombëtarë

shpesh janë në dispozicion për të ndihmuar me diagnostikimin. Mostrat e llojeve të

identifikuara të dëmtuesve duhet të ruhen në kushte të sigurta depozitimi. Këto quhen “kupon i

ekzemplarit ose kulturës” dhe janë të dobishëm në zgjidhjen e konflikteve dhe në verifikimin

dhe identifikimin e shembujve të tjerë; ato duhet të ruhen në “koleksione për referencë”.

Mirëmbajtja e një mostre po ashtu është e nevojshme për shkak se rishikimi taksonomik mund

të çojë në ndryshimet e përcaktimit të llojeve, d.m.th., aty ku një lloj njihet si një lloj kompleks.

Kur ndodh kjo, koleksionet e referencës duhet të rivlerësohen në mënyrë që shënimet të

mbahen të rishikuara.

Si për mbikëqyrjen e përgjithshme ashtu edhe për kontrollet specifike, cilësia e të

dhënave është e rëndësishme. Shënimet e mbajtura duhet të jenë të përshtatshme për

përdorim për qëllime të caktuara, për shembull, për të mbështetur analizën e rrezikshmërisë

nga dëmtuesit specifikë, krijimin e një zone pa prani dëmtuesish ose përgatitjen e listave të

dëmtuesve.

Duhet të inkurajohet raportimi i dëmtuesve të rinj përmes edukimit publik dhe

programeve për vetëndërgjegjësim. Qasja publike e të dhënave dhe informatat për

shpërndarje, biologjia dhe përshkrimi i dëmtuesve mund të lehtësojnë raportimin e gjetjeve të

dëmtuesve të rinj.


4.7. Raportimi i dëmtuesve

Nënshkruesit e KNMB-së kanë për

detyrë të raportojnë dëmtuesit, atëherë kur ata

identifikohen si një kërcënim potencial për

partnerët tregtarë ose për vendet fqinje, p.sh. një

shfaqje e re ose një ndryshim në statusin e

dëmtuesve. Raportet zyrtare të dëmtuesve duhet të bëhen nga pika kontaktuese KNMB

(zakonisht OKMB). Organi qeverisës i KNMB-së (KMF) është pajtuar që obligimet për raportim

të dëmtuesve duhet të plotësohen online në www.ippc.net.

Raportet për dëmtues janë të nevojshëm:

Kur gjejmë një dëmtues të ri ose nëse një dëmtues i krijuar papritur ose që është i ri

ka karakter shpërthyes ose rënie të menjëhershme;

Kur verifikohet suksesi ose dështimi i çrrënjosjes së dëmtuesve;

Në rast të një situate të papritur me një dëmtues ekzistues ose të krijuar, ose

ndryshim në shtrirjen gjeografike, e cila rrit rrezikun e dëmtuesve ndaj vendit

raportues, vendeve fqinje ose partnerëve tregtarë (p.sh.,shpërthimi i shpejtë i

popullacioneve të dëmtuesve, një ndryshim në shtrirjen e nikoqirëve ose zhvillimin e

llojit ose biotipit të ri, më të vrullshëm).

Zbulimi i një shtegu të ri ose mungesa e një dëmtuesi, si rezultat i një kontrolli specifik

duhet të raportohet gjithashtu.

Zgjerimi i shpejtë i tregtisë globale dhe numri i vogël i ekspertëve të taksonomisë e

bëjnë të vështirë mirëmbajtjen e listave të sakta të dëmtuesve për të gjitha produktet pyjore.

Nevojitet një bashkëpunim më i mirë ndërkombëtar për të tejkaluar këtë pengesë. ORMB e

Amerikës Veriore dhe të Europës mbajnë sisteme raportuese të bazuara në ueb (Kutiza 15),

për rishikime rajonale, mirëpo këto raporte ORMB nuk konsiderohen raporte zyrtare të

dëmtusve KNMB, nëse vendi nuk ka kërkuar nga Sekretariati që t’i pranojë ato si të tilla dhe që

ato të jenë të postuara në uebfaqen e KNMB-së. Raportimi i dëmtuesve u mundëson vendeve

që të përshtasin kërkesat e tyre fitosanitare, të bazuara në ARRD, dhe të ndërmarrin masat e

duhura sipas nevojës për t’u përgjigjur ndryshimeve në rrezik.

KUTIZA 15

Shembuj të raportimit të dëmtuesve në Europë dhe Amerikën Veriore

Dy organizatat rajonale për mbrojtjen e bimëve i kanë publikuar në Internet raportet e

tyre për dëmtuesit. Për t’i pranuar këto informata për dëmtues përmes adresës

elektronike, secili mund të regjistrohet në uebfaqet vijuese:

Organizata e Amerikës Veriore për Mbrojtjen e Bimëve (OAVMB):

www.pestalert.org

Organizata Europiane dhe Mesdhetare për Mbrojtjen e Bimëve (OEMMB):

www.eppo.org/QUARANTINE/Alert_List/alert_list.htm

Raportimi i dëmtuesve (SNMF Nr. 17 [2002]);

Përcaktimi i statusit të dëmtuesve në një zonë

(KNMB No. 8 [1998])

http://www.ippc.net/

http://www.pestalert/

http://www.pestalert.org/


4.8. Krijimi dhe njohja e zonave pa prani dëmtuesish dhe zonave me prani të ulët të dëmtuesve

Vendet eksportuese mund të jenë në gjendje që të

krijojnë zona zyrtare pa prani dëmtuesish, ose zona

me prani të ulët të dëmtuesve. Ato më pas mund të

jenë në gjendje që të negociojnë marrëveshjet me

vendet importuese për të mundësuar eksportimin e

produkteve të kontrolluara nga ato zona, që mund t’i

ndihmojnë ato të përfitojnë, mbajnë ose përmirësojnë

qasjet në treg.

Një zonë pa praninë e dëmtuesve (ZPPD)

përcaktohet thjesht si një zonë në të cilën nuk shfaqet një dëmtues specifik. ZPPD-të

mundësojnë eksportimin e bimëve, produkteve bimore dhe artikujve të tjerë të kontrolluar, pa

nevojën e zbatimit të masave të tjera fitosanitare. Krijimi zyrtar i një ZPPD-je duhet të bazohet

në të dhënat specifike të kontrollit. Statusi i ZPPD-së duhet të rishikohet në mënyrë periodike

me anë të kontrolleve intensive ose inspektimeve gjatë sezonit të vegjetacionit.

Dokumentacioni duhet të jetë në dispozicion të autoriteteve të tjera rregullatore, atëherë kur

kërkohet dhe kur lind nevoja. Një shembull i përdorimit të ZPPD-së është dhënë në Kutizën 16.

Vendprodhimi pa prani dëmtuesish (VPPD) është një vend i prodhimit ku nuk shfaqet

një dëmtues specifik, ashtu siç është përcaktuar nga OKMB-ja, edhe pse dëmtuesi mund të

jetë i pranishëm në këtë zonë. Mungesa e dëmtuesit duhet të demonstrohet me anë të

dëshmive shkencore, si kontrollet specifike periodike. Partnerët tregtarë presin që së paku të

shohin dokumentacionin, i cili mbështet deklarimin e VPPD-së.

ZPPD-të dhe VPPD-të janë më të lehta për t’u krijuar në pyjet e mbjellura, por

përcaktohen me vështirësi në pyjet e rigjeneruara në mënyrë natyrore. Pyjet e rigjeneruara në

mënyrë natyrore kanë një shpërndarje më të madhe dhe llojshmëri më të gjerë të bimëve dhe

dëmtuesve potencialë se sa ato të ngritura (mbjellura).

KUTIZA 16

Lëvizja e produkteve të kontrolluara në mes të zonave pa dëmtues

“Lymantria dispar” (Krimbi i mëndafshit) është një dëmtues serioz i drunjve gjetherënës

në Amerikën Veri-Lindore. Ai i depoziton vezët në shumë produkte dhe mjete

transportimi. Ai nuk është i pranishëm në Amerikën Veri-Perëndimore e as në Meksikë,

e as në pjesët e provincave ose shtetet e Kanadasë Lindore dhe Shteteve të Bashkuara

të Amerikës. OKMB-të në Amerikën Veriore bëjnë kontrolle specifike vjetore për të

identifikuar përhapjen e saktë të dëmtuesve, duke përdorur kurthe shumë efektivë të

insekteve feromone. Gjetjet nga këto vlerësime përdoren për të përcaktuar zonat pa

prani dëmtuesish (ZPPD) në Amerikën Veri-Lindore dhe mundësojnë që eksportuesit t’i

lëvizin produktet e kontrolluara në zonat e painfektuara.

Kërkesat për krijimin e zonave pa

praninë e dëmtuesve ( SNMF Nr. 04

[1995]);

Kërkesat për krijimin e vendprodhimeve pa dëmtues dhe zonave prodhuese pa dëmtues (SNMF Nr. 10 [1999]); Njohja e zonave pa prani dëmtuesish dhe zonave me prani të ulët të dëmtuesve (SNMF Nr. 29 [2007])


Prandaj, identifikimi i një ZPPD-je specifike në një pyll të rigjeneruar në mënyrë

specifike do të përfshinte aktivitetet e mbikëqyrjes, të cilat shpesh janë shumë të shtrenjta për

t’u praktikuar. Në pyjet e mbjellura, sfida e mbikëqyrjes është shumë më e menaxhueshme,

aty ku bimët mbillen në blloqe që ndodhen brenda një zone jashtë mjedisit te tyre autokton.

4.9. Inspektimi

OKMB-të ose personeli i autorizuar nga

OKMB-ja bëjnë inspektime para çdo

eksporti dhe importi. Inspektimi për eksport

bëhet nga vendi eksportues për të siguruar

që dërgesa i plotëson kriteret e specifikuara fitosanitare të vendit importues në kohën e

inspektimit. Nëse kriteret plotësohen, atëherë inspektimi mund të rezultojë me lëshimin e një

certifikate fitosanitare nga OKMB-ja e vendit eksportues për dërgesën në fjalë. Inspektimi i

importit përdoret për të vendosur nëse duhen pranuar, ndaluar ose anuluar produktet e

importuara. Inspektimi zakonisht bazohet në ekzaminimin pamor të produktit.

Ai verifikon identitetin dhe integritetin e produktit. Ai po ashtu verifikon efektivitetin e

masave fitosanitare që janë zbatuar, siç janë: trajtimet ose qasjet e sistemeve. Inspektimi

pamor i drurit është shumë i vështirë, pasi shumë dëmtues janë të pamundur të vërehen me

sy, p.sh. nematodat. Grumbujt e drunjve janë të vështirë për t’u hetuar. Por, marrja e mostrave

dhe analiza laboratorike mund të ndihmojnë në zbulimin e dëmtuesve. Është jashtëzakonisht e

rëndësishme që të mbahen shënime për vëzhgimin e dëmtuesve gjatë importimit. Këto

shënime mund të ndihmojnë vendin që të vendosë se cilat produkte kanë nevojë për një

inspektim më të kujdesshëm në të ardhmen, dhe cilat produkte janë me rrezikshmëri më të

ulët. Shënimet e mbajtura mirë mund të tregojnë gjithashtu se cilat vende të origjinës kanë

dërguar në mënyrë të vazhdueshme dërgesa, që kanë pasur dëmtues dhe ato shënime

shpesh janë bazë e negocimeve në mes të vendeve për të bërë tregti më të sigurt.

Inspektimi i drurit të importuar në Australi.

Udhëzimet për inspektim (SNMF Nr. 23 [2005]);

Metodologjitë për marrjen e mostrave të dërgesave

(KNMB Nr. 31 [2008])

E. A

LL

EN


Për të qenë në të vërtetë e dobishme, është e rëndësishme që të mbahen shënime

për vëllimin e produkteve/artikujve të inspektuar, në mënyrë që ndryshimet në shkallën e

infektimit te përcaktohen gjatë kohës.

Në rastet e përsëritjes së mospërputhshmërisë (shih Seksionin 4.11), intensiteti dhe

shpeshtësia e inspektimit të ngarkesave të caktuara mund të rritet ose importimi i produktit

mund të ndalohet. OKMB-ja e vendit importues duhet të kontaktojë OKMB-në e vendit

eksportues, në mënyrë që të identifikojë burimin e vështirërsive dhe të sugjerojë mënyrën e

përmirësimit.

4.10. Certifikimi fitosanitar

OKMB-të e vendeve eksportuese

lëshojnë certifikata fitosanitare për të

vërtetuar se dërgesat e bimëve,

produktet bimore ose artikujt e tjerë të

kontrolluar i plotësojnë kërkesat e

specifikuara fitosanitare për importim

ndaj partnerëve tregtarë, siç mund të jetë

demonstrimi për një trajtim të kryer.

KNMB përshkruan një model të kësaj certifikate në SNMF Nr. 12. Certifikatat fitosanitare nuk

kërkohen nga vendet importuese për produktet e përpunuara të drurit, sepse ato nuk kanë

potencial për të shfaqur dëmtues të kontrolluar. SNMF Nr. 32 paraqet një udhëzim i cili tregon

se cilat produkte kanë nevojë ose nuk kanë nevojë për vërtetim fitosanitar.

Për informacione më të detajuara rreth procesit të importit dhe eksportit, shih

seksionet 2.2 dhe 2.3 të këtij udhëzuesi.

Elementet bazë të procesit të certifikimit fitosanitar përfshijnë:

Përcaktimin e kërkesave fitosanitare përkatëse të vendit importues;

Verifikimin që dërgesa plotëson kriteret në kohën e vërtetimit;

Lëshimin e një certifikate fitosanitare që përshkruan në mënyrë të saktë dërgesën

sipas llojit dhe sasisë.

OKMB-ja e vendit importues duhet të ketë në dispozicion informatat aktuale zyrtare

për kërkesat e tyre. Kërkesat aktuale për vendin e destinacionit mund të merren gjithashtu

edhe nga eksportuesi dhe të dërgohen tek OKMB-ja e vendit eksportues.

Individët ose organizatat e autorizuara nga OKMB-ja mund të kryejnë disa funksione,

si inspektimi i produkteve ose verifikimi i trajtimit, para se OKMB-ja të lëshojë certifikatën

fitosanitare.

Vendet importuese specifikojnë shpesh kërkesat për certifikata fitosanitare, si:

përdorimi i një gjuhe të caktuar; plotësimi me shkronja shtypi ose me dorëshkrim që është i

lexueshëm, shkronja të mëdha; dhe përdorimi i njësive të specifikuara. Mund të ketë një

periudhë të kufizuar të vlefshmërisë pas inspektimit ose trajtimit, para se dërgesa të niset nga

vendi i origjinës. Certifikata fitosanitare mund të anulohet, ose mund të kërkohen informata

shtesë nga vendi importues, nëse certifikata fitosanitare:

Është e pakuptueshme, e paplotësuar ose kopje e pavërtetuar;

Përfshin ndyshime ose fshirje të paautorizuara, informata kontradiktore ose

jokonsistente, ose formulime që nuk janë në përputhje me udhëzimet ose certifikatat

modele;

Nuk është në përputhje me periudhën e vlefshmërisë së specifikuar;

Sistemi i vërtetimit të eksportit (SNMF Nr. 07 [1997]);

Udhëzuesit për certifikata fitosanitare

(SNMF Nr. 12 [2001]);

Dërgesat në tranzit (SNMF Nr. 25 [2006]);

Kategorizimi i produkteve sipas rrezikshmërisë së dëmtuesve të tyre (SNMF Nr. 32 [2009])


Vërteton produkte të ndaluara;

Përshkruan dërgesën që nuk korrespondon me materialin e importuar.

Certifikatat e falsifikuara kurrë nuk duhet të pranohen dhe autori i këtij krimi duhet t’i

nënshtrohet procedurave ligjore.

Në disa raste, tregtia ndërkombëtare mund të përfshijë transportin e artikujve të

kontrolluar, të cilët kalojnë nëpër një vend, pa qenë të importuar në mënyrë zyrtare. Ky lloj i

dërgesës thuhet të jetë “në tranzit”. Lëvizjet e tilla mund të paraqesin rrezik nga dëmtuesit në

vendin tranzit, veçanërisht nëse dërgesat barten në kontejnerë të hapur. Vendet mund të

zbatojnë masa fitosanitare teknikisht të arsyeshme për dërgesat në tranzit përmes territoreve

të tyre.

4.11. Njoftimi për mospërputhshmëri

Atëherë kur dërgesat nuk i

plotësojnë kërkesat fitosanitare për

import, ato konsiderohen të jenë në

mospërputhshmëri.

OKMB-ja e vendit importues njofton OKMB-në e vendit eksportues për

mospërputhshmërinë. OKMB-ja e vendit eksportues duhet të shoqërojë eksportuesin për t’u

siguruar se dërgesat nuk refuzohen në të ardhmen.

Njoftimet për mospërputhshmëri sigurohen atëherë kur:

Nuk ka përputhshmëri me kërkesat fitosanitare për import;

Zbulohen dëmtues të kontrolluar;

Nuk ka përputhshmëri me kërkesat e dokumentuara (p.sh. certifikatat fitosaniatare);

Ka dërgesa të ndaluara ose artikuj të ndaluar në dërgesat si p.sh., dheu;

Ka dëshmi për dështim të trajtimeve të specifikuara;

Ka raste të përsëritura të artikujve të ndaluar në sasi të vogla, jokomerciale që barten nga

pasagjerët ose që dërgohen me postë.

4.12. Sistemet fitosanitare rregullatore të importit

Një sistem i kontrolluar i importit duhet të përbëhet

prej dy komponentëve:

Një kornizë e legjislacionit, rregulloreve dhe procedurave

fitosanitare;

Një shërbim zyrtar, OKMB, përgjegjës për veprimin ose

mbikëqyrjen e sistemit.

OKMB-të kanë të drejtën supreme për të rregulluar importet, për të arritur një nivel të

pranueshëm të mbrojtjes, duke marrë parasysh obligimet e tyre ndërkombëtare, në veçanti

Marrëveshjen midis KNMB (1997) dhe Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT) mbi Zbatimin e

Masave Sanitare dhe Fitosanitare (MSF).

Udhëzimet për njoftimin e veprimit jo të përputhshëm

emergjent (SNMF Nr. 13 [2001])

Udhëzimet për një sistem

fitosanitar rregullator të importit

(SNMF Nr. 20 [2004])


Kur një palë kontraktuese zbaton procedurat dhe rregulloret fitosanitare, ajo duhet të

përdorë ato masa që reduktojnë rrezikun në një nivel të pranueshëm me ndikimet më të vogla

negative në tregti.

Bimët pyjore (përfshirë farërat), druri, materiali për paketimin e drurit (përfshirë

elementet prej druri për përforcim të ngarkesës), dhe pajisjet e përdorura pyjore janë shembuj

të rregulloreve pyjore që përdoren në shumë vende.

57

5. Rruga për të ardhmen

Dëmtuesit pyjorë janë një problem global dhe në përputhje me këtë është e

nevojshme që të shikohet përtej kufijve nacionalë për gjetjen e zgjidhjeve efektive. Përkundrejt

shumë përmirësimeve në mbrojtjen fitosanitare, shfaqja e dëmtuesve të rinj të pyjeve vazhdon

për shkak të rritjes së vëllimit në tregtinë ndërkombëtare dhe shpejtësisë së transportit.

Ndryshimi klimatik po ashtu duket të ketë rritur probabilitetin e krijimit të dëmtuesve të rinj, si

dhe sigurimin e kushteve të favorshme që i mundësojnë disa specieve të bëhen dëmtues më

seriozë në brezin e tyre të lindjes. Pylltarët dhe shkencëtarët duhet të rrisin përpjekjet e tyre

për të punuar bashkë me organizatat kombëtare për mbrojtjen e bimëve (OKMB) për të marrë

veprime të nevojshme për parandalimin e shfaqjes dhe përhapjes së dëmtuesve.

Fatmirësisht, shkëmbimi i informatave në mes të njerëzve që punojnë në pylltari dhe

rregullatorëve të shëndetit të bimëve tashmë po ndihmon në parandalimin, zbulimin dhe

zhdukjen e shfaqjes së dëmtuesve të rinj. Zgjerimi i vazhdueshëm i këtij rrjeti dhe përdorimi i

teknologjive, si Interneti, mund të ndihmojnë në adresimin e sfidave të kontrollit global të

dëmtuesve.

Praktikat e mira të menaxhimit të pyjeve, si ato që janë përshkruar në këtë udhëzues,

mund të ndihmojnë në zvogëlimin e përhapjeve të dëmtuesve dhe në parandalimin e lëvizjes

së dëmtuesve nëpër botë, përmes produkteve pyjore. Menaxhimi i integruar i dëmtuesve nis

me planifikimin se çfarë të kultivohet dhe ku të kultivohet. Mbikëqyrja e kujdesshme,

menaxhimi i trungjeve pyjore gjatë ciklit të zhvillimit dhe praktikat e mira gjatë prerjes dhe

veprimeve të tërheqjes dhe transportit mund të sjellin cilësi, produkte me rrezikshmëri të ulët të

dëmtuesve për tregun ndërkombëtar. Të kuptuarit dhe plotësimi i kërkesave fitosanitare të

vendeve importuese është i nevojshëm dhe ndihmon në rritjen e lëvizjes së sigurt të

produkteve pyjore dhe në zvogëlimin e kostos së përgjithshme me ndikim minimal në tregtinë

ndërkombëtare.

Një numër standardesh të rëndësishme ndërkombëtare për masa fitosanitare (SNMF)

sigurojnë udhëzime që janë të dobishme në zvogëlimin e lëvizjes së dëmtuesve në tregtinë

ndërkombëtare. SNMF-të e reja lidhur me tregtimin e artikujve pyjorë vazhdojnë të zhvillohen

si kundërpërgjigje ndaj nevojave ndërkombëtare. Aktualisht, standardet për prodhime pyjore

dhe farërat e drunjve pyjorë po hartohen nga Paneli Teknik për Karantinën e Pyjeve (PTKP) i

Konventës Ndërkombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (KNMB) me pjesëmarrjen e pylltarëve;

veçanërisht gjatë fazës së konsultimit të vendit është thelbësor zhvillimi i këtyre standardeve.

Meqenëse SNMF-të e reja janë zhvilluar, njerëzit që punojnë në pylltari mund të

sigurojnë të dhëna të vlefshme, falë njohurive dhe ekspertizës që ata zotërojnë, duke

ndihmuar në hartimin e udhëzimeve praktike. Në këtë mënyrë, duke punuar së bashku,

personeli i sektorit të pyjeve, përfshirë këtu industrinë dhe OKMB-të mund të promovojnë

mundësi tregtare dhe mund të ndihmojnë në parandalimin e shfaqjes dhe përhapjes së

dëmtuesve pyjor.


59

Referencat

“American Lumber Standard Committee” (ALSC) - Komiteti Amerikan për

Standardet e Drurit. 2005. American Softwood Lumber Standard. Instituti Kombëtar i

Standardeve dhe Standardi i Produktit Vullnetar të Teknologjisë PS 20-05.

Washington DC, SHBA, Departamenti i Shtetit për Ekonomi, Instituti Kombëtar i

Standardeve dhe Teknologjisë. Në dispozicion në:

www.alsc.org/greenbook%20collection/ps20.pdf

“Animal and Plant Health Inspection Service” (APHIS) - Shërbimi për

inspektimin e shëndetit të bimëve dhe kafshëve. 2009. Importimi i prodhimeve

artizanaleve prej druri nga Kina. “U.S. Federal Register”, Vëllimi 74, Nr. 67, e enjte, 9

prill 2009, Rregullat e Propozuara. Në dispozicion në:

edocket.access.gpo.gov/2009/pdf/E9-8102.pdf

APHIS. 2010. Pjesa 319-Njoftimet e huaja karantinë. Nënpjesa – trungjet, lënda e

drurit dhe artikuj të tjerë te papërpunuar. APHIS 7CFR 319.40. Në dispozicion në:

http://edocket.access.gpo.gov/cfr_2009/janqtr/pdf/7cfr319.40-1.pdf (me qasje më 12

korrik 2010)

Ministria e Pyjeve dhe Shtrirjes së Kolumbisë Britanike (BK). 2008. “Glossary of

forestry terms in British Columbia”. Viktoria, BC, Kanada. Në dispozicion në:

www.for.gov.bc.ca/hfd/library/documents/glossary

Dunster, J. & Dunster, K. 1996. Fjalori i menaxhimit të resurseve natyrore.Vankuver,

BC, Kanada, Shtypshkronja UBC.

Dykstra, D.P. & Heinrich, R. 1996. Kodi model i FAO-s për praktikën e prerjes së

pyjeve. Romë, FAO. Në dispozicion në: www.fao.org/docrep/v6530e/v6530e00.htm

Evans, D. 2000. “Terms of the trade”. Eugene, Oregon, SHBA, Random Lengths

Publications Inc. (4th edition)

FAO. 1994. “Tree breeding glossary. Glossary of terms used in forest tree

improvement.” Udhëzuesi për jashtë Nr. 6 (RAS/91/004), “UNDP/FAO Regional

Project on Improved Productivity of Man-made Forests Through Application of

Technological Advances in Tree Breeding and Propagation.” Los Banos, Filipine.

FAO. 2001. “Glossary of biotechnology for food and agriculture – A revised and

augmented edition of the glossary of biotechnology and genetic engineering”, by

Zaid, H.G. Hughes, E. Porceddu & F. Nicholas. Në dispozicion në: www.fao.org/

DOCREP/003/X3910E/X3910E00.htm; www.fao.org/biotech/index_glossary.asp

FAO. 2003. “An illustrated guide to the state of health of trees. Recognition and

interpretation of symptoms and damage, nga E. Boa”. Romë. Në dispozicion në:

www.fao.org/docrep/007/y5041e/y5041e00.htm


FAO. 2004. UBET – Unified Bioenergy Terminology. Romë, FAO. Në dispozicion në:

www.fao.org/docrep/007/j4504E/j4504e00.htm

FAO. 2005. “FAO Yearbook of Forest Products 1999–2003.” FAO, Romë. Në

dispozicion në: ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/012/i0750m/i0750m01.pdf

FAO. 2007. “Global Forest Resources Assessment 2010 – Specification of National

Reporting Tables for FRA 2010.” Dokument punues i FRA 135. Romë. Në dispozicion

në: www.fao.org/forestry/14119-1-0.pdf

FAO. 2010a. “Global Forest Resources Assessment 2010. Raporti kryesor.”

Dokumenti për pylltari i FAO-s Nr. 163. Romë. Në dispozicion në:

www.fao.org/docrep/013/i1757e/i1757e.pdf

FAO. 2010b. Forestry trade flows – FAOSTAT. Në dispozicion në: faostat.fao.org (me

qasje në tetor 2010)

FAO. 2010c. AGROVOC – “Multilingual Agricultural Thesaurus.” Në dispozicion në:

www.fao.org/agrovoc (me qasje në 12 korrik 2010)

FAO/IUFRO. 2002. “Multilingual glossary – forest genetic resources.” Në dispozicion

në: iufroarchive.boku.ac.at/silvavoc/glossary/index.html

Gordon, D.R., Onderdonk, D.A., Fox, A.M. & Stocker, R.K. 2008. “Consistent

accuracy of the Australian weed risk assessment system across varied geographies.”

“Diversity Distributions”, 14: 234–243.

Hillring, B. & Trossero, M. 2006. “International wood-fuel trade” – Përmbledhje.

“Energy for Sustainable Development”, X(1): 33–41.

Hubbard, w., Latt, C. & Long, A. 1998. “Forest terminology for multiple-use

management.” SS-FOR-11. Gainesville, FL, SHBA, Universiteti i Floridës.

“International Union for Conservation of Nature (IUCN).” 2000. “Guidelines for the

prevention of biodiversity loss caused by alien invasive species.” Miratuar nga Këshilli

IUCN, shkurt 2000. Gland, Zvicër. Në dispozicion në:

intranet.iucn.org/webfiles/doc/SSC/SSCwebsite/Policy_statements/IUCN_Guidelines_

for_the_Prevention_of_Biodiversity_Loss_caused_by_Alien_Invasive_Species.pdf

Martin, J. 1996. “Forestry terms.” Madison, wI, SHBA, Universiteti Wiskonsin-

Extension. Publikimi nr. G3018. Në dispozicion në:

basineducation.uwex.edu/woodland/Oww/ Pubs/UwEX/G3018.pdf

McNeely, J. A. 1999. “The great reshuffling: how alien species help feed the global

economy.” In O.T. Sandlund, P.J. Schei & Viken, Å. eds. “Invasive species and

biodiversity management. “Bazuar në një përzgjedhje dokumentesh që janë paraqitur

në Norvegji/Konferenca e KB për speciet aliene, Trondheim, Norvegji, faqe 11–31.

Seria “Population and Community Biology”, Vëll. 24. Dordrecht, Holandë, Kluwer

Academic Publishers.

Referencat 61

McNeill, J., Barrie, F.R., Burdet, H.M., Demoulin, V., Hawksworth, D.L., Marhold,

K., Nicolson, D.H., Prado, J., Silva, P.C., Skog, J.E., wiersema, J.H. & Turland,

N.J. 2006. “International Code of Botanical Nomenclature (Vienna Code).” Vienë,

Shoqata Ndërkombëtare për Taksonominë Bimore. Në dispozicion në:

ibot.sav.sk/icbn/main.htm

North Carolina State University. 2003. “Understanding forestry terms: A glossary

for private landowners.” woodland Owners Notes. Raleigh, NC, SHBA, Karolina

Veriore Cooperative Extension Service. Në dispozicion në:

www.ces.ncsu.edu/nreos/forest/pdf/wON/won26.pdf

Pheloung, P.C., Williams, P.A. & Halloy, S.R. 1999. Një model vlerësimi i

rrezikshmërisë së barishtave të këqija për përdorim si një mjet i biosigurisë që

vlerëson shfaqjet bimore. “Journal of Environmental Management”, 57: 239–251.

Richardson, D.M. 1998. Drunjtë pyjorë si alienë invazivë. “Conservation Biology”,

12(1): 18–26.

Schuck, A., Päivinen, R., Hytönen, T. & Pajari, B. 2002. “Compilation of forestry

terms and definitions.” Raporti i brendshëm nr. 6. Joensuu, Finlandë, Instituti

Europian i Pyjeve. Në dispozicion në:

www.efi.int/files/attachments/publications/ir_06.pdf

Tainter, F.H. & Baker, F.A. 1996. “Principles of Forest Pathology.” New York, John

Wiley and Sons, Inc.

UNECE, FAO, EUROSTAT and ITTO. 2008. Pyetësori për sektorin e pyjeve, bashkë

me UNECE/FAO/EUROSTAT/ITTO – Përkufizimet. Në dispozicion në: live.unece.org/

fileadmin/DAM/timber/other/definitions-e-2008a.doc

Van den Bosch, R., Messenger, P.S. & Gutierrez, A.P. 1981. “An introduction to

biological control.” Nju Jork, Plenum Press.

Van Wilgen, B.w., Richardson, D.M., le Maitre, D.C., Marais, C. & Magadlela, D.

2001. Pasojat ekonomike të invazioneve bimore aliene: Shembuj të ndikimeve dhe

qasjeve për menaxhim të qëndrueshëm në Afrikën Jugore. “Environment,

Development and Sustainability,” 3: 145–168.

West Virginia University. 1998. “Glossary of forestry terms.” Rev. 8/98.

World Resources Institute (wRI), International Union for Conservation of

Nature (IUCN), United Nations Environment Programme (UNEP). 1992.

“Global biodiversity strategy: guidelines for action to save, study, and use earth‘s

biotic wealth sustainably and equitably.” Washington, DC, wRI. Në dispozicion në:

pdf.

http://www.efi.int/files/attachments/publications/ir_06.pdf

63

Shtojca 1

Shembuj të paraqitjeve të dëmtuesve pyjorë dhe ndikimet e tyre

“Agrilus planipennis”, brumbulli i gjelbër i frashërit

NDIKIMET

Ka shkaktuar vdekjen dhe rrëzimin e miliona drunjve në Kanada dhe në Shtetet e Bashkuara

të Amerikës; parashihet se përfundimisht do të shkatërrojë pjesën dërmuese të pyjeve të

frashërit, të mbjella në zonat urbane dhe brezat mbrojtës.

Kostoja për Shtetet e Bashkuara të Amerikës pritet të tejkalojnë 1 miliardë dollarë amerikanë

në vit në 10 vitet e ardhshme. Në Federatën Ruse, shumica e drunjve të frashërit brenda

rrethit 100 km të Moskës janë shkatërruar; infektimi po përhapet shpejt, gjersa pyjet europiane

po kërcënohen.

RRUGËT E PËRHAPJES

Bartja e bimëve, drurit dhe produkteve të drurit, në veçanti drurit si lëndë djegëse, dhe e

materialeve paketuese nga druri; fluturimi dhe shpërndarja nga era.

Insekti i rritur - brumbulli i gjelbër i frashërit, “Agrilus planipennis”

BU

GW

OO

D.O

RG

/DE

PA

RT

AM

EN

TI I M

BR

OJ

TJ

ES

DH

E R

ES

UR

SE

VE

NA

TY

RO

RE

TË

PE

NS

ILV

AN

ISË

, AR

KIV

A E

PY

LL

TA

RIS

Ë/5

01

60

61

Insekte

t


Ins

ekte

t

Galeritë e larvave

Druri i infektuar simptomat që tregojnë filizat e

rrënjëve dhe tharjen e kurorës

Vrimat e daljes

NIKOQIRËT KRYESORË

Fraxinus spp. (frashëri), Juglans spp. (arra), Pterocarya spp. (arra zbukuruese japoneze),

Ulmus spp. (vidhi)

VENDET AUTOKTONE

Kina, Republika Popullore Demokratike e Koresë, Japonia, Mongolia, Republika e Koresë,

Lindja e Largët e Federatës Ruse

SHTRIRJA

Europa: Federata Ruse (Moskë dhe zona përreth)

Amerika Veriore: Kanada, Shtetet e Bashkuara të Amerikës

SIMPTOMAT DHE DËMET

Larvat sulmojnë pjesën e sipërme të trungut dhe pjesët e poshtme të degëve të kurorës, duke

shkaktuar kështu zverdhjen dhe rrallimin e gjetheve; dëmtimin dhe tharjen e drunjve zakonisht

brenda 3 vitesh.

BU

GW

OO

D.O

RG

/D.H

ER

MS

/51

71

03

6

BU

GW

OO

D.O

RG

/WA

GN

ER

/51

47

09

0

BU

GW

OO

D.O

RG

/J. O

’BR

IEN

/50

38

050

Shtojca 1: Shembuj të paraqitjeve të dëmtuara pyjore dhe ndikimet e tyre 65

“Cinara cupressivora”, Morri i selvisë

NDIKIMET

Dëmtues serioz i pyjeve në Afrikë, Europë dhe në Amerikën Jugore. Në Afrikë është përhapur

shpejt pas shfaqjes së rastësishme në Malavi në vitin 1986. Deri në vitin 1990, drunjtë që

vlenin rreth 44 milionë dollarë Amerikanë humbën, duke i shtuar kësaj edhe vlerën prej 14.6

milionë dollarë humbje vjetore, të shkatuara nga zvogëlimi i rritjes së vëllimit drusor. Në

Kenia, është vlerësuar se ajo mund të shkatërrojë deri në 50 përqind të të gjithë drunjve të

selvisë gjatë ciklit 30-vjeçar të prerjes.


Lëvizja e stokut të fidanishteve; fluturimi dhe shpërndarja nga era


Cupressus spp. (selvia), Juniperus spp. (dëllinja)

VENDET AUTOKTONE

Europa dhe Lindja e Afërt – që nga Greqia Lindore e deri te Republika Islamike e Iranit

SHTRIRJA

Afrikë: Burundi, Republika Demokratike e Kongos, Etiopi, Kenia, Malavi, Mauritani, Maroko, Ruandë, Afrikë Jugore, Ugandë, Republika e Bashkuar e Tanzanisë, Zambia, Zimbabve

“Cypress aphids”, Morrat e Selvisë

BU

GW

OO

D.O

RG

/J.D

. WA

RD

/29

12

01

1

Insekte

t


Ins

ekte

t

Dëmet, Keni

Europë: Francë, Itali, Spanjë, Britani e Madhe

Amerikë Latine dhe Karaibe: Kil, Kolumbi

Lindje e Afërt: Jordani, Republikë Arabe Siriane, Turqi, Jemen


Thithja e lëngjeve në pjesën e sipërme të drunjve të rinj dhe të vjetër ngadalëson zhvillimin e ri

dhe shkakton tharjen e trungjeve (kërcejve). Tharje progresive e trungjeve të infektuara rëndë.

BU

GW

OO

D.O

RG

/W.M

. CIE

SL

A/3

94

80

03


“Leptocybe invasa”, miza-feçkëgjatë e kaltër

NDIKIMET

Dëmtues kryesor i drunjve të rinj të eukaliptit dhe fidanëve. Është me origjinë nga Australia, ku

aktualisht po përhapet nëpër Afrikë, Azi dhe Paqësor, Europë, Amerikë Latine dhe Lindje të

Afërt.


Lëvizja e stokut të fidanishteve; trafiku ajror ndërkombëtar; fluturimi dhe shpërndarja nga era


Eucalyptus spp. (eukalipti)

VENDET AUTOKTONE

Australi

SHTRIRJA

Afrikë: Algjeri, Kenia, Maroko, Afrikë Jugore, Republika e Bashkuar e Tanzanisë, Ugandë Azi

dhe Paqësor: Kamboxhia, Indi, Tajlandë, Vjetnam

Europë: Francë, Greqi, Itali, Portugali, Spanjë

Amerikë Latine dhe Karaibe: Argjentinë, Brazil

Lindje e Afërt: Irak, Republika Islame e Iranit, Izrael, Jordan, Liban, Republika Arabe Siriane,

Turqi.

Vendosja e vezëve të femrës së mizës-feçkëgjatë të kaltër, “Leptocybe invasa”

Z. M

EN

DE

L

Insekte

t


Ins

ekte

t

Gunga bimore të reja në degët e eukaliptit dhe bishtin e gjetheve, Republika e Bashkuar e Tanzanisë

Dëmet nga Leptocybe: gungat bimore të vjetra me vrimat dalëse në degët e eukaliptit dhe bishtat e

gjetheve, Republika e Bashkuar e Tanzanisë


Forma e zhvillimit të larvave në formë të gungave bimore në gjethe, në nervin kryesor të

gjethit, në bishtat e gjetheve dhe në kërcejtë e drunjëve në zhvillim të eukaliptit, në fidanët e

fidanishteve dhe të korijeve. Te drunjtë e sulmuar rëndë shfaqet rënia e gjetheve, janë të

dukshme gungat, vihet re humbje e zhvillimit dhe e fuqisë, rritje e dobët, rrëzimi i drunjëve,

tharja dhe eventualisht vdekja e tyre.

G. A

LL

AR

D

G. A

LL

AR

D


“Sirex noctilio”, Miza-feçkëgjatë evropiane e drurit

NDIKIMET

Kërcënim për pyje të caktuara dhe për sektorin pyjor, duke shkaktuar dëme të

konsiderueshme dhe kosto për kontroll: në Zelandë të Re, humbjet e drunjve kanë arritur 30

përqind deri në vitet 1940; Australi (Tasmania), rreth 40 përqind të drunjve janë tharë

plotësisht në fund të viteve 1950; Australi, 5 milionë drunj janë tharë gjatë përhapjes në vitet

1987–1989. Një kërcënim serioz për industrinë e pyjeve në Afrikën e Jugut, duke shkaktuar

humbje të konsiderueshme në Kepin Lindor dhe Provincat KwaZulu-Natal. Në Brazil, ndikimet

potenciale ekonomike janë rreth 25 milionë dollarë amerikanë në vit.


Fluturimi dhe shpërndarja nga era; lëvizja e drunjve të prerë në kantiere sharrash, trungjet e

patrajtuara të pishës dhe materialet për paketimin e drurit


Pinus spp. (pisha)

VENDET AUTOKTONE

Azi, Europë, Afrikë Veriore (Algjeri, Maroko, Tunizi)

Insekti i rritur mashkull i mizës-feçkëgjatë të drurit, “Sirex noctilio”

BU

GW

OO

D.O

RG

/D.R

. LA

NC

E/1

41

40

01

Insekte

t


Insekte

t

Tunelet e shkaktuara nga larvat Dëmet

SHTRIRJA

Afrikë: Afrika e Jugut

Azi dhe Paqësor: Australi (përfshirë Tasmaninë), Zelanda e Re,

Amerika Latine dhe Karaibet: Argjentina, Brazili, Kili, Uruguaj

Amerika Veriore: Kanada, Shtetet e Bashkuara të Amerikës


Vrimat hyrëse për të vendosur vezët; injektimi i mukozës toksike dhe kërpudhës

(Amylostereum areolatum), e cila mund të shkaktojë dobësimin dhe tharjen e drunjve; gjethet

ndryshojnë ngjyrën nga e gjelbër në të verdhë dhe nga e kuqe në kafe. Krijimi i tuneleve nga

larvat dëmton drurin; kërpudhat shkaktojnë kalbëzimin e bardhë.

BU

GW

OO

D.O

RG

/P. K

LA

SM

ER

/ 13

49

00

6

BU

GW

OO

D.O

RG

/P. K

LA

SM

ER

/ 13

49

00

7


“Cryphonectria parasitica”, Kanceri i gështenjës

NDIKIMET

Gështenja e Amerikës (Castanea dentata) ishte një ndër drunjtë e fortë më të përhapur në

pjesën lindore të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe tani është gati në zhdukje, për shkak

të kancerit të gështënjës – kjo tregon se si një sëmundje mund të ndryshojë në mënyrë

fondamentale një ekosistem të tërë. Druri i gështenjës është shumë i rëndësishëm në aspektin

ekonomik, ka veti të qëndrueshme teknike (për mobilieri dhe ndërtimtari), si edhe ka frytin (për

tregtim dhe ushqim bazë për kafshët e egra).

Ndikimi i kancerit të gështenjës në sektorin pyjor në Turqi ka kontribuuar në migrimin e fuqisë

punëtore nga zonat rurale në ato urbane.


Bartja e materialit të infektuar fidanorë, druri ose lëvorja; përhapja përmes teknikave të dobëta

të vjeljes dhe përmes erës ose shiut me erë.


Castanea spp. (gështenja), Quercus spp. (dushku)

VENDET AUTOKTONE

Azia

Simptomat e kancerit të gështënjës, “Cryphonectria parasitica” – Kanceri dhe nekroza e lëvores

BU

GW

OO

D.O

RG

/A. K

UN

CA

/14

15

08

1

Së

mu

nd

jet


Së

mu

nd

jet

Simptomat – gjethet e vyshkura

VENDET AUTOKTONE Afrikë: Tunizi Azi dhe Paqësor: Australi Europë: Austri, Belgjikë, Bosnjë dhe Hercegovinë, Kroaci, Francë, Gjeorgji, Gjermani, Greqi, Hungari, Itali, Poloni, Portugali, Federatë Ruse, Sllovaki, Slloveni, Spanjë, Zvicër, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, Turqi, Ukrainë Lindja e Afërt: Republika Islame e Iranit Amerika Veriore: Kanada, Shtetet e Bashkuara të Amerikës SIMPTOMAT DHE DËMET

Infekton pjesët mbitokësore të drunjve, duke krijuar kështu kancerin që zgjerohet, pastaj

rrethon dhe eventualisht shkakton vdekjen e degëve dhe trungjeve.

BU

GW

OO

D.O

RG

/A. K

UN

CA

/53

82

67

3


“Ophiostoma ulmi and Ophiostoma novo-ulmi”, Sëmundja

holandeze e vidhit

NDIKIMET

Shkencëtarët holandezë së pari i kanë izoluar kërpudhat në vitet 1920, nga edhe rrjedh emri i

kësaj sëmundjeje të mbylljes së enëve kapilare. Një nga sëmundjet më të rënda në vendet ku

rritet vidhi. Qindra milionë trungje të vjetra të shëndetshme janë tharë në Azinë Veriore,

Europë dhe Amerikën Veriore. Epidemia e madhe që nga vitet 1920 deri në vitet 1940 ka

përfshirë tërë Hemisferën Veriore. Së pari është vërejtur në Francë, pastaj është përhapur në

tërë Europën kontinentale dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke dëmtuar

popullacionet e vidhit në masë të madhe.

Sëmundja pati një rënie në Europë, mirëpo ajo u rishfaq atëherë kur u krijuan speciet e dyta

më virulente në Britaninë e Madhe, pjesën më të madhe të Europës dhe në Shtetet e

Bashkuara të Amerikës. Vektorët e përhapjes insektet: Scolytus spp. dhe Hylurgopinus rufipes

(brumbujt e lëvores së drurit).


Bartja e materialit fidanor të infektuar, drurit si lëndë djegëse dhe trungjeve me lëvore


Ulmus spp. (vidhi)

SHTRIRJA

Azi

Simptomat e sëmundjes holandeze të vidhit– mbyllja e enëve kapilare

BU

GW

OO

D.O

RG

/SH

ËR

BIM

I PY

JO

R I K

AR

OL

INË

SR

IOR

E/1

45

80

55

Së

mu

nd

jet


Së

mu

nd

jet

Simptomat – gjethet e vyshkura

Simptomat në vidhin amerikan, “Ulmus americana”

SHTRIRJA

Rajonet e buta. Rishfaqja e specieve më virulente nga Amerika Veriore në Europë (mesi i

viteve 1960).


Insektet vektorë bartin kërpudhat ndërsa ushqehen në degë; kërpudhat përhapen përmes

lëngjeve të drunjve nëpër bimë; mund të përhapen po ashtu përmes kontaktit të rrënjës nga

druri në dru. Vyshkja, zverdhja e gjetheve dhe gjethet me ngjyrë kafe; infektimi i degëve

individualisht; vijëzimet ngjyrë kafe nëpër degë dhe rrënjë; simptomat mund të rriten nëpër një

dru në një sezon të vetëm ose mund të zgjasin dy ose më shumë vjet.

BU

GW

OO

D.O

RG

/MIN

NE

SO

TA

DE

PA

RT

AM

EN

TI I

RE

SU

RS

EV

EN

AT

YR

OA

AR

E A

RK

IVA

/42

13

09

4

BU

GW

OO

D.O

RG

/R.J

. ST

IPE

S/5

33

40

62


“Phytophthora ramorum”, tharja e papritur e dushkut

NDIKIMET

Sulmon bimë të ndryshme të fidanëve dhe bimë pyjore përmes të cilave përhapet nëpër pyje.

Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Kaliforni), milionë drunj dushku dhe drurit tanoak janë

tharë. Në Britaninë e Madhe, ajo është zbuluar te larshi japonez, duke shkaktuar kështu tharje

të konsiderueshme. Shkaktari i infeksionit (inoculim) mbetet i shëndetshëm në dhė për një

periudhë prej disa vitesh pas prerjes së drunjve dhe shkurreve të infektuara, duke ndikuar

edhe në vendime për ripyllëzim.


Transporti i materialit mbjellës të infektuar ose të prekur, bazës ushqyese, fidanëve nga

fidanishtet, dheu i bartur me automjete, mjetet e punës, këpucë dhe kafshë.


Quercus spp. (dushku), Lithocarpus densiflorus (tanoak), Larix kaempeferi (larshi japonez),

Rhododendron spp. (rododendron), Umbellularia californica (dafina e Kalifornisë), dhe shumë

specie të tjera bimore.

SHTRIRJA

E panjohur

Rrjedhja e ngjyrës nga dushku (Quercus agrifolia), si pasojë e infektimit nga sëmundja

“Phytophthora ramorum”

BU

GW

OO

D.O

RG

/J. O

’BR

IEN

/14

27

061

Së

mu

nd

jet


Së

mu

nd

jet

Simptomat e Q.agrifolia Simptomat e Q.agrifolia

SHTRIRJA

Europë: Belgjika, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Irlanda, Italia, Lituania, Hollanda,

Norvegjia, Polonia, Serbia, Sllovenia, Spanja, Zvicra, Suedia, Britania e Madhe,

Amerika Veriore: Shtetet e Bashkuara të Amerikës


Simptomat te dushku/tanoak: lezione në lëvoren e drurit, rrjedhja e ngjyrës, rrjedhja e ngjyrës

shkaktuar nga kanceri, kalbëzimi i degëve, dëmtimi i kurorës të shoqëruar me tharje.

Simptomat në strehuesit e tjerë: kalbja e gjetheve, sëmundja e degëve të vogla, vdekja e

rrënjës dhe degëve.

O’B

RIE

N/1

42

70

57

.OR

G/J

.BU

GW

OO

D

O’B

RIE

N/1

42

70

94

.OR

G/J

.BU

GW

OO

D


“Puccinia psidii”, ndryshku i eukaliptit

NDIKIMET

Sulmon shumë gjini të familjes “Myrtaceae”, veçanërisht duke shkaktuar deformime të mëdha

në peizazh dhe tek nikoqirët e caktuar. Së pari i gjetur në guavë (fryt tropikal amerikan me

lëvore të verdhë), ky patogjen shkakton dëmtim substancial në kulturat jovendëse të eukaliptit

në Amerikën Jugore.


Qarkullimi i materialit bimor të infektuar ose të prekur, këputja e gjetheve dhe çdo pjesë që i

ekspozohet sporeve, të cilat mund të mbijetojnë dy deri në tre muaj.

Simptomat e ndryshkut të eukaliptit, “Puccinia psidii”

CE

LS

O G

AR

CIA

AU

ER

Së

mu

nd

jet


Së

mu

nd

jet


Eucalyptus spp. (eukalipti), Psidium spp. (fryt tropikal Amerikan me lëvore te verdhë, guavë)

SHTRIRJA AUTOKTONE

Amerika Jugore dhe Qendrore

SHTRIRJA JO-NATYRORE

Amerika Latine dhe Karaibet: Kuba, Republika Dominikane, Xhamajka, Trinidad dhe Tobago

Amerika Veriore: Shtetet e Bashkuara të Amerikës (Kaliforni, Florida, Havai, Puerto Riko)


Sulmon indet e reja të bimëve dhe mund të shkaktojë deformimin e gjetheve, rënien e degëve,

kurorës, rritje të ngadalësuar dhe ndonjëherë edhe tharje.


“Bursaphelenchus xylophilus”, Nematoda e pishave

NDIKIMET

Kërcënim për disa lloje pishash; ka shkaktuar tharje të gjerë të drunjve në disa zona të

shtrirjes jonatyrore; miliona drunj janë tharë në vit në Japoni. Insektet vektorë: Monochamus

spp. (krimbi i drurit ose brumbulli gjedhbrigjatë).


Fluturimi i brumbujve te rritur; qarkullimi i materialit mbjellës të infektuar, drurit si lëndë

djegëse, lëndës drusore, materialit për paketim prej druri dhe trungjeve.


Pinus spp. (pisha)

SHTRIRJA AUTOKTONE

Amerika Veriore

SHTRIRJA JO-NATYRORE Azia dhe Paqësori: Kina, Japonia, Republika e Koresë Europa: Portugalia

Nematoda e pishave, “Bursaphelenchus xylophilus”

BU

GW

OO

D.O

RG

/L.D

.DW

INE

LL

/438

70

05

Ne

ma

tod

at


Ne

ma

tod

at

Monochamus sp., vektori i përhapjes së “B. Xylophilus”

Ndryshimi i ngjyrës së halave Kurorat e kuqërremta


Nematodat depozitohen atëherë kur brumbujt e rritur ushqehen ose lëshojnë vezë në drunj.

Prania e nematodave në ksilemë mund të çojë deri në vyshkje dhe tharje; po ashtu edhe

ushqimi me indet e kërpudhave në drunjtë e vdekur ose produktet drusore.

TO

MM

INE

N/0

725

07

6.O

RG

J.B

UG

WO

OD

B

UG

WO

OD

.OR

G/W

.M.C

IES

LA

/39

48

0 2

5

BU

GW

OO

D.O

RG

/M.O

ST

RZ

/14

06

274


”Bursaphelenchus cocophilus”, Nematoda e kuqe unazore

NDIKIMET

Kërcënim i konsiderueshëm ndaj palmës së kokosit dhe palmave të tjera; palmat e reja të

kokosit janë më të ndjeshme ndaj saj; preken edhe palmat e moshave të ndryshme; nuk

ekziston asnjë shënim që infeksioni është tërhequr ndonjëherë pas infektimit; kjo sëmundje

nuk vërehet nga jashtë; humbjet janë deri në 80 përqind, megjithatë niveli i humbjeve është

nga 10 deri 15 përqind në palmat e kokosit dhe të vajit.Vektori i përhapjes se insekteve:

Rhynchophorus palmarum dhe Dynamis borassi (miza-feçkëgjatë e palmës); Metamasius

hemipterus (miza-feçkëgjatë e kallamsheqerit), të implikuar në bartje.


Bartet nga insekti i implikuar në transmetimm, që ushqehet me palmat e infektuara si edhe

larvat, të cilat bartin nematoda të rritura; lëvizja e produkteve prej druri të infektuar ose të

infektuara nga transmetuesit.

Dëmtimi i shkaktuar nga nematodat e kuqe unazore,“Bursa-

phelenchus cocophilus”, përfshirë klorozën dhe skuqjen e gjetheve

dhe majave të gjetheve të vjetra të kokosit dhe të palmës në Brazil.

D. C

OY

NE

Ne

ma

tod

at


Ne

ma

tod

at


Cocos nucifera (arrë kokosi), Elaeis guineensis dhe E. oleifera (palmat vajore)

SHTRIRJA AUTOKTONE

Amerika Latine dhe Karaibet

SHTRIRJA JO NATYRORE

Beliz, Brazil, Kolumbi, Kosta Rika, Ekuador, El Salvador, Guiana franceze, Grenada,

Guatemala, Guyana, Honduras, Meksikë, Nikaragua, Panama, Peru, Shën Vinsent dhe

Grenadine, Surinami, Trinidad dhe Tobago, Venezuela


Nematodat depozitohen atëherë kur brumbujt e rritur e të infektuar ushqehen ose lëshojnë

vezë në kurorën e palmave. Së pari shfaqet zverdhja në majat e gjetheve të vjetra, të cilat

eventualisht mund të bëhen edhe ngjyrë kafe ose të thahen, pastaj bien frutat para kohës;

kurorat e palmave të kokosit të prekura nga simptomat shpesh rrëzohen (që shoqërohen

gjithashtu edhe me dëmtimin e mizës-feçkëgjatë); është karakteristike ngjyra e portokallinjtë

në të kuqërremtë – unaza e kuqe e ndarë në vija transversale, mirëpo mund të jetë ngjyrë kafe

në varësi nga lloji i palmave.

83

Shtojca 2

Fjalorthi i termave

Këto koncepte janë mbledhur nga publikimet dhe interneti. Përkufizimet dhe termat në pylltari

dhe në fushat e tjera janë tejet të ndryshueshme dhe politikëbërësit vërejnë mungesë të të

kuptuarit të përbashkët të termave. Shumë njerëz dhe organizata janë përpjekur për të arritur

në disa mirëkuptime të përbashkëta për përkufizimet. Në pylltari, FAO dhe Unioni

Ndërkombëtarë i Organizatave për Studime Pyjore (BNOMF) - IUFRO kanë bashkëpunuar për

shumë vite në këtë fushë (p.sh. FAO/BNOMF, 2002). FAO po ashtu ka zhvilluar termat dhe

përkufizimet për Vlerësimin Botëror të Resurseve Pyjore (VBRP) -FRA, duke marrë parasysh

rekomandimet nga ekspertë të forumeve të ndryshme.

Duhet të përmendet se autorët e këtij udhëzuesi nuk kanë për qëllim të ngatërrojnë lexuesit

me përshkrim të të njëjtit term, me më shumë se një përkufizim. Qëllimi ynë është që kryesisht

t’i bëjmë me dije lexuesit që, edhe në kuadër të një sektori të veçantë, mund të ndodhë që të

ekzistojë një term me kuptime të ndryshme. Ju lutem, vini re që Standardet Ndërkombëtare

për Masat Fitosanitare (SNMF-të) përdorin konceptet e specifikuara në mënyrë ekskluzive në

SNMF Nr. 05. Për përkufizimet e fundit të KNMB, referojuni uebfaqes së KNMB-së

(www.IIPC.int), meqë ato mund të rishikohen.

Agjenti për kontrollin biologjik: Një armik natyror, antagonist ose konkurrues, ose

organizëm tjetër, që përdoret për kontrollin e dëmtuesve (SNMF Nr. 05, 2010)

Analiza e rrezikshmërisë nga dëmtuesit (ARRD): Procesi i vlerësimit biologjik ose dëshmi të

tjera shkencore dhe ekonomike, për të përcaktuar nëse ndonjë organizëm është dëmtues,

nëse duhet të rregullohet, si dhe fuqizimi i ndonjë mase fitosanitare që duhet të ndërmerret

kundër tij (SNMF Nr. 05, 2010)

Anketa (Hulumtimi): Një procedurë zyrtare që bëhet gjatë një periudhe të caktuar kohore për

përcaktimin e karakteristikave të një popullacioni dëmtuesish, ose për të përcaktuar se cilat

lloje (specie) shfaqen në një zonë (SNMF Nr. 05, 2010)

Armik natyror: Një organizëm që jeton në “kurriz” të një organizmi tjetër në zonën e tij të

origjinës dhe i cili mund të ndihmojë në kufizimin e popullacionit të atij organizmi. Ky përfshin:

parazitoidët, parazitët, insektet grabitqarë, organizmat fitofagë dhe patogjenët (SNMF No. 05,

2010). Parazitët, parazitoidët, insektet grabitqarë dhe fitofagët të shoqëruar në natyrë me

popullatat specifike të bimëve dhe kafshëve (Dunster and Dunster, 1996)


Artikull i kontrolluar: Çdo bimë, produkt bimor, vend për ruajtje, paketim, transportim,

kontejner dhe çdo organizëm, objekt ose material tjetër që ka mundësi për strehimin ose

përhapjen e dëmtuesve, që konsiderohet të kërkojë masa fitosanitare, veçanërisht aty ku

përfshihet transporti ndërkombëtar (SNMF Nr. 05, 2010)

Bari i keq: Bima që rritet në pjesë të padëshiruara. Përgjithësisht përdoret për të përshkruar

bimët që okupojnë një vend pa vështirësi, të cilat mund të jenë konkurrente për resurse me një

bimë të mbjellur (FAO, 2001).

Një bimë agresive, pushtuese, e shpërndarë lehtë, e cila zakonisht rritet në një vend të

kultivuar në dëm të një bime (van den Bosch, Messenger and Gutierrez, 1981)

Bimët: Bimët e gjalla dhe pjesët e tyre përfshirë farat dhe gjermoplazmën (SNMF Nr. 05,

2010)

Bimët për mbjellje: Bimët e dedikuara të mbeten të mbjella, të mbillen ose të rimbilllen

(SNMF Nr. 05, 2010)

Certifikata: Një dokument zyrtar që vërteton statusin fitosanitar të çdo ngarkese, të vlerësuar

nga rregulloret fitosanitare (SNMF Nr. 05, 2010)

Certifikata fitosanitare: Certifikata e modeluar sipas certifikatave të KNMB (SNMF Nr. 05,

2010)

Certifikimi fitosanitar: Përdorimi i procedurave fitosanitare që çojnë tek lëshimi i një

certifikate fitosanitare (SNMF Nr. 05, 2010)

Copëza druri: Biomasë e prerë prej druri, në formë të copëzave të vogla me madhësi të

caktuar, të prodhuara në mënyrë mekanike me mjete të mprehta, si thika. Copëzat e drurit

kanë formë drejtkëndëshi me gjatësi tipike 5 – 50 mm dhe me trashësi me të vogël, në

krahasim me përmasat e tjera, druri i së cilave pritet në copëza të vogla dhe është i

përshtatshëm për përgatitjen e drurit të letrës, për prodhimin e drurit të grimcuar dhe/ose

listelave druri, përdoret si lëndë djegëse, apo edhe për qëllime të tjera (UNECE et al., 2008)

Copa druri që ndahen ose copëtohen nga druri (APHIS, 2010)

Çrrënjosje: Zbatimi i masave fitosanitare për të eliminuar një dëmtues nga një zonë (SNMF

Nr. 05, 2010)

Degët e prera: Një klasë produktesh nga pjesët e freskëta të bimëve që përdoren për dekorim

dhe jo për mbjellje (SNMF No. 05, 2010)

Dëmtues: Çdo specie, racë ose biotip i bimës, kafshës ose agjentit patogjenik që është i

dëmshëm për bimët ose produktet bimore (SNMF Nr. 05, 2010)

Çdo organizëm që është jashtë vendit, ose që shkakton stres te një organizëm i dëshiruar

(North Carolina State University, 2003)

Shih edhe dëmtuesit karantinë, dëmtuesi i zakonshëm, dëmtuesi i zakonshëm jokarantinor.

Shtojca 2: Fjalorthi i termave 85

Dëmtuesi infektues: Një dëmtues që bartet nga një produkt/mall dhe në rast të bimëve ose

produkteve bimore, nuk i sulmon ato bimë ose produkte bimore (SNMF Nr. 05, 2010).

Dëmtues i kontrolluar: Një dëmtues karantinor ose një dëmtues i kontrolluar (SNMF Nr. 05,

2010).

Dëmtues i kontrolluar jokarantinor: Një dëmtues jokarantinor, prania e së cilit në bimët për

mbjellje ndikon në përdorimin e qëllimshëm të këtyre bimëve me një ndikim të papranueshëm

ekonomik dhe i cili në këtë mënyrë është i rregulluar brenda territorit të pjesës kontraktuese

importuese (SNMF Nr. 05, 2010).

Druri pa lëvore: Druri që i është nënshtruar ndonjë procesi që çon në heqjen e lëvores. Druri

pa lëvore nuk është patjetër dru tërësisht pa lëvore (SNMF Nr. 05, 2010).

Druri: Një klasë produkti për drunjë të rrumbullakët, dru të prerë, grimca nga druri apo

elemente druri për përforcimin e ngarkesës, me ose pa lëvore (SNMF Nr. 05, 2010).

Druri si lëndë djegëse: Druri nga pyjet, shkurret dhe drunjtë e tjerë që përdoren si lëndë

djegëse. Druri si lëndë djegëse mund të ndahet në katër lloj produktesh: dru si lëndë djegëse,

qymyr druri, ekstrakt druri dhe të tjera (d.m.th., metanol, etanol, gaz pirolitik) (FAO, 2004)

Dëmtuesit e rastit: Shih dëmtuesit infektues.

Dru i rrumbullakët: Të gjithë drunjtë që janë prerë apo që janë grumbulluar dhe bartur në

formë tjetër. Ai përfshin të gjithë drunjtë që janë marrë nga prerja, p.sh., sasia e drurit të prerë

nga pylli dhe jashtë tij, përfshirë edhe drunjtë e rigjeneruar në mënyrë natyrore, prerjet dhe

humbjet gjatë periudhës vjetore apo sezonit pyjor. Ai përfshin të gjithë drunjtë e bartur me ose

pa lëvore, si dhe drunjtë e bartur në formën e tyre të rrumbullakët, apo drunjtë e prerë, të

latuar ashpër apo në forma të tjera (degët, rrënjët, cungjet dhe gungat (nyjet) (aty ku ATO janë

prerë) dhe drunjtë në forma të mprehura ashpër (UNECE et al., 2008). Drunjtë që nuk janë

prerë në mënyrë gjatësore, duke mbajtur formën e tyre natyrore, me ose pa lëvore (SNMF Nr.

05, 2010).

Dru i sharruar: Dru i cili është prodhuar nga druri i rrumbullakët vendor dhe i importuar, qoftë

nga sharrimi gjatësor, apo nga procesi i ashkëlimit në profil dhe, i cili, me disa përjashtime,

tejkalon trashësinë 5 mm. Ai përfshin: mbulojë me dërrasa, traversa, trarë, dërrasa, traparë,

binarë/qoshe, listelë, kuti nga dërrasat, shtrat/vagoni dhe lëndë druri etj. Në këto forma: pa

plan, me plan, me kalibër, me gjuhë, me gishtërinj të ngjitur, me prerje, në formë kllape, në

formë V-je bashkuar, me rruaza etj. (FAO, 2005). Druri i sharruar për së gjati, me ose pa

sipërfaqen e tij të rrumbullakët natyrore dhe lëvore (SNMF Nr. 05, 2010).

Dru për djegie: Dru për djegie, ku ruhet përbërja origjinale e drurit (FAO, 2004).

Dëmtuesi karantinor: Një dëmtues potencial i rëndësisë ekonomike në zonën e rrezikuar dhe

që nuk është ende i pranishëm atje, ose i cili është i pranishëm, mirëpo nuk është shumë i

përhapur dhe nuk kontrollohet në mënyrë zyrtare (SNMF Nr. 05, 2010).


Dru letre: Një artikull në masë së butë e të lagësht, prej fije druri, e cila përdoret në prodhimin

e letrës. Druri i letrës përgatitet nga zvogëlimi i grimcave të drurit, apo duke i grirë ato, apo me

mjete kimike dhe pastaj duke i kthyer këto fibra në një përzierje në trajtë llaçi të lëngshëm

(Evans, 2000).

Ekosistem: Një kompleks dinamik i bashkësive të bimëve, kafshëve dhe mikroorganizmave si

dhe mjedisit të tyre abiotik, që bashkëvepron si një njësi funksionale (SNMF Nr. 05, 2010).

Një njësi funksionale që përbëhet prej të gjitha organizmave të gjallë (bimëve, kafshëve dhe

mikrobeve) në një zonë të caktuar, dhe të gjithë faktorët jo të gjallë fizikë dhe kimikë të mjedisit

të tyre, që janë të lidhur bashkë përmes ciklit të ushqimit dhe shpërndarjes së energjisë.

Një ekosistem mund të ketë madhësi të ndryshme – trung, pellg, pyll, apo biosferë e tokës –

mirëpo ai gjithmonë funksionon si një njësi e plotë. Ekosistemet zakonisht përshkruhen sipas

tipit kryesor të vegjetacionit (d.m.th. ekosistemi pyjor, me zhvillim të vjetër, apo zona të

caktuara) (BC Minisitria e Pyjeve dhe Hapësirës, 2008).

Ekzemplari tip apo kultura tip: Ekzemplar apo kulturë që vepron si një dëftesë për disa

fakte/hipoteza/përfundime specifike, dhe që për kërpudha tipike është një grumbullim “botanik”

i thatë (që i referohemi si ‘grumbullim’ në Kodin Ndërkombëtar të Nomenklaturës Botanike),

ose për disa taksone si kultura të gjalla (p.sh., majatë) (McNeill et al., 2006).

Elemente druri për përforcim të ngarkesës: Materiali për paketimin e drurit që përdoret për

të siguruar ose përforcuar (mbështetur) një produkt, mirëpo i cili nuk mbetet i lidhur me

produktin (SNMF Nr. 05, 2010). Një shembull i elementeve të drurit për përforcim të

ngarkesave është druri që përdoret si pykë për objekte të rënda në një kontejner, ose në

mbajtjen e anijes për ta mbrojtur nga lëvizja gjatë lundrimit.

Farërat: Një klasë produktesh për farëra për mbjellje ose që kanë për qëllim mbjelljen, dhe jo

për konsumim ose përpunim (SNMF Nr. 05, 2010).

Fletë rimesoje: Shtresat e holla prej druri të së njëjtës trashësi, që nuk tejkalojnë 6 mm, të

prera në mënyrë rrethore (d.m.th., të zhveshura), të prera në pjesë ose të sharruara. Ato

përfshijnë drurin e përdorur për prodhimin e materialit ndërtimor të petëzuar, orendive,

kontejnerët me fletë rimesoje etj. (UNECE et al., 2008).

Fumigimi - Tymosja: Trajtimi me preparat kimik përmes së cilit produkti arrin plotësisht ose

fillimisht në gjendje të gaztë (SNMF Nr. 05, 2010)

Fushë: Një ngastër toke me kufij të përcaktuar brenda një vendi prodhimi, në të cilin kultivohet

një produkt (SNMF Nr. 05, 2010).

Futja: Hyrja e një dëmtuesi që çon në krijimin e tij (SNMF Nr. 05, 2010).

Gjenotipi: Formimi gjenetik i një organizmi, i cili veçohet nga pamja ose fenotipi i tij

(FAO/BNOMF, 2002).


Grupi-Loti: Një numër njësish të një produkti të vetëm, i identifikueshëm përmes

homogjenitetit të përbërjes së tij, origjinës etj. Duke formuar pjesë të një ngarkese (SNMF Nr

5, 2010).

Habitati: Pjesa e një ekosistemi me kushtet në të cilat paraqitet ose mund të vendoset një

organizëm në mënyrë natyrore (SNMF Nr. 05, 2010).

Mjedisi në të cilin jeton një popullacion ose individ; që përfshin jo vetëm një vend ku gjendet

një specie, mirëpo edhe karakteristikat e veçanta të vendit (p.sh., klima ose disponueshmëria

e ushqimit të përshtatshëm dhe banimit), që e bën atë të përshtatshëm për të plotësuar

nevojat e ciklit jetësor të asaj specie (BC Minisitria e Pyjeve dhe Hapësirës, 2008).

Halor: Një dru që i përket rendit të halorëve, zakonisht me gjelbërim të përhershëm, me boçe

dhe me hala, me gjethe mëllugë apo të shkallëzuara, siç janë: pisha, bredhi, tamaraku, që

shpesh quhen “drunj të butë” (Martin, 1996).

Çdo dru që prodhon fara në boçe, që nuk ka strukturë të frutave përreth farave. Gjethet janë zakonisht gjilpërore-halore, me luspa ose janë të ngushta dhe lineare për nga forma dhe me gjelbërim të përhershëm (Hubbard et al., 1998).

Incidencë (e një dëmtuesi): Raporti ose numri i njësive në të cilat është i pranishëm një

dëmtues, në një mostër, ngarkesë, fushë ose popullatë tjetër të përcaktuar (SNMF Nr. 05,

2010)

Një matje e pranisë dhe madhësisë së dëmtuesit brenda një zone të caktuar (BC Minisitria e

Pyjeve dhe Hapësirës, 2008).

Kërkesat fitosanitare për import: Masat fitosanitare specifike që janë vendosur nga një vend

importues lidhur me ngarkesat që hyjnë në atë vend (SNMF Nr. 05, 2010)

Kompensatë: Panel i përbërë nga një montim i shtresave të fletëve të rimesos, të lidhura me

drejtimin e fijes së rimesos në shtresa alternative, përgjithësisht në kënde të drejta. Shtresat e

fletëve të rimesos zakonisht janë të vendosura simetrikisht në të dyja anët e pjesës qendrore

të kompensatës, e cila edhe vetë mund të jetë e ndërtuar nga shtresat e fletëve të rimesos,

apo të një materiali tjetër. Ajo përfshin kompensatën rimeso (kompensatë e fabrikuar, që është

e lidhur së bashku me më shumë se dy shtresa fletësh rimesoje, ku fijet e shtresave të fletëve

të rimesos janë vendosur tërthorazi, përgjithësisht në kënde të drejta); kompensata qendrore

apo dërrasa e fortë (kompensata me qendër të ngurtë, p.sh., shtresa qendrore, në përgjithësi

është më e trashë se sa pjesa tjetër e kompensatës), që përbëhet nga dërrasat e ngushta,

blloqet apo shiritat e drurit, të vendosur krah për krah, të cilët mund dhe nuk mund të jenë të

ngjitur së bashku me ngjitës); dërrasa poroze (kompensata me konstruksion të fortë poroz);

dhe kompensata e përbërë (kompensata me bazë apo me disa shtresa të përbërë nga

material brejtjetër më solid se druri apo fletët e rimesos) (UNECE et al., 2008).

Panel i lëmuar i ndërtuar nga disa shtresa të holla druri apo fletë rimesoje, në të cilin drejtimi i

fijes së secilës shtresë apo fletë të rimesos është në kënd të drejtë me tjetrin që është afër tij.

Fletët e rimesos janë të bashkuara, nën presion të lidhura përmes mjeteve të ndryshme

(Evans, 2000). Panelet e prodhuara përftohen përmes ngjitjes së fletëve të rimesos me fije

alternative të shtresave të orientuara në kënd të drejtë për të siguruar fuqi (Hubbard et al.,

1998).


Kontrolli biologjik: Përdorimi i agjentëve biotikë: insekteve, nematodave, kërpudhave dhe

viruseve për kontrollin e barërave të këqija dhe dëmtuesve të tjerë pyjorë (BC Ministria e

Pylltarisë dhe Hapësirës, 2008).

I arsyetuar teknikisht: I arsyetuar mbi bazë të konkluzioneve të arritura nga përdorimi i një

analize të duhur për rrezikshmërinë nga dëmtuesit, ose aty ku është e zbatueshme, një

kontroll tjetër krahasues dhe vlerësimi i informatave shkencore në dispozicion (SNMF Nr. 05,

2010).

Infektimi i një produkti: Prania e një dëmtuesi të gjallë në një produkt ose produktit bimor në

fjalë. Infektimi përfshin edhe infeksionin (SNMF Nr. 05, 2010).

Inokulimi: Sporet mikrobiale ose pjesët mikrobiale (si miceli i kërpudhave) (FAO, 2001).

Inspektimi: Kontrolli zyrtar pamor i bimëve, i produkteve bimore ose i artikujve të tjerë të

kontrolluar, për të përcaktuar nëse dëmtuesit janë të pranishëm dhe/ose për të përcaktuar

përputhshmërinë me rregulloret fitosanitare (SNMF Nr. 05, 2010).

Kontrolli pamor: Kontrolli fizik i bimëve, produkteve bimore ose i artikujve të tjerë të

kontrolluar me të parë, duke mos përdorur, syzet, stereoskopin ose mikroskopin, për zbulimin

e dëmtuesve ose ndotësve pa testim ose përpunim (SNMF Nr. 05, 2010).

Krijimi: Përjetësim, për një parashikim për të ardhmen, të një dëmtuesi në një zonë të caktuar

pas futjes. (SNMF Nr. 05, 2010).

Leja e importit: Dokument zyrtar që autorizon importin e një produkti në pajtim me kërkesat e

specifikuara fitosanitare për import (SNMF Nr. 05, 2010).

Lëndë druri: Produktet e prera, që krijohen nga trungjet. Quhen edhe druri i prerë (Dykstra

and Heinrich, 1996).

Trungjet që janë prerë në dërrasa, dërrasa të trasha, apo struktura siç janë traversat (APHIS,

2010).

Një produkt i prodhuar që rrjedh nga një trung përmes prerjes ose planifikimit (ALSC, 2005).

Lëndë drusore: Drunjtë e përshtatshëm për shndërrim në produkte pyjore industriale.

Ndonjëherë ky term përdoret si sinonim për drunjtë industrialë të rrumbullakët dhe mund të

përdoret edhe për t’iu referuar produkteve të caktuara të drunjve të prerë dhe të mëdhenj

(p.sh. drunjtë e urave) (Dykstra and Heinrich, 1996)

Lëvore: Shtresa e një trungu, dege ose rrënje druri jashtë kambiumit (SNMF Nr. 05, 2010).

Inde të një peme jashtë kambiumit që përbëhen nga pjesa e brendshme e gjallë e lëvores dhe

pjesa e jashtme e vdekur e lëvores (BC Ministria e Pylltarisë dhe e Hapësirës, 2008).

Pjesa e jashtme e trungjeve dhe degëve prej druri. Në mënyrë anatomike ajo përfshin të gjitha

indet bimore jashtë kambiumit (Evans, 2000)


Listelë druri me densitet mesatar: (LDM): Procesi i tharjes së listelës. Kur dendësia e

tejkalon 0.8 g/cm3, mund gjithashtu të referohet si listellë me densitet më të lartë”, (LDL)

(UNECE et al., 2008).

Masa fitosanitare: Çdo legjislacion, rregullore ose procedurë zyrtare që ka për qëllim

parandalimin e paraqitjes dhe/ose përhapjes së dëmtuesve karantinorë, ose për të limituar

ndikimin ekonomik të dëmtuesve të kontrolluar jokarantinorë (SNMF Nr. 05, 2010).

Materiali paketues prej druri: Druri ose produktet e drurit (duke mos përfshirë produktet e

letrës), që përdoren në mbështetjen, mbrojtjen ose bartjen e një produkti\malli (duke përfshirë

elemente druri për përforcimin e ngarkesës) (SNMF Nr. 05, 2010).

Mbikëqyrja: Një proces zyrtar i cili mbledh dhe regjistron të dhënat për shfaqjen ose

mungesën e dëmtuesve, monitorimi ose procedurat e tjera (SNMF Nr. 05, 2010).

Menaxhimi i rrezikut nga dëmtuesit (për dëmtuesit karantinorë): Vlerësimi dhe

përzgjedhja e opsioneve për zvogëlimin e rrezikut të shfaqjes ose përhapjes së dëmtuesit

(SNMF Nr. 05, 2010).

Monitorimi: Një proces i vazhdueshëm zyrtar për verifikimin e situatave fitosanitare (SNMF

Nr. 05, 2010).

Monokulturë: Në përgjithësi. Bimët pyjore me moshë të njëjtë, speciet e vetme (BC Minisitria

e Pyjeve dhe Hapësirës, 2008).

Myshku i drurit: Ashkla të lëvores, ashkla druri, apo tallash i destinuar për t’u përdorur si

mbrojtje apo dekorim i tokës (APHIS, 2010).

Ngarkesë: Një sasi bimësh, produktesh bimore dhe/ose artikuj të tjerë që barten nga një vend

në tjetrin dhe të cilët mbulohen, atëherë kur kërkohet, me një certifikatë të vetme fitosanitare

(një ngarkesë mund të përbëhet prej një ose më shumë artikujve apo ngarkesave) (SNMF Nr.

05, 2010).

Organizata Kombëtare për Mbrojtjen e Bimëve (OKMB): Shërbim zyrtar i krijuar nga

qeveria për të kryer funksionet e specifikuara nga KNMB (SNMF Nr. 05, 2010).

Organizëm: Çdo qenie biotike që ka mundësi riprodhimi ose shumimi në gjendjen e saj

natyrore (SNMF Nr. 05, 2010).

Organizata rajonale për mbrojtjen e bimëve (ORMB): Një organizatë ndërqeveritare me

funksionet e përshkruara në Nenin IX të KNMB (SNMF Nr. 05, 2010).

Panel druri: Një panel që prodhohet nga fibrat prej druri ose nga materiale të tjerë linjito-

celulozikë me lidhje parësore që rrjedh nga shajaku i fibrave dhe veçorive të tyre mbështetëse

(edhe pse materialet lidhëse dhe/ose shtesat mund të shtohen në procesin e prodhimit). Ajo

përfshin panele me listela druri që janë të shtypura me presion dhe produkte të listelave të

derdhura në kallëp. Përbëhet nga dërrasa e fortë, listela me densitet mesatar (LDM) dhe listela

tjetër prej druri (UNECE et al., 2008).


Panele të bazuara në dru: Një kategori produktesh që përbëhen nga shtresa fletësh rimesoje,

kompensate, tallash druri dhe listela druri (UNECE et al., 2008).

Paraqitja (e një dëmtuesi): Lëvizja e një dëmtuesi në një zonë ku nuk është shfaqur ende,

ose që është shfaqur, mirëpo nuk është përhapur dhe nuk është kontrolluar në mënyrë zyrtare

(SNMF Nr. 05, 2010).

Përhapja: Zgjerimi i përhpajes gjeografike të një dëmtuesi brenda një zone (SNMF Nr. 05,

2010).

Pllakë drusore orientuese: (PDO): Dërrasë me shtresa të ngushta, shtresat e së cilës janë të

vendosura njëra pas tjetrës në një kënd të drejtë, në mënyrë që t’i japin dërrasës më shumë

elasticitet mekanik. Shtresat, që ngjajnë si copëza të vogëla të rimesos, janë të veshura p.sh.,

me material të papërshkueshëm nga uji, material ngjitës rrëshinor fenolik, i shtresuar në

mushama dhe pastaj i lidhur së bashku nën nxehtësi dhe presion. Produkti i fituar është i fortë,

panel i ndërtuar uniform, duke pasur një forcë të lartë dhe rezistencë nga uji. (UNECE et al.,

2008). Një panel strukturor i ndërtuar nga shtresat e ngushta, nga fibrat e shtruara për së gjati

dhe tërthorazi, me lidhje rrëshinore (Evans, 2000).

Produkti/malli: Një lloj bime, prodhimi bimor ose produkti tjetër që bartet për tregtim ose

qëllime të tjera (SNMF Nr. 05, 2010).

Produktet bimore: Materiali i pafabrikuar me origjinë bimore (përfshirë drithërat) dhe i atyre

produkteve të prodhuara, të cilat, për nga natyra ose [për nga natyra e përpunimit të

tyre],mund të paraqesin rrezik të shfaqjes dhe përhapjes së dëmtuesve (SNMF Nr. 05, 2010).

Pyjet e mbjellura: Pyll kryesisht i përbërë prej drunjve të ngritur me mbjellje dhe/ose mbjellja

e qëllimshme me farë (FAO, 2007).

Prejardhja: Burimi gjeografik origjinal i farërave, polenit ose propagulës. Në literaturën e

pylltarisë ky term zakonisht konsiderohet sinonim me “origjinë gjeografike” dhe parapëlqehet

për “origjinën” (FAO/BNOMF, 2002)

Produktet pyjore jodrusore: Mallrat që rrjedhin nga pyjet, e që janë objekte fizike dhe të

prekshme me origjinë biologjike të ndryshme nga druri. Në përgjithësi ato përfshijnë bimët

jodrusore dhe produktet shtazore që grumbullohen nga zonat e përcaktuara si pyjet. Në

mënyrë specifike përfshijnë këto në vijim, pa marrë parasysh se a janë prej pyjeve natyrore

ose kulturave: gomë arabike, kauçuk/lëng qumështor dhe rrëshirë; drunj për Krishtlindje,

bambu, tapa dhe bastun prej palmave kacavjerrëse. Përgjithësisht, ato nuk përfshijnë

produktet që mblidhen në trungje në sistemet për prodhim bujqësor, si kulturat e pemëve, vaji

nga plantacionet e palmave dhe nga sistemet agro-pyjore, ku bimët rriten nën mbulesën e

drurit. Në mënyrë specifike përjashtojnë këto në vijim: lëndët e para dhe produktet e drurit, si:

grimcat e drunjve, drurin për djegie dhe druri i cili përdoret për pajisje, pajisje shtëpiake dhe

gdhendje; kullota në pyje; peshqit, si dhe butakët (FAO, 2007)


Punimet e dorës: Grup artikujsh të prodhuar që rrjedhin ose përbëhen prej përbërësve

natyrorë të drurit, degëve dhe bimëve kacavjerrëse, duke përfshirë shtyllat e bambusë dhe të

kopshteve. Zejtaria përfshin produktet vijuese, në të cilat është i pranishëm druri: punimet me

gdhendje, shportat, kutitë, kafazët për zogj, drunjtë dekorativë të Krishtlindjes, pajisje rustike

për kopshte dhe lëndinat e hajateve, lule të thara, dru për mëndafsh (drunj tipikë artificialë prej

fiku), rrjeta kullash, gardhim dhe ledh kopshti dhe artikuj të tjerë prej druri (APHIS, 2009).

Pyjet e rigjeneruara në mënyrë natyrore: Pyjet e përbëra kryesisht prej drunjve të krijuar

përmes rigjenerimit natyror (FAO, 2007).

Pyll: Toka që përfshin sipërfaqe prej më shumë se 0.5 hektarë me drunjë më të lartë se 5

metra dhe me një mbulueshmëri prej kurorës në më shumë se 10 përqind, ose drunjve që

kanë mundësi të arrijnë pragun kritik në vendin e tyre.

Nuk përfshin tokën që është kryesisht në përdorim bujqësor ose urban (FAO, 2007).

Një bashkësi biologjike e bimëve dhe kafshëve, që dominohet nga drunjtë dhe bimët e tjera

drusore (Hubbard et al., 1998).

Një bashkësi bimësh me drunjë dhe bimë të tjera drusore dominuese (Martin, 1996).

Shih edhe pyjet e rigjeneruara në mënyrë natyrale, Pyjet e mbjella.

Pylltari: Shkenca e krijimit, kultivimit dhe menaxhimit të pyjeve dhe resurseve të tjera

shoqëruese (Hubbard et al., 1998).

Shkenca, shkathtësitë dhe praktika e menaxhimit dhe e përdorimit të drunjve, pyjeve dhe

resurseve të tyre, të ndërlidhura për përfitimet e njerëzve (Universiteti Shtetëror i Karolinës

Veriore, 2003).

Qasja (qasjet) e sistemeve: Integrimi i masave të ndryshme për menaxhimin e rrezikut, ku së

paku dy prej të cilave veprojnë në mënyrë të pavarur, të cilat në mënyrë kumulative arrijnë

nivelin e duhur të mbrojtjes kundër dëmtuesve të kontrolluar (SNMF Nr. 05, 2010).

Rimeso: Panel i fabrikuar nga copëzat e vogla të drurit apo materialeve të tjera nga linjo-

celuloza (p.sh., grimca druri, luspëza, ashkëlza, fijëza, degëza të grira dhe ashkla që mbesin

nga drunj të ndryshëm), të lidhura së bashku me anë të një lidhje organike me një apo më

shumë agjentë: nxehtësia, presioni, lagështia, katalizatorët etj. Kategoria e rimesos është një

kategori që përfshin dërrasën drusore orientuese (DDO), dërrasën me shtresa dhe dërrasën

me fije druri (UNECE et al., 2008).

Rreziku nga dëmtuesi (për dëmtuesit karantinorë): Gjasat e shfaqjes dhe përhapjes së

ndonjë dëmtuesi dhe rëndësia e pasojave ekonomike potenciale të ndërlidhura me të (SNMF

Nr. 05, 2010; shih shtojcën e Fjalorthit Nr. 2).

Rrugët e përhapjes: Çdo mënyrë që mundëson hyrjen ose përhapjen e një dëmtuesi (SNMF

Nr. 05, 2010).

Silvikultura: Metodë e trajtimit (shkathtësi), shkenca dhe praktika e krijimit, kujdesjes dhe

riprodhimit të trungjeve pyjore me karakteristika të dëshiruara. Bazohet në njohurinë e

karakteristikave të specieve dhe kërkesave të mjedisit (North Carolina State University, 2003).


Siguria fitosanitare (e një ngarkese): Mirëmbajtja e integritetit të një ngarkese dhe

parandalimi i infektimit dhe ndotjes së saj nga dëmtuesit e zakonshëm, përmes zbatimit të

masave të përshtatshme fitosanitare (SNMF Nr. 05, 2010).

Sipërfaqja: Një vend, pjesë e një vendi ose të gjitha, apo disa pjesë të disa vendeve të

përcaktuara në mënyrë zyrtare (SNMF Nr. 05, 2010).

Speciet: Një popullatë ose seri popullatash të organizmave që janë në gjendje të shumëzohen

lehtë me njëri-tjetrin, mirëpo jo me anëtarët e ndonjë specie tjetër (FAO/BNOMF, 2002).

Shih edhe speciet indigjene, speciet e paraqitura, speciet vendëse.

Shpërthim: Një popullacion i zbuluar së fundi, duke përfshirë një sulm të papritur ose rritje të

madhe të papritur të një popullacioni dëmtuesish në një zonë (SNMF Nr. 05, 2010).

Specie vendëse (indigjene): Një specie, speciet ose taksonet e ulëta, që ndodhin brenda

shtrirjes së tyre natyrore (në të kaluarën ose të tashmen) dhe mundësia e shpërndarjes

(d.m.th., brenda shtrirjes ajo zë vend në mënyrë natyrore, ose mund të shtrihet pa paraqitje të

drejtpërdrejtë ose jo të drejtpërdrejtë ose kujdes nga qeniet njerëzore) (IUCN, 2000).

Shih edhe speciet indigjene.

Specie indigjene: Specie ose gjenotipe që kanë evoluar në të njëjtën zonë, rajon ose biotip

dhe që janë përshtatur në kushte ekologjike specifike që mbizotërojnë në kohën e krijimit.

Speciet e drunjve që janë zhvilluar në të njëjtën zonë, rajon ose biotip ku rriten grumbujt

pyjorë, ose që janë përshtatur në kushte të caktuara ekologjike, mbizotëruese në kohën e

krijimit të grumbujve pyjorë (Schuck et al., 2002).

Speciet vendore të një vendi ose zone. Antonimi: jovendore ose ekzotike (FAO, 1994)

Shih edhe speciet vendëse.

Speciet e futura: Speciet që paraqiten në një zonë jashtë shtrirjes së tyre natyrore, të njohur

historikisht, si rezultat i shpërndarjes së qëllimshme ose të rastësishme nga aktivitetet

njerëzore. Njihen edhe si specie alienë (të huaja) (WRI, IUCN and UNEP, 1992)

Speciet, nënspeciet ose taksonet e ulëta që shfaqen jashtë shtrirjes së tyre natyrore (në të

kaluarën ose të tashmen) dhe potenciali i shpërndarjes (d.m.th., jashtë shtrirjes që zënë ato në

mënyrë natyrore, ose që mund të zinin pa shfaqjen direkte ose indirekte, apo kujdesin nga

njerëzit) (FAO, 2007). Ky përcaktim i referohet drunjve.

Një specie e krijuar, që nuk është vendëse e ekosistemit, rajonit ose vendit (FAO/BNOMF,

2002).

Speciet invazive: Speciet jovendore për një ekosistem të vecantë dhe shfaqja e së cilave dhe

shkaku i përhapjes kanë gjasa të shkaktojnë dëme social-kulturore, ekonomike ose mjedisore,

ose dëme për shëndetin e njeriut (FAO, 2007).

Statusi i dëmtuesit (në një zonë): Prania ose mungesa për momentin, e një dëmtuesi në një

zonë, përfshirë këtu edhe përhapjen aty ku është e përshtatshme, ashtu siç është përcaktuar

në mënyrë zyrtare, me përdorimin e gjykimit të ekspertit mbi bazën e shënimeve aktuale ose

historike për dëmtuesit dhe informacionet e tjera (SNMF Nr. 05, 2010).


Studimi për caktimin e kufijve: Studim që realizohet për të krijuar kufijtë e një zone që

konsiderohet të jetë infektuar me dëmtues, apo zonë pa praninë e dëmtuesve (SNMF Nr. 05,

2010).

Shfaqja – Paraqitja : Prania e një dëmtuesi në një zonë që njihet në mënyrë zyrtare për të

qenë indigjene, ose dëmtuesi i futur, i cili nuk është raportuar të ketë qenë çrrënjosur (SNMF

Nr. 05, 2010).

Shumëllojshmëria gjenetike: Llojllojshmëria gjenetike brenda një popullate ose specie.

Është një aspekt i shumëllojshmërisë biologjike. Shumëllojshmëria gjenetike mund të

vlerësohet në tri nivele: (a) shumëllojshmëria brenda popullatave të shumimit, (b)

shumëllojshmëria në mes të popullatave të shumimit; dhe (c) shumëllojshmëria brenda

specieve (FAO/BNOMF, 2002).

Trajtimi: Procedura zyrtare për shkatërrimin, inaktivizimin ose largimin e dëmtuesve, ose për

shndërrimin e dëmtuesve në joprodhues-shterpë ose për devitalizim (SNMF Nr. 05, 2010).

Trung: Çdo seksion i trungut ose i degëve më të trasha, të një druri të prerë pas prerjes dhe

shkurtimit të degëve kryesore (Dykstra and Heinrich, 1996).

Seksion trungu prej druri të prerë, me gjatësi specifike për shitje, si dhe për përpunimin në

produkt. Ndonjëherë përdoret më mënyrë më të mbledhur për një gjatësi standarde të dhënë

të drurit, zakonisht rreth 5 metra, atëherë kur vlerësohet vëllimi i drurit për ndërtim (Universiteti

Perëndimor i Virgjinias,1998).

Një pjesë e trungut prej druri (trung ose degë) të një druri (Martin, 1996).

Trungu i një druri; druri i shkurtuar që nuk është prerë më shumë, por vetëm sa për të formuar

pjerrësi (APHIS, 2010).

Vektor: Në kuptimin e plotë të fjalës “bartës”. Një kafshë që bart një mikroorganizëm patogjen

për anëtarët e specieve të tjera; Vektori mund të jetë ose mund të mos jetë qenësor për

përfundimin e ciklit jetësor të mikroorganizmit patogjen (FAO, 2003).

Organizmat që bartin patogjenë ose parazitë (FAO, 2010c).

Një agjent, si një insekt, që mund të transmetojë një kërpudhë ose mikroorganizëm tjetër

(Tainter and Baker, 1996).

Vendprodhim pa praninë e dëmtuesve (VPPD): Vend i prodhimit në të cilin nuk shfaqet

ndonjë dëmtues specifik, ashtu siç demonstrohet me dëshmi shkencore dhe në të cilin, aty ku

është e përshtatshme, kjo gjendje mbahet në mënyrë zyrtare për një periudhë të përcaktuar

(SNMF Nr. 05, 2010).

Veprim emergjent: Veprim i shpejtë fitosanitar që ndërmerret në një situatë të re ose të

papritur fitosanitare (SNMF Nr. 05, 2010).

Zonë e kontrolluar: Një zonë në të cilën, brenda së cilës, dhe/ose nga e cila bimët, produktet

bimore ose artikujt e tjerë të kontrolluar i nënshtrohen rregulloreve fitosanitare ose

procedurave, në mënyrë që të parandalojnë shfaqjen dhe/ose përhapjen e dëmtuesve

karantinorë, ose për të limituar ndikimin ekonomik të dëmtuesve të kontrolluar jokarantinorë

(SNMF Nr. 05, 2010).

Zona e nikoqirëve: Speciet që kanë mundësi, në kushte natyrore, të përmbajnë një dëmtues

specifik ose organizëm tjetër (SNMF Nr. 05, 2010).


Zonë pa praninë e dëmtuesve (ZPPD): Një zonë në të cilën nuk paraqitet ndonjë dëmtues

specifik, ashtu siç është demonstruar me dëshmi shkencore dhe në të cilën, aty ku është e

përshtatshme, kjo gjendje mbahet edhe në mënyrë zyrtare (SNMF Nr. 05, 2010).

Zonë prodhuese pa prani dëmtuesish: Një pjesë e caktuar e një vendprodhimi, në të cilin

nuk paraqitet ndonjë dëmtues specifik, ashtu siç është përcaktuar me dëshmi shkencore dhe

në të cilin, aty ku është e përshtatshme, kjo gjendje mbahet në mënyrë zyrtare për një

periudhë të caktuar dhe e cila menaxhohet si një njësi e veçantë, në të njëjtën mënyrë si një

zonë vendprodhuese pa praninë e dëmtuesve (SNMF Nr. 05, 2010).

Zonë tampon: Një zonë që rrethohet ose është afër një zone të pakufizuar zyrtarisht për

qëllime fitosanitare, në mënyrë që të minimizohet gjasa e shpërndarjes së dëmtuesit të synuar

në zonën e pakufizuar ose jashtë kësaj zone, dhe e cila i nënshtrohet masave fitosanitare dhe

të tjera, nëse është e përshtatshme (SNMF No. 05, 2010). Një brez toke ku nuk lejohen

çrregullimet, ose ku ato monitorohen nga afër për të ruajtur cilësitë estetike dhe cilësitë e tjera

ngjitur afër rrugëve, hekurudhave, kanaleve dhe vendeve rekreative (BC Ministria e Pylltarisë

dhe Hapësirësë, 2008) .

Shtojca 3: Standardet Ndërkombëtare për Masat Fitosanitare 95

Shtojca 3

Standardet Ndërkombëtare për Masat Fitosanitare (SNMF)

Një përshkrim i shkurtër i SNMF-ve të miratuara është shfaqur në vijim. Teksti i plotë i SNMF-

ve mund të gjendet në uebfaqen e SNMF : www.knmb.int (Aktivitetet kryesore – Standardet e

Miratuara). SNMF-të janë publikuar në Arabisht, Kinezisht, Anglisht, Frëngjisht, Rusisht dhe

Spanisht. Kjo listë ka qenë e përditësuar së fundi në dhjetor 2010.

SNMF Nr. 01 (2006), Parimet fitosanitare për mbrojtjen e bimëve dhe zbatimin e masave

fitosanitare në tregtinë ndërkombëtare

Ky standard përshkruan parimet themelore fitosanitare që kanë të bëjnë me mbrojtjen e

bimëve, përfshirë këtu ato që ndërlidhen me zbatimin e masave fitosanitare për lëvizjen

ndërkombëtare të njerëzve, produkteve dhe mjeteve të transportit, si dhe ato që kanë të bëjnë

me objektivat e SNMF.

SNMF Nr. 02 (2007), Korniza për analizën e rrezikshmërisë nga dëmtuesit

Ky standard përshkruan procesin e Analizës së Rrezikshmërisë nga Dëmtuesit (ARRD),

brenda fushëveprimit të SNMF dhe paraqet tri fazat e analizës së rrezikshmërisë nga

dëmtuesit – fillimi, vlerësimi i rrezikshmërisë nga dëmtuesit dhe menaxhimi i rrezikshmërisë

nga dëmtuesit. Ky standard fokusohet në fazën fillestare. Janë marrë në konsideratë gjithashtu

çështjet e përgjithshme të mbledhjes së informacionit, dokumentacionit, komunikimit e rrezikut,

pasigurisë dhe përbërjes .

SNMF Nr. 03 (2005), Udhëzimet për eksportin, ngarkimin dhe çlirimin e agjentëve të

kontrollit biologjik dhe organizmave të tjerë përfitues

Ky standard siguron udhëzimet për menaxhimin e rrezikut që ndërlidhet me eksportin,

transportin, importimin dhe çlirimin e organizmave përfitues. Ai përshkruan përgjegjësitë e

palëve kontraktuese për KNMB, SNMF-n ose autoritete të tjera përgjegjëse, importues dhe

eksportues. Ky standard merr në konsideratë agjentët e kontrollit biologjik, që kanë aftësi

vetëreaguese (përfshirë parazitoidët, predatorët, parazitët, nematodat, organizmat fitofagë,

organizmat bimëngrënës dhe patogjene, si kërpudhat, bakteriet dhe viruset, si dhe insektet

sterilë dhe organizmat e tjerë përfitues (si bashkëveprues dhe polenizues), si dhe përfshin ato

produkte të paketuara ose të formuluara si produkte komerciale. Dispozitat gjithashtu janë të

përfshira edhe për import dhe për kërkime në objekte karantinë të agjentëve joindigjenë

(jovendës) të kontrollit biologjik dhe organizmave të tjerë përfitues. Ky standard nuk përfshin

organizmat e gjallë të modifikuar, Çështjet që ndërlidhen me regjistrimin e biopesticideve ose

agjentët mikrobiologjikë që kanë për qëllim kontrollin e dëmtuesve kurrizorë.

SNMF Nr. 04 (1995), Kërkesat për krijimin e zonave pa praninë e dëmtueseve

Ky standard përshkruan kërkesat për krijimin dhe shfrytëzimin e zonave pa dëmtues (ZPPDs),

si një opsion për menaxhimin e rrezikut për certifikimin fitosanitar të bimëve, produkteve

bimore dhe artikujve të tjerë të kontrolluar, që eksportohen prej ZPPD ose për të mbështetur

arsyetimin shkencor për masa fitosanitare, që merret nga një vend importues për mbrojtjen e

një ZPPD të rrezikuar.



SNMF Nr. 05 (2010), Fjalorthi i termave fitosanitarë

Ky standard referencë është një listë termash dhe definicionesh me kuptim specifik për

sistemet fitosanitare në mbarë botën. Është përgatitur për të harmonizuar fjalorin e pranuar

ndërkombëtarisht, të ndërlidhur me zbatimin e KNMB dhe SNMF dhe ai rishikohet rregullisht.

SNMF Nr. 06 (1997), Udhëzimet për mbikëqyrje

Ky standard përshkruan mbikëqyrjen e përgjithshme dhe vlerësimet specifike, si dhe

përcakton komponentët e vlerësimit dhe sistemet e monitorimit, me qëllim detektimin e

dëmtuesve dhe përdorimin e këtyre informatave për analizën e rrezikshmërisë nga dëmtuesit,

krijimin e zonave pa praninë e dëmtueseve, dhe aty ku është e përshtatshme, përgatitjen e

listave të dëmtuesve.

SNMF Nr. 07 (1997), Sistemi i certifikimit për eksport

Ky standard përshkruan komponentët e një sistemi kombëtar dhe të procedurave që çojnë në

lëshimin e certifikatave fitosanitare.

SNMF Nr. 08 (1998), Përcaktimi i gjendjes së dëmtuesve në një zonë

Ky standard përshkruan përmbajtjen e shënimeve për dëmtues dhe përdorimin e

informacioneve të tjera në përcaktimin e gjendjes së dëmtuesve në një zonë. Janë shfaqur

përshkrimet e kategorive të gjendjes së dëmtuesve, si dhe rekomandimet për praktikat

raportuese.

SNMF Nr. 09 (1998), Udhëzimet për programet e zhdukjes së dëmtuesve

Ky standard përshkruan komponentët e një programi për çrrënjosjen e dëmtuesve, i cili mund

të çojë në krijimin ose rikrijimin e mungesës së dëmtuesve në një zonë.

SNMF Nr. 10 (1999), Kërkesat për krijimin e vendprodhimeve pa praninë e dëmtueseve

dhe rajoneve të prodhimit pa dëmtues

Ky standard përshkruan kërkesat për krijimin dhe shfrytëzimin e vendprodhimeve pa dëmtues

dhe rajoneve të prodhimit pa dëmtues, si opsione për menaxhimin e rrezikut nga dëmtuesit për

plotësimin e kërkesave fitosanitare për importimin e bimëve, produkteve bimore dhe

produkteve të tjerë të prodhuar me kriter.

SNMF Nr. 11 (2004), Analiza e rrezikshmërisë për dëmtuesit karantinë, përfshirë analizën

e rreziqeve mjedisore dhe organizmave të modifikuar të gjallë.

Ky standard paraqet detajet për realizimin e Analizës së Rrezikshmërisë nga Dëmtuesit

(ARRD) për të përcaktuar nëse dëmtuesit kualifikohen si dëmtues karantinë, dhe përshkruan

proceset që do të përdoren për vlerësimin e rrezikut dhe përzgjedhjen e opsioneve për

menaxhimin e rrezikshmërisë nga dëmtuesit.

Ai po ashtu përfshin detajet lidhur me analizën e rreziqeve të dëmtuesve bimorë ndaj mjedisit

dhe shumëllojshmërisë biologjike, përfshirë këtu rreziqet që reflektohen te bimët e pakultivuara

dhe të pamenaxhuara, florën e egër, mjediset e bimëve dhe kafshëve dhe ekosistemet, që

përfshihen në zonën ARRD. Ai po ashtu përfshin edhe udhëzimin për vlerësimin e rreziqeve

fitosanitare potenciale ndaj bimëve dhe produkteve të tjera bimore, që shfaqen nga organizmat

e modifikuar të gjallë (OMGJ-të).


SNMF Nr. 12 (2001), Udhëzimet për certifikatat fitosanitare

Ky standard përshkruan parimet dhe udhëzimet për përgatitjen dhe lëshimin e certifikatave

fitosanitare dhe atyre për rieksport.

SNMF Nr. 13 (2001), Udhëzimet për njoftimin e mospërputhshmërisë dhe veprimeve

emergjente

Ky standard përshkruan veprimet që do të ndërmerren nga vendet për njoftimin e

mospërputhshmërisë së një dërgese me kërkesat fitosanitare për import, përfshirë këtu

zbulimin e dëmtuesve të caktuar të kontrolluaar. Përveç kësaj, ai paraqet se kur dhe se si të

ndërmerret një veprim emergjent, atëherë kur zbulohet një dëmtues i kontrolluar ose një

organizëm, i cili mund të përbëjë një kërcënim fitosanitar potencial.

SNMF Nr. 14 (2002), Përdorimi i masave të integruara në një qasje sistemesh për

menaxhimin e rrezikut nga dëmtuesit

Ky standard paraqet udhëzimet për zhvillimin dhe vlerrësimin e masave të integruara në një

qasje sistemesh, si një mundësi për menaxhimin e rrezikut nga dëmtuesit.

SNMF Nr. 15 (2009), Rregullorja e materialit paketues prej druri në tregtinë

ndërkombëtare

Ky standard përshkruan masat fitosanitare që zvogëlojnë rrezikun e shfaqjes dhe përhapjes së

dëmtuesve karantinë, që ndërlidhen me transportin në tregtinë ndërkombëtare të materialit

paketues prej druri të papërpunuar. Materiali paketues prej druri që mbulohet nga ky standard

përfshin elementet e drurit për përforcim të ngarkesës, mirëpo përjashton paketimin prej druri

që nuk e tejkalon trashësinë prej 6mm, ose që përpunohet në atë mënyrë që është pa

dëmtues (d.m.th. kompensatat).

SNMF Nr. 16 (2002), Dëmtuesit e kontrolluar jokarantinë: koncepti dhe zbatimi

Ky standard përshkruan konceptin e dëmtuesve të kontrolluar jokarantinë, që ndërlidhen me

bimët për mbjellje dhe që identifikon karakteristikat e tyre. Ky standard përshkruan zbatimin

dhe elementet përkatëse për sistemet rregullatore.

SNMF Nr. 17 (2002), Raportimi i dëmtuesve

Ky standard përshkruan përgjegjësitë dhe kërkesat për palët kontraktuese për PKIN në

raportimin e shfaqjes, shpërthimit ose përhapjes së dëmtuesve në zonat për të cilat janë

përgjegjës. Ai po ashtu paraqet udhëzimet për raportimin e çrrënjosjes së suksesshme të

dëmtuesve dhe krijimin e zonave pa dëmtues.

SNMF Nr. 18 (2003), Udhëzimet për përdorimin e rrezatimit si një masë fitosanitare

Ky standard jep udhëzime teknike për procedura specifike për zbatimin e rrezatimit jonizues si

një trajtim fitosanitar për dëmtuesit e kontrolluar ose produktet e kontrolluara. Ai nuk përfshin

trajtimet e përdorura për: prodhimin e organizmave sterilë për kontrollin e dëmtuesve; trajtimet

sanitare (siguria e ushqimit dhe shëndeti i kafshëve); ruajtja ose përmirësimi i cilësisë së

produkteve (d.m.th., zgjatja e jetëgjatësisë së produktit nëpër rafte); ose përfshi mutacionet.

SNMF Nr. 19 (2003), Udhëzimet për listën e dëmtuesve të kontrolluar

Ky standard përshkruan procedurat për të zhvilluar, mirëmbajtur dhe për të vënë në

dispozicion listat kombëtare të dëmtuesve të kontrolluar.


SNMF Nr. 20 (2004), Udhëzimet për një sistem rregullativ fitosanitar të importit.

Ky standard përshkruan strukturën dhe veprimin e një sistemi rregullator fitosanitar të importit,

si dhe të drejtat, obligimet dhe përgjegjësitë që duhet të konsiderohen në krijimin, veprimin dhe

rishikimin e një sistemi të tillë.

SNMF Nr. 21 (2004), Analiza e rrezikshmërisë nga dëmtuesit e rregulluar jo-karantinorë

Ky standard ofron udhëzimet për shqyrtimin e rrezikshmërisë nga dëmtuesit për dëmtuesit e

kontrolluar jokarantinë (RNQPs). Ai përshkruan proceset e integruara që do të përdoren për

vlerësimin e rrezikut dhe përzgjedhjen e mundësive për menaxhimin e rrezikut në arritjen e një

niveli të përcaktuar të tolerancës së dëmtuesve.

SNMF Nr. 22 (2005), Kërkesat për krijimin e zonave me prani të ulët të dëmtuesve

Ky standard përshkruan kërkesat dhe procedurat për krijimin e Zonave me Prani të Ulët të

Dëmtuesve (ZPUD) për dëmtuesit e kontrolluar në një zonë, dhe për të lehtësuar eksportin e

një produkti, aty ku dëmtuesit janë të kontrolluar nga një vend importues. Kjo përfshin

identifikimin, verifikimin, mirëmbajtjen dhe përdorimin e ZPUD-ve.

SNMF Nr. 23 (2005), Udhëzimet për inspektim

Ky standard përshkruan procedurat për inspektimin e ngarkesave me bimë, produkte bimore

dhe artikuj të tjerë të kontrolluar për import dhe eksport. Ai fokusohet në përcaktimin e

përputhshmërisë së ngarkesës me kërkesat fitosanitare, bazuar në ekzaminimin pamor,

kontrollet e dokumentave dhe kontrollet e identitetit dhe të integritetit.

SNMF Nr. 24 (2005), Udhëzimet për përcaktimin dhe njohjen e barasvlerës së masave

fitosanitare

Ky standard përshkruan parimet dhe kërkesat që ndërlidhen me përcaktimin dhe njohjen e

barasvlerës së masave fitosanitare. Ai po ashtu përshkruan një procedurë për përcaktimet

barasvlerës në tregtinë ndërkombëtare.

SNMF Nr. 25 (2006), Ngarkesat në tranzit

Ky standard përshkruan procedurat për identifikimin, vlerësimin dhe menaxhimin e rreziqeve

fitosanitare, të ndërlidhura me ngarkesat e produkteve të kontrolluara, të cilët kalojnë nëpër një

vend pa u importuar, në atë mënyrë që masat fitosanitare që zbatohen në atë vend të transitit,

të arsyetohen teknikisht dhe janë të nevojshme për parandalimin e shfaqjes dhe/ose përhapjes

së dëmtuesve brenda atij vendi.

SNMF Nr. 26 (2006), Krijimi i zonave pa dëmtues për mizat e frutave (Tephritidae)

Ky standard paraqet udhëzimet për krijimin e zonave të lira pa dëmtues për mizat e frutave, që

kanë rëndësi ekonomike dhe për mirëmbajtjen e gjendjes së tyre pa dëmtues.

SNMF Nr. 27 (2006), Protokollet diagnostifikuese për dëmtuesit e kontrolluar

Ky standard paraqet udhëzimet për strukturën dhe përmbajtjen e protokolleve diagnostifikuese

të KNMB për dëmtuesit e kontrolluar. Protokollet përshkruajnë procedurat dhe metodat për

diagnoza zyrtare të dëmtuesve të kontrolluar, që janë përkatës për tregtinë ndërkombëtare.

Ato sigurojnë së paku kërkesat minimale për diagnozën e besueshme të dëmtuesve të

kontrolluar. Meqë protokollet diagnostifikuese për dëmtuesit e kontrolluar janë miratuar nga

KMF, ato do të bashkëngjiten si shtojcë e këtij standardi.


SNMF Nr. 28 (2009), Trajtimet fitosanitare për dëmtuesit e kontrolluar

Ky standard përshkruan kërkesat për dorëzimin dhe vlerësimin e të dhënave të efikasitetit dhe

informacioneve të tjera përkatëse për një trajtim fitosanitar, i cili mund të përdoret si një masë

fitosanitare për kontrollin e dëmtuesve të kontrolluar në produktet e kontrolluara, fillimisht të

atyre që merren me tregti ndërkombëtare. Trajtimet e miratuara sigurojnë kërkesat minimale,

të nevojshme për kontrollin e një dëmtuesi, të zbatuara më një efikasitet të theksuar.

Meqenëse trajtimet fitosanitare miratohen nga KMF, ato do të jenë si shtojcë e këtij standardi.

SNMF Nr. 29 (2007), Njohja e zonave pa dëmtues dhe e zonave me prani të ulët të

dëmtuesve

Ky standard paraqet udhëzimet dhe përshkruan procedurën për njohjen bilaterale të zonave

pa dëmtues dhe zonave me prani të ulët të dëmtuesve. Ai po ashtu paraqet disa rrethana

lidhur me vendprodhimet pa dëmtues dhe rajonet e prodhimit pa dëmtues.

SNMF No. 30 (2008), Krijimi i zonave me prani të ulët të dëmtuesve për mizat e frutave

(Tephritidae)

Ky standard siguron udhëzimet për krijimin dhe mirëmbajtjen e zonave me prani të ulët të

dëmtuesve për mushkonjat e vërave nga një OKMB. Këto zona mund të përdoren si masa të

vetme zyrtare për menaxhimin e rrezikut nga dëmtuesit, ose si pjesë e një qasjeje sistemesh.

SNMF Nr. 31 (2008), Metodologjitë për marrjen e mostrave të ngarkesave

Ky standard paraqet udhëzimin për OKMB-n në përzgjedhjen e metodologjive për marrjen e

mostrave (duke u bazuar ose duke mos u bazuar në statistika), për inspektimin ose testimin e

ngarkesave, për të verifikuar përputhshmërinë me kërkesat fitosanitare. Ato po ashtu sigurojnë

udhëzimet për përcaktimin e një madhësie të duhur të mostrave. Ky standard nuk jep

udhëzime për marrjen e mostrave në terren (për shembull, ashtu siç kërkohet për vlerësime).

SNMF Nr. 32 (2009), Kategorizimi i produkteve sipas rrezikshmërisë së tyre nga

dëmtuesit

Ky standard paraqet kriteret për OKMB-të e vendeve importuese, për mënyrën se si duhet të

kategorizohen produktet sipas rrezikshmërisë së tyre nga dëmtuesit, atëherë kur merren në

konsideratë kërkesat për import. Ky kategorizim mund të ndihmojë në identifikimin e nevojës

së analizave të mëtejshme të rrezikshmërisë nga dëmtuesit dhe të nevojës për certifikim

fitosanitar. Faza e parë e kategorizimit bazohet në atë, nëse produkti është përpunuar dhe,

nëse po, metodën dhe shkallën e përpunimit, së cilave iu është nënshtruar ai produkt para

eksportimit. Faza e dytë e kategorizimit të produkteve bazohet në qëllimin e synuar të

përdorimit pas importit. Dëmtuesit infektues ose dëmtuesit e magazinuar që mund të

shoqërohen me produktin pas përpunimit nuk përmenden në këtë standard.

SNMF Nr. 33 (2010), Zona e lirë pa dëmtues të patates (Solanum spp.) Materiali

mikropërhapës dhe patatet e vogla për tregtim ndërkombëtar.

Ky standard paraqet udhëzimet për prodhim, mirëmbajtje dhe certifikim fitosanitar të patates

pa dëmtues (Solanum tuberosum dhe zhardhokët e afërm - llojet në formim), materialit

mikropropagandues dhe patatet e vogla për tregtim ndërkombëtar. Kjo nuk zbatohet në

siperfaqet e rritjes së materialit propagativ të patates, ose te patatja për konsum dhe përpunim

.


SNMF Nr. 34 (2010), Projektimi dhe funksionimi pas vendosjes së shërbimit karantinor

të bimëve

Ky standard përshkruan udhëzimet e përgjithshme për projektimin dhe funksionim pas

vendosjes së shërbimit karantinor (PVSHK) për ruajtjen e ngarkesave të importuara të bimëve,

kryesisht bimëve për mbjellje, mbajtjes së dërgesës, në mënyrë që të verifikohet nëse ato janë

infektuar me dëmtuesit karantinë apo jo.

101

Shtojca 4

Ku të drejtohemi për më shumë informata

FAO

Udhëzues për zbatimin e standardeve fito-sanitare në pyltari: www.fao.org/forestry/foresthealthguide FAO Shëndeti pyjor: www.fao.org/forestry/pests FAO Speciet invazive: www.fao.org/forestry/aliens Biosiguria në pylltari: www.fao.org/forestry/biosecurity Zona e prioritetit të FAO-s për veprim ndërdisiplinor – Biosigurimi për bujqësi dhe prodhim të udhqimit: www.fao.org/biosecurity FAO/Komisioni kodik për mbështetje (”WHO Codex Alimentarius Commission”): www.codexalimentarius.net Komisioni amerikan i veriut për pylltari, Sistemi informativ i dëmtuesve ekzotikë për Amerikën Veriore (EXFOR): http://spfnic.fs.fed.us/exfor Organizatat, konventat dhe portalet informative e të tjera ndërkombëtare

Vlerësimi australian për rrezikun nga barojat e këqija: www.weeds.org.au/riskassessment.htm “Cab Direct”: www.cabdirect.org Përmbledhja për pylltari “CABI”: www.cabi.org/fc Konventa për shumëllojshmëri biologjike (KSHB): www.KShB.int Konventa për tregti ndërkombëtare të llojeve të rrezikuara të florës dhe faunës së egër (KTLRF): www.KTLRF.org Komisioni për Zhvillim të Qëndrueshëm (“CSD”): www.un.org/esa/dsd/csd/csd_index.shtml Inventarizimi i llojeve invazive të huaja për Europën: www.europe-aliens.org Baza e të dhënave botërore për llojet invazive: www.issg.org/database Konventa ndërkombëtare për mbrojtjen e bimëve (KNMB): www.ippc.int Portali ndërkombëtar për sigurinë e ushqimit, shëndetit të kafshëve dhe bimëve (IPFSAPH): www.ipfsaph.org Bashkimi Ndërkombëtar për ruajtjen e natyrës (“IUCN”)/Grupi specialist për llojet invazive “SSC” (“ISSG”): www.issg.org Bashkimi ndërkombëtar i organizatave për studimin e pyjeve (BNOMF) njësia 7.03.12 – llojet e huaja invazive dhe tregtia ndërkombëtare: www.BNOMF.org/science/divisions/division-7/70000/70300/70312/ Rrjeti europian për llojet e huaja invazive (NOBANIS): www.nobanis.org Organizata Botërore e Tregtisë (OBT): www.OBT.org Masat fito-sanitare dhe sanitare të Organizatës Botërore të Tregtisë (MSF): www.OBT.org/english/tratop_e/MSF_e/MSF_e.htm

http://spfnic.fs.fed.us/exfor


Udhëzues për zbatimin e standardeve fitosanitare në

pylltari

Ky udhëzues, i përgatitur nga një grup ndërkombëtar

shkencëtarësh, autoritetesh fitosanitare, ekspertësh pyjor

dhe përfaqësuesish të industrisë dhe i rishikuar nga më

shumë se 100 specialistë nga 46 shtete, paraqet

informata që kuptohen lehtë për mënyrën se si praktikat e

mira për menaxhimin e pyjeve dhe standardet fitosanitare

të zbatuara drejt mund të minimizojnë përhapjen e

dëmtuesve dhe mund të lehtësojnë tregtimin e sigurt. Në

mënyrë specifike, udhëzuesi sqaron se si ndikojnë

Standardet Ndërkombëtare për Masat Fitosanitare

(SNMF) dhe rregulloret e Organizatës Kombëtare për

Mbrojtjen e Bimëve (OKMB) në importimin dhe

eksportimin e artikujve pyjor; pastaj se si mund të

përdoren SNMF-të përkatëse për parandalimin e shfaqjes

dhe të përhapjes; dhe se si mund të punojë personeli i

sektorit pyjor bashkë me OKMB-të për të kontribuar në

zhvillimin dhe zbatimin e SNMF-ve dhe si rregulloret

kombëtare fito-sanitare mund të ndihmojnë në uljen e

lëvizjes së dëmtuesve dhe kufizimit të tregtimit sa më pak

që të jetë e mundur. Ky udhëzues do të ketë rëndësi

qenësore për ata që janë të përfshirë në aktivitetet e

fidanishteve, në mbjellje, menaxhim, prerje, prodhim,

tregtim dhe transport të produkteve pyjore. Ai po ashtu do

të jetë i dobishëm për politikëbërësit, planifikuesit,

menaxherët dhe edukatorët e pyjeve, veçanërisht në

vendet në zhvillim.

164 DOKUMENTI I FAO-s PËR PYLLTARI

Udhëzues për zbatimin e standardeve fitosanitare në pylltari

Documents