Tvíhljóðun...2. Sérhljóðakerfi íslensku til forna 2.1 Forsaga íslenskrar tungu Íslenska er af indóevrópsku málaættinni og tilheyrir flokki germanskra mála. Innan germönsku

Háskóli Íslands

Hugvísindasvið

Almenn málvísindi

Tvíhljóðun á

Ritgerð til B.A.-prófs

Daníel Þór Rannveigarson

Kennitala: 270191-2319

Leiðbeinandi: Jón Axel Harðarson

Janúar 2018

2

Ágrip

Í þessari ritgerð verður þróun tvíhljóðsins á tekin fyrir frá þeim tímum er það var langt

einhljóð. Fyrst verður farið lauslega yfir forsögu íslenskrar tungu þar sem sérhljóðakerfi

frumnorrænu er lýst. Þar á eftir verður sérhljóðakerfi forníslensku skoðað út frá þeim

heimildum sem við finnum í Fyrstu málfræðiritgerðinni. Þá verður einnig litið yfir helstu

breytingar sem urðu í málinu í lok 12. aldar og á 13. öld. Þar á eftir verður meginefni

ritgerðinnar tekið fyrir. Þar verður fjallað um það hvenær hið gamla langa á hafi fallið

saman við gamalt langt ǫ́ og hvernig samfallshljóðið hafi breyst í það tvíhljóð sem það

er í dag. Þá verða heimildirnar sem benda til þessarar þróunar einnig athugaðar svo

sem ritháttarbreytingin vá > vo en hún er óbeinn vitnisburður um tvíhljóðun á. Einnig

verður litið yfir þróun tvíhljóðsins au og hvers vegna það féll ekki saman við á. Að

lokum verður hljóðdvalarbreytingin tekin fyrir en hún er ein áhrifamesta breyting á

íslensku máli. Með hljóðdvalarbreytinguna að leiðarljósi verður sérstaða íslenskra

tvíhljóða hvað lengd varðar einnig tekin sérstaklega fyrir.

3

Efnisyfirlit

Ágrip ........................................................................................................................ 2

1. Inngangur ............................................................................................................. 4

2. Sérhljóðakerfi íslensku til forna ............................................................................. 5

2.1 Forsaga íslenskrar tungu ......................................................................................... 5

2.2 Fyrsta málfræðiritgerðin og sérhljóðakerfið á 12. öld ............................................ 7

2.3 Breytingar í lok 12. aldar og á 13. öld ..................................................................... 9

2.4 Samantekt ............................................................................................................. 12

3. Tvíhljóðun á ........................................................................................................ 13

3.1 Samfall við ǫ́ .......................................................................................................... 13

3.2 Heimildir fyrir tvíhljóðun á ................................................................................... 13

3.3 vá > vo ................................................................................................................... 15

3.4 Hvers vegna féll á ekki saman við au? .................................................................. 19

3.5 Hljóðdvalarbreytingin og lengd tvíhljóðsins á í fornmáli og nútímamáli ............. 20

4. Lokaorð .............................................................................................................. 23

Heimildarskrá: ........................................................................................................ 25

4

1. Inngangur

Sérhljóðakerfi íslensku til forna var töluvert frábrugðið því kerfi sem við þekkjum í dag.

Forníslenska sérhljóðakerfið þróaðist úr hinu frumnorræna sérhljóðakerfi sem hafði

tiltölulega einfalt hljóðkerfi miðað við það sem þekkist síðar frá forníslenskum tíma.

Ýmsum hljóðvörpum fjölgaði á síðfrumnorrænum tíma sem varð til þess að hljóðgildi

urðu mun fleiri en áður.

Í Fyrstu málfræðiritgerðinni kemur fram að merkingargreinandi munur hafi verið

á milli langra og stuttra sérhljóða annars vegar og langra munnkveðinna og nefkveðinna

sérhljóða hins vegar. Miðað við þær upplýsingar sem finnast í Fyrstu málfræði-

ritgerðinni má einnig sjá að sérhljóðakerfi forníslensku var mun fjölskrúðugra en það

sérhljóðakerfi sem er í nútímamáli Íslendinga. Í lok 12. aldar og á 13. öld urðu hins

vegar margar breytingar á þessu kerfi, sérstaklega í formi samfalla, hvarfi nefjunar,

lækkunar stuttra sérhljóða og tvíhljóðunar flestra langra sérhljóða.

Meginefni ritgerðarinnar er þó þróun tvíhljóðsins á en það er talið hafa verið

langt einhljóð á forníslenskum tíma og hafa tekið áhugaverðum breytingum fram að því

tvíhljóði sem það er í dag. Upphaflega var hljóðgildi á langt, ókringt, uppmælt, fjarlægt

hljóð [a:] en um og upp úr 1200 féll það saman við ǫ́ og hefur samfallshljóðið verið

langt, kringt, uppmælt, hálffjarlægt [ɔ:]. Síðar hefur það tvíhljóðast í [ɔu̯] og í

framhaldinu hefur fyrri þáttur tvíhljóðsins afkringst og hafði tvíhljóðið þá fengið sinn

nútímalega framburð, eða [au̯]. Tilfærðar verða heimildir fyrir þeim breytingum sem

áttu sér stað og á hvaða tímabili þær gerðust.

Ein sterkustu rökin fyrir tvíhljóðaframburði á er ritháttarbreytingin 'vá' >'vo' en

breytingin bendir til þess að á hafi verið orðið að tvíhljóði snemma á 14. öld. Þá verður

saga og þróun tvíhljóðsins au skoðuð en þrátt fyrir að samföll sérhljóða hafi verið

algeng í fornu máli þá féll au aldrei saman við á, þrátt fyrir að au hafi haft framburðinn

[ɔu̯] snemma á forníslenskum tíma. Að lokum verður fjallað um hljóðdvalarbreytinguna,

sem gekk yfir á 16. öld og hafði gríðarlega mikil áhrif á miðíslenskt hljóðkerfi og olli því

að lengdarreglur íslensku gjörbreyttust, þ.m.t. reglur um lengd tvíhljóða, sem hafði

ávallt samsvarað lengd langra einhljóða í fornu máli.

5

2. Sérhljóðakerfi íslensku til forna

2.1 Forsaga íslenskrar tungu

Íslenska er af indóevrópsku málaættinni og tilheyrir flokki germanskra mála. Innan

germönsku málaættarinnar tilheyrir íslenska norðurgermönsku málunum sem telja öll

Norðurlandamálin, að undanskilinni finnsku og samísku málunum. Norðurgermönsku

málin eru iðulega talin vera komin af sameiginlegu frumnorrænu máli. Elstu varðveittu

heimildirnar fyrir frumnorrænu máli eru rúnaáletranir frá ofanverðri 2. öld til um 800

og sýna yngri áletranir að frumnorræna var töluvert frábrugðin forníslensku. Einn helsti

munurinn er hið svokallaða stóra brottfall, þ.e. í forníslensku höfðu mörg áherslulaus

stutt sérhljóð fallið brott. Dæmi um þetta má sjá á áletrun á Galluhus-horninu sem er

talið vera frá um 400 en þar kemur fyrir nafnið hlewagastiʀ1 sem myndi vera Hlégestur í

nútímamáli en Hlégestr í fornmáli. Þarna má sjá augljósan mun á frumnorrænu -gastiʀ

og forníslensku -gestr en þar er bæði um að ræða brottfall áherslulaus i en einnig i-

hljóðvarp af a sem breyttist í e. Hljóðvarpið sýnir að breytingin a > e átti sér stað fyrir

brottfall.2

Sérhljóðakerfi frumnorrænu er talið hafa veri töluvert einfaldara en það

forníslenska. Helsti munur kerfanna felst í fjölda hljóða en eldri frumnorræna er talin

hafa haft stuttu sérhljóðin a, e, i, (o) og u og löngu sérhljóðin ā, ē, ī, ō og ū. Hið stutta o

var þó fyrst um sinn aðeins stöðubundið afbrigði af u og kom fyrir á undan h eða ef ǣ, ō

eða a komu fyrir í næsta atkvæði á eftir. Frumnorræna hafði einnig nefkveðin löng

sérhljóð, ā̃, ī ̃og ū̃ sem komin eru af frumgermönskum anh, inh og unh þar sem nefhljóð

féll brott og olli uppbótarlengingu á undanfarandi sérhljóði. Síðar þróuðust einnig

nefjuðu sérhljóðin ē ̃og ō̃.3 Auk þeirra voru tvíhljóðin (ei), eu, ai og au. Eins og sést er

þetta ekki mjög fjölskrúðugt kerfi, sérstaklega í samanburði við sérhljóðakerfi

fornmálsins. Miðað við þær upplýsingar sem hægt er að lesa úr Fyrstu málfræði-

ritgerðinni (nánar síðar) má sjá að í forníslensku hafi sérhljóðin verið 36, þ.e. níu ólík

1Öll áletrunin hljóðar svo: "ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawidō" og er þýdd "ek, Hlégestr Høltir (eða

Hyltir), horn táða (gerði, bjó til)" (sjá Kristján Árnason 2005:316–317).

2Kristján Árnason 2005:313–317.

3Jón Axel Harðarson 2016a.

6

hljóðgildi sem gátu ýmist verið löng eða stutt, nefjuð eða ónefjuð. Sé það rétt hefur

sérhljóðakerfi fornmálsins tekið töluverðum breytingum frá síðfrumnorrænum tíma.4

Elstu íslensku heimildirnar eru frá 12. öld en ýmsir textar sem hafa verið

varðveittir í handritum eru þó taldir vera eldri. Kveðskapurinn hefur varðveist í

munnlegri geymd allt frá 9. öld og má því telja að elsta forníslenska hefjist sem einhvers

konar bókmenntamál á því tímabili. Íslenska var upphaflega norskt innflytjendamál en á

elstu tímum landnáms á Íslandi mætti segja að íslenska og norska hafi verið eitt og

sama málið en í eldri ritum er oft talað um (forn)norrænu eða danska tungu. Norskir

textar frá um 1200 og síðar sýna að munurinn á málunum hefur enn á þeim tíma verið

mjög lítill en á 13. og 14. öld varð munurinn mun meiri.5

Almennt er gert ráð fyrir að undir lok frumnorrænu hafi sérhljóðin verið fimm

stutt og fimm löng: a, e, i, o og u og ā, ē, ī, ō og ū þar sem löngu sérhljóðin voru bæði til

sem munnkveðin og nefkveðin hljóð. Því skal þó haldið til haga að lengdarreglur

nútímamáls giltu hvorki í frumnorrænu né fornmáli. Í nútímamáli dreifast stutt og löng

sérhljóð eftir atkvæðagerð en á tímum frumnorrænu og fornmálsins var lengdin föst og

breyttist ekki, sama á hverju gekk í beygingu. Eins og sést bættist stutt o við sem

sjálfstætt hljóðan en það hefur líklega gerst heldur snemma, sbr. orðið holtijaʀ sem

kemur fyrir á áðurnefndu Galluhus-horni. Hefði o enn verið stöðubundið afbrigði af u

þegar textinn var færður í letur hefði ekkert a-hljóðvarp átt að vera vegna i-sins í öðru

atkvæði orðsins (orðið greindist í atkvæðin hol.ti.jaʀ). En líkt og o hafði upprunalega

verið stöðubundið afbrigði af u höfðu fleiri hljóðön stöðubundin afbrigði á þennan hátt.

Annað dæmi sem mætti nefna er [æ] og [ɛ] sem voru stöðubundin afbrigði a, sbr.

frnorr. *haldiʀ (2. p. et. nt. fh. af *haldan 'halda'), þessi orðmynd varð hęldr og síðar

heldr í forníslensku. Það voru áherslulaus sérhljóð sem ollu hljóðvörpum á undan-

farandi sérhljóðum og eftir stóra brottfall stóðu hljóðvarpshljóðin uppi sem sjálfstæð

hljóðön. Hljóðvörpunum fylgdi róttæk breyting á hljóðkerfi fornmálsins þannig að

samanborið við frumnorrænu var munur á sérhljóðakerfinu mjög mikill. Að öðru leyti

héldust hljóðgildi nokkuð svipuð þar sem hljóðvörp verkuðu ekki.6

4Kristján Árnason 2005:317.


6Kristján Árnason 2005:319–320 og Jón Axel Harðarson 2016a.

7

2.2 Fyrsta málfræðiritgerðin og sérhljóðakerfið á 12. öld

Til þess að geta skoðað og greint sérhljóðakerfi forníslensku á 12. öld er hentugt að

styðjast við Fyrstu málfræðiritgerðina (FMR hér eftir). Ritgerðin, sem talin er hafa verið

skrifuð á öðrum fjórðungi 12. aldar, gefur mjög góða lýsingu á hljóðkerfi frá þeim tíma.

Þó FMR sé ekki elsta heimild okkar um íslenskt mál er ekki talið tilefni til að hugsa sér

að á öldunum fyrir 12. öld hafi sérhljóðakerfið verið mikið frábrugðið því sem birtist í

FMR.7

Markmið höfundarins, sem er iðulega kallaður Fyrsti málfræðingurinn, var að

búa til stafróf sem hentaði íslensku máli betur en það latneska. Í ritgerðinni leggur hann

til að nota þá latnesku stafi sem standa fyrir þau hljóð sem íslenska og latína eiga

sameiginleg, en fella brott þá stafi sem engin þörf er fyrir í íslensku og bæta við nýjum

stöfum fyrir hljóð sem íslenska hefur en latína ekki. Til þess að halda öllum

forníslenskum sérhljóðum aðgreindum notar höfundur FMR alla fimm sérhljóða latínu,

þ.e. a, e, i, o og u en bætir við nýjum sem voru notaðir til að endurspegla þau hljóðgildi

sem latína hafði ekki. Nýju stafirnir voru fjórir, ę, ø, ǫ og y en ásamt þeim bætir

höfundur FMR við tveimur viðbótartáknum, broddi fyrir löng einhljóð og punkti fyrir

nefhljóð. Hver stafur gat ýmist haft bæði viðbótartákn, annað þeirra eða hvorugt, allt

eftir því hvort stafurinn átti að tákna hljóð sem var bæði langt og nefjað, eða einungis

annað hvort langt eða nefjað eða hvorki langt né nefjað. Til að rökstyðja mál sitt setur

höfundur FMR upp lágmarkspör þannig að hann geti sýnt fram á að hljóðþátturinn sem

greinir þau að sé merkingargreinandi. Litið er svo á að stutt nefjuð sérhljóð hafi ekki

verið sérstök hljóðön heldur stöðubundin afbrigði stuttra munnkveðinna sérhljóða,

þannig að þau komu aðeins fyrir í nálægð við önnur nefhljóð. Út frá þessu getum við

gert ráð fyrir að forníslenska hafi haft 27 hljóðkerfislega aðgreind sérhljóð en sérhljóðin

í heild hafi verið 36. En þótt höfundurinn skýri hljóðgildi sérhljóðanna lítið þá eru til

upplýsingar um þau. Þar sem hann notar latnesku bókstafina a, e, i, o og u má gera ráð

fyrir því að þeir hafi haft svipað eða sama hljóðgildi og í miðaldalatínu. Höfundurinn

gefur skýra lýsingu á nýju stöfunum en hann lýsir þeim sem eins konar samblandi, bæði

hvað varðar hljóðgildi og útlit, þeirra stafa sem þeir eru gerðir úr. Einnig má geta þess

7Aðalsteinn Hákonarson 2010:9.

8

að hver stafur hafði alltaf sama grunngildi sama hvers konar viðbótartákn var notað. Út

frá þessum upplýsingum sem við finnum í FMR getum við endurgert sérhljóðakerfi

forníslensku á 12. öld með þónokkurri nákvæmni:8

Frammælt Uppmælt

Ókringd Kringd Ókringd Kringd

Nálæg i [i] y [y] u [u]

Miðlæg e [e] ø [ø] o [o]

Fjarlæg ę [ɛ] a [a] ǫ [ɔ]

Tafla 1. Sérhljóðakerfið á 12. öld

Eins og áður segir voru það hljóðvörp frá tímum yngri frumnorrænu sem gerðu

kerfið svona fjölskrúðugt. Við i/j-hljóðvarp af frumnorrænum a, o og u bættust við ę, ø

og y og við u/w-hljóðvarp af a bættist ǫ við. Einnig urðu ø og y til við u/w-hljóðvarp af e

og i og sömuleiðis gat ø orðið til við samverkandi i/j- og u/w-hljóðvarp af a.9

Það skal tekið fram að sérhljóðin sem greint er frá hér að ofan eru áherslu-

sérhljóð. Þau áherslulausu sérhljóð sem komu fyrir í forníslensku eru aðeins talin hafa

verið þrjú. Þessi hljóð voru [a], [ɪ] og [ʊ] og voru þau í elstu íslensku almennt rituð með

'a', 'e' og 'o'.10

Þegar kemur að tvíhljóðum er ekki minnst beint á þau í FMR. Þó á höfundur

FMR við tvíhljóð í lok sérhljóðakaflans þegar hann talar um að raddstafur (þ.e. sérhljóð)

„hafnar sínu eðli og hann má heldur þá samhljóðandi heita heldur en raddstafur. Það er

þá er hann er stafaður við annan raddstaf“.11 Höfundur FMR nefnir svo sex orð sem

dæmi um þetta; þrjú þeirra, austr, eir og eyrer, sýna hnígandi tvíhljóð sem er almennt

gert ráð fyrir í forníslensku, þ.e. au, ei og ey. Hin þrjú orðin, eárn, eór og uín, sýna dæmi

um stígandi tvíhljóð sem voru mun síðar rituð já, jó og ví. Fleiri orð eru nefnd í

8Aðalsteinn Hákonarson 2010:9–10.


10Schulte 2002:888.

11Hreinn Benediktsson 1972:222 (hér með nútímastafsetningu).

9

ritgerðinni sem hafa haft stígandi tvíhljóð en almennt er frekar litið á slík „tvíhljóð“ sem

hljóðasambönd mynduð af hálfsérhljóði og sérhljóði.12

Hvað hljóðgildi hnígandi tvíhljóðanna varðar er almennt gert ráð fyrir að au hafi

haft framburðinn [au̯] í elstu forníslensku en hafi þó líklega snemma orðið að [ɔu̯].

Líklegast er að ey hafi haft kringdan fyrri lið og samkvæmt því hefur framburðurinn

verið [øy]̯ en miklu síðar féllu ey og ei saman í ei. Framburður ei hefur líklega verið [ɛi]̯ í

fornu máli en í nútímamáli eru menn ekki á einu máli um hvort það skuli vera hljóðritað

[ei]13 eða [ɛi]̯14. Framburðurinn [ɛi]̯ er þó líklega gamall framburður þar sem ei þróaðist

úr frumnorrænu *ai og seinni þáttur hljóðsins hefur litað þann fyrri á svipaðan hátt og

i-/j-hljóðvarp breytti a í ę.

2.3 Breytingar í lok 12. aldar og á 13. öld

Eins og áður hefur komið fram var (nánast) fullkomin samsvörun á milli stuttra og

langra sérhljóða á 12. öld, þ.e. hvert stutt sérhljóð átti sér samsvörun í kerfi löngu

hljóðanna þar sem hljóðið hafði sama hljóðgildi. En um 1200 hófust miklar breytingar á

sérhljóðakerfinu.

Fyrsta breytingin er sennilega samfall nefjuðu sérhljóðanna ǫ́ og ó (> ó). Þessi

breyting sést t.d. í Ǫ́láfr (< frnorr. *Anu-laiƀaʀ) > Óláfr. Önnur dæmi sem mætti nefna

eru orðin nǫ́tt > nótt og ǫ́ss 'guð' > óss (rúnarheiti). Þessi breyting verður eflaust fyrir

samfall nefkveðnu sérhljóðanna við þau munnkveðnu, því annars hefði orðmyndin

Ǫ́láfr, með nefjuðu ǫ́, ekki orðið Óláfr (> Ólafr > nísl. Ólafur) heldur *Álafr, þ.e.a.s.

nefjað ǫ́ hefði fallið saman við munnkveðið ǫ́, sem féll saman við á eins og kemur betur

fram síðar. Kerfisþvingun og samræmisáhrif (analógía) hafa oft komið í veg fyrir að þessi

þróun eigi sér stað. Í orðum eins og ǫ́ss, ef. ásar, sem áður höfðu nefjað rótarsérhljóð,

varð ǫ́ ekki fyrir venjulegri hljóðþróun og breyttist í ó vegna áhrifa frá orðum sem

tilheyrðu sömu beygingarflokkum og höfðu munnkveðna beygingarhljóðanið

/ǫ́ ~ (é)̨ ~ á/, sbr. ǫ́rr, ef. árar 'sendimaður'. Sem rúnarheiti var orðið ǫ́ss hins vegar

12

Hreinn Benediktsson 1972:154–155.

13Eiríkur Rögnvaldsson 2013:15 og 43–44, Guðvarður Már Gunnlaugsson 2006:62 og Kristján Árnason

2005:124.

14 Björn Guðfinnsson 1946:65-66 og Kristján Árnason 1980a:112

10

einangrað og tók því hinni réttu hljóðbreytingu.15

Hvað nefjuð sérhljóð varðar lítur út fyrir að á tímum höfundar FMR hafi nefjun

sem merkingargreinandi þáttur komið almennt fyrir í mjög takmörkuðu umhverfi en í

orðadæmum hans kemur stutt nefjað sérhljóð aðeins fyrir á undan nefhljóði. Í 8 af 9

orðdæmum þar sem höfundur sýnir að nefjun langra sérhljóða er aðgreinandi þáttur í

kerfinu stendur ekkert nefhljóð á eftir sérhljóðinu (það var fyrir löngu fallið brott með

uppbótarlengingu sérhljóðsins). Í þeim orðum má þó gera ráð fyrir að þar hafi gamalt

nefhljóð verið fallið brott. Hér má nefna lágmarksparið hár 'hár' og hȧr16 'hákarl'.

Endurgera má hȧr sem *hanhaʀ í frumnorrænu. Þar féll nefhljóðið brott og við það

lengdist a-ið og varð nefjað þannig að úr varð langt nefjað a. En þar sem bæði nefjað og

ónefjað a þróuðust á sama veg, þ.e. urðu að á [au̯], má gera ráð fyrir að nefjun hafi

horfið úr málinu tiltölulega snemma, mögulega þegar á 12. öld eða skömmu eftir að

FMR var skrifuð.17 Einnig má taka fram að í öðru fornriti, Íslensku hómilíubókinni (frá

um 1200), má sjá sérstakt tákn notað til að merkja nefjað ó. Það verður þó að teljast

ólíklegt að táknunin hafi verið hluti af máli skrifara Hómilíubókarinnar heldur eigi hún

rætur að rekja til forrits hennar. Sé þetta rétt hefur nefjun varla fallið brott seinna en á

síðari hluta 12. aldar.18

Eins og sagt var frá hér að framan sýnir FMR að á 12. öld hafði forníslenska níu

aðgreinandi löng sérhljóð og er þessi greining staðfest í elstu varðveittu handritunum.

Fyrstu merki um breytingar á þessu kerfi koma fyrir um 1200 þegar menn fara að rita 'a'

(með eða án lengdarmerkis) þar sem áður var ritað 'ǫ' eða önnur jafngild tákn sem

stóðu fyrir ǫ́. Samfallshljóðið er almennt talið hafa verið líkara hinu gamla ǫ́ en á sem

svo þróast síðar meir í það á-hljóð sem er í nútímamáli, [au̯]. Fjallað verður nánar um

þessar breytingar í 3. kafla. Eftir samfall þessara tveggja hljóða, eða um miðja 13. öld,

má sjá að táknum sem áður stóðu fyrir é ̨annars vegar og ǿ hins vegar er ruglað saman.

Þessi ruglingur bendir til þess að þessi tvö hljóð hafi verið fallin saman á þeim tíma.

15

Jón Axel Harðarson 2016b.

16Höfundur FMR notaði punkt til að tákna nefjun og brodd til að tákna lengd sbr. Hreinn Benediktsson

1972:88

17Kristján Árnason 2005:327–328.


11

Samfallshljóðið er iðulega ritað 'ę' eða 'æ' og því líklegra að hljóðgildið hafi verið líkara

hinu gamla é ̨ en þó er 'æ' iðulega táknað til að greina á milli hins gamla é ̨ og nýja

samfallshljóðsins.19

Lengi var almennt talið að tvíhljóðun hinna ónálægu löngu sérhljóða, é, æ, ó og

á, gæti ekki hafa hafist mikið fyrr en um 1300. En þó eru ýmsar vísbendingar um að

tvíhljóðun hafi hafist töluvert fyrr. Frammæltu sérhljóðin é og æ hafa sennilega byrjað

að tvíhljóðast upp úr 1200 en ó og á um hálfri öld síðar.20

Strax á 12. öld kemur einnig fyrir breyting á stutta kerfinu. Hún fólst í því að

miðlægt e og fjarlægt ę féllu saman. Ekki er alveg víst hvenær þetta samfall varð en

hljóðin hafa líklega haldist aðgreind fram á miðja 12. öld hið minnsta. Samfallshljóðið

hefur að öllum líkindum verið miðlægt e [e] frekar en fjarlægt ę [ɛ]. Áherslulaust

frammælt sérhljóð, [ɪ], var jafnan ritað e og hefur þá samfallshljóðið væntanlega verið í

meiri líkingu við það. Greinarmunur á é og é ̨hélst þó enn í langa kerfinu og voru því

sérhljóðin í stutta kerfinu einu færri en í því langa.21

Skömmu eftir 1200 lækkar ø og afkringist það í sumum tilvikum og fellur saman

við e, eins og sjá má í orðunum (þf., þgf.) øxi > exi, kømr > kemr.22 Á svipuðum tíma

fellur ǫ saman við ø en það samfall kemur fram í rithætti manna. Þar má sjá rittákn,

sem áður höfðu staðið fyrir ǫ, þ.e. 'o, ǫ, ꜵ, ao', standa fyrir ø. Sömuleiðis sjást rittákn,

sem áður höfðu táknað ø, þ.e. 'o, ø, eo', standa fyrir ǫ.23 Samfallshljóðið hefur að öllum

líkindum verið það ö-hljóð sem þekkist í nútímamáli, þ.e. frammælt hálffjarlægt kringt

sérhljóð [œ].24

Fyrir utan þessi samföll, sem urðu til þess að einingum fækkaði innan stutta

sérhljóðakerfisins, varð einnig sú breyting um og upp úr 1200 að hljóðin hófu að

fjarlægjast hljóðgildi löngu sérhljóðanna. Nálæg hljóð lækkuðu og urðu hálfnálæg,

i [i] > [ɪ], y [y] > [ʏ], u [u] > [ʊ] og miðlæg lækkuðu einnig og urðu hálfjarlæg, e [e] > [ɛ],

19

Aðalsteinn Hákonarson 2010:35–36.





24Kristján Árnason 2005:329 kýs hér að nota [ö] en ég styðst við Alþjóðlega hljóðritunarstafrófið, IPA.

12

ø [ø] > [œ], og o [o] > [ɔ]. Ekkert bendir til þess að a hafi breyst á nokkurn hátt. Þessar

breytingar urðu ekki til þess að innbyrðis afstaða hljóðana stutta kerfisins breyttist

beinlínis og hafði því lítil áhrif á hvaða bókstafi menn notuðu til að rita. Við þessa

hljóðfærslu fengu þó i og u sama hljóðgildi og áherslulaus [ɪ] og [ʊ]. Þar sem hin nýju

hljóðgildi áherslusérhljóðanna e [ɛ] og o [ɔ] voru orðin of fjarlæg þóttu þau ekki lengur

tæk til að tákna áherslulausu sérhljóðin. Varð þetta til þess að menn hófu að rita 'i' í

stað 'e' fyrir áherslulaust [ɪ] og 'u' í stað 'o' fyrir áherslulaust [ʊ]. Þegar hér er komið

sögu má sjá að það urðu töluverðar breytingar á sérhljóðakerfinu á 13. öld. Má gera ráð

fyrir að stutta sérhljóðakerfið í kringum 1300 hafi verið eitthvað á þessa leið:25

Stutt sérhljóð Löng sérhljóð

i [ɪ] y [ʏ] u [ʊ] í [i:] ý [y:] ú [u:]

e [ɛ] ö [œ] o [ɔ] é [ei]̯/[iɛ̯:] ó [ou̯]

a [a] æ [æi]̯/[iæ̯:] á [ɔu̯]

Tafla 2. Sérhljóðakerfið í kringum 1300

2.4 Samantekt

Eins og sjá má hefur forníslenskt sérhljóðakerfi tekið töluvert miklum breytingum frá

forsögulegum tímum. Sérhljóðakerfi frumnorrænu var í upphafi tiltölulega einfalt en

undir lok frumnorræns tíma hófu ýmis hljóðvörp að verka þannig að hið fjölskrúðuga

sérhljóðakerfi sem höfundur FMR lýsir í ritgerð sinni er töluvert frábrugðið. Hin

upprunalegu fimm frumnorrænu sérhljóð a, e, i, o og u (sem gátu einnig verið löng)

höfðu orðið að níu vegna hljóðvarpsbreytinga, a, e, ę, i, ø, o, ǫ, u og y (sem gátu ýmist

verið stutt eða löng, munn kveðin eða löng nefjuð). Strax á 13. öld komu fram ýmsar

breytingar á sérhljóðakerfinu, einkum samföll, lækkun stuttu sérhljóðanna, tvíhljóðun

nokkurra langra sérhljóða ásamt því að nefjuð sérhljóð hurfu algjörlega úr málinu.

Væntanlega hafa þessar breytingar orðið til þess að sérhljóðakerfið í kringum 1300

hefur verið líkt og sýnt er í töflu 2.

25

Aðalsteinn Hákonarson 2016:37 og Jón Axel Harðarson 2016b.

13

3. Tvíhljóðun á

3.1 Samfall við ǫ́

Eins og kunnugt er á í nútímamáli ávallt borið fram sem tvíhljóð, [au̯], en eins og áður

hefur komið fram hefur þetta ekki alltaf verið raunin. Á tímum FMR var á borið fram

sem langt einhljóð [a:] en ekki löngu síðar byrjaði það að taka kringingu og um og upp

úr 1200 féll það saman við ǫ́. Þetta sést á því að þá fóru menn að rita orðmyndir eins og

skál og drápu í stað eldri ritmynda, skǫ́l og drǫ́pu. Það er talið mun líklegra að

samfallshljóðið hafi verið kringt [ɔ:] frekar en ókringt [a:].26 Til rökstuðnings fyrir því má

benda á að eðlilegra er að kringt hljóð verði frekar að tvíhljóði með [u̯] sem seinni þætti

en ókringt hljóð. Einnig má benda á þá þróun sem varð á hinu upprunalegu langa a í

skandinavísku málunum. Eftir samfall þar má sjá ritháttinn 'aa' og síðar 'å' sem er enn í

dag notaður til að tákna uppmælt kringt sérhljóð.27

3.2 Heimildir fyrir tvíhljóðun á

Í nútímamáli hafa önghljóðin [v] og [ɣ] fallið brott í ýmsum orðmyndum þar sem

sérhljóðin á, ó eða ú koma fyrir á undan. Í fornu máli voru hljóðin hins vegar alltaf borin

fram í þessu umhverfi. Í Guðbrandsbiblíu frá 1584 má sjá mýmörg dæmi um þetta

brottfall. Þar má t.d. sjá ritað 'laau' í stað lágu ásamt 'slou' fyrir slógu og 'Rouna' í stað

rófuna, þar sem seinni tvö dæmin sýna fram á tvíhljóðun ó. Það má geta þess að elstu

ummerki um brottfall [v] og [ɣ] finnast á miðri 15. öld.28 Í fornbréfi frá 1447 má sjá

bæjarnafnið Skógum ritað 'skofvm' (sem er síðar leiðrétt í 'skogvm'). Upphaflegi

rithátturinn gefur til kynna framburðinn [skou̯:ʊm].29 Út frá þessum dæmum er

eðlilegast að líta svo á að undanfarandi hljóð, sem skilyrti brottfallið, hafi verið

hálfsérhljóðið [u̯] og hafa þá bæði á og ó verið orðin tvíhljóð á þessum tíma með [u̯]

sem seinni lið. Eins og áður segir þá eru elstu heimildir um brottfall [v] og [ɣ] frá miðri

15. öld en þó hefur tvíhljóðunin átt sér stað miklu fyrr. Önghljóðin höfðu lengi staðið á

26

Kristján Árnason 2005:330.

27Jón Axel Harðarson 2004:204.


29Jón Axel Harðarson 2016b.

14

eftir nálæga sérhljóðinu ú án þess að falla brott, sbr. hrúga, hrúgum.30 Það má einnig

benda á að á miðri 14. öld má finna dæmi um ritháttinn 'aa' á undan ng, 'þaangat' og

'laangan' en upp úr 1300 byrjðuðu einhljóð að tvíhljóðast á undan ng og nk.

Rithátturinn 'aa' í þessum dæmum bendir til þess að á þeim tíma sem þau voru rituð

hafi a á undan ng haft svipað hljóðgildi og á.31

Önnur heimild fyrir tvíhljóðun á má finna með samburði á rími á milli é og e

annars vegar og á og a hins vegar. Í Grettisrímum frá 15. öld má sjá hvernig é og e ríma

saman en hvergi má finna dæmi um að á og a rími saman. Í kafla 2.3 var bent á þá

breytingu í íslensku að með lækkun stuttra sérhljóða á 13. öld hefðu pör langra og

stuttra sérhljóða með sama hljóðgildi verið úr sögunni þegar um 1300. Þetta þarf þó

ekki að vera algilt og má hugsa sér að undantekningar komi til greina. Seinni þáttur

hljóðasambandsins [jɛ:] (< é), sem hafði náð töluverðri útbreiðslu á 14. öld, hefur haft

nokkurn veginn sama hljóðgildi og gamalt stutt e [ɛ], eftir lækkun þess úr [e]. Við

hljóðdvalarbreytinguna féllu þessi hljóð saman og má sjá þau ríma saman í nútímamáli,

létu : metu, él : sel. Önnur sérhljóðapör, t.d. á ~ a og ó ~ o héldust hins vegar aðgreind

þrátt fyrir að lengdarmunur þeirra hafi horfið við hljóðdvalarbreytinguna. Þar sem

einungis parið é ~ e gat rímað saman, en ekki á ~ a og ó ~ o þá hafa líklega hljóðgildin í

seinni tveimur pörunum verið orðin svo ólík á þeim tímum. Finna má dæmi um rím

é : e, sem eru frá lokum 14. aldar. Gert hefur verið ráð fyrir að á þessum tíma hafi forn

hljóðdvöl ennþá verið í gildi og hafi því verið lengdarmunur á sérhljóðum í þessum

pörum. En af hverju tíðkaðist þá að ríma saman é og e ef lengdarmunur var á þeim?

Sennilega er þetta vísbending um að samfall lengdar hafi þegar hafist á 14. öld. Þar

með gátu e og seinni þáttur é rímað vegna þess að þau féllu saman. Hvarf

lengdarmunar varð hins vegar ekki til þess að á ~ a og ó ~ o féllu saman því að á og ó

voru þegar orðin að tvíhljóðum.32

30

Aðalsteinn Hákonarson 2010:45.



15

3.3 vá > vo

Líklega má sjá sterkustu rökin fyrir því að á hafi tekið kringingu og fallið saman við ǫ́ í

breytingunni vá > vo en þar má sjá skýra breytingu á rithætti orða. Orð sem voru

upprunalega rituð með á á eftir v voru síðar skrifuð með o. Nokkur dæmi um þetta má

sjá í eftirfarandi orðum: váru > voru, vágr > vogur, tvá > tvo, svá > svo. Elstu dæmin sem

finnast um þessa breytingu eru frá 1311 ('suo') og 1340 ('hafnarvodum'). Í Grettis sögu,

sem er sennilega rituð snemma á 14. öld, má sjá rím á borð við fjón : kvánar, sbr. við

grán : kvánar í Þórsdrápu frá um 1000.33

Breytingin vá > vo hefur orðið á þessa leið; vá [u̯a:] > [u̯ɔ:] þar sem [u̯ɔ:] verður

síðar vo [vɔ(:)] en eftir hljóðdvalarbreytinguna (nánar um það í kafla 3.5) hefur lengd o-

sins farið eftir atkvæðabyggingu. Í eldri skýringum á breytingunni vá > vo er gert ráð

fyrir að hún hafi gengið yfir í tveimur skrefum. Fyrra skrefið var vá > vó og hið síðara

vó > vo. Fyrra skrefið má einfaldlega skýra með hækkun sérhljóðsins en skýring síðara

skrefsins er erfiðara viðfangsefni. Við fyrstu sýn mætti hugsa sér að hér sé einfaldlega

um styttingu sérhljóðsins að ræða. En í orðum eins og voru (< váru) og vor (< vár)

hefðum við fengið atkvæði sem hefðu stutt sérhljóð á undan stuttu samhljóði en

þannig atkvæðibygging hvarf algjörlega á 16. öld með hljóðdvalarbreytingunni. Þá var

almennt reiknað með að breytingin vó > vo hefði orðið löngu eftir breytinguna vá > vó

og væri því í rauninni afleiðing hljóðdvalarbreytingarinnar á 16. öld. Sú skoðun er hins

vegar ótrúverðug. Sé þetta stytting getum við aðeins hugsað okkur að hún hafi orðið í

orðmyndum þar sem vó fór á undan löngu samhljóði eða samhljóðaklasa (sbr. váttr >

vottur) en ekki í orðmyndum eins og várum (> vorum). Hljóðdvalarbreytingin á 16. öld

hafði það í för með sér að lengd varð ekki lengur merkingargreinandi heldur

stöðubundin, þannig að gömul löng sérhljóð (sem voru alltaf löng, óháð umhverfi) fóru

að verða ýmist löng eða stutt, eftir því hvers konar umhverfi þau voru í. Eftir

hljóðdvalarbreytinguna var o (< á) á eftir v aldrei stutt í orðmyndum eins og voru og

vor. Að vísu virðist rím í kveðskap frá 14. og 15. öld á borð við fjón : kvánar, benda til

millistigsins kvónar en hér er fremur um ónákvæmt rím að ræða; þar sem við hliðina

33

Hreinn Benediktsson 2002:231.

16

kemur fyrir rímið son : kván þar sem kván stendur greinilega fyrir kvon 'eiginkona').34

Breytingin, er almennt talin hafa verið gengin yfir á 14. öld en á þeim tíma hafði

forníslenska sérhljóðakerfið tekið töluverðum breytingum (sjá töflu 2). Þá höfðu

miðlægu og fjarlægu sérhljóðin, é, ó, æ og á, sem áður höfðu verið löng einhljóð, orðið

að tvíhljóðum. Þá hafði á tvíhljóðast í [au̯] en ef við gerum ráð fyrir að þessi tvíhljóðun

hafi ekki orðið á eftir v, þá er líklegt að hér sé um frálíkingaráhrif vegna v að ræða. Ef

það er rétt að á hafi ekki hækkað og fallið saman við miðlægt ó, þá hefur það haldist

óbreytt sem [ɔ:] og þannig haft sama hljóðgildi og stutt o eftir að það hafði á 13. öld

breyst úr [o] í [ɔ]. Við hljóðdvalarbreytinguna verður sú breyting hins vegar að hljóðin

urðu ýmist löng eða stutt eftir því hvers konar umhverfi þau komu fyrir í. Þannig eftir að

vá breyttist í [u̯ɔ:] hafi í opnum atkvæðum einungis orðið sú breytingá þessu

hljóðasambandi frá fornmáli til nútímamáls að hálfsérhljóðið [u̯] hefur orðið að

önghljóðinu [v]. Ritháttarbreytingin vá > vo byggist í raun á hljóðkerfislegri endur-

túlkun35 og skal það rökstutt hér að neðan.

Hvað ritháttinn varðar þarf breytingin 'va' í 'vo' ekki endilega að þýða að það

hafi verið einhver breyting á framburði. Breytingin gefur frekar til kynna að langt a (á)

hafi þá verið orðið að tvíhljóðinu [au̯] og því hafi rittáknið 'a' ekki lengur veriðvel til

þess fallið að tákna [ɔ:] á eftir v. Það rittákn sem komst næst því að tákna þetta

hljóðgildi var 'o' sem stóð fyrir bæði miðlægt langt ó og stutt o sem hafði fengið

framburðinn [ɔ].36

Allt frá 14. öld sjáum við vá og ó ríma saman í kveðskap. Ef við gerum ráð fyrir

að langa uppmælta sérhljóðið á eftir v hafi verið fjarlægt, þá sést að rímið á milli vá og

ó sýnir frekar óreglulegt rím, þ.e. hljóðgildi sérhljóðanna eru mismunandi þó lengdin sé

sú sama. Þannig stendur á fyrir hið fjarlæga [ɔ:] en ó fyrir hið miðlæga [o:]. Til að skýra

þessa óreglu mætti því hugsa sér að það hafi verið slakað á reglum bragarhátta í eldri

kveðskap, en frá svipuðum tíma má einnig finna rímið æ : é, knén : væn. Rím vá og ó

kemur þó töluvert oftar fyrir og á og ó ríma almennt ekki nema v komi á undan á. Því er

34

Sbr. Hrein Benediktsson 2002.231–232.

35Hreinn Benediktsson 2002:232–233.

36Hreinn Benediktsson 2002:233.

17

langsótt að ætla að hér sé um einhvers konar bragfræðilega slökun að ræða. Einnig má

bæta því við að rímið vá : ó er mjög sérstakt að því leyti að það er ekki hægt að mynda

lágmarkspör sem sýna muninn á [ɔ:] á eftir v annars vegar og miðlægs ó hins vegar, en v

hafði þegar fallið brott á undan nálægum og miðlægum kringdum uppmæltum

sérhljóðum (sbr. físl. úlfr : gotn. wulfs og ón 'von' < *vón < vǫ́n). Þó birtist v aftur fyrir

framan sum kringd uppmælt sérhljóð vegna áhrifsbreytinga frekar snemma á ritöld.

Rímið vá : ó þar sem sé engan veginn að vera vitnisburður um að [ɔ:] hafi á einhverjum

tíma hækkað og fallið saman við ó. Það skal þó tekið fram að í þeim kvæðum þar sem

rímið vá : ó kemur fyrir finnst einnig rímið vá : á en það má gera ráð fyrir að það sé að

mestu leyti merki um braghefð.37

Eins og áður segir finnast einnig dæmi um að vá rími við stutt o. Þau dæmi eru

flest frá 14. og 15. öld og þó þau séu töluvert færri en dæmin um vá : ó annars vegar og

vá : á hins vegar, þá eru þau of mörg til að hægt sé að hugsa sér að hér sé einungis um

tilviljanir að ræða. Í elstu íslensku rímum má finna 377 dæmi þar sem vá rímar (þ.e.

vá : á, vá : o og vá : o). Rúmlega þriðjungur þeirra sýnir orð þar sem sérhljóðið er í

bakstöðu í einkvæðu orði, t.d. svá : þá og svá : þó. Stutt sérhljóð komu hins vegar aldrei

fyrir í sambærilegu umhverfi og því ekki óeðlilegt að hér finnist engin dæmi um rímið

vá : o. Tæplega þriðjungur sýnir hins vegar tvíkvæðar orðmyndir þar sem aðeins eitt

samhljóð kemur á milli sérhljóða, váða : ráða og váða : hljóða. Í slíkum rímorðum varð

fyrra sérhljóðið að vera langt og því er óhugsandi að finna hér dæmi um rímið vá : o.

Síðasti þriðjungurinn eru dæmi um einkvæð orð sem hafa ýmist stutt eða langt sérhljóð

á undan samhljóði í bakstöðu, kván : Rán, kván : sjón, kván : son. Spurningin er því

hversu oft kemur rím á borð við kván : son fyrir miðað við rím með löngum sérhljóðum.

Hreinn Benediktsson gerði tölfræðilega könnun á tíðni rímorða með reglulegu rími þar

sem o, á eða ó kemur á undan samhljóði í bakstöðu, þ.e. rím á borð við lof : hof, lán :

Rán og tjón : sjón. Við nánari athugun kom í ljós að rímin vá : o og vá : ó voru jafngildir

valmöguleikar þó hvorugur möguleikinn sýndi fram á reglulegt rím. Það virtist frekar

þannig að vá : o rím væri algengara, en vá : ó rím. En þar sem á tvíhljóðaðist var ekki til

neitt reglulegt rím lengur fyrir langt [ɔ:] í hljóðasambandinu vá. Það hefur því verið

37

Hreinn Benediktsson 2002:233–234.

18

óhjákvæmilegt að gera einhvers konar slökun í bragarhætti og voru því vá : ó og vá : o

bestu möguleikarnir. Í þeim síðari voru hljóðgildi þau sömu en lengdarmunur en í þeim

fyrri var sama lengd en hljóðgildismunur. Þar sem bæði stutt o og langt ó komu aldrei

fyrir á eftir v, þá var ekki hægt að mynda lágmarkspar með þeim annars vegar og löngu

[ɔ:] hins vegar. Eins og áður hefur komið fram er líklegast að rímið vá : á byggist á

braghefð.38

Upp úr 1600 má sjá að vo : o rím kemur mun oftar fyrir í kveðskap en vá : o rím

áður. Við hljóðdvalarbreytinguna var tekin upp ný lengdarregla þannig að enginn

lengdarmunur var á o í hljóðasambandinu vo (< vá) og hinu gamla stutta o í

sambærilegum atkvæðum Í opnum atkvæðum hélst o-ið í vo langt (sbr. nísl. vofa < físl.

váfa) en í lokuðum styttist það (sbr. nísl vondur < físl. vándur) .39

Eins og áður kom fram er elsta heimildin um tvíhljóðun á líklega ritháttar-

breytingin vá > vo sem sést fyrst árið 1311, þar sem 'suo' er ritað fyrir gamalt svá (nísl.

svo). Breytingin er, eins og áður segir, líklega afleiðing þess að á hafði orðið að

tvíhljóðinu [au̯] og því of ólíkt á í stöðu á eftir v, sem hafði enn hljóðgildið [ɔ:]. Því var

óæskilegt að sama rittákn væri notað fyrir bæði hljóðin. Sennilegast er að á [ɔ:] hafi

ekki breyst beint í [au̯] heldur hafi verið millistig í þróuninni, þ.e. [ɔu̯], og hafi fyrri liður

þess tvíhljóðs síðar afkringst. Ritháttarbreytingin 'va' > 'vo' hefur sennilega ekki orðið

fyrr en eftir að á var orðið að tvíhljóði. Fyrir þann tíma stóð á fyrir [ɔ:] og stutt a fyrir

[a]. Breytingin [ɔ:] > [ɔu̯] hefur varla haft þau áhrif að talin hafi verið þörf á

ritháttarbreytingu. Því er eðlilegra að hugsa sér að [ɔ:] og [ɔu̯] hafi verið stöðubundin

afbrigði hljóðansins /á/ þar sem þau komu fyrir í fyllidreifingu og eru hljóðfræðilega

mjög skyld. Þegar [ɔu̯] breytist í [au̯] verða þau hins vegar of ólík til að vera skynjað sem

afbrigði sama hljóðans. Miðað við þessar upplýsingar er hægt að gera ráð fyrir því að

ritháttarbreytingin 'va' > 'vo' sé aðeins óbein vísbending um tvíhljóðunina. Vísbendingin

segir okkur að [ɔu̯] hafi breyst í [au̯] í byrjun 14. aldar, en það bendir svo aftur til þess

að tvíhljóðunin [ɔ:] > [ɔu̯] hafi ekki orðið mikið seinna en um miðja 13. öld.40

38

Hreinn Benediktsson 2002.234–237.

39Hreinn Benediktsson 2002:237.


19

3.4 Hvers vegna féll á ekki saman við au?

Eins og áður hefur komið fram hafði forníslenska þrjú hnígandi tvíhljóð, ei, ey og au. Af

þeim hefur au sennilega tekið mestum breytingum. Á allra elsta stigi forníslensku hefur

au líklega haft framburðinn [au̯]41, þann framburð sem á hefur í dag, en au er komið af

frumnorrænu *au. Mjög snemma á forníslenskum tíma, um 900, er þó gert ráð fyrir því

að fyrri þáttur tvíhljóðsins hafi kringst og hafi því framburðurinn verið [ɔu̯], sennilega

vegna áhrifa síðari þáttarins, sbr. u-/w-hljóðvarp. Þetta má sjá á rithættinum í

fornhandritum, 'au', 'ǫu' 'ou'42. Þá vaknar spurningin; hvers vegna féll á ekki saman við

au? Eins og áður segir tvíhljóðaðist á [ɔ:] og varð einnig að [ɔu̯]. Um 1200 þegar ǫ [ɔ]

varð frammælt og féll saman við ø [œ] hefur fyrri þáttur tvíhljóðsins au tekið sömu

breytingu; framburður au breyttist þá úr [ɔu̯] í [œu̯]. Ástæðan fyrir því að menn telja

síðari þáttinn hafa verið uppmæltan fremur en frammæltan er sú að á þessum tíma

hafði ey framburðinn [œy]̯ (< [øy]̯ eftir lækkun stuttra áherslusérhljóða) og þar sem

ljóst er að au og ey féllu aldrei saman, þá er gengið út frá því að síðari þátturinn hafi

greint tvíhljóðin að.43 Í nútímamáli er tvíhljóðið alveg frammælt en síðari þátturinn er

ýmist kringdur eða ókringdur, þ.e. au hefur í dag framburðinn [œy]̯ eða [œi]̯ þar sem

hljóðgildið með kringdum síðari þætti kemur einkum fyrir á undan varahljóði (sbr. orðin

kaup og taumur).44 Eins og áður hefur komið fram hefur á [ɔ:] að öllum líkindum breyst

í [ɔu̯] þegar um miðja 13. öld. Sé það rétt getur au ekki lengur hafa verið borið fram [ɔu̯]

því annars hefðu á og au fallið saman. Því hefur þróun au í átt að [œy]̯ eða [œi]̯ hafist

fyrir það tíma. Það er í góðu samræmi við þá viðteknu skoðun að ǫ hafi fallið saman við

ø um 1200 hafa ǫ og fyrri þáttur tvíhljóðsins au þróast á sama hátt. Breyting

tvíhljóðsins á úr [ɔu̯] í [au̯] hefur sennilega orðið í upphafi 14. aldar en þá sjást fyrstu

merkin um ritháttarbreytinguna 'vá' > 'vo'.45

Til að sýna betur fram á hvers vegna á féll ekki saman við au má skoða lengingu

uppmæltra sérhljóða á undan l og varamæltu hljóði (f, p, m) eða gómhljóði (g, k) í forn-

41

Stefán Karlsson 2000:23 og Kristján Árnason 2005:337.

42Aðalsteinn Hákonarson 2010:24 og Jón Axel Harðarson 2006:121.


44Jón Axel Harðarson 2016b.


20

íslenskum orðmyndum, sbr. orð eins og hǫlf (kvk. af halfr) (> hǫ́lf), ǫlft (> ǫ́lft > nísl.

álft). Þessi lenging virðist þegar hafa átt sér stað á 12. öld.46 Fyrir skömmu var því þó

haldið fram að í þessum orðmyndum hafi l-ið verið rismælt eða gómfillumælt [ʟ] og það

hafi haft þau áhrif á undanfarandi sérhljóð að þau hafi orðið að stuttum tvíhljóðum47

(fjallað verður nánar um stutt og löng tvíhljóð í næsta kafla). Samkvæmt því hefði

framburðarþróun þessara orða verið eftirfarandi: [hɔʟf] > [hɔu̯ʟf] eða [hɔʊ̯ʟf] og [ɔʟft] >

[ɔu̯ʟft] eða [ɔʊ̯ʟft]. Sé þetta rétt mætti búast við því að tvíhljóðið [ɔu̯] eða [ɔʊ̯] hefði

fallið saman við tvíhljóðið au. Ef tvíhljóðið [ɔu̯] eða [ɔʊ̯] hefði þróast í orðmyndunum

hǫlf og ǫlft mættum við sem sé búast við [hœilf] og [œilf̥t] í nútímamáli en sú er ekki

raunin. Sennilegasta skýringin er sú að sérhljóð hafi lengst á undan l og öðru samhljóði,

þ.e.a.s. hǫlf og ǫlft hafi orðið hǫ́lf og ǫ́lft og síðar hafi ǫ́ tekið eðlilegri hljóðbreytingu,

þ.e. ǫ́ [ɔ:] og á féllu saman og samfallshljóðið [ɔ:] tvíhljóðast í [ɔu̯] og verður að lokum

[au̯]. Eins og áður hefur komið fram var samfallshljóðið táknað með a eða á eins og sjá

má í orðmyndunum ft. sǫ́r (af sár) > sár og þt. bǫ́rum (af bera) > bárum. Raunar sýna

orðmyndir eins og svolgra og volgur í nútímamáli að hér er augljóslega um lengingu að

ræða en ekki tvíhljóðun á undan l og öðru samhljóði í forníslensku. Þróun þessara

orðmynda var á þessa leið; *svalgra (sbr. svelgja) > *sválgra > svolgra, *valgr (sbr.

velgja) > *válgr > volgr.

Þegar öllu er á botninn hvolft er svarið við spurningunni sem sett var fram hér

að framan að breytingin au [ɔu̯] > [œu̯] er eldri en tvíhljóðun á [ɔ:], sem breyttist fyrst í

[ɔu̯] og síðar [au̯]. Tvíhljóðið au var þegar orðið að [œu̯] um 1200 þegar ǫ féll saman við

ø og á [ɔ:] tvíhljóðaðist ekki í [ɔu̯] fyrr en um miðja 13. öld. Þannig gat á ekki fallið

saman við au.48

3.5 Hljóðdvalarbreytingin og lengd tvíhljóðsins á í fornmáli og nútímamáli

Í fornu máli fór lengd sérhljóða eftir uppruna þeirra. Sérhljóð gat ýmist verið langt eða

stutt, óháð því hvort það kæmi fyrir í opnu eða lokuðu atkvæði. Atkvæði gátu því verið

mislöng (misþung). Opin atkvæði með stuttu sérhljóði voru stutt en opin atkvæði með 46

Sbr. Jón Axel Harðarson 2006:123-124 47

Sandøy 1997-1998:72

48Jón Axel Harðarson 2006:121–122.

21

löngu sérhljóði (þ.m.t. tvíhljóði) og lokuð atkvæði með stuttu sérhljóði voru löng. Enn

lengri atkvæði, þ.e. ofurlöng, voru lokuð og höfðu langt sérhljóð. Þannig höfðu

orðmyndir eins og tal, fara og verða stutt áherslusérhljóð en orðmyndir eins og bú,

fórum, fúll og fóstra löng áherslusérhljóð. Á þessu varð hins vegar breyting þegar hin

svokallaða hljóðdvalarbreyting kom til sögunnar. Hljóðdvalarbreytingin er ein stærsta

breyting sem orðið hefur í íslensku máli. Breytingin fólst í því að lengd sérhljóða hætti

að vera hljóðkerfisleg og fór að ráðast af atkvæðagerðinni, þ.e. því hvort atkvæðið væri

opið eða lokað. Eftir breytinguna er reglan þannig að sérhljóð í opnu atkvæði eru löng

en í lokuðu atkvæði stutt. Við hljóðdvalarbreytinguna urðu þá þær breytingar á

orðmyndum sem nefndar voru hér að ofan að tal og fara fengu langt áherslusérhljóð og

fúll og fóstra stutt en lengd áherslusérhljóðanna í verða, bú og fórum hélst óbreytt. Hér

er þá gert ráð fyrir að einkvæðar orðmyndir sem enda á stuttu samhljóði, líkt og tal,

séu meðhöndlaðar sem tvíkvæðar orðmyndir, þ.e. nf. þf. et. ta.l eins og þgf. ta.li og með

viðskeyttum greini ta.lið o.s.frv. Eftir hljóðdvalarbreytinguna voru engin stutt

áhersluatkvæði lengur til.49

Þó ber að nefna að í orðmyndum þar sem áherslusérhljóð kemur fyrir á undan

hljóðsamböndunum p, t, k, eða s + j, v eða r þá er sérhljóðið langt, sbr. Esja, sitja og

vökva. Þetta má þó skýra með einföldum hætti. Hér hefur orðið breyting á

atkvæðaskilum orðmyndanna. Í fornmáli voru atkvæðaskilin á milli lokhljóðs eða s og

eftirfarandi j, v eða r en eftir hljóðdvalarbreytinguna voru atkvæðaskilin á undan

þessum hljóðasamböndum, þ.e. Es.ja > E.sja sit.ja > si.tja og vök.va > vö.kva. Merki um

þetta má sjá í dróttkvæðum skáldskap ásamt því að í Þriðju málfræðiritgerðinni, sem er

rituð af Ólafi Þórðarsyni hvítaskáldi á 13. öld, er orðmyndunum hvatra og spakra, sem

höfðu stutt áherslusérhljóð, lýst þannig að fyrra atkvæði þeirra hafi getað verið langt

eða stutt, en það þýðir að það hafi ýmist verið lokað eða opið. Í nútímamáli eru það

hins vegar ávallt opið og því sérhljóðið langt.

Þrátt fyrir þessar breytingar var aldrei hætta á því að upprunalega löng og stutt

hljóðpör eins og a/á, e/é, i/í, o/ó og u/ú féllu saman. Þær breytingar sem urðu á

sérhljóðakerfinu á 13. öld, og lýst var í kafla 2.3, þ.e. lækkun stuttra sérhljóða og

49

Aðalsteinn Hákonarson 2010:6 og Jón Axel Harðarson 2016b.

22

tvíhljóðun langra einhljóða, urðu til þess að hljóðgildi upphaflegu hljóðparanna urðu

sífellt ólíkari innbyrðis og á þeim tíma sem hljóðdvalarbreytingin hófst höfðu þessar

breytingar þegar gengið yfir.50

Það er fremur erfitt að tímasetja hljóðdvalarbreytinguna og þau ferli sem henni

tengjast. Breytingarnar voru þess eðlis að þær kölluðu yfirleitt ekki á breytingar í

rithætti. Talið er að hljóðdvalarbreytingin hafi einkum gengið yfir á 16. öld, einkum sá

þáttur hennar sem felst í lengingu stutt sérhljóðs í opnu atkvæði. Þó sjást merki um það

í kvæðinu Pétursdrápu að breytingin sé hafin. Kvæðið er ort undir dróttkvæðum hætti

og það vekur athygli að í því eru nokkur dæmi sem sýna að orð sem hafa létt atkvæði

samkvæmt fornum reglum beri ris. Dæmi um þetta er línan brjóst ok bar inn löstu þar

sem bar þarf að bera ris svo að til verði fullburða dróttkvæð lína. Svo virðist sem

höfundur kvæðisins hafi borið fram orð eins og bar með löngum sérhljóðum. Ekki er

nákvæmlega vitað hver aldur Pétursdrápu er en eina handritið sem varðveitir kvæðið er

talið vera frá þriðja fjórðungi 15. aldar. Kveðskapur frá seinni hluta 17. aldar og jafnvel

18. aldar sýnir einnig aðgreiningu gamalla þungra og léttra atkvæða og bendir það til

þess að breytingin hafi ekki náð almenninlegum stöðugleika fyrr en mun seinna,

mögulega snemma á 18. öld. Það er einnig líklegt að breytingin hafi gengið mishratt yfir

á mismunandi landsvæðum.51

Hljóðdvalarbreytingin hafði einnig í för með sér athyglisverðar breytingar að því

er lengd tvíhljóða varðar. Í fornmáli samsvöruðu tvíhljóð löngum einhljóðum að því

leyti að lengd þeirra var tvær mórur. Einnar móru tvíhljóð komu ekki fyrir, þ.e.

aðgreining stuttra og langra tvíhljóða var ekki til. Þannig hefur lengd á í orðmyndum

eins og ás og ást í fornmáli verið sú sama bæði fyrir og eftir tvíhljóðun þess. En vegna

þeirra breytinga sem urðu á hljóðkerfinu við hljóðdvalarbreytinguna styttust tvíhljóð í

lokuðum atkvæðum líkt og einhljóð. Allt frá 14. öld þegar á [ɔu̯] breyttist í [au̯], hefur

því engin breyting orðið á framburði tvíhljóðsins í ás til dagsins í dag, þ.e. það hefur

haldið tveimur mórum sínum, en hins vegar hefur styst í orðum eins og ást, þar sem

það hefur aðeins eina móru.52

50

Kristján Árnason 2005:332.

51Kristján Árnason 1980b:160 og Kristján Árnason 2005:334–335.

52Jón Axel Harðarson 2006:121 og 2007:94.

23

4. Lokaorð

Í þessari ritgerð hefur saga tvíhljóðsins á verið rakin allt frá forníslenskum tíma, þegar

það var langt einhljóð. Það hefur gengið í gegnum töluverðar breytingar, líkt og íslenska

hljóðkerfið í heild. Forníslenska, sem komin er af frumnorrænu, hafði mjög

fjölskrúðugt sérhljóðakerfi en einstök hljóð sem á frumnorrænum tíma höfðu aðeins

verið stöðubundin afbrigði annarra sérhljóða urðu að sjálfstæðum hljóðönum við stóra

brottfall og olli það því að forníslenska hafði töluvert fleiri hljóðön en frumnorræna. Í

Fyrstu málfræðiritgerðinni, sem skrifuð var á 12. öld af óþekktum höfundi, er

sérhljóðakerfi forníslensku lýst ítarlega með það að markmiði að skapa nýtt stafróf sem

myndi henta íslensku hljóðkerfi betur en það latneska (óbreytt). Í ritgerðinni kemur

berlega fram að lengd og nefjun voru enn merkingargreinandi þættir í hljóðkerfinu

þegar hún var skrifuð, og miðað við þær upplýsingar sem höfundurinn gefur okkur

getum við gengið út frá því að á fyrri hluta 12. aldar hafi haft allt að 27 hljóðkerfislega

aðgreind sérhljóð, ásamt þremur hnígandi tvíhljóðum, ei, ey og au.

Í lok 12. aldar og á 13. öld urðu hins vegar margar breytingar á hljóðkerfinu.

Elstu breytingar á löngu sérhljóðunum voru þær að nefjuðu hljóðin ǫ́ og ó féllu saman í

ó og stuttu síðar hurfu löng nefjuð sérhljóð alveg úr málinu. Í kerfi löngu munnkveðnu

sérhljóðanna féll á saman við ǫ́ og ǿ saman við é ̨og síðar fóru löngu sérhljóðin é, ó, æ

(< é ̨+ ǿ) og á (< á + ǫ́) að tvíhljóðast. Í kerfi stuttu sérhljóðanna hefjast breytingarnar

með samfalli e og ę í e um miðja 12. öld og skömmu síðar eða um og upp úr 1200 féll ǫ

saman við ø. Eftir þessar breytingar lækkuðu stuttu sérhljóðin þannig að nálæg hljóð

urðu hálfnálæg og miðlæg urðu hálffjarlæg og var þá ekki lengur fullkomin samsvörun á

milli stuttra og langra sérhljóða innan sérhljóðakerfisins.

Á þeim tíma sem Fyrsta málfræðiritgerðin var skrifuð var á borið fram sem langt

einhljóð [a:] en um og upp úr 1200 hóf það að taka kringingu og féll að lokum saman

við ǫ́ [ɔ:], þ.e. samfallshljóðið var [ɔ:], þrátt fyrir að það hafi verið ritað 'a' (með eða án

lengdarmerkis). Síðar hóf [ɔ:] að tvíhljóðast og eru ýmsar óbeinar heimildir um það svo

sem brottfall [v] og [ɣ] á eftir á, ó eða ú á 15. öld. Þá má benda á að á sama tíma ríma é

og e enn saman á meðan á og a gera það ekki. Það er án efa vísbending um að

tvíhljóðun á hafi verið gengin yfir á þeim tíma. Ennfremur ber rithátturinn 'aa' fyrir a (>

24

[au̯]) á undan ng, sem kemur upp úr 1300, vott um að tvíhljóðunin hafi átt sér stað.

Ritháttarbreytinguna vá > vo, sem kemur fram snemma á 14. öld, er best að

skýra þannig að á eftir v [u̯] hafi á sætt kringingu og orðið að [ɔ:] eins og í öðru

hljóðumhverfi en síðar hafi frálíkingaráhrif v komið í veg fyrir tvíhljóðun þess. Eftir að á

([ɔ:]) hafði annars með kerfisbundnum hætti breyst í ([ɔu̯] >) [au̯] hentaði stafurinn 'a'

illa til að tákna opna, uppmælta einhljóðið [ɔ:] sem þá kom aðeins fyrir á eftir v. Þetta

orsakaði umrædda ritháttarbreytingu.

Af þeim tvíhljóðum sem forníslenska hafði var það eflaust au sem tók mestum

breytingum. Snemma í forníslensku var það orðið að [ɔu̯] og á fékk einnig þann

framburð á 13. öld en þrátt fyrir það féllu þessi hljóð aldrei saman. Ástæðan er líklega

sú að á 13. öld þegar ǫ féll saman við ø hafi au fengið framburðinn [œu̯], þ.e. breytingin

au [ɔu̯] > [œu̯] er eldri en tvíhljóðun á [ɔ:] > [ɔu̯] > [au̯]. Einnig má benda á lengingu

uppmæltra sérhljóða á undan l og varamæltu hljóði (f, p, m) eða gómhljóði (g, k) í

forníslenskum orðmyndum eins og hǫlf (> hǫ́lf) og ǫlft (> ǫ́lft). Þróun þessara orða

bendir til þess að sérhljóðin hafi lengst fyrst og síðar tekið eðlilegri þróun fremur en að

þau hafi tvíhljóðast fyrst. Hefðu þau tvíhljóðast hefðu á og au væntanlega fallið saman,

en sú varð ekki raunin.

Í fornmálinu fór lengd sérhljóða eftir uppruna og gátu því löng og stutt sérhljóð

komið fyrir í hvaða umhverfi sem var. Á 16. öld gekk hljóðdvalarbreytingin yfir og

gjörbreytti þessu kerfi. Eftir hana koma löng sérhljóð aðeins fyrir í opnum atkvæðum og

stutt sérhljóð í lokuðum. Breytingin náði einnig til tvíhljóða, sem í fornmáli samsvöruðu

löngum einhljóðum að því er lengd varðar, þ.e. höfðu tvær mórur. Eftir hljóð-

dvalarbreytinguna urðu því til stutt tvíhljóð sem hafa aðeins ein móru. Þannig hafði

tvíhljóðið á [au̯] tvær mórur fyrir hljóðdvalarbreytinguna en eftir hana ýmist eina eða

tvær, allt eftir því hvort það kemur fyrir í opnu eða lokuðu atkvæði.

25

Heimildarskrá:

Aðalsteinn Hákonarson. 2010. Tvíhljóð í íslensku: Um tvíhljóðun og þróun tvíhljóða í

íslensku máli til forna. Óprentuð MA-ritgerð. Háskóli Íslands, Reykjavík.

Aðalsteinn Hákonarson. 2016. Aldur tvíhljóðunar í forníslensku. Íslenskt mál 38:83–123.

Björn Guðfinnsson. 1946. Mállyzkur I. Ísafoldarprentsmiðja, Reykjavík.

Eiríkur Rögnvaldsson. 2013. Hljóðkerfi og orðhlutakerfi í íslensku. Óprentað rit. Háskóli

Íslands, Reykjavík.

Guðvarður Már Gunnlaugsson. Um tvíhljóð að fornu og nýju. Lesið í hljóði fyrir Kristján

Árnason sextugan 26. des 2006, bls. 62–65. Menningar- og minningarsjóður

Mette Magnussen, Reykjavík.

Hreinn Benediktsson. 1972. The First Grammatical Treatise. Institute of Nordic

Linguistcs, Reykjavík.

Hreinn Benediktsson. 2002. Relational Sound Change: vá > vo in Icelandic. Linguistic

Studies, Historical and Comparative, bls. 227–242. Málvísindastofnun Háskóla

Íslands, Reykjavík. [Áður birt í: Linguistic Method. Essays in Honor of Herbert

Penzl. Ritstj. Irmengard Rauch og Gerald F. Carr. Janua linguarum, Series maior

79, bls. 307–326. Haag, 1979].

Jón Axel Harðarson. 2004. Ritdómur Andrea de Leeuw van Weenen: A Grammar of

Möðruvallabók. Íslenskt mál 26:203–207.

Jón Axel Harðarson. 2006. Sérhljóðalenging á undan l og öðru samhljóði í forníslenzku.

Lesið í hljóði fyrir Kristján Árnason sextugan 26. desember 2006. Menningar- og

minningarsjóður Mette Magnussen, Reykjavík.

Jón Axel Harðarson. 2007. Forsaga og þróun orðmynda eins og hagi, segja og lægja í

íslenzku. Íslenskt mál 29:67–98.

Jón Axel Harðarson. 2016a. Þróun forníslenska hljóðkerfisins úr því frumnorræna.

Glósur úr námskeiðinu ÍSL211G Fornmálið sem kennt var vorið 2016 við Háskóla

Íslands.

26

Jón Axel Harðarson. 2016b. Hljóðkerfisfræðilegar breytingar. Glósur úr námskeiðinu

ÍSL444G Íslensk málsaga sem kennt var vorið 2016 við Háskóla Íslands.

Kristján Árnason. 1980a. Íslensk Málfræði. Seinni hluti. Iðunn, Reykjavík

Kristján Árnason. 1980b. Quantity in historical Phonology: Icelandic and related cases.

Cambridge Studies in Linguistics 30. Cambridge University Press, Cambridge.

Kristján Árnason. 2005. Hljóð. Handbók um hljóðfræði og hljóðkerfisfræði.

Meðhöfundur Jörgen Pind. Íslensk tunga I. Almenna Bókafélagið, Reykjavík.

Sandøy, Helge. 1997-1998. Breyting á hljóðlengd eða hljóðgildi? Íslenskt mál 19-20:45-83

Schulte, Michael. 2002. The Phonological systems of Old Nordic I: Old Icelandic and Old

Norwegian. Oskar Bandle (ritstj.): The Nordic Languages. An International

Handbook of the History of the North Germanic Languages 1:882–895. Walter

de Gruyter, Berlín og New York.

Stefán Karlsson. 2000. Tungan. Guðvarður Már Gunnlaugsson (ritstj.). Stafkrókar.

Ritgerðir eftir Stefán Karlsson gefnar út í tilefni af sjötugsafmæli hans 2.

desember 1998. Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi, Reykjavík.

Tvíhljóðun...2. Sérhljóðakerfi íslensku til forna 2.1 Forsaga íslenskrar tungu Íslenska er af indóevrópsku málaættinni og tilheyrir flokki germanskra mála. Innan germönsku

Documents