Turizam i Kultura - Gradja

FAKULTET ZA SPORT I TURIZAM NOVI SAD

Dragica Tomka

TURIZAM I KULTURA

Građa za pripremu ispita

Novi Sad, 05/06

4

SADRŽAJ SADRŽAJ ........................................................................................................................................................................ 4

UVOD ................................................................................................................................................................................. 7

TURISTIČKA KULTURNA POTREBA ........................................................................................................................ 8 RAZVOJ KULTURNIH POTREBA ............................................................................................................................... 9 TURISTIČKA KULTURNA POTREBA ...................................................................................................................... 10

KULTURA, UMETNOST .............................................................................................................................................. 12

POJAM I KLASIFIKACIJA KULTURNIH DOBARA .............................................................................................. 14 VRSTE KULTURNIH DOBARA ........................................................................................................................................... 15

KARAKTERISTIKE KULTURNIH DOBARA ............................................................................................................ 16 UMETNOST PRAISTORIJE U EVROPI .................................................................................................................... 22

PALEOLIT .................................................................................................................................................................... 22 MEZOLIT ...................................................................................................................................................................... 23 NEOLIT ......................................................................................................................................................................... 23 DOBA BRONZE I GVOŽĐA ....................................................................................................................................... 24 PRAISTORIJSKA UMETNOST U JUGOSLAVIJI ..................................................................................................... 24

UMETNOST ISTOČNIH CIVILIZACIJA .................................................................................................................. 27 UMETNOST EGIPTA .................................................................................................................................................. 27 UMETNOST MESOPOTAMIJE .................................................................................................................................. 28

SUMERSKA UMETNOST ......................................................................................................................................... 28 ASIRSKA UMETNOST .............................................................................................................................................. 29 PERSIJSKA UMETNOST .......................................................................................................................................... 29

ANTIČKA UMETNOST U EVROPI ............................................................................................................................ 30 PREHELENSKA UMETNOST .................................................................................................................................... 30 KIKLADSKA UMETNOST ......................................................................................................................................... 30 KRITSKA UMETNOST ............................................................................................................................................... 30 MIKENSKA UMETNOST ........................................................................................................................................... 31 ANTIČKA GRČKA UMETNOST ................................................................................................................................ 32

OPŠTE CRTE GRČKE UMETNOSTI ....................................................................................................................... 32 KONSTRUKCIJA I DEKORACIJA ........................................................................................................................... 33 RAZVOJ GRČKE UMETNOSTI ................................................................................................................................ 34

HELENISTIČKA UMETNOST .................................................................................................................................... 35 ETRURSKA UMETNOST ........................................................................................................................................... 36

RIMSKA UMETNOST ................................................................................................................................................... 37 STAROHRIŠĆANSKA UMETNOST .......................................................................................................................... 40

SPOMENICI ANTIKE NA TLU JUGOSLAVIJE ...................................................................................................... 41 SPOMENICI RIMSKE UMETNOSTI U JUGOSLAVIJI ............................................................................................ 41

UMETNOST ISTIČNE EVROPE I BLISKOG ISTOKA ........................................................................................... 44 VIZANTIJSKA UMETNOST ....................................................................................................................................... 44 ISLAMSKA UMETNOST ............................................................................................................................................ 46 ZAPADNOEVROPSKA UMETNOST ........................................................................................................................ 48

KAROLINŠKA RENESANSA ..................................................................................................................................... 48 ROMANSKA UMETNOST .......................................................................................................................................... 49

ODLIKE ROMANSKOG STILA U XI VEKU ............................................................................................................ 49 ODLIKE ROMANSKOG STILA U XII VEKU ........................................................................................................... 50

GOTSKA UMETNOST ................................................................................................................................................ 51

5

UMETNOST SREDNJEG VEKA U JUGOSLAVIJI .................................................................................................. 54 RANOVIZANTIJSKA UMETNOST ............................................................................................................................ 54 RAŠKA ŠKOLA ............................................................................................................................................................ 55 SRPSKO-VIZANTIJSKA ŠKOLA ............................................................................................................................... 57 MORAVSKA ŠKOLA .................................................................................................................................................. 59 SREDNJOVEKOVNI GRADOVI I UTVRĐENJA ...................................................................................................... 60 ISLAMSKA UMETNOST U JUGOSLAVIJI ............................................................................................................... 62 POSTVIZANTIJSKA UMETNOST U JUGOSLAVIJI ................................................................................................ 64

VANEVROPSKA UMETNOST .................................................................................................................................... 67 INDIJSKA UMETNOST ............................................................................................................................................... 67 UMETNOST KINE ....................................................................................................................................................... 69 UMETNOST JAPANA ................................................................................................................................................. 73 AMERIČKA UMETNOST ........................................................................................................................................... 75 CIVILIZACIJA MAJA .................................................................................................................................................. 76 CIVILIZACIJA ASTEKA ............................................................................................................................................. 77 CIVILIZACIJE JUŽNE AMERIKE .............................................................................................................................. 77 CIVILIZACIJA INKA ................................................................................................................................................... 77 UMETNOST CRNE AFRIKE, AUSTRALIJE I OKEANIJE ....................................................................................... 78

UMETNOST AFRIKE ................................................................................................................................................ 78 UMETNOST AUSTRALIJE ....................................................................................................................................... 78 UMETNOST OKEANIJE ........................................................................................................................................... 79

RENESANSNA UMETNOST ........................................................................................................................................ 81 KVATROĆENTO U ITALIJI (XV V.) .......................................................................................................................... 82

ARHITEKTURA KVATROĆENTA ............................................................................................................................ 82 SKULPTURA KVATROĆENTA ................................................................................................................................ 83 SLIKARSTVO KVATROĆENTA ................................................................................................................................ 83 ĆINKVEĆENTO U ITALIJI (XVI v.) ......................................................................................................................... 84 ARHITEKTURA ĆINKVEĆENTA ............................................................................................................................. 84 SLIKARSTVO ĆINKVEĆENTA ................................................................................................................................. 84

UMETNOST MANIRIZMA ......................................................................................................................................... 88 BAROK ......................................................................................................................................................................... 89

ARHITEKTURA BAROKA ........................................................................................................................................ 90 SKULPTURA BAROKA ............................................................................................................................................. 91 SLIKARSTVO BAROKA ............................................................................................................................................ 91

ROKOKO I UMETNOST XVIII VEKA ......................................................................................................................... 94 BAROK U JUGOSLAVIJI ............................................................................................................................................ 96

UMETNOST XIX VEKA ............................................................................................................................................... 98 NEOKLASICIZAM ...................................................................................................................................................... 98 ROMANTIZAM .......................................................................................................................................................... 100 REALIZAM ................................................................................................................................................................. 101 IMPRESIONIZAM ..................................................................................................................................................... 102 POSTIMPRESIONIZAM ............................................................................................................................................ 103 UMETNOST XIX VEKA U JUGOSLAVIJI .............................................................................................................. 103

UMETNOST XX VEKA ............................................................................................................................................... 105 FOVIZAM ................................................................................................................................................................... 106 EKSPRESIONIZAM ................................................................................................................................................... 107 KUBIZAM ................................................................................................................................................................... 107 RAZLIČITI SLIKARSKI PRAVCI XX VEKA .......................................................................................................... 108

FUTURIZAM ........................................................................................................................................................... 108 DADAIZAM ............................................................................................................................................................. 108 SLIKARSTVO FANTAZIJE ...................................................................................................................................... 109 NADREALIZAM ...................................................................................................................................................... 109 SOCIJALNI REALIZAM .......................................................................................................................................... 109 BEZPREDMETNA UMETNOST ............................................................................................................................. 109 MODERNA ARHITEKTURA ................................................................................................................................... 110

MODERNA UMETNOST NA TLU JUGOSLAVIJE ................................................................................................. 111

6

SLIKARSTVO I SKULPTURA .................................................................................................................................. 111 ARHITEKTURA XIX I XX VEKA U JUGOSLAVIJI ............................................................................................... 113 UMETNOST TREĆE ĆETVRTINE XX VEKA ........................................................................................................ 114

RAZVOJ POJEDINIH UMETNOSTI ........................................................................................................................ 115

POZORIŠTE .................................................................................................................................................................. 115 RAZVOJ POZORIŠTA U SVETU ............................................................................................................................ 115 TURISTIČKA PREZENTACIJA POZORIŠTA ........................................................................................................ 117

MUZIKA ........................................................................................................................................................................ 119 RAZVOJ MUZIKE U SVETU .................................................................................................................................. 119 MUZIKA U SRBIJI .................................................................................................................................................. 123 TURIstiČka prezentacija MUZIKe ......................................................................................................................... 125

KNJIŽEVNOST ............................................................................................................................................................ 127 RAZVOJ SVETSKE KNJIŽEVNOSTI ...................................................................................................................... 127

TuristiČka prezentacija KNJIŽEVNOSTI ................................................................................................................ 130 FOTOGRAFIJA ............................................................................................................................................................ 132

TEHNIKA FOTOGRAFIJE ..................................................................................................................................... 132 VRSTE FOTOGRAFIJA .......................................................................................................................................... 133 TURISTIČKA PREZENTACIJA FOTOGRAFIJE ................................................................................................... 134

FILM KAO UMETNOST ............................................................................................................................................. 135 RAZVOJ FILMA ...................................................................................................................................................... 135

JUGOSLOVENSKI FILM .......................................................................................................................................... 138 TURISTIČKA PREZENTACIJA FILMSKE UMETNOSTI ...................................................................................... 139

FOLKLORNO STVARALAŠTVO ............................................................................................................................. 140 FOLKLORNO MATERIJALNO STVARALAŠTVO ................................................................................................ 140

KuĆa KAO ELEMENAT FOLKLORNOG STVARALAŠTVA .................................................................................. 140 Narodni umetnički zanati ........................................................................................................................................ 143

FOLKLORNO DUHOVNO STVARALAŠTVO ....................................................................................................... 143 TURISTIČKA PREZENTACIJA FOLKLORNOG STVARALAŠTVA ...................................................................... 144

SPOMEN-OBELEŽJA U JUGOSLAVIJI .................................................................................................................. 146

MUZEJI I GALERIJE .................................................................................................................................................. 148 MUZEJI ....................................................................................................................................................................... 148

RAZVOJ MUZEJA ................................................................................................................................................... 148 TIPOLOGIJA MUZEJA ........................................................................................................................................... 149 NAJPOZNATIJI MUZEJI ........................................................................................................................................ 150 OBJEKTI MUZEJSKIH ZGRADA ........................................................................................................................... 151 DELATNOST MUZEJA ........................................................................................................................................... 151

POJAM, RAZVOJ I DELATNOST GALERIJA ....................................................................................................... 153 BAZNA LITERATURA ............................................................................................................................................. 155

7

UVOD

Stotine hiljada posetilaca godišnje se divi Leonardovoj Mona Lizi, stotine hiljada dodirnu kamen egipatske sfinge, atinskog Partenona, desetine hiljada posetilaca divi se snazi i energiji slika u Sikstinskoj kapeli, hiljade gledalaca i slušalaca širom sveta upija zvuke Šopena, Čajkovskog ili Mocarta, stotine posetilaca stane i ostane očaran neobjašnjenim predrenesansnim osmehom “ Belog anđela” iz davnog XIII veka. Ne manje posetilaca oduševljava se ostvarenjima impresionista, filmske umetnosti, umetnosti Pabla Pikasa... Šta sve te ljude spaja i vuče do slika, zvuka, boja i oblika nekih predmeta nastalih tako davno ili tako skoro? Šta je to u čoveku što ga nagoni da izađe iz kruga svakodnevnice i ode na druga mesta da upija neke druge energije, zvuke, boje, slike? Kultura, kulturne vrednosti, kulturna dobra, stvorena su i stvaraju se vekovima u celom svetu i u našoj zemlji. Mnoge kulturne vrednosti su poznati ciljevi putovanja miliona turista. Naša zemlja je imala dugu i burnu istoriju, čije tragove nalazimo u svim krajevima. Čini se da za mnoge od njih ne znaju ni oni koji bi trebali da znaju, a ne znaju ni turisti. Poznati teoretičar umetnosti, engleski pesnik Herbert Rid (Herbert Read, rođen 1893), ističe, uostalom, da je "cela istorija umetnosti istorija načina vizuelnog opažanja različitih načina na koje je čovek video svet". Sa svoje strane, jedan od najzaslužnijih pregalaca na polju zaštite kulturnog nasleđa u Srbiji posle drugog svetskog rata, književnik Milorad Panić-Surep (1912-1968), duhovito primećuje da "spomenike kulture treba čitati kao jednu jedinstvenu knjigu neprekidne ljudske delatnosti, jer je na njima čovek utisnuo svoju zamisao, svoje raspoloženje i svoje vreme udarom zidarskog čekića, grnčarskim vitlom, rezbarskim nožem i slikarskom kičicom". Da bi ih čovek čitao, potrebno je da ih vidi, upozna, doživi, da o njima nauči. Jedan od najboljih načina je lično iskustvo, a lično iskustvo se stiče direktnim kontaktom. I tu dolazimo do turizma. Upoznati kulturu, umetnost, dela jednog naroda, jednog prostora, moguće je kroz turistička putovanja. Na ta turistička putovanja nas vode naši unutrašnji nagoni, potrebe.

8

TURISTIČKA KULTURNA POTREBA

Psiholozi kažu da je svako ljudsko delovanje posledica motivacije, odnosno osećanja potrebe usmerene ka otklanjanju ili ublažavanju nedostataka ili poremećaja. Psihologija kao nauka takođe definiše potrebu “kao osećanje nužnosti da se deluje da bi se otklonio neki doživljeni nedostatak” (Šešić, Stojković, 1994.) Ti nedostaci mogu ostati latentni, neiskazani potrebom i rešenošću na akciju. Dokle? Verovatno sve do momenta dok se u prostoru ne pojave, dovoljno jasno definisano i čak nametljivo, ne pojave neki “objekti“ koji svojim suštinskim svojstvima i kvalitetom mogu da zadovolje taj unutrašnji latentni nedostatak i pretvore ga u potrebu. A da li je tu kraj? Sigurno nije. Potreba čoveka nagoni na traženje puteva za razrešenjem te potrebe. Postoje one primarne, egzistencijalne potrebe za koje čovek brže i lakše pronađe put za razrešenje. A šta je sa potrebama koje su prefinjenije, koje su elementi nadgradnje čovekovog bića, porodice i društva? Šta je sa onim potrebama koje ulaze u sferu kulture? Kulturne potrebe se i dalje svrstavaju u krug potreba nadgradnje, iako su upravo te potrebe one kojima se čovek ostvaruje kao biće različito od svih ostalih bića na našoj planeti. Te, takozvane kulturne potrebe su one pomoću kojih čovek razvija svoju ličnost tako da aktivno deluje, proizvodi, uživa u postojećim ili stvara nove materijalne i duhovne vrednosti, komunicira... Čovek se rađa sa potrebom da nešto stvara i da u to nešto što stvara unese svoje emocije, energiju, razmišljanja. To nam govore slike iz Altamire, crteži u dvorcu Nabukodonosora, freske srednjevekovnih manastira, ali i muzika domorodačkih grupa, Mocarta, ili Šopena, statue Mikelanđela, reči Dostojevskog, impresije Van Goga ili slike Suzane Halupove. Mnogi stvaraoci kulture i kulturnih vrednosti tu svoju potrebu su iskazali još u najranijem detinjstvu. Poneki su živeli u porodicama sa razvijenim kulturnim navikama, neki u običnim porodicama koje nisu razumele njihove potrebe za stvaranjem novih vrednosti kulture. Da li nam to dovoljno govori da se čovek rađa sa potrebom kreacije novih vrednosti, ali i sa potrebom upoznavanja, divljenja ili protivljenja kreacijama drugih ljudi, sredina, perioda? Da li nam slike, muzika i igra dece celog sveta ukazuju da kulturna potreba nije nadgradnja, da je ona isto tako urođena kao i potreba za jelom, govorom ili oblačenjem? Da li možda civilizacija guši kulturnu potrebu nekim svojim kanonima i predubeđenjima o složenosti puteva ka zadovoljenju te potrebe? Dalje se postavlja kao pitanje, koliko u pružanju puteva za razrešenjem kulturne potrebe, porodica, društvena grupa ili društvo u celini, kočI ili ne usmerava čoveka na prave puteve za upoznavanjem ili doživljavanjem kulture svoje ili nekih drugih društvenih sredina. Razlikuje se više vrsta kulturnih potreba:

1. potreba za jezičkim izražavanjem i komunikacijom, kao najčešća i potreba koja se sreće kod većine ljudi,

2. potreba za saznavanjem, širenjem vidokruga iz različitih oblika znanja, 3. estetske (umetničke) potrebe, kao diferencirane potrebe, koje se razvijaju tokom života, pod

različitim uticajima. Tu se razlikuje dve vrste: • estetske potrebe u svakodnevnom životu, koje se odnose na potrebe da oko nas bude

nešto estetski uređeno, ambijent, prostor življenja i rda, odeća i slično i • potrebe za estetskim doživljajem – kao potrebe da se doživi neka umetnost, sluša

muzika, vidi izložba slika, da se pročita lepa knjiga i slično. Te na kraju

4. stvaralačke potrebe, kao potpuno diferencirane, koje se javljaju kod manjeg broja ljudi (ili manji broj ljudi otkrije u sebi te potrebe). Dakle to su potrebe za umetničkim stvaranjem i izražavanjem: slikanje, komponovanje, sviranje, pevanje, igra, dizajniranje, i slično.

9

RAZVOJ KULTURNIH POTREBA Većina kultrunih potreba se rađa zajedno sa čovekom. Neke od tih potreba čovek otkrije u sebi tokom svog opšteg i kulturnog razvoja, neke se razviju više, a neke nikada. Na pomenuti razvoj utiče socijalno nasleđe, atmosfera kulturnog života u porodici i drugim okruženjima (na primer - razvijanje ljubavi prema muzici u porodici poznatih muzičara). Pored ovog uticaja čovek je i pod uticajem vršnjaka kao i sve više masovnih medija. Kultura i njene institucije bi takođe trebalo da deluju na razvijanje kulturnih potreba kao i da stvaraju uslove za zadovoljavanje postojećih kulturnih potrebam i interesovanja. Osnovnim preprekama za razvijanje kulturnih interesovanja smatraju se nepostojanje adekvatnih institucija kulture, prostorna udaljenost takvih institucija, loša finansijska situacija pojedinaca kao i nedostatak slobodnog vremena. Ali ipak pored svih objektivnih prepreka daleko su značajnije one psihološke prirode koje dolaze do izražaja ukoliko se tokom razvoja ličnosti ne utiče na razvoj umetničkog estetskog senzibiliteta u porodici.

Osnovne karakteristike kultrunih potreba su dakle: o stvaraju se od praistorije do danas o stvaraju se od rodjenja do smrti o nisu privilegija intelektualne, političke ili kulturne elite o ne pripadaju grupi egzistencijalnih potreba čoveka, već potrebama nadgradnje o sve četiri vrste su ravnopravne i komplementarne, ali se neke ne razviju, a neke ne.

Permanentnim zadovoljavanjem kulturnih potreba nastaju kulturne navike. Da li će

potrebe ostati latentne, skrivene negde u čoveku, ili će se ispoljiti, razviti i doprineti kulturnom razvoju pojedinca i društva u celini zavisi od mnogih faktora.

Sve faktore možemo podeliti u nekoliko grupa: • porodica utiče od rođenja i ima snažan uticaj naročito u ranom detinjstvu, a ispoljava se

na različite načine - uredjenje kuće, razgovor, čitanje knjiga, odlazak u pozorište na izložbe, koncerte ......),

• grupa vršnjaka utiče već od ranog detinjstva, a naročito je izražen tokom puberteta i mladosti. Vršnjaci jedani na druge utiču na razvoj ukusa, sklonosti, posebnog stila življenja, govora, mode u muzici, oblačenju, pa i upražnnjavanju kulturnih i umetničkih navika – nekada i različitih od porodice,

• obrazovne institucije imaju i treba da imaju vrlo snažan pozitivan uticaj na pojedince. One mogu da doprinose stvaranju kultrunih navika organizovanjem odlazaka na kulturne dogadjaje, organizovanjem istih u sedištima škole, voĐenje razgovora na te teme...,

• kulturne institucije se pojavlkjuju kao prateći faktori tokom celog života. One su te koje stvaraju pre svega uslove za odvijanje kulturnih događaja, ali i kao faktor razvoja kulturnih navika, difuzijom kuklture, animacijom, organizovanjem kulturnih dogadjanja...,

• masovni mediji su savremen i sve značajniji faktor razvoja kulturnih navika. Televizija, radio, štampa, internet, multimedijalne prezentacije imaju vrlo snažan uticaj te s toga i veliku odgovornost za pozitivne uticaje koje treba da ostvare. Distribucijom kulturnih programa, propagandom, odabirom i širenjem informacija o kultrunim događajima, ličnostima i ostvarenjima iz kulture stvaraju ambijent i sliku modernog u kulturi i umetnosti, pozitivnog i negativnog, Što se direktno odražava i na razvoj i širenbje kulturnih navika.

Naravno, ni jedan razvoj nema pravu liniju, i ne odvija se bez prepreka, pa ni razvoj kulturnih potreba i stvaranje navika. Osnovne prepreke koje se javljaju u toku ovih procesa su :

• psihološke (individualne) prirode: nepostojanje uticaja, sredine, navika, ne stimulisanje otkrivanja potreba u samim jedinkama, i

10

• objektivne prirode: životni standard, slobodno vreme, postojanje i udaljenost kulturnih institucija, programa…

Bilo koje da su prirode prepreke za razvoj kulturnih potreba i navika tr4eba prevazilaziti,

pre svega otkrivanjem uzroka nerazvijenosti ili neispoljenosti, a zatim: • kulturnom animacijom • produkcijom kulturnih vrednosti • razgovorima, u klubovima, • na putovanjima

TURISTIČKA KULTURNA POTREBA

Koliko u elom procesu stvaranja kulturnih potreba i navika ima ulogu i značaj turizam, kao

vrlo masovna pojava sa brojnim uticajima na razvoj civilizacije, a koja u osnovi ima i kulturne potrebe kao pokretače turističkih kretanja? Da li nam o odnosu društvene zajednice prema kulturi, ali i značaju turizma u razrešenju kulturnih potreba čoveka govore i podaci o milionskoj poseti i poklonjenju ” Mona Lizi “ i tek nekoliko stotina posetilaca koji imaju priliku da se dive “ Belom anđelu “?

Turistička kulturna potreba je diferencirani oblik kulturne potrebe. Stvara se u čoveku kao rezultat određenog načina življenja, uslova sredine u kojoj čovek živi, stepena kulture pojedinca i td. Ona usmerava čoveka i podstiče ga da se uključi u turistička kretanja tokom kojih će razrešiti tu svoju potrebu. Pretežno se javlja u mestima boravka turista, a ražrešava se u turističkim prostorima.

Kulturna turistička potreba je u suštini potreba za promenom mesta privremenog

boravka, kraće promene načina življenja, potreba za upoznavanjem novih i drugačijih prostora, novih ljudi, tradicije i kulture drugih prostora, upoznavanja kulturnih vrednosti drugih prostora... Osnovni elementi kulturne turističke potrebe su efekti turističkih kretanja koji kulturno

obogaćuju čovekovu ličnost. U zavisnosti od dubine uticaja na čoveka, načina ispoljavanja razlikuju su sledeći elementi kulturne turističke potrebe:

informisanost - najjednostavniji kulturni element, koji se najpliće urezuje u svest i sećanja, a zadovoljava se najčešće kroz ekskurzioni i tranzitni turizam. Ispoljava se kao skupljanje i delimično pamđenje informacija tokom turističkog putovanja.

upoznavanje - je jače vezano za kulturne vrednosti i vezano je za aktivnije angažovanje turista u opažanju i rasuđivanju, te ostavlja i dublji trag u sećanju. Tokom turističkog putovanja turista upoznaje događaje, ljude, upoznaje se sa kultrunim ili umetničkim dostignućima, upoznaje izgled gradova, ulica, kuća, odevanje, ...

kontaktiranje - iskazuje kulturnu ulogu i značaj dodira i mešanja ljudi različitih kulturnih, obrazovnih, moralnih i drugih ubeđenja, kao i direktno upoznavanje detalja života i tradicije ljudi nekog drugog prostora. Kontaktiranje ostavlja dublje, nekada trajne tragove i uspomene, utiče na širenje internacionalizma, društvenosti

doživljavanje - je najkompleksnije, iskazuje najaktivniji odnos turiste prema turističkim objektima. Traži određenu dužinu boravka, proučavanje, čak i probu običaja, navika, ali zato turistički doživljaj ostavlja vidni trag u čovekovoj psihi.

U prostorima sa tradicijom turizma i razvijenijom opštom kulturom vremenom se stvar i postoji i segmentirani oblik kulture turistička kultura. U tim sredinama turistička kulturna potreba je postala sastavni deo opšte kulturne potrebe. Iz tih sredina se i emituje najveći broj turista.

11

Turistička kultura je takav oblik kulture koju čini usvojenost navika putovanja i posedovanje sume pozitivnih stavova prema turističkim vrednostima i turizmu uopšte.

Brojni su motivi, pobude, želje koje nagone ljude da realizuju, ispune ili bar potisnu turističke kulturne potrebe. Iako potisnute, kulturne turističke potrebe su latentne i samo čekaju momenat oslobađanja i ispoljavanja. Većina autora se slaže da turistička kulturna potreba nema tačku saturacije, zasićenja. Ona se može prikriti, ispoljiti i transformisati u neku formu ispoljavanja u zavisnosti od promena u okruženju pod uticajem spoljnih faktora i unutrašnjih potreba. Kultura i umetnost, odnosno kulturna i umetnička ostavrenja, sigurno su jedan od bitnih pokretača turističkih kretanja i razvoja turističkih kulturnih navika.

12

KULTURA, UMETNOST

Dve reči, dva pojma koja sigurno spadaju u grupu vrlo teško objašnjivih. Mnogi teoretičari, mnoge enciklopedije, istoričari, filozofi, pokušali su da proniknu u tajne ovih reči. Sve ih je nemoguće navesti, a svoje mišljenje teško izdvojiti. Ovo je samo pokušaj navođenja onog što je najbliže, poznato, bez traženja opštih definicija. Dakle šta je kultura? Jedna od definicija data u Maloj Prosvetinoj enciklopediji ( II tom, str. 356) je sledeća:

kultura skup svih materijalnih i duhovnih vrednosti (procesa, promena i tvorevina) koje su nastale kao posledica materijalne i duhovne intervencije čoveka u prirodi, društvu i mišljenju, a bez kojih ne bi moglo postojati ljudsko društvo ni u najjednostavnijim oblicima organizacije.

Dokaz za ovakav stav su "primitivna" društva koja su se još održala u nekim krajevima zemljine kugle i njihova kultura.

Prema istom izvoru osnovni smisao kulture sastoji se u tome da se olakša održanje, produženje i napredak ljudskog društva. Ona je najviši izraz Čovekovog stvaralaštva koji je uvek, manje li više istorijski uslovljen. Prema istom izvoru postoje više značenja kulture: 1. sve ono što nastaje ljudskim radom kao obrada prirodnih predmeta ili kao proizvodnja novih

predmeta (zemljoradnje, zanatstva, primenjenih nauka); 2. svi oni oblici ljudskog izražavanja pomoću kojih saopštava svoje iskustvo, saznanja, ideje i

viđenje sveta drugim ljidima (pismo, razna verovanja, filozofska shvatanja, naučna objašnjenja, umetnička izražavanja);

3. kultura je i društvena sredina koju čovek zatiče rođenjem i određena pravila života kojima se on mora prilagoditi (običaji, društvene navike, norme, zakoni, sistem komunikacija i simbola, verovanja...);

4. kultura je i deo samog čoveka, njegove navike ponašanja, potrebe, znanja, dodor sa tekovinama duhovne kulture što ih čovek stiče i prihvata u toku svog života;

5. najčešće se pod kulturom podrazumeva samo određeni broj kulturnih ustanova, kao jedan sektor društvenog života.

Poreklo reči kultura je od latinskog "cultus" što istivremeno znači obrađivanje, gajenje, negovanje, što je izraz čovekove prvobitne vezanosti za teritoriju na kojoj je živeo. Kasnije dobija i sva ona druga značenja.

Osnovne funkcije kulture su: 1. sredstvo čoveka za opstanak, za savlađivanje prirode; 2. komunikativna funkcija - ogleda se u neophodnosti da izolovane jedinke međusobno

komuniciraju i time zadovoljavaju potrebe izvan sebe i pomoću drugih; - najznačajnija funkcija u odnosu na turizam;

3. funkcija označavanja i osmišljavanja - čovek razvija teoriju i praksu označavanja (gestovi, znaci, simboli, slike, mimika, odeća, pozdravi, običaji...;

4. funkcija sakupljanja, čuvanja i korišćenja informacija iz istorije u cilju odupiranja entropiji (preprekama). Rezultat ove funkcije je pojava čitavog niza kulturnih institucija (muzeji,arhivi, pozorišta, instituti, film...;

5. funkcija stvaranja i praćenja realizacije ili primene normi ponašanja, a u cilju sprečavanja delovanja negativnih uticaja pojedinaca;

6. kultura je rezultat uzajamnog dejstva društva i pojedinca - zadatak kulture je da socijalizuje jedinku, i istovremeno da joj omogući razvitak ličnosti kao individue;

7. kultura ima i funkciju stvaranja izvesnih oblika kulturnih tvorevina u cilju obezbeđenja uslova za oslobađanje čoveka - (umetnost; nauka, ljubav, sport, zabava...

13

Iz ovih par teza o kulturi izdvojili bi smo da je umetnost jedan oblik ljudskih kulturnih izražavanja, jedna od funkcija kulture, a da li samo to? Jedan od zaista divnih odgovora dala je Helen Gardner (3,11-12):

"Šta je umetnost? Ne znamo. U zabunu nas dovodi suština toga tajanstvenog, neopipljivog, definicijama nepodložnog nečeg što nazivamo umetnošću. S druge strane sasvim određeno znamo da su od najranijih vremena do današnjih dana ljudska bića širom sveta izražavala svoj doživljaj konkretnim opipljivimformama, koje nazivamo umetničkim delima. A znamo i to da čovek bez umetnosti ne može. Kakav bi nam život bio kada bi smo ga lišili ostvarenja arhitekture, keramike slikarstva, muzike, poezije, drame i igre? Umetnička dela, dakle, postoje i uvek su postojala i bila nužna čoveku. Ona su ljudski doživljaj pretočen u forme koje opažamo čulima. Slike i igru vidimo, vidimo i čujemo književnost, čujemo muziku, osećamo površine dela ili krčaga i tkanje komada satena ili baršuna. Ali to nije sve. Naši čulni utisci i opažaji dovode do emocionalmnih reakcija, a razume je tu da objasni. Oset, emocija i razumravnopravno učestvuju u procesu razumevanja. Kako onda, da se snađemo? Gotovih formula ne može biti."

Dakle u užem smislu umetnost je sposobnost ili veština- (originalno značenje iz antičkih vremena), a u širem smislu umetnost je sposobnost da se pomoću čulnih simbola izrazi određeno viđenje i shvatanje sveta i istine.

Poreklo umetnosti leži u čovekovoj potrebi da osmisli vlastito iskustvo i da stvori novi

osobeni svet pomoću različitih izražajnih sredstava - reč, boja, pokret, ton, plastični oblik.. Karakteristike umetnosti bi se mogle iskazati ovako:

1. sintetička ljudska delatnost jer ona pomoću čulnih simbola stvara celovit svet vlastitog bića. 2. subjektivna -ljudska delatnost jer izvire iz unutrašnjih nagona, osećanja 3. ne podleže pod kategoriju napretka - jednom sačinjeno i zaokruženo umetničko delo predstvalja

potpuno zaokruženu celinu i estetska vrednost ne bledi vremenom. 4. dvostruka priroda - s jedne strane je samosvojna, imanentna, ali kao proizvod čovekove

delatnosti uslovljena je društvenom praksom i istorijskim momentom (ona je i vanvremenska i istorijska)

5. umetnost je bitno komunikacijski akt jer uvek podrazumeva odnos između stvaraoca dela i publike. Komunikacija je dvosmerna.

U odnosu na medijum izražavanja umetnost se može podeliti na: književnost (reč), slikarstvo

(boja, senka,linija), vajartsvo (plastična forma), arhitektura (plastični oblik, forma), muzika (ton), igra (pokret).

Umetničko delo je opredmećenje ljudskog doživljaja. Umetnik je taj koji odabira pojedinosti iz života i ponovo ih sređuje u konkretnu formu. On odabira delove i spaja ih u jedinstvo. Od unutarnje životne snage tog jedinstva zavisi uspeh umetničkog stvaranja i dela.

14

POJAM I KLASIFIKACIJA KULTURNIH DOBARA

Mnogi objekti, predmeti, pojave i događaji nastali tokom duge istorije razvoja čovečanstva imaju neka zajednička svojstva - imaju svojstva da su ih stvorili ljudi kao rezultat duhovnog doživljaja stvari i pojava, odnosno umetničkog stvaranja. Poreklo umetničkog stvaranja se nalazi u ljudskoj potrebi da osmisli vlastito iskustvo i da stvori svoju viziju sveta pomoću različitih izražajnih sredstava i čulnih simbola - reč, boja, pokret, ton, linija, plastični oblik. Umetničko delo, kao opredmećen ljudski doživljaj je rezultat subjektivnog doživljaja, ali istovremeno pruža zadovoljstvo i onome ko ga posmatra, sluša, upoznaje. Umetnost, kao srž kulture, je dakle komunikacioni proces i uvek podrazumeva dvosmerni odnos između stvaraoca dela (umetnika) i publike. Osim umetničkih dela, čovek tokom svog ličnog i društvenog kulturnog razvoja stvara i druge tvorevine koje možda nemaju svojstva umetničkog dela, ali koja imaju istorijski, društveni ili drugi kulturni značaj. Ta dela su nastala i nastaju kao izraz materijalne i duhovne kulture jednog čoveka, grupe ili naroda i imaju svojstva koja zadovoljavaju neke od ljudskih potreba u sferi kulturnih potreba (estetski doživljaj, opuštanje, zabava, razonoda, informisanje, kontaktiranje...) Takve tvorevine se mogu nazvati kulturnim dobrima. U stručnoj i naučnoj literaturi se sreće veliki broj različitih termina, definicija i kriterijuma razvrstavanja različitih tvorevina koje je čovek stvorio tokom civilizacijskog razvoja. Tako se sreću termini: kulturni ili kulturno-istorijski spomenici, kulturna dobra, kulturne vrednosti, kulturna baština, spomenici kulture itd. i td. Kulturno-istorijski spomenik. Ne postoji univerzalna definicija kulturno-istorijskog spomenika, ali se kao osnovna može prihvatiti sledeća data u Zakonu o kulturnim dobrima (Sl. glasnik SRS, 6/90): "Spomenici kulture su nepokretne i pokretne stvari, kao i grupe stvari koje se zbog svoje istorijske, naučne, tehničke ili kulturne vrednosti smatraju za kulturna dobra od posebnog značaja za društvenu zajednicu... Spomenici kulture se koriste i upotrebljavaju prema svojoj nameni i prirodi radi zadovoljavanja kulturnih i drugih potreba ljudi". Ova definicija u kontekstu turizma bi bila: Kulturno-istorijski spomenici su objekti i prostori materijalne kulture koji imaju neko od svojstava turističke atraktivnosti (estetika, znamenitost, kuriozitet) i koji deluju nadražujuće podsticajno na psihičke funkcije čoveka koji teži da zadovolji svoju kulturnu turističku potrebu. Ovaj pojam je uži od pojma kulturnog dobra koji podrazumeva i duhovne tvorevine. U brojnoj grupi kulturnih turističkih atraktivnosti (motiva), kulturno-istorijski spomenici zapravo predstavljaju grupu umetničkih turističkih atraktivnosti. Nastali su radom umetnika ili drugih stvaralaca kroz istoriju i do danas su u većoj ili manjoj meri sačuvali prvobitna svojstva kojima svedoče o kulturi i umetnosti epohe i kraja u kojoj su nastali. Kulturno-istorijski spomenici su značajan segment turističke ponude jednog područja. Oni obogaćuju i turistički ambijent i sadržaj turističkog boravka. Kroz kvalitetnu turističku ponudu spomenika obezbeđuje se zadovoljenje kutlurnih potreba turista, kao bitne komponente turističke potrebe. Iz tih razloga bitno je ustanoviti metodologiju turističke valorizacije kulturno-istorijskih spomenika kako bi se, pri formiranju turističke ponude nekog kraja, moglo utvrditi koji od spomenika kulture ima takva i tolika svojstva da može predstavljati turističku atraktivnost na kojoj se može osloniti razvoj turizma. Kulturno dobro. Bez pretenzija da se dublje uđe u problematiku definisanja pojava i predmeta kulture, a u cilju izbora najadekvatnijeg termina za potrebe analize značajnih kulturnih dobara za

15

turistički razvoj, prihvaćen je termin kulturno dobro, kao najčešće upotrebljavan, ali i najobuhvatniji termin.

Kulturna dobra su stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture koja imaju takva svojstva da zadovoljavaju deo ili ukupnu kulturnu potrebu savremenog čoveka. Ona su od posebnog značaja za umetnost, kulturu, istoriju jednog društva, te se najznačajnija stavljaju pod posebnu društvenu zaštitu.

Kulturno dobro je širi pojam od pojma kulturno-istorijski spomenik koji podrazumeva materijala kulturna dobra. Svojim osnovnim svojstvima kulturna dobra su sastavni deo života čoveka, ona utiču na kulturaciju, i obogaćenje duhovnosti čoveka. Kao takva, kulturna dobra su i neizbežan deo turizma, kao socio-kulturnog i prostornog fenomena. Nezamisliva su turistička kretanja, bilo kog tipa bez kontakta sa kuzlturnim dobrima. Međutim, kako bi se kulturna dobra mogla kvalitetnije i na pravi način prezentovati kroz turizam moraju posedovati i određena dodatna svojstva. Dakle, za turistiku prezentaciju su bitne osnovne, ali i dodatne karakteristike kulturnih dobara koje ih svrstavaju u red značajnih turističkih vrednosti i sve češće pokretača turističkih kretanja. Te karakteristike bi bile:

• da imaju svojstva spomenika kulture - umetničke, estetske vrednosti, znamenitost, • da imaju kulturni i/ili istorijski značaj ili značaj za razvoj nauke, • da imaju svojstvo atraktivnosti, prepoznatljivosti, raritetnosti, spektakularnosti, ili druge

kulturne karakteristike, • da budu uređeni, organizovani ili pripremljeni ne samo za kulturološku već i turističku

prezentaciju.

VRSTE KULTURNIH DOBARA U zavisnosti od fizičkih, umetničkih, kulturnih, istorijskih svojstava, kao i u zavisnosti od mogućnosti turističke prezentacije, sva kulturna dobra mogu se podeliti u više grupa:

1. arheološka nalazišta; 2. dela sa spomeničkim i umetničkim svojstvima,(dela arhitekture, dela slikarstva i

vajarstva, dela primenjenih umetnosti, ostvarenja dramske,muzičke ili filmske umetnosti; 3. prostorne kulturno-istorijske celine (stara jezgra gradova, značajnije seoske ambijentalne

celine i etno-parkovi, manastirske celine, srednjovekovni gradovi i utvrđenja); 4. znamenita mesta ili spomen-obeležja; 5. folklorno nasleđe zgrade i prostori narodnog neimarstva, ostvarenja materijalnog i

duhovnog narodnog stvaralaštva; 6. manifestacione vrednosti; 7. ustanove kulture (muzeji i galerije, kulturni centri).

16

KARAKTERISTIKE KULTURNIH DOBARA Klasifikacija kulturnih dobara izvršena je na bazi njihovih fizičkih, umetničkih, kulturnih i istorijskih svojstava, kao i mogućnosti turističke uređenosti i prezentacije. U tom smuslu u Jugoslaviji se mogu izdvojiti sledeće grupe kulturnih dobara i istaći najkarakterističniji primeri pojeinih grupa. 1. Arheološka nalazišta su delovi zemljišta na kojima se nalaze otkriveni i potpuno ili delimično iskopani, konzervirani i uređeni ostaci nepokretnih objekata, kao i pokretni predmeti iz ranijih istorijskih perioda. Sudbina otkrivenih arheoloških nalazišta je najčešće neizvesna zbog, još uvek, nepronađenih odgovarajućih tehnika konzervacije koje bi osiguravale dalji život predmeta i delova zgrada koji su vekovima bili u posebnim mikroklimatskim uslovima ispod površine zemlje. Za sada se najčešće pristupa odnošenju pokretnih predmeta u prostorije muzeja, gde se može ostvariti najbolja zaštita. U Jugoslaviji postoje brojna arheološka nalazišta iz perioda praistorije, a najznačajnija iz neolita, kao i nalazišta iz antičkog grčkog i rimskog perioda. Najznačajnija nalazišta su: Lepenski vir, do sada najbolje ispitano i uređeno za posetu, a i kulkturno-istorijski najznačajnije nalazište.Od ostalih praistorijskih nalazišta treba spomenuti pećine Zlotsku, Risovaču i Crvenu stijenu. Iz perioda neolita značajna su nalazišta u Vojvodini: Vinča, Starčevo, Gomolava, zatim Predionica kod Prištine, Risan u Crnoj Gori, pa Atenica, Karaburma i druga nalazišta. Većina njih su nedovoljno atraktivna i nedovoljno opremljena za turističku posetu. Iz antičkog grčkog perioda značajnija su nalazišta u Crnoj Gori (Budva), mada nedovoljno atraktivna za turističku posetu. Iz rimskog perioda je očuvano znatno više arheoloških nalazišta i spomenika kulture. Sigurno najpoznatija i za turističku posetu bolje opremljena su nalazišta: Sirmium, Singidunum, Naisus i Mediana, pa Gamzigrad i Caričin grad, neopravdano zapostavljeni i neistraženi, više spomenika u području Đerdapa, pa crnogorski gradovi Risan, Ulcinj, Duklja. Svi oni nedovoljno uređeni, naročito ne revitalizovani, oživljeni različitim aktivnostima kulture koje bi im dale život i privlačnost za posetioce. 2. Dela sa spomeničkim i umetničkim svojstvima. Ova grupa kulturnih dobara predstavlja vrlo raznovrsnu i po vrstama mnogobrojnu grupu koja obuhvata sva ona dela koja imaju, pre svega, umetnička svojstva sa izraženim kulturnim i istorijskim značajem, bez obzira na istorijski period u kojem su nastala. U zavisnosti od vrste umetnosti čiji su produkt, sva ova dela se mogu razvrstati u tri podgrupe:

• dela arhitekture - objekti i njihove celine, • dela likovnih umetnosti - slikarstva, vajarstva i primenjenih umetnosti, • ostvarenja dramske, muzičke ili filmske umetnosti.

a. Dela arhitekture mogu biti : dvorci, palate, gradske kuće, vile, koje se nalaze u okviru gradova, kao što su ona u Beogradu (Konak kneginje LJubice, Kapetan Mišino zdanje i druga), u Novom Sadu, baroknae zgrade u Sremskim Karlovcima,tipična arhitektura Cetinja, tipična barokna arhitektura manjih gradova u Vojvodini, zatim u Srbiji, u banjskim mestima koja imaju tradiciju lečilišta i u kojima su bogati ljudi zidali lepa zdanja, ili dvorci u Vojvodini van gradova, nedovoljno afirmisani (sem Fantasta kod Bečeja), ali koji bi mogli biti vrlo atraktivni za posetioce. Brojne i raznovrsne crkve, građene u klasičnim evropskim stilovima, ili što je mnogo češće u specifičnim stilovima našeg podneblja, a vrlo često oslikane ili ukrašene ikonama, predstavljaju takođe interesantan motiv za obilaske i razgledanje. Ukoliko su rađena kao tipična za određen arhitektonski stil, dela arhitekture mogu predstavljati privlačan motiv za turističke obilaske ili boravak turista. Takvi objekti su u razvijenim turističkim sredinama, najčešće osnovni motiv dolaska turista u one gradove, seoska područja ili izolovane komplekse (dvorci),koji daju značaj

17

ovim delima, i koji su dela arhitekture pretvorili u žive institucije (muzeje, izložbene paviljone, koncertne dvorane) ili su ih adaptirali u turističke objekte, najčešće ekskluzivne ponude. Pozitivan primer takvom pristupu arhitektonskim ostvarenjima je Velika Britanija u kojoj turizam velikim delom počiva upravo na takvim vrednostima. U načoj zemlji dobri primeri su Cetinje, dvorac Fantast, kao i pojedine banje - Aranđelovac, Banja Koviljača, Vrnjačka banja i duge. b. Dela slikarstva i vajarstva su još brojnija, međutim za turizam su ona skoro uvek dopunski motiv turističke posete, sem u izuzetnim slučajevima, kao što su dela vrhunskih slikara svetskog glasa. Naša zemlja nije bila vodeća umetnička sila u istoriji, ali u pojedinim periodima rad pojedinih umetnika dostizao je vrednost međunarodnog značaja i takva dela mogu biti interesantna. Ostavljajući srednjevekovne freske, kao ostvarenja čiju prezentaciju treba povezati sa prezentacijom manastira kao celine, jer su neprenosive u originalnom obliku, postoje i dela umetnika koja imaju svoju pojedinačnu vrednost. Takvi umetnici su iz perioda baroka Teodor Kračun i Jakov Orfelin, zatim slikarstvo 19. veka sa poznatim slikarima: Katarina Ivanović, Arsa Teodorović, Konstantin Danil, pa romantičari Đura Jakšić, Uroš Predić, Paja Jovanović, vajar Toma Rosandić, ili dela Ivana Meštrovića, pa impresionista Nadežda Petrović. Slikarstvo 19. veka je u Vojvodini bilo vrlo razvijeno, tadašnji slikari su, učeći u Evropskim centrima umetnosti, dostigli scojim radovima evropski nivo, ali njihova dela se još uvek ljubomorno čuvaju od brojnijih pogleda posetilaca. Ista sudbina prati i ostavrenja umetnika 20. veka. Slikarstvo teško može biti samostalan motiv turističkih kretanja, međutim, mora se i može pronaći put da se ta dela glasnije i interesantnije pokažu znatiželjnim postiocima, kao na primer: pokretne povremene tematske izložbe, bijenale, popularizacija preko grafičkih propagandnih sredstava, slikarske kolonije. 3. Prostorne kulturno-istorijske celine. Ova grupa kultrunih dobara je najbrojnija, ali i najpogodnija za turističku valorizaciju i prezentaciju. Samim tim što su to prostori, dakle veće celine, kompleksi zgrada, sa okolnim ambijentom, ali i brojnim ostvarenjima unutar tih prostora, omogućuje bolju uočljivost, prepoznatljivost za posetioce. U ovoj grupi kulturnih dobara su i naša do sada najbolje vrednovana, zaštićena i prezentovana ostvarenja kulturnog razvoja. Prostorne kulturno-istorijske celine možemo podeliti u sledeće grupe:

• stara jezgra gradova, • seoske arhitektonske celine, • ostale ambijentalne celine, • manastirske celine, • srednjovekovni gradovi i utvrđenja. • kulturni pejzaži

a) Stara jezgra gradova su vrlo omiljeno mesto boravka turista, mesta dešavanja trgovine, kulture, susreta i zabave ljudi. Interesantna su i očuvana stara jezgra gradova u Vojvodini, (Sremski Karlovci,Subotica,Zrenjanin, Sombor, Vršac), sa karakteristikama provincijalizma pojedinih evropskih pravaca. Stari gradovi u Crnoj Gori imaju svoju specifičnost (svetska kulturna baština Kotor - danas u tužnom stanju, pa Budva, Risan, Ulcinj i drugi), gradovi u Srbiji (Beograd,Niš, Valjevo) ili oni sa specifičnim stilom balkanske arhitekture,(Novi Pazar), pa naročito gradovi na Kosovu - Prizren, Peć, Priština, takođe imaju svoju fizionomiju. Svi oni zajedno nedovoljno su afirmisani, a još manje uređeni i ponuđeni turistima. b) Seoske arhitektonske celine - nastale u nekadašnjim selima, danas varošicama ili gradovima, kao rezultat originalnog narodnog neimarstva koji je imao svoj specifičan umetnički izraz tako prepoznatljiv za naše krajeve. I upravo ta prepoznatljivost je onaj momenat koji im daje i poseban turistički značaj i za strane posetioce, koji dolaze iz zemalja koje su imale renesansu, barok,

18

klasicizam, ali nisu imali kombinaciju vizantijske, gotske i romanske arhitekture, snažne uticaje islama uz autohton umetnički izraz. c) Ostale ambijentalne celine (čaršije, trgovačke ulice, bazari, pijace, kuće u kojima su živeli značajni ljudi ili se dogodili značajni događaji), su uvek vrlo privlačno mesto za znatiželjne posetioce, koji u tim prostorima upoznaju život običnog čoveka, tako specifičan u svakoj regiji ili zemlji. Oni su uvek korisna dopuna turističkog boravka.Takvih primera ima zaista mnogo i ima ih u gotovo svim sredinama. d) Manastirske celine - grupa kulturnih dobara koja sigurno zaslužuje, i moramo reći i uživa, poseban tretman u kulturološkoj, ali i turističkoj valorizaciji i prezentaciji. Brojni manastiri u Srbiji i Crnoj Gori, nastajali od 9. do 18. veka, uvek su nosili pečat ne samo specifične umetnosti tog vremena, nego i ukupnog kulturnog stvaralaštva pojedinaca i naroda. Teško bi bilo na ovom mestu nabrojati sve manastire, ali svaka grupa, svrstana po dominantnom umetničkom stilu, nosi neke specifičnosti i značaj: Manastiri raške škole sa veličanstvenom Studenicom i Sopoćanima, čiju vrednost je priznala i svetska kulturna javnost, i brojnim freskama u njima od kojim su neke i pojedinačno zaštićene kao ostvarenja međunarodnog zanačaja - Mileševski Beli anđeo, Studeničko Raspeće, ili Uspenje Bogorodice u Sopoćanima. Srpsko- vizantijska škola je dala jednu Gračanicu, a Moravska škola, sa najviše našim umetničkim izrazima, dala je ne samo specifične objekte Ravanicu, Lazaricu, Manasiju, LJubostinju i druge, nego i specifične freske po svom koloritu, dimenzijama i pre svega tematici. I ne treba zaboraviti manastire kasnijeg perioda: Fruškogorske, Ovčarsko-kablarske i naravno manastire Crne Gore sa veličanstvenom Moračom i Pivom. Naravno vrednost manastira se ne završava na objektima ili freskama, oni su vredni i trebali bi biti interesantni i po ukupnom doprinosu koji su dali u kulturnom i istorijskom razvoju naše zemlje. Danas je većina manastirskih celina rekonstruisana, obnovljena, vrlo često i osmišljeno uređena za posetu, te one predstavljaju vrlo privlačne ambijente ne samo za kratku posetu nego i za boravak u njima. Međutim, dalja aktivnost na boljoj prezentaciji i promociji je sigurno korisna, pogotovu na inostranom tržištu. e) Srednjovekovni gradovi i utvrđenja - još jedna grupa kulturnih dobara na koju se vrlo često zaboravlja i čija ostvarenja do danas nisu našla odgovarajuće mesto u turističkoj valorizaciji i prezentaciji. Neki pokušaji na Kalemegdanu, Petrovaradinskoj tvrđavi, u Niškom ili Smederevskom gradu su manje ili više uspešni, ali zato ostali gradovi, kao što su Golubac, Ram, Počitelj, Stari Bar, Ulcinj i drugi i dalje primaju samo pojedinačne posetioce ili sporadične manifestacije, bez celovito osmišljene revitalizacije i prezentacije. Postoje brojni primeri u Francuskoj, naročito Engleskoj, koji su od starih dvoraca i utvrđenja napravili prave kulturne i turističke centre. f) kulturni pejzaži - Neumorna istraživanja UNESCO-a, i stalna borba na zaštiti prirode i kulturne baštine, od 1992. godine proizvela je i postojanje još jedne liste UNESCO-a- Liste kulturnih pejzaža, koja trenutno sadrži relativno mali broj kulturnih pejzaža u svetu (po podafcima iz 2001. godine oko 20-tak u celom svetu), a ni jedan u Jugoslaviji. Kulturni pejzaži su svedoci kreativne genijalnosti, socijalnog razvoja, kao i maštovitosti i duhovne vitalnosti čovečanstva, oni su zapravo deo kolektivnog identiteta. Postoji veliki broj različitih pejzaža u različitim regionima sveta, a kroz kombinovan rad prirode i čovekovih aktivnosti ističe se dug i prisan odnos izmedju ljudi i njihovog prirodnog okruženja. Osim toga što složenim i stalnim načinom sjedinjuju kulturno i prirodno, kulturni pejzaži se višestruko razlikuju od dobara sa Liste svetske baštine. Po definiciji su veća prostranstva od strogo spomeničkih celina. Pojedini kulturni pejzaži su odabrani zbog svoje jedinstvene i spektakularne

19

prirode, a mnogo njih je trag originalnog ljudskog obeležja koje je vidljivo u čitavim oblastima, ponekad velikim kao neki podkontinent. Ovi drugi su dragocenije vrednosti. 4. Znamenita mesta ili spomen-obeležja. Ova grupa kulturnih dobara obuhvata prostore i objekte od posebnog značaja za istoriju naših naroda i predstavlja tipične spomenike, koji pojedinačno ili u grupama ukazuju na značajne događaje, ličnosti i mesta. To su: spomen groblja i pojedinačni spomenici ili spomeničke celine (memorijalna mesta). Takvih kulturnih dobara u našoj zemlji ima dosta, bilo da su nastala u momentima istorijskih događaja ili, naknadno kao uspomena na određene ličnosti i događaje i većinom su dobro očuvani i uređeni. Pojedina memorijalna mesta imaju i značaj za evropsku istoriju, i predstavljaju velike komplekse lepo osmišljenog i uređenog prostora. Njihova turistička valorizacija i prezentacija se može obogatiti raznovrsnim odgovarajućim manifestacijama ili scenskim prikazima. 5. Folklorno nasleđe. Pod folklorom se podrazumeva narodna umetnost koja se spontano razvija kao deo tradicionalne materijalne i duhovne kulture. Objekti, tvorevine i pojave folklornog stvaralaštva specifični su za svaku zemlju, pa i za pojedine delove, a pogotovo za Jugoslaviju čije su geografske, istorijske i etničke karakteristike veoma raznolike. To šarenilo, svojevrstan kulturni milje, daju poseban pečat folklornom stvaralaštvu i u zemljama koje mu pridaju odgovarajući značaj, predstavljaju vrlo privlačan i turistički motiv. Po specifičnosti nastanka i osnovnim karakteristikama, ova dobra mogu biti:

o zgrade i prostori narodnog neimarstva- brvnare, bondručare, prizemljuše od naboja, zemunice, različiti pomoćni objekti, jedinstvene crkve brvnare.

o ostvarenja materijalne i duhovne kulture stvaralaca iz naroda - nošnje, muzika, igra, “naivno” slikarstvo i vajarstvo, u kojem imamo i stvaraoce sa svetskim glasom (Kovačićko slikarstvo).

o ostvarenja tehničke kulture naroda - stari zanati: duboresci, kujundžije na Kosovu, ćilimari iz Pirota i planinskih sela, grnčari sa juga Srbije, ali i iz Vojvodine, pletilje sa Zlatibora, pa ćurčije, opančari, kazandžije i mnogi drugi.

Mogućnosti turističke prezentacije folklornog stvaralaštva su brojne: različite kulturne manifestacije, priredbe i smotre folklora, kao što su: Kosidba na Rajcu, Dužijanca u Subotici, Dani ludaje u Kikindi, različite setvene, žetvene svečanosti, dani berbe (grožđa, voća), viteške igre. Takođe se mogu organizovati izložbe starih zanata, uređenje starih čaršija sa oživljenim zanatima. Etno-parkovi su celovit i sveobuhvatan način prezentacije ukupnog folklornog stvaralaštva i svojevrsni muzeji pod vedrim nebom. Poznati su u zemljama Skandinavije, Rumuniji, Mađarskoj ili Bugarskoj, ali mi ih još uvek imamo malo. 6. Manifestacione vrednosti. Ova grupa kulturnih ostvarenja je vrlo raznovrsna, ali obuhvata u principu sva ona ostvarenja koja se prikazuju na sceni, koja podrazumevaju posmatranje, kontaktiranje između stvaraoca, izvođača i posmatrača. Neka dela i ostvarenja su umetnička ostvarenja, a neke podrgupe obuhvataju savremena ostvarenja i potrebu i izraz našeg vremena. To su: • ostvarenja savremene scenske i filmske umetnosti , • predstave, priredbe i festivali, kao oblik prikazivanja ostvarenja drugih umetnosti, • kulturne i zabavne manifestacije različite sadržine, odgovarajućeg kulturnog nivoa, • poslovne manifestacije i sajmovi, • sportske manifestacije.

Već samim tim što su izraz scenskog prikazivanja ili komunikacije, ova ostvarenja su prilagođena za turističku prezentaciju i vrlo su privlačna za posetioce. Ona su sastavni deo turističkog boravka posetilaca nekog mesta ili regije, a vrlo često i osnovni motiv dolaska turista u neko mesto.

20

7. Ustanove kulture sa svojim aktivnostima. Ustanove kulture nisu same po sebi kulturna dobra, ali svojim aktivnostima oni stvaraju nova dobra koja imaju posebno mesto u prezentaciji kulturnih dobara neke regiije. To su:

• muzeji • kulturni centri.

a. Muzeji su svojevrsne institucije nauke, kulture i obrazovanja čija je osnovna funkcija sakupljanje, proučavanje, priprema za izlaganje i izlaganje raznovrsnih predmeta istorije, kulture i umetnosti, nastalih tokom razvoja nekog područja. Bez obzira da li su opšteg karaktera (kao nacionalni, zavičajni ili narodni muzeji) ili specijalizovani muzeji sa tematskim zbirkama i izložbama, muzeji predstavljaju vrlo omiljeno mesto u turističkoj ponudi nekog mesta. To su najčešće mesta na kojima se može sagledati stvaralaštvo različitih umetnosti kroz istorijski, kulturni i geografski presek. Međutim, muzeji su istovremeno i institucije koje svojim dodatnim aktivnostima stvaraju nove vrednosti: prezentacije kulturnih ostvarenja, tematski razgovori, mali koncerti, večeri poezije, revije različitih ostvarenja i slično, a koje oživljavaju muzeje i time ih čine pristupačnijim za sve one posetioce kojima muzeji odbijajuće deluju svojom strogošću i patinom. Muzeji su uostalom u svetu mesta sa najvećim brojem evidentiranih posetilaca, od svih kulturnih dobara. U našoj zemlji su organizovani brojni muzeji u svim većim i mnogim manjim mestima. Ali čini se da, sem pojedinih izuzetaka, većina muzeja svoju aktivnost završava na organizovanju stalnih ili eventualno povremenih izložbi, te da su kod nas to još uvek mesta koja pasivno očekuju malobrojne posetioce.

21

LIKOVNE UMETNOSTI KROZ PROSTOR, VREME I TURIZAM

DREVNA UMETNOST OD PRAISTORIJE DO V VEKA

22

UMETNOST PRAISTORIJE U EVROPI

Kada se umetnost prvi put pojavila? Pre milion, ili više stotina hiljada godina? Kakva je bila ta prva umetnost - detinjasta, ili je imala karakter umetnosti? Šta je bila osnovna pobuda ili svrha radi koje je praistorijski čovek, okružen surovim uslovima života stvarao? Ova i slična pitanja se i danas postavljaju pred teoretičarima istorije umetnosti, iako su mnoga dela pronađena, istražena upoređena. Verovatno će pravi odgovor ostati tajna koju sa sobom nosi vreme i istorija zemaljske kugle, kao i mnoge druge tajne. Pretpostavke o suštini i svrsi prvih umetničkih ostvarenja su najčešće sledeće: čovek je stvarao iz potrebe da bude okružen lepim stvarima (mada se smatra da je ta potreba čoveka stvorena tek u ambijentu kulture); ili je stvarao iz koristi, ili kao mamac za žive životinje - mada ove pretpostavke ne proizilaze iz analize mesta i načina nastanka prvih dela, naročito slikarskih; najrealniji odgovor, koga zastupa najveći broj teoretičara je da je čovek stvarao iz njegove težnje da stvara ni iz čega, iz zadovoljstva stvaranja, iz potrebe da kroz stvaranje jasno iskaže svoje misli, strahove. Praistorijska umetnost, ili kako se često opravdano naziva, pećinska umetnost, je izraz čovekovog magijskog poimanja sveta. Prva umetnička dela idu na mnogo hiljada godina pre najstarijih ljudskih kultura Sumera, Egipta, Asirije ili Vavilona. Čovek se u Evropi javlja u četvrtoj, poslednjoj geološkoj fazi u formiranju Zemljine kore, u takozvanom kvartaru. To je bilo razdoblje veoma promenljivih klimatskih uslova, kada se vreme niskih temperatura često smenjivalo s toplom i vlažnom klimom. Ta su klimatska kolebanja bila od odlučujućeg uticaja na život prvobitnog čoveka, na njegovu društvenu organizaciju, način stanovanja i pribavljanja hrane. Svoje oružje i oruđe pravio je uglavnom od kamena ili kostiju životinja kojima se hranio. Razdoblje upotrebe kamena, u kojem se javljaju i prvi oblici umetnosti, naziva se paleolit ili doba neglačanog kamena (500 000.g.- 10 000 g.p.n.e.)

PALEOLIT

Čovek praistorijskog perioda živi u pećinama, otkriva vatru, kamen za oruđa i oružja; preseljava se i traži prostore pogodnije za život; nastanjuje toplije južnije krajeve južne Evrope, Sredozemlja Severne Afrike. Sve do oko 40 000 g.p.n.e. kamene rukotvorine su grube, neobrađene, nastale cepanjem, udaranjem, razdvajanjem. Tek oko 40 000g.p.n.e. događa se preokret i nastaje prva praistorijska umetnost. Njeni pojavni oblici su raznovrsni, a prema današnjim kriterijumima se mogu podeliti na vajarska i slikarska dela. Zajedničko im je da su sva ta dela srodna i u vrlo različitim geografskim prostorima. Značajno je istaći da je ovakva umetnost prethodila pojavi istorijskih civilizacija ne samo drevnih kultura Egipta, Mesopotamije, Evrope, nego se dešava i u istorijsko doba ( na primer u XIX veku u Okeaniji), ali opet kao preteča pojave organizovanije civilizacije. Kao da je to jedan normalni i prirodni sled razvoja ljudskih potreba u kulturi i umetnosti. Najstarija umetnička ostvarenja pripadaju vajarstvu. Osim mnogobrojnih upotrebnih i ukrasnih predmeta obrađenih, oslikanih, najvrednija umetnička ostvarenja tog doba su statuete od gline, mekog kamena i mamutovog zuba. Statuete su najčešće ženske figure, male, često veličine dlana, sa uvećanim grudima i bedrima i zanemarenim udovima. To je predstava majke-boginje, oličenje

23

zemlje, plodnosti, a poznate su kao paleolitske venere. Pronađeno ih je desetak, a najpoznatije su Vilendorfska venera i Venera iz Vestonica. (Sl.1). Dok su venere proizvod slobodne plastike, drugi predmeti, kao kamene pločice na primer, svedoče o pokušajima gravire različitih geomertrijskih ili realnih likova. Specifičnu paleolitsku pojavu predstavlja plastično-slikarska forma utiskivanja otvorene šake u mekanu stenu nepoznatog stvaralačke pobude (pećine u Gargasu). Dug je bio period i put kojim je paleolitski čovek prešao od ovih primitivnih umetničkih iskustava do zapanjujućeg pećinskog slikarstva u pećinama na teritorijama sa obe strane Pirineja, od kojih su najznačajniji ciklusi u pećinama Laskoa i Altamiri, koji vrlo impresivno pokazuju čovekovu težnju da nadvlada životinje u borbi za opstanak. Ciklus slika u pećini Lasko datira iz14000-13500.g.p.n.e. Pećina je otkrivena oko 1940.g. i najznačajnije su slike bikova u jednoj od tri dvorane. Crteži su rađeni crnom bojom na crvenim poljima, a zapanjujuće dobro su uhvaćeni pokreti ovih bikova. Slike i pećini Altamira u Španiji su otkrivene 1879.g., a datiraju iz perioda od 14000-9500.g.p.n.e. Slike na tvanici su rađene crnosmeđim obrubom, a površine su crvene. Na slikama su predstavljeni bizoni u miru, zgrčeni ili ranjeni i pomešani sa likovima čarobnjaka-životinja. (Sl. 2)

MEZOLIT (10 000-6 000g.p.n.e.)

Neolit ili doba glačanog kamena, koje obuhvata vreme od 10000. do 1800. godine pre naše ere, počinje s poslednjim velikim klimatskim promenama u Evropi, s prestankom takozvanog ledenog doba. Glečeri se povlače na sever, a sa njima i severni jelen; čovek napušta pećine, gradi svoja naselja kraj velikih reka ili jezera, pripitomljava pojedine divlje životinje, počinje da se bavi ribolovom i obradom zemlje. @iveći u brojnim zajednicama, on doživljava podelu rada i nove društvene odnose. Za ovo su razdoblje karakteristične tri stvari: početak zemljoradnje, upotreba domaćih životinja i razvoj keramike. Međutim, prelaz iz paleolita nije bio tako brz. Postoji jedno prelazno razdoblje u kojem se staro susreće i meša s novim, i koje se u nauci zove mezolit. Pod uticajem topline i vlažne klime nastaju znatne promene u načinu života nekadašnjih pećinskih ljudi. Doduše, oni svoje oružje i oruđe još uvek prave od grubo obrađenog kamena, a što se umetnosti tiče, skulptura i graviranje na kostima ili kamenu sasvim nestaju, ali je zato crtež i dalje negovan. Pa ipak, u poslednjim pećinskim staništima toga razdoblja u Francuskoj i Andaluziji u Španiji, može se na mnogobrojnim kompozicijama utvrditi da ljudska figura postaje sve više stilizovana, pretvarajući se skoro u geometrijski znak. To se isto događa i s predstavama ptica i životinja, među kojima se ovoga puta javljaju koze, guske, patke i labudovi. Slična se stilizacija ljudske i životinjske figure može videti na najstarijoj keramici Azije, u Iranu, na primer.

NEOLIT (6000-1800. g.p.n.e.)

Ovo doba, poznato još i kao doba glačanog kamena, odlikuje se, pre svega, raznovrsnošću umetničkih i zanatskih proizvoda; međutim, njegova će glavna karakteristika biti razvitak keramike. Napuštajući pećine, ljudi se kao što je već rečeno, naseljavaju kraj jezera i velikih reka, glavnih ako ne i jedinih saobraćajnica toga vremena. Kuće grade na kolju iznad vode. U ovim naseljima nađeno je oružje i oruđe od kremena i glačanog kamena, od životinjskih i ribljih kostiju, a zatim mnoštvo keramike, nakita i fragmenata od bakra ili bronze. Skoro u isto vreme, na Britanskim ostrvima, u Francuskoj, Španiji, Belgiji, Skandinavskim zemljama severnoj Nemačkoj, jednom delu Italije i na Malti, počinje civilizacija megalita. To ime

24

potiče od velikih kamenih spomenika, dolmena, menhira i kromleha.Dolmeni, dva uspravna kamena velikih dimenzija i jedan položen preko njih, služili su kao kolektivne grobnice u kojima su mrtvi bili sahranjivani u zgrčenom stavu, s oružjem, nakitom, oruđem i keramikom. Najpoznatiji dolmeni nalaze se u Krornvalu u Engleskoj, u Bretanji i na ostrvu Malti. Menhiri su ogromni blokovi kamena, poređani u jednoj liniji (Karnak u Bretanji) a kromlesi, kameni blokovi postavljeni u krug, od kojih najveličanstveniji utisak ostavlja složena kompozicija jednog spoljnog, jednog unutrašnjeg kruga i različitih kombinacija parova kamenih blokova u Stounhendžu u Britaniji. (Sl.3) Namena ovih građevina nije naučno utvrđena, a predpostavke su da su imale veze sa kultom mrtvih ili sa obožavanjem sunca, mada ima i drugačijih stavova. Takva jedna građevina nije u pravom smislu reči arhitektura, ali ona joj se najviše približava od svega što u zapadnoj Evropi nalazimo do vremena Rimljana. U svakom slučaju ostaci graditeljstva megalitske kulture su i u kulturnom i u turističkom pogledu veoma interesantna mesta koja organizovano posećuju brojne turističke grupe iz celog sveta. U poređenju s paleolitom, skulptura i slikarstvo neolita predstavljaju osetan pad. Uglavnom se praktikuju gravire na kamenu koje obično prikazuju životinje, prizore iz lova ili domaćeg života. Menhiri su pretežno ukrašeni dekorativnim ornamentima, ponekad reljefima oružja ili figurama nekog božanstva. Slobodna skulptura je malog formata, od kostiju ili pečene zemlje, u obliku ženskih idola, s jako naglašenim očima i nosom a veoma stilizovanim telom. Najveću raznovrsnost predstavlja keramika. Neolitska keramika rađena rukom je jednostavna, ponekad gruba, ponekad prijatnog oblika i proporcija ukrašena koncentričnim ili cik-cak linija ili spiralama i tačkama. Imala je praktičnu primenu u domaćinstvima.

DOBA BRONZE I GVOŽĐA

Iza velikih era paleolita i neolita koje su trajale hiljadama godina dolazi metalno doba. Traje u trećem, drugom i prvom hiljadugodištu pre nove ere, u vreme kada su na Bliskom i Dalekom istoku nastajle prve velike civilizacije i kulture. Starije doba bronze kao i gvožđa u evropu je došlo sa Istoka. Ovaj period predstavlja veliku prekretnicu u razvoju čovečanstva. Metal je omogućio krčenje šuma, obradu zemlje, ali i otkriće moćnih oružja za napade i osvajanja. Proces udaljavanja od prirodnih organskih oblika započet u neolitu nastavlja se i kroz ovaj period. Umetnost je potpuno apstraktna, svedena na simbole i znakove - nastaje geometrijski stil koji se ogleda na ukrasima upotrebnih predmeta od keramike, bronze, gvožđa, na nakitu, oružju, delovima odeće. Nivo života se podiže, grade se ne samo sela iznad vode nego i na kopnu. U to vreme seobe prvih naroda sa dalekog istoka u sve delove Evrope pre svega se rade i očuvani su pokretni predmeti upotrebnog ili kultnog karaktera. Obožavanje boginje majke sve više se potiskuje kultom Sunca koji izražava svest o kružnom toku svega u prirodi. To svakodnevno kretanje sunca na nebu prikazuje se točkovima, sunčanim diskom ili malim kipovima sada složene kompozicije, kao što su upregnuta kola sa točkovima .(Sl.4) U poslednjoj fazi metalnog doba, u periodu upotrebe gvožđa, balkanske zemlje su u dodiru sa prvim velikim evropskim civilizacijama, a zapadnoevropski centar gvožđa je Halštat u Austriji koji je imao značajnog uticaja na razvoj kulture Kelta.

PRAISTORIJSKA UMETNOST U JUGOSLAVIJI

Život najstarijih stanovnika Jugoslavije i najraniji oblici njihvoog stvaralaštva tek se u novije vreme otkrivaju i upotpunjuju zahvaljujući sve brojnijim i opsežnijim arheološkim, antropogeografskim i drugim istraživanjima pre svega brojnih pećina u kojima je živeo paleolitski čovek. Kod nas je iz starijeg paleolita najznačajnija pećina Crvena stijena iznad Trebišnjice u Crnoj Gori. U novije vreme su utvrđena značajna paleolitska nalazišta i u Srbiji: Gradac kod Kragujevca, Risovača kod Aranđelovca i dr. Iako iz mlađeg kamenog doba, nedavno uređena Zlotska pećina, u

25

području Kučaja, jedno je od najbogatijih arheoloških nalazišta ove vrste u Srbiji. U vitrinama ove pećine su sistematski izloženi predmeti materijalne kulture i ostaci izumrlog pećinskog sveta. U vreme neolita čovek počinje da se društveno organizuje i da gradi naselja i van pećina koje mu priroda pruža kao utočište U ovo vreme javlja se i zemljoradnja. Stvaraju se određenije alatke: noževi i sekire, udice i harpuni, strele i koplja, motike i ostalo. Hrana se ne samo sakuplja već i spravlja u sudovima. Sva ova oružja i oruđa oblikuju se najčešće od kamena ili kosti, dok se posude različitog oblika peku od zemlje, još uvek bez grnčarskog vitla. Na osnovu otiska ženskih prstiju pretpostavlja se da su ih oblikovale žene. U vreme neolita razvija se i umetnost. Ona nije samo dekorativne prirode već zalazi i u čisto likovna ili skulptorska rešenja. Dekorativna umetnost izražena je u brojnim rezanim, grebanim i štipanim ornamentima koji su izvedeni često i u dve boje, prvenstveno na grnčarskim sudovima (bojena keramika). Time je postavljena i osnova primenjenim umetnostima, jer su predmeti za svakodnevnu upotrebu počeli da bivaju umetnički obrađeni. Skulptura je u to vreme data u vidu figurina koje, stilizovane s puno simbolike, izražavaju plodnost. Glava ili cela statueta predstavlja pre svega ženu - božanstvo plodnosti. Neolitska nalazišta, koja su razasuta po celoj zemlji, najbrojnija su duž naših velikih rečnih tokova i morske obale. Tako su Morava, Dunav i Sava glavne arterije kojima se kretao čovek mlađeg kamenog doba i stvarao svoja naselja na večitom putu između istočnog Sredozemlja i srednje Evrope. To vreme, koje se protezalo kroz stariji, srednji i mlađi neolit sve do pojave metala u bakarnom dobu (eneolitu), oko 2000. godine pre n.e., trajalo je više milenijuma. Svestrana istraživanja na Dunavu, koja su usledila kao posledica džinovskog poduhvata na izgradnji hidroenergetskog sistema “Đerdap", otkrila su i najranije tragove neolitske civilizacije - dotada nepoznatu kulturu. Prema oceni praistoričara, ova kultura u znatnom stepenu menja profil razvoja najstarijih civilizacija, prvenstveno onih koje se razvijaju u jugoistočnoj Evropi. Lepenski Vir je naselje osobitog oblika, sa oko 140 kuća trapezoidne osnove, s kamenim skulpturama izuzetne vrednosti.(Sl.5.) To su, možda, i prvi ljudski likovi koje je umetnik oblikovao u prirodnoj veličini, zbog čega je ova kultura u kratkom vremenu živo zainteresovala naučnu javnost celog sveta. Na Lepenskom Viru su dati prvi nagoveštaji urbanizma, arhitekture i skulpture, koji ne izražavaju samo umetnost izuzetnih vrednosti već i oblike zavidnih razmera. Po oceni profesora Srejovića, koji je sa ekipom stručnjaka otkrio i proučio lokalitet, ovo veliko naselje i svetilište zemlja je skrivala preko 7000 godina, a pripadalo je ljudima koji su se tek oslobodili surovih uslova klime ledenog kvartarnog doba, do danas nepoznatog u nauci i umetnosti. Likalitet Lepenskog vira je na vrlo savremen način kulturno i turistički uređen i prezentovan brojnim turistima. Već odranije poznata neolitska nalazišta Starčevo i Vinča su primerci kultura koje isto tako potiču s obala Dunava, nedaleko do Beograda, s brojnim spomenicima iskopanim sa obe strane reke. Starčevačka kultura zastupljena je bogatim keramičkim materijalom s dekorativno bojenom ornamentikom geometrijskih šara i primitivnim antropomorfnim statuetama. Vinčanska kultura, mlađa od starčevačke, ima savršenije oblike, kako u posudama tako i u plastici. Posebno su zanimljive antropomorfne figure iz Valača kod Kosovske Mitrovice, sa Predionice kod Prištine i iz pločnika kod Prokuplja. Napredak se uočava i u načinu gradnje kuće od pletera, koja je pretežno pravougaone osnove. Za ovim kulturama sledi ili se javlja istovremeno potiska u severnoj Vojvodini. Od sredine trećeg milenijuma pa sve do prve polovine prvog milenijuma pre naše ere nastaje značajan preokret u životu stanovnika koji su naseljavali tle Jugoslavije. To je vreme velikih migracionih kretanja i kontakata koji su doveli i do prodora brojnih elemenata stranih kultura, a istovremeno i doba koje je zabeležilo znatan ekonomski i kulturni razvitak. U tom razdoblju upotreba metala dolazi do svog punog izražaja. Iz tih razloga ovaj poslednji period praistorije nazivamo metalnim dobom (bakarno, bronzano i gvozdeno).

26

Na početku u Podunavlju se još uvek stanuje u zemunicama. Tokom IV i III veka pre n.e., preko posavsko-podunavskih oblasti u naše krajeve stižu Kelti i preuzimaju vodeću ulogu. Utvrđena naselja, trgovina koja se zasniva na kupovnoj vrednosti novca, lončarsko vitlo koje počinje da se upotrebljava prilikom oblikovanja keramike i, najzad, bolje poznavanje tehnologije metala, postaju baza u razvoju kulture poznate pod imenom latenska kultura- (mlađe gvozdeno doba). Sa egejskih i jadranskih obala dolaze u unutrašnjost zemlje grčki trgovci, zanatlije i umetnici, prenoseći helensku kulturu arhajskog doba, pre svega jonsku. Tako se domorodačko stanovništvo u unutrašnjosti zemlje - Tračani i Iliri - našlo, počev od IV veka, između latenske i helenske kulture.U ovakvim uslovima razvijaju se u primorskoj oblasti gradska naselja i prvi vidovi vojnih utvrđenja (Medun kod Podgorice, Risan u Boki). Tom vremenu pripadaju veoma velike nekropole na Karaburmi i Rospi ]upriji (područje Beograda). Brojne nekropole s bogatim kneževskim grobovima pokazuju da su od VI veka n.e. na celoj teritoriji došle do izražaja tračka, ilirska, a potom i keltska aristokratija. Kao najbolji pimerci služe nam, Novi Pazar, Atenica kod Čačka, s nalazima najdragocenije vrste.Kelti osnivaju u III veku Singidunum - današnji Beograd. Umetnost u doba upotrebe metala sadrži odlike individualnosti pripadajući određenim plemenima i njihovim starešinama. To je, pre svega, bogata umetnost ličnog ukrašavanja - umetnost nakita, a ujedno i umetnost religije koja u duhovnoj kulturi menja shvatanja i pogrebni ritual, primenjujući i spaljivanje pokojnika. Pored antropomorfnih figura i posuda koje se i dalje oblikuju od pečene zemlje, ali na jedan mnogo inventivniji način (kolica iz Dupljaje (Sl.6) i Glasinca, urna iz Dubovca), u bronzi se stvaraju najraznovrsniji predmeti u vidu figura (lirski ratnik iz Vača), oružje, a nakit se radi u ćilibaru i plemenitim metalima - srebru i zlatu. Ni spomenike kulture metalnog doba nismo, na žalost, u mogućnosti da posmatramo na licu mesta (in situ). Kao što je slučaj s pokretnim nalazima iz ranijih epoha, i ovi komadi samo krase vitrine praistorijskih zbirki naših muzeja. Sudbina otkrivenih praistorijskih lokaliteta još uvek je neizvesna, jer tehnika konzervacije spomenika ove vrste još nije uspela da pronađe efikasno sredstvo koje bi bilo u stanju da u novim uslovima van zaštite humusa, učini otpornim osnovni materijal - zemlju, pruće i ostalu nedovoljno postojanu građu - prema atmosferskim i drugim razornim uticajima. Osim Lepenskog Vira, čiji su osnovni elementi kamen i naknadno preparirana stvrdnuta podloga, ili gradova kao što su Medun kod Titograda, ostala otkrivena i ispitana praistorijska nalazišta u našoj zemlji nisu ni mogla biti konerzvirana, a još manje prezentovana na licu mesta. To je, uostalom, slučaj sa lokalitetima ove vrste uopšte, iako u svetu ima pokušaja da se i u tom pogledu nešto preduzme. Izgleda da je zasada još uvek najkorisnije ako smo u mogućnosti da ispitane lokalitete ponovo zatrpamo. Ostaje da se zadovoljimo onim što smo izvadili i odneli u muzeje, kao i dokumentacijom koju smo prikupili i proučili. (Pavlović,)

27

UMETNOST ISTOČNIH CIVILIZACIJA

Prelaz od praistorije u istorijsko doba odigravalo se paralelno na prostorima na Bliskom i Dalekom istoku u Južnoj i Srednjoj Americi. Sa zemljoradnjom i stočarstvom čovek se preobražava u proizvođača hrane i dobara. To je bila velika revolucija koja stvara nove društvene podloge. Otpočinje rađanje prvih civilizacija. Prve velike istorijske kulture nastale su oko 3000. godina pre n.e., u dolinama velikih reka na Bliskom i Dalekom istoku. Na Bliskom istoku tu su doline reka Tigra, Eufrata i Nila.

UMETNOST EGIPTA

U vreme kada se oko 3000. g.p.n.e. prostrano područje nilske doline i delte spremalo da otpočne parabolu svoje trihiljadugodišnje istorije, narod Egipta je već imao za sobom dugu i do danas još slabo poznatu civilizaciju. Već je za tu civilizaciju bilo značajno ono što će biti temeljna karakteristika životu u Egiptu - organizacija života i ljudskog rada takva sa ciljem što boljeg usavršavanja tehnike kontrole nad vodama i razvoja zemljoradnje. Sa gledišta umetnosti, ta je civilizacija već tada započela osnovne crte koje će zadržati do kraja. Taj umetnički izraz nosi obeležje hijeroglifskog pisma, ali malo je praistorijskih svedočanstava iz tog perioda. U plodnoj dolini srednjeg i donjeg toka reke Nila stvorena je, 3200. godina pre n.e., jedinstvena egipatska država sa centralizovanom vlašću, razvijenim sistemom navodnjavanja, hijeroglifskim pismom i razvijenom umetnošću. Umetnost Egipta bila je pretežno namenjena kultu mrtvih. Egipćani su verovali u večni život duše i tela, tako da je staranje o životu posle smrti bilo osnovna briga živih i svrha umetnosti. Kad bi složenim procesom balsamovanja telo pokojnika pretvorili u mumiju, stavljali su ga u grobnicu već opremljenu pogrebnim statuama, zidnim slikama i reljefima, nameštajem i zlatnim predmetima. O načinu na koji je bila opremana faraonska grobnica zna se prema grobnici faraona Tutankamona, koja jedina nije bila opljačkana. Kamen kojim Egipat obiluje, njegova čvrstina i težina koja građevini osigurava trajnost i večnost, a samim tim i pokojniku besmrtnost, uslovili su sistem gradnje sličan megalitskim građevinama, bilo da su u pitanju grobnice ili hramovi. Veliki kameni bokovi slagani su jedan na drugi; tako je nastajala pravolinijska arhitektura: piramidalna kad je reč o grobnicama, a hramovi su građeni primenom takozvanog grednog sistema, s velikm brojem podupirača. Prvobitna egipatska grobnica je mastaba, dugačka, ali relativno niska građevina, koja ima oblik zarubljene piramide. Iz mastabe se već u periodu Starog carstva razvila piramida kao isključiva faraonska grobnica. Božanska priroda faraona izražavala se veličinom grobnice, pa je najstarija piramida faraona Zosera, u Sakari kod Memfisa, razdeljena ili stepeničasta piramida. Ona se sastoji iz šest mastaba, koje su izgrađene jedna na drugoj, i to tako što je svaka gornja manja od prethodne, donje. Iz te razdeljene piramide razvila se dobro poznata piramida sa kosim ravnim stranama koje se na vrhu stiču u jednoj tački. Najlepši građevinski kompleks piramida izgrađen je u Starom carstvu, u grobljanskoj četvrti Gize kod Kaira. To su piramide faraona Keopsa, Kefrena i Mikerina (sl. 7). Kao rezultat matematičkog izračunavanja arhitekata, te piramide čine racionalan sistem neprekinutih površina i linija. Masivne, monumentalne i stabilne, one su jedinsten rezultat umetničke sinteze. Na vrhu Kefrenove piramide i danas se vidi deo savršene oplate od kamenih glačanih tesanika kojima su prvobitno cele piramide bile obložene. U period Srednjeg i Novog carstva grobnice su usecane u prirodnim gromadama stena. Tom tipu pripadaju grobnice iz čuvene Doline kraljeva, u blizini Tebe, na levoj obali Nila. Pogrebni hram, izgrađen ispred grobnice carice Hatšepsute, koja je usečena u steni, ima oblik stepeničastih rampi koje kao da ponavljaju geološku slojevitost stepe ispred koje je hram izgrađen.

28

U periodu Novoga carstva, hramovi, kao staništa bogova, građeni su na desnoj obali Nila, u Luksoru, Karnaku i Edfu. Uobičajeni prilaz hramu činila su dva reda sfingi i dva obeliska ispred samog ulaza u piramida, odlikuje pravim linijama: uspravnim nosačima i vodoravnim gredama. Kapiteli na egipatskim stubovima isklesani su u vidu listova palme, papirusa i lotosa. Egipatska skulptura i slikarstvo bili su namenjeni hramovima i grobnicama, ali ne kao njihova dekoracija, već da izraze božansko poreklo faraona i da osiguraju blagostanje njegovoj duši. Zato se egipatskoj umetnosti nametnula konvencionalnost, zbog koje se čini da se ona u svom trajanju dugom tri hiljade godina skoro i nije razvijala. Statue su stavljane u grobnice kao zamena za telo; one su garantovale besmrtnost pokojnika i zato su, kao i arhitektura, kubičnih oblika, masivne i stabilne. Klesane u jednom bloku kamena, one su manje predstava određene ličnosti, a više odraz večnog i neprolaznog života u onostranom, predstava čoveka izvan prostora i vremena. Na slikama i reljefima, između kojih postoji velika sličnost, jer su reljefi plitki i bojeni, nema perspektive ni iluzije prostornosti. Izvestan raspored u prostoru postiže se preklapanjem oblika. Glavna figura je većih razmera, što je u skladu sa njenim značenjem; glava i noge uvek su prikazani iz profila, a telo spreda, kako “posmatra" prizore iz lova ili zemljoradnje i tako produžava u večnosti svoju ličnu sreću. Figure su bestelesne, u standardnim proporcijama, jer se smatralo da je svaki deo ljudskog tela uvek u istoj srazmeri sa ostalim delovima, pa je ljudska figura komponovana po sistemu od 18 podeljaka. Pored statua, reljefa i slika u grobnice su stavljani i dragoceni predmeti od zlata, emalja, kedrovine, slonovače i dragog kamena. To su sarkofazi, nakit, posmrtne maske i primerci nameštaja, ležaji, prestoli i stolice. Jednostavnim linijama ležaja iz Tutankamonove grobnice inspirisan je, posle mnogo vekova, evropski nameštaj ampir stila. Značajna umetnička ostvarenja su i u oblasti egipatske književnosti - nauke, mistike, istorije, koja su do današnjih dana očuvana na svitcima od papirusa (sl. 9.). Papirusi su služili za slikarske ukrase i pisanje tekstova hijeroglifskim pismom a prema raznovrsnom sadržaju dele se na 300 različitih vrsta.

UMETNOST MESOPOTAMIJE

SUMERSKA UMETNOST Umetnost koja se razvijala u međurečju Tigra i Eufrata, tj. u Mesopotamiji od približno 4000. do 539. godine pre n.e.(nastanak Persijskog carstva), unekoliko se razlikuje od egipatske umetnosti. U odnosu na egipatsku umetnost uočava se nedostatak umetničkih dela. Od slikarstva Mesopotamije skoro ništa nije ostalo. U dolini Tigra i Eufrata nema kamena i zato je u arhitekturi od najstarijih, sumerskih vremena korišćena opeka koja je, istovremeno, najpre bila i materijal za slikovno, a kasnije za klinasto pismo. Kao građevinski materijal, opeka je trošnija od kamena tako da je očuvano malo arhitektonskih spomenika. Upotreba opeke, međutim, navela je građevinare u Mesopotamiji na konstrukciju luka, svoda i kupole. Kako je opeka i siromašan materijal, u arhitekturi je obilato korišćena boja, reljefna kamena stela i bojene glazirane opeke za oplaćivanje zidova. Te opeke su slagane tako da obrazuju predstavu životinje, realne ili fantastične. Već u trećem hiljadugodištu u Mesopotamiji su građeni hramovi – zigurati, vladarske palate i gradovi, od kojih su najmoćniji bili Ur, Uruk i Lagaš. Ostaci zigurata kod Ura su u vidu trostepene piramide koja je postolje za hram. Piramidalno postolje, usmereno ka visini, usmerava pažnju na hram do koga se dolazilo spoljnim stepenicama. Od nekada čuvenog grada Vavilona, sa dvorcima, hramovima i visećim vrtovima, koje je izgradio car Nabukodonosor, danas je ostalo veoma malo. Kapija boginje Ištar i procesiona ulica koja je vodila do Mardukovog hrama, poznatog iz Starog zaveta kao Vavilonska kula, jedini su ostaci.

29

Osim luka, na kapiji se ispoljava i druga osobenost umetnosti Mesopotamije - dekoracija od glaziranih pločica koja predstavlja lavove, zmajeve i bikove (sl. 10). U Mesopotamiji je sačuvano više ostataka skulptura. To su portreti vladara i sveštenika, prikazi vladarskih uspeha u ratu i lovu, njihove zasluge u zakonodavstvu, kao i realistički prikazi životinja. Za izradu skulptura kamen je uvožen, ali su statue, u nedostatku kamena, bile od bakra i bronze. Reljefne predstave su rađene na kamenim stelama koje su u arhitekturi služile za prekrivanje zidova, naročito u vladarskim palatama. Jedna od najstarijih je “Pobednička stela” Naram-Sina, od ružičastog peščara.(Sl.11.)

ASIRSKA UMETNOST Oko XIII v.p.n.e. Asirci su zavladali celom Mesopotamijom. Živeći od vajkada na ovim prostorima izgradili su gradove Korsabad, Ninivu, Nimrud, a južnije na Tigru i Asur. Istorija Asiraca je istorija vojno-privrednog razvoja i osvajačkih pohoda. Osvojivši prostore od Persijskog zaliva do Sredozemlja, od Palestine, sve do iza Tebe, osvojili su i svog vekovnog neprijatelja - Egipat. Umetnost Asiraca je odraz njihove prirode. Gradovi doživljavaju nov sjaj - zigurati se grade do velikih visina, dižu se ogromne kraljevske palate (palata u Korsabadu zauzima 10 ha i ima više od 200 dvorana koje se smenjuju sa dvorištima). Vajarstvo se ogledalo u izradi kipova vladara. Svoj vrhunac Asirska umetnost postiže u ukrašavanju palata plitkim reljefima. Asirci su stvorili mnoštvo prizora u reljefu. To su veoma niski reljefi uklesani u mekom kamenu - kredi ili alabasteru - kojima su prekrivene velike površine zidova u vladarskim palatama, kao što su reljefi iz palate Sargona II u Korsabadu. Ističu se scene lova sa lavovima, konjima i psima prikazanim u različitim stavovima, u skoku ili ranjeni, slomljene kičem. U realističkom prikazivanju životinja Asirci su do danas neprevaziđeni (sl. 12). Od statua klesanih u kamenu ili livenih u bronzi očuvano je nekoliko veoma lepih primeraka, naročito iz sumersko-akadskog perioda, iz trećeg hiljadugodišta pre nove ere. To su portreti vladara, među kojima se ističe bronzana glava, koja možda predstavlja Sargona, osnivača Akadskog Carstva, koji je sebe nazvao “kraljem četiri strane sveta" i proglasio se božanstvom. Među kamenim statuama iz istog perioda ističe se ona koja predstavlja vladara Lagaša Gudea. To je portret, pa je zato umetnik veću pažnju posvetio obradi glave nego tela. Po masivnosti i kubičnosti ona podseća na najlepše egipatske statue iz Starog carstva. Sa minimumom sredstava, umetnik je izrazio dostojanstvo, a istovremeno poniznost vladara pred bogovima, zbog čega je ova statua najviše domet sumersko-akadske umetnosti.

PERSIJSKA UMETNOST

Neprestano izložena napadima i najezdama neprijateljskih plemena, Mesopotamija je 539. godine pre n.e. pala pod vlast Persijanaca sa Iranske visoravni. Pod carevima Kirom, Darijem i Kserksom, Persijsko Carstvo je zavladalo ogromnom teritorijom, od Inda u Aziji do Egipta u severnoj Africi. Zbog toga je umetnost Persije sinteza različitih umetnosti, sa originalnim smislom za raskoš i veličinu. U prestonicama Persepolisu i Suzi bile su podignute sjajne i prostrane palate na veštačkim jezerima. (Sl.13) U reljefnim ukrasima tih palata preovlađuje asirski uticaj. Novina je jače izražena stilizacija i miran ritam figura. Novi su, takođe, visoki vitki stubovi sa neobičnim kapitelima od po dve konjske ili bikovske glave, koji su nosili tavanice od vodoravnih greda. Ovo je umetnost carska, velikog sjaja u veličini, materijalu i boji. Savršena veština u klesanju kamena, velike dekorativne lepote. Iranci su bili vešti i u obradi zlata, srebra i bronze. Oni će kasnije uticati na budističu arhitekturu Indije.

30

ANTIČKA UMETNOST U EVROPI

PREHELENSKA UMETNOST

Od 3000. godine pa do IX veka pre n.e. razvijala se u istočnom delu Sredozemnog mora jedna stara i po umetničkim delima plodna civilizacija - prehelenska. Iako je po karakteru svoje kutlure bila jedinstvena, u njoj razlikujemo tri epohe: 1) egejsku (Kikladsku) epohu, od 3000 do 2000. godine pre n.e., 2) kritsku ili minojsku epohu, od 2000. do 1500. godine pre n.e., s ostrvom Kritom kao centrom i 3) mikensku epohu,čiji se istorijski tragovi nalaze u homerovim pesmama, a kultura je cvetala u

Mikeni, prestonici kralja Agamemnona, Tirinsu, Troji itd. Trajala je od 1500. do 1100. godine pre n.e. Toga poslednjeg veka provalili su sa severa Dorani i srušili ovu civlizaciju, ali je, na sreću, nisu sasvim uništili. Jedan deo nosilaca te civilizacije sklonio se na ostrva Hios i Kipar, kao i na obale Male Azije. Njihovi potomci, negujući još uvek tradicije svojih predaka, obnovili su njihovu umetnost i ponovo vratili Grčkoj plodonosne klice koje će dati osnove i podstrek za stvaranje klasične helenske umetnosti.

KIKLADSKA UMETNOST

Kikladska epoha ostavila nam je kao zaostavštinu svoje umetnosti samo množinu mermernih idola koji predstavljaju žensku figuru, svakako neko božanstvo. Te ženske figure su nage, uspravne i sa prekrštenim rukama. Rađene su grubo i bez velikog znanja anatomije, ali su, što je naročito važno, bile izvan svakog uticaja strane umetnosti. Keramika ove epohe je vrlo često bila antropomorfnog oblika, imitirjaući oblike ljudskog tela iznad kojih se nalaze naglašene forme očiju i nosa. Proizvodi te umetnosti kao da nisu bili ograničeni samo na jedno područje: nađeni su kako na Kritu, tako i na obalama Male Azije, pa čak i u severnoj Grčkoj, u Trakiji.

KRITSKA UMETNOST

Kritska ili minojska umetnost razvijala se uglavnom na ostrvu Kritu. Prilikom arheoloških iskopavanja u Knososu, Faistosu i Hagiji Trijadi nađeni su ostaci prostranih palata, kao i veliki broj raznih umetničkih predmeta, uključjući tu i keramiku. Ta umetnost vremenski je bila istodobna s egipatskom i azijskom, ali se po svome karakteru i duhu potpuno razlikovala od ovih, budući da je bila proizvod sasvim različite društvene sredine. ArhitekturaVeć prilikom iskopavanja, u pomenutim gradovima nađeni su ostaci ogromnih palata, čiji oblik i broj prostorija nije bio sličan nijednom arhitektonskom spomeniku staroga veka. Naročito je takav slučaj bio s palatom u Knososu, koja je u antičkoj mitologiji bila poznata kao labirint, to jest palata u čijim se bezbrojnim prostorijama teško moglo snaći. U tim građevinama bilo je i pozorišta, magacina hrane, oratorija, svega onog što se obično nalazi u većim naseljima. Pažljivim israživanjem, naročito sovjetskih naučnika, došlo se najzad do zaključka da te velike građevine nisu bile ništa drugo nego kolektivni stanovi čitavog jednog plemena koje je, zaštićeno morem, uživalo svoj život u ravnopravnosti i kolektivnoj obradi zemljišta. Umetnička dela otkrivena u tim palatama samo su potvrdila te zaključke. Umetnost Krićana nije bila posvećena nijednoj ličnosti, nijednoj društvenoj fikciji. Sama arhitektura nije služila kao pozadina i dekor već je bila usredsređena na ugodnost i najšire životne potrebe, i to svuda podjednako. Konstrukcija je težila ka visini. Dvorane su bile osvetljene pomoću vešto raspoređenih svetlarnika. Postojali su vodovodi, cisterne, akvadukti itd. Građevinski materijal je bio drvo, kamen i opeka. Krov je bio

31

ravan, u obliku terasa. Stubovi su pri vrhu bili zadebljani i imali su kapitel u obliku okruglog jastuka i abakusa (sl. 14). Arhitektonska dekoracija je bogata i raznolika. Sve je u službi lepote i zdravog ukusa, te predstavlja viši stepen od dekorativnosti vladarskih palata. Tu se javlja i primenjena umetnost u pravom smislu reči, umetnost u službi praktičnog života. Upotrebljavani su gipsani reljefi, ali daleko više slikana dekoracija, i to u svim njenim vidovima, počevši od ornamenata geometrijske prirode (stilizovani rogovi bikova, ukrštene sekire itd.) i biljaka, pa sve do životinjske i ljudske figure, religioznih i ratnih scena, prizora iz svakidašnjeg života, pa čak i pejzaža. To slikarstvo, uglavnom rađeno fresko-tehnikom, nije nimalo stilizovano i ukočeno kao slikarstvo Egipta, već puno realizma, lepote stila i slobode izvođenja. (sl. 15.) Od plastike su pronađene mnogobrojne male figure od kosti, bronze i metala. Od kolorisanog fajansa rađene su male boginje sa zmijama, tankog struka, izduženog tela i neobičnog kostima s dubokim dekolteom, a predstavljaju prava remek-dela. Za kritsku keramiku teško je reći da li je lepša po obliku ili po slikanoj dekoraciji. Ukrašavana je obično slikama biljaka i životinja koje žive u moru: algi, polipa itd., i to tamnim bojama na svetlom fondu. Imali su i kamenih pečata s figurama u pokretu. Celokupna ova umetnost ima karakter rafiniranog i visoko izgrađenog ukusa, kao i neobičnog smisla za ljupkost i formu. Ujednačenost u kvalitetu, koja kod ove umetnosti pada u oči, samo je dokaz da ona nije služila pojedincu ili manjim društvenim grupacijama, već celom narodu, te je zbog toga bila puna života i dinamike. Upravo ove njene odlike i dobro obrađen prostor oko očuvanih spomenika čine ostrvo Krit jednim od najprivlačnijih destinacija za turiste iz celog sveta.

MIKENSKA UMETNOST

Oko 1500. godine pre n.e. prem središtu kritske kulture prodrli su Ahajci sa severa. Međutim, iako su u svom nadiranju srušili tu kutluru, nisu je ipak sasvim uništili. Ona je, u neznatno izmenjenom obliku, nastavila svoj život kao mikenska civilizacija, imajući za središte grad Mikenu, pa se zatim proširila po celom južnom delu Balkanskog poluostrva i duž obala Male Azije. Njene ostatke prvi je otkrio nemački arheolog Hajnrih Šliman. Tražeći oko 1870. godine ostatke klasične Homerove Troje, on je na brdu Hisarliku, u blizini Dardanela, otkopao sedam naselja jedno iznad drugog, od kojih je šesto odozdo bila Prijamova Troja. Ohrabren dragocenim arheološkim rezultatima, Šliman je nastavio iskopavanja u Mikeni i Tirinsu, gde su pronađeni ostaci utvrđenja i grobnice mikenskih vladara. Troja i Mikena bile su opkoljene zidovima od ogromnih blokova kamena, dugih ponekad od 6 do 7 metara, koje su Grci, pripisujući ih mitološkim divovima, Kiklopima, nazivali “kiklopski zidovi". Ti zidovi, razlikujući se umnogome od načina zidanja palata u njima, bili su po svoj prilici stariji od mikenske civiliazcije i podsećaju na graditeljstvo naroda koji su u zapadnoj Evropi podizali dolmene. Ulazna utvrđena vrata bila su ukrašavana plastičnim predstavama (u Mikeni reljefima lavica koje se propinju jedna prema drugoj - Lavlja vrata (sl. 16). U sredini utvrđenja dizala se vladarska palata. Glavna dvorana palate, “megaron" bila je četvrtastog oblika, a ispred nje se nalazio vestibil. Uz megaron je bilo dvorište s oltarom za žrtve, a u samom megaronu kružno ognjište. Ostale prostorije, dvorane i odaje za stanovanje izgrađene su oko megarona. Arhitektonska dekoracija ovih palata je zadivljujuća. Još je Homer pevao o sjaju i lepoti mikenskih palata, čiji su zidovi bili ukrašeni aplikacijama od mermera, zlata i srebra. Ornamenti su bili geometrijski. Od religijske arhitekture nije nađeno skoro ništa, ali su zato grobnice, sačuvane u većem broju, veoma zanimljive po svom obliku. To su ili četvrtasta udubljenja s tumulima ili prostorije s dugim hodnicima, uklesane u stenu. Takozvana Atrejeva riznica ima kupolu iznad koje se nalazi tumulus. U grobnicama su nađene zlatne maske vladara (tzv. Agamemnonova maska) (sl. 17) i veliki broj zlatnih predmeta pehara, posuđa, noževa itd. Mikenska keramika je bila vrlo slična kritskoj, s geometrijskim ornamentima i slikama raznih morskih životinja.

32

ANTIČKA GRČKA UMETNOST Klasična Grčka bila je mala zemlja, brdovita, neplodna, vrlo razuđene obale, suve klime, okružena bezbrojnim ostrvima i neobično prozirne atmosfere. More i geografski položaj odigrali su važnu ulogu u njenoj civilizaciji. Grci su bili od iskona pomorci. Pomorstvo je još više razvilo osnovne crte njihovog karaktera: neumornu radoznalost, ljubav za slobodom, živo interesovanje za druge narode i njihovu materijalnu i duhovnu kulturu. Nalazeći se po svom geografskom položaju istureni na Sredozemnom moru koje je bilo glavna saobraćajnica staroga veka, Grci su dolazili u dodir sa raznim narodima i, budući živa duha, primali su sve što je bilo pozitivno i korisno za njihov razvitak. No, oni su sve uticaje primali vrlo kritički, s razvijenim smislom za realnost. Osnovna osobina njihovog intelekta bila je racionalizam. Taj racionalizam odigrao je presudnu ulogu i u njihovoj religiji i u njihovoj društvenoj organizaciji, ogledajući se naročito u nauci i umetnosti.

OPŠTE CRTE GRČKE UMETNOSTI U Grčkoj, kao zemlji žive ekonomske i društvene delatnosti, javni život je bio veoma razvijen, a njegove manifestacije mnogobrojne: politički skupovi, gimnastičke igre, pozorišne predstave i religiozne svečanosti koje su, u većini slučajeva, imale više politički nego verski karakter. U tim manifestacijama umetnost je igrala krupnu ulogu. Gradile su se i ukrašavale građevine kakve nismo sretali u dotadašnjim civilizacijama. Pozorišta, komemorativni spomenici, portici. Podizani su, takođe, veličanstveni hramovi. Ali, kao naročitu osobinu grčke umetnosti treba podvući da nije negovana aristokratska arhitektura: kod Grka nema vladarskih palata ili građevina koje su služile pojedincima. Javna arahitektura. Grčki gradovi su se obično sastojali od kuća zbijenih jedna uz drugu, duž uskih uličica koje su se sticale oko uzvišice na kojoj se uzdizalo utvrđenje i svetilište: akropola. Akropole su bile opasane zidinama za odbranu. Od V veka počela su se u nizini podizati naselja s pravilnim urbanističkim rešenjem (Pirej, Rodos). Ekonomski život grada odvijao se na trgovima koji su bili opkoljeni porticima, nekom vrstom pokrivenih galerija za šetnju i sastanke. Po raznim delovima grada bile su posejane monumentalne fontane. Kao mesto za veće skupove i gimnastičke igre služili su gimnazioni, veliki četvrtasti prostori pod vedrim nebom, ali okruženi porticima i pokrivenim dvoranama (npr. u Olimpiji). Za isključivo atletska takmičenja služili su stadioni, prave piste od 185 metra dužine i hipodromi, u stvari stadioni kružnog oblika. Za scensku umetnost, koja je kod Grka bila neobično razvijena i omiljena, služila su pozorišta, građevine sa prilično komplikovanim scenskim zahtevima. Za gledaoce, kojih je uvek bilo u ogromnom broju, bio je određen polukružni prostor sa stepenasto izgrađenim sedištima. Predstava se odvijala na kružnoj areni u sastavu prostora za publiku, a za glumce je bila određena estrada u zaleđu scene. Za pozorišne građevine obično su se koristila podnožja brežuljaka, a scenski deo je bio podešen za sve vrste predstava: tragedije i komedije s horovima, kao i za igre. Za muzičke i lirske priredbe služila su mala, pokrivena pozorišta, odeoni. Kuće za stanovanje bile su sasvim jednostavne. Klima i društvene obaveze prinudili su Grke da veći deo dana provode van svojih domova, te kult domaće udobnosti uopšte nije bio razvijen. Oko središnog dvorišta s vegetacijom dizane su prostorije malih razmera i jedna veća zajednička dvorana (oikos). Neke od tih starih kuća sačuvale su se i do naših dana na Delosu i u Teri. Religiozna arhitektura- Grci su koristili svoje religiozne svečanosti za razne procesije i obrede, ali isto tako i za atletske utakmice, igre, pozorišne predstave i za druge društvene sastanke. To se odigravalo u svetilištima posvećenim raznim bogovima, u prostranim gajevima, gde su bili svi spomenici potrebni za svečanosti takve vrste. Ta mesta nisu nimalo ličila na religiozna središta drugih naroda. Osim hramova i oltara, grčka svetilišta su imala i mesta za javne skupove, trgove i portike, pozorišta i stadione. U svetilište se ulazilo kroz monumentalne vratnice, “propileje", a put kojim je povorka išla do oltara zvao se “sveti put". Najpoznatija grčka svetilišta bila su u Eleusisu, u čast boginje plodnosti Demetre, u Dalfima, u čast Apolona (gde je bilo i sedište saveza grčkih

33

gradova) i u Olimpiji, u čast vrhovnog boga Zeusa, gde su se svake četvrte godine izvodila čuvena pesnička i atletska takmičenja, olimpijade, po kojima su Grci računali vreme. Hram se sastojao iz jedne četvrtaste prostorije (naos ili cela) u kojoj se nalazila statua božanstva, bez prozora, a s vratima okrenutim istoku. Naos se nalazio na platformi oko koje su bile stepenice. Pokriven je bio dvoslivnim krovom, sa zabatima (frontonima) na istočnoj i zapadnoj strani. Unutra se nalazio i oltar, tj. sto za prinošenje žrtve. Ako je hram bio posvećen dvama božanstvima, onda su bila dva naosa, jedan nasuprot drugom. Ovom osnovnom planu dodat je vremenom i vestibil (pronaos), i to na taj način što je zid naosa produžen ili što su dodati stubovi. Iza naosa dodata je i prostorija za čuvanje darova i žrtava (opistodom). Zatim je prvo ispred, a potom i oko hrama podignut portik na stubovima (peristil). U svojoj potpunoj i savršenoj formi grčki hram je imao: naos, pronaos, opstodom i okolo kolonadu. (Sl.18) U IV veku bilo je i kružnih hramova. Takav je bio “tolos" u Epidauru. Hram je počivao na kamenom masivu, tzv. “stereobatu". Gore se penjalo preko tri stepenice, od kojih je poslednja - “stilobat", nosila kolonadu. Naos je imao tavanicu, ili je bio bez nje. Krov se sastojao od mermernih ili običnih crepova, a ponekad od listića bronze raspoređenih po rogu. Ako je naos bio suviše širok, deljen je, iz statičkih razloga, nizovima kolumni koje su držale krovnu konstrukciju. Grci nisu nikada vršili verske kultove u samom hramu, već oko spoljnih oltara. Hram je bio smatran samo kao stan božanstva, i u njega je smeo ulaziti jedino sveštenik i odabrni broj lica. Zbog toga su svi plastični ukrasi hrama, izuzev statue božanstva, bili na spoljnim stranama, pristupačni ostalim vernicima. Riznice su bile zavetne kapele pojedinih gradova zaštitnim božanstvima. Takvih riznica je bilo u Olimpiji, u Delfima i na Delosu. Njihova šema je bio naos s dodatkom pronaosa.

KONSTRUKCIJA I DEKORACIJA Veština građenja kod Grka je bila izvanredna. Temeljit i elegantan rad se ogledao u najmanjim detaljima. Zid je bio od fino i precizno tesanih kamenih blokova osrednje veličine, spojenih međusobno, umesto malterom, metalnim kukama. Kao podupirač Grci su gotovo uvek upotrebljavali kolumnu (stub), ponekad skulpturu (karijatide), a nikada pilon (stubac). Po načinu obrade kolumne, arhitrava, friza i korniše, u grčkoj arhitekturi razlikujemo tri stila: dorski, jonski i korintski. U dorskom stilu-stub počiva neposredno na stilobatu i prema vrhu se sužava. On je plastično ukrašen sa obično 20 kanelura oštrih ivica. Kapitel se sastoji od ehinusa (sličnog okruglom jastuku) i abakusa, tj. četvrtastog dela. Arhitrav je bez plastičnih ukrasa. Friz se sastoji iz naizmenično poređanih metopa i triglifa. U jonskom stilu-stub počiva na bazi sastavljenoj od dva ispupčena i jednog udubljenog diska. Baza je često bogato ukrašena. Umesto 20 imamo ovde 24 kanelura tupih ivica. Kapitel se sastoji od jednog ehinusa i jedne ploče čiji se krajevi savijaju u volute. Arhitrav ima tri pojasa. Friz je ili prazan ili ukrašen skupturom, dekorativnim motivima ili raznim scenama koje su u vezi duž celog friza. Korintski stil-se razlikuje od jonskog samo po obliku kapitela, koji ovde ima formu korpice od akantusovog lišća u dva reda. Ovaj kapitel se javlja pred kraj V veka. Arhitektonska dekoracija je imala geometrijske ornamente ili je bila inspirisana prirodom, ali uvek stilizovano: lovorovo lišće, akantus, palmete itd. Grčka arhitektura je, što treba naročito podvući, bila obojena, naročito hramovi. Skulpture metopa imale su plavi fond; na kornišu se izmenjivalo plavo, crveno i žuto. Prilikom naročitog naglašavanja oblika upotrebljavalo se i zlato. Osnovni princip za kojim je težila grčka arhitektura bio je harmonija. Skulptura - Za svoju plastiku Grci su upotrebljavali najlepši materijal - mermer, mada su voleli i bronzu. Statue su klesali u delovima zbog čega ih je manji broj očuvan u celosti. Statue su takođe bile slikane. Za velika svetilišta upotrebljavani su zlato i slonova kost sa ukrasima od dragog kamenja.

34

RAZVOJ GRČKE UMETNOSTI EPOHA ARHAJSKA (VIII, VII i VI v.p.n.e) - ostavila je za sobom hramove (sa Sicilije i Pestuma) koji nose sve odlike umetničkog stila još sirove i nerazvijene društvene organizacije. Hramovi su masivno robusni. U arhajskom periodu u grčkoj skulpturi su stvorena dva osnovna tipa statue: statue kurosa, tj. mladića i statue kora, devojaka. Oba tipa statua su poreklom od egipatskih statua ali već i u tim ranim fazama Grci su pokazali originalnost i samosvojnsot. To se ispoljava u predstavi akta na statuama kurosa, s naglašenom muskulaturom i u stvaranju unutrašnjeg prostora između pojedinih delova tela. Mnoga pokolenja umetnika ponavljala su ta dva osnovna tipa i usavršavala njihove proporcije, anatomiju, pokrete i odeću. Od prvih statičnih i bezličnih figura, kasnije se došlo do savršenstva. Međutim, čak i u arhajskom periodu skulptura nije bila jednoznačna. (sl. 20). VI veka razvio se u Grčkoj tip statue nazvane “Apolon" - ustvari nag muškarac sa snažnom muskulaturom i strogim izrazom lica. Na taj način Grčka skulputra je već na početku postavila dva određena tipa figure: uspravnu boginju sa drapiranom odećom i uspravnog boga s nagim telom. Od grčkog slikarstva iz arhajskog perioda očuvano je samo slikarstvo na vazama, tj. na keramici. Ono je pratilo razvoj monumentalnog slikarstva, od koga ništa nije očuvano. Slikarstvo na vazama počelo je geometrijskim stilom. Ukrašavanje se svodi na geometrijsku ornamentiku, kojom su ispunjene vodoravne trake oko suda. Već i u to najstarije doba grčke umetnosti raznovrsni oblici sudova od gline rađeni su na grnčarskom kolu, a slikari su se, ukrašavajući vazu, služili šestarom i lenjirom.Od početka VIII veka pre n.e. ornamentika na vazama je obogaćena ljudskim i životinjskim figurama. Najlepše takve vaze izrađivane su u Atini i nazvane su dipilonskim po mestu nalaza (Dipylon). To su velike amfore. Ljudske i životinjske figure na njima su veoma stilizovane i apstraktne, tako da i same imaju ornamentalni karakter (sl. 21).Figurativna slika postepeno počinje da zauzima najveći deo vaze, dok se geometrijska ornamentika povlači na periferne delove: nogu, vrat i drške. Figure se slikaju crnom bojom na crvenoj podlozi vaze, dok su linije urezivane u zid suda oštrim oruđem. To je crnofigurativni stil,koji je bio zastupljen u arhajskom periodu, tj. tokom VII i VI veka pre n.e. Keramika je bila namenjena svakodnevnoj upotrebi ili za čuvanje životnih namirnica, te se razlikovalo više vrsta. EPOHA HELENSKA (V i IV vek p.n.e)-U brzom razvoju od nepuna dva stoleća grčka umetnost je dostigla vrhunac. Taj vrhunac podudara se sa “zlatnim dobom" Atine, koja je, posle uspelih ratova protiv Persijanaca, pod vladom Perikla, dostigla i najviši uspon robovlasničke demokratije. Kako su tokom ratova Persijanci razorili grad, Perikle se prihvatio njegove obnove. Najviše se gradilo na atinskom Akropolju. Sredinom V veka pre n.e. na njemu su izgrađeni hramovi koji predstavljaju najviše dostignuće grčke umetnosti. Najveći hram na atinskom Akropolju je Partenon, u čijem je naosu čuvana hrizelefantinska - od zlata i slonovače - statua Atine Partenos, delo vajara Fidije. Partenon ima osam dorskih stubova na kraćim i sedamnaest na dužim stranama. Dvostruki broj stubova, plus jedna na dužim stranama hrama, postaje kanon u grčkoj arhitekturi. Tako su Grci posle dva veka eksperimentisanja ostvarili delo neponovljive lepote (sl. 22). Drugo remek-delo arhitekture izgrađeno na atinskom Akropolju je Erehtejon. Svojom asimetričnom osnovom, sa dva naosa i tri portika, pokazuje veću slobodu jonskog stila, u kome je izgrađen. Naime jedan od tri portika, umesto stubova, ima karijatide. Kao deo arhitektonskog rešenja u kome zamenjuju stub, ljudske figure su postojale u Grčkoj i na Istoku i ranije, ali se tek na Erehtejonu nošenje uravnotežava sa opterećenjem na tako lak način da zapravo i nemamo utisak nošenja. (Sl.23.) Posle hramova na atinskom Akropolju jedini značajan građevinski spomenik bio je Mauzolej u Halikarnasu u Maloj Aziji. Ta grobnica, podignuta u IV veku pre n.e. za persijskog satrapa Mauzola, bila je tako ogromna da su po njoj kasnije nazivane sve grobnice velikih dimenzija. Građevina više ne postoji, ali je u ono vreme brojana u jedno od sedam svetksih čuda. Reljefne ukrase, koji su delimično očuvani, radili su atinski vajari.

35

U ranoj fazi klasične grčke umetnosti skulpture su rađene u “strogom stilu". Jedan od retkih bronzanih originala, nastao u samom početku razvoja ovog perioda, jeste statua Vozara (Auriga). Ona je bila deo jedne veće bronzane grupe izlivene u čast pobede tiranina grada Gele sa Sicilije u trci na dvokolicama u Delfima. Obučen u dugu odeću sa naborima, mekšim i savitljivijim, sa ostacima uzda u desnoj ruci, Vozar izražava ozbiljnost svečanog događaja. Vrhunac grčkog klasičnog perioda, u V veku pre n.e. jesu dela skulptora Mirona, Polikleta i Fidije. Najčuvenije Mironovo delo, statua Bacača diska (Diskobola) nije očuvana u originalu, već samo u rimskim kopijama. Tom statuom Miron je predstavio muški akt u trenutnom pokretu, pred odbacivanje diska. Poliklet je bio čuveni teoretičar proporcija, tj. odnosa veličina pojedinih delova ljudskog tela. Svoje teorije o idealnim proporcijama, izložene u delu Kanon, on je ostvario u statuama atleta, naročito u statui Kopljonoše, ali su i one očuvane samo u rimskim kopijama. Osim idealnih proporcija, Polikletove statue pokazivale su, u poređenju sa egipatskim i grčkim arhajskim statuama, i prirodan i neusiljen položaj. Nijedna od čuvenih statua koje je radio Fidija, najveći grčki skulptor, nije očuvana. O izgledu njegove hrizelefantinske statue Atine Partenos, koja je bila postavljena u naosu Partenona, kao i o izgledu statue Zevsa takođe hrizelefantinske, koja se nalazila u hramu u Olimpiji, dobijamo samo bledu predstavu na osnovu pisanih izvora, novca i mermernih kopija. Od nekoliko helenističkih mermernih kopija Atine Partenos jedna je i Bitoljska Atina, nađena u Herakleji kod Bitolja. Duhom Fidijine umetnosti međutim, odiše vajarska dekoracija Partenona. Ona je slavila boginju Atinu, zaštitnicu atinskog polisa, i nalazila se na oba zabata, na metopama spoljnjeg, dorskog, i na jonskom frizu, koji je kao neprekinuta traka bio postavljen oko naosa. (sl. 24) Nijedan grčki hram nije imao takvo jedinstvo arhitekture i skulpture kao Partenon. Na zabatima i metopama klesani su duboki reljefi, jer su bili računati na posmatranje iz daljine, dok je jonski friz u plitkom reljefu jer se mogao videti iz uskog portika između spoljašnjeg reda stubova i zida naosa. Deo dekoracije sa istočnog zabata Partenona je grupa Tri Parke. Sedećim i ležećim položajima one su prilagođene kosini zabata. Klesane su u krupnom planu i oblicima i ubedljivo su trodimenzionalne, iako je njihova pozadina bila ravna površina zida. Draperija sa bogatim kontrastirajućim linijama otkriva oblike i pokret, slivajući se mestimično sa njima.Praksitel je radio statue i manje skulpturalne grupe u mermeru. Mermer, osetljiv na svetlost, omogućio je Praksitelu da stvori dela čiji su oblici meko oblikovani, preko blagih, jedva primetnih kontrasta svetlosti i senke, zbog čega se njegove statue optički stapaju sa okolinom, bez oštrih granica. U grupi “Hermes sa Dionisom”iz Olimpije, Praksitel, pored ljudske figure, uvodi stub sa bogato nabranom draperijom, usled čega prostor - unutrašnji i spoljašnji - postaje veoma razuđen. U klasičnom periodu figure na vazama slikaju se crvenom bojom na crnoj pozadini, postupak suprotan od postupka u arhajskom periodu. Arhajska usitnjenost površine zamenjena je sada složenijom vizijom koja se razvija u dubinu bez ornamentalnog obilja.Posebnu vrstu slikarstva predstavljaju ukrasi na lekitima- sudovima valjkastog oblika, koji su stavljani u grobove. Na skoro beloj osnovi lekita tamnom konturom su slikane scene iz života pokojnika, četo teško razumljive.

HELENISTIČKA UMETNOST

Umetnost helenizma razvijala se u vreme od smrti Aleksandra Velikog do rimskog osvajanja helenističkih zemalja. Ona je mešavina grčke umetnosti i umetnosti Bliskog istoka. Umetnički centri više nisu bili gradovi Grčke, već gradovi Istoka, naročito Aleksandrije u Egiptu, Pergamom u Maloj Aziji i ostrvo Rodos u Egejskom moru. Izvesne osobine grčke umetnosti iz IV veka pre n.e. još više su se razvile u helenističkoj umetnosti. Skulpturalna grupa “Laokon i sinovi”,nastala na Rodosu početkom II veka pre n.e., ima oblike usmerene u dubinu, složene dijagonale povezane krivuljama zmija. Realistički anatomski detalji u obradi tela, izraz patnje i bola, kao i razuđenost prostora tipični su za helenizam.

36

Drugo značajno delo helenističke skulpture je statua Nike sa ostrva Samotrake, nastala početkom II veka pre n.e. U spletu nabora draperije prikazana je krilata boginja u trenutku kada sleće na pramac broda. Još su očuvani neznatni tragovi boje stavljene na beli mermer. Značajan spomenik arhitekture helenizma je pozorište u Epidaurusu na Peleponezu, izgrađeno u III veku pre n.e. Ahritekta ovog najboljeg očuvanog antičkog teatra iskoristio je prirodno udubljenje u padini brda za polukružno stepenasto gledalište. Ispod njega je kružna orkestra, tj. scena, a iza nje ostaci zgrade koja je podupirala scenografiju (sl. 27). I danas, kad nema uzdignute pozornice, akustičnost pozorišta je velika. U helenističkoj umetnosti, u suštini dvorskoj umetnosti, keramičke posude zamenjene su metalnim posudama od bronze, zlata i srebra. Takve posude nađene su i na tlu Jugoslavije, kao što je bronzani sud iz Bošnjana u Srbiji, sa bogatim ornamentom vinove loze izvedenim intarzijom. Turistička prezentacija - Antička grčka umetnost je svojom originalnošću, specifičnošću, pre svega prirodnošću učinila preokret u umetnosti koji se nije osećao samo u ta drevna vremena. Grčka umetnost je klasična i večita u svakom pogledu. Vraćala se i vraća u umetnost i život ljudi širom sveta kroz različite periode, a prisutna je i danas. Tragovi grčke umetnosti se nalaze koliko na teritorijama koje su zauzimale grčke države tako možda još više u muzejima. Najznačajnija pokretna i delovi nepokrtenih dobara ove velike umetnosti izložena su u vitrinama najpoznatijih muzeja sveta. Turisti, ljubitelji lepih umetnosti, ljubitelji starina brojni su posetioci ovih muzeja. Međutim, pravi doživljaj grčke umetnosti moguć je na lokalitetima na kojima leže ostaci grčkih hramova, riznica, statua. Atinski Akropolj, Olimpija, Delfi, Mikena i druga mesta vrlo vešto i moderno su uređena za prijem turista. Uređeni muzeji, vodiči, filmovi, obeleženi pravci kretanja, bezbroj fotosa, slajdova, video kaseta, štampanih vodiča nudi se turistima na ovim lokalitetima. A turisti su više nego brojni. Tokom cele godine, svakodnevno brojne turističke grupe iz celog sveta obilaze i dive se jednostavnošću i veličini grčke umetnosti. Očuvana kulturna dobra drevne grčke umetnosti na najsavremeniji način su prezentovana turistima. U Grčkoj je umetnost sastavni deo industrije putovanja.

ETRURSKA UMETNOST

U VIII veku pre n.e. javlja se na zapadnim obalama Italije, između Tibra i Arna, civilizacija Etruraca, naroda za čije se poreklo pretpostavlja da je sa Istoka i čiji jezik još nije dešifrovan. Njihova moćna konfederacija gradova, među kojima je najvažniji bio Tarkvinija, proširila je svoju vlast isprva nad Laciumom, zatim nad Korzikom i Kampanjom, a u VI veku dođoše već do grčkih kolonija u južnoj Italji i do doline Poa na severu. Krajem tog istog veka njihov razvoj je dostigao svoj vrhunac, ali već početkom V veka počinje ustanak Rimljana i pad Etrurije. Međutim, uticaj etrurske kulture i umetnosti na okolne narode, u prvom redu na Rimljane, bio je dubok i trajan. Najranije tragove etrurske umetnosti (prva polovina VIII veka) nalazimo u Tarkviniji: nakit s filigranom. Od tog vremena razvoj postaje veoma brz, ali, zbog živih veza s Egiptom, Malom Azijom i Kiprom, pod vidnim uticajem Orijenta; od sredine VII veka preovladava uticaj Grčke. Arhitektura- Etrurci su bili vrlo vešti graditelji. Upotrebljavali su kamen, drvo, opeku i čerpić. Njihov način zidanja veoma je podsećao na graditelje Mesopotamije, dok su dekorativni elementi bili očigledno poreklom iz arhajske Grčke i Jonije. Glavni elemenat etrurske arhitekture bio je svod, što je dokaz više da su svakako došli sa Istoka. Za izgradnju mostova, gradskih kapija i vodovoda, upotrebljavali su poluoblični luk; međutim, nije im ni kupola bila nepoznata. Mnogobrojne ruševine etrurskih gradova pružaju dradocene podatke o civilnoj arhitekturi; Faleri, Peruđa, Voltera sačuvali su zidine, kapije, kule i kuće.(Sl.28.) Etrurski gradovi su bili strogo urbanistički rešavani: pravougaoni oblik koji dve glavne ulice, sever-jug i istok-zapad, dele na glavne četvrti, a ove su opet paralelnim uličicama podeljene na takozvane insule. Etrurska kuća, koja će poslužiti kao uzor za rimski domus, bila je četvrtastog oblika, s jednim vratima, po uzoru na

37

seoske kuće; karakterističan deo je atrium, otvoren prema nebu; oko atriuma su bile sobe, a na delu suprotnom od ulaza glavna odaja, odnosno sala za primanje. O izgledu tih kuća daje nam podatke i pogrebna arhitektura, budući da su mnogi nagrobni spomenici, počev od VI veka, pravljeni u obliku gradskih domova. Pogrebna arhitektura igrala je značajnu ulogu u etrurskoj civilizaciji. Počev od VIII veka pa nadalje, pored običnih grobova u zemlji, naći ćemo prostrane grobnice s hodnicima i sobama, izdubljene u steni ili sagrađene od kamenih ploča, pokrivene tumulima. Međutim, najkarakterističniji oblik etrurske i prerimske građevine u Italiji jeste hram. Izuzev nekoliko hramova iz VI veka u Pompeji, čisto grčkih, svi stari hramovi na Apeninskom poluostrvu bili su građeni po uzoru na etrurske. Sa svojim osnovnim arhitektonskim elementima, etrurski hram se javlja počev od VI veka i neće se menjati sve do kraja ove civilizacije. Među najstarijim je Apolonov hram u Veji iz oko 500. god. Materijal je: drvo za osnovnu konstrukciju, terakota za dekoraciju i kamen za stubove, dok su zidovi bili od opeke sušene na suncu (čerpića). Na visokom podijumu bila je pravougaona cella, obično podeljena na tri dela, s jednim prostranim predvorjem. Stubovi predvorja su bili neka vrsta dorskog stuba, zvanog toscan, s bazom i glatkim površinama. Dekoracija ovih hramova ostala je kroz vekove nepromenjena: drveni fronton ukrašen figurama od pečene zemlje . Skulptura- Deli se obično na dve faze: arhajsku i helenističku, odvojene jednim periodom slabe produkcije i nejednake vrednosti. Skulptori su upotrebljavali dosta retko bronzu, zatim ćilibar, drvo, slonovaču i, u prvom redu, terakotu. Bili su izuzetno vešti da prave ljudske figure u prirodnoj veličini, sastavljajući ih pre pečenja od manjih delova. Takve su figure obično bojili, i to: tela muškaraca smeđe-crveno, žena belo, kose crno, delove odeće ili oružja svetložuto ili smeđe. Ta polihromija, veoma živa i ekspresivna u arhajskom periodu, postajala je od V veka smirenija. Krajem VI i početkom V veka razvija se u Vejima značajna skulptorska škola. Vajar Vulka, bio je autor frontona na hramu Apolona u Veji od čega je ostao samo jedan Apolon u hodu,(Sl.29.), fragmenti Hermesove biste i razni delovi tela. U poslednjim godinama razvitka etrurska pogrebna skulptura (urne s pepelom, sarkofazi od krečnjaka ili terakote s bokovima u reljefu i poklopcem na kome je lik ili figura pokojnika) više je okrenuta prema brutalnim i demoničnim scenama smrti nego prema estetskim vrednostima. Pa ipak, ova su dela u tolikoj meri uticala na rimsku umetnost da, neka označavaju prelaz iz etrurske u rimsku skulpturu. Slikarstvo- Počev od kraja VII veka Etrurcima je slikarstvo služilo isključivo za dekorisanje zidova u grobnicama (Veji, Tarkvinija, Cera, Vulči). Najstariji primerci, nađeni u grobnici Kampana kod Veja, i koji predstavljaju mladog plemića s poslugom, podsećaju na dekorativni stil starih korintskih vaza; kasnije, na slikanim terakotama, na kompozicijama lavova, ribolova i lova vidljiv je uticaj atičkih vaza s crnim figurama ili uticaj atičkih vaza s crvenim figurama. Prve zidne slike, koje prikazuju igre, bankete, pogrebne svečanosti ili orgije, izvedene su živo, ritmično, s toplinom, ali, u isto vreme, s jednim tako strogim realizmom da podsećaju na kritsko slikarstvo. Međutim, ukoliko se vremenom tehnika poboljšavala, utoliko se više javljala sklonost ka sumornim, pa čak i surovim prizorima, s ličnostima kao što su Ad, Persefona ili Haron, ili sa scenama pogubljenja zarobljenika.

RIMSKA UMETNOST

Rimska umetnost obuhvata veći broj vekova, od 753. godine pre naše ere, godine osnivanja Rima, pa sve do pada zapadnog dela Imperije, 476. godine naše ere. U toku tog vremena rimska umetnost je prošla kroz tri razdoblja: I razdoblje jakog uticaja Etruraca (od osnivanja Rima do bitke kod Kume) II razdoblje uticaja Grčke (od osvajanja Sicilije 241. godine pre naše ere do dinastije Flavijevaca u I veku naše ere) i, najzad III razdoblje uticaja Orijenta (od I veka naše ere do podele Imperije 395. godine).

38

Arhitektura- Počeci rimske arhitekture bili su pod jakim i neposrednim uticajem Etruraca. Rimljani su tom narodu dugovali ne samo urbanistički raspored gradova, oblik kuća i hramova, već i poznavanje luka, odnosno kupole. Za vreme tog uticaja, upotrebljavali su za građenje sadru, zatim kamen peščar i na kraju cement (mešavinu šljunka s peskom i vulkanskim materijalom). Gradovi su bili planirani na etrurski način: pravougaonik u kome se ukrštaju dve glavne ulice, cardo sa severa na jug i decumanus sa istoka na zapad. U preseku ovih ulica bio je gradski trg, forum, s najvažnijim zgradama, hramom, bazilikom, salama za skupove itd. Bazilike su bile sudnice, ali, prema potrebi, služile su kao trgovinske berze ili sale za zborove. Njihov je oblik bio, kao kod hrama, pravougaonik, podeljen nizovima stubova na brodove, s polukružnom apsidom na kraju. Postojala su dva tipa bazilika: helenski, s ulazom na užoj strani i apsidom na suprotnoj, i orijentalni, s ulazom na široj strani i po jednom apsidom na bokovima. Pokrivene su bile drvenom krovnom konstrukcijom. Za vreme careva gradski forum je postajao sve veći. U izgradnji i proširenju foruma u Rimu, delovima Cezara i Avgusta pridružili su se forumi Domicijana, Trajana i Konstantina. Trajanov forum, najlepši od svih, gradio je Apolodor iz Damaska. Bio je ograđen velikim zidom, obloženim mermerom; na sredini se dizao stub s grobnicom imperatora i scenama iz njegovog života u nizu spiralnih reljefa; naokolo su bile dvorane za skupove, biblioteka, hram posvećen Trajanu i bazilika Ulpija. Bazilika je bila orijentalnog tipa, s tri broda i s dve apside na bokovima, raskošno ukrašena mermernom dekoracijom i skulpturama. Poslednja velika bazilika rimskog foruma bila je Konstantinova. Završena krajem IV veka, s velikim krstastim svodovima i srednjim brodom koji je pojačan zasvođenim prostorijama, služila je kao uzoran primer veličine i veštine rimskog građevinarstva. Helenski tip rimske bazilike poslužio je kasnije hrišćanima kao uzor za crkve. Među najoriginalnije primere rimske arhitekture spadaju, svakako, terme. Prve građevine te vrste bile su malih razmera i skromne, a kasnije se grade ogromne i raskošne građevine. Prva te vrste bila je Domicijanova terma, završena od Trajana. Ona danas više ne postoji, ali je poznato da je služila kao uzor termma Karakale i Dioklecijana, čije monumentalne ruševine u Rimu još uvek izazivaju divljenje. Karakaline terme, zauzimaju površinu od 120 hiljada kvadratnih metara: pored prostorija za kupanje, sadržavale su prostranu biblioteku, čitaonice, sale za razgovore i gimnastiku i čitavo jedno pozorište. Baseni su bili okruženi čekaonicama, garderobom, parionicom i vestibilima; tri glavne prostorije bile su ukrašene mermerom u raznim bojama i pokrivene ogromnom kupolom. Dioklecijanove terme su imale isti raspored, ali su bile mnogo veće (s površinom od 140 hiljada kvadratnih metara) i mnogo raskošnije. U termama su sistem grejanja i snabdevanje vodom funkcionisali besprekorno. Ne manja pažnja je bila posvećena izgradnji pozorišta, amfiteatara i cirkova. Isprva konstruisan od drveta, rimski teatar se razlikovao od grčkog polukružnim (ne potkovičastim) gledalištem i orkestrom za počasne goste. Scena je bila mnogo šira i dublja od grčke, s raskošnim zidom u pozadini. Postavljeno na ravnom tlu, gledalište je počivalo na svodovima, pa je cela konstrukcija bila lakša i komunikativnija od helenske. Među građevinama namenjenim zabavi najveći je bio amfiteatar poznat pod imenom Koloseum. Izgradnju je započeo Vespazijan a završio Titus 80. godine naše ere. Mogao je da primi oko 100 hiljada gledalaca; elipsastog oblika, 524 metra u obimu, imao je četiri sprata; najniži je bio uzdignut 4 metra iznad arene, a saobraćaj se odvijao mnogobrojnim hodnicima i stepenicama. Grdovi su bili ukrašavani porticima, komemorativnim stubovima sa spiralnim narativnim plitkim reljefima i trijumfalnim kapijama ili slavolucima. Domicijan je podigao više slavoluka i završio Titusov u Rimu, posvećen pobedama ovog imperatora u Palestini. Ovaj slavoluk je imao samo jedan luk, slično lepim Trajanovim slavolucima u Beneventu i Ankoni; međutim, slavoluk Septimija Severa i Konstantinov imaju po tri luka. Od komemorativnih stubova svakako je najlepši Trajanov, posvećen njegovim pobedama u Dakiji. Rimska kuća ili domus pripadala je samo patricijima ili bogatim građanima; ostali su živeli u velikim višespratnim zgradama, u stanovima za izdavanje. Te su zgrade obično imale u prizemlju

39

radnje a na krovu terase. Privatna kuća se, po uzoru na italo-etrursku građevinu, sastojala od prostorija poređanih oko središnog atriuma, s peristilom oko vrta urađenog na etrurski način. Te su se privatne kuće pretvarale za vreme imperije u raskošne vile i palate. Dvorac Flavijeaca na Palatinu imao je oko sebe ogroman vrt a Vila Hadriana u Tiburu sastojala se od Velike i Male palate ili Akademije, jedne prostrane terme, tri pozorišta, jednog stadiona i bezbroj sporednih prostorija. Hadrian je izgrađivao Palatin a Septimije Sever građevine na Via Appia. Jedan od najpoznatijih i najuočuvanijih carskih dvoraca je Dioklecijanova palata u Splitu, antičkom Aspalatosu. Najbogatija građa za izučavanje arhitekture i slikarstva Rimske imperije su dva grada Pompeji i Herkulanom blizu Napulja, koji su zahvaljujući vekovnoj pokrivenosti lavom (posle erupcije Vezuva), sačuvali urbanističko rešenje trgova i ulica, koncepciju kuća, vila, bazilika, hramova. Na zidovima do pola srušenih kuća očuvano je zidno slikarstvo, sigurno najvrednije u umetnosti Rimske imperije. U izgradnji hramova Rimljani su pokazali najmanje originalnosti; podizali su ih isprva po uzoru na Etrurce, kasnije po uzoru na Grke, ali, u isto vreme, pod jakim uticajem Orijenta. Najstariji hramovi Rima, Jupitera, Saturna i Cerere, bili su građeni i ukrašavani od etrurskih umetnika. Bile su to pravougaone građevine, s jednom a retko tri cele i jednim prostranim predvorjem. Podizani su i okrugli hramovi (hram Veste na Rimskom forumu). U početku je praktikovan dorski stil u etrurskoj varijanti, zatim jonski, ali ne često, i na kraju, za vreme imperije, korintski (kružni hram Veste u Tivoliju, hram Jupitera u Pompeji, Avgustov hram u Rimu). Kasnije su hramovi bili sve raskošniji i prostraniji, uglavnom po uzoru na orijentalne građevine. Dva najlepša među njima Panteon i hram Venere i Rome, izgradio je u Rimu Hadrijan. Panteon je podignut na temeljima starijeg, Agripinog Panteona kao ogromna rotonda od opeka, pokrivena kupolama koja na sredini ima otvor za svetlost a iznutra i spolja je obložena pločama mermera. Skulptura- Rimska skulptura počinje zapravo s dolaskom etrurskog vajara Vulke u Rim (509. god.). Mnogobrojne bronze i terakote iz toga vremena pod jasnim su uticajima Etruraca. Kasnije, u IV i III veku, umetnička delatnost ove vrste opada i javlja se ponovo tek u II veku, ali ovoga puta pod jakim uticajem helenizma. Uzori su dolazili preko skulptura, opljačkanih iz hramova u južnoj Italiji, Maloj Aziji i Grčkoj, a zatim se doseliše i sami grčki umetnici, kopirajući i imitirajući najpoznatije vajare klasike. Tek pred kraj II veka rimska se skulptura oslobađa stranih uticaja. Pa ipak, i pored ogromne proizvodnje i dela visoke vrednosti, nije ostavila ime nijednog velikog umetnika. Čak je i jedno tako slavno delo kao što je Avgustova Ara Pacis ostalo anonimno. Međutim, za razliku od Grka, Rimljani nisu pokazivali nikakav interes za nago ljudsko telo. Za njih je bilo važno samo lice. Zbog toga su rimski umetnici podigli svoje portrete do takve visine s kojima se mogu meriti samo grčki skulptori iz doba helenizma. Kao novina, rimska skulptura neguje vrlo mnogo bareljef s istorijskom tematikom i scenama iz savremenog života, ali čvršće i sažetije nego njihovi grčki uzori, s izrazitom težnjom ka efektima svetlosti i senke. U doba republike portreti su dostizali neverovatno visok stepen realizma. Biste Cezara i Pompeja, na primer, zadivljuju svojom prirodnošću, pa se pretpostavlja da su autori koristili posmrtne maske svojih modela. Ali, počev od Avgusta, uticaj helenizma se oseća i na portretima. Mnogobrojne biste ovoga imperatora u mermeru ili bronzi ukazuju na izvesno ublažavanje realizma. (sl. 34). Od vremena Antonina portret postaje monumentalniji, iznad prirodne veličine, a javlja se i tako složena skulptura kao što je, na primer, Marko Aurelije na konju. (sl. 35.) Vremenom, rimski portretisti napuštaju svoj neumoljivi realizam u korist ženske lepote, psihologije svojih modela ili isticanjem rasnih i etničkih odlika. Reljefi su primenjivani uglavnom na oltarima (Avgustova Ara Pacis), memorijalnim stubovima (Trajanov, Aurelijanov), ili na slavolucima sa scenama iz života onih kojima su posvećeni. Slikarstvo- Igralo je vrlo značajnu ulogu u rimskoj umetnosti. Zidovi bogataških kuća u Rimu i Pompejima, letnjikovaca i vila izvan gradova bili su, počev od II veka pre naše ere, obilno

40

ukrašavani slikama. Od kraja II veka Pompeja uvodi u običaj slikanje zidova s krečnom podlogom. U razvoju ovoga slikarstva može se razabrati nekoliko stilskih tokova. Ili je to imitiranje raznobojnih mermera, ili se na zidovima javljaju pejzaži, scene iz vrtova, marine, palate, i sve to oživljeno raznim mitološkim ličnostima; zatim slede mitološke scene u kojima je ljudska figura podređena pejzažu ili enterijerima; najzad, u doba Nerona, javlja se takozvani fantastični stil u kome se realno meša sa izmišljenim. Kasnije, u doba Flavijevaca, zidne slike primaju izvestan religiozni karakter. U to vreme nastaje i slikarstvo u hrišćanskim katakombama. Mozaik je, takođe, igrao vrlo značajnu ulogu. Prvo se u Pompejima javljaju mozaici s geometrijskom ornamentikom, a zatim, kao i na zidnim slikama, scene s ljudskim figurama. Počev od Flavijevaca, ova se umetnička disciplina razvija pod uticajem Orijenta. Poslednji blesak ove umetnosti nalazimo u dekoracijama Karakalinih termi iz III veka naše ere.

STAROHRIŠĆANSKA UMETNOST

Početak hrišćanstva se obično vezuje za katakombe; međutim, katakombe nisu nikada služile za održavanje liturgija i sličnih obreda. U vreme progona bogosluženje se vršilo po privatnim kućama, a bogatiji su imali svoje privatne kapele. Bilo je čak i crkava u pravom smislu te reči. Te su prve crkve nosile skromno ime - titulus, a do Konstantina bilo ih je samo u Rimu najmanje dvadeset. Najstarija od njih, San Martino ali Monti, sagrađena početkom III, nije se spolja nimalo razlikovala od ostalih rimskih kuća: iznutra je bila ukrašena najobičnijim dekorativnim slikarstvom, uglavnom arhitektonskim elementima. Međutim, u katakombama (sl. 36.) koje su služile za sahranjivanje i pogrebne obrede, slikarstvo je imalo veoma značajnu ulogu, ali bez nekog izrazito kultnog karaktera; nije bilo čak ni predstava krsta. Tek nešto kasnije javljaju se slikani simboli, kao što su, na primer, riba, oranti, dobri pastir, a, isto tako, i ličnosti iz paganskih mitova, uzeti u prenosnom smislu: Orfej kao preteča Hrista, Psiha kao simbol večne sreće itd. Scene iz Biblije bile su vrlo retke. Najčešće su slikane Nojeva barka, Žrtva Avramova ili Jona s kitom. Iz Novog zaveta uzeto je samo nekoliko Hristovih čuda: isceljenje oduzetog, čudo s hlebovima ili Vaskrsenje Lazarevo. Posle Milanskog edikta 313. godine, kada je hrišćanstvo postalo slobodno, počela je širom cele Rimske Imperije izgradnja crkava i drugih obrednih građevina. Kao osnovni tip crkve poslužila je rimska bazilika, i to njena helenska varijanta: pravougaoni prostor, podeljen redovima stubova na brodove i s apsidom nasuprot ulaza. Na srednjem delu je često bio atrium. Brodovi su bili pokriveni drvenim krovom a apsida zasvođena. Samo su krstionice i grobovi imali kupole. Najpoznatije bazilike Konstantinovog vremena u Rimu bile su S. Đovani Laterano, katedralna crkva Svetoga Petra na apostolovom grobu, Sveti Pavle van zidova. Sve su to bile bazilikalne građevine klasičnog helenskog tipa, jedino je Sveti Petar imao manji transept s uglastim završecima ispred oltara. Međutim, ostale Konstantinove sakralne građevine, Krstionica u Lateranu i Sveta Konstancija, bile su grobnice imperatorove majke i kćeri, okrugle ili osmougaonog oblika, pokrivene kamenom kupolom. Spolja vrlo jednostavne, ove bazilike su bile iznutra raskošno ukrašene, naročito zidnim slikama i mozaikom. I jedna i druga tehnika preuzete su od helenističkih umetnika, a zatim razvijene u sve bogatijem materijalu i složenijim kompozicijama. Bilo je čak mozaika od mermera ili emalja. Mozaici Svete Konstancije, s azurnim materijalom na beloj podlozi, sadržavali su i takve scene kao što je berba grožđa, dok je mozaik u katedrali Svetoga Petra imao prvu monumentalnu kompoziciju s čisto kultnom tematikom: Hrista između apostola Petra i Pavla. Konstantin je podigao veći broj sakralnih građevina i van Rima: bazlike Svete Sofije i Svetih apostola u Konstantinopolju, rotondu Svetog Groba i jednu baziliku na brdu Golgota kraj Jerusalima, baziliku Hristovog rođenja u Vitlejemu i takozvanu Zlatnu katedralu u Damasku. Nešto kasnije, oko 375. godine, podignuta je na Maslinovoj gori kraj Jerusalima oktogonalna crkva Hristovog Vaznesenja, prvo odstupanje od bazilikalnog tipa crkvenih građevina.

41

U toku sledeća dva veka, koja dele doba Konstantina od vladavine Justinijana, starohrišćanske bazilike doživljavaju više promena, od kojih su najvažnije dve: oblaganje građevina kamenom i razvijanje osnovnog plana u obliku slobodnog ili upisanog krsta. Takav se oblik crkvenih građevina javlja u Maloj Aziji, severnoj Africi, Italiji i Balkanu, dok na zapadu Evrope merovinški i vizogotski umetnici nastavljaju građenje na stari način. U to vreme u Rimu nastaju bazilike Santa Maria Mađore (sl. 37.) i Santa Sabina, čiji su delovi veličanstvenih mozaika sačuvani do danas; U Raveni se, pre Justinijanovog doba, podižu bazilike Urzusa i Svetog Jovana Jevanđeliste, zatim dva baptisterijuma, kod kojih se iz kvadratne baze prelazi u oktogonalni oblik pomoću četiri male apside i, najzad, veličanstveni mauzolej Gale Placidije u obliku slobodnog krsta. Sve te građevine, a naročito ova poslednja, bile su raskošno ukrašene mozaicima.

SPOMENICI ANTIKE NA TLU JUGOSLAVIJE

Južno do naših krajeva, u području Egeja, stvarala se -kritsko-mikenska kultura, koja dostiže svoj najveći uspon oko 1500. do 1300. godine pre n.e. Ona čini osnovu grčke kulture sa kojom domorodačko stanovništvo na tlu Jugoslavije uslovljava ubrzo posle 700. godine bliže kontakte. Preko morske obale i slivovima Vardara i Dunava -grčka kultura-počinje da prodire na naše tle duboko u unutrašnjost zemlje, pogotovu u vreme između VI i III veka pre n.e. Istorijski izvori, dopunjeni arheološkim nalazima, već nam pružaju o tome određenije dokaze. Ratovanja Aleksandra Velikog proširila su uticaje antičke civilizacije. Međutim, invazija Kelta poremetila je tokom IV i III veka pre n.e. razvojni put antičke kulture na našim teritorijama. Tek početkom nove ere, posle konačne stabilizacije Rimljana na našem tlu, razvija se novi vid antičke kulture. To je -rimska kultura- koja je u to vreme zahvatila već ceo civilizovani svet. Grčka arhajska umetnost prodire u naše krajeve preko Grčke, Italije i Crnog mora. Grčki trgovci i kolonisti donose putevima Makedonije i jadranskom obalom raznovrsne predmete grčke arhajske umetnosti. Već smo se ranije uverili, govoreći o mlađem metalnom dobu, kakva su remek-dela grčke antike otkrivena u Trebeništu, Novom Pazaru i Atenici kod Čačka, koja su u VI i V veku vojni upravljači i domaći knezovi rado prihvatali. Pojavljuju se i veoma uspele imitacije grčkih proizvoda, nakita, oružja i opreme, dok domoroci - ilirski klesari ne samo da vešto podražavaju grčke arhajske umetnike već u svoja dela unose i autohtone crte.

SPOMENICI RIMSKE UMETNOSTI U JUGOSLAVIJI Teritorija Srbije, osim Bačke i većeg dela Banata, nalazila se šest vekova u sklopu Rimske imperije. Za to vreme nastali su veliki gradovi (Sirmij, Singidunum, Viminacij, Nais, Ulpijana), otvoreni su mnogi rudnici i kamenolomi, izgrađeni dobri putevi i veličanstveni mostovi, uspostavljena je granica duž desne obale Dunava sa mnogim utvrđenjima i podignuto je nekoliko carskih palata i letnjikovaca. Bez obzira na izuzetnu važnost pojedinih spomenika I i II v., kultura na teritoriji Srbije prestaje da bude provincijalna tek u III v., u vreme kad Italija gubi vodeći položaj i kad se težište rimske politike i kulture pomera na podunavske i istočne provincije. Vojnici regrutovani na Balkanu pominju se od tog vremena kao najbolji branioci Carstva, a nekoliko imperatora, koji su tokom III i IV v. spasli rimsku državu od varvara (Aurelijan, Prob, Maksimijan Herkulije, Galerije), rođeni su na tlu Srbije. Istovremeno otpočinje i uspon kulture na toj teritoriji,

42

koji je, uz veće ili manje oseke, prouzrokovane naletima varvara, potrajao sve do sredine VI v. Tri carske gradnje iz tog razdoblja - Romuliana (Gamzigrad, kod Zaječara), Mediana (Brzi Brod, kod Niša) i Iustiniana Prima (Caričin grad, kod Lebana) označavaju same vrhove kasnoantičke kulture i tri zvezdana trenutka u kulturnoj istoriji ovog tla. Carske palate, mauzoleji i letnjikovci koji su u ovo vreme sagrađeni u Sirmiju, pokraj Gamzigrada i Brzog Broda ne zaostaju za carskim palatama i rezidencijama u drugim delovima Imperije, a neke od njih, na primer Galerijevu palatu u Gamzigradu, karakterišu sasvim orginalna prostorna i graditeljska rešenja. Blagodareći svom osobitom strateškom položaju na stavama dvaju rečnih tokova, Singidunum, najznačjaniji za ovaj deo Evrope, krajem I i početkom II veka naše ere izgrađuje se u kamenu, na mestu ranijeg zemljanog utvrđenja, kao snažan vojni logor (castrum) većih razmera na prostoru današnjeg Kalemegdana. Tokom poslednjih sto godina intenzivna građevinska aktivnost na području celog Beograda, a naročito u delovima Starog grada, prvenstveno prema dunavskoj padini, otkrila je mnoge rimske temelje kuća, tragove ulica s kanalizacijom i vodovodom, nekropole i pojedine kamene spomenike, brojne priloge u novcu, keramici, oružju, oruđu i nakitu. Većina ovih ostataka, sem u Gornjem i Donjem gradu na Klaemegdanu ustupili su mesto novogradnji. Najveći i najznačajniji rimski most na Dunavu već je odavno srušen, ali je zadržao svoje utvrđene oslonce na obema obalama i masivne stupce u koritu reke. To je delo čuvenog graditelja Apolodora iz Damaska (105. god.) koji je kod Kladova (Kostol) omogućio Trajanovim legijama trijumfalni pohod na Dačane. Ovaj most, čiju likovnu predstavu vidimo u Rimu isklesanu na Trajanovom stupu mogao bi da se potpunije ispita i na licu mesta, pa možda delimično i rekonstruiše, što bi i za turizam đerdapskog područja predstavljalo posebnu draž. Uostalom, na ovom potezu Dunava vršena je tokom poslednjih godina jedna od najvećih i najznačajnijih arheoloških akcija u Evropi. Izuzimajući Lepenski Vir, ostali nalazi pripadaju pre svega rimskoj kulturi. Blagodareći ovim radovima slika rimske aktivnosti na granici Mezije i Dakije postala je jasnija. Upotpunjeno je naše saznanje o Limesu, tom značajnom utvrđenom graničnom pojasu za Rimsku Imperiju. Dobro poznati rimski put, isklesan u okomitim stenama duž samog rečnog korita, koji je već bio postao neraskidivi deo đerdapskog tesnaca i koji su putnici prolazeći tuda brodom posmatrali s divljenjem, morao je takođe da bude žrtvovan u interesu elektroprivrede. Isecanjem iz stena samo njegovog fragmenta, zajedno s čuvenom Trajanovom tablom koja obeležava njegovu izgradnju, i izdizanjem ovog inače veoma masivnog bloka van domašaja novog nivoa Dunava, spasen je bar simbolično ovaj dragoceni spomenik rimskog graditeljstva. U antičko doba Sremska Mitrovica, rimski Sirmijum je bilo naselje skoro deset puta veće .Već u I veku nove ere on biva utvrđen i dobija pravo rimske kolonije, jer se nalazi na strateški važnom položaju severnog graničnog područja Rimske Imperije. Ovo naselje naročito u III veku postaje jedna od najnaprednijih i najpoznatijih varoši u celoj Rimskoj Imperiji i smatra se glavnim gradom ne samo Donje Panonije već i celog Ilirika. U IV veku stiče pravo kovanja novca i postaje crkveni centar u kome se održavaju sabori. Za Sirmijum su vezane mnoge aktivnosti rimskih imperatora (Aurelijan, Prob, Gordijan, Maksimijan, Dioklecijan, Galerije). Tokom V i VI stoleća pljačkaju ga, zauzimaju i uništavaju Huni i Avari, da bi zatim promenio još mnoge gospodare i najzad bio obnovljen kao slovenski grad. Stoga je, tokom svoje duge i burne istorije, nekoliko puta menjao ne samo ime već i fizionomiju. Spomenici prošlosti Sirmiuma naročito su značajni iz antičkog vremena, iako danas predstavljaju samo ruševine koje se tek odnedavna otkrivaju pod debelom, naslagom vekovnog šuta.(Sl.39.) Otkriveni su znatni delovi širokih zaštitnih bedema s gradskim kapijama. Za mnoge građevine se već može reći da su bile više ili manje monumentalne, javnog ili stambenog karaktera, s hramovima, carskom palatom, vilama s unutrašnjim dvorištima, bazenima, hipokrastima i termama.

43

S druge strane, tu su i skromni, skučeni stanovi za siromašnije slojeve građanstva. Izdvajaju se trgovine, žitnice i druge zgrade, trgovi i ulice kroz koje se provlači kanalizacija itd. Bolje su sudbine bile one aglomeracije koje su i posle njihovog delimičnog uništenja ostale na slobodnom prostoru, u prirodi, zaštićene samo humusom, žitaricama ili divljom vegetacijom. Takva je Mediana, nedaleko od dobro poznatog, strateški značajnog, a danas delimično očuvanog rimskog grada Naissusa, kome mnogi rimski imperatori pridaju posebnu važnost, a Konstantin Veliki i naročitu pažnju kao svom rodnom gradu na Nišavi, kraj čijih obala je pronađen i njegov bronzani lik (Sl.40.) kao deo monumentalnog spomenika (Narodni muzej u Beogradu). Još ubedljivije deluju zamašni ostaci carskog kastruma u Gamzigradu,nedaleko od Zaječara, najvećeg vojnog logora do sada poznatog na našem tlu, sa znatnim površinama veoma bogato obrađenog mozaika velike umetničke vrednosti.(Sl.41.) Sjaj antičke umetnosti naglo se gasi, jer je uništava najezda novih plemena koji prodiru sa severa i istoka, među kojima su i Sloveni. Oni će prihvatiti i dalje razvijati zatečene kulture, počev os srednjeg veka pa sve do danas. Ovi i drugi manje poznati spomenici kulture iz perioda Rimske imperije nisu na adekvatan način i u dovoljnoj meri i turistički valorizovani. Sem Sremske Mitrovice, Niša i Beograda koji ulažu napore u revitalizaciju i unošenje kulturnih sadržaja u prostore nekadašnjih rimskih građevina organizovanjem prigodnih manifestacija, ostali spomenici su samo nemi svedoci prošlosti, udaljeni od tokova turističkih kretanja u našoj zemlji. Oni retki slučajni ili namerni posetioci mogu samo okom, bez pratnje i stručnog vođenja ili bez ponetih uspomena u vidu suvenira ili propagandnih materijala, da uz sopstvenu imaginaciju stvore sliku o nekadašnjem sjaju rimskih građevina.

44

SREDNJOVEKOVNA UMETNOST OD VI DO XIV VEKA

UMETNOST ISTIČNE EVROPE I BLISKOG ISTOKA

VIZANTIJSKA UMETNOST

Počev od VI veka, u vreme prodora varvara u srednju, južnu i zapadnu Evropu, i trenutnog zatišja u likovnom stvaranju, hrišćanska umetnost nastavlja svoj razvitak na istoku Evrope i u Maloj Aziji, u jednoj državnoj tvorevini koja će, pod imenom Vizantije, dati u nekoliko sledećih vekova sjajne primere civilizacije, zasnovane na tradicijama antičke kulture. Međutim, i sama vizantijska umetnost, razvijajući se pod raznolikim istorijskim i društvenim uslovima, imala je svoje uspone i svoje padove. U njenom se osmovekovnom postojanju mogu razlikovati tri perioda: (1) doba Justinijana u toku VI veka ili Prvo zlatno doba; (2) renesansa za vreme dinastije Makedonaca i Komnena od X do XII veka ili Drugo zlatno doba i (3) renesansa pod Paleolozima u vremenu od XIII do XV veka. 1. Justinijanovo doba - Pod ovim sjajnim državnikom i velikim ljubiteljem umetnosti, Vizantijsko Carstvo, kao naslednik istočnog dela Rimske Imperije i nastavljač njenih tradicija, dostiže svoju najveću vojnu i ekonomsku moć. Što se, pak, likovnog stvaranja tiče, Vizantija je, po svome položaju između Istoka i Zapada, bila prosto predodređena da umetnička iskustva i vrednosti ovih regiona preuzme i ujedini. Zahvaljujući tome, a još više ogromnom ekonomskom potencijalu zemlje, počeli su širom cele Imperije da niču bezbrojni umetnički spomenici, prvo civilnog i vojnog karaktera, a odmah zatim i crkvene građevine.. U sakralnoj arhitekturi bazilikalni tip građevina s drvenim krovom nije bio odmah napušten (Sveta Marija Izvorska u Konstantinopolju, San Apolinare in Klasse u Raveni iz prve polovine VI veka). Međutim, kupola se javlja kod sve većeg broja crkava, i to crkava različitog oblika: (1) oktogonalnih (San Vitale u Raveni), (sl. 42,43) zatim kružnih (Sveti Sergije i Vakh) i (3) kao slobodni krst (Sveti Apostoli), obe u Konstantinopolju, a po poslednjoj, koja više ne postoji, građena je kasnije bazilika Svetoga Marka u Veneciji. Međutim, najznačjanija crkvena građevina ovoga vremena bila je i ostaje bazilika Svete Sofije u Konstantinopolju, podignuta na mestu stare Konstantinove bazilike posvećene Mudrosti. Arhitekti su bili dvojica Grka iz Male Azije, Antemije iz Trala i Isidor iz Mileta. Po završetku građevine 537. godine (sl. 44.) kupola je bila prepravljena u dva maha. Bazilika je podeljena na tri dela: atrium okružen porticima, narteks i samu baziliku. Ona je duga 77 a široka 72 metra, ima tri broda, od kojih se srednji završava malom apsidom. Kupola srednjeg broda, visoka 65 metara i sa 31 metar u prečniku, počiva neposredno, bez tambura, na pandantifima s tri masivna stupca. Kupola je ojačana spreda i pozadi sa po dve polukupole, poduprte sa po dve eksedre; one, okrenute prema horu, obuhvataju s apsidom jedno trolisto svetište. Četrdeset prozora na bazi glavne kupole i po pet na svakoj od polukupola osvetljavaju veličanstveni srednji brod. Sam plan građevine nije bio ni nov ni nepoznat; pa ipak, ona će, po svojoj veličini, znalačkoj konstrukciji i savršenoj ravnoteži, ostati jedinstvena i neprevaziđena.

45

Arhitektura Justinijanovog vremena izražavala je izvanredno povezivanje konstrukcije i statike, jednostavnost spoljnog izgleda, a glavna pažnja posvećena je enterijeru, u prvom redu rasporedu prostora, da bi se dobio utisak monumentalnosti i razvijenih dimenzija. 2. Renesansa pod dinastijom Makedonaca ili Drugo zlatno doba donosi nov tip crkvenih građevina: grčki krst upisan u kvadrat. Kraci krsta se pokrivaju polukužnim svodovima, težina centralne kupole počiva na bočnim svodovima, pilastri postaju lakši i pretvaraju se ponekad u stubove; četiri manje kupole pokrivaju uglove kvadrata; po jermenskom običaju, sve kupole počivaju na višestranim tamburima. Spolja se, pomoću opeka u raznim položajima, pa čak i pomoću drugog materijala, fajanse ili kamena u boji, teži ka svetlosnim i kolorističkim efektima. Unutrašnjost zidova je raščlanjena nišama i arkadama i brojnim prozorima. Većina ovih i ovakvih crkava skladnih je ali malih dimenzija. I pored ove tipičnosti, arhitektura Drugog zlatnog doba imala je i svoja odstupanja koja, najšire grupisana, daju sledeći pregled: u Konstantinopolju su preovlađivale građevine u obliku grčkog krsta upisanog u kvadrat sa dva aneksa, s tri apside u oltarskom delu, narteksom, s pronaosom ili otvorenim portikom; u negdašnjim grčkim oblastima crkve su bile uglavnom bazilike pokrivene svodovima, s jednim ili tri broda iste visine (Sveta Sofija u Ohridu), ili različite visine ili sa jednim brodom. Manastir Dafni kod Soluna, iz XI veka predstavlja tip crkava iznutra četvrtastih, sa tri apside i kupolom na trompama. U Italiji se pored bazilike Svetoga Marka u Veneciji, (sl. 45.) koji svojim slobodnim krstom predstavlja izvestan anahronizam, mogu naći, naročito na jadranskoj obali i na jugu, crkve pretežno grčkog tipa. 3. Treće zlatno doba vizantijske umetnosti, takozvana renesansa Paleologa, u razdoblju od XIV do XV veka, nije donela nikakve ozbiljnije promene u arhitekturi. Konstantinopolj je još uvek uzor, ali se javljaju i nova umetnička središta. Međutim, spomenici ovog peruioda su daleko poznatiji po svome zidnom slikarstvu. Mozaik i freske- U vizantijskoj sakralnoj dekoraciji slikarstvo je imalo apsolutnu prednost nad skulpturom. Boja je bila pretpostavljena formi, pa se, sledstveno tome, ukrašavanje crkvenih enterijera sastojalo uglavnom od apolikacija u raznobojnom mermeru, fresko-slikarstva i mozaika. Ova poslednja tehnika, kao uvek sveža i trajna, bila je naročito omiljena. Najlepši sačuvani mozaici Justinijanovog doba nalaze se u Raveni, naročito “Povorka devica i mučenika" na zlatnoj osnovi u San Apolinare Nuovo (Sl.46.)ili dvorska svita s carem i caricom Teodorom u San Vitale. (Sl. 43.) Mozaici Svetoga Dimitrija u Solunu iz VI-VII veka, uništeni u požaru 1917. godine, bili su iste vrednosti, a veruje se da su to i mozaici u Svetoj Sofiji i Carskoj palati u Konstantinopolju koji se tek sada proučavaju. Međutim, sigurno je da je najveći domet ove umetnosti postignut u mozaicima Svetoga Luke u Fokidi iz X veka i u manastiru Dafne iz XI veka. Poslednji među najboljim nalaze se u nekadašnjem manastiru Kora (danas Kahrie-džamija u Carigradu) iz 1310-1320 godine. Uticaj ovih mozaika mogao se utvrditi, u isto vreme ili nešto kasnije, i na spomenicima van uže oblasti vizantijske civilizacije: u Eufrazijevoj bazicili iz VI veka u Poreču; zatim u crkvama u Rimu, Palermu; zatim u Monrealu i Kefalu, na Siciliji; i najzad, među najlepšima, mozaici u bazilici Svetoga Marka u Veneciji iz X-XI veka. Od zidnog slikarstva ostalo je iz ranijeg vremena vrlo malo, možda zbog primitivne tehnike ili materijala koji ne traje dugo. U to vreme počinje da se razvija ikonopis. Prve su ikone nastale u Egiptu. Sačuvano je nekoliko retkih primeraka iz VI i VII veka: jedan lik opata Avrama, na primer, ili Sveti Jovan Krstitelj, poreklom sa Sinaja a sada u Kijevu. Skulptura se nije bavila ljudskom figurom ili istorijskom kompozicijom. Bilo je izvesnih izuzetaka, kao, na primer, velika figura Hrista iznad ulaza u Carsku palatu. Na kapitelima stubova mogle su se naći stilizovane predstave biljnog ili životinjskog sveta, ali pretežno u cilju postizanja svetlosnih efekata. Pojedini kapiteli su bili tako vešto, maštovito i municiozno rezani da deluju kao kakva čipka od kamena. Ovaj blistavi razvitak vizantijske umetnosti bio je teško pogođen ikonoklazmom. Car Leon III Isavrijski, posle pobede nad Arabljanima pod samim zidinama Konstantinopolja, zabranio je 726. godine obožavanje svetiteljskih likova, s tim da se svi postojeći unište. Njegovi naslednici,

46

Konstantin Kopronin i Lav Armenijski, ovu su zabrnau još više pooštrili. Crkva je uzalud pokušavala da se odupre; to je postignuto tek na Drugom nikejskom saboru 787. godine, na kome je načinjena razlika između poštovanja i obožavanja svetiteljskih likova. Od toga vremena bilo je tačno određeno šta će umetnici slikati na zidovima bogomolja: na vrhu centralne kupole Pantokrator, u pandantifima jevanđelisti, ispod trijumfalnog (oltarskog) luka Strašni sud, u apsidi pričešće apostola i Bogorodica Zastupnica, levo i desno starozavetni prvosveštenici i crkveni oci, na zidovima likovi svetaca i glavni praznici, iznad carskih dveri Deizis. Međutim, u toku ikonoklazme, mnogi su vizantijski umetnici našli pribežište u Italiji; u Santa Mariji Antikvi, u Rimu, bile su donedavno sačuvane freske iz VIII veka, po svoj prilici radovi slikara iz Sirije ili Kapadokije. Posle XII veka zidno slikarastvo dobija nov polet. Mnogobrojne crkve na Balkanu, u Srbiji i Bugarskoj bivaju pokrivane od krova do temelja freskama od izuzetne umetničke vrednosti. Morfološki najznačajnije nalaze se na teritoriji Grčke, na Atosu i na Peloponezu, u Mistri. Na freskama mistarskih crkava, u Mitropoliji, Brontohejonu, Pantanasi i Bogorodici Perivleptos, načinjeni su veliki napori u istraživanju perspektive i proučavanju pokreta; ono što će, nešto kasnije, biti suština slikarstva italijanske protorenesanse. Ikona se razvija naporedo sa zidnim slikarstvom, i neće mu ustupiti ni brojem ni vrednošću. Ikona je bila i u mozaiku i slikanih temperom. Uspon ove discipline vidljiv je naročito u slovenskim zemljama, u Srbiji, Makedoniji i Rusiji. Vremenom, ikona će potisnuti zidno slikarstvo, pa već od XV veka postaje glavna dekoracija crkvenih enterijera. Jedan od najznačajnijih ikonografskih škola, povezana sa slikarstvom Italije, nalazila se na Kritu (takozvana Italo-kritska škola).

ISLAMSKA UMETNOST

Ponikao u VII veku islam se brzo proširio na velikom prostranstvu, objedinjavajući, kao nova religija, Palestinu, Siriju, Mesopotamiju, Iransku visoravan, Turkestan i Indiju - na istoku i Malu Aziju, severnu Afriku i Španiju - na zapadu. Na tim teritorijama islamska umetnost se razvijala hiljadu godina, ako kao vreme početka njenog razvoja uzmemo VII vek, a za početak opadanja - XVIII vek. Nosioci te umetnosti bili su mnogi narodi: Arapi, Persijanci, Monogli, Turci i Indusi. Umetnički centri su se smenjivali, zavisno od dinastija i središta vojne i političke moći. Islamska umetnost je osobena pojava u istoriji umetnosti. Ona se razlikuje od umetnosti Evrope i Zapada možda više nego ijedna druga umetnost. Islamski religiozni arhitektonski objekt - džamija- nije kuća boga ni mesta na kome se održavaju verski obredi. Ona je odvojen i jednostavno pokriven prostor u kome se vernici okupljaju na zajedničku molitvu. Izuzev predikaonice – mimbara- u džamiji nema nameštaja, koji u hrišćanskim crkvama čine oltari, klupe, predikaonice i druge. Zbog toga prostor u džamiji ostavlja neobičan utisak praznine, skromnosti i jednostavnosti. Drugo svojstvo islamske umetnosti je gotovo potpuno odsustvo figurativnosti u slikanoj i štuko-dekoraciji džamije, figurativnosti koju obično prate duševnost i osećanja. Slikana dekoracija džamije svodi se najčešće na ornamentiku, na geometrijsku, biljnu i životinjsku izrazito stilizovanu šaru. U toj ornamentici je kaligrafija- umetnost pisanja - sastavni deo likovnog izražavanja. U dosta ograničenom izboru motiva, samo ritam linija i odnosi boja dozvoljavali su umetniku da razbije monotoniju i formalizam, koji su, u takovm shvatanju, neizbežno pretili, naročtio onima koji ne poznaju bogatu simboliku te umetnosti. Još u razdoblju Omejida (VIII v.) središte moći je bilo u Siriji, u Damasku, kada je ovaj grad obnovljen. Jedna od najsjajnijih građevina tog perioda je Omarova džamija ili “Kupola na stijeni" (691.g.) koja se svojom centralnom gradnjom sa visokom kupolom i osmougaonim tlocrtom približava vizantijskim uzorima (sl. 47). Druga značajna građevina tog perioda je Velika džamija u Damasku (sl. 48) iz 705.g. koja predstavlja rekonstrukciju ranije hrišćanske crkve sa tri broda.

47

Remek-delo arapske religiozne arhitekture bilo je izgrađeno u Samari u Turkestanu, u vreme dinastije Abasida. Mutavakil, veliki graditelj Samare, izgradio je u IX veku Veliku džamiju, najveću građevinu islamskog sveta. Po predanju, ona je mogla da primi oko sto hiljada vernika. Sastojala se od velikog pravougaonog dvorišta i dvadeset pet brodova, nekada pokrivenih ravnom tavanicom, koju su držali mnogi podupirači. Izvan zidova džamije, tačno u pravcu središne ose, podignuto je i danas dobro očuvano spiralno minare, na čiji vrh vodi spoljna pristupna rampa u vidu zavojnice. Od VIII do XI, odnosno do XV veka, Arapi su zavladali Španijom čime je postala prva islamska teritorija na Zapadu. Abdul Rahman I počeo je u Kordovi izgradnju Velike džamije. Radove na proširenju džamije nastavili su u još tri maha njegovi naslednici, tako da je džamija u Kordovi treća po veličini u svetu. (sl. 49). Ona pripada onom posebnom mavarskom stilu ( islamska umetnost koja se razvijala u Španiji i severnoj Africi) u kome je naglašena dekorativnost, raskoš, bogatstvo i slikovnost. U unutrašnjosti se prostire čitava šuma dvospratnih, jedan nad drugim, stubova koji nose udvojene a višedelne lukove, bogato ukrašene štukom i slikanom ornamentikom. Time je dobijena složena strukturalna mreža lukova i stubova. Lukovi različitog oblika ukrštaju se na najrazličitije načine. Bogatstvom polihromije i štukature unutrašnjost džamije u Kordovi izražava istočnjačku raskoš. Mavarski stil dostigao je vrhunac razvoja u XIV veku u Granadi. To je palata Alhambra, (sl. 50) što na arapskom znači “crvena", nazvana tako po crvenoj boji svojih zidova. Palata ima raskošne enterijere i dvorišta. Unutrašnji zidovi pokriveni su ornamentima u štuku i mozaicima od fajansa. Zidovi, svodovi i kupole deluju kao čipka. Idealan motiv dekoracije u Alhamabri je arabeska i kaligrafija. Dvorište u unutrašnjosti palate naziva se Dvorište lavova po fontani koja je postavljean na statue lavova. Visoki, vitki, stubovi, povezani raskošno obrađenim lukovima, čine se lakim kao nežne stabljike biljaka, a zidovi su obrađeni tako da se umesto mase i čvrstine doživljavaju kao nešto paperjasto i lako. Spoljašnost palete je jednostavna, ali se ona nalazi usred vrtova bujne vegetacije, koji su i sami umetničko delo. Zbog svega toga Alhambra je sinonim čuda iz “Hiljadu i jedne noći”. Značajan doprinos islamskoj umetnosti dali su Turci, najpre Seldžuci, a kasnije Osmanlije. Osmanlije su iz Anadolije, krajem XIII veka, počeli osvajati delove Vizantije i učvršćivati se u jugoistočnoj Evropi. U Carigradu, koji su osvojili 1453. godine, upoznali su lepotu i vrednost crkve Sv. Sofije. Osmanlijski doprinos islamskoj arhitekturi je novi tip džamije koja je spoj seldžučke medrese - i sa svake strane po jedna zasvođena dvorana - i vizantijske crkve s kupolom. Najznačajnija džamija ovog tipa je džamija Ahmeda I, izgrađena u Carigradu u XVII veku. Suprotno arapskoj džamiji, sa šumom podupirača, u njoj je ostvaren geometrijski jasan kvadratni prostor, sa glavnom kupolom u sredini, proširenom sa četiri polukupole na svakoj od četiri strane. U uglovima kvadrata je još po jedna manja i niža. Stepenasto raspoređene kupole, gledane spolja, odslikavaju unutrašnji prostor. Novost su i minareti, tanki i vitki i pri vrhu zašiljeni.Džamija Ahmeda I nazvana je Plava džamija, po zidnoj dekoraciji od keramičkih pločica sa biljnim motivima plave i bele boje. Arhitektonska dekoracija od keramičkkh bojenih pločica imala je značajnu ulogu u osmanlijskoj umetnosti. Zabrana prikazivanja ljudske figure u islamskoj umetnosti važila je isključivo za verska zdanja. Na profanim objektima, minijaturama i predmetima za svakodnevnu upotrebu, međutim, nalaze se ljudske i životinjske figure, ali sa sklonošću da se i one svedu na linearno-kolorističku dekoraciju. U arapskim, persijskim, turskim i indijsko-islamskim minijaturama iz XIV i XV veka, za vreme vladavine Mongola, figurativne predstave negovane su u rukopisima. Čiste boje, bez senčenja i perspektive, izuzev u Indiji, i čista linija glavni su elementi tog slikarstva.

48

ZAPADNOEVROPSKA UMETNOST

KAROLINŠKA RENESANSA

Pre nego što će na obalama Bosfora otpočeti preobražaj umetnosti pod dinastijom Makedonaca, a na Zapadu uspostavljanje novoga stila u arhitekturi i skulpturi, poznatog pod imenom romanski, taj deo Evrope je doživeo jedan značajan pokušaj obnavljanja umetničkih tradicija Rima, nazvan “karolinška renesansa". Pobude su bile koliko iz kulturnih potreba toliko i političkog karaktera, jer su franački vladari, u prvom redu Karlo Veliki, hteli da, po uzoru na Vizantiju, a kao naslednika Istočnog Rimskog Carstva, povrate veličinu i sjaj Zapadnog. Međutim, ova je renesansa bila ne samo pokušaj da se nastavi antička, odnosno ranohrišćanska umetnost, već i sinteza različitih kultura tadašnjeg Zapada. Različita nacionalna pripadnost saradnika Karla Velikog doprinela je plodnom objedinjavanju likovnih nastojanja koja su neposredno prethodila ovom vremenu, pre svega, one takozvane varvarske umetnosti koja je, zajedno s dolaskom Vizigota, Ostrogota, Avara, Gepida i drugih plemena, osvežila tradicije sažetim i dinamičnim formama s Istoka, iz stepa i sa iranske visoravni. Zatim su Vizigoti, ustaljeni u Južnoj Galiji i Španiji, pokušali da, primivši hrišćanstvo, nastave sakralnu arhitekturu ranohrišćanskih graditelja, podležući pri tome ne samo primerima antičkih spomenika već, preko severne Afrike i španskog juga, i uticajima Vizantije. Tako su nastale u vizigotskim prestonicama Barceloni, Toledu i Meridi brojne bazilike različitog oblika, od trobrodnih katedrala do crkava i krstionica kružnog plana. Značajno je da su neke od njih bile već u VII veku sasvim pokrivene kamenim svodovima. Enterijeri su imali mozaike i kapitele u korintskom stilu ili kompozitne. Gradile su se brojne bazilike i rotonde, ali, takođe, i crkve u obliku slobodnog krsta ili sa trolisnom osnovom; zidane od kamena i s drvenom tavanicom, donele su, kao graditeljsku novost, visoke zvonike, bilo izvan crkve, u obliku kule, ili na preseku transepta. Međutim, kružne građevine ili rotonde bile su, po tradiciji, pokrivene kupolama. Bilo je ukrasnih mozaika s vegetalnom ili geometrijskom ornamentikom, ali, takođe, i figuralnih kompozicija, sa scenama iz Jevanđelja ili svetiteljskih čuda. Već od VI veka merovinški vladari podigoše čitav niz značajnih crkava i opatija. Značajni umetnički centri razviše se takođe u Engleskoj i Irskoj. Irska je ubrzo bila prosto preplavljena manastirima; samo jedan od njih, Klonar u Metu, osnovan 520. godine, imao je preko tri hiljade monaha. Oni su osnivali svoje centre i na kontinentu u kojima su se učilli latinski, grčki i astronomija; međutim, naročito su negovali prepise i ukrašavanja minijaturama za psaltire i jevanđelja. Poznati još iz doba bronze i gvožđa kao neprijatelji ljudskog lika, Kelti su i u minijaturama obrađivali samo ornamentiku, uglavnom preplet. Ti su njihovi prepleti tako složeni i maštoviti da se linije jedva mogu pratiti okom. Najlepša među njima je knjiga Kels iz 760. godine (Sl. 75). Kelti u Irskoj ostavili su nam i nekoliko najstarijih primeraka srednjovekovne skulpture: krstove u obliku kruga iz kojeg zrače kraci. Poštujući sva ova umetnička nastojanja, saradnici Karla Velikog otpočeli su gradnju sakralnih građevina koje su imale bazilikalnu osnovu. Međutim, podižući pridvornu crkvu u Ahenu (Sl. 74), Karlo Veliki je prihvatio kao uzor San Vitale u Raveni: osmostranu rotondu, pokrivenu kupolom; stubovi su bili doneti iz Rima i Ravene. Brojne katedrale, manastirske i kolegijalne crkve, bile su bazilike s transeptom i apsidama. Ali, tek crkve čuvene opatije Sen Gal ukazuju u čemu su arhitektonske novine ovog razdoblja i čime se nagoveštava dolazak romanskog stila: travej u obliku hora između transepta i apside; zatim tri paralelne ali odvojene apside, naročito u konstrukciji kripti; zatim de ambulatorijum (kružni hodnik) od bočnih brodova oko apside. Građevine su i dalje bile pokrivene drvenim krovom, osim apsida. Značajna je takođe i unutrašnja dekoracija karolinških crkava i katedrala, uglavnom mozaici u plavom, crvenom, zelenom, zlatu i srebru. Zatim freske, slikane pod uticajem Vizantije, ali takođe i po italijanskim. Skluptura je bilo mnogo manje i može se reći da ne zaslužuju posebnu pažnju, osim plastike u metalu, kao što su, na primer, bronzana statua Karla Velikog u Luvru ili mala vrata kapele u Ahenu. Međutim, pored arhitekture, karolinška je umetnost dala najznačajnija dela u

49

iluminaciji rukopisa. Čuvene su škole bile u Ahenu i Remsu, s vidnim uticajem Vizantije; zatim skriptorije u Turu, Mecu, Sen Deniju, iz kojih su izišli brojni rukopisi, ukrašeni vanrednim minijaturama, inicijalima i dekorativnim prepletima.

ROMANSKA UMETNOST

Romanska umetnost, kao izraz feudalnog društvenog poretka, javlja se na zapadu Evrope krajem X ili početkom XI veka, i njene se stilske odlike mogu videti najpre u arhitekturi a zatim u zidnom slikarstvu i skulpturi. Najveće i najznačajnije spomenike dala je u sakralnim građevinama, crkvama i katedralama XI i XII veka. Osnovne vrednosti ovoga stila ogledaju se u sledećim arhitektonskim elementima: strukturi, planu, plastičnosti i dekoraciji. Struktura romanske građevine donosi kao novost krovnu konstrukciju od kamena. Takav se način pokrivanja primenjivao u rimskoj i vizantijskoj arhitekturi samo za kružne građevine ili apside. U romanici se pokriva cela bazilika, bez obzira na tip i veličinu. Pokrivanje se vrši pomoću svodova i kupola. Kupole počivaju na trompama ili pandantifima, a kod svodova razlikujemo nekoliko konstrukcionih oblika: a) dvostruki luk, dobijen pojačanjem poluobličastog svoda dodatnim lucima; b) krstasti svod, dobijen presekom dva poluobličasta svoda pod pravim uglom; čime se dobija pravilan potisak pokrivača na bočne strane; c) strelasti svod, dobijen izbočenim lucima u pravcu preseka dva poluobličasta svoda, elemenat koji će kasnije biti veoma primenjen u gotskoj arhitekturi. Svodovi, dobijeni na bilo koji od navedenih načina, statički su rešeni međusobnim oslanjanjem. Plan romanske građevine je u principu bazilikalan, ali je razvitku transepta i hora posvećena znatna pažnja. Sve velike crkvene građevine ovoga stila uglavnom su trobrodne bazilike, s jednim glavnim i dva sporedna broda; ređi su primerci petobrodnih bazilika (Klini, Sen Sernen u Tuluzi) a još ređi jednobrodni (katedrala u Oranžu). Na svim tim crkvama transept je jasno naglašen. Neke su imale dva transepta (Klini), a ti su se transepti, po pravilu, završavali ravnim zidom. Međutim, daleko je veća pažnja bila posvećivana oltarskom delu; ispred apside je postavljan jedan poprečni prostor koji proširuje brod u pravcu transepta, obrazujući horski deo crkve. Pošto je vremenom postajala potreba da se, zbog velikog broja monaha i sveštenika, proširi oltarski prostor, to je bilo vršeno na dva načina: 1) pomoću više paralelnih apsida duž glavnog broda, način zvani benediktinski jer je prvi put primenjen u drugoj velikoj crkvi Klinija; 2) pomoću grupe manjih apsida oko deambulatorija, sistem zvani zrakast; te su apside, obično neparne po broju, bile među sobom povezane prozorima. Međutim, bilo je velikih crkvenih građevina koje su imale i kapele na transeptu. Sen Sernen u Tuluzi raspolagao je sa devet apsida, po dve na krajevima transepta i pet zrakastih. Taj će oblik biti veoma primenjivan u gotici. Plastičnost je zastupljena u tolikoj meri da se čini kao da je romanska građevina koncipirana u duhu skulpture. Dekoracija je bila neobično važan faktor arhitekture, jer je romanska crkva, u to vreme opšte nepismenosti, zamišljena kao skulpturalni i slikani tumač verskih tekstova, a svojom spoljašnošću kao dekor za misterije i druge religijske predstave pod vedrim nebom. Sledstveno tome, dekor je imao dva osnovna zadatka: a) vraćanje ljudskoj figuri i figuralnim kompozicijama; ornamenat će još uvek postojati, ali samo u službi monumentalne skulpture; b) celokupan dekor, i vajan i slikan, mora biti podređen konstrukciji i mora da je dopunjava; ekspresivni ili stilizovani karakter ovog dekora proizilazi iz njegovog usaglašavanja osnovnim principima arhitekture.

ODLIKE ROMANSKOG STILA U XI VEKU Brzom razvoju i rasprostranjenosti romanskog stila doprinelo je, pre svega, monaštvo, naročito benediktinci. Mnogobrojni monasi manastira Klini, osnovanog 910. godine, prenosili su preko ostalih benediktinskih centara u Evropi ne samo običaj građenja već i odlike stila. Sličnu ulogu su

50

odigrali i hodočasnici. Običaj da se ide u hadžiluk bio je u to vreme veoma razvijen. Oni koji iz bilo kojih razloga nisu mogli da posete Svetu zemlju, pohađali su čuvena svetišta u Rimu ili Španiji. Oni su, pored ostaloga, prenosili savremena iskustva u zidanju i građenju, održavajući na taj način neku vrstu kontinuiteta u stilu. Arhitektura- Početak XI veka bio je sav još u znaku traženja i eksperimentisanja. Bazilike su se još uvek pokrivale drvenom konstrukcijom, i to ne samo u Francuskoj već i u drugim zemljama. U tim su crkvama samo apside bile pokrivene svodovima. Međutim, u Normandiji se već javljaju prvi veliki spomenici ranog romanskog stila, Slične su se crkve ikatedrale gradile i u Francuskoj,Italiji, Španiji,Engleskoj, Nemačkoj i Švajcarskoj. Najznačajniji spomenici ovog perioda su crkva manastira Klini u Francuskoj(Sl. 74), velika crkva manastira Monte Kasino u Italiji, kapela Londonskog Tauera, katedrale u Vunčesteru i Norviču, u Majncu (Nemačka) i Bernu (Švajcarska). Skulptura- Mada je romanska skulptura dostigla svoju najveću stilsku i umetničku vrednost u XII veku, ima i u XI veku dela dostojnih poštovanja i pažnje. Prvi takav spomenik je skulptura u luneti male crkve Sen Ženis u Fontenu iz 1020. godine; Hrist orkužen sa šest apostola. Već tada je postavljeno nekoliko osnovnih principa u skulpturalnoj dekoraciji. Kao mesto, prednost je imala glavna fasada s portalom i lunetama iznad vrata, zatim baze i kapiteli stubaca. Stilski karakter se sadržavao u težnji ka irealnosti (adekvatno vizantijskom spiritualizmu), uklapanju u arhitektonsku celinu i prilagođavanju osnovnoj funkcionalnosti arhitekture.Slikarstvo- Tradicija rimskog i ranohrišćanskog fresko-slikarstva nije na zapadu Evrope sasvim iščezla. Čekao se samo pogodan trenutak, a on je došao s prostranim zidovima romanskih građevina.

ODLIKE ROMANSKOG STILA U XII VEKU Arhitektura- U Francuskoj, domovini romanskog stila, crkve XII veka mogu se podeliti u tri grupe: 1) crkve s poluobličastim ili krstastim svodom bez tribina na bočnim brodovima; 2) crkve pokrivene poluobličastim ili krstastim svodom sa tribinama na bočnim brodovima;3) crkve zasvođene nizom kupola. Prva grupa je najbrojnija, naročito u Francuskoj. U Burgonji postoje tri karakteristične skupine ovih crkava: skupina Klini s trećom manastirskom crkvom i srodnim građevinama(Sl.76.); skupina Vezele, s crkvom Svete Magdalene u Vezeleu (Sl. 77); Nekim od navedenih skupina pripadaju mnogobrojne crkve u oblasti Loare i u Provansi.Grupu romanskih bazilika s tribinama predstavljaju crkve u Pij-de-Domu. U Engleskoj su bazilike pripadale različitim tipovima, neke čak i sa strelastim svodovima. Najznačajnije među njima su katedrale u Durhamu, Tjuksberiju i Glosteru. U Španiji crkva velikog benediktinskog manastira Santa Pere de Roda, U Italiji katedrala u Pizi,(Sl. 79.), katedrala i crkva San Mikele u Paviji, Sant Ambrođo u Milanu. Zatim katedrala u Bazelu, katedrala Svetog Stefana u Beču, katedrale u Vormsu, Špajeru, Majsenu, Kelnu, Ratisbonu. Skulptura- Osnovne osobine romanske skulpture, i realizam i prilagođenost arhitekturi, došle su do punog izraza tek u XII veku. Teško je nabrojati sva ona remek-dela kojima su romanski vajari prosto zasuli manogobrojne crkve i katedrale u Francuskoj, Španiji, Nemačkoj; na istoku sve do vizantijske teritorije, na severu do Švedske. Ukrašavani su uglavnom portali, lunete iznad vrata i prozora i kapiteli na stubovima i stupcima. Počelo se isprva s biljnom ornamentikom, zatim sa stilizovanim životinjama i pticama, stvarnim ili fantastičnim, da bi se najzad prešlo na ljudsku figuru i monumentalne figuralne kompozicije. Na portalima i lunetama obično su bile kompozicije Apokalipse, grupe apostola, Hrista sa simbolima Jevanđelja ili sa mudracima, Hrista u slavi, Bogorodice s detetom, Uspenje ili vizija Strašnog suda. Biblijske scene su obično bile iz Starog zaveta.(SL.78.) Najlepši primerci romanske skulpture nalaze se u Francuskoj, na crkvama i katedralama u Langedoku, Burgonji, Provansi. Među najslavnije idu 600 kapitela bazilike Sen Sernen u Tuluzi, nastalih od 1095. do 1130. godine; njih nadmašuje samo 41 kapitel klaustra u Moasaku s kompozicijama iz Biblije i Martirijuma svetaca, nastalih oko 1100. godine. Još je čuveniji portal Moasaka s vizijom Apokalipse u timpanonu portala, s figurama svetitelja i mučenika između

51

prozora, sa scenama iz detinjstva Hristovog i paklenih muka između stubova. Glavna dela romanske skulpture u Burgonji nalaze se na kapitelima srednjeg broda katedrale u Vezeleu, na kojima se alegorijske kompozicije mešaju sa scenama iz Biblije i života svetaca; zatim na portalu katedrale u Kliniju, s predstavom Apokalipse u timpanonu. Izvan Francuske, najbolja se romanska skulptura nalazi na portalima crkava i katedrala u Španiji .Romanska skulptura u Italiji, po značaju ne manja od ostalih, ostavila nam je imena nekolicine umetnika. (Majstor Guljelmo klesao je figure na portalu katedrale u Modeni).U Nemačkoj su romanske crkve bile manje ukrašavane na fasadama a više u oltarskom delu, pa je, sledstveno tome, monumentalna skulptura ustupila mesto dekorativnim radovima u bronzi. Slikarstvo- Zidna dekoracija je bila isto tako bogata i razvijena kao i skulptura; međutim, razlika u vrednosti bila je znatna, jer se muralima romanskih crkava i nehotice nametalo upoređenje s vizantijskim freskama nenadmašnog sjaja i osećajnosti.Van Francuske nešto vrednije zidne dekoracije mogu se naći samo još u Kataloniji, u kojoj su lokalne tradicije i uticaj Istoka stvorili jedan zanimljiv, ali prilično stilizovan oblik murala.

GOTSKA UMETNOST

U drugoj polovini XII veka romanska umetnost se naglo menja u jedan novi stil, nazvan gotski, koji će trajati sve do pojave renesanse. Taj naziv je prvi put upotrebljen u XVI veku od Rafaela i Vazarija, i to u prezrivom značenju, ali se vremenom značenje izgubilo a izraz ostao, mada u osnovi netačan. Gotska umetnost nije potekla od Gota, niti je uopšte germanskog porekla; ona je nastala u Il de Fransu, jezgru buduće francuske države; gotska umetnost je u stvari francuska umetnost.Poput romanske, i gotska umetnost je u službi crkve; njen umetnički izraz je katedrala. Ali, dok je romanska arhitektura bila inspirisana monaštvom i bila produkt feudalizma, gotska arhitektura je delo civilnih graditelja i produkt gradske civilizacije. U doba pojave gotske umetnosti feudalizam je već bio u raspadanju. U međusobnim borbama za vlast i ekonomski prestiž, u traženju novih puteva bogaćenja (krstaški ratovi, kondotijerstvo), moć feudalaca se lagano osipala. Raskošan život i stalni ratovi izazvali su pojavu velikog broja zanata: oružarskog, tkačkog, zlatarskog, kožarskog itd. Zanatlije žive po gradovima i udružuju se, u cilju zaštite svojih staleških interesa, u cehovske organizacije. Vremenom se obogaćuju i postaju nepresušan izvor prihoda za gospodare gradova u kojima žive. Vlastela čuva i brani svoje građane i daje im široke ekonomske povlastice. Nova buržoazija nije revolucionarna; ona priznaje i duhovnu vlast crkve i svetovnu vlast gospodara gradova, zadovoljavajući se slobodom trgovine i zanatstva. Zbog toga se plemstvo počinje vezivati za gradove, a crkva napušta manastire-utvrđenja i sklanja se u bezbednost unutar gradskih zidina. Te okolnosti su izazvale i korenite promene u odnosu na umetnost. U bezbednosti dobro branjenih gradova svi osnovni elementi romanske arhitekture: masivnost zidova, uzani prozori, teški svodovi i snažne kolumne gube svoj smisao. Osim toga, bogati građani koji učestvuju u podizanju religijskih spomenika, teže ka reprezentaciji koja treba da pokaže njihovo bogatstvo i njihova verska osećanja. Tako se pojavljuju katedrale kao središni spomenik grada, objekat oko kojeg se odvija celokupan javni i kulturni život. Nova arhitektura teži sada za što manje zidova i što više otvora. Ona stremi u visinu kao simbol jedne bogate i bezbedne sredine, a njeni osnovni elementi teže ka estetsko-dekorativnoj reprezentaciji. U nedostatku zidova, ukrašavanje preuzima plastika, a veliki otvori daju podstrek za razvitak umetnosti slikanog stakla, vitraža. S nedostatkom površina slikarstvo poptuno iščezava, te će nova sredina svoj likovni izraz oslobođenja od feudalne ukočenosti dati isključivo kroz skulpturu. Prinicipi arhitekture- Od mase romanske crkve, teške i nespretne, gotski graditelji su usvojili samo statičke vrednosti. Proučili su tačke težišta, njihovu jačinu i pravac potiska, pa su, zadržavajući tehniku svodova, preneli i upravili celokupan pritisak mase na lukove i pilone. Svod

52

sada počiva na ukrštenim lukovima, a lukovi na uporištima koji su, zbog nedovoljne debljine zidova, pojačani spolja podupiračima. Cela građevina svedena samo na elemente koji su potrebni stabilnosti, te podseća svojom vitkošću, lakoćom i elegancijom na čipku ili mrežu od kamena. U ovoj je arhitekturi najčudesnije to što je ona tako savladala težinu da nam se čini kao da cela građevina nezadrživo stremi u visinu. Smeli zvonici dižu se na fasadi i završavaju kao šiljci (retko kad završeni). Svi gornji delovi završavaju se šiljkastim zabatima. Tendencija fasade je da vertikalama pojača iluziju visine. Kod najstarijih gotskih crkava su još pojedini spratovi označeni horizontalnim linijama, ali uskoro kameni ukrasi brišu te linije i ostaju samo vertikale. Isto takav utisak stvara i unutrašnjost gotske crkve; svod kao da se diže u visinu i nosi sa sobom svoja uporišta, svoje pilone i kamenu mrežu koja izbija iz zemlje, raste i smiruje se tek u vrtoglavim visinama lukova. Osnovna novina gotske arhitekture jesu rebrasti svodovi, oštri lukovi i potporni stupci.(Sl. 81). Rebrasti svod je, u stvari, krstasti svod sa rebrima. Oštri luci su došli kao posledica težnje za visinom svodova i što većim otvorima u zidovima. Pošto tako visoki zidovi, sa mnogo otvora, nisu mogli sami nositi težinu svoda i potisak lukova, nazidani su spolja oko građevine debeli stupci, zvani potporni, koji su na sebe primali sav potisak mase na građevini. Oštri luci su bili naročito primenjeni na prozorima, i po obliku tih lukova gotski stil delimo na tri perioda: kopljasti (najstariji), zrakasti i plameni (kasna gotika). Katedrale- Velike katedrale u Francuskoj građene su krajem XII i u prvoj polovini XIII veka. Najvažnije od tih starih katedrala su u Il de Fransu; jedna od najstarijih, Notr-Dam u Parizu po proporcijama još uvek pomalo podseća na romanske građevine i možda je upravo zbog toga uzor jednostavnosti i harmoničnosti. Katedrala u Remsu ima najbogatiju i najraskošniju fasadu od svih gotskih građevina Francuske; njen plan je isti kao kod Notr-Dam ali s bogatim ukrasima koloneta, zabata i šiljaka. Katedrala u Buržu je jednobrodna i bez transepta a na fasadi ima šest portala. Katedrala u Šartru (Sl. 80). je neobično bogata dekorativnom plastikom čuvena po lepoti svojih vitraža - obojenih prozora. Gotska arhitektura se iz Francuske širila po celoj Evropi. Iz Normandije je prešla u Englesku i tu su, u isto doba kada i u Francuskoj, nastale katedrale u Daremu, Solsberiju,(Sl. 82) Vestminsteru, Jorku, Velsu itd. Zatim u oblasti Rajne: katedrale u Kelnu i Strasburgu; u oblastima preko Rajne: katedrale u Frajburgu, Augsburgu, Nirnbergu itd. Gotske katedrale južne Francuske su u Rodezu, Albi, Karkasonu, Bordou. U Španiji su najlepše u Burgosu, Barceloni, Toledu, Sevilji. U Italiji gotski stil nije mogao tako lako da se odomaći kao u ostalim zemljama zapadne Evrope. Italijanske katedrale su izgubile visoke lukove, vitroe, dekorativnu fantaziju i težnju prema visini; one u stvari vrlo malo liče na poznati tip gotske građevine, naročito najlepše među njima: u Orvijetu, Sijeni, Firenci, Bolonji. Izuzetak čini katedrala u Milanu koja je nastala u kasnoj gotici. Osim toga, dok su francuske i ostale gotske katedrale bile od kamena, kome je vreme dalo lepu patinu, italijanske su građene od mermera u raznim bojama, koji je potpuno stran duhu i plastičnoj lepoti gotske arhitekture. Gotski stil je u severnoj Evropi trajao sve do početka XVI veka. U to doba, poznato kao doba umetnosti kasnoga srednjeg veka, nisu se više podizale onako grandiozne građevine kao pre toga, ali stil još uvek živi, preobražava se i menja. Pojačava se težnja prema fražilnosti koja se u različitim zemljama različito ispoljava. U Engleskoj se stvara “stil vertikala" u kome se kamena mreža vertikala umnožava i u svodu dobija izgled lepeze. Španija stvara neku neobičnu mešavinu gotskih i arapskih motiva, takozvani “stil mudehar". Francuska stvara “plameni stil" koji sve linije pretvara u oblike plamena. U dekorativnim detaljima svi oblici postaju šiljati. Dok su se u XIII veku svodovi dizali iz svežnja masivnih pilona, sada se javljaju kratki, zavinuti stubovi, slični zakržljalim stablima. Polet gotske konstrukcije bio je zaustavljen. Zamkovi, tvrđave- U poznatoj gotskoj arhitekturi, nasuprot religioznim podižu se i svetovne građevine. Pred kraj srednjega veka bogati feudalci podižu veliki broj zamkova. U zemljama u kojima je fuedalizam bio savladan od centralističke, kraljevske vlasti, kao, na primer, u Francuskoj,

53

feudalni zamkovi bili su srušeni. Ali, sjaj ovih građevina može se videti i po njihovim ruševinama. Ove čvrste tvrđave sa bedemima, kulama, odbrambenim utvrđenjima i pokretnim mostovima krile su u sebi raskošne palate. Zamkovi u Italiji bile su masivne, četvrste građevine sa isto tako četvrtastim dvorištem i visokim zvonikom. Docnije, ove feudalne palate se oslobađaju utvrđenja i bedema. Gradovi su, kao i palate, bili opkoljeni zidinama, te su se nepravilno razvijali, s uzanim ulicama i zbijenim kućama. Pa ipak, obogaćeni građani, trgovci i zanatlije su i u ovom skučenom prostoru podizali sebi lepe i udobne kuće. U južnoj Evropi te kuće su, začudo, bile masivno građene, a na severu od lakšeg materijala, s vidljivim konturama od greda i šiljastim zabatima. Bogati feudalci, koji su živeli u gradovima, podizali su lepe palate, ukrašene na način kasnogotskih kapela. Najlepše od ovih građevina su Otel Klini (danas muzej) u Parizu, kuća Žaka Kera u Buržu itd. Takvih srednjovekovnih građevina sa bedemima danas je malo očuvano: u južnoj Francuskoj Karkason (Sl. 83.), nekada jedan od najvećih gradova; Čester u Engleskoj; Toledo i Avila u Španiji. Vitraž- Mnogobrojni i ogromni prozori gotskih katedrala bili su ukrašeni oknima u boji. To su bile razne religiozne scene i kompozicije, izvedene različito obojenim komadima stakla koji su međusobno spojeni olovom. Teško se koja slika ili freska može uporediti s ovim providnim i sjajnim slikarstvom, koje stvara Sunčeva svetlost, natopljena bojama dragoga kamenja. Ljudi srednjega veka toliko su voleli ove slike na staklu da su možda samo zbog toga ostavljali tako malo zidova na građevini. Najstariji vitraži, iz XII i XIII veka, (Katedrala u Šartru, sl.85.) odlikuju se čistim i jasnim tonovima: azurno, zlatno, crveno kao plamen. Kasnije se čiste boje upotrebljavaju sve manje, dok, najzad, idući za efektima zidnog slikarstva, ova umetnost gubi svoje najlepše osobine. Međutim, vitraži XIII veka, iz doba najlepšeg i najčistijeg stila, deluju i danas kao neka blještava vizija. Skulptura- U smislu oslobođavanja od tradicionalne vizantijske ukočenosti, gotska skulptura je nastavila ono što je romanska započela. Tu nije bio samo u pitanju vremenski proces već i sama priroda stila: gotska arhitektura je kao bitnu dekoraciju imala plastiku. Početna gotska skulptura, figure na zapadnom portalu katedrale u Šartru (Sl. 84), pokazuje kao i Kore prvog Partenona oštar osmeh i nepomična tela pod krutom draperijom, ali, uprkos nevidljivim sponama tradicije, život struji iz njih. Na južnom portalu iste katedrale, taj život je već savladao materiju: figure se kreću, obraćaju jedna drugoj, izražavaju osećanja. Priroda se opet vratila u umetnost. Time gotska skulptura dobija još jednu osobenost; ona nije strogo religiozna. Hrišćanstvo nije negovalo skulpturu, već više ikonografiju, te nije bio izrađen jedan poseban tip religiozne plastike. Iz tog razloga, i zbog toga što skulptura nasuprot slikarstvu mnogo više naginje naturalizmu, gotska plastika je i stilski brzo izgubila obeležje vizantijske tradicije. Hristos svojim vedrim i plemenitim izgledom postaje sličan antičkim skulpturama: Bogorodica se preobraća u nežnu i gracioznu majku s detetom (figure u Amijenu).Pred kraj gotske epohe vajarstvo prelazi u naturalizam i patetiku. Taj proces je sličan procesu svake velike umetničke epohe. Skulptura kamena i drveta u Francuskoj, Nemačkoj i Španiji unosi naturalizam u figure religioznog karaktera i stvara skoro pokrajinske tipove ikonografije, na koje jako utiče lokalno shvatanje umetnosti. U Nemačkoj se u XIV i XV veku razvila skulptura u drvetu i nešto vrlo malo u kamenu, s centrom u Nirnbergu. Nasuprot ovoj realističkoj severnjačkoj umetnosti Burgonje i krutom ali izazitom vajarstvu južne Nemačke, italijanski vajari gotike, imajući pred sobom bezbroj primera antičke plastike, radili su u mermeru, ne prekidajući, u stvari, nit antičke tradicije. Ali kasnije je organizovana vajarska škola u Apuliji koja je kao uzor imala rimsku plastiku iz doba carstva.Umetnik iz te škole, Nikola Pizano, izradio je u baptisterijum u Pizi jednu predikaonicu sa reljefima religioznog karaktera koji se skoro nisu razlikovali od reljefa sa rimskih sarkofaga (Sl. 87). Slikarstvo- Gotska arhitektura, kao što smo videli, pružala je vrlo male ili skoro nikakve mogućnosti za slikarstvo, naročito zidno, jer gotska katedrala raspolaže malom zidnom površinom. Osim slikanja vitraža, koje je sastavni deo arhitekture katedrala, u Francuskoj je u periodu gotike cvetalo i pokretno slikarstvo, kako minijature u knjigama tako i oltarske slike rađene temperom.

54

Najlepše minijature nastale su u Dižonu, prestonici burgundijskih kneževa. Minijature su ilustracije u crkvenom kalendaru po mesecima, na kojima su prikazani poljski radovi i svetkovine i gozbe feudalaca. Dvorski i riterski duh, karaktersitičan za umetnost poznog srednjeg veka, dostigao je u tim minijaturama vrhunac. Iako se prostor na njima sastoji iz tri plana - figure u prvom, pejzaž u drugom, slikana arhitektura u trećem - svetle i čiste boje lokalnog tona, oblici tanki i laki, bez ubedljive težine, pripadaju srednjovekovnoj umetnosti koju malo interesuje prava, fizička, trodimenzionalnost prostora i figure. U kasnom srednjem veku vodeća zemlja u slikarstvu gotičkog stila bila je Italija, u gradovima Piza i Sijena.. Iz mešavine vizantijskog slikarstva, koje je u Italiji dobilo naziv “grčki manir” i gotičke umetnosti proizišla je veličanstvena slika “Maesta”,rad sijenskog slikara Duča. To je ogromna oltarska slika iz više delova, u stvari, jedna velika ikona. Sjajnim kao emalj bojama, nanesenim na velike glatke površine, sitnom skoro filigranskom ornamentikom i talasastom mekoćom linije, Dučo je na toj slici prikazao događaje iz života Hrista i Bogorodice, sa obiljem detalja u arhitektonski konstruisanom prostoru. Skoro iste prizore naslikao je i Firentinac Đoto na zidovima Kapele del Arena u Padovi. Skromnijom tehnikom freske i jednostavnijim likovnim jezikom Đoto postiže monumentalan i dramatičan efekat. (Sl. 88). Dok Dučovo slikarstvo obeležava završnicu srednjovekovne umetnosti, Đotove freske su polazna tačka za umetnost koja će tek doći. Kao slikar koji je smelo u stilu raskinuo sa vizantijskom tradicijom, odbacivši zlatnu pozadinu i simetriju, Đoto je postao veliki preteča renesansnog slikarstva.

UMETNOST SREDNJEG VEKA U JUGOSLAVIJI

U periodu procvata Vizantije kao države, i njene umetnosti, svi narodi koji su bili u njenom sastavu, uključujući i Slovenska plemena koja su u VI veku počela naseljavati Balkan su prihvatili uticaje te po svemu snažne i originalne umetnosti. Međutim, bilo bi pogrešno shvatiti da je umetnost naroda Balkanskog poluostrva ostala čista vizantijska. Sloveni su svojim kasnijim ekonomskim i društveno-političkim uslovima uneli u ovo stvaralaštvo i izvesne svoje osobenosti. Osvežili su vizantijski umetnički izraz i istovremeno doprineli njegovom bogatstvu i raznolikosti.

RANOVIZANTIJSKA UMETNOST

Do najsigurnijih znanja o crkvenoj arhitekturi Srba može se doći zahvaljujući očuvanim građevinama, njihovim ruševinama ili pisanim podacima. Mnogi spomenici nastali u prvom razdoblju pokrštanja Srba nisu sačuvani do našeg vremena. Da bi se razumela dela najstarije srpske umetnosti, ne sme se izgubiti iz vida uticaj vizantijske umetnosti. Teško je sagledati šta se sve zbivalo od IX do XI v. u graditeljstvu velike Vizantije kuda su dospeli Srbi kao novi pripadnici hrišćanske zajednice. U graditeljskom nasleđu, tog najstarijeg perioda razaznaju se dve grupe hramova: 1) sa centralnom osnovom, čiji je najlepši očuvani primer crkva Sv. Petra i Pavla (tzv. Petrova crkva, (Sl. 89)) u Starom Rasu kod Novog Pazara, i 2) crkve sa podužnom bazilikalnom osnovom (najčešće trobrodnom), čije su ruševine i tragovi skriveni u korpusu novonastalih crkvenih građevina kasnijih vremena (Sv. Prokopije u Prokuplju, u Starom Nagoričanu, crkva u jezgru današnje manastirske crkve u Prohoru Pčinjskom). Osim bazilika, vizantinci, su na tlu današnje Srbije podizali i hramove skromnih dimenzija i drugačijih osnova, kao što je crkva Stara Pavlica kod Brvenika na desnoj obali Ibra, sa planom sažetog upisanog krsta i kubetom. Crkve ovog perioda su imale i

55

karakteristično zidno slikarstvo, od koga je najbolje očuvano ono u tamburu i potkupolnom prostoru Petrove crkve. Međutim, najsnažnije podsticaje za zasnivanje razvojnih tokova u arhitekturi i slikarstvu Srbije koji će, sa izvesnim oscilacijama, neprekidno trajati više od dva i po veka, dao je začetnik najistaknutije vladarske dinastije - Stefan Nemanja - postavivši temelje samostalnosti srpske srednjevekovne države i obezbedivši tako političke, ekonomske i društvene uslove za nesmetan razvoj umetnosti. Nemanja je upravo svojim zadužbinama obeležio veliki početak graditeljske delatnosti i freskoslikarstva u Srbiji. Taj razvoj je trajao sve do konačnog oslobođenja Srbije od Turaka u XVIII veku, kroz razvoj raške, moravske, srpsko-vizantijske škole i postvizantijske umetnosti.

RAŠKA ŠKOLA

Raška škola je stilska oznaka za umetnost koja se obrazuje u drugoj polovini XII veka i traje do kraja XIII veka, a delimično se produžava u arhitekturi i skulpturi do sredine XIV veka. Raškom školom, koja nastaje u vreme odlučnog političkog, privrednog i kulturnog uspona Srbije (stupanjem dinasije Nemanjića na srpski presto), počinje zreli period srpske umetnosti srednjeg veka. Raška škola ima umetničke izvore u Vizantiji i na Zapadu; međutim, jedinstvena je stilski i do kraja ostaje posebna pojava između vizantijske i zapadne umetnosti. Naziv je dobila po srednjevokovnoj srpskoj oblasti Raškoj, u kojoj je podignut najveći broj spomenika. Iz grupe od preko dvadeset očuvanih crkava Raške škole najznačajnije su Bogorodičina crkva u Studenici i Žiča. Krajem XII i u prvoj polovini XIII veka sagrađeni su Đurđevi Stubovi kod Ivangrada, Mileševa i crkva Sv. Apostola u Pećkoj patrijaršiji. U drugoj polovini tog veka su izgrađeni: Morača u Crnoj Gori, Sopoćani na izvoru Raške, Gradac na Ibru, Davidovica na Limu i Arilje na Moravici. Hronološki izvan ovog perioda, raškoj grupi pripadaju i tri značajna spomenika XIV veka - Banjska u blizini Kosovske Mitrovice, Dečani i Sv. Arhanđeli kod Prizrena. ARHITEKTURA-U Srbiji su bili veoma povoljni uslovi za pojačanu gradnju u vreme Stefana Nemanje. U ovom najznačajnijem razdoblju razvoja monumentalne srpske srednjovekovne arhitekture vladari i feudalci podižu mnoge manastire i crkve kao svoje zadužbine. Jedan od najstarijih objekata je zadužbina Stefana Nemanje crkva Sv. Nikole kod Kuršumlije, koja se po svom arhitektonskom sklopu i načinu gradnje uklapa u šire sfere vizantijskog uticaja. Sledeća građevina je crkva Đurđevi stupovi kod Rasa, u blizini Novog Pazara, sačuvana u ruševinama. Svojom konstrukcijom kupola ukazuje na zapadni uticaj. Naredna raška građevina je Bogorodičina crkva u Studenici. (Sl. 90.) Jedino kupola ima pravi vizantijski oblik, a način zidanja, arhitektura portala i prozora i arhitektornski ornamenti su romanički. Originalnost celine, umetnička vrednost pojedinosti i visoka tehnika rada čine ovu crkvu jednim od najznačajnijih spomenika i raške i naše srednjevekovne umetnosti u širem smislu, te je kao takav, manastir Studenica i na spisku svetske kulturne baštine. Zahvaljujući originalnosti graditeljskog stila, stila freskoslikarstva kao i istorijskog u kulturnog značaja manastirski kompleks Studenice, danas je jedan od najlepše uređenih i za turizam prilagođenih prostora u Srbiji. Raška škola doživljava zrelost u periodu izgradnje crkve Sv. Spasa u Žiči. Njen osnovni deo je jednobrodna crkva u raškom stilu. Ima tročlan oltarski prostor, naos i pripratu, kao što je uobičajeno u vizantijskoj arhitekturi, a uz to dobija, pod uticajem Atosa, pevnice. Vodeći spomenici, počevši od Žiče, imaju i bočne paraklise. Uz nekoliko crkava naknadno se dograđuju spoljne priprate (Žiča, Studenica, Mileševa i Sopoćani). Kupola dobija istaknuto kockasto postolje, koje je jedna od karakteristika raške arhitekture. Takođe je karakterističan niski transept u kome su smeštene pevnice. Dalji razvoj raške arhitekture je posredno određen prilikama koje su nastale posle pada Carigrada pod krstaše. Veze sa vodećim vizantijskim umetničkim centrima ili se prekidaju ili gube raniji značaj. Za važnije graditeljske poduhvate u Raškoj majstoriji se dovode sa područja zapadne

56

umetnosti. Na taj način se vizantijska obeležja raške arhitekture sve više zamenjuju romaničkim i romaničko-gotičkim, a zadržava se jedino funkcionalno-prostorna šema. Građevine se zidaju od kamena. Napušta se vizantijski sistem obrade fasade i spoljne površine postaju tipično romaničke, raščlanjene plitkim pilastrima i završene arkadnim frizovima. Spoljna kompozicija građevine u vidu trobrodne crkve nagoveštena je u Sopoćanima, delimično ostvarena u Arilju, a gotovo do kraja sprovedena u Banjskoj. Razvitak raške arhitekture prirodno se zaključuje Banjskom, jer su se u ovoj građevini zadržali raški plan, pojedinosti konstrukcije i plastična dekoracija, a ostalo su elementi romaničko-gotičke arhitekture. Takođe i u Dečanima se zadržavaju elementi raške arhitekture. Manastir Dečane (Sl.91) je izgradio fra Vita iz Kotora, kao zadužbinu cara Dušana, kao jednu od najvećih petobrodnih crkava sa najviše elemenata romanike i gotike. U poslednjem nemanjičkom mauzoleju, Dušanovoj zadužbini, crkvi Sv. Arhanđela kod Prizrena još se delimično produžava raška graditeljska tradicija (u tehnici zidanja i dekoraciji). Raška arhitektura ima originalna svojstva od prvih spomenika do kraja. Arhitektonskom rešenju, koje je pozajmljeno iz vizantijske arhitekture u Raškoj se dodaju novi elementi prostora i novi oblici. U vreme kada se usvajaju zapadnjački oblici i tehnika rada, osnovne komponente u kompoziciji celine ostaju raške. Kretanje između istočne i zapadne umetnosti je posledica složenih okolnosti u kojima nastaje i razvija se raška arhitektura. SKULPTURA raške škole javlja se isključivo u vezi sa arhitekturom. Arhitektonski ornament, dekorativni motivi biljnog i životinjskog porekla, ljudske i životinjske figure i glave ukrašavaju portale i prozore, konzole i kameni crkveni nameštaj. Plastična dekoracija je delimično bila bojena i rađena je u romaničkom stilu. Plastika Bogorodične crkve u Studenici je najstariji i najznačajniji spomenik raške skulpture. Centralno mesto ima plastika zapadnog portala, kompozicija rađena u visokom reljefu: Bogorodica drži malog Hrista na kolenima, a sa strane stoje arhanđeli.(Sl.92.) Na donjoj strani nadvratnika je reljef Hrista, a na svakom dovratniku po šest apostola. Spoljna strana okvira i okvir lunete pokriveni su lozicom u koju su upleteni biljni motivi i stvarne ili fantastične figuralne predstave. Ispred dovratnika stajali su lavovi. Studenički plastični ornament je romaničkog porekla, dok figure imaju najbliže analogije u savremenoj vizantijskoj plastici. Po umetničkoj vrednosti i zanatskoj tehnici studenička plastika predstavlja najznačajniji spomenik ove vrste kod nas. O plastici kasnijih raških spomenika ne postoje potpuni podaci; negde su se očuvali samo fragmenti. Tako npr., sudeći po sačuvanom lavu, u Mileševi je postojao bogatiji romanički portal. U Morači se plastika bolje očuvala, ali je znatno skromnije vrednosti. U Sopoćanima je očuvana nepotpuno, a u Gradcu samo u fragmentima. Plastika sa Banjske očuvala se delimično; ona je po motivima, bogatstvu i umetničkoj vrednosti bila najbliža studeničkoj. Po obimu najveći spomenik plastike predstavljaju Dečani. I ovde je studenička plastika uzeta za osnovni obrazac, međutim, umetnička vrednost dečanske plastike zaostaje za studeničkom. Uz to se u Dečanima pojavljuju elementi gotike zbog čega i pripada prelaznom stilu. ZIDNO SLIKARSTVO raške školle tematski je ograničeno crkvenim kanonima: pored pojedinačnih figura svetitelja redovno se slika ciklus velikih praznika, a u oltarima liturgijske scene. Starozavetne scene su česta tema raških ličnosti i istorijske kompozicije vezane za srpsku istoriju (ciklus iz života sv. Simeona Nemanje i njegovog sina sv. Save, državni sabori i sahrane uglednih dvorskih i crkvenih lica). Pored jasnih uticaja vizantijske umetnosti primećuje se i izraziti uticaj palestinskih svetilišta iz Jerusalima u rasporedu scena (Žiča, Peć i dr.). Za vek i po postojanja raško slikarstvo je prešlo put od jednostavnosti, sažetosti i površinskog tretmana figura i kompozicija do komplikovanosti i dubine scene, masovnosti figure, monumentalnosti scena i svetitelja, plastičnosti obrade. Išlo se od intimnog ka grandioznom, od malog formata ka velikom. U Raškoj školi svaka kompozicija je jasno ograničena na zidu, dobro osvetljena i savršeno ukomponovana u unutrašnjost hrama. Mogu se izdvojiti dva pravca u religioznom slikarstvu. Oko dvora se neguje slikarstvo inspirisano klasičnom starinom, sa figurama lepih likova, sa obojenošću u kojoj preovlađuju koloristički

57

principi (Đurđevi Stubovi, Mileševa, Morača, Sopoćani, Gradac). U monaškim redovima uz patronat crkve više se radi u tamnijem koloritu, u kome svetlo-tamni efekti imaju pretežnu vrednost, a kompozicija nikada nema onu plemenitu harmoničnost kao u dvorskom slikarstvu (Studenica, Žiča, Peć, Arilje). Dvorski slikari su često oponašali u fresci bogatu mozaičku tehniku vizantijskih carskih zadužbina, a monaški slikari su negovali skromnost u upotrebi bogatog materijala. Najlepše i najznačajnije freske raške škole su Raspeće i Rođenje bogorodice iz bogorodičine crkve u Studenici, Žička povelja u Žiči, Portreti Nemanjića i možda najčuvenija freska, koja je prošla ceo svet- Beli anđeo sa kompozicije Mironosice na grobu iz manastira Mileševa,(Sl.95.) zatim ne manje interesantna i neobična po tematici Sv. Iliju hrani gavran iz manastira Morača. Od svih manastira raške škole Sopoćani imaju najveći broj fresaka ujednačenog vrlo visokog kvaliteta, na osnovu kojih je i manastir Sopoćani uvršten u svetsku kulturnu baštinu. Među njima najpoznatije su freske Uspenje Bogorodice,(Sl.94.), Ktitorska kompozicija i Portreti vladara. Manastir Dečani, koji,sebi svojstven, negde između umetničkih škola raške i vizantijske, je po površini pod freskama i broju kompozicija i figura, najveća galerija srpskog srednjovekovnog slikarstva. Najinteresantnije su ciklus kalendara sa 365 kompozicija, geneološko stablo Nemanjića, a karakteristične su i scene iz svakodnevnog života. Sve ove i druge, ovde nenavedene freske čine freskoslikarstvo raške škole vrlo cenjeno u svetskim kulturnim krugovima. IKONOPIS nije toliko očuvan kao dela zidnog slikarstva. U stvari, nijedna ikona iz epohe Raške škole nije ostala u Srbiji. Sve što je poznato sada se nalazi u riznici manastira Hilandara na Svetoj Gori, a iz tih primera se vidi da ikonopis ima identičnosti sa zidnim slikarstvom. MINIJATURA je bila dosta negovana umetnička forma srednjovekovne umetnosti. Umetnici su ukrašavali početna slova i stranice knjiga, pre svega jevanđelja koja su vredno prepisivana u manastirskim školama. Minijatura raške škole skoro sasvim se odvaja od zidnog slikarstva i ikona. Samo minijature nastale u središnjim oblastima Raške imaju sličnost sa njima (Vukanovo jevanđelje). U oblastima Huma i Zete, gde su zapadnjački uticaji bili snažniji, stvara se minijatura sa jasnim romaničkim stilskim karakteristikama, čiji je najsvetliji primer Miroslavljevo jevanđelje.(Sl.93.) U najdubljoj monaškoj provinciji stvarana je minijatura pod jasnim orijentalnim uticajem (Prizrensko jevanđelje). Srpska minijatura Raške škole u stvari je živo kolorisani crtež u kome preovlađuju životinjski i biljni motivi, dok su ljudske figure znatno manje zastupljene. Stvarana u doba snažnog uspona srpske države, a velikih političkih neprilika u Vizantiji, Bugarskoj i Rusiji, umetnost Raške škole je jedan od retkih nosilaca napretka u vizantijskom umetničkom krugu, jer ona daleko nadmašuje sve što je na vizantijskom umetničkom području tada stvoreno.

SRPSKO-VIZANTIJSKA ŠKOLA

Uticaj vizantijske umetnosti na umetnost Južnih Slovena je bio veliki kroz ceo srednji vek. U ranom srednjem veku znatan deo Jugoslovenskih zemalja činio je sastavni deo vizantijske imperije koja je u njima stvorila veliki broj spomenika. Najveći broj Južnih Slovena je prišao pravoslavnoj crkvi, koja je bila presudan faktor srednjovekovne kulture, a njen glavni predstavnik je Carigradska crkva. Političke, crkvene i umetničke veze bivale su povremeno tako čvrste da su Vizantinci podizali svoje građevina u našim krajevima, a mi u njihovim. Grk Arhiepiskop Leon, sazidao je crkvu Sv. Sofije u Ohridu (XI), srodnik vizantijskog cara Aleksije Komen - crkvu Sv. Pantelejmona u Nerezima kod Skoplja (XII), a kralj Milutin crkvu manastira Hilandara na Svetoj Gori. Posmatrajući srpske zemlje u XIII i XIV veku možemo uočiti da se u srpskoj umetnosti okok 1300-te zbio veliki prelom. Ubrzo posle stupanja na presto, kralj Milutin je širenje srpske države usmerio prema jugu ka oslabljenoj Vizantiji. Ratovanja, međutim, nisu sprečila produbljivanje međusobnih veza, pored ostalog i u umetnosti. Dolazi do tzv. renesanse Paleologa koja je značila procvat arhitekture, slikarstva i umetničkih zanata. Naposredni dodir sa spomenicima vizantijske kulture delovao je na formiranje novog pravca u srpskoj arhitekturi, na stvaranje nove škole, Srpsko-

58

vizantijske. Njeno teritorijalno područje bila je Makedonija i Kosovo-Metohijska oblast, a vremenski se proteže do prvih sukoba sa Turcima. Veliki podsticaj umetnosti na početku XIV veka dao je lično Kralj Milutin, podižući ili još češće obnavljajući veliki broj crkava. Njihov broj iznosi oko 40, pa i više. Ktitori su i srpski arhiepiskopi (Nikodim, Danilo II i dr.). Međutim, od početka XIV veka sve moćnije i imućnije plemstvo, poput vladara, na svojim posedima podiže zadužbine, često veoma reprezentativne.Sve se to može razumeti ako uzmemo u obzir da su mnogi vladari najavljivali versku politiku. Pored toga mnogi manastiri su postali značajna kulturna i obrazovna žarišta prevodeći ili prepisujući ne samo crkvene već i svetovne knjige, zakone i obrede. U nekima su se nalazile i prve štamparije. Manastiri su predstavljali svojevrsne škole, sa velikim bibliotekama, a pri većim manastirima su formirane i bolnice. ARHITEKTURA-Posmatrajući sa aspekta umetnosti, u promenjenim uslovima, srpska arhitektura, još doslednije prihvata umetnička shvatanja svoga velikog suseda. Umesto jednobrodnih građevina XIII veka u Srbiji se između 1300. i 1370. podižu hramovi čija je osnova krstastog oblika, obuhvaćena pravougaonikom. Nad tom osnovom, poznatom pod imenom upisanog ili grčkog krsta, uzdizali su se zidovi koji su se završavali poluobličastim svodovima, a na sredini se izdiže najčešće jedna kupola. Neke od najreprezentativnijih crkava imale su uz središnju još četiri manje kupole (Gračanica,(Sl. 96.) Bogorodica Ljeviška, Mateiča). Spolja skoro sve građevine imaju fasade od naizmenično ređanih redova crvene opeke i sivog kamena, koji su povezani debelim slojevima belog maltera. Fasade su tako dobijale vrlo živopisan izgled koji je često uvećan time što su po spoljašnjim zidovima postavljani ukrasi od opeke specijalnog oblika, pa su nastajale šare nalik na riblju krljušt, meandre, šahovska polja, rešetke. Ponegde da bi se razbila monotonija jednoličnog građenja, opeke su postavljene na nekim mestima najviše na tamburima kupola, oko prozora i portala, postavljene kasatnično između kamena, ili su pak tamburi kupola građeni samo od opeke. Javljaju se i novi oblici: kupole nad pripratama, okrugli prozori. Ovoj grupi manastirskih crkava pripadaju: Bogorodica Ljeviška, Mateiča, mala crkva Joakima i Ane i Kraljeva crkva u manastirskom kompleksu Studenice, zatim prelepa petokupolna Gračanica, a van teritorije Srbije ovoj grupi pripada istorijski i kulturno veoma značajna crkva manastira Hilandar koja se nalazi na grčkom ostrvu Atosu. Srodna umetnička škola je makedonska škola koja se bazira na starijoj srednjovekovnoj školi iz VIII do XI veka u Makedoniji i kojoj pripadaju najznačajniji manastiri i crkve sa područja Ohrida i skopske Makedonije: crkva Sv. Sofije u Ohridu, Veljuse, Nerezi i Kurbinovo. Iz perioda kada se u Srbiji razvijala srpko-vizantijska škola makedonskoj grupi pripadaju manastiri Staro Nagoričane, Sv. Nikita, Sv. Kliment i drugi. Skulpturalni ukras na tipičnim crkvama ove škole je dosta oskudan. Ima ga tek ponegde na okvirima ulaza (Bogorodica Ljeviška) na kapitelima (Gračanica,Psača), kao i na retko očuvanim delovima ikonostasa (crkva Sv. Dimitrija u Peći). SLIKARSTVO-Slikarstvo Milutinovih zadužbina se razvijalo pod jakim uticajem stila Paleologa. Vezano je za poznata imena Milutinovih slikara: Mihajla, Astrape i Evtihija. Pre nego što su postali dvorski slikari, oni su naslikali freske u crkvi Sv. Klimenta u Ohridu. Tu je već prisutna narativnost koja će postati glavna osobina slikarstva XIV veka. Kada su postali dvorski slikari, stil im je ugledniji. Dosta raščlanjene zidove u unutrašnjosti crkve prekrivaju mnogi pojedinačni likovi i scene znatno smanjenih dimenzija. Repertoar fresaka je veoma obogaćen: Slikaju se ne samo veliki praznici i Hristova stradanja već i opširni ciklusi o životu i čudima pojedinih svetitelja, život bogorodice, opširni Strašni sud, vaseljenski crkveni sabori, 365 scena kalendara, staro zavetne kompozicije. Pored obaveznih likova ktitora i članova njegove porodice u XIV veku javljaju se i velike kompozicije loze Nemanjića na kojima su prikazani svi članovi vladarske kuće upleteni u mrežu, pri čemu se najuglednije ličnosti vladarske dinastije ističu veličinom. Svetitelji i svedoci zbivanja iz njihovih života učestvuju u radnji dok izrazi lica ne pokazuju nikakvu ostrašćenost. Proporcionalni odnos ljudskog lica i sredine koja ga okružuje postaje mnogo realniji. Na slikama se

59

pojavljuje drveće opisano dosta verno. Ličnosti su smeštene ispred kakve zgrade ili brdovitog pejzaža, okružene nameštajem ili detaljima iz prirode. Po zidovima se slikaju sve više predstave iz svakodnevnog života. Snažno se osećaju antički uzori koji su inspirisali vizantijsko ali i srpsko slikarstvo. Javlja se tendencija za što ekspresivnijim efektima. Naročito se koriste odnosi senke i svetlosti za jako isticanje plastičnih oblika figure. Takođe je boja sada nešto tamnija i mekša.Klasične primene stila renesanse Paleologa u nas pružaju freske nastale u drugoj deceniji XIV stoleća u zadužbinama Kralja Milutina: Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, Kraljevina crkva u Studenici, Gračanica, Hilandar. Likovi su ovde slikani sa izuzetnom istančanošću, tačno su proporcionalni, pokreti su im uverljivi, a obojene površine skladno povezane. Na scenama se unosi izvesna doza osećjanosti, promišljeno uspostavljaju odnose među manjim celinama fresaka. Među mnoštvom spomenika živopisanih u ovo vreme može se ipak odrediti nekoliko većih grupa. Najranijoj, koja predstavlja jasno izdvojenu umetničku celinu, pripadaju crkve Kralja Milutina:Bogorodica Ljeviška, Sv. Nikita, Kraljeva crkva u Studenici, Staro Nagoričino, Gračanica. Za njima hronološki dolaze zadužbine srpskih arhiepiskopa u Peći: Crkva Sv. Dimitrija, Bogorodice Odigitrije, kao i velika Danilova priprata. U daljem nizu spomenika pored očuvanih Nemanjićkih: Dečana i Matejče ređali su se zadužbine višeg i nižeg plemstva, činovnika, građana. Među ovim ističu se: Bela Crkva Karanska, Ljuboten, Lesnovo, Markov Manastir, Psača.

MORAVSKA ŠKOLA

Moravska škola je oznaka za stil srpske umetnosti u oblastima Zapadne i Velike Morave u periodu od osme decenije XIV veka do konačnog pada Despotovine 1459. godine. Nastaje uporedo sa pomeranjem političkih i kulturnih centara srednjevekovne Srbije sa juga prema severu pod pritiskom Turaka. Iako su njeni likovni izvori različiti, Moravska škola predstavlja jedinstvenu stilsku celinu, jednu od najoriginalnijih u srpskoj i široj vizantijskoj umetnosti. ARHITEKTURA-Na tradicijama graditeljstva Raške, Primorja, Makedonije, Soluna i Atosa je obrazovana arhitektura Moravske škole. Pod uticajem arhitekture Atosa skoro sve moravske građevine u osnovi imaju oblik trikonhosa (trolista), kombinovanog sa različitim elementima u zavisnosti od dominantnih uticaja. Tako razlikujemo dve grupe crkava: (1) Kod jedne grupe crkava spojen je trikonhos sa upisanim grčkim krstom; kupolu na sredini nose stupci, odvojeni od bočnih zidova (Ravanica,Nova Pavlica, Ljubostinja, Manasija-Resava). (2) Kod druge grupe osnovni element plana, na koji je dodat trikonhos, čini izduženi sažeti upisani krst; kao oslonci kupole služe pilastri na bočnim zidovima građevine (Lazarica, Neupara, Veluće, Sisojevac, Rudenica, Kalenić, crkva na groblju u Smederevu i dr.). Sem jednokupolnih crkava podignute su i dve petokupolne (Ravanica i Manasija). Crkve Moravske škole po pravilu imaju pripratu, istovremeno ili naknadno sagrađenu, zasvedenu, sa kupolikom ili niskom kalotom. U ostvarenjima ove škole u kompoziciji arhitektonskih masa ima mnogo dinamike. Samo nekoliko ih je zidano od kamena, a među njima se izdvajaju Manasija i Vraćevšnica. Sve ostale su zidane od kamena i opeke. Venci su takođe građeni i od kamena i od opeke. Portali su arhitektonski dosta uprošćeni. Prozori su najčešće jednostruki ili dvojni (bifore i trifore) i često se završavaju prelomljenim ili kopljastim lukom. Dosta se konstruišu rozete, kao novina za naše područje. Fasade su dopunjene moravskom plitkoreljefnom dekoracijom. Smišljenom organizacijom prostora i konstrukcije, dinamičnom tektonikom, proporcijama, načinom obrade površina i plastičnim ukrasom, arhitektura Moravske škole je veoma originalna i čak je u izvesnom broju spomenika (Ravanica, Lazarica, Kalenić) dostigla najveće graditeljske vrednosti vizantijskog sveta. Tradicija te arhitekture dosta dugo je trajala na našem području pod turskom vlašću.

60

VAJARSTVO-Vajarstvo ima isključivo dekorativnu namenu. Plastika je gotovo redovno bila obojena i rađena u plitkom reljefu. Rano razdoblje razvitka (kome pripadaju skulptura na Ravanici, Lazarici, Veluću, Drenči, Milentiji, i Neupari i priprati Hilandara) karakteriše: bogatstvo motiva (životinjske figure, florni i geometrijski ornamenti), maštovitost kombinacija i stilska čistota. Drugo razdoblje (skulptura na Ljubostinji i Rudenici) je vrlo siromašno izborom, jer je u pogledu motiva svedeno gotovo samo na geometrijski preplet. U trećem razdoblju (koje najlepše predstavlja Kalenić)(Sl. 99) obogaćuje se plastika ljudskom figurom, pojačavaju se kontrasti svetlosti i senke. Ova plastika u zajednici sa živopisnim fasadama crkava doprinosi slikovitosti građevina i kićenoj lepoti. SLIKARSTVO-Tematski je ograničeno uglavnom na ilustrovanje Velikih praznika, Čuda, Muka i Priča Hristovih, uz slikanje pojedinačnih svetitelja i portreta.Mogu se razlikovati tri tendencije u slikarstvu: (1) Jedna grupa majstora, koji slikaju delom u Ravanici,Manasiji i Kaleniću, nastavlja shvatanja solunskih slikarskih radionica kasnog XIV veka. Umetnost ove grupe fresaka je aristokratska, graciozna, svetlog kolorita, lirska i nežna. (2) Druga grupa prenosi tradiciju makedonskih umetnika slikajući u Ljubostinji i Pavlici. Njihov način rada je monaški, tamniji u boji, suroviji. (3) Treća grupa koja stvara u Veluću, Rudenici i Paležu kao da se oslanja na stvaranje slikara iz južnog Primorja. Njihov način slikanja je često nevešt, grub i sirov. Zajednička im je izrazita dekorativnost, osećanje za komponovanje u prostoru, scenski aranžman, smelost skraćenja i česta neobičnost položaja figura, živost i životnost gesta, bogatstvo odeće, ljupkost likova. MINIJATURA-Minijatura prati stilske tokove monumentalnog slikarstva ove škole. Slikari koji su radili freske ukrašavali su i rukopise minijaturama, a uporedo su slikali i ikone. Jedinstvo stila je potpuno ostvareno. IKONOPIS-Ikonopis je zastupljen najviše u delima XIV i XV veka iz Hilandara. Iz Dečana su: “Bogorodica Pelagonitisa" sa “Oplakivanjem Hristovim" na poleđini, koja predstavlja najveću sačuvanu ikonu ovog doba. Isti duh preovlađuje i u vezu. Lirsku prirodu najviše imaju hilandarski vezovi, a najlepša i najreprezentativnija dela su vezovi pesnikinje monahinje Jefimije (“Pohvala knezu Lazaru").

SREDNJOVEKOVNI GRADOVI I UTVRĐENJA

U graditeljskoj baštini srpskog naroda veoma važno mesto zauzimaju objekti vojne fortifikacione arhitekture. To su utvrđeni gradovi, koji su, nažalost, veoma mnogo stradali u prošlosti. Do danas ni jedan srpski grad iz srednjeg veka nije očuvan u prvobitnom obliku. To međutim, ne umanjuje njihov izuzetni značaj kao istorijskih svedočanstava, naročito u nedostatku pisanih izvora. Najveća koncentracija gradova i tvrđava nalazi se u oblastima koje su bile naseljenije i izloženije neprijateljskim napadima. Njihova gustina je, pored ostalog, zavisila i od konfiguracije zemljišta, blizine saobraćajnica, rudnika i drugih prirodnih i ekonomskih vrednosti koje je, pored ljudskih naseobina, trebalo obezbeđivati. Dragocena arheološka otrkića u gradovima Stalaću, Kruševcu, Užicu, Rasu, Smederevu i Beogradu na sasvim nov način osvetlila su njihov doprinos razvoju umetnosti i nedovoljno poznatu kulturu življenja zapovednika i posada koje su ih štitile. Unutrašnja struktura, veličina i spoljni izgled utvrđenih gradova zavisili su od toga kakva im je odbrambena funkcija bila. Oni su podizani da bi branili glavne komunikacije (kopnene i vodene), čuvali župe, posede oblasnih gospodara, rudarska i trgovačka naselja, zatim da bi štitili dvorove vladara i da bi bili njihova sigurna skloništa kada bi se nalazili na odmoru, u lovu ili razonodi. Najzad, posebnu vrstu utvrđenja činile su one fortifikacije koje su štitile zadužbine srpskih vladara

61

- manastire i crkve. Najmanjeg obima bila su utvrđenja u vidu kula koje su služile za osmatranje ili kao predstraža. Funkcija, vrsta naoružanja i ratne tehnike, diktirali su položaj, veličinu i odbrambenu sposobnost utvrđenja. Ako su štitila saobraćajnice koje su prolazile kroz klanac ili kanjon, a takvih je bilo dosta, ona su podizana na teško pristupačnim i prirodno zaštićenim visovima ili zaravnima stenovitih bregova, odnosno na položajima sa kojih su se mogli najuspešnije kontrolisati i štititi karavanski konvoji ili zaustavljati iznenadni i nepoželjni prolaznici. Ovakva utvrđenja bila su vešto prilagođena zemljištu, koje je uticalo na oblik osnove i raspored odbrambenih i drugih objekata u tvrđavskoj celini. Veličina ovih tvrđava zavisila je od važnosti objekata koje su štitile, kao i od ekonomske moći investitora. Oblik, pa i veličina tvrđava razlikujku se po tome da li su nastale u vreme upotrebe hladnog ili vatrenog oružja. Prilikom lociranja i gradnje ovakvih kompleksa korišćena su starija antička i vizantijska utvrđenja, a često je upotrebljavan i materijal sa razvalina starijih građevina različite namene. Utvrđenja za zaštitu saobraćajnica imala su osnove koje su se međusobno potpuno razlikovale zbog nejednakog položaja i konfiguracije terena na kojima su podizana. Srednjovekovni graditelji ravničarskih tvrđava ili onih koje su postavljane na pitomijim zaravnjenim bregovima, držali su se tradicionalnnih prostornih rešenja u vidu četvorougaone osnove sa kulama, koje su bile tipične za rimska utvrđenja. Svako utvrđenje, čije su oblike i strukturu Srbi preuzeli od Vizantije, zatvarao je jak zid - bedem, obuhvatajući prostor određenog oblika. Radi potpunije bezbednosti bedemi su opkoljavani dubokim rovovima, a gde god je to bilo mogućno rovovi su punjeni vodom. Bedem su ojačavale kule koje su imale kvadratnu, kružnu, polukružnu ili višestranu osnovu.(Sl.100.) Njihov broj bio je različit, a zavisio je od geografskog položaja grada i njegove funkcije. Kule su najčešće unutra bile šuplje i prema unutrašnjosti grada pretežno otvorene. Masivnije i veće spratne kule imale su drvenu međuspratnu konstrukciju povezanu sa stepeništem. Gore su se završavale zupcima koji su štitili posadu u strelnicama što su omogućavale odbrambeno dejstvo. Tzv. šetna staza povezivala je sve kule utvrđenja i omogućavala komunikaciju posade celim obimom kompleksa. U svakom većem utvrđenju nalazila se po jedna veća i masivnija kula, u kojoj je boravio zapovednik grada. Ova tzv. donžon kula nalazila se u najnepristupačnijem delu grada, a služila je za njegovu poslednju odbranu. U kulu se moglo ući samo uz pomoć drvenih lestvica, jer se ulaz nalazio na visini sprata. Donžon kula je najsolidnije zidana od svih graskih objekata. Na njenom vrhu nalazili su se posebni otvori sa konzolama (mašikule, mušarabije i dr.). Određenu celinu sa utvrđenim gradom činilo je njegovo podgrađe, ponekad obezbeđeno slabijim kamenim zidom, koje je bilo najčešće nastanjeno trgovcima i zanatlijama. Oblik i veličina podgrađa zavisili su od terena, ali i od ekonomskih mogućnosti i uslova za bavljenje trgovinom i zanatstvom. Malo se zna o tome kako je izgledala unutrašnjost utvrđenog grada i kakvog su oblika i veličine bile građevine različite namene. Objekti stambene arhitekture u tvrđavama najmanje su poznati, jer su mahom bili građeni od drveta te su brzo iščezli. Crkve i kapele bile su sastavni deo unutrašnje strukture tvrđave. Do danas su sačuvane samo izuzetno, i to uglavnom u ruševinama (Zvečan,(Sl.100.) Maglič, Županjevac, Koznik, Višegrad kod Prizrena i dr.). Ravanica, Lazarica i Manasija su arhitektonski izuzetno značajne crkvene građevine koje su građene unutar zaštićenih gradskih kompleksa. One su, pored ostalog, i jedini očuvani tvrđavski sakralni objekti građeni u srednjem veku. Srednjovekovni pisani izvori pominju u srpskim gradovima palate - građevine koje su služile za zvanične i svečane potrebe vladara, ali i za staništa njihovih porodica. Nažalost, nijedna od tih građevina nije u dovoljnoj meri očuvana. Pažnju skreću građevine ove vrste u Magliču, Kruševcu, a naročito u Smederevu, gde je sačuvan zid ovog objekta, koji je istovremeno bio bedem grada. Lepo obrađeni dvodelni kameni prozori na zidu sa gotičkim lucima ukazuju na reprezentativnost toga dvora despota Đurđa Brankovića, palate koja je nepovratno propala jer je dobrim delom bila od drveta. Sama monumentalna građevina u kompleksu resavskog utvrđenja, koja je bila manastirska trpezarija a potom biblioteka i skriptorijum, dovoljno govori o svom značaju.

62

Bez obzira na svoje poreklo, gradovi u Srbiji se u tipološkom pogledu svrstavaju u dve osnovne grupe. Prvu čine oni koji su po obimu i ustrojstvu veći i koji su imali podgrađe, a drugu, utvrđenja skromnijih razmera bez podgrađa. Među gradovima sa podgrađem (trgom) biolo je veoma razvijenih fortifikacionih celina sa naseljem, koje su imale složenu strukturu i urbanizovane delove po uzoru na razvijene gradove Vizantije ili primorskih oblasti. Tipičan primer veoma razvijenog srpskog grada - koji je u svoje vreme bio jedna od nabogatijih i najutvrđenijih gradskih naseobina, izrasla kraj bogatih rudnika srebra - jeste Novo Brdo, između Prištine i Gnjilana; veoma stradao u prošlosti, a danas nedovoljno arheološki istražen, jedan od najznačajnijih srpskih srednjovekovnih gradova, ostao je nedovoljno poznat kao izvorište mnogih važnih saznanja o svekolikom životu srpske države, a posebno u poslednjem veku njene nezavisnosti. Najintenzivnije vojno graditeljstvo počinje u vreme kneza Lazara, kada Srbija ulazi u period teških i neravnopravnih borbi sa Turcima, koji postaju najveća opasnost za srpske zemlje. Ako se navedu samo neki primeri utvrđenja prilagođenih za nov način odbrane ili nanovo sagrađenih da bi ostvarivali posebne i veoma značajne odbrambene zadatke, koja je upravo gradio knez Lazar (Novo brdo, Kruševac, Stalać, Ravanica), zatim monumentalni poduhvati, kao što su Beograd, Golubac (Sl.101), Manasija, Smederevo i dr., nastali trudom despota Stefana Lazarevića, despota Đurđa Brankovića i dr. - može se shvatiti koliko je “gradozidanije" XIV i XV v. bilo predominantna graditeljska delatnost u Srbiji, bez koje se ne bi moglo računati na opstanak u tim teškim vremenima. Najpoznatiji i za istoriju i kulturu najznačajniji srednjovekovni gradovi i utvrđenja su: od starih, a u srednjem veku rekonstruisanih gradova treba pomenuti Naisus, Caričin grad, Singidunum, Kotor, Bar, Budvu; od novih gradova u Srbiji spomenućemo Maglič, Zvečan, Ras, Novo brdo, Manasiju, Ravanicu, i od gradova uz obale Dunava kao, istorijski vrlo interesantnog pravca, treba spomenuti Ram, Bač, Slankamen, Beograd, Petrovaradin, Golubac.

ISLAMSKA UMETNOST U JUGOSLAVIJI

Pre dolaska turaka islamska umetnost gotovo nije dopirala do srpskih oblasti. Bledi i nedovoljno jasni odrazi pronalizili su puteve preko Vizantije i južne Italije, ali nisu ostavljali dublje tragove na sakralno i profano graditeljstvo moravske Srbije i despotovine. Tek posle pada Novog Brda (1455) i Smedereva (1459) i konačnog gubitka državne nezavisnoti, naglo je počela da se širi islamska kultura i da se utemeljuje umetnost koju su doneli turski osvajači kao pripadnici islamskog sveta. Turskom osvajaču i nosiocima vlasti bio je jedan od osnovih zadataka da učvrste strateške tačke za odbranu osvojenih krajeva i osposobe uporišta za osvajanje novih oblasti. Zato su pristupili obnovi i preuređenju starih i podizanju novih tvrđava. Znatan broj srpski srednjovekovnih odbrambenih gradova i utvrđenja, koji su dugo odolevali turskim napadima, trebalo je, nakon osvajanja, iskoristii i uključiti u turski odbrambeni sistem. U svojim ratnim pohodima i osvajanjima Turci su rano uveli i intenzivno koristili novootkriveno vatreno oružje, a posebno artiljeriju. Stare tvrđave počeli su da obnavljaju i prilagođavaju odbrani od artiljerijskog oružja, a novim koje su gradili bitno su menjali strukturu, oblik i veličinu. Tako su nastajale nove tvrđavske celine kao prave artiljerijske fortifikacije. Njihovi obimni zidovi i odbrambeni bedemi znatno su se razlikovali od zatečenih, budući neuporedivo masivniji i niži. Time se želelo da tvrđave budu neupadljiviji cilj, ali dovoljno osposobljene da odole udarima snažne topovske đuladi. Da bi se to postiglo, u starim i novim utvrđenjima građene su topovske kule poligonalnog ili kružnog oblika. Najlepši primeri takvih kula nalaze se na Smederevskoj tvrđavi i Golubačkom gradu; one su podignute u poslednjoj četvrtini XV v., kada su ovi kompeksi imali izrazito strateški značaj za dalja turska osvajanja, ali i za odbranu osvojenih oblasti. Mnoge srpske srednjovekovne tvrđave uključuju se u turski odbrambeni sistem delimično prilagođene odbrani od vatrenog oružja i osigurane mnogobrojnim posadama. Na Dunavu i Savi podižu se nova utvrđenja na temeljima antičkih, vizantijskih i ugarskih gradova. Tako je Isa-beg Ishaković, osnivač Novog Pazara, podigao grad Šabac Sultan Bajazid II na

63

ruševinama ugarskog utvrđenja podigao tvrđavu Ram na desnoj obali Dunava, a na temeljima vizantijske fortifikacije sagradio tvrđavu Kulič. U XVI v., tačnije - 1524.g., na razvalinama antičkog utvrđenja Balibeg Jahjapašić gradi Fetislam kod Kladova. U zavisnosti od odbrambenih ili osvajačkih potreba, Turci su gradili tvrđave i u poznijem razdoblju. Tako su u XVII i XVIII v. nastale tvrđave u Novom Pazaru i Nišu. U izvesnoj vezi sa fertifikacijama bili su stari kameni mostovi. Za razliku od nekih monumentalnih objekata stare mostogradnje kakvi su most na Drini u Višegradu, Stari most u Mostaru, koji se svrstavaju među najlepša graditeljska dela ove vrste na području bivše Jugoslavije, malobrojni očuvani mostovi u Srbiji nemaju izrazitije arhitektonske vrednosti, iako su skladna i solidno građena kamena zdanja. Najreprezentativnija je tzv. Kasapčićeva ćuprija na Đetinji u Užicu, kao i rimski most na Moravici u Kumanici kod Ivanjice. Najlepši mostovi na teritoriji Srbije nalaze se na Kosovu i u Metohiji, a nastali su u periodu od XVI do XVIII v. svojim dimenzijama i množinom lučnih otvora izdvajaju se Terzijski i Tabački most kod Đakovice, a monumentalnošću Vojinovića most u Vučitrnu i most u selu Budisavcima kod Peći. Pitoresknosti, šarmu i arhitektonskom bogatstvu Prizrena i Vranja veoma doprinose mostovi na reci Bistrici i tzv. Gradskoj reci. U islamskoj monumentalnoj arhitekturi, koja se ipak ne odlikuje originalnošću, najznačajnije mesto zauzimaju sakralne građevine, poznate pod imenom džamije. One su najtipičnije i najreprezentativniji predstavnik monumentalnog graditeljstva. U njihovom uobličavanju najpotpunije se ispoljila težnja ktitora i graditelja da se ostvari određen stilski obrazac i da se postigne najviši stepen i obuhvat umetničke obrade. Kada su Turci ovladali srpskom državom u graditeljstvu Osmanskog carstva nastajali su objekti u novom, tzv. ranocarigradskom stilu, u kojem dominira tip džamija sa izduženim glavnim molitvenim prostorom ispod dveju jednakih kupola ili, pak, ispod kupole i polukupole sa bočnim prostorima i ulaznim potkupolnim tremom. Ovom stilu pripada džamija Mehmeda II Fatiha u Prištini, i džamija - zadužbina Bali-bega u Nišu. Sredinom XVI v. građena je znamenita Altin-alem džamija u Novom Pazaru,(Sl.102), redak primer među sakralnim objektima ove vrste na kojem je primenjena koncepcija trema sa dve kupole. Najveći broj džamija u gradovima Srbije pripada tzv. klasičnom stilu osmanske neimarske umetnosti. To je stil u okviru kojeg se od sredine XVI v. traga za najskladnijim proporcijama. Najreprezentativnija i najlepša džamija u Srbiji koja je građena po obrascima ovog stila jeste Sinan-pašina džamija u Prizrenu, sagrađena 1615. g. Prilikom njene gradnje upotrebljen je materijal sa već porušenog manastira Sv. arhanđela kod Prizrena, zadužbine cara Dušana. Po osobensti nekih konstruktivnih rešenja i proporcija ističe se Hadum džamija u Đakovici. U pitanju je jednoprostorna monumentalna građevina sa tremom, nad kojim su tri kupole. Nešto skromnije arhitekture su sledeće džamije nastale sredinom XV v: Mehmed-pašina u Prizrenu, Bajrakli u Peći i Kodža Sinan-pašina u Kačaniku. Ovoj grupi pripada, u svojim oblicima dosta izmenjena, Bajrakli džamija u Beogradu. Po svom prostornom rešenju i konstrukciji, jednokupolonoj džamiji je srodan mauzolej, poznat pod imenom turbe. To su građevine kvadratne ili poligonalne osnove, koje se ističu skladnošću i konstruktivnom čistotom i jednostavnošću. Svojevrstan tip turbeta predstavljaju ona koja imaju četiri stuba što, poput baldahina, nose kružnu ili poligonalnu kupolu. U prvu grupu monumentalnh građevina svrstavaju se Barjaktarevo turbe (XV v.) i turbe sultana Murata I (XV-XIX v.) na Kosovu polju (Gazimestan), a u drugu grupu turbe u Novom Pazaru. Neobično značajnu grupu spomenika islamskog graditeljstva čine hamami - javna kupatila -građevine koje su nastale na osnovu verskih propisa koji su zahtevali često umivanje i kupanje. U Srbiji, posebno na Kosovu, u Metohiji i Staroj Raškoj, svaka kasaba je još u XVI v. imala bar po jedan hamam. I oni su podizani kao zadužbine, čiji su ciljevi bili da služe praktičnoj i verskoj kultnoj nameni, ali i da predstavljaju monumentalno, umetnički oblikovano i trajno graditeljsko delo.S obzirom na funkciju, postoje tri grupe hamama: tvrđavski, koji su služili za vojnu posadu i stanovništvo podgrađa, varoški - za potrebe građanstva, i lekovito-banjski, tzv. kaplidže, koji su podizani kraj prirodnih, mineralno-lekovitih izvora. Poznato je da su krajem XV v. turski uglednici

64

sagradili hamame u tvrđavama: Niškoj, Golubačkoj, Smederevskoj i Ramskoj. U XVI v. sagrađeni su hamami u Baču i beogradskom Donjem gradu. Najlepše građevine ove vrste čine varoški hamami, koji pripadaju tzv. dvojnom tipu. To su objekti koji su po uzdužnoj simetrali zidom bili podeljeni na muški i ženski deo, i koji su, po pravilu, arhitektonski najzanimljiviji. Po svom arhitekstonskom rešenju, posebno se izdvaja ulazni prostor, u čijoj je sredini smešten šadrvan. On je povezan sa izduženim prostorom pokrivenim bačvastim svodom, koj je služio za svlačionicu i odmaranje posle kupanja. Za kupanje služe posebne prostorije kvadratne osnove koje su nadvišene kupolama. U njima se nalaze po dve ili tri kurne od mermera, veoma lepo ukrašene plastičnim ornamentalnim predstavama. U njih je tekla hladna i topla voda koja se upotrebljavala za kupanje. Ložište i rezervoar za vodu smešteni su u krajnjim prostorijama pokrivenim svodovima. Iz ložišta je naročitim uređajima razvođen topao vazduh, koji je zagrevao zidove i podove prostorija za kupanje i druga odeljenja. Jedan od najleoših i očuvanih je Gazi Mehmed-pašin amam u Prizrenu. Lišeni uređaja za zagrevanje vode i vazduha, jer su postavljeni kraj toplih izvora, lekoviti termalni hamami ili banje građeni su sa bazenom za potapanje celog ljudskog tela. Najpoznatija kaplidža u Srbiji nalazi se u Novozaparaskoj Banji. Služeći i danas prvobitnoj nameni bez naročitih arhitektonskih izmena, ovo kupatilo s osnovom u obliku upisanog krsta nad kojim je kupola koja pokriva prostorni osmostrani bazen, predstavlja svojevrsnu atrakciju. Istaknutu ulogu imale su građevine sa utilitarnom funkcijom, kao što su karavan-saraji i hanovi, koji su u tursko doba podizani u većim mestima na važnim karavanskim putevima, a posebno na Carigradskom drumu. Sa iščezavanjem karavanske trgovine ovi objekti gube svoj značaj da bi, opusteli, počeli brzo da propadaju i nestaju, osim onih koji su, sticajem srećnih okolnosti, dobili savremeniju funkciju pa im je vek produžen. Karavan-saraji su bili dobrotvorna zdanja u kojima su putnici besplatno konačili. Nijedna od značajnijih građevina ove vrste - koje su, prema svedočenjima putopisaca, bile sagrađene u Beogradu, Nišu, Paraćinu i Sremskoj Mitrovici - nije očuvana. Zna se da su građene kamenom i opekom i da su bile pokrivene ćeramidom ili olovnim limom. Karavan-saraji su mahom bili spratne građevine zasnovane tako da zaklapaju kaldrmisano dvorište sa šadrvanom u sredini. Štale i magaze za robu bile su u prizemlju, a na spratu su se nalazile manje, zasvedene i ognjištima opremljene prostorije za konačenje. U Beogradu je 1577. g. Mehmed-paša Sokolović sagradio veliki karavan-saraj koji je, po rečima putopisca Evlije Čelebija, imao šezdeset prostorija i bio “kao kakva tvrđava". Nešto manjih dimenzija, ali zanimljivih oblika i skladnih proporcija bili su hanovi, objekti koji su, takođe, služili za smeštaj i konačište putnika. Za razliku od karavan-saraja, u hanu su putnici plaćali spavanje, hranu i ogrev, kao i smeštaj i ishranu konja. Jednostavne arhitekture, sa delom gde su konačili ljudi i delom za smeštaj stoke, hanovi su najčešće građeni od kamena, drveta i ćerpiča. Podizani su kako u većim mestima koja su se nalazila na karavanskim putevima, tako i na određenim rastojanjima na tim putevima, van gradskih naselja. Od niza građevina ove vrste koji su postojali u Srbiji, danas je najbolje očuvan Amir-agin han u Novom Pazaru s kraja XVII v. On je pretvoren u turističko-ugostiteljski objekat i jedna je od retnih atrakcija u turističkoj ponudi ovog grada.

POSTVIZANTIJSKA UMETNOST U JUGOSLAVIJI

Propast Vizantijskog Carstva i gubitak nezavisnosti slovenskih država na Balkanskom poluostrvu nisu prekinuli umetničko stvaralaštvo istočnopravoslavne crkve. Turci nisu uništili njenu organizacionu strukturu niti su joj u jačem stepenu sprečavali umetničku delatnost. Međutim, njihova nastojanja da iz porobljenih zemalja izvuku što veće materijalne dobiti, onemogućila su nove i velike gradnje hramova u ovim zemljama, a kod nekih naroda i bilo kakvu graditeljsku aktivnost. Umetnička aktivnost istočnopravoslavne crkve u ovim uslovima razvijala se i dalje po ugledu na stare vizantijske tradicije. Njeno stvaranje u doba Turaka najčešće se naziva postvizantijskom umetnošću.

65

Glavne uloge na tlu Jugoslavije u razvoju ove kulture, od druge polovine XV pa sve do XVII veka, imale su prvo proširena Ohridska arhiepiskopija, a potom (od 1557) obnovljena Pećka patrijaršija.(Sl.104) Tada su njene granice proširene van okvira stare srpske srednjovekovne države, obuhvatajući ne samo teritorije pod turskom već i one pod mletačkom vlašću, delujući, u izvesnom smislu, kao “produžena ruka" nekadašnje despotovine. U Srbiji, gotovo ceo jedan vek, do obnove Patrijaršije, prošao je u težnji da se ne prekine slavna tradicija graditeljstva. Nekoliko skromnih spomenika u južnim delovima Srbije, s kraja XV veka, svedoči samo o upornoj vitalnosti istočnopravoslavne crkve da odbrani svoje učenje (obnova crkve manastira Prohor Pčinjski kod Vranja,(Sl. 105.) Ajdanovac kod Prokuplja, Poganovo kod Pirota). Budući da je politička moć svetovnih gospodara nestala, crkva je nastojala da preuzme narod pod svoje okrilje, kako bi uz njegovu pomoć mogla i dalje da dela kao značajan društveni činilac pod Turskom Imperijom. Vojvodina, posle pada Srbije postaje pribežište mnogim srpskim izbeglicama. Podižu se brojni manastiri. Među njima su najstariji: Mesić kod Vršca, s kraja XV veka, Kovilj i Bođani u podunavlju, a u Fruškoj gori- Hopovo krajem XV veka (Sl.106), Krušedol, Šišatovac, Vrdnik, Jazak, Grgeteg, Beočin, Bešenovo, Mala i Velika Remeta, Kuveždin. Ovi manastiri, stilski raznovrsni, ali lepi i dosta dobro očuvani,u to vreme su bili centri okupljanja poznatih prosvetitelja, sveštenih i svetovnih kulturnih poslanika koji su čuvali i razvijali srpsku kulturu tokom turske okupacije. Crna Gora je imala mogćnosti da se duže bori za svoju nezavisnost. U vreme Ivana Crnojevića, Cetinje postaje prestonicom.Tu podiže svoj dvor, a zatim gradi manastir, koji kasnije postaje sedište Crnojevića. Na Obodu kraj Cetinja osnovana je prva ćirilska štamparija za bogoslužbene knjige. Njen štampar Makarije, odštampao je tokom 1495. godine prve ćirilske štampane knjige na Balkanskom poluostrvu. Dok se u dekoraciji ovih knjiga pojavljuju izvesni ornamenti rešeni u duhu renesansnih umetničkih oblika, grafičke ilustracije pojedinih praznika i svetitelja izvedene su u duhu stare srpske ikonografije. Druga polovina XVI veka u turskom carstvu označava povoljnije doba za pravoslani svet. Na turskom dvoru se tada nalazi jedan od njegovih najmoćnijih državnika - Mehmed-paša Sokolović, poreklom Srbin. Njegov rođak Makarije postaje patrijarhom obnovljene Patrijaršije. Ova obnova bila je od presudnog značaja za raznovrsnu i bogatu stvaralačku delatnost. Obnavljaju se moge pravoslavne zadužibne Nemanjića, a priličan broj manjih crkava i manastira s velikim trudom se iznova podiže uz obimnu pomoć ne samo imućnijih gradova već i pojedinih sela. Obnovljena Pećka patrijaršija obuhvatila je veliki deo Balkanskog poluostrva - Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i delove Makedonije i Bugarske, Banata, Bačke i Srema, Like i Krbave, Dalmacije i Slavonije. Tako je, iako pod gospodarstvom Turaka, Mađara i Venecijanaca (Mletačke Republike), naš pravoslavni živalj bio na izvestan način objedinjen. U svim ovim oblastima arhitektura pravoslavnih crkava uglavnom je skromnijih razmera i siromašnije obrade u odnosu na ranije građevine iz vremena nezavisnosti, iako ima slučajeva da ona dostiže i zavidnije oblike (manastir Piva). Ova se arhitektura mahom oslanja na srednjovekovne tradicije, u okviru već poznatih škola, nadovezujući se neposredno na rašku ili u nizu slučajeva na moravsku stilsku grupu. Primenjivane su izvesne stilske odlike ove škole u prilično uprošćenom obliku na skulptorskim elementima i keramoplastičnoj spoljnoj dekoraciji. Trolisna osnova s kubetom koje je natkriljuje i dalje stvara već omiljeni oblik građevine, tako da u stilskom pogledu ova arhitektura teži da sačuva ono graditeljstvo koje je najviše verno tradiciji. Od brojnih spomenika obnovljene Pećke patrijaršije ističu se: Ovčarsko-kablarski manastiri, među kojima su Blagoveštenje, Sretenje i Trojica u jačoj meri sačuvali srednjovekovni karakter, kao što je slučaj i s manastirom Pustinja kod Valjeva - na području uže Srbije; fruškogorski manastiri na čelu s Hopovom (Sl.106.) koje ima izrazito stare tradicije u Vojvodini; Piva s najvećom galerijom zidnog slikarstva iz vremena Turaka i Trojica Pljevaljska s jednom od najbogatijih riznica - na teritoriji Crne Gore.Među ovim spomenicima priličan broj ih je za poslednjih četrdesetak godina u jačoj ili slabijoj meri nastradao.

66

Slikarstvo obnovljene Pećke patrijaršije, kao i arhitektura, razvijalo se na domaćim slikarskim tradicijama. Mnoge naslikane freske i ikone toga doba potvrđuju visoke likovne vrednosti pećkih slikara. Najveći među njima, zograf Longin iz druge polovine XVI veka. On je bio neobično plodan. Kao monah je radio na freskama u Pećkoj patrijaršiji, Banji kod Priboja, Mileševi, Lomnici i više drugih hramova. Naročito je slikao ikone, među kojima su najvrednije i najpoznatije u Dečanima, Lomnici, Velikoj Hoči i Pivi. Bavio se i književnom delatnošću, a učestvovao je i u ukrašavanju štampanih knjiga iz XVI veka. U ovo doba posebno se razvija umetnost duboreza. Mnoge crkve ukrašavaju se pozlaćenim duboreznim ikonostastima, raskošno izrezbarenim u orahovini, hrastovini i drugom tvrdom drvetu pogodnom za skulptorsko oblikovanje u plitkom, dubokom i punom reljefu. Umesto monumentalne gradnje u kamenu i opeci, vični umetnici, blagodareći izobilju drveta i nasleđenoj kulturi obrade, u manastirskim radionicama neguju u sve većoj meri umetnost drvorebzarstva. Mnogi ikonostasi, delovi nameštaja, vrata, kovčezi, sarkofazi i drugi predmeti crkvenog enterijera zadivljuju ukrasima visoke likovne vrednosti. Uporedo s drvorezbarstvom razvija se i tehnika intarzije u drvetu i sedefu (ubacivanje drugog materijala). Pojedina dela izvedena su takvom veštinom i brižljivošću da predstavljaju prava remek-dela primenjenih umetnosti na Balkanskom poluostrvu. (Sl.107.) Kroz ceo XVI i XVII vek pre svega se dalje neguje slikarstvo ikona i duborez, a takođe se kuje nakit, crkvene posude, okovi na knjigama, u duhu starih tradicija. Postvizantijska umetnost grčevito nastoji da ne usahne ni tokom XVIII veka. U naporu neinventivnih graditelja i neukih zografa, vernih njenim tradicijama, ona se postepeno, prihvatajući i uticaje savremene umetnosti Zapada- osobito baroka, i islamske umestnosti sa Istoka, sve više izobličava u nedozrelu mešavinu umetničkih težnji. Veliki istorijski potresi tokom XIX veka u Evropi konačno su srušili načeto mnogostoletno i razgranato stablo vizantijske umetnosti, koja je na tlu Jugoslavije zabeležila mnoga svoja najoriginalnija i najjača dela ne samo u srednjem veku već i za vreme turske okupacije. Pored kritskih i ruskih ikona toga vremena, i ikone naših zografa predstavljaju najbolja ostvarenja u ovoj specifičnoj grani slikarstva - anahroničnoj u odnosu na Evropu, ali još živoj. Značajna naučna otrkića započeta krajem XIX stoleća i velika hodočašća ka lepotama vizantijske umetnosti, naročito danas, sve više doprinose da se spozna njena veličina i njen značaj u svetskoj istoriji umetnosti. U Srbiji, naročito u prvoj polovini XX veka, izvesni arhitekti i slikari, pod uticajem naučnih otkrića o vizantijskoj umetnosti i romantičarski opredeljeni, u pseudovizantijskom stilu grade i dekorišu pojedine objekte sakralnog i javnog karaktera (arhitekti: Svetozar Ivačković, Kosta Jovanović, Momir Komnović, Aleksandar Deroko, braća Petar i Branko Krstić, Dragomir Tadić i dr.; slikari: Dragutin Inkiostri, Živorad Nastasijević, Vasa Pomorišac, Živko Stojsavljević i dr.). Crkva na Oplencu i Sveti Marko u Beogradu najmonumentalnija su zdanja ove vrste. Ova nastojanja nisu, međutim, mogla biti prihvaćena kao uticajniji i trajniji pokret. Moderna umetnost nezadrživo je osvajala svet.

67

VANEVROPSKA UMETNOST

INDIJSKA UMETNOST

U svojoj umetnosti Indija odražava i svoja složena, a ponekad i protivrečna obeležja. Indija je prostrana kao kontinent, ali kontinent pun lomova i nestabilan, sa neravnomernostima u razvitku, ugrožen klimom koja kao da nagoni na izgrede. Zasićena je stanovništvom, ali raznorodna po rasnim obeležjima, nivoima civiliazcija, istorijskim zbivanjima, razdirana veštačkim ogradama tradicionalne podele na kaste, s društvenim razlikama koje se kreću od nagomilavanja bogatstava nekolicine što vlada pa do izgladnelosti i bede bezbrojnih mnoštava. Stvara nacionalno jedinstvo pojačano visokim religioznim duhovnim i kulturnim vrednostima, tako da jasno odskače od drugih azijskih zemalja. Ovim temeljnim preprekama, koje proizlaze iz sveta iz kojeg se rađa i kojega je izraz Indijska umetnost je doživela lomove i prekide u svom trajanju. Po svojim indijskim obeležjima (tj. bez obzira na strane infiltracije) to je jednostavna i skučena umetnost, zato što je pretežno sakralna. Ali teško je shvatiti zamršena simbolična i mistična značenja te umetnosti u kojoj je tako jako naglašen privid svetovne i ovozemaljske umetnosti. To je umetnost u kojoj su se pre svega ogledale duhovne, štaviše, asketkse težnje budizma, koji od VI v. pr. n.e. prožima indijsku misao. Krajem praistorije, još u III milenijumu, Indija doživljava uzduž doline Inda razvitak civilizacije kojoj daju pečat naročito središte Mohendžo-Daro. Među malobrojnim ostacima te civilizacije postoje kipići od pečene gline koji prikazuju idole ili božanstva i odaju srodnost sa svetom Mesopotamijaca i Sumerana, kao što to, uostalom, potvrđuju mnogobrojni pečati ili pločice-pečati s urezanim likovima životinja. Oko 1400 g.pr. n.e. ta je civilizacija podlegla vrtlogu provale arijskih naroda iz Srednje Azije. Tako se uspostavlja prilično jednorodna podloga indo-arijske civilizacije, koja je već razvijena po sredstvima i korištenju metala, koja stvara sanskrit kao usavršen jezik. Ona će pružiti građu velikoj književnoj epopeji, u prvom redu Vedama, a u VI v. živet će onaj mistično-spiritualistički pokret koji je našao svoj izraz u budizmu, a kojem je bilo suđeno da se zbog unutrašnjih potreba proširi na tako velik deo Azije. Ipak je čudno da je ta više no hiljadugodišnja civilizacija, koja je pružila tako sigurne dokaze o svom visokom stupnju, ostavila za sobom samo beznačajne umetničke tragove. Da bi se naišlo na umetničko stvaranje koje izražava već utvrđene duhovne i religiozne vrednosti, treba sići sve do dinastije Maura. Nakon gašenja odjeka grčko-makedonskog pohoda Aleksandra Velikoga sve do doline Inda, ta je dinastija između 322. i 185. pr. n.e. ostvarila, doduše kratkotrajno, jedan od najpotpunijih pokušaja političkog ujedinjenja Indije. Ašoka (III st.), najveći vladar iz te dinastije, prihvata budizam i bitno doprinosi njegovom širenju, i preko indijskih granica. Njegova je graditeljska delatnost bila snažna o čemu posredno svedoče, odajući rafiniranost jadne dvorske umetnosti, skladne skulpture što krase ogradu Stupe u Bahrutu (Muzej u Kalkuti), zatim golemi kapiteli kojima dominiraju životinjski likovi, pojedinačno ili u skupovima na ulazima u gradove ili hramove. Nakon raspada carstva dinastije Maura, njihovu umetnost prihvata dinastija Sunga, na severu. Ona je osobito u Sančiju nastavila i usavršila tipičnu kultnu građevinu budista: kamena stupa u obliku polukugle koja se izdiže iz kružnog tambura s ogradom, dok se nad njom nadvijaju suncobrani koji simbolizuju nebeske svodove. Ali na izdvojenim portalima tih stupa, komponovanim u obliku prekrštenih greda izbija vajarstvo, bujno i gusto posejano. Ono se spremno gubi u pripovedanju zgoda iz Budinog života. Satavahane uvode i drugi tipičan proizvod indijske umetnosti, ostavljajući o njemu iznenađujuća svedočanstva u mestima Bahadža i Karli: to je pećinsko graditeljstvo pećina-svetilišta. To su građevine koje su u celini

68

izdubljene, a ne zidane, i koje su usko povezane s gusto posejanom ornamentalno-figurativnom skulpturom koja čitav zid pećine zauzima kao svoj okvir. U donekle mutnom razdoblju koje dolazi nakon početka nove ere, u gornjem Gangu se stvara živo umetničko središte. Tu se između I i VII v. usavršava plemenito i vrlo raznoliko vajarstvo. Ubrzo će se ono pozabaviti i samom slikom Bude, koji će težiti da se ustali i da se ponavlja. Zlatno doba, klasično razdoblje indijske umetnosti i kulture uopšte javlja se s dinastijom Gupta. Ta se dinastija učvrstila na kontinentalnom delu, tako da je obuhvatala doline Ganga i Inda, a trajala je od IV do VII v. n.e. (ako se računaju i dinastije nakon Gupta). Ova dinastija je, i pored budizma, dovela do snažnog pridizanja hinduističke religije i poštovanja brahmanskog trojstva (Višnu, Krišna i Šiva), s čitavim mnoštvom manjih božanstava i mnogostrukih inkarnacija, čije su predstave sve brojnije. Graditeljstvo dobija veliki potsticaj. U okviru budističke inspiracije nastavlja se s gradnjom stupa, samo im dimenzije postaju velike; tambur podnožja postaje viši; kupolasti se krov izdiže u visoku zakrivljenu i stepeničastu nadgradnju; sve zajedno prekriva vajarski ukras. Podižu se mnogobrojni hramovi raznih hinduističkih božanstava, hramovi koji se povode za drugom formulom gradnje: visoka građevina u obliku terase na kojoj počiva hram s celom i tremovima što je okružuju, sa vrlo visokim piramidalnim ili zvinastim krovom, koji se stepeničasto uzdiže poput planine i simbolizuje svemir. Hram koji je podignut takođe Budi, 526. god. u Bod Gaji, na mestu njegovog prosvetljenja, tipičan je primer ove građevine, kojoj je namenjeno da kasnije poprimi i gorostasnije dimenzije. Drugi smer u Gupta-arhitekturi je izdubljena arhitektura svetih pećina, koje imaju dvostruku namenu: namenu pećine-svetilišta za okupljanje vernika, s podzemnim hodnicima poput šuma usečenih pilastara i kipova; a zatim namenu pećine-samostana - raščlanjene u obliku stanova za monahe. Upravo u to vreme pećine Adžante (sl. 52) (u Hajderabadu) dostižu sa svojih dvadeset devet svetilišta svoj najveći sjaj. Unutrašnjost, kao i spoljni delovi tih hramova, poplavljeni su Gupta-skupturom, koja se takođe odlikuje izobiljem narativnosti i ukrasa, ali uz uravnoteženiji i jedriji vajarski osećaj i s više ljupkosti u ritmovima kompozicije. U pećinama Adžante otkriva nam se zidno Gupta-slikarstvo, koje se posvećuje opisivanju raznih Budinih utelovljenja, ali uz sugestivnu modernost poteza, osobito kod elegantnih ženskih likova, i odajući krajnju svetovnost jedne rafinirane dvorske umetnosti.(Sl. 53.) Pad dinastije Gupta znači gašenje razdoblja najveće i klasicistički usmerene ravnoteže, ali svakako ne i brodolom umetničkog stvaranja. Ono se između VII i X v. nastavlja na Dekanu i u južnom delu poluostrva. Vladajućim dinastijama treba zahvaliti nastanak nekih najspektakularnijih indijskih spomenika: pećine Elefante blizu Bombaja; monolitski hramovi Mamalapurama; kompleksni i veličanstveni hramovi Elore, podignuti klesanjem u steni. Vajarski ukras postaje gušći, odlikuje se nemirom i ritmom koji često i izazovno ide za taktovima i pozama plesa. U tzv. srednjem veku jača politička razmrvljenost i nestalnost dinastija, ali to ne gasi umetnički žar. Raste impozantnost dimenzija te složenost konstrukcije i ukrasa. Vajarstvo doživljava nečuven razvitak u izradi bronzanih kipova, sad dinamički prikazujući hinduska božanstva, sad opet statički ponavljajući Budin lik. Ali sad se već menja politička sudbina Indije, a to znači kraj samonikle indijske umetnosti. Ona je uspela nadživeti provalu Huna u V v., ali od VIII v. nadalje bila je izložena prodoru islama. Toj su invaziji dugo vremena odolevala nestabilna hinduska kraljevstva, ali ona je postala neodoljiva kad je 1196. sultan Aibek prodro do Delhija, udarivši temelje novoj, muslimanskoj Indiji. Muslimanska umjetnost odaje svoj pečat u visoko izvijenom minaretu delhijske džamije i ona silovito prodire u indijski svijet. Kratkotrajna su razdoblja indijskog buđenja i preporoda indijske umetnosti.Međutim, islamska se umetnost u dodiru s indijskom maštovitošću profinjuje i razrađuje: rezultat takvog uzajamnog prožimanja je mauzolej Tadž-Mahal u Agri (XVIIv.), koji predstavlja izvrstan primer elegancije. (sl. 54).

69

Specifičan muslimanski doprinos indijskoj umetnosti je minijatura. Neiscrpni smisao indijske mašte za narativnost tu se združuje s prednostima boje i crteža, a to su bila obeležja arapske i persijske minijature. Prikaz Indijske umetnosti bio bi ipak krnj kad ne bismo spomenuli širenje indijske umetnosti izvan teritorijalnog prostora Indije u užem smislu zahvaljujući budizmu kao nosiocu tog širenja. Ovo širenje ima dva obeležja. s jedne strane naglašavanje ukrasnih elemenata, do čega dolazi kad indijski uzori stupaju u dodir s drugim narodima koji imaju jača azijska obeležja: s druge strane prilagođivanje do kojega dolazi u susretu i ukraštanju ovog indo-budističkog stila s kineskom umetnošću, koja se širi u suprotnom pravcu.Ovo širenje indijske umetnosti kreće u tri pravca. Na severu se širi prema Afganistanu, u području živih dodira (osobito sa svetom Persije, a preko njega i s helenizmom); dopire do “svilenog puta", koji predsatvlja tegobnu vezu između Zapada i daleke Kine; zatim se okreće prema Kini i zajedno s njome pridonosi stvaranju umetnosti u sebe zatvorenog Tibeta “krova sveta". Prema jugoistoku zahvata ostrva koja danas sačinjavaju Indoneziju; u susretu s mesnim dostignućima pomaže, u graditeljstvu i vajarstvu, stvaranju neobuzdane i maštovite indonežanske umetnosti. Prema severoistoku prodire na indokinesko poluostrvo; dok će kineska umetnost dominirati umetnošću današnjeg Vijetnama, indijski će uticaji više dominirati u umetnosti Sijama i Kambodže. Kambodža između V i XIV v. doživljava umetničku raskoš ekspanzionističke i agresivne dinastije Kmera. Među mnogobrojnim kmerskim hramovima, hram Angkor-Vat (XII v.) (sl. 55.) sa svojim tremovima, svojim višespratnim terasama i svojim stepeničastim kulama predstavlja možda najveći hram na svetu. Za njim po impozantnosti, po svojoj vertikalnoj razvijenosti, s kulama ne zaostaje ni Bajon, glavni hram kmerske prestonice Angkor-Tom. Zamisao hrama-planine ovde dostiže svoj vrhunac. Veoma je visoke vrednosti kmersko vajarstvo. Iz Indije ono preuzima sklonost prema opširnosti u opisivanju, ali veliki niski reljefi koji spominju ratne podvige Kmera odlikuju se istaknutim vrednostima reda i ritma. Izvrsna je izrada kipova: po skladu proporcija i po snazi volumena - glave i likovi božanstva ili Bude što su ih isklesali bezimeni kmerski majstori predstavljaju momenat izuzetne klasičnosti na velikom polju budističke umetnosti.(Sl. 56.)

UMETNOST KINE

Proučavajući kinesku umetnost susrećemo se sa narodom koji je svojim konzervativizmom sačuvao svoje osnovne tradicije. Jedinstvenosti i specifičnosti kineske kulture doprineo je svakako njen položaj. Udaljena od svih ostalih kultura Kina je razvila specifičnu kulturu. Doduše, strani uticaji su prodirali u Kinu i uzimali maha ali bi ih na kraju kineska misao i kultura nadvladali. Za kulturu Kine pa i Kinu kao narod veliki značaj imaju reke Hoangho ili Žuta reka i Jangcekjang ili Plava reka. Upravo u dolinama ovih reka otkrivaju se najraniji počeci kineske kulture. Naime to su bila oruđa iz paleolita slična oružju i oruđu pronađenom u paleolitskoj Evropi. Međutim, najstarija istorijska kineska kultura bila je kultura u vremenu vladavine dinastije Šang. Narod koji se u dolinama reka bavio zemljoradnjom bio je najviše inspirisan prirodnim silama kao što su nebo, zvezde, vetar i kiša. Ti rani počeci su veoma bitni za kasniji razvoj kineske kulture. Običaji predaka važili su kao zakon, a produživanje porodice bila je najvažnija obaveza. Pojedinac je bio samo karika u društvenom lancu. Iz takvog stava proizašao je drugi osnovni princip koji se sastojao u pobožnom poštovanju umrlih i stalnom gledanju na prošlost a ne na budućnost. Upravo zato je kineska kultura nosila pečat nacije a ne pojedinca. 1. Neolit-Fosilni ostaci pekinškog čoveka (Sinantropus pekinensis) najstarijih stanovnika Kine, otrkiveni su nedaleko od Pekinga. Dosadašnja iskopavanja nisu pružila nikakvog dokaza o postojanju neke prakulture između ovog stadija paleolita i neolita koji obuhvata kraj III i prvu

70

polovinu II milenijuma pre nove ere. Tragovi najdrevnijeg kineskog umetničkg iskustva pronađeni su u neolitskom nalazištu Pan-Po u Šensiju, a potiču iz 2500 g.p.n.e. U ovom neolitskom nalazištu najinteresantnija je prostorija od 20x12m, nazvana kuća Čou, sa vidljivim ulazom i ognjištem. (Sl. 57.) Neolitsko vajarstvo je imalo male kipove, slične i drugim neolitskim kulturama. Mnogo je značajnija kineska neolitska keramika kulture Jang-Čao, sa nalazišta Pan-Po i nekih drugih. Karakteristične su obredne vaze i različiti upotrebni predmeti vrlo raznovrsnih oblika sa strogo određenom namenom za svakodnevne porodične obrede. Keramika je rađena ručno, ali i na grnčarskom točku. U ukrašavanju ove keramike razlikuju se različiti stilovi (kultura slikane grnčarije, kultura crne keramike).(Sl. 58) Kultura Šang.- Sa dinastijom Šang Kina ulazi u svoju istorijsku civilizaciju. Kultura ŠANG dostigla je svoj vrhunac između 14. i 11. veka pre n.e., obuhvatala je sliv Žute reke a i do sliva reke Jang Ce. Plemići i kraljevska porodica imali su svoj hram predaka. Precima su za žrtve prinosili domaće životinje a ponekad i ratne zarobljenike. Za svečane prilike upotrebljavali su skupocene posude ukrašene magijskim simbolima. Tad se u Kini pojavila bronza koja je bila redak materijal namenjen kralju. Ilustracije o žrtvovanju, lovu, vojsci, poduhvatima, najpre su bili crtani četkicom na kosti. Arhitektura-Prestonica dinastije, versko i administrativno sedište je bio grad Čang Čeu. Ovaj grad je bio opasan zidom od naboja i sastojao se od nekoliko tipova naselja. Bilo je podzemnih jama kružnih ili četvorouglastih sa stepenicama ili rampom kaja je vodila u dubinu kuće. Pod je bio od nabijene zemlje a krov na drvenim stubovima. Hramove i palate dizali su na zaravni. Bronza-Smatra se da je bronza stranog porekla i da je umetnost bronze stigla u Kinu oko XVIII veka p.n.e. i dostigla vrhunac pod dinastijom Šang. Po svom tehničkom majstorstvu bronzane vaze spadaju u najlepša ostvarenja umetnosti metala. Na osnovu iskopavanja na neki način premoštena je praznina koja postoji između neolitske kulture i veličanstvenog razvoja umetnosti An-Janga, druge prestonice dinastije Šang. U An-Jangu vaze imaju različite oblike što je zavisilo od uloge u ceremonijama: vaze određene za prinošenje žrtava u mesu (tronožni sudovi); sudovi tipa naših čaša(KU - sa proširenim ivicama, JEU - pehari sa poklopcem ukrašenim životinksom glavom).(Sl. 59.) Skulptura- Umetnost visoke plastike, koja se javila na pojedinim predmetima od bronze, uočiće svoje izraze i u drugim materijalima kao što su: mermer i žad. Mermer se koristio u dekoraciji skulpture u obliku ptica, vola ili ljudskih figura datih u monumentalnom stilu. U mermeru su izrađena i skulpturna dela malih dimezija koja pokazuju sigurnost crteža i izuzetno poznavanje volumena. Žad (naročito nefrit) u Kini je poznat još od neolita. Keramika-Pored obične sive keramike pojavljuju se i dve nove tehnike: jedna je izvedena od peščara sa glazurom, a druga je bela keramika. Ovo luksuzno posuđe izrađeno na vitlu od fine i čvrste gline, podražavalo je bronzu i služilo možda za kultne i pogrebne obrede. Dekoracija ove keramike najčešće je geometrijska, obogaćena je nekad sa 3 ljudske glave u reljefu. 2. Epoha Čeu- Sjajna umetnost dinastije Šang, velike jedinstvene inspiracije nije se ugasila invazijom Čeua koji su 1028. osvojili kraljevinu Šang. Oblici i dekor kultnih vaza bili su veoma slični modelima iz epohe Šang. Međutim, ukrašavanje izvedeno često samo jednom manje ili više širokom trakom oko predmeta, postepeno postaje siromašno. Izvesni oblici poptuno nestaju ili se preinačuju. Motivi koji se nalaze na paralelnim trakama nisu više tako različiti. Zmajevi se izdužuju i prepliću kao dugačke trake gubeći svaki izgled životinje i postaje običan elemnat koji se stavlja u istoj nameni kao školjke ili talasi. Ipak u ovoj epohi kineske umetnosti, koja nam još nije dovoljno poznata, pojavile su se nove tehnike i novi materijali, gvožđe, zlato, srebro, tirkiz. Perle od stakla pronađene su zajedno sa bronzanim ogledalom u prinčevskim grobovima. Svila, koja se do tada upotreljavala samo za odelo, u ovoj epohi počinje da se koristi i za pisanje. Tako su na posedima koji su izmicali kraljevskoj vlasti, novi motivi i nove tehnike nagoveštavali renesansu zaraćenih kraljeva.

71

3. Epoha zaraćenih kraljeva (V - III vek p.n.e)- Počevši od 6. veka moć dinastije Čeu postala je sasvim prividna. Kina je tad bila podeljena na nekoliko feudalnih kneževina koje su se borile za prevlast. To je doba zaraćenih kraljevina. Kina je tad doživela poremećenje u svim oblastima kulture. Svaki kneževski dvor imao je svoje radionice i svoje umetnike. Umetnost u suštini verskog karaktera u vreme Šanga, teži da postane svetovna time što se razvila naklonost za ukras i ornament, smisao za oštro posmatranje i osećanje za pokret. Umetnost laka pojavila se u ovoj epohi. Sok jednog naročitog drveta sa Delekog istoka prečišćen mnogobrojnim filtriranjem davao je lak koji se na drvenu podlogu stavljao na nekoliko slojeva. Tako lakiran pripremljen predmet mogao se vajati, slikati, rezbariti.Upotreba ogledala došla je iz zapadne Azije. Ogledala različitog oblika imala su na poleđini, u sredini jedno dugme koje je služilo za vešanje i oko koga se raspoređivao ukras. I ovde su se geometriski ornamenti spajali sa fantastičnim životinjama rezanim u plitkom reljefu. I umetnost žada doživela je svoj vrhunski period. Na žadu se nalaze svi ukrasni motivi sa bronzanih predmeta. Obnovljena je i ona grnčarija koja je isčezla na početku vlade dinastije Čeu. To je crvena ili siva grnčarija sa sjajnim crnim premazom čiji se oblik ugleda na predmete od bronze. Upravo kada su kulture Persije, Grčke i Indije bile u procvatu i kineska kultura doživljava svoj prvi vrhunac u vreme dinastije Cin. Ova dinastija je bila osnovana od CINA jednog tatarskog naroda i njihov kralj je postao prvi kineski car. Oni su zemlji dali ime pod kojim je i danas znamo. Njihov značaj je bitan i po tome što su izgradili Kineski zid. (sl. 60) koji je tada imao veliki značaj kao zaštita od mongolskih nomada, a danas je jedan od najatraktivnijih kulturnih spomenika Kine i sveta te tako ima ogroman turistički značaj. Kineski zid je dug 6000 km, širok tri do pet metara, a visok i do 16 metara. Građen je tehnikom nabijene zemlje pojačane uglačanim kamenjem. Ta ogromna traka ostavlja na posetioca dubok utisak i jedini je objekat stvoren ljudskim radom koji se vidi sa Meseca. 4. Klasično razdoblje kineske umetnosti pripada dinastijama Han i Tang. Sa dinastijom Han (III v.p.n.e.do III v.n.e.) počinje velika carska umetnost u svim svojim manifestacijama. Najznačajnija je bila arhitektura, još i sada vidljiva na području Hsiana, prestonice dinastije. Tu se nalaze ostaci carskih grobnica, sa prilaznim putevima pored kojih stoje veliki vajarski oblici simboličnih značenja. U grobnim komorama pronađene su interesantne pločice od pečenog materijala sa različitim motivima. Ovakve pločice nalaze se u muzejima širom sveta.Dinastiju Han više interesuje portret no pejzaž. Osim grobnih figura Hanova keramika se proslavila i mnogobrojnim vazama od bronze. Većina je prevučena zelenom olovnom gleđi obogaćen bakarnim oksidom. Takođe je karakteristična i koncepcija bronzanih ogledala, kao i mnogobrojni predmeti za žensku toaletu. Pred kraj dinastije Han, karavanskim putevima Srednje Azije u Kinu dolazi budizam. Prve manifestacije budizma se ogledaju u pronađenim kipovima Bude u Sečuanu iz III veka. (Sl. 61.) U vreme dinastije Tang (VII do X veka), Kina doživljava drugi uspon klasične umetnosti. Kina je proširila svije granice na Mongoliju i prodirući do Srednje Azije sve se više nameću manifestacije bogatstva, raskoši. Sedište dinastije je u Čanganu, a sve umetnosti doživljavaju svoj procvat. Najbitnije karakteristike osnovnih umetnosti koje su se tokom hiljadugodišnje civilizacije Kine razvijale na tim prostorima bi bile sledeće. Arhitektura- Kineski hramovi su u svojoj unutrašnjosti raskošni, prepuni bronzanih stubova, zidnih slika, svilenih zidnih ćilima. Hramovi su bili dovoljno veliki da prime hiljadu ljudi. Spoljašnost hrama je interesantna po izvijenim krovovima koji su još atraktivniji kada se nalaze na dva ili više nivoa. Drveni otvoreni krovovi su pokriveni crepovima. Interesantno je da zidovi samo popunjavaju prostor između stubova koji su nosači građevina. Crepovi su žuti jer je žuta carska boja te se nalaze na dvorovima. Takođe mogu biti plavi ili zeleni ali je to određeno strogim zakonima koji pokazuju društveni položaj vlasnika. Slamenjače su ukrašene feniksima, da bi oterali zle duhove. HRAM NEBA (sl. 62.) je hram u Pekingu gde je car dolazio svakog proleća da prinese žrtve i da se moli za rodnu godinu ne samo nebu već i precima, suncu, mesecu, zvezdama. Hram

72

ima prelepi trostruki krov sa pozlaćenom loptom na vrhu. Nalazi se na uzvišenju okružen mermernim terasama i širokim stepeništem. Takođe treba napomenuti i budističke pagode. Neke od njih imaju čak i po 13 spratova. Pagode su zaista bile lepo urađene te tako i danas privlače pažnju turista. Iako se ne zna pouzdano čemu su pagode služile, one su pravljene na otvorenom prostoru mada u blizini hramova. Međutim, smatra se da je na taj način čovek u vremenima verskog zanosa pokazivao svoje stremljenje ka nebu gradeći upravo ovakve građevine. Treći karakterističan arhitektonski oblik u Kini jesu vratnice. Te vratnice su izgrađene od drveta i pokrivene crepom. Njihovo poreklo možemo naći u Indiji. Međutim kinezi su im dali svoju posebnu karakteristiku sa svojim krovovima. U Kini ti lukovi nisu bili isključivo ulazi već su često bili nezavisni kao konstrukcije. Podignute u spomen slavnih ljudi, mrtvih ili živih i mogu se uporediti sa Rimskim slavolucima koji su podignuti u istu svrhu. Vajarstvo- U drevnoj Kini pre dolaska budizma po svoj prilici je služilo mrtvima. Grobne figure su pravljene od živo obojene gline. Bile su to razne figure ljudi i životinja na stubovima ispred grobnica kao i u samim grobnicama. Grobnice kraljeva i prinčeva su se razlikovali po tome što su imale masovne kamene krilate lavove koji su čuvali stražu pred grobnicama. Uticaj koji je budizam napravio u kineskom vajarstvu doneo je nove ideje ali je u srži i dalje ostao kineski karakter. Počeci te umetnosti vide se u kolosalnim figurama Bude i njegovih učenika. Jedna takva figura jeste “Maitreja Bodisatva” koji je predodređen da bude sledeći Buda. Ona je visine 2 metra i čuva se u Umetničkom muzeju u Bostonu. Kaligrafija i slikarastvo- Kinesko pismo i slikarstvo su usko povezani. Naime kinesko pismo je veoma karakteristično. Ono je nastalo od piktografije (naslikanog pisma), nasuprot mnogim sistemima pisma koji se zasnivaju na zvucima kao simbolima ideja, kinesko pismo je uzelo sliku kao osnovu svoje ideje. Isto tako slikar je upotrebljavao isti materijal kao i kaligraf - kineski tuš i naročito pripremljenu svilu ili hartiju. (Sl. 63.) Glavni oblik kineskog slikarstva je freska - viseći svitak i vodoravni svitak. Mnoge takve freske nestale su iz Kine i nalaze se u Americi i Engleskoj. Takvu sudbinu je doživela i freska tj. svitak “Saveti vaspitačice dvorskim damama" koji se nalazi u Britanskom muzeju. Možda i najveća razlika između istočnjačkog i zapadnjačkog slikarstva je u tome da u kineskom slikarstvu gotovo i neznaju za sliku sa okvirom koja je kod nas toliko poznata. Kineski pano ili svitak nije stalno bio izložen, već se čuvao kao porodično blago, da bi se na kratko vreme postavio na počasnom mestu radi uživanja ili zbog nekog ljubitelja da ga pogleda i utisne svoj pečat. Žad- Rezanje žada je veoma stara umetnost u Kini koja vodi poreklo do obrade dragog kamenja u Vavilonu. Žad je relativno redak, otporan i tvrd kamen, obično zelenkaste boje. Kinezi su ga vadili iz planina na zapadu Kine i iz reka gde se nalazio u vidu sitnoga šljunka. Žad je polu dragi kamen i zbog njegove nenametljive boje godi oku, takođe se njegov zvuk veoma ceni u Kini te je isto tako cenjen kao muzički instrument. Upravo su ove osobine žada dovele do toga da je on bio veoma cenjen i imao je raznovrsnu primenjenost. U početku su se naročito lepi oblici čuvali u hramovima kao dragocene relikvije, a kasnije su se pravila zvona, vaze, nakit, šolje, krčazi ali su ga čak cenili u neodređenom obliku samom po sebi. Međutim, kinezi su ga ipak najčešće obrađivali i to do visokog sjaja, iako je sama obrada zahtevala veliku tehničku veštinu. Žad je veoam tvrd ali su rad isto tako otežavali i jednostavne kineske alatke koje su se pokretale na nožni pogon za oblikovanje. Keramika- Čuveni kineski porcelan pravio se za carske i velikaške porodice. Zahtevi cara su bili rigorozni i po kineskim zapisima možemo videti da su ti zahtevi bili dobro izvršavani. Na žalost ni jedan porcelanski predmet iz tog perioda nije sačuvan. Za vreme dinastije Sung porcelan je dostigao vrhunac. Ipak najbitnija je podela koju možemo napraviti na jednobojni porcelan i porcelan dinastije Ming, koji su dali naglasak na boji. Druga podela jeste tanki gotovo providni porcelan koji je više služio za uživanje u gledanju i koji se ostavljao kao porodično nasledstvo i deblji porculani koji su se služili kao saksije u vrtovima te je bilo nužno da komad bude jak. Primer jednobojnog porcelana iz perioda dinastije Sung se čuva u Pariskom muzeju Gime (Žime), a šareni

73

porcelan se vidi na vazama, tanjirima kao i činijama.(Sl. 64.)Primer takve posude iz perioda dinastije Ming (saksija) se čuva u Čikagu. Religije- Kina je svoju kulturu temeljila i menjala u zavisnosti od religije koja je bila prihvaćena u određenom periodu u Kini. Iako je Kina odolevala uticajima drugih kultura, budizam je, možemo slobodno reći učinio veliki zaokret u kineskoj kulturi.Konfučije kao cenjeni filozof i državnik je bio cenjen kao učitelj u kineskom naordu, koji se pod uticajem njegovog učenja okretao na prošlost, običaj predaka itd. Možemo slobodno reći da je to sačuvalo kinesku kulturu kroz vekove. Međutim, dolaskom budizma i njihovog pisma Zena kineska kultura dobija nove, predivne umetničke vrednosti na svim poljima kulture, kako u arhitekturi isto tako i u slikarstvu. U tom periodu nastaju najlepše kineske pejzažne slike. Budizam naime sa svojim idejama utiče na to da se kineski umetnici tog vremena okreću više prirodi. Sam Zen tvrdi da je u svom slovu bezvredan ali je vredan po onome u čemu usmerava. Upravo zato možemo videti pejzaže planina, reka, cveća, ptica... Umetnost Kine je umetnost jednog upornog konzervativnog naroda koji je svojim postankom i razvojem dao veliku umetničku lepotu i vrednost celokupnoj svetskoj kulturi. Njena šarenolikost ni danas nije izgubila privlačnu snagu za mnoge ljubitelje umetnosti, te tako privlači turiste kako u samu Kinu tako i u razne metropole sveta gde se čuvaju kineska kulturna bogatstva.

UMETNOST JAPANA Umetnost Dalekog istoka počiva na estetici i maštovitom ukusu koji se duboko razlikuje od gledanja i mere Zapada. U japanskom arhipelagu ona nalazi svoj drugi veliki oslonac, u svojoj ostrvskoj izdvojenosti. Japan je u umetničkom pogledu manje starinski i manje izvorno stvaralački od golemog kineskog prostranstva. Štaviše, on od Kine, neposredno ili posredstvom Koreje, u više navrata prima umetničke i kulturne potsticaje i povode, kao što je to bivalo i s drugim perifernim područjima. Ali, već i to što je Japan ostajao zatvoren i odvojen, pogoduje živahnom i izvornom razrađivanju i potstiče afirmaciju vrednosti koje sačinjavaju draž japanske umetnosti. Japan se relativno kasno otvara umetnosti, jer se njegovo praistroijsko razdoblje produžuje do VI v. n. e. Starije razdoblje, dopire do početka naše ere i odražava neolitsku civilizaciju još nomadskih naroda, pretežno lovaca. Ovo primitivističko razdoblje predstavlja skromna ručna keramika urađena utisnutim vrpčastim spletovima, zatim obredni kipići od pečene gline, površno izrađeni, pljosnati, s grotesknim izobličenjima glave. U tzv. razdoblju velikih grobova (III-IV v. n. e.)grade se megalitske grobnice s tumulusom, za ukop velikih ličnosti, po kineskom običaju. U njima je pronađen veliki broj kipića, koji su imali svrhu da razveseljavaju grobni san pokopanoga: to su realistički glineni kipići životinja, ratnika, žena, okretno skiciranih; postavljeni su na valjkasta podnožja i odlikuju se znatnom izražajnom živošću. S razdobljem Asuka (VI i VII v.) japanska umetnost izlazi iz praistorije. Japanski carski dvor, smešten u Jamatu, prihvata budizam preko dodira s Korejom i otvara se kinesko-korejskoj umetnosti. To što je budizam postao službena religija, značilo je opšte podizanje duhovnog i kulturnog nivoa i prihvatanje novih umetničkih oblika, iako pretežno u profilu religiozne umetnosti. Periodična obnova tradicionalnih zgrada upoznaje nas u samostanskom kompleksu u Nari, sagrađenom 607. god. s karakteristikama najstarijeg japanskoga graditeljstva (Sl. 65): hramovi su kvadratne osnovice na samo jedan sprat., s vodoravno razvijenim krovom s crepovima čiji su krajevi zakrivljeni i zadignuti; dok su pagode višespratne s mnogo sličnih, izbočenih krovova i s oštrim vrškom. Na znatnom je nivou budistička skulptura: najčuveniji primer, je velika bronzana skupina “Trojstvo Šakjamuni" u Nari, na kojoj se plastična snaga već spaja sa stilizacijom nabora. U čistom kinesko-korejskom stilu je tamošnji drveni kip Mirokua ili “Bude budućnosti” u delikatnom stavu razmišljanja.

74

Razdoblje Nara (VII i VIII v.) doživljava smeštaj prestonice u Nari, koja je urbanistički zamišljena po pravouglom uzorku i pravilnim četvrtima kineskih gradova. U razdoblju kad je budizam na vrhuncu, ona znači trenutak najsnažnijih dodira s Kinom dinastije T'ang. Nara se obogaćuje spomenicima: u svetom krugu vrti se osmougaona Dvorana snova, na kamenom postolju i s jako izbačenim krovom; u Jakušiju se dižu pagode se mekanim ritmovima krovova položenih jednih iznad drugih, s jako zadignutim uglovima; Dvorana velikog Bude još uvek ostaje najveća drvena građevina na svetu. Hramove krase kipovi od bronze, drveta i laka; naročito je impozantan Buda Jakuši u Jakušiju u Nari; njegova plastična snaga upućuje na gašenje usiljenih stilizacija vajarstva iz razdoblja Asuka. Po jakoj izražajnoj vrednosti značajne su velike maske za ples i zastrašujući kipovi bogova “čuvara hramova", razbuktali u žestokim i neskladnim pokretima. Javljaju se prve manifestacije slikarstva, koje je ipak više vezano uz kineske uzorke, pa i zidno slikarstvo s religioznim temama. Krajem VIII v. počinje razdoblje Hajan (VIII-XIIIv.), kad je car, da bi izbegao nametljivost budističkih monaha, naložio da se sagradi Hejan-kio, današnji Kjoto, također po kineskoj urbanističkoj šemi. Premda slabljenje moći dinastije Tang ponovno izoluje Japan, njegova se umetnost učvršćuje i usavršuje. Kompleks u Bijodoinu, a naročito raščlanjene zgrade Dvorane Feniks u Uđiju,južno od Kjota, koja se ogleda u ribnjaku s lotosovim cvećem, omogućuju nam da zamislimo kakav je bio ukus rezidencijalnih boravišta. Međutim,vitka pagoda s pet naslaganih krovova na menzolama i pilastrima oslikanima živom crvenom bojom, u Kjotu, predstavlja već prototip pagode u čisto japanskom stilu (Sl. 66). Porodični klan Fuživara izgleda kao da je hteo raskošju i aristokratskim smislom za umetnost nadoknaditi gubitak izazvan prekidom tradicionalnih veza s Kinom; taj prekid podstiče rađanje novih religioznih sekti i usmeravanje kulta na Budu Amidu. Time se razjašnjava pitanje zašto u Dvorani Feniks u Uđiju pored svečanog a ipak naturalističkog kipa Bude Amide, čitava falanga božanstava besni u jako izražajnim stavovima ili u oštrim pokretima. Slikarstvo se naročito obogaćuje i rafinira; dok sakralno slikarstvo iznalazi bezbroj novih ikonografskih doprinosa, dekorativno slikarstvo počinje obrađivati oslikane paravane; primenjuje najpre imitirane kineske pejzaže, ali kasnije se okreće i japanskom pejzažu, npr. paravan “Četiri godišnja doba”; svetovno se slikarstvo oslanja na procvat pesništva i romana, da bi elegantnom svežinom ilustrovalo romantične narativne prizore na slikama u obliku svitaka, kao što je to slučaj s “Pričom o kraljeviću Genjiju (Tokio, Muzej Goto). U tom poslednjem slučaju imamo sliku mastilom, finih poteza, sa zanimljivom kompozicijom u dijagonali, da bi se dočarao prostor, i s perspektivom odozgo koja slobodno raskriva kuće da bi otkrila prizore u njihovoj unutrašnjosti. Prevlast Fuđivara, koja je izazvala zavist i suparništvo kod sitnog pokrajinskog plemstva a nezadovoljstvo kod bednih i ugnjetavanih seljačkih masa, zavrašva u pobunama i građanskim ratovima. Prestolnica je premeštena daleko u Kamakuru kod Tokija, i tako počinje razdoblje Kamakura (XII-XIV v.). Novi vojni gospodari obnavljaju spomenike Nare, oštećene u unutrašnjim borbama; njihov arhitektonski tradicionalizam odaje skladan hram u Engakiju blizu Kamakure. Vajarstvo je u znaku vraćanja na tradiciju razdoblja Nara, ali sa uticajima kineskog vajarstva: oni razvijaju oštar pokret, emocionalan i izražajan realizam; taj se realizam kreće od psihološkog proučavanja kojim odiše kip Patrijarha Muhaku (Nara,) To su poslednji trzaji velikog i klasicističkog japanskog vajarstva: s XVI v. ono se okreće stereotipnim uzorcima. Pored sve veće važnosti koju dobijaju primenjene umetnosti - osim lakova, vrlo važan sektor predstavlja će ukrašavanje oružja i opreme - nosioci najznačajnijih plastičnih vrednosti biće dramatične i grozne pozorišne maske. Sada već preovladava zanimanje za slikarstvo, koje se sada obraća portretu. Period Muromahi (XIV-XVI v.), kojim dominira uticaj zena, stvara divne parkove, ribnjake, čudesne vrtove u “japanskom stilu" (čuveni su vrtovi u Kjotu), razvija izvrsnu eleganciju Zlatnog i Srebrnog paviljona u Kjotu. Slikarstvo doživljava napredaki zbog potreba da se čisti i vrlo odmereni unutrašnji prostori novih, raskošnih rezidencijalnih boravišta, koja uvek oskudevaju

75

nameštajem, ukrase bilo samostalnim slikarijama ili paravanima ili pak pomičnim vratima od papira. (Sl. 67.)Slikarstvo pejsaža, kojem pogoduje duh zena, nezadrživo se širi, s kontrastom novih koji nastavljaju kaligrafsko i jedro slikanje tušem u jednoj boji. Kratko razdoblje Momojama (XVI i XVIII v.) dobilo je ime po palati koju su u okolini Kjota podigli novi diktatori pošto su preoteli vlast od Ašikaga. U političkom razdoblju nasilja vladari i mesni gospodari grade velike dvorce-utvrđenja(Himeji, Nagoja itd.), ali umetnička se raskoš i dalje prosipa golemim dvoranama za primanja, koje su ukrašene zidnim slikarijama, ukrasnim panoima i paravanima. Kanoova škola tu otkriva svoju raznolikost; u stilizovanim istočnjačkim ritmovima slika cveće i ptice, krajolike pod snegom, kao na jednom čuvenom paravanu u Nacionalnom muzeju u Tokiju, ili pak tušem na svili slika obrise borova što se gube u raznolikom lelujanju magle. Razdoblje Maomojama priprema pojavu despotske i centralizovane vladavine dinastije Tokugava, koja se produžila do 1867: to se razdoblje naziva razdoblje Edo jer je prestonica preneta u maleno selo, kako bi se izbegao pritisak suparnika; kasnije će se to selo preobraziti u impozantni i moderni Tokio. Iako je Tokio središte vlasti, središte umetničkog života uglavnom ostaje Kjoto. Umetničke vrednosti najvišeg stupnja se ogledaju na rezidencijalnoj palati carskog princa Tomohita u Kacuri blizu Kjota, zatim na feudalnom dvorcu Nijo u Kjotu, u kojem saloni odaju smisao za ukras. Odsad će se arhitektura proširiti na gospodske kuće, na boravišta za visoku buržoaziju, na domove čaja. Slikarstvo, keramika, umetnost laka, rukotvorine i dragocenih tkanina pridonose da se oblicima, ritmovima i bojama ulepša jedan život pun raskoši, koji uostalom ne zaboravlja na kulturne doprinose svitaka što ilustruju spevove i romane. U drugoj polovini XVIII v. oslanjajući se na grafičke listove i graviru, nastaje ono veliko građansko slikarstvo koje će za zapadnu kulturu biti glavni razlog divljenja prema japanskoj umetnosti, kad se daleki Japan u drugoj polovini XIX v. naglo bude otvorio prihvatanju moderne civilizacije.

AMERIČKA UMETNOST

Umetnost koja se razvila na američkom kontinentu pre nego što su ga Evropljani otkrili, ili bolje rečeno osvojili, nameće posebne probleme, pa čak i u pogledu svog smeštaja. S gledišta hronologije, to su, naime, civilizacije koje su znatno kasnije od onih kojima smo se dosad ovde bavili; one dolaze posle uspona i, kasnije, krize klasične umetnosti. Ako se izuzmu praistorijske pojave ili pojave arhajskog razdoblja, američke civilizacije - bez ikakvog međusobnog jedinstva - dospevaju do svoje zrelosti dosta duboko u našoj eri, u našem kasnom srednjem veku. To su civilizacije koje još traju ili su nedugo pre toga nestale, kad ih u punom XVI v. evropski osvajači, na čelu sa Špancima, otkrivaju i razbijaju, iako pri tom ostaju zasenjeni njihovim blagom i zaplašeni njihovim misterijama koje su im morale izgledati skoro đavolski. Ako je logično da ovde o njima govorimo, onda je to zato što su to civilizacije koje dovršavaju svoju parabolu u izolaciji; civilizacije koje su sasvim samonikle, zatvorene i nepristupačne, izvan nastajanja umetničkih i duhovnih vrednosti za koje znaju druge civilizacije; civilizacije koje izražavaju svoj posebni svet verovanja i značenja, koji je stran našoj estetici i našem načinu gledanja. Mogle bi se, u najboljem slučaju, u ovom pogledu uporediti s umetnošću necivilizovanih naroda Afrike i Okeanije, ali u poređenju s prvim velikim civilizacijama koje smo izložili, i pored svih razlika, proizlazi činjenica da su civilizacije pretkolumbovske Amerike bile organske, velike i koherentne civilizacije a ne manifestacije raštrkanih i izolovanih plemena.Ostavljajući po strani praistorijske, antičke ili novije doprinose drugih, manje postojanih ili više raštrkanih naroda američkog kontintenta, manifestacije ovih razvijenijih, iako raznolikih i promenljivih američkih civilizacija konkretizuju se na dva suprotna, vrlo prostrana područja: jedno na severu, između južnog Meksika i centralno-američke prevlake; drugo u Južnoj Americi, smešteno uglavnom oko Perua. Između ta dva pola ima malo srodnosti, dodira, razmene: to su dva zasebna sveta.

76

CIVILIZACIJA MAJA

U Meksiku (ali u smislu širem od njegovih sadašnjih granica) sudbina civilizacija je isprekidna, i složena podvrgnuta provalama nomadskih naroda sa Severa. Tek će u južnom delu naći svoj smeštaj civlizacija Maja, na prostranom i plodnom poluostrvu Jukatana koji se širi prema Meksičkom zalivu, u tropskom pojasu; ali odatle će ona obilno zračiti sve do Gvatemale i Hondurasa. Uprkos mnogostrukim obrtima i misterioznim preseljavanjima, ova je civilizacija, ako ne najpostojanija, najtrajnija, verovatno “najklasičnija" među meksičkim civilizacijama. Odlikuje se sporim formiranjem između 1000. g.pr. n. e. i 300.g. n. e.; doživljava živahan “klasični period" između 300. n. e. i nešto posle 1000. n. e.; posle razdoblja opadanja stapa se i nastavlja se u obliku maja-toltečke civilizacije koja će za sobom ostaviti tragove, barem teničke, sve do iza španskog osvajanja. Maja su u suštini zemljoradnički narod, zabavljen borbom protiv prašume radi uzgajanja svoje tipične žitarice - kukuruza; sa strogom religijom, složenim panteonom dobrih i zlih božanstava koja se međusobno bore, što osigurava prevlast svešteničkoj kasti; taj je narod razvio naprednu civilizaciju. Ova zna za hijeroglifsko pismo sa znakovima u liniji ili u stupcima, koji se odlikuju živim osećajem za ornament; raspolaže astronomskim znanjima; iznalazi precizan kalendar. Ona će izgraditi velike i monumentalne gradove, bilo u Jucatanu (Uksmal, Kabah) ili u Čipasu (Palenk, sl.68.) ili pak u Hondurasu (Kopan). Graditeljstvo Maja već zna za urbanističke potrebe povezivanja i reda, i okreće se dvema tipovima građevina. Jedan predstavlja piramida s terasama i stepenicama, sa zidanom oplatom i strmim prilaznim stepeništima ali pod različitim uglovima; na vrhu piramide diže se pravougli hram na jedan sprat, s jednom ili dve cele, klesanim zabatom, često s visokim vencem. Drugi je tip pravougaona palata, obično samo na jedan sprat, ponekad na postolju ili s prilaznim stepeništem; njome dominira visoko pročelje na kojem se u geometrijskim i fantastičnim motivima slobodno razmahuje ornamentalna mašta Maja. Skulptura je vrlo obilna, bilo u ukrasima ili u izdvojenim stenama u podnožju hramova ili pak u samostalnim reljefima. Izvođena je u mekom krečnjaku ili u štuku: temeljni je motiv prikazivanje pregiba i lomova zmije a ponavlja se u svim svojim mogućnostima, s baroknom preteranošću, propraćen gomilanjem egzotičnih likova ili hijeroglifa, u maštovitom i preobilnom izrazu. Keramika Maja je dosta rafinirana, kako po tehnici tako i po kolorističkom osećaju. Nedavno otkriće jednog ciklusa fresaka u Bonampaku, “gradu oslikanih zidova", pokazalo nam je redak primer slikarstva Maja s poljima silovitih boja, krajnje dinamičnim oblicima sjajnih i maštovitih ukrasa, izvođeno skoro s neobuzdanošću nekog pustolovnog “stripa". Oko IX ili X v. sa Severa kreće nova i ratnička civilizacija, civilizacija Tolteka, koja se zasniva na mitskom liku Kvekalkoatla, “pernate zmije", pola vojskovođe pola božanstva. Ona u Tuli ostavlja zrele tragove, osobito u obliku hramova-piramida i hramova sa stupovima-kipovima. Ali najzad se stapa s Majama. Tako oko 1000. G.n. e. započinje nova, maja-toltečka faza, koja će u gradu Čičen-Itca na Jucatanu imati svoje sjajno sedište. Graditeljska svedočanstva o njoj jesu: Kukulkanova piramida obložena kamenom (Sl. 69), hram Jaguara s trgom za igru, zatim gusta krnja kolonada hrama “Los Guerreros”, ornamentalna impozantnost tzv. “Iglesia”, dok ukras postaje još bujniji, s prelamanjima. Druge gradove koji su se kroz duže ili kraće razdoblje afirmisali na komplikovanoj sceni Meksika, možemo naprosto samo spomenuti, iako se oni svi zajedno udružuju sa svojim različitim akcentima da bi stvorili celinu meksičke umetnosti. Na središnjoj se visoravni, učvršćuje teotihuakanska civilizacija (300-1000. n. e.) koja je u istoimenom, dosta prostranom gradu imala vrlo važno političko i religiozno središte. Njime je prolazio širok, trijumfalan Put mrtvih, u kome su se dizale piramide Sunca i Meseca, veličanstvene po svojim dimenzijama. Značajan je doprinos ove civilizacije vajarstvu i primenjenim umetnostima- zidne freske, vaze rađene tehnikom fresaka, veličanstvene maske, kao i figurine izlevene pomoću kalupa.

77

CIVILIZACIJA ASTEKA

U vreme kad su prethodne civilizacije u stanju opadanja i kad vlada politička kriza, učvršćuje se zadnja po vremenu - civilizacija Asteka, između 1324. i 1521. n. e.; došla je sa Severa i nametnula se snagom svog agresivnog militarizma, čuvena po krvavim pokoljima zarobljenika i žrtvama što su se u strahovitim obredima prinosile božanstvima koja su širila stravu. Osnivanjem Tenohtitlana na jezeru Teksako (danas Mexico city) apsolutistička imperija Asteka dobiva svoju prestonicu, s već naglašenom organizacijom, u kojoj svešteničke i vojničke kaste vrše nemilosrdnu vlast, pod vodstvom vladara. Grad je veliki i raskošan, s racionalnim urbanističkim uređenjem, u kojem se impozantni hramovi-piramide udružuju s palatama i bogatim privatnim zgradama. Asteke razvijaju do krajnosti tendencije koje je bila konkretizovala meksička umetnost u raznim svojim komponentama: u slobodnoj se plastici pojačava izraz straha i užasa: kamena dekoracija hramova razasipa motive pernatih zmija, čestih lobanja, grabežljivih ptica te halucinantne i magijske motive. Asteci su doveli do savršenstva umetnost izrade predmeta od perja. Izrađivali su ukrase za glavu, delove odeće, slike od perja. Divan je primer Kvekalkoatl, (čuvan u Muzeju čoveka u Parizu), figura istovremeno čovek, zmija i ptica.

CIVILIZACIJE JUŽNE AMERIKE

Kao što je napred rečeno, sasvim drugačiji svet civilizacije i umetnosti predstavlja svet Južne Amerike, koji ipak ne dostiže nivo meksičke umetnosti. Slabe su i raštrkane manifestacije mnogih južnoameričkih zemalja (Ekvador, Čile, Argentina); pa i Kolumbija predstavlja sekundarno ostrvo, sa svojim primitivističkim i opsesivnim vajarstvom koje se stvara u golemim monolitskim blokovima na području San Augustina. Uopšteno uzevši, može se reći da je Peru, iako široko shvaćen, onaj koji ima prvenstvo i u sebi usredotočuje najznačajnije umetničke oblike. Duga je i složena istorija umetničkog razvitka Perua. Ostavljajući po strani monumentalne ruševine i arhajske oblike svetoga grada Čavin de Huantar na severnoj visoravni, značajan umetnički razvitak u prvim vekovima naše ere pokazuju tri različita središta najaktivnijeg stvaralaštva. Uzduž severne obale deluje mohička kultura zemljoradničkih plemena i ribara. Više nego zbog piramidalnih građevina od sirovih opeka, ona se spominje zbog primenjenih umetnosti kojima je ona dala živahan potsticaj: dosta je značajno zlatarstvo koje velikom zanatskom veštinom izrađuje nakit i ogrlice; vredna je, zbog finoće materijala, sintetičnog osećaja za plastično, sklonosti prema slikarskom ukrasu, i keramika s vazama u obliku ljudske glave ili životinjskog oblika, zatim vazama s ručkom u obliku stremena. Posle godine 1000. n. e. razvija se na obalama jezera Titikaka, gravitirajući već prema Boliviji, civilizacija koja dobiva ime po gradu Tiahuanaco (1000-1300); ona za sobom ostavlja malo monumentalnih tragova: monolitska Porta del Sol, s uglastim antropomorfnim ukrasima; glomazni grubo skicirani kipovi adoranata; ali u keramiku i tkanine unosi nove ukrasne motive, vrlo živo bojene, sa isprelamanim i apstraktnim motivima, ponekad s likovima pume ili kondora. Znatno je rafiniranija civilizacija Čimu na Severu (1300-1438), koja potiskuje mohičku. Iako ima i tragova monumentalnog graditeljstva i obrambenih građevina, ona se pre svega posvećuje primenjenoj umetnosti. Keramika varira od loptastih vaza s ručkom u obliku stremena i likovima u reljefu do zoomorfnih i antropomorfnih vaza velike maštovitosti i malih skupina likova iz svagdašnjeg života.

CIVILIZACIJA INKA Kao poslednja, pre iskorenjivačke španske najezde, učvršćuje se civilizacija Inka (1438-1538); ona za svoju osnovicu uzima visoko područje Anda, osniva moćno carstvo koje prelazi granice današnjeg Perua, dok mu je autoritativni temelj u strogom agrarnom komunizmu. Ta civilizacija

78

oskudeva vlastitom umetničkom proizvodnjom (skoro i nema vajarstva, zlatarstvo nije suviše rafinirano; uglavnom se posvećuje keramici površnih i jednostavnih oblika, s obrisima koji su naslikani živim bojama na tamnocrvenoj pozadini); ali zato ona na planinskom području Anda razvija impozantnu arhitekturu. Gradi po racionalnoj i jedinstvenoj urbanističkoj koncepciji, odlikuje se krajnjom strogoćom, s građevinama od kiklopskih kamenih blokova u planinskom području, a od krhke građe tj. od sirovih opeka sušenih na suncu, u obalnom pojasu. Građevine se odlikuju znatnom impozantnošću, ali krajnje jednostavne i funkcionalne, tako da su vrata ili niše trapezoidnog oblika jedini ukrasi. I sama prestonica Kusko, na 3000m nadmorske visine, tvrđava Saksaihuaman sa svojim zidinama i kompleksnim obrambenim sistemima, zatim nepristupačni grad Makču Pikču na vrhu planine, (Sl. 71.) svedoči doslednu urbanističku i funkcionalnu primenu takve gole arhitekture. U te su gradove Inke sakupili ogromno blago, osobito u zlatnim rukotrvorinama, koja su zapanjila španske osvajače.

UMETNOST CRNE AFRIKE, AUSTRALIJE I OKEANIJE

Postoji izvesno mišljenje da Crnci ne znaju šta je umetnost i da su lepotu postigli nesvesno. Ali crnački narod nije neosetljiv prema lepoti. Ovo osećanje kod njih je neodvojivo od religiozne i emotivne osnove i meša se sa željom da utiče na snage života. Koliko deluje jednostavna, toliko je isrto i različita bilo po materijalu, tehnici ili umetničkom izrazu. Bitno se razlikuje u zavisnosti od geografske pripadnosti pojedinih naroda.

UMETNOST AFRIKE

Nedostatak pisane tradicije i činjenica da je interesovanje za crnačku umetnost novijeg datuma, te da su pokretni predmeti razvučeni na sve strane onemogućavaju pravi sistematičan osvrt na crnačku umetnost Afrike.Zarobljenik čitavog sistema verovanja, simbola i tradicije verovanja sopstvenog plemena crnački umetnik jedva nalazi načina da bude originalan. Muškarac se bavi skulpturom, a žena tkanjem i grnčarijom. Najčešće se ukrašavaju različitom geometrijskom ornamentikom držalja za alatke i drugi upotrebni predmeti. Posebno se u tajnosti odvijala izrada maski poverena samo članovima tajnih grupa. Maska je originalan, prepoznatljiv i danas u celom svetu vrlo popularan umetnički predmet crnačke kulture.(Sl. 72.) Maska izgoni zle sile, poziva i zadržava dobre sile te je ona puna izraza, apstraktnog ili kubističkog. Sem maski crnački umetnik izrađuje i različite fetiše, drvene statuete, vešto klesane od drveta koji je najbolje mogao da izrazi nameru umetnika. Sve do XX veka za crnačku umetnost su znali samo retki pojedinci.Međutim, početkom ovog stoleća, poznati likovni umetnici Matis, Pol Gijom, Pikaso i drugi su se zainteresovali za ovu umetnost i ona je bitno uticala na preokret u savremenoj umetnosti pre svega kroz stil kubizma.

UMETNOST AUSTRALIJE

Materijalna kultura australijskih domorodaca, nije izuzetno bogata. Sastoji se od oružja, oruđa i upotrebnih predmeta, skladnih oblika, ali ornamentom veoma skromno ukrašenih. Puno je bogatija totemistička umetnost koja je vezana za verske obrede, iako je u svakom plemenu različita, ima opšte odlike. Slika, je za sve primerni likovni izraz, i ona svakom naslikanom predmetu daje nadprirodnu moć. To su uglavnom vrlo stilizovani prizori, simboli ili ornamenti sa jasno određenim simbolom. Otisak čovekove stope ili šake je predstava čoveka, crtež određenog oblika predstavlja kuću, breg ili neku apstraktnu ideju. Najznačajniji ritualni predmet velike, posebne mistične moći je “čuringa" - to je običan pljosnati predmet od drveta ili kamena ukrašen geometrijskim šarama. U istočnoj Australiji ritualni obred praćen je slikanjem na tlu crnom, belom, crvenom i žutom bojom.

79

Česte su rezbarije na živom drvetu, ali njihov kulturni smisao nije razjašnjen. U Arutemu, najbogatijem području australijske domoradačke umetnosti, rasprostranjeno je slikanje na kori drveta, prikazi životinja, biljaka i lova, imaju sve odlike primitivnog realističkog crteža. To su crteži sa predimenzioniranim delovima, sa nepoznavanjem perspektive, stilizovanim pokretima, ali su obojeni sa osećanjem za sklad. Slika i urezanih crteža na steni ima širom Australije, ali su najznačajniji u Severnom Kemberleju, sa prizorima iz kulta heroja i raznih legendarnih bića. Sa posebnim i izuzetnim šarama su ukrašeni specijalni ceremonijalni predmeti u kojima je duh predaka. Takođe kultno poreklo imaju i skulpture životinja vajane u vosku. Naseljavajući Australiju doseljenici su iz starih krajeva donosili različite uticaje koji su dali obeležje novoj australijskoj umetnosti. U arhitekturi i skulpturi dugo je preovladavo engleski uticaj, a australijski umetnici su većinom stvarali u duhu realističkih tradicija trudeći se da formiraju nacionalno obojenu umetnost.Slikari obrazovani u Evropi prenose nove uticaje.

UMETNOST OKEANIJE

Narodi Okeanije su rasna mešavina sastavljena od starosedelaca ostrva i Azijata koji su se tu naselili. Okeansko područje na kom su ostrva rasuta je veoma prostrano, a rasni sastav, način života i umetničke forme na njima su tako raznovrsne da je tešo donositi zaključke za bilo koju od glavnih grupa: Polinezije, Melanezije i Mikronezije. Polinežani - su organizovani u porodice i klanove, na čijem čelu su poglavice, kojima se pripisuje božansko poreklo. Religija im se sastoji od kulta duhova i predaka, sa veoma razvijenim sistemom tabua. I magija ima važnu ulogu u razrađenim ceremonijama, koje prate delatnosti njihovog svakodnevnog života. U arhelološkom pogledu, najstarije poznate kluture poseduju oruđe koje se sastoji od sekira, posuđa i drugih sprava i nakita kog ima u celoj Okeaniji. Umetničke forme takvog naroda zavise od materijala koji imaju, i od alata koji su dotle usavršili. Glavni materijal je drvo, koje koriste i za građu kuća, čamaca, nameštaja, zatim vlakno za tučenu koru i asure (trska i prostirka od nje), perja tropskih ptica za obrednu odeću, kost za rezbarije. Metal i keramiku nemaju. Alat je primitivan, sekira sa sečivom od žada ili školjke, noževi od vulkanskog kamena opsidijuna ili držaje sa nizom zuba od morskog psa, burgije sa vršcima od kamena, školjki ili zuba morskog psa. Zgrade od drveta i trske, su bogate građevinskim detaljima, majstorski izvedenim. Svoj vrhunac ta veština dostiže u maoriskim većnicama, posebno zbog rezbarija kojima su ukrašene. Osnovni izraz Polinezijske umetnosti sastoji se u izradi i dekorisanju predmeta za svakodnevnu ili obrednu upotrebu - asura, korpi, tučene kore za odeću i zidne prostirke, vesla, buzdovana, koplji, razne drvenarije za domaćinstvo kao i ukrašavanje tela tetoviranjem i ožiljcima.(Sl.73.) Najveći broj šara ima svoje nazive koji ih dovode u jaku vezu sa sredinom gde su nastale. Skupine u Melaneziji pokazuju veću različitost u načinu života i ukrašavanju svojih stanova nego što se to može susresti u Mikroneziji ili Polineziji. U istočnoj Mikroneziji, kultura je bila onog tipa koji se mogao prilagoditi životu na koralnim atolima. Zato te kulture pružaju mnoštvo raznih predmeta od školjki, udica od kornjačinog oklopa ili školjki, mamaca od bisera ili sedefa, i oruđe od školjki i kostiju. Na visokim ostrvima Ponape pojavljuju se skupovi monumentalnih kamenih struktura. Smatra se da su to ostaci grobova ili platformi za kuće koje su pripadale visokim društvima.Kamene i zemljane platforme na ostrvu Fiđi pojavile su se odprilike u XII veku i na ostvru Samoa. Brežuljci na ostrvu Tonga iz istog vremena služili su uglavnom kao grobovi. Svaki grob je bio okružen nasipima i kanalčićima, na ostrvu Tonga su imali kružan oblik, a na ostrvu Samoa izdužen oblik. Dekorativno slikarstvo i rezbarstvo.Asure su važan deo nameštaja, njima se pokrivaju podovi i zidovi, služe kao postelje i jedra. Žene su ih plele od trske i lišća drveta pandanus. Preplitanjem,

80

širinom vlakana i uplitanjem obojenih vlakana, dobija se mnogo beskrajnih šara.Tučena kora ili tapa služi za odeću i zidne prostirke. Dobija se tako što se kaiševi unutrašnje kore papirusnog duda udaraju dok se ne slepe u list materije, koji može biti 9 m dug, a 4,5 m širok. Na njoj se slika u geometrijske šare, crne, žute ili crveno smeđe boje.Kutije, činije za hranu, vesla i dr. predmeti su izrezbareni. Obično je cela površina predmeta pokrivena šarama, sa umecima školjki. Melanežanska umetnost je veoma dekorativna, nekad čisto ornamentalna, nekad sa totemskim značenjem, posebno je primenjena na drvenim štitovima i spomen-pločama, izrezbarenim posudama od ljuske kokosovog oraha, kutijama od bambusa i dr. predmetima. Forme “primitivne umetnosti" mogu izgledati samo stilizovane ili krajnje apstraktne. U stvari su to umetnički predmeti sa određnom namenom u svakodnevnom životu, obredima i magijama, a šare na njima simbolizuju svet duhova.

81

PUTEVIMA UMETNOSTI OD RENESANSE DO DANAS

RENESANSNA UMETNOST

Jedan od najkrupnijih pokreta u kulturi zapadne Evrope koji je doveo do preokreta u nauci, filozofiji, književnosti i likovnim umetnostima, kao i prekid sa srednjim vekom označila je renesansa. Italija je zemlja u kojoj je umetnost renesanse našla svoj najviši izraz. U ovoj zemlji su, ranije nego u ostalim zemljama zapadne Evrope, počeli da se razvijaju gradovi i da se brzo gomila bogatstvo u rukama građanske klase. Razvijene trgovačke veze sa Istokom i razvoj manufakturne proizvodnje skupocene robe doprineli su velikom bogatstvu italijanskih gradova, naročito Firence, Milana, Venecije i Rima. Duhovna kultura se okrenula sve većem interesovanju za antičko nasleđe, uporedo sa materijalnom kulturom. Nosioci te nove kulture bili su humanisti, jer su novu kulturu usmerenu prema čoveku suprotstavljali skolastičkoj nauci i teologiji. Za italijanske humaniste središte univerzuma više nije bio bog, već čovek, univerzalno obrazovani humanista, predstavnik intelektualne i novčane elite. Humanisti su u antičkoj starini videli vrhunac ljudskih stvaralačkih snaga. Zato su sakupljali i proučavali antičke rukopise, učili grčki i latinski jezik, istraživali ostatke antičke arhitekture i skulpture. Doba u kome su živeli savremenici su već shvatili kao preporod klasične starine, njene filozfoije i umetnosti. Proučavanje antičkog nasleđa stvorilo je u renesansi racionalno i naučno shvatanje sveta i ojačalo individualnost italijanskog i evropskog građanina. Humanizam se zalagao za pravo pojedinca da se služi svojim razumom i da veruje u ispravnost svojih zaključaka, nasuport srednjovekovnom verovanju u autoritete. Kao posledica neposrednog posmatranja prirode i životnih procesa, razvijala se eksperimentalna nauka. Zasnovana na empirijskom doživljaju sveta i kritičnom odnosu prema srednjovekovnom načinu života, renesansa je oslobodila bujicu stvaralačke energije najpre u Italiji i Nizozemskoj, a zatim u Nemačkoj i Francuskoj. Svet umetnosti u kome je stvarao renesansni arhitekta, skulptor i slikar bio je mnogo složeniji od sveta njegovih prethodnika iz srednjeg veka. U periodu između 1300. i 1775. godine umetnik prerasta status bezimenog "majstora" i pretvara se u “umetnika". Samim tim, oslobađa se kontrole cehovske organizacije i priprema se za svoj poziv najpre u ateljeu, a kasnije na umetničkoj akademiji. Rano, već sa počecima renesanse, početkom XV veka, on ne samo da postaje prijatelj humanista, filozofa i književnika već je i sam univerzalno obrazovan i svestran stvaralac. Mnogi umetnici renesanse istovremeno su bili arhitekti, skulptori, slikari, naučnici i pesnici. Oživljavanje antičke estetske teorije o tome da je umetnost oponašanje prirode primoralo je renesansne umetnike da proučavaju geometriju, optiku i stvore nauku o perspektivi. One postaju glavni predmet teorijskih radova o umetnosti renesansnih umetnika: Albertija, Gibertija, Pjera dela Frančeska, Leonarda i Direra. Nasuport srednjovekovnoj, naročito vizantijskoj umetnosti, koja je koristila obrnutu perspektivu suprotnu optičkim zakonima, renesansni umetnici su, teorijski i praktično, stvorili linearan sistem monokularne perspektive. U obrnutoj perspektivi, prostor i predmeti u njemu viđeni su iz tačke koja se nalazi u slici, tj. u naslikanom prostoru, a ne izvan njega, pa perspektivne linije konverguju iz dubine slike ka posmatraču. Takva perspektiva je čista umetnička konstrukcija, a ne optička realnost, konstrukcija koja je sliku shvatala kao subjektivnu, simboličnu sliku sveta.

82

Naučna perspektiva je strogo određen sistem koji omogućava da se prosto i predmeti u njemu prikažu u njihovim međusobnim odnosima onako kako ih vidi naše oko iz jedne određene tačke ispred slike. Zato u ovom sistemu sve perspektivne linije idu od posmatrača ka dubini naslikanog prostora i prividno se seku u beskonačnosti. Renesansni umetnici stvorili su i sistem vazdušne ili atmosferske perspektive, jedne vrste atmosferske izmaglice koja slabi jasnoću kontura i jačinu boja predmeta udaljenih u prostoru. Značajan predmet proučavanja ne samo slikara i vajara već i arhitekata bilo je i ljudsko telo. Proučavanje njegove anatomske strukture, zakona pokreta, kao i proporcija, od kojih zavisi lepota tela, postali su bitan deo umetničkog obrazovanja na Zapadu. Leonardo i Direr stvorili su nove proporcije ljudskog tela u obliku matematičkih razlomaka, za razliku od geomterijskih šema koje su preovladavale u srednjem veku. Svojim zahtevima da umetnik prikazuje ono što vidi, Giberti, Alberti i Leonardo odbacili su religijska tumačenja porekla umetnosti i zato su se više usredsredili na telesne fenomene ljudskog postojanja.

KVATROĆENTO U ITALIJI (XV V.)

Velikom poletu nove umetnosti doprineli su i politički događaji u Italiji u to vreme. Rascepkana na mnogobrojne gradske države kojima su vladali moćni pojedinci - Firencom članovi ugledne bankarske porodice Mediči, Milanom Viskonti i Sforce, a Rimom pape - Italija je bila poprište neprestanih borbi među državicama, i pojedincima oko prevlasti. Rensansa je u Italiji imala dve faze razvoja: ranu i visoku renesansu. Rana renesansa ili kvatročento obuhvata XV vek. Centar rane renesanse bila je Firenca, u kojoj je umetnička delatnost bila tako velika da su je savremenici nazivali “novom Atinom", misleći pri tom na umetničku aktvinost u Atini pod Periklom. Umetnici rane renesanse bili su pioniri u stvaranju novog umetničkog jezika i izraza. Visoka renesansa, sa središtem u Rimu i Veneciji, obuhvata kraj XV i prve dve decenije XVI veka. Kako su umetnici rane renesanse otkrili fizičke vrednosti prirodnih oblika, tako su otkrivali lepotu, red i sklad božanstva. Ta “božanstvenost" postaje u visokoj renesansi kriterijum savršenosti. Savremenici su našli da je ta božanstvena lepota veća od lepote prirodnih oblika, a njene tvorce - Mikelanđela i Rafaela - nazvali su “božanstvenim bićima".

ARHITEKTURA KVATROĆENTA Arhitektura ranorenesansnog stila nastala je u Firenci, i to najviše zaslugom jednog umetnika - arhitekte i skulptora - Filipa Bruneleskija. On je u antičkim građevinama video najviše uzore. U Rimu je, zajedno sa skulptorom Donatelom, proučavao ostatke rimske arhitekture, premeravao ih i crtao. Prvo njegovo značajno delo je kupola na firentinskoj katedrali, koja je projektovana tako da dominira ne samo katedralom već čitavim gradom. Zatim je projektovao firentinske crkve San Lorenco i San Spirito i malu kapelu Paci (sl. 108). Simetrija i proporcija glavne su odlike njegove arhitekture. Poznavanje perspektive i analitički duh Bruneleskija omogućili su mu da stvori građevine koje su suštinski nove u odnosu na srednjovekovnu arhitekturu. Oslobađa arhitekturu gotičke dekorativnosti i razjedinjenosti i koristi antičke arhitektonske elemente - stubove, arkade, arhitrave, zabate i kupole - na jedan nov način kojim ostvaruje jasnoću, jednostavnost i jedinstvo prostora i mase. Na fasadi kapele Paci pravilna kolonada korintskih stubova prekinuta je na sredini polukružnim lukom koji ističe ulaz u kapelu. U prvoj polovini XV veka u Firenci su izgrađene mnoge palate za bogate porodice. Masivne i teške spolja, građene u rustičnoj tehnici, one imaju centralno dvorište, okruženo galerijama na stubovima. Prostorije su svetlost dobijale više iz tog dvorišta nego spolja, sa ulice. Glavna zapadna fasada većine firentinskih renesansnih palata je raščlanjena horizontalno, na prizemlje i dva sprata. Na palati Ručelai, međutim, pored horizontalne podele pomoću snažno istaknutih venaca, postoji i vertikalna podela pilastrima između prozora. Takva podela zidne mase podseća na fasadu rimskog Koloseuma, a delo je drugog velikog umetnika rane renesanse Leona Batista Albertija.

83

Univerzalan umetnik - humanist, matematičar i pravnik - bio je više teoretičar arhitekture nego projektant. Inspirisan delom rimskog arhitekte Vitruvija, Alberti je 1452. godine napisao Deset knjiga o arhitekturi. Po Albertiju, lepota građevine proizlazi, kao i u antici, iz sklada njenih proporcija. Ostvarenje tih teorija nalazimo ne samo na fasadi palate Ručelai, već i na drugim Albertijevim delima:Malatestinom hramu u Riminiju i crkvi Sv. Andrije u Mantovi.

SKULPTURA KVATROĆENTA Skulptura rane renesanse prekida, takođe, sa srednjovekovnom tradicijom. Tokom XV veka ona odbacuje arhitektonski okvir i postaje, kao statua, umetničko samostalno delo. Zadnji deo statue umetnici sada obrađuju isto tako pažljivo kao i prednji. Najveći skulptor rane renesanse bio je Firentinac Donatelo. Njegov značaj u skulpturi italijanske i evropske renesanse je ogroman, jer je svojim delima izrazio skoro sve vidove renesansne umetnosti. Za firentinsku crkvu Or San Mikele izvajao je prve okrugle statue u pravom smislu te reči koje, iako u nišama zidova, mogu da stoje same bez arhitektonskog okvira. Prvi je, posle antike, stvorio muški akt. To je njegova statua David, izlivena u bronzi u prirodnoj veličini. Oživeo je, u novom duhu, naturalizam rimskog portreta tipa biste, izvajavši u obojenoj terakoti portret Nikole Uzana.Tačnost i preciznost anatomskih detalja na ovom portretu je bila iznenađujuća već za njegove savremenike. Poput rimskih konjaničkih statua postavljanih na forume rimskih gradova, Donatelo je izlio u bronzi konjaničku statuu vojskovođe Gatamelate za trg u Padovi (Sl. 109). Osim toga, Donatelo je, iako skulptor, naznačio vazdušnu perspektivu, koju će u punoj meri iskoristiti slikari renesanse. Na postamentu za statuu Sv. \orđa, na reljefu, koji je gotovo ravna površina, fino su iznijansirani odnosi svetlo-tamnog. Time je prizoru reljefa data iluzija trodimenzionalnosti prostora. Umetnost Donatelovog savremenika Lorenca Gibertija, inspirisala je, više nego Donatelova, mnoge firentinske i italijanske skulptore u drugoj polovini XV veka. Oko 1435. godine on je linearnom perspektivom konstruisao prostor na svojim bronzanim reljefima za treća, istočna vrata firentinskog baptisterijuma nazvanim po rečima Mikelanđela Rajska vrata. Složeni ritam kosih i ovalnih linija u naborima draperije, lake i vitke figure pripadaju gotičkoj umetnosti i suprotne su dramatičnom realizmu Donatelove skulpture.

SLIKARSTVO KVATROĆENTA

U slikarstvu rane renesanse takođe je prednjačila Firenca. Glavni napori slikara bili su usredsređeni na perspektivnu projekciju prostora na ravan zida ili drvenog panoa i na prikazivanje predmeta i figura u prostoru prema optičkim zakonima. Tu težnju u slikarstvu već je delimično ostvario \oto u XIV veku; u kvatročentu nju je u potpunosti realizovao Firentinac Mazačo. On je odbacio jake boje, pozlatu, valovite linije i sitne pojedinosti i predao se modelovanju krupnih oblika figura određene težine, koje, snagom svog volumena, poput statua, zauzimaju prostor. Slikao je ljudsku figuru ne kao skup pojedinih delova, već kao telo određene zapremine i širokim površinama svetlosti i senke još više ojačao \otovu modelaciju. Na Mazačovim slikama i prostor je ubedljiviji nego na \otovim. Namesto plave pozadine na \otovim slikama koja zatvara pozornicu, Mazačo je, pomoću linearne i vazdušne perspektive, slikao prostor i iza figura. Na freskama se pojavljuje pozadina sa naslikanim arhitektonskim delovima (niše, pilastri, stubovi i svodovi), koje doživljavamo kao produžetak stvarnog prostora u kome stojimo kao posmatrači. Među slikarima koji su sledili Mazača, a pri tom sačuvali osobenost svoje umetnosti, prvo mesto zauzima Pjetro dela Frančeska. On je bio po strani od glavnih tokova firentinskog slikarstva i pretežno je slikao u Arecu. Iako nije imao neposredan odnos sa firentinskim slikarstvom, on se i kao slikar i kao teoretičar interesovao za matematiku i perspektivu. Njegovo slikarstvo više nego umetnost bilo kog drugog slikara renesanse blisko je modernoj umetnosti. Krupni geometrijski oblici, svetle, skoro pastelne boje, simetričnost kompozicije, odsustvo osećanja i dramatike i, iznad svega, hladan sjaj svetlosti bez senke, daju njegovim slikama jasnoću i bezličnost jedne vanvremenske stvarnosti.

84

Sredinom XV veka u italijanskom slikarstvu rane renesanse jača značaj konture. Neki su je slikari iskoristili za utisak trodimenzionalnosti, ali neki drugi, kao Firentinac Sandro Botičeli, istraživali su njene dekorativne mogućnosti. Za razliku od svetlo-tamnog nijansiranja boja, kontura nije smetala širokim površinama boja. Na slici Proleće, Botičeli je zanemario modelaciju oblika i dubinu prostora i svu pažnju usredsredio na prvi plan i bočno kretanje figura.

ĆINKVEĆENTO U ITALIJI (XVI V.)

Duboka duhovna razlika koja, unutar renesanse, deli kvatročento od činkvečenta u istorijskoj koncepciji, u literaturi, filozofiji, a i u umetničkoj proizvodnji i teoriji umetnosti, postaje vidljiva i u arhitekturi u delima Bramantea i Mikelanđela Buonarotija (1475-1564). Iako suprotnim izrazom, obojica prevazilaze Bruneleskijevu viziju prostora Д usklađenog i zaustavljenog površinama. Njihovi objekti u svečanoj monumentalnosti velikih masa i impozantnih razmera, imaju jasne oblike, istaknutu kupolu, a prostor je jedinstven, apstraktan, shvaćen idealno kao simbol univerzalnog prostora.

ARHITEKTURA ĆINKVEĆENTA

Najveća dela arhitekture vioske renesanse nastala su u Rimu. Preovladao je, uglavnom za crkvenu arhitekturu, centralni tip gradnje, pa je rimski arhitekta Donato Bramante početkom XVI veka projektova crkvu Sv. Petra u obliku grčkog krsta upisanog u kvadrat, sa kupolom nad središnjim prostorom. Bramante je samo započeo izgradnju te crkve, ali je gradnja nastavljena pod Mikelanđelom i završena tek u XVII veku u baroknom stilu. Težnja za monumentalnošću, uprkos malim dimenzijama, došla je još više do izražaja u drugom Bramanteovom delu, kapeli kojoj je obeleženo mesto raspeća sv. Petra, nazvanoj Tempieto.Jednostavna po svojoj zamisli, kružnog oblika sa kupolom, ona je savršena u simetriji i harmoničnom odnosu svih delova građevine (Sl. 110).

SKULPTURA ĆINKVEĆENTA Skulptura visoke renesanse obeležena je ponajviše delima samo jednog umetnika, delima Mikelanđela Buonarotija (1475-1564.). Prva statua visoke renesanse je njegova statua David,ogromnih dimenzija, isklesana 1501. godine u jednom bloku belog kararskog mermera. Od Donatelove istoimene statue ona se razlikuje ne samo po dimenzijama i materijalu već po odnosu prema ljudskoj figuri. Nasuprot oslobođenoj energiji izraženoj prikazivanjem opuštenog tela kod Donatela, Mikelanđelov David odaje utisak da se energija sabija, a ne oslabađa. Zbog toga se javlja osećanje duhovne napetosti u jednom telu shvaćenom kao “tamnica duše". Iste osobine nalazimo i u statuama Mojsije i Robovi,koje su klesane za grobnicu pape Julija II i, još više, u nadgrobnim spomenicima Lorenca i \ulijana Mediči. Grobnica \ulijana Mediči sastoji se od statue pokojnika u sedećem položaju koja je smeštena u niši zida iznad sarkofaga i od poluležećih statua Dan i Noć, na poklopcu sarkofaga.Skulpturalne mase su raščlanjene i složene u najvećoj mogućnoj meri, ali uprkos tome skulptura čini jasnu vizuelnu celinu koja se iscrpljuje jednim pogledom oka, jer sve tri statue obrazuju veliki trougao i drže čvrsto složenu mrežu vertikala i horizontala. Dualizam tela i duše, karakterističan za Mikelanđelove statue, izražava se i kroz kozmičku suprotnost smiraja dana i buđenja noći. Veoma impresivno deluju i ostala završena, kao i mnogobrojna nezavršena skulptorska dela ovog nadasve izuzetnog i neponovljivog umetrnika.

SLIKARSTVO ĆINKVEĆENTA Slikarstvo, činkvečenta više od skulpture i arhitekture, dalo je svetu niz izuzetnih stvaralaca, koji su do krajnosti produbili teorijska saznanja o umetnosti i prenošenju tih znanja na umetnička dela. Tri

85

su centra u kojima se razvijalo slikarstvo činkvečenta: Firenca, Rim i Venecija. To je vek u kojem su živeli i stvarali geniji, među kojima centralno mesto zauzimaju dva -Leonardo i Mikelanđelo. Leonardo da Vinči (1452-1519), rođen u Vinciju u Toskani, veći deo života je proveo u Firenci. Konstanta njegovog celokupnog dela, i pre svega slikarskog stvaralaštva, je izuzetan slikarski izraz, pripreman velikim brojem crtanih studija, teorijski potkrepljen pesničkim, estetskim i kritičkim mislima i sazreo u neposrednom istaživanju realnog sveta. Leonardo da Vinči je jedan od najuniverzalnijih ljudi, ne samo svog vremena. Njegovi radovi iz oblasti matematike, anatomije, fizike, mehanike, botanike, balistike i teorije o umetnosti odraz su ogromnog interesovanja za sve oblasti ljudskog duha. Sa duhom naučnika Leonardo je pristupao i slikarstvu; u umetnosti je eksperimentisao na isti način kao i u nauci, zbog čega je neke slike ostavio nedovršenim, dok druge propadaju zbog tehnoloških eksperimentisanja, kao na primer, Tajna večera.Mnoge zabeleške i crteži koje je Leonardo ostavio potvrda su da je bio naslednik naučne tradicije i racionalizma Firence u XV veku, ali njegove retke očuvane slike pokazuju da nije samo poštovao tradiciju već i da ju je prevazišao novim osećanjem za formu. Na nedovršenoj slici Poklonjenje mudraca Leonardo je naslikao veliki broj figura oko središne grupe sa Bogorodicom, ali je svakoj obezbedio značaj i vidljivost. Centralne svetle figure obrazuju trougao, odnosno piramidu, a ona stvara dovoljno dubok prostor u kome je, u pozadini, naslikao ruševine neke građevine, drveće, konje i ljude. Sve figure oko centralne grupe imaju jake pokrete i izraze lica i obavijene su senkama i polusenkama i utopljene u prostor. To je Leonardov sfumato,koji u prvi plan ističe svetlo-tamno, ali bez oštrih granica. Sfumato su meki i fini, skoro neprimetni prelazi svetlo-tamnog, koji obezvređuju konturu, uranjaju figuru u prostor i stvaraju novo jedinstvo figure i prostora. Oblici su meki nedovršeni kao da su obavijeni izmaglicom, što izražava prisnost i nežnost, ali stvara i atmosferu tajanstvenog, nedokučivog i nematerijalnog. Sfumato je došao do punog izraza u Leonardovim dovršenim slikama: Bogorodica u stenama, Bogorodica sa Sv. Anom, Sv. Ana, Devica i Isus, (Sl. 112.), Mona Liza, Tajna večera. Tajna večera, naslikana na zidu trpezarije milanskog manastira Santa Maria dela Gracia, iako danas u lošem stanju, jedna je od najznačajnijih slika u evropskom slikarstvu. Renesansno, posebno Leonardovo zanimanje za slikanje ljudske “duše" pomoću pokreta - gestova i mimike - našlo je svoj puni izraz u toj slici. U mirnom prostoru trpezarije, konstruisanom vertikalama stubaca i horizontalnom tavanicom, Leonardo je za dugačkim stolom, koji zauzima skoro celu širinu slike, prikazao dvanaest apostola, u grupama po tri. Pokretima i mimikom, oni izražavaju čitavu skalu osećanja, od čuđenja do rezignacije. Taj talas osećanja širi se ubraznim ritmom bočno od središnje figure Hrista do dvojice apostola na krajevima stola, gde se naglo smiruje. Mirnom porstoru trpezarije odgovara jedino mirna figura Hrista, izdvojena od ostalih na više načina: svetlom pozadinom, centralnim položajem, tačkom iznad glave u kojoj se seku perspektivne linije i lukom iznad glave koja je i jedina lučna linija na slici. Dramatičnu napetost za stolom, koju su izazvale Hristove reči: “Zaista vam kažem: jedan od vas koji jede sa mnom, izdaće me", Leonardo je ojačao i bojom. Dok donjom polovinom slike dominira belina stolnjaka, figure su naslikane crvenom i plavom bojom. Istoj tradiciji firentinske umetnosti zasnovanoj na naučnim ciljevima pripada i delo Mikelanđela Buonarotija. Njegov umetnički razvoj bio je, međutim, usmeren putevima drukčijim od Leonardovog puta. Kako je Mikelanđelo stvarao dugo, do 1564. godine, njegova dela stvorena posle treće decenije XVI veka, pripadaju manirizmu, iz koga se razvio barok. Bio je univerzalan umetnik, kao i Leonardo - skulptor, slikar, arhitekta i pesnik. Vera u čoveka kao nosioca likovnog izraza približila je Mikelanđela antičkom shvatanju umetnosti. Mikelanđelo je i slikarstvo shvatio skulpturalno i prenaglašavao je volumen ljudskih figura. Najznačajnije njegovo slikarsko delo jeste freskodekoracija tavanice Sikstinske kapele u Vatikanskoj palati u Rimu. Mikelanđelo je tavanicu najpre podelio slikanim arhitektonskim okvirom za pojedinačne figure proroka i proročica, iza njih, na pilastrima, nage figure mladića, a po sredini devet scena iz prve knjige Svetog Pisma. U tom ciklusu freska ističe se Stvaranje Adama.

86

(Sl. 113.)Sliku pravougaonog oblika Mikelanđelo je dijagonalno podelio na dva dela: u levom donjem uglu, na malom komadu zemlje, naslikao je figuru Adama, telesno već uobličenog; u gornjem, desnom, delu prikazao je boga sa pratnjom. Ta dva dela spojena su, na sredini slike, dodirom Adamovog i božjeg prsta. Iz tog dodira, punog napetosti, kresnuće iskra duhovnog života. Beživotnost Adama izražena je opuštenim telom koje se jedva pridiže; osa njegovog tela je udubljena pasivna linija. Linija božijeg ogrtača je, kao jedro na vetru, snažna i ispupčena; ona je aktivna, davalačka snaga. Treći “božanstveni" iz kruga velikih slikara visoke renesanse bio je Rafaelo Santi (1483-1520). Iako nije bio akademski obrazovan njegovo slikarstvo ga je načinilo osnivačem akademizma, jer su njegove proporcije, ravnoteža njegovih slika i ideal lepog vekovima podražavani na umentničkim akademijama Evrope. U toku svog kratkog ali plodnog života, Rafael je pokazao izvanrednu sposobnost razvoja i prilagođavanja. On se oslanjao na tekovine umetnosti Leonarda i Mikelanđela, kao i svog učitelja Peruđina, ali je pokazao sposobnost izvanredne sinteze koja je najviši domet renesanse. Portretista i slikar bogorodica, Rafael je u vatikanskim lođama i stancama - niz odaja u vatikanskoj palati - pokazao i sposobnost stvaranja monumentalnih fresko-kompozicija, u kojima je grupisao veliki broj figura u prostoru. Na jednoj od njih Atinskoj školi, on je u ogromonom prostoru sa dve pozornice - jedna ispod stepenica i druga iznad njih -naslikao mnoštvo figura antičkih filozofa, raspoređenih tako da nijedna ne smeta drugoj. Uravnoteženosti i preglednosti slike doprinose krupni i teški volumeni figura, čvrsti smerovi vertikala i horizontala i naglašena tačka ravnoteže glavnih figura Platona i Aristotela, predstavnika idealističke i materijalističke filozofije, u kojoj se seku perspektivne linije. Ono što sliku čini monumentalnom i vernom je, pored figura, prostor konstruisan arhitekturom sa velikim lukovima, stupcima, nišama i statuama.Slična po koncepciji i kvalitetu je i slika Zaruke Bogorodice. (Sl. 114.) Umetnički centar visoke renesanse, pored Rima, bila je i Venecija. Izloženi uticajima vizantijske umetnosti tokom celog srednjeg veka, a zahvaljujući poznavanju i usavršavanju tehnike uljanih boja, venecijanski slikari su posebno isticali bogatstvo i intenzitet boja i atmosferu pejzaža i prirode. Venecijanci su stvorili slikarstvo koje će kasnije umetnici u svim delovima Evrope vekovima proučavati. Na njihovim slikama boja nije dodatak crtežu kao u firentinskom slikarstvu; ona je bitan element u oblikovanju i stvaranju slikarskog jedinstva. Koristeći novu tehniku slikanja uljanim bojama, koja je u Veneciji prenesena iz Flandrije, venecijanski slikari, naročito Ticijan, slikali su uljanom bojom a mnogo više stepenu od onog koji su postigli Flamanci. Uljanom bojom oni su postigli slobodniji rad četkicom koji je postao, opet najviše kod Ticijana, sredstvo izražavanja umetnikove ličnosti. Najveći venecijanski slikar je Ticijan. Živeći skoro 90 godina, on je ispunio ceo vek venecijanskog slikarstva. Negovao je, s jedne strane idilične pejzaže i ležeće aktove svog učitelja \orđona, a, s druge strane, unosio je, naročito u poznim delima, dramatsku akciju. Naime, u njegovom stvaralaštvu jasno se razlikuju dve faze: jedna - do 1555. godine, tj. do 70-tih godina njegovog života i druga - posle toga. Slike Flora, Nebeska i zemaljska ljubav, Urbinska venera, La Bela (Sl.115), pripadaju umetnosti visoke renesanse. Na tim slikama oblici su čvrsti, boja zatvorena unutar određenih površina, kontura neprekinuta, a osećanja vedra. Na njima je Ticijan prikazao čulno doživljenu žensku put i draperiju, na njima je on slikar materijalnosti sveta. Na slikama nastalim posle 1555. godine Ticijan je radikalno izmenio način slikanja, stvorio otvorenu formu kojom je postao uzor evropskim slikarima tokom sledeća tri veka, naročito Velaskezu, Rubensu i Rembrantu. Na slici Krunisanje Hrista trnovim vencem kontrastima svetlo-tamnog povezuju se oblici i prostor i dematerijalizuju se. Dijagonalno kretanje oblika i svetlosti dozvoljava nam da figure i prostor samo naslutimo, ali ne i da ih vidimo u njihovoj fizičkoj prisutnosti.

RENESANSA U EVROPI (XVI v.)

87

U XV i XVI veku celu Evropu je zahvatio proces raspada feudalnih rascepkanih država i postavljaju se čvrste osnove modernih država. Dok Italija u XV veku razrađuje i završava svoju prvu renesansu, u drugim zemljama se intenzivno razvija urbanizam, arhitektura i postepeno slikarstvo renesanse. Od svih zemalja u tome prednjači Flandrija. Drugi centar renesansne umetnosti u Evropi bila je početkom XV veka Flandrija (od koje će kasnije postati Belgija i Holandija). U njoj su se bogatstvom isticali trgovački gradovi Gan, Briž i Brisel, koji su postali i umetnička središta. Prekid sa gotičkim stilom u Flandrijij nije bio tako radikalan kao u Italiji. U arhitekturi i skulpturi Nizozemske dugo su negovani gotički oblici, a u slikarstvu nove vrednosti nisu postignute naučnom metodom i antičkom tradicijom, već čulnim doživljajem realnosti. Renesansno slikarstvo Nizozemske je posebna varijanta, duboko ukorenjena u srednjovekovnoj tradiciji. Pronalazak i upotreba tehnike uljanih boja obogatili su gotičku tradiciju Nizozemske i umnogome omogućili osvajanje nove umetničke realnosti. Prednosti uljane tehnike su mogućnost bogatog korišćenja fakture, od lazurne do pastozne, zatim duži period rada i postizanje finih prelaza i polutonova. Novom tehnikom je, pre svega, omogućena velika skala nijansi jedne boje. U odsustvu zidnih površina, zahvaljujući novoj tehnici, želje naručilaca slika, koji su uglavnom bili građani, ograničile su se na štafelajno slikarstvo. Neposredan vizuelni doživljaj sveta došao je do izraza početkom XV veka na slikama Humerta i Jana van Ajka. Njihovo zajedničko delo je Ganski oltar.To je slika iz tri dela na rasklapanje kakve su bile uobičajene na severu. Ona svedoči o enciklopedijskom znanju dvojice braće i o iznenađujućem realizmu najsitnijih detalja, kao i o njihovoj nepogrešivoj materijalizaciji. (sl. 116.) Osećanje za prostor i darovitost za portret Jana van Ajka su osnovne osobine njegove umetničke ličnosti. To je realistički portret, na kome je i najsitniji detalj prikazan skoro fotografskom tačnošću. Krajem XV i početkom XVI veka holandski slikar Hijeronimus Boš zasniva svoju umetnost na srednjovekovnoj severnjačkoj tradiciji. Njegove slike su “teške" za razumevanje i gledanje zbog iracionalnosti i fantastičnosti prizora. To je svet snova i simbola, predstavljen čudovišnim spojevima ljudi i životinja, nepoznatim predmetima kakvi nikada nisu viđeni, neobičnim raspuklim plodovima i nadrealnim odnosima. Pejzaž, mrtva priroda i žanr, koji su kao sporedni detalji i ranije živeli u holandskom slikarstvu, osamostaljuju se kao posebna tematika u XVI veku. Slikar koji je sa najviše originalnosti slikao pejsaž i žanr bio je Piter Brojgel Stariji. Realizam holandskog slikarstva on je tematski i formalno proširio na gotovo sve vidove života svoje zemlje i vremena. U ilustracijama godišnjih doba naslikao je karaktersitičnu atmosferu zime, proleća, leta i jeseni. Na slikama sa motivima seoskog života, kao što su Seljačka svadba, Dečje igre, Seljački ples,Žetva (Sl.116.) Brojgel je prikazao stanovnike holandskih sela, sa mnoštvom figura, bez naglašavanja glavnih ličnosti. Ilustracije jevanđelja i narodnih poslovica, kao na slikama Pokolj vitlejemske dece i Slepci,slikar je podigao na nivo simbola svoje zemlje i naroda, koji su trpeli od inkivzicije i ratova. Veliki umetnik Brojgel uspeo je da od ilustracije jednog događaja napravi delo univerzalne vrednosti. U Nemačkoj, prvoj zemlji crkvene reformacije, gotička umetnost je trajala sve do prelaza XV u XVI vek, kada je počela da prodire renesansa iz Italije. Gotički elementi, međutim, živeli su u njoj i dalje uporedo sa renesansom. Takvo mešanje i suprotstavljanje stilova trajalo je u Nemačkoj sve do XVII veka, tj. do pojave baroka. U nemačkoj renesansi u delu Matije Grinevalda žive elementi gotike. Njegovi Izenhajmski oltar je ogromna slika sa dva para pokretnih krila, tj. sa tri pozornice slika. Uglaste dreperije i arhitektonski detalji su gotički, ali je upotreba boje jedinstvena i nema sličnosti ni sa jednom slikom naslikanom u ono vreme. Italijanskoj renesansi mnogo je bliža umetnost Albrehta Direra. On je od Venecijanaca bolje nego ijedan Nemac shvatio mogućnosti boje. Dela italijanske renesanse Direr je neposredno video i pruočavao u Veneciji, a i kao ličnost bio je racionalno i naučno orijentisan. Pristalica ideja Martina Lutera i Erazma Roterdamskog, Direr je proučavao perspektivu, proporcije i humanističku

88

književnost. Po svom interesovanju za teoriju i po univerzalnom obrazovanju blizak je Leonardu da Vinčiju. Njegov analitički duh najviše se ispoljio u studijama biljaka, životinja i insekata. Direr ispoljava i neke tipično severnjačke i germanske osobine. Više graver i crtač nego slikar, on je i u slikarstvu pretežno umetnik crtanja. Lepotu oblika i materije Direr sagledava u jasnoj i nepomućenoj konturi, u spletu i tkanju linija. U tom linearnom stilu, u oblicima koji imaju gotovo taktilnu vrednost, prepoznajemo snagu i lepotu njegove umetnosti koja se ogleda pre svega u velikom broju autoportreta.(Sl.117.) Pronalazak štamparske mašine i potreba za umnožavanjem crteža - izazvali su u Nemačkoj u XV veku snažan polet grafičke umetnosti. Direr, kao i neki italijanski slikari, stvorio je neka od svojih najznačajnijih dela u drvorezu, a posle 1460. godine - u barkrorezu. Poreklo tih tehnika je nepoznato, ali je u ranom XV veku drvorez već upotrebljavan za otiskivanje svetih slika i karata za igranje, kao i za ilustrovanje popularnih legendi, kao što je Ples mrtvaca. Novi umetnički medijum se veoma brzo širio po Italiji i Nemačkoj i postao je najjače sredstvo razmene umetničkih ideja i ikonografskih rešenja između raznih središta. Razmena je naročito bila živa između Italije i Nemačke. Sa Direrom je grafika postala umetnost ravna ostalim umetnostima. U više serija drvoreza - Hristove muke i Život Bogorodice- kao i u pojedinačnim gravirama -Sv. Jeronim u ćeliji, Vite, Smrt i đavo i Melanholija, Direr je pokazao da je u obe tehnike, drvorezu i bakrorezu, postigao nenadmašan i tehnički i likovni nivo. Nije samo Direr inspirisan italijanskim otiscima; uticaji su prenošeni i u suprotnom smeru, pa su Direrove grafike bile cenjene u celoj Evropi, ali naročito u Firenci u XVI veku.

UMETNOST MANIRIZMA

Od oko 1520. godine do početka XVII veka razvijao se, najpre u Italiji, a zatim u Francuskoj i [paniji, novi stil u umetnosti, nazvan manirizam. Nova umetnost je izraz krize evropskog društva izazvane reformacijom crkve i versko-političkim ratovima. Uznemirenost jednog sveta u previranju u kome je vera bila potisnuta sumnjom, a sigurnost iščekivanjem, odrazila se u novoj umetnosti kroz čudesno, dvosmisleno, izobličeno, kroz dosetku i aluziju. Tanki izduženi oblici, napregnut i uznemiravajući ili pak hladan, bezličan izraz likova i beskrajno dubok prostor glavne su osobine novog stila. Već u XVI veku za poslednja Mikelanđelova dela upotrebljen je nazim maniera, da bi se označilo da se ona udaljavaju od klasične harmonije. Početak novog stila obeležen je 1523. godinom, kada je italijanski slikar Parmiđanino seo pred ispupčeno ogledalo da naslika svoj portret. Naslikao ga je na dasci koja zamenjuje ogledalo: ispupčenoj i kružnog oblika. U prvi plan istaknuta je ogromna ruka, a iza nje mlado i zagonetno lice slikara. Delić prozora je izduženi trougao na kome svetlost i senka stvaraju čudne ornamente. Dugi, uski oblici figura, glatki kao od slonovače, podsećaju na oblike sa vizantijskih ikona. Stubovi u prostoru, koji ništa ne nose, izgledaju džinovski pored sitne ljudske figure. Sve je na slici daleko od renesanse onoliko koliko je to i bilo koje delo srednjovekovne umetnosti. Predstavnik manirizma venecijanske slikarske škole je Tintoreto. Žestokim kontrastima svetlo-tamnog, izduženim oblicima figura i, pre svega, smelim perspektivnim skraćenjima oblika, koji iz prvog plana dijagonalno prodiru u dubinu prostora, Tintoreto negira sve klasične vrednosti visoke renesanse. Poučno je uporediti njegovu Tajnu večeru sa Leonardovom slikom na istu temu pa videti koliko je manirizam antiklasična umetnost. Dramatičnoj mašti i irealnoj i slobodnoj kompoziciji Tintoreta suprotstavlja se klasičnije osećanje vedrine drugog Venecijanskog slikara na prelazu činkvečenta u manirizam - Veronezea. Veroneze priča priču o Venecijii, pretvarajući venecijanski pejzaž u svilenu dekoraciju. Najznačajnija ostvarenja Veronezea su Dijalektika i drugi ciklusi u Duždovoj palati, (Sl.118), crkvi Sv. Sebastijana i Akademiji u Veneciji.

89

Najveći slikar manirizma El Greko prošao je kroz uticaje venecijanskog i rimskog manirizma pre nego što je došao u Toledo u [paniji. Grk sa Krita, on je prve pouke u slikarstvu primio kod grčkih slikara fresaka i ikona, tako da je i vizantijsko umetničko nasleđe imalo značajnu ulogu u formiranju njegove umetnosti. Na slici Silazak svetog duha- prizor je prilagođen uzanom visokom panou, koji je bio omiljeni oblik njegovih slika. Naučno konstruisan prostor renesansnog slikarstva ovde je potpuno odbačen. Prostora zapravo i nema; cela površina slike ispunjena je visokim, izduženim oblicima figura ispresecanim jakim kontrastima svetlo-tamnog. Svi oblici su usmereni odozdo nagore. Linija, boja i svetlost, koje su renesansnim slikarima služile da istaknu iluziju viđenog u prirodi, kod El Greka su sredstva krajnje subjektivno korišćena. Pored religioznih slika, među kojima se ističe velika oltarska slika Pogreb grofa Orgaza,(Sl.119.) El Greko je slikao portrete plemića, inkvizitora, pesnika i značajnih ljudi iz Toleda u drugoj polovini XVI veka. Sklupturom manirizma u Italiji nije se bavio onoliki broj umetnika kao slikarstvom. Najznačajniji predstavnik tog stila je Benvenuto Ćelini, firentinski zlatar i vajar i pisac jedne avanturističke autobiografije. On je tvrdio da je skulptura iznad slikarstva, jer skulptori imaju više teškoća nego slikari, zato što moraju uzeti u obzir ne jedan već “četrdeset" uglova gledanja. Iz toga se vidi da je u skulpturi problem i dalje bio u povezivanju stautue sa okolnim prostorom i njegovo takvo rešenje da se može posmatrati sa više strana. Ćelini je taj problem unekoliko rešio bronzanom statuom Persej,ali je taj ideal najpotpunije ostvario jedan Flamanac, koji je u Italiji dobio ime \ambolonja. On je stvorio figuru serpentinatu,figuru koja se u spirali uspinje oko središnje ose, primoravajući gledaoca da je stalno obilazi, s obzirom na to da ni iz jedne tačke u prostoru ne pruža pogled koji bi u potpunosti zadovoljavao. Njegova bronzana statua Merkur (Sl. 120.), koji odražava ravnotežu na vrhovima prstiju jedne noge, a još više grupa od tri figure koje se bore u Otmici Sabinjanki pokazuje ritmičko spiralno kretanje oblika oko zamišljene ose u prostoru. Italijanski manirizam je s najviše uspeha prenesen u Francusku. Središte stvaranja u manirističkom stilu bio je Fontenblo, dvor francuskog kralja Fransoa I. Radovi na uređenju i dekoraciji dvorca bili su povereni italijanskim umetnicima, pored ostalih Ćeliniju i \ambolonji. Oni su tu našli široko polje rada. Radili su štuko-dekoraciju, tapiserije, freske, rezali u bakru, radili u emalju, itd. Tada su i mnogi francuski umetnici usvojili italijanski maniristički stil. Žan Gužon je za Fontanu nevinih u Parizu u reljefu uradio izvorske nimfe, izduženih oblika i izvijenih stavova italijanskih manirista, ali one pokazuju i antičke uzore.

BAROK

Barokni stil i njegova poslednja faza rokoko, je poslednji veliki evropski stil koji se razvijao u XVII i XVIII veku u Evropi. Iako je barok uglavnom zapadnoevropski stil, on nema više onaj opšti, zajednički karakter koji su imali renesansa i manirizam. U baroku se nacionalne osobenosti jače ističu, tako da se italijanski barok znatno razlikuje od francuskog, a još više od holandskog baroka. U Italiji i [paniji barok je bio umetnost kontrareformacije, pokreta katoličke crkve koja je bila potrebna papama i crkvi da povrate moć poljuljanu reformacijom; u Francuskoj, koja je u XVII veku pod Lujem XIV postala najizrazitiji primer apsolutne monarhije, barokna umetnost se razvijala kao strogo klasicistička varijanta; umetnost, a najviše slikarstvo u Holandiji izlazila je u susret ukusu buržoazije prikazivanjem malih, čisto holandskih i građanskih tema: pejzaž, mrtva priroda, građanski enterijer i portret. Barokna umetnost se razvila u Italiji, tačnije u Rimu i okolini, ali ubrzo, tokom XVII veka, Italija je prestala da bude umetnički centar Evrope. Otkrićem Amerike i premeštanjem trgovačkih i pomorskih puteva na obale Atlantskog okeana, stvaraju se nova umetnička središta u [paniji, Francuskoj, Flandriji, Holandiji i Engleskoj. Nastavljajući da razvija vrednosti visoke renesanse, barokna umetnost ih je toliko prenaglasila da se one javljaju kao nove vrednosti. Simetrija slike u baroku se zamenjuje asimetrijom, tako da umesto

90

dve uravnotežene polovine slike - leve i desne - kao što se vidi na Rafaelovoj Atinskoj školi ili na Leonardovoj Tajnoj večeri, na baroknoj slici se obično i dalje razlikuju leva i desna polovina, ali u nejednakim odnosima. Na Rubensovoj slici Dizanje krsta, pa čak i na skulptoralnoj grupi Zanos sv. Tereze, Berninija, jedna polovina i vuče nadole, druga se uzdiže nagore, što narušava stabilnost, mir i postojanost. Osnovnom cilju dinamičnog služe jaki kontrasti kojima se barokna umetnost koristi.

ARHITEKTURA BAROKA Arhitekturi više od svake druge umetničke manifestacije pripada naslov “Barok" (“plameni"), temin koji oslobođen svake negativne interpretacije ima pozitivnu istorijsko-umetničku sadržinu, a nalazi se između renesanse i klasicima. Arhitektura, skulptura i slikarstvo nemaju više stroge granice, već deluju zajedno što se ogleda u unutrašnjoj dekoraciji palata, dvorana, nameštaja, tapetama. Predstavnici arhitekture baroka u Italiji su Bernini i Boromini. Za glavne nosioce pokreta kontrareformacije, jezuite, izgrađena je krajem XVI veka u Rimu Crkva Il \ezu.(Sl.121.) Jednobrodna građevina, sa bočnim kapelama umesto brodova i sa velikom kupolom nad ukrsnicom, postala je uzor crkvene građevine za sledećih dve stotine pedeset godina. Unutrašnji prostor ima scensko, pozorišno rešenje, stvoreno dramatičnim odnosom nedovoljno osvetljenog prostora broda i bleštave svetlosti u istočnom, oltarskom delu crkve. Taj kontrast svetlo-tamnog imao je svrhu da neposredno deluje na osećanja vernika. Zapadno pročelje te crkve podeljeno je na šire prizemlje i uži sprat, koji su sa strane povezani spiralnim ukrasima, a završeni trouglastim zabatom. I prizemlje i sprat bogato su oživljeni dvojnim stubovima i nišama. Dekoracija se zbija oko sredine pročelja, dostižući dramatičnu kulminaciju duž centralne osovine. Tako barok, kao ranije gotika, ističe ulaz u crkvu i apsidalni prostor, dve najglavnije tačke, koje osećanja vernika usmeravaju u željenom pravcu. Berninijeva arhitektura je stroži kontinuitet klasicizma XVI veka, ali sa apsolutno novim rešenjem ublažavanja volumena (tipična elipsa umesto bazičnog kruga, sa slobodnom primenom formula i rasporeda, sa naglašenim kontrastima svetla i senke, a iznad svega smelim utapanjem arhitektonske mase u “beskrajnost", a ne u “krajnost" prostora. (Kolonade na trgu Sv. Petra u Rimu). Za razliku od toga Borominijeva umetnost je stvorila revolucionarne forme. Arhitekta Frančesko Boromini gradio je u Rimu građevine preterano složene i dinamične. Njegova arhitektura pripada razvijenom baroku. Ona je, u neku ruku, prvi korak ka stvaranju arhitekture XVIII veka, tj. rokokoa. Njegova crkva San Karlo ale kvatro fontane u Rimu je oblik zgnječenog ovala, sa zidovima poput membrana. Veliko pročelje, oživljeno naizmeničnom ispupčenim i udubljenim površinama prvi je primer talasastog zida. Još složenija je crkva San Ivo ala sapienca, takođe u Rimu, koja je u osnovi i kupoli u obliku šestokrake zvezde, tako da se ceo unutrašnji prostor, od poda do vrha, prožima istim oblicima i igrom ispupčenog i udubljenog, nadirućeg i uzmičućeg, svetlog i tamnog. Ta napeta i uznemiravajuća slika suprotnosti dobila je svoj završni naglasak na laterni kupole, koja spiralnim oblikom odvodi u neslućene visine. Arhitektura baroka oplemenila je prostor Rima i mnogim fontanama, pravim remek delima. I u drugim Italijanskim gradovima gradilo se u baroknom stilu, u \enovi, Torinu, a Venecija je bila centar izuzetnih baroknih manifestacija, posebno zbog dela Baltazara Longene. Kopleks crkve S. Maria della Salute, jedna je od najdinamičnijih formi u baroknom smislu. Zahvaljujući racionalizmu francuskog duha i političkom ustrojstvu monarhije, francuski barok u XVII veku postao je jedna vrsta klasicizma. U Francuskoj u to vreme značajna je izgradnja crkava,dovraca i zamkova, koja je već imala dugu tradiciju.Pariz je u XVII veku centar kulture rokokoa, divnih urbanističkih rešenja. Prvi kraljevski zamak u Versaju (Sl.122) kraj Pariza, rezidenciji francuskih kraljeva, izgrađen je još za vladavine Luja XIII. Međutim, od 1660. godine počinju navažniji radovi na izgradnji i uređenju Versaja i trajali su sve do sredine XVIII stoleća. Podstrek za izgradnju dao je Luj XIV. Kako je umetnost Versaja trebalo da slavi i veliča moć

91

kralja, da bude mesto za deset hiljada ljudi sa njegovog dvora i da zadivi svet, na njegovom uređenju su radili najveći umetnici Francuske. Najupečatljiviji dokaz moći Luja XIV bile su dimenzije glavnog dvorca. Ćitav srednji deo zauzima čuvena Galerija ogledala,dok se bočno od nje nalaze Saloni rata i mira. Enterijeri bogati staklom, višebojnim mermerom, pozlatom, tkaninama slikarstvom i vajarstvom ističu se sjajem kome nema ravna u celoj Evropi. Parkovi Versaja sa vodenim ogledalima, fontanama, podsečenim drvećem i alejama cveća čine remek-delo hortikulture. Oni su postali pojam za stil francuskog vrta, koji se odlikuje geometrijskom pravilnošću, simetrijom i naglašenom centralnom osom. Rastinje, cveće i voda žive i kreću se, ali samo u okviru strogih zakona, nametnutih voljom čoveka. Svim radovima u Versaju rukovodio je Lebren. On je uradio veći deo slikane dekoracije u prostorijama dvorca; prema njegovim crtežima rađene su tapeserije, nameštaj i dekorativna skulptura. Versaj je, uprokos geometrijske jasnoće i pravilnosti, delo barokne umetnosti po težnji da se veliki prostor uredi sintezom svih likovnih umetnosti, sintezom u kojoj se gube stroge granice između likovnih umetnosti, između stvarnih i nestvarnih oblika. Osim Versaja, u stilu baroka i rokokoa u Francuskoj je izgrađen i iznutra uređen, čitav niz crkava, zamkova, dvoraca i palata: Šambor, Luvr, (u kome je danas jedan od najčuvenijih muzeja sveta),zamak Bloa,crkva Invalidi,(sada mauzolej Napoleona I), zgrada Sorbone i drugi. Versaj je postao uzor arhitekture velikih razmera u celoj Evropi. U Nemačkoj, Austriji, Španiji, Ćeškoj i Rusiji građene su sjajne palate versajskog tipa, pa je i ceo jedan veliki grad, kao što je Petrovgrad, današnji Petrovgrad, izgrađen tokom XVIII veka u baroknom stilu. Za tu svrhu Petar Veliki je pozvao ugledne zapadnoevropske arhitekte. Konzervativna Engleska ostala je po strani od dekorativnosti barokne umetnosti. Najoriginalniji doprinos engleske arhitekture je engleski vrt koji je svojim nepravilnostima i slikovitošću sušta suprotnost francuskom vrtu. U njemu ima bezbrojnih krivudavih staza, kratkih vizura, potoka, slapova i stena, kojima teži da podražava prirodu. Rastinje i drveće u tom vrtu raste svojvevoljno.

SKULPTURA BAROKA Skulptura baroka odiše istim duhom kao i arhitektura. Figure jakih pokreta i izvijenih oblika iskazuju u izrazu lica jake strasti: zanos, bol, mržnju. Pod uticajem pozorišne i scenske umetnosti uopšte, i u vajarstvu ulaze patetika i teatralnost. Tokom XVII veka barokni stil je zavladao u skulpturi zahvaljujući delatnosit Lorenca Berninija, arhitekte, skulptora i umetnika gradskih fontana. Najveći broj svojih dela Bernini je uradio u Rimu. Kao skulptor uradio je portrete kardinala i skulpturalne grupe, kao što su Zanos sv. Tereze, Apolon i Dafne, Eneja i stute, među kojima prvo mesto zauzima statua David. Sva ta dela radio je u mermeru, ali mu je tehničko znanje omogućilo da svoje figure oblikuje tako kao da su od voska. On je uspevao da u mermer prenese ne samo fizičku građu - materijalnost kose i puti već i duševno stanje uhvaćeno u trenutku. Iako su mu mnoga dela u okviru neke arhitektonske celine, kao grupa Zanos sv. Tereze, Fontana četiri reke ili Fontana di Trevi (Sl.123.) sračunata na posmatranje iz jedne tačke, one se tako slobodno prilagođavaju okolnom prostoru da se mogu posmatrati iz najrazličitijih perspektiva. Dekorativna skulptura baroka ide za istim efektima kao i okrugla statua. Njom su ukrašeni zidovi, oltari, balkoni, stepeništa i nameštaj. Najčešće se radi u štuku, bronzi i raznobojnom mermeru, pozlaćuje se i boji i, radi živopisnosti i sjaja, prepliće se sa slikarstvom fresaka i sa arhitektonskim elementima. U međusobnom prožimanju arhitekture, slikarstva i skulpture stvara se jedinstveno umetničko delo, bogato u materijalu i fakturi.

SLIKARSTVO BAROKA ITALIJA- Poslednjih godina XVI i početkom XVII veka u Rimu su stvorena dela dvojice slikara za koja se može reći da su odredila budućnost italijanskog, pa i evropskog baroknog slikarstva.

92

Jedno su slike na tavanici galerije u palati Farneze, delo Anibala Karačija, a drugo delo su uljane slike Mikelanđela Karavađa, koje je naslikao u Rimu. Anibale Karači je na tavnici galerije u palati Farneze naslikao prozračnim, svetlim bojama bogove i boginje iz Ovidijevih Metamorfoza u pejzažima. Njegov stil je poreklom od Mikelanđelovih i Rafaelovih slika, ali sjedinjenih tako da su njegove slike postale uzor dekorativnom slikarstvu na tavanicama i kupolama u baroknim palatama i crkvama. Barokna slika negira zid kao granicu prostora. Perspektivnim skraćenjima arhitekture i figura, barokni slikari fresaka stvaraju iluziju prostora i neba u kome u kovitlacu lete i lebde figure ljudi i životinja. Među velikim brojem italijanskih dekoratera ističe se Andrea Poco, slikar i arhitekta. Dok je umetnošću Anibala Karačija započet jedan smer u evropskoj umetnosti, Mikelanđelo Karavađo je bio začetnik drugog smera. Na njegovi slikama iz ciklusa sv. Matije i sv. Petra naslikanim u Rimu, odstranjeno je sve što nije ljudsko telo. Ćak se i prostor na njegovim slikama ostvaruje ljudskim prisustvom. Dok su renesansni slikari rešenje za ljudsku figuru tražili pomoću jedinstvenog osvetljenja, Karavađo polazi od senke, od pune tame i u njoj mlazom usmerene svetlosti, slične svetlosti reflektora, osvetljava izuzetno dramatične detalje naturalistički obrađene. Ljudi na njegovim slikama združeni su dramskim odnosima, odnosima života i smrti, dobra i zla. Većina protivnika Karavađove umetnosti zamerala je njegovom naturailzmu, prikazivanju ljudi iz polusveta u prostorima krčmi i podruma i brutalnostima mučenja. Kockari i pustolovi tumače svetitelje i mučenike na njegovim religioznim slikama, ali je on, sa zapanjujućim realizmom, slikao i mrtvu prirodu, svirače na lautama i vračare.(sl.124) Stil njegove umetnosti, nazvan tenebrozo (slikarstvo mraka) uticao je preko sledbenika i nastavljača na slikare u skoro svim zapadnoevropskim zemljama, uostalom onako kao što je, sa svoje strane, uticao i stil Anibala Karačija. Oba smera uticala su na razvoj slikarstva u FRANCUSKOJ u XVII veku. Nikola Pusen se u Rimu nadahnuo ljubavlju Anibala Karačija za klasične i visoko renesansne uzore, za čvrste konture i boje venecijanskih slikara, a još više ostacima antičke umetnosti. Ruševine antičke arhitekture Pusenu su okvir za figurativnu kompozoiciju religijske i mitološke tematike. Drugi, Karavađov smer može se pratiti u slikarstvu Žorža de la Tura. Na njegovim slikama toplo svetlo se širi iz potpunog mraka na glatke površine oblika tihih i pobožnih ljudi iz naroda. Sveća, kao izvor svetlosti, njegov je izum i nalazi se na više njegovih slika. ŠPANIJA-Preko južne Italije i Sicilije, gde je uticaj Karavađovog slikarstva bio i najjači, stil tenebrozo došao je u Španiju, naročito među slikare u Sevilji. Fransisko Surbaran, jedan od prvih predstavnika tenebroza u Španiji, slikao je figure kaluđera u ekstazi i molitvi, ali i samostalne mrtve prirode. Mrtva priroda načinjena je od običnih svakodnevnih predmeta, ali predmeta izdvojenih iz svakodnevne sredine i stavljenih na sto ili na prozorski okvir. U Sevilji je počeo da slika i Velaskez, koji je najbolje prezentovao zlatni vek španskog slikarstva. Njegovi rani radovi pokazuju urođen realizam španskog slikarstva kombinovan sa Karavađovim naturalizmom. To su slike koje prikazuju ljude iz naroda sa mrtvom prirodom, u jakim kontrastima svetlo-tamnog.Prešavši iz Sevilje u Madrid, Velaskez postaje dvorski slikar Filipa IV i dva puta putuje u Italiju, gde na njega najjači utisak ostavlja Ticijanova umetnost. Posle putovanja po Italiji, Velaskez ublažava kontraste svetlo-tamnog, meko modeluje oblike mrljama svetlosti i boje. Interesovanje za samu svetlost i njene odbleske, stavljanje čiste boje bez prelaza širokim, slobodnim potezom četkice koji se vidi, čini ga velikim pretečom impresionizma. Njegov zreli stil najpotpunije odaje slika Mlada plemkinja. Slika je grupni portret u enterijeru Velaskezovog ateljea. Umetnik je na toj slici portretisao i sebe sa četkicom i paletom u rukama ispred ogromnog platna, pa bi se slika mogla zvati i Umetnik u ateljeu. Različite vrste svetlosti, direktne i odražene, beskrajno su bogate. Na toj slici difuzna, razlivena svetlost je glavno sredstvo izraza, sredstvo koje izražava atmosferu prostora ubeljivije nego snop svetslosti upravljen u jednu tačku. Polazeći od Karavađa, Velaskez je dosegnuo vrhove evropskog slikarstva, koji ne potpadaju ni pod kakva stilska ograničenja. Još jedno remek-delo je Velaskezova Predaja Brede,(Sl.125) jedina njegova

93

istorijska kompozicija. Iako istorijska, i ona je u stvari skupina portreta, jer se dva vojske, španska i holandska, razlikuju po svim tipskim obeležjima, po kostimu i fizionomijama. Iako je kao portretista bezličan, objektivan slikar, Velaskez je ovom slikom izrazio svoj humanistki odnos prema temi. To je slika bez pobeđenog i pobednika, reklo bi se susret dva poznanika. Šuma visoko uzdignutih kopalja jedina govori o španskoj pobedi. Taj efekat čisto geometrijskih oblika, iako sporedan, toliko je snažan, da je slika popularno nazvana Koplja. FLANDRIJA- Predstavnik umetnosti kontrareformacije bio je Paul Rubens, dvorski slikar Izabele, njen diplomata i jedan od najbaroknijih slikara Evrope. Umetnički se obrazovao u Italiji,a kad se vratio u Antverpen, bio je na vrhuncu zrelosti. Već sledeće godine naslikao je za antverpensku katedralu oltarsku sliku Dizanje krsta. Iako je sa Rubensom italijanska umetnost snažno prožela flamansko slikarstvo, ona ga nije i potčinila. Rubens je jedan od severnjačkih slikara koji je italijansku umetnost saobrazio nizozemskoj tradiciji i time stvorio originalnu umetnost, koja je snažno uticala na druge slikare u sledeća dva stoleća. Značajniji radovi su mu i: Otmica Leukipovih kćeri (Sl.126.),Poklonjenje mudraca, Hrist na slami i druge. Godine 1622, prilikom boravka u Parizu, Rubens radi ciklus od dvadeset i jedne velike slike iz života francuske kraljice Marije Mediči za palatu Luksemburg. Te slike veličaju kraljicu, njenu vladu i ratove, ali su povezane sa mitološko-alegorijskim temama na takav način da stvaraju opšte slavlje u kome bogovi i ljudi uživaju zajedno. Osećanje prostora, svetlosti i boje čini njegovo slikarstvo jedinstvenim Na Rubensovim slikama vladaju svetlije i tople boje, senka je tu samo da bolje istakne svetlost. Rubens je u korišćenju uljanim bojama postigao savrešenstvo. Raznoliki su načini na koje je pigment nanosio, a taj način je uvek deo umetnikove ličnosti. Kao likovni pedagog, Rubens je u svom ateljeu u Antverpenu imao veliki broj učenika i saradnika. Nijedan od njih, međutim nije imao Rubensovu mnogostranost, rečitost ni lakoću. Samo jedan od njegovih učenika stekao je svetsku slavu. To je Antoan van Dajk. Portretista evropske aristokratije i dvorova, on je slikao u svim većim gradovima Evrope, a najviše u Londonu na dvoru Karla I. Nastavljajući tradiciju slikanja portreta koja je u Flandriji počela sa Janom van Ajkom, Antoan van Dajk je portret osavremenio baroknim smislom za prostor, boju i svetlost, koje je preuzeo od Ticijana i Rubensa. Lovački portret Ćarlsa I, engleskog kralja, iako je u pejzažu, paradan je zbog kraljeve nadmene poze. Slikajući u Engleskoj, Antoan van Dajk je u toj zemlji stvorio tradiciju aristokratskog portreta, koja će nastaviti da živi u engleskoj slikarskoj školi XVIII veka. HOLANDIJA-U protestantskoj i slobodnoj Holandiji XVII veka slikari su, oslobođeni stege crkve i plemstva, slikali pejsaž svoje zemlje i ljude svoje društvene sredine. Upućeni na bogate, ali štedljive građane kao naručioce slika, holandski slikari su stvorili umetnost koja je po strani od baroknog stila katoličke Evrope. Na teritoriji male Holandije radilo je na stotine slikara. U njima su se istovremeno razvijale nauka, filozofija i geografija. Zavisni od ukusa građanske klase slikari su negovali realističku formu u kojoj je svaki i najsitniji naslikani predmet stvaran i gotovo opipljiv u obliku, fakturi i materijalu. Slike su uglavno manjeg formata, namenjene prisnom i intimnom doživljaju. Ćesta tema holandskih slikara bio je grupni portret osnivača milosrdnih društava, članova strukovnih udruženja i bratstava. Frans Hals, predstavnik harlemske slikarske škole, slikao je uglavnom portrete, pojedinačne i grupne. Slikajući model, Hals nije isticao njegove stalne osobine, već realnost trenutnog izraza, pokreta i osvetljenja. Spontan potez četkicom, kojim je nanosio pigment, daje njegovim slikama utisak svežine. Široki brzi potezi četkicom, tonski iznijansiran kolorit izdvajaju Halsa kao posebnu umetničku ličnost i čine ga, uz Velaskeza, pretečom impresionizma. Slika Veseli pijanica deluje neposredno, kao isečak iz života i kao trentan utisak viđenog. Najveći holandski slikar u XVII veku bio je Rembrant van Rijn (1606.-1669.). U rodnom Lajdenu počeo je da slika biblijske prizore na kojima je rešavao probleme osvetljenja, zajedničke svim baroknim slikarima. Prešavši iz Lajdena u Amsterdam, u kome je ostao do kraja života, Rembrant je davao dublji smisao svetlo-tamnom. Razvoj njegove umetnosti obeležen je sve jače naglašenim

94

ličnim i slobodnim izrazom i podsticajima koji su dolazili iz duhovnog bića umetnika. Na prvim radovima nastalim u Amsterdamu, kao što je Ćas anatomije doktora Tulpa, uočava se realizam koji je zadovoljio modele i naturalizam osvetljenog leša u prvom planu, ali i psihološka usredsređenost portretisanih zajedničkom tačkom interesovanja. Svetlost na Rembrantovim slikama ne dopire ni iz jednog određenog izvora. Ona zrači iz samih boja, čiji je pigment nanosio čas u debelim, gotovo ispupčenim namazima, čas u tankim, gotovo prozirnim slojevima. Subjektivan tretman svetlosti dostiže krajnju slobodu na poznim Rembrantovim slikama: Ćovek sa zlatnim šlemom, Noćna straža, više portreta i autoportreta (Sl. 127.). Pored portreta, koji čine najveći deo njegovog dela, Rembrant je slikao mitološke slike i pejzaže, ali je njegova omiljena tema bila biblijska, posebo starozavetna (ako uzmemo u obzir sve njegove crteže, slike i bakroreze, kojih je skoro isti broj kao i slika). Iz biblijske tematike Rembrant je odabirao motive koji su odgovarali njegovoj etičkoj osećajnosti(Povratak bludnog sina ). Među holandskim slikarima, pored Halsa i Rembranta, izuzetno mesto pripada JanVermeru van Delftu. On je pretežno slikao unutrašnji prostor građanskog doma, ograničen zidovima sobe, kao prostor prisnog i tihog života sa predmetima koji bude uspomene. Istovremeno usklađivanje glavnih zidnih površina sa obešenim slikama i mapama na njima, sa površinom slike u suprotnosti su sa dramatikom i dinamikom barokne umetnosti. U enterijerima Vermer prikazuje jednu ili dve figure prilikom slikanja, čitanja pisma, sipanja mleka, sviranja ili stavljanja ogrlice. Na svetloj pozadini zida, nešto tamnija, ali još uvek svetla figura i tamni predmeti u prvom planu konstruišu prostor slike. Suprotno Rembrantu, Mnogi holandski slikari iz XVII veka istakli su se kao slikari pejzaža i mrtve prirode. Pejzaž postoji samostalan na holandskim slikama, sa nebom, drvećem i vodom. Na slikama Hobeme, Gojena i Rojzdala naslikan je holandski predeo u svim vidovima. Jakob van Rojzdal, iz harlemske porodice koja je dala nekoliko slikara pejzaža, prikazuje tipičan holandski predeo, sa uzanim delom kopna otetim od mora, sa oblacima na nebu i primenama atmosfere i osvetljenja. Nebo gospodari nad zemljom zauzimajući dve trećine slike, tako da je linija horizonta niska. Pred moćnom elementarnom slikom neba i mora uočava se osećanje čovekove usamljenosti. Motivi mrtve prirode bili su u Holandiji u to vreme preokupacija velikog broja slikara. Sastoje se mahom od napuštenih stolova, pretrapnih načetim ostacima obroka među sjajnim srebrom, bronzom i staklom, sve to u hladnom, gotovo monohronom tonalitetu, smišljeno raspoređenih u geometrijskom poretku.

ROKOKO I UMETNOST XVIII VEKA

ARHITEKTURA-U Francuskoj, koja je u XVIII veku postala vodeća zemlja u umetnosti Evrope, razvijala se poslednja faza baroka, poznata kao rokoko.Smrću Luja XIV francusko plemstvo, koje je do tada bilo vezano za Versaj, prelazi u Pariz gde podstiče razvoj novog umetničkog ukusa. Za plemstvo i bogato građanstvo grade se intimnije i manje veličanstvene kuće u Parizu i Versaju, nazvane oteli, sa jednostavnim fasadama, ali sa raskošnim enterijerima, posebno salonima. Oni su često ovalnog oblika, kao ovalna Dvorana prinčeva u Otel de Subiz u Parizu, značajno po prelazu zidova u svod, sa zidovima ukrašenim svetlom bojom i pozlatom, maštovitom ornamentikom i ogledalima. Važna dopuna tih enterijera je nameštaj, sa intarzijama od slonovače i bronze. Za izradu nameštaja, krivih kontura, korišćene su skupocene vrste drveta. Ljubav prema kineskim stvarima, naročito porculanu, i potražnja tih stvari bila je velika u XVIII veku. Osim kineskog porculana, u modi je bio i porculan iz Sevra kraj Pariza, finih oblika, obično pokriven tamnoplavom glazurom, sa ukrasima od zlata i ponekad sa naslikanim pejzažom ili figurama. U Austriji i južnoj Nemačkoj novi stil rokokoa oduševljeno je prihvaćen. Unutrašnjost palata, kao San Susi u Potsdamu, obogaćena je bujnom dekoracijom. Nemački i austrijski arhitekti primenili su rokoko stil i na sakralnu arhitekturu, tj. na crkve, stvarajući vizuelno najuzbudljivije građevina na evropskom tlu. I palate, kao,ona u Vizburgu, (sl. 129), čuveni Šonbrun kod Beča sa uređenjem

95

unutrašnjeg prostora koji je tipičan stil XVIII veka u Evropi,(Sl.130.) i crkve, poput one u Vajsu u Bavarskoj, imaju unutrašnje prostore u kojima je odnos između balkona, zidova i tavanica, takav da sve delove spaja u skoro nestvarne celine. Umetnici štukature i slikari odigrali su u tim enterijerima važnu ulogu. Na tavanicama su slike, koje zidove svode na prozračne opne. Njihova pozadina je svetloplavo nebo, sa ponekom figurom naslikanom po obodu tavanice Rokoko je dao poslednju fazu iluzionističke dekoracije U toj fazi posebno mesto pripada venecijanskom slikaru Tijepolu, poznatom izvan granica svog grada. SLIKARSTVO-Slikarstvo rokokoa koje se razvijalo u Parizu do sredine XVIII veka stvorilo je jedan nov stil, inspirisan Rubensom i venecijanskim slikarstvom. To više nisu scene bitaka i lova, kakve je Lebern slikao u Versaju već pastoralne zabave, svkodnevni život i scene iz pozorišta. Grupe muškaraca i žena u nestvarnim pejzažima koji se udvaraju rečima, igrom i muzikom najčešća su tema slikarstva rokokoa. Ono odaje ukus visokog pariskog društva za vreme vladavine Luja XV, društva zabave i dokolice. Svetle boje, ružičasta i plava, nanete u sitnim mrljama lakim dodirom četkice, sugerišu oblike, pokret i atmosferu.Najznačajniji slikar tog stila u Francuskoj je Antoan Vato. Inspirisan Rubensom, čije je slike iz života Marije Mediči proučavao i pozorištem - francuskom i italijnskom komedijom - koje je voleo, Vato je na svojim slikama stvorio jedan začaran svet, prerušen u pozorišni kostim i dekor (sl. 131). Izvestan prizvuk sete i melanholije razlikuje ga od Rubensove čiste životne radosti. Predstavnik galantnog slikarstva Francuske, osim Vatoa, bio je i Fragonar. Njegova slika Ljuljuška jedna je od najgalantnijih slika ne samo po temi ljupke dokolice i zabave već i po formi. Svetle nijanse ružičaste i plave boje definišu oblik, prostor i pokret. Pejzaž sa statuama i vazdušna perspektiva stvaraju ljubavnu atmosferu, koja je zaokupljala vladajuće francusko društvo pod Lujem XV i Lujem XVI. U XVIII veku Italija je bila, u punom smislu reči, zemlja muzeja i velikih arheoloških iskopavanja. Od svih njenih gradova Venecija je najviše dala pečat originalnosti italijanskom slikarstvu XVIII veka. Zaljubljeni u izgled svog grada, slikari prikazuju njene vedute sa kanalima, crkvama, nebom i svetom koji se tiska po trgovima. Dva venecijanska slikara - Gvardi i Kanaleto - bili su, svaki na svoj način, pravi hroničari Venecije. Na Kanaletovim vedutama prikazani su njeni arhitektonski spomenici sa osećanjem za čvrstinu kamena, za prikaz važnijih događaja i praznika. Na Gvardijevim slikama, međutim, isti grad je prikazan treperav i iskričav, obavijen atmosferom vlage i isparenja ili, pak, obasjan svetlošću sunca. Na njegovim slikama manje je zastupljena arhitektura grada, a više voda, nebo sa oblacima i svetlost. U Engleskoj je tek u XVIII veku formirana nacionalna slikarska škola. Jedan od njenih predstavnika je Tomas Genzboro. Od svih engleskih slikara iz tog vremena on je “najgalantniji", najbliži Vatou, mada ne slika ni ljubavne svetkovine ni pozorišne scene, već portret u pejzažu. Svetlim bojama i sa osećanjem za materiju, on uspostavlja onu prisnu vezu između pejzaža i modela, koja je karakteristična za rokoko. Dva evropska slikara iz XVIII veka stoje po strani od vladajuće umetnosti rokokoa. Jedan od njih je francuski slikar Šarden. Iako savremnik galantnih slikara Vatoa i Fragonara, Šarden je slikao scene iz svakodnevnog života građana, tzv. žanr-scene, bliske žanr-slikama Holanđana iz prethodnog stoleća, i ozbiljne mrtve prirode. Te mrtve prirode, sačinjene od običnih predmeta svakodnevice, slikane su u strogoj geometrijskoj kompozociji i strogih oblika, tako da predmeti dobijaju dostojanstvo, a cela slika monumentalnost. Španski slikar Fransisko Goja, ( 1746.-1828.),još jedan veliki španski slikar posle Velaskeza, počeo je da slika u stilu rokokoa, da bi završio kao slikar romantizma. Radio je na prelazu dva stoleća na prelazu iz XVIII u XIX vek, a da zapravo nije pripadao nijednom stilu ni pravcu. Snaga njegovih emocija i protivurečnosti njegove ličnosti stovrili su beskrajno raznovrstan lični stil, kojim je podjednako nagovestio romantizam u XIX veku, ali i ekspresionizam i nadrealizam u XX veku. Goja je u mladosti svetlim bojama slikao galantne slike, na kojima najtamniji valeri imaju jačinu polusenke. Inspirisao se temama sa madridskih ulica, polja i sela. To su skice u ulju, po kojima su

96

izatkane tapiserije za kraljevske dvorce. Na tim slikama, boje, nabačene u mrljama, nagoveštavaju impresionizam i ističu šarolikost narodnog života, kao što su slike: Seoska korida, Suncobran (Sl.131.), Gola maja, Odevena Maja i druge. Od 1793. godine Goja napušta vedre, galantne teme igre i dokolice i razvija nov izraz, dublji po sadržaju i inspirisan Velaskezom i Rembratnom. U tom neobaroknom stilu naslikao je čuvenu kompoziciju Treći maj 1808, kojom je uticao na istorijske romantičarkse slike. Prikazao je grupu talaca koje strelja vod francuske vojske na periferiji Madrida, zbog otpora naroda francuskoj okupaciji zemlje. Osim prizora iz života naroda i istorijskih kompozicija, Goja ja naslikao i čitavu galeriju ljudi iz gotovo svih staleža. Kao i Velaskez, i on je jedno vreme bio dvorski slikar i u tom svojstvu naslikao je veliki broj portreta kraljevske porodice i španske aristokratije. Na portretima izražava preokupaciju psihološkom analizom modela i blistavim odnosima crnog, belog i sivog, sa ponekim akcentom hromatske boje. Posebno mesto u Gojinom stvaralaštvu zauzimaju one slike i grafike na kojima vlada subjektivan odnos prema stvarnosti, fantazija, satira i optužba protiv rata i praznoverica naroda. Takve su serije grafika: Poslovice i Fantazije (Los kapričos), ali i slike koje ja naslikao pre odlaska u Francusku, gde je i umro: Saturn jede svoju decu, Kolos i Skup veštica. Na tim slikama, svedenim na crno-bele odnose, Goja je slikao čudovišta i veštice sa intenzitetom osećanja kakvo su tek pokazali ekspresionisti XX veka.

BAROK U JUGOSLAVIJI

Arhitektura-Barok se kod Srba javio jedino u južnoj Ugarskoj, posebno u današnjoj Vojvodini. Jak otpor prodiranju baroknog stila pružala je u početku pravoslavna crkva, koja je u umetnosti čuvala vizantijsku tradiciju. Ipak, od sredine XVIII veka otpora više nema u središnjim oblastima južne Ugarske koje naseljavaju Srbi. Oni se okreću prema ruskoj crkvi i ruskim carevima, tako da su na tu teritoriju prvi barokni uticaji dolazili iz Rusije, posebno iz Kijeva. U XVIII veku završen je proces barokizacije srpske umetnosti u južnoj Ugarskoj kao i proces odumiranja srednjovekovne umetnosti, koja je u borbi protiv Turaka, imala značajnu ulogu u čuvanju nacionalne samosvojnosti. Nova umetnost koja je preovladala u XVIII veku pojavila se kao susret dve kulture, kao kompromis tradicionalne postvizantijske i nove barokne umetnosti. U baroknom stilu izgrađene su četiri crkve u Sent Andreji, svi manastiri karlovačke mitropolije postepeno dobijaju barokne zvonike, kao Krušedol, Hopovo, Velika Remeta i drugi, a punu pobedu baroknog stila označava saborna crkva u Sremskim Karlovcima.(Sl.133.) Elementi baroka sreću se i u arhitekturi na objektima za stanovanje, kako u gradovima tako i u selima. Prepoznatljiv stil baroknog pročelja imaju i danas mnoge kuće širom Vojvodine. Barokna skulptura i kod nas tesno je povezana sa arhitekturom. Nametljiva, ona ne dozvoljava da nijedno mesto ostane prazno. Javlja se na portalima, konzolama i kapitelima, a u enterijerima - u vidu štukature na zidovima, zatim na oltarima, ikonostasima i na nameštaju. Pozlaćena je i polihromna. Na granici između arhitekture i skulpture nastajale su u baroknoj umetnosti gradske fontane kao ona u Sremskim Karlovcima. Prodor baroknih elemenata u slikarstvo južne Ugarske tekao je još sporije nego u arhitekturi. Kako je u religioznom slikarstvu ikonografija bila strogo propisana i tradicionalna, ona je bila i najveća prepreka prodiranju novih stremljenja. Slikari fresaka i ikona, nisu imali modernu likovnu kulturu ni obrazovanje i borili su se protiv nove evropske umetnosti. Tek sa prvim slikarima školovanim u gradovima Mađarske, Austrije i Italije barok i rokoko potpuno su preovladali i u slikarstvu. Najveći slikari srpskog baroka bili su Teodor Kračun, Jakov Orfelin i Teodor Ilić Ćešljar koji su stvarali u prvoj polovini XVIII veka. Njihova glavna dela su ikonostasi u srpskim crkvama u Vojvodini, ali i portreti uglednijih građana. Kračunovi ikonostasi u sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima jesu remek-dela srpskog baroka.(Sl. 134.) Odavno su istaknute sličnosti između Kračunovog i El

97

Grekovog slikarstva. Sigurno je da Kračun nije poznavao El Grekove slike, već je ta sličnost posledica umetničkog procesa u kome su oba slikara, nezavisno jedan od drugog, došli do sličnog rezultata, koji je posledica stapanja vizantijske tradicije i zapadnoevropskog manirizma. Srpska grafika je imala značajnu ulogu u prenošenju baroknih elemenata sa Zapada u Vojvodinu. Tokom XVIII veka napušta se u grafici tehnika drvoreza i koristi se bakrorez. Prvi grafičar koji je rezao u bakru za srpske naručioce bio je Hristofor Žefarović. Njegovo najznačajnije delo je Stematografija, najtraženija knjiga među Srbima u Austriji. Ona je heraldički zbornik, dopunjen likovima vladara i svetitelja, među kojima i portretom patrijarha Arsenija IV Šakabente. Njegov naslednik je i najbolji srpski grafičar Zaharije Orfelin. On je rezao i izdavao grafike koje, u tehničkom i umetničkom pogledu, dosežu vrh evropske grafike. U knjizi Istorija Petra Velikog izradio je u barkorezu carev portret, prikaze nekih istorijskih događaja, geografske karte, itd. Slikari Baroka u Jugoslaviji ne obrađuju samo crkvene teme, već i istorijske kompozicije. Za imućnije građane slikaju portrete i mrtvu prirodu. Većina ovih slikara školovana je u Beču, pokatkad u Mađarskoj ili Italiji, a njihova dela krase zidove javnih i privatnih građevina širom većih naselja u Vojvodini, koje su tada doživljavali svoj procvat. Pored Sremskih Karlovaca, početkom XVIII veka značajnu ulogu u kulturnom životu Srba imali su i Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica, Zemun, Pančevo i Vršac, kao gradovi sa baroknim crkvama, monumentalnim zgradama i porodičnih kućama. U doba vladavine Marije Terezije, urbanizovan je najveći broj naselja, a u njima su posebno interesantni barokni zabati kuća okrenuti ulici. Krajem XVII i početkom XVIII veka grade se i tri velike i moćne tvrđave, na temeljima nekadašnjih srednjevekovnih gradova koji leže na rekama: Petrovaradinska, Beogradska, koje podižu Austrijanci i Niška koju grade Turci. Sve tri su prostrane, sa izvanrednim položajem, sa snažnim bastionima, bedemima i rovovima, koncipirane po tada najsavremenijim sistemima strategije o odbrani gradova, koju je usavršio francuski inženjer i maršal Voban. Tvrđave su ukrašene baroknim kapijama. Od tada do danas nisu sačuvane u potpunosti, ali su to svakako danas vrlo atraktivni prostori sa uređenim sadržajima u kulama, parkovima i šetalištima.

98

UMETNOST XIX VEKA

Brze promene u umetnosti naših dana počele su pre dve stotine godina, tačnije od velike francuske revolucije. Njome je obeležen početak revolucija u svim vidovima života - društvenom, industrijskom, naučnom i umetničkom. Velika francuska buržoaska revolucija i, zatim, industrijska revolucija u Engleskoj prouzrokovale su krupne ekonomsko-društvene promene. Jačanje socijalne svesti, uspon buržoazije i nižih klasa, koje u revolucijama 1848. i 1871. godine postaju značajan društveni i poličitički činilac, uticali su na rušenje tradicionalne kulture i umetnosti. U burnom stoleću kao što je devetnaesto i umetnost se, naročito slikarstvo, brže razvija. Nestaju stilovi, a počinju “izmi", pokreti i pravci koji se brzo smenjuju, bez oštrih vremenskih i stilskih razlika i granica: neoklasicizam, romantizam, realizam i impresionizam. U sukobu između različitih umetničkih ideja i zvanične i nezvanične umetnosti vode se žestoke borbe koje ne prestaju do danas.

NEOKLASICIZAM

Interesovanje za Homerove epove, arheološka istraživanja Pompeje i Herkulanuma, antičkih gradova na jugu Italije, koja su počela 1748. godine i estetske teorije pruskog arheologa Johana Vinkelmana, koji je hvalio plemenitu jednostavnost antičke umetnosti, potisnule su umetnost rokokoa još pre početka buržoaske revolucije u Francuskoj. Oko 1870. godine dolaze u Rim umetnici sa svih strana, pa taj grad u to vreme postaje prestonica jedne zaista evropske kulture. U njega se dolazilo na hodočašće izvorima umetnosti koja je postala zajedničko dobro svih Evropljana. I više od toga, novi ukus je učinio da neoklasicizam postane internacionalna umetnost, zajednička za Evropu i Ameriku. Sa francuskom revolucijom antički ukus u umetnosti potpuno je preovladao, da bi nastavio da živi i za vreme Napoleonovog carstva, pa čak i u periodu restauracije. Tako su jedan ukus i jedna doktrina bili sposobni da služe revolucionarnim svečanostima, i carskom sjaju i ograničenoj raskoši restauracije. Iako je kolevka neoklasicizma bio Rim, taj pravac je u Francuskoj imao najviše uslova za razvoj, zahvaljujući racionalizmu i prosvećenosti enciklopedista i novim društveno-političkim odnosima. Po estetičkim teorijama Vinkelmana, koje je izložio u svojoj knjizi Istorija umetnosti klasičnog doba, postoji samo jedna umetnička lepota ostvarena u antičkoj umetnosti, a to je lepota mere, simetrije, reda i jasnoće. Ideal uzvišenosti i skladne lepote on suprotstavlja nemiru barokne i rokoko umetnosti. Uticaj ove nove umetnosti osećali su se u arhitekturi, skulpturi, nameštaju i dekoru podjednako kao i u slikarstvu, pa čak i u nošnji. Ovaj stil u umetnosti, u početku nazivan “klasicizam" za vreme Napoleonovog crstva, kada je u punom razvoju, dobija ime “ampir" i to je ujedno poslednji veliki stil u Evropi. Arhitektura -već od polovine XVIII veka podražava Rimsku umetnost. U Parizu je izgrađen Panteon, po uzoru na istoimeni antički hram u Rimu, zatim crkva Madlen, prema Zevsovom hramu u Atini, a grade se i trijumfalni luci nalik na rimske slavoluke. Internacionalizacija neoklasicizma ogleda se na zgradi Kapitola u Vašingtonu, (Sl. 135.),kao i na Isakijevskom saboru u Petrovgradu. Pored Rimskih orlova i venaca, na zgradama se pojavljuju i uticaji mnogih drugih starih, tada već klasičnih umetnosti. Iz starog Egipta se preuzimaju dekorativni ornamenti sfinge, palmete, lira, grifoni. U Engleskoj se vraća gotski stil (Parlament u Londonu). Posle Napoleonovog pada, pa sve do sredine XIX veka, ampir stil, sada prilagođen praktičnoj upotrebi odražava se kao stil imućne

99

građanske klase, s mirnim linijama i težnji ka udobnosti i razvio se u Francuskoj kao stil Luj-Filip, a u južnoj Nemačkoj i Austriji kao Bidarmajer. Posle toga, Bečka arhitektonska škola je nazvana secesionistička, ili ona koja se izdvaja od svih stilova, jer pokušava formiranje nekog novog stila koji se ne ugleda na prethodne. U tom stilu su građeni delovi mnogih gradskih naselja na teritoriji Austrougarske. Posle ovoga tek sa pojavom betona i celičnih konstrukcija nastaje novi savremeni stil u arhitekturi podjednako rasprostranjen na svim kontinetnima. Moderna arhitektura koja je odgovarala zahtevima vremena počela je od sredine XIX veka da se razvija izgradnjom robnih kuća, upravnih i administrativnih građevina, stanova, železničkih stanica, metroa i mostova. Arhitektura XIX veka savremena je samo onoliko koliko je zasnovana na načelima proizašlim iz upotrebe novih materijala i novih postupaka. Gvožđe, zatim čelik, dobijen brzim i ekonomičnim postupkom i drugi materijali koji i danas imaju odlučujuću ulogu u arhitekturi, izvršili su u njoj stvarnu revoluciju. Ne treba zaboraviti da je u XIX veku izgrađen svet u kome danas živimo i dalje ga preobražavamo. U XIX veku je došlo od stvarnog razvoja većine gradova koje danas poznajemo. Nove tekovine u arhitekturi XIX veka našle su svoj izraz u paviljonima za velike svetske izložbe. Tako je Kristalna palata u Londonu, sagrađena za svetsku izložbu 1851. godine, sva u staklu i čeliku. Prozračnih staklenih zidova, koje drže čelični nosači, ona granicu između unutrašnje i spoljašnjeg prostora svodi na minimum. Dvadeset godina kasnije, gvožđe, čelik i beton omogućili su brzu obnovu Ćikaga, (Sl.136.) posle velikog požara, i stvorili uslove za izgradnju oblakodera. Još prozračniju i elastičniju arhitekturu prestavlja Ajfelova kula u Parizu, podignuta za Svetsku izložbu iz 1889. godne. Ona je simbol pobede gvožđa kao građevinskog materijala, a utiskom lakoće i lebdenja, rešetkastom strukturom i visinom od trista metara, postala je spomenik za sledeću epohu. Slikarstvo. Pod uticajem Vinkelmanovih ideja, u slikarstvu neoklasicizma crtež ističe vrednost jasne i čiste konture, boja se svodi uglavnom na ahromatske, nezasićene tonove i u podjednako tankom sloju stavlja se na podlogu. U slikarstvu neoklasicizma nema ni kontrasta svetlo-tamnog; nema ničega što bi narušilo uzvišeni mir i izražavalo osećanja. Svetlost iste jačine podjednako osvetljava sve što se slika. S obzirom na to da se slikarstvo uglavnom ugledalo na antičku skulpturu, kompozicija je u obliku friza, sa naglaskom na prvom planu. Neoklasicizam nastavlja renesansnu estetiku u svemu, izuzev u predstavi prostora. Namesto iluzije dubokog prostora postignutog primenom linearne i vazdušne perspektive, iluzije, koja je u baroku dovedena do krajnih mogućnosti, prostor neoklasicističke slike je skučen i ograničen, često odmah iza figura u prvom planu zatvoren zidom ili draperijom. Najtalentovaniji slikar neoklasicizma bio je Žak Luj David, zvanični slikar revolucije i kasnije Napoleonovog carstva. U skladu sa duhom vremena u kome je stvarao, David je slikao i najviše cenio antičke i savremene istorijske kompozicije: Zakletva Horacija, Otmica Sabinjanki,(Sl.137.) Ubijeni Mara, Sokrat ispija otrov i Krunisanje Napoleonovo. Ove kompozicije izuzev poslednje, naslikane uoči i u toku revolucije, trebalo je da budu moralna pouka revolucionarima kako se za ideje bori i umire. Veoma su značajni i Davidovi portreti. Portret Gospođe Rekamije najviši je domet njegove umetniček zrelosti, po oštrini i jasnoći prostora, difuznom razlivenom osvetljenju, finoći konture. Neokasicizma se uporno držao i Dominik Engr, i to u vreme kad je francuskim i evropskim slikarstvom već zavladao romantizam. Po uverenju je bio tako doktrinaran klasicista da je prednost davao crtežu nad bojom i smatrao je da ako je jedna slika dobro nacrtana samim tim je i dobro obojena; s druge strane njegove slike pokazuju koliko su ga privlačili neki aspekti romantizma kako u pogledu sižea, tako i u pogledu forme. Najveća vrednost njegovih neoklasicističkih slika je linija, čista i duga kontura, koja ga je spasla od hladnog akademizma u koji su zapadali prosečni slikari. Skulptura. Kao što je David bio najveći slikar te epohe, Venecijanc Antonio Kanova bio je njen najveći skulptor. Njegove statue imaju sve stilske odlike neoklasicizma: jasnoću i plemenitost konture, strogost komponovanja, naturalističko prikazivanje detalja. U svojim statuama veličao je

100

Napoleona i njegovu porodicu. Statua Pauline Borgeze, koju je prikazao kao antičku Veneru, najčuvenije je njegovo delo.

ROMANTIZAM Nije lako odrediti vreme nastanka romantizma u Evropi, ali je siguro da je 1830. godine on već oformljen kao pravac koji se suprotstavlja neoklasicizmu, mada će neoklasicizam postojati i dalje. Takođe nije lako odreditii bitne osobine romantizma, jer je on više stanje duha i senzibiliteta umetnika, a manje nosilac ideje koja bi se mogla ozakoniti. Ipak, nećemo pogrešiti ako kažemo da romantizam, nasuprot internacionalizmu i racionalizmu neoklasicista, ističu u prvi plan spontanost, imaginaciju i fantaziju kao osnovnu sadržinu umetičkog stvaralaštva. Apstraktnoj, uzvišenoj lepoti neoklasicista, romantičari suprotstavljaju individualnost umetičkog izraza promenjivost prirode i osećanja i slučajnost događaja. Nezadovoljstvo civilizacijom buržoazije, koju su smatrali besciljnom i ružnom, i nezadovoljstvo zvaničnom, akademskom umetnošću, bili su izvor romantičarskog nemira i bekstva u srednjovekovnu prošlost, u egzotiku i san. I romantičari, kao i neoklasicisti, pokazuju težnju ka vraćanju u prošlost i obnavljanju starih stilova, ali je razlika bila u izboru prošlosti i u motivima vraćanja na nju. Romantičari izražavaju duševne, dramatične i dinamične tokove ljudskog bića i zato koriste likovna sredstva baroka - dijagonalnu usmerenost oblika, boju i kontraste svetlo-tamnog. U arhitekturi, pored baroka, romantičari obnavljaju i gotiku. Borba između umetničkih shvatanja neoklasicista i romantičara prevagnula je u korist romantičara 1819. godine, kada je Teodor Žeriko, francuski slikar, izložio Meduzin splav.Državni brod “Meduza" pretrpeo je brodolom na obali zapadne Afrike i pri tom se na jednom splavu spasao mali broj ljudi. Naslikana posle Žerikovog puta u Italiju, ta slika, velikih dimenzija, izraz je plastične snage koja vodi poreklo od Mikelanđela. Najveći predstavnik francuskog i evropskog romantizma je Ežen Delakroa. Kao slikar, on se borio protiv sivila u slikarstvu neoklasicilma. U koloritu njegovih slika ima jakih tonova, obojenih senki i naporedo postavljenih komplementarnih boja. Delakroovo slikarstvo oslanja se na barokno, posebno Rubensovo slikarstvo. Svoju ljubav prema Grčkoj, u kojoj je video kolevku evropske kulture, izrazio je prikazujući borbu Grka protiv Turaka ili putujući u Alžir i Maroko, gde je antiku našao u tipovima i običajima naroda tih zemalja. I u jednom i u drugom slučaju uočava se orijentalizam na takvim njegovim slikama, kao što su: Pokolj na Hiosu, Grčka umire na ruševinama Misolungija, Alžirske žene u haremu, itd. Slika buntovnog karaktera, jedina slika Delakroa koja je bila podstaknuta dnevnim političkim događajima je slika Sloboda predvodi narod. (Sl.138.) Prizor sa pariskih barikada je alegorija - figura Slobode sa puškom i trobojkom u ruci - i realistički prikazanih figura karakterističnih za julske događaje. Pored Delakroa, francuski, a naročito engleski pejzažisti čine veliki doprinos romantičarskom pokretu. Najznačajniji predstavnik francuskog pejzaža XIX veka, pre impresionista, bio je Kamij Koro. On je slikao pejzaže Rima i okoline Pariza, ali nijedan od njegovih pejzaža nije prenošenje prirode u smislu oponašanja stvarnosti, već uvek odgovaraju nekom stanju njegove duše izraženom harmonijom masa i finim skladom tonova boje. Pejzaž najčešće ispunjava siluetama figura, koje govore samo njemu i o njemu, o njegovoj uspomeni na neki boravak koji ga je ispunio vedrinom trenutka. Značajna ostvarenja umetnosti u prvoj polovin XIX veka dala su dva engleska slikara pejzaža: Konstabl i Terner. Džon Konstebl je vezan za stvarni izgled predela, ali u njemu naglašava svetlost i atmosferu. Pejzaž okupan svetlošću, oblaci na nebu, vetar i atmosferske prilike nagoveštavaju na njegovim slikama impresionizam. U težnji da zabeleži trenutne utiske o prirodi, on je pravio i mnoge skice izvan ateljea, ali je i na slikama koje je radio na temelju primetan slobodan i ličan potez četkice, karakteristična za skicu.

101

Svetlošću i bojom još više je bio opčinjen Viljem Terner. On je počeo da radi u tehnici akvarela, razređenom i prozirnom bojom na beloj hartiji, tehnici kojom se, možda, može objasnisti njegovo slikarstvo “obojene svetlosti". On je slikao borbu prirodnih sila - vode, vazduha i vatre, kao trenutak prirode u borbi kozmičkih sila. Motivi njegovih slika su morske oluje, snežne vejavice, efekti magle sa izvanrednom kolorističkom interpretacijom atmosfere.(Sl.139.) Skulptura romantizma došla je do izraza u delu francuskog umetnika Fransoa Rida. Na Trijumfalnom luku, na trgu Etoal u Parizu, Rid je u dubokom reljefu, sračunatom na posmatranje iz daljine, izvajao grupu poznatu kao Marseljeza. Pod uticajem neoklasicizma, Rid pokazuje interesovanje da izvesne detalje u opremi i odeći dobrovoljaca preuzme iz antike, ali rečitost i zamah gesta i izraza, pokret skulptoralnih masa unapred i međusobna povezanost tih masa su romantičarski. Delo je tako rečito da znamo koje delove pesme inkarnacija Marseljeze izgovara.

REALIZAM

Težnje za stvaranjem savremene umetnosti odgovarale su i namerama realista, koji su se javili sredinom XIX veka. Sa krupnim ekonomskim i društvenim promenama sredinom stoleća postavilo se pitanje o ulozi i mestu umetnosti. Sa gledišta pozitivizma Ogista Konta i socijalista-utopista, umetnost je činjenica jednaka dostignućima nauke i tehnike. Kao što naučna i tehnička dostignuća zavise, po njima, od društvenog stanja, tako i umetnost mora odražavati društvo i, istovremeno, biti sredstvo za njegovo menjanje. Prevedeno u oblast umetnosti, takvo gledanje na njenu ulogu značilo je da slikari moraju prikazivati savremen svet i život i odbaciti religijske, mitološke i alegorijske teme. Najveći predstavnik realističkog slikarstva Gistav Kurbe izrazio je te težnje rečima: -Ja ne slikam anđele, jer ih ne vidim". Rezultat takvih teorija je negiranje mašte i intuicije u interesu stvarnosti. S obzirom na to da realistička umetnost mora biti i sredstvo za stvaranje novog društva, svrha realizma je da ukaže na socijalne nepravde koje trpe radnici i seljaci. Realistička “revolucija" u umetnosti donela je novine samo u izboru predmeta i motiva, jer je realistička obrada i ranije bila poznata u renesansnom, španskom i holandskom slikarstvu i u slikarstvu Karavađa. Pozitivističke teorije o umetnosti kao odrazu društvene zbilje stvorile su mnoge beznačajne umetnike, ali je u nekolicini imao prave predstavnike.Francuski slikar Gistav Kurbe bio je socijalista, učesnik u pariskoj komuni, buntovnik protiv izveštačenosti akademskog slikarstva, ali i jedan od velikih slikara evropskog XIX veka. Kurbe je slikar koji je realizam izrazio ne samo u prizorima savremenog života već i u materijalizaciji same boje, kroz njen gust, gotovo reljefni namaz, služeći se, uz četkicu, i slikarskim nožem. Za realistički program značajne su Kurbeove slike Sahrana u Ornanu, Tucači kamena, Gospođice na obali Sene, ali isto tako i pejzaži,(Sl.140.) marine, aktovi i mrtve prirode. Drugi francuski realista, Onore Domije, postavio je, uz Goju, temelje estetici hronike i aktuelnosti. U svojim traženjima obojica su došli do granice između romantizma i realizma, do satire i karikature. Odličan crtač i graver, on se i u slikarstvu izražavao kroz odnos svetlo-tamnog i linijom koja hitro, u krivuljama, ekspresionistički deformiše oblik. Dok se Domije inspiriše građanskom klasom i gradskim ambijentom Fransoa Mile beži iz Pariza, povezuje se sa slikarima “Barbizonske škole" gde svečano veliča seljaka i njegov trud. Značjanije slike su mu Sakupljanje sena (Luvr), (Sl.141.),Žena koja pere rublje, Sejači. Talas realizma širio se u gotovo svim zemljama: Nemačkoj, (Libl, Mencel), Belgiji, Holandiji. Kurbeovu ideju o “živoj" umetnosti prihvatili su u Rusiji slikari okupljeni u grupi “peredvižniki". Najpoznatiji iz te grupe Ilja Rjepin slikao je portrete, žanr-scene i istorijske scene. Njegove najpoznatije slike su Zaporošci i Burlaci na Volgi. U Sjedinjenim Američkim Državama, realizam se javlja posle naivnog pejzažnog primitivizma. Sjedinjene Države dugo su vremena nakon ostvarenja nezavisnosti bile zaokupljene sređivanjem i učvršenjem svoje civilizacije da bi se mogle posvetiti umetnosti koja će dugo podražavati tendencije daleke Evrope. Tek za vreme realizma afirmišu se autentičnije i skladnije vrednsosi, u delima pejzažista Džoržda Inea i Vinslava Homera.

102

Ali će Amerika brzo shvatiti preokret koji su izvršili impresionisti i u novom veku će se pripremiti za avangardne pokrete.

IMPRESIONIZAM

Osamdesete godine XIX veka obeležene su pojavom impresionizma. Iako je u predmetnom pogledu nastavak realizma, impresionizam uspostavlja nov odnos prema svetu. Spontani odnos prema svetu omogućio je impresionistima da koriste likovna iskustva svih, a ne samo evropskih stilova. Nije slučajno da su se impresionisti divili japanskim drvorezima –estampama- i japanskoj umetnosti uopšte. Susret umetnosti Dalekog istoka i impresionizma odlučna je prekretnica u svetskoj istoriji umetnosti, koja je počela da ostvaruje ideju o tome da je umetnost sredstvo komunikacije svih naroda, bez obzira na njihovu nacionalnu umetnost i tradiciju.U suštini, pojava impresionizma se podudara sa trenutkom kad je izvan naučnih krugova prihvaćeno Njutnovo otkriće spektra i njegov zaključak da je belo svetlo sastavljeno od boja. Bilo je potrebno sto pedeset godina da to naučno saznanje postane deo opšteg iskustva. Impresionistička slika je impresija - rezultat neposrednih vizuelnih utisaka. Odblesci Sunčeve svetlosti na vodi, sneg, nebo prekriveno oblacima, plast sena ili lokvanji na vodi bili su povod za nastajanje impresionističke slike. Slikajući bojama Sunčevog spektra, impresionisti stvaraju svetlo i radosno slikarstvo sposobno da izrazi treperenje vazduha i drhtaj Sunčevog odbleska. Najdosledniji impresionista bio je francuski slikar Klod Mone. Po njegovoj slici Impresija, rađanje Sunca, pravac je dobio naziv 1874. godine, kada su slikari impresionisti prvi put izložili svoje slike u ateljeu fotografa Nadara. Svetlost je za Monea bila jedina realnost sveta. Slikao je jedan isti motiv više puta u različito doba dana i godine, stvarajući nove i drukčije slike. Perdmet na Moneovim slikama postaje nevažan, a atmosfera koju stvara svetlost, mrlje boja i potezi četkice izbijaju u prvi plan. Eduard Mane, najstariji u grupi novih slikara, slikao je do 1874. godine realistički, pod uticajem Goje i Kurbea. U realističkom stilu naslikao je Doručak na travi (Sl.142.) i Olimpiju, slike koje su kod publike izazvale još veće negodovanje nego Kurbeova dela. Od 1874. godine i Mane slika impresionistički:Bar u Foli Beržeru, Vožnja čamcem u Aržanteju i dr. Njegov Portret Emila Zole, iako naslikan tamnim bojama i realističkim postupkom, pokazuje njegovu ljubav prema japanskim drvorezima koje je naslikao na zidu.Francuski slikar Ogist Renoar takođe se vezuje za impresioniste, mada veliki broj njegovih slika ne pripada impresionizmu. On je pretežno figurativni slikar savremenog pariskog života, ženskih aktova i dečjih likova. (Sl. 143.) Impresionistička je njegova slika Akt na suncu, išarana mrljama svetlosti. I figura i pozadina sjedinjeni su istim bojama i svetlošću, ali je pejzaž, za razliku od figure, naslikan slobodnijim i oštrijim potezima četkice. Više prijateljstvom nego načinom slikanja, za impresioniste se vezuje i Edgar Dega. On je manje slikao svetlost, a više trenutan pokret. Zato se njegovo slikarstvo zasniva više na crtežu, a manje na boji. Teme njegovih slika su džokeji i konji, balerine prilikom vežbi, peglerke i žene za toaletom - prilikom kupanja i češljanja. Japanska umetnost bojenog drvoreza najviše se oseća na slikama Dega u neobičnom i smelom komponovanju kakvo ranije nije viđeno. Sem ovih slikara grupi francuskih impresionista pripadaju i izvanredno izražajni slikari Alfred Sisle i Kamij Pisaro. Skulptura u XIX veku nije imala značajnu ulogu, ni izdaleka onako značajnu kakvu su imali slikarstvo i arhitektura, tim pre što su skulptori XIX veka bili privrženi tradicionalnom izrazu. Skulptura je bila jedina umetnost u kojoj su neoklasicizam i akademizam dobili prava dela. Zato ne iznenađuje činjenica da su u delu najvećeg skulptora XIX veka Ogista Rodena ovaploćene tri faze kroz koje je prošla umetnost ovog stoleća: realizam impresionizam i ekspresionizam. Iako su mu uzori bili Fidija i Mikelanđelo, Roden je manje obrađivao kamen, a više je radio u bronzi i gipsu.

103

POSTIMPRESIONIZAM

Udaljavanje od impresionizma i davanje podstreka razvoju umetnosti XX veka ostvarili su u poslednjoj deceniji XIX veka Van Gog, Pol Sezan, Pol Gogen i Žorž Sera. U početku i sami impresionisti, udaljili su se od njega i stvorili umetnost koja predstavlja izvorište likovne problematike XX veka. Reagovali su na impresionizam u dva glavna smera: u jednom dominira težnja za subjektivnijim izrazom; u drugom - težnja za konstruktivnijim i racionalnijim slikarstvom. Prvu težnju ostvarili su Van Gog i Gogen, a drugu Sezan i Sera. Holandski slikar Vensan van Gog (1853.-1890.)slikao je, u početku, u Holandiji, slike iz života seljaka i rudara tamnim mrkozelenim koloritom. Po tamnim bojama te slike pripadaju holandskoj tradiciji, ali je novo sasoećanje sa bedom ljudi koje je slikao. Posle kratke impresionističke faze u Parizu, u kojoj rasvtljava paletu i napušta socijalne teme, Van Gog odlazi na jug Francuske u Arl. Tu je najviše izražavao u varijacijama plavih i žutih boja koje, mestimično, prelaze u narandžastu. Žuto i plavo, dovedeni do krajnosti, imaju ulogu koju su u vizantijskoj umetnosti imali plavo i zlato. Ali, dok su te boje u vizantijskoj umetnosti imale nepromenjivu, apstrakntu vrednost, u Van Gogovim slikama one su konkretni simboli Zemlje, neba i Sunca, a još više simboli unutrašnjih ritmova. U tom razdraženom simbolizmu učestvuju i demonske boje - crvena i zelena, "nosioci strašnih strasti ljudske duše", kako je za njih rekao sam slikar. U tom smislu on se može smatrati začetnikom kolorističkog ekspresionizma, koji kod njega nije bio posledica teorije, već nužnost izazvana potrebom da izrazi svetle i tamne strane svog bića. Van Gog prelazi iz Arla u Sen Remi. Teme slika su masline, čempresi, planine. Svojom postimpresionističkom umetnošću Van Gog otkriva slikarima ogromne prostore ekspresionizma.Najznačajnije njegove slike su: Žitno polje, Put sa čempresima, (Sl.144.) Suncokreti, Umetnikova soba, Autoportret i druge. Francuski slikar Pol Gogen reagovao je na impresionizam zamerajući mu odsustvo misli i mašte i naučnoj analizi svetlosti suprostavio je oslobađanje od podražavanja prirode. Umetnost XX veka njemu duguje pouke o organizaciji slike prema njenim vlastitim zakonima, kao i udaljavanje od klasičnih tradicija evropske umetnosti i približavanje različitim izrazima, najviše orijetnalnim i drevnim. Taj likovni izraz sam Gogen je nazvao sintetizam.U njemu više nema ni traga od impresionističkog rastvaranja oblika u korist atmosfere. Kao i slikarstvo Van Goga, i njegovo slikarstvo će biti uzor fovistima i ekspesionistima u XX veku. Sasvim drukčija bila je reakcija na impresionizam francuskog slikara Pol Sezana. Suprotno impresionistima koji su uništili i predmet i prostor izjednačavajući ih istim mrljama svetlosti i boje, Sezan je, posle dugog i mukotrpnog rada, stvorio slikarstvo ravnoteže, čvrstine i geometrijske stvarnosti. Po Sezanu, slika pokazuje režisersku sposobnost duha samog umetnika. Oblik i boja su za Sezana međusobno zavisni i tek -kad boja dobije svoj puni zvuk i oblik će dobiti svoju punoću. Da bi zadovoljio svoju potrebu za konstrukcijom, Sezan je predmete iz prirode razlagao na osnovne geometrijske oblike, zbog čega površine Sezanovih slika ostvaruju mozaičku strukturu bojenih pločica. Poslednji od četvorice velikih slikara s kraja XIX veka, francuski slikar Žorž Sera, razvio je dalje i više od impresionista optičke teorije boja. On je izgradio sistem postavljanja pigmenata u malim tačkama, sa naučnom tačnošću u pogledu odnosa tačaka, takozvani poentilizam.(Sl. 145.)On je pokazao sposobnost da klasično slikarstvo renesanse, linearnu perspektivu na primer, poveže sa naučnim teorijama u boji svetlosti u novu i originalnu celinu.

UMETNOST XIX VEKA U JUGOSLAVIJI

Devetnaesti vek je bio vreme nacionalnog i ekonomskog oslobođenja Srba od turske vlasti i vreme kulturnog preporoda. Srpski umetnici više nisu bili u vekovnom zakašnjenju u odnosu na razvoj umetnosti u Evropi. Upućeni najpre na Beč, a kasnije na Minhen kao mesta školovanja, oni

104

prihvataju i neguju umetnost pravaca i glavnih tokova skoro istovremeno sa razvojem tih pravaca na Zapadu. U prvoj polovini XIX veka nosioci umetnosti bili su Srbi u krajevima preko Save i Dunava. Uključeni u tokove prosvetiteljskog doba, čiji idejni vhunac predstavlja delo Dositeja Obradovića, srpski slikari postepeno napuštaju vizantijsko-baroknu tradiciju i prihvataju klasicizam, tačnije njegovu bečku varijantu, poznatu kao bidermajer. Bidermajer, koji se razvijao u srednjoevropskim zemljama, znači po strani od velikih umetničkih centara, kakvi su bili Rim i Pariz, negovao je sentimentalniju, građansku varijantu neoklasicizma. To je umetnost koja se najviše izrazila u nameštaju, ali veoma mnogo i u slikarstvu. Slike nemaju jasnoću i strogost oblika kojima se odlikuje neoklasicizam, ni uzvišene herojske teme Davida i Engra. Povinujući se željama naručilaca - sveštenika, trgovaca i oficira - srpski slikari unose u svoja dela dekorativne elemente, kao što su draperija i nakit, idealizuju likove i otvaraju pozadinu fantastičnim predelima i arhitekturom. Klasicizam-Mentalitet i stremljenja građanskog društva određuju i teme slika naših klasicista. Na njihovim slikama živi jedan tihi, sentimentalni svet građanskih enterijera, poneki detalj iz privrede, a najviše portreti uglednih građana. Najistaknutiji predstavnici srpskog klasicizma su Arsen Teodorović, Pavel \urković, Georgije Bakalović, Konstantin Danil, Jovan Popović, Katarina Ivanović (Sl. 146.)i Dimitrije Avramović. Slikali su ikonostase, poneku mrtvu prirodu i, najviše, portrete. Knez Miloš, Vuk i Mina Karadžić, episkop Kiril Živković, Joakim Vujić i mnogi drugi ovekovečeni su na platnima slikara klasicista. Pored psihološke obrade modela, ističe se na tim portretima dekorativna vrednost blistavih materijala čipke, veza i nakita - dati kroz glatku, sjajnu lazurnu fakturu. Romantizam-Romantizam je kod jugoslovenskih naroda imao mnoge predstavnike. Zvučniji kolorit, kontrasti svetlo-tamnog, slobodnji namaz boje i potezi četkicom, obeležje su nove estetike romantizma i naših slikara. Istorijske teme iz nacionalne prošlosti i poezije imale su značajnu i pozitivnu ulogu u buđenju nacionalne svesti. Romantičarske težnje, najviše su došle do izraza u dramatičnim scenama i tragičnim likovima istorijske prošlosti: Ubistvo Karađorđa, Bakljada kroz Stambol kapiju, Knez Mihailo na odru i Karaula.(Sl.147.) Sve četiri su slike našeg najvećeg romantirača, pesnika i \ure Jakšića. Snažno osvetljenje je glavna tema tih slika, osvetljenje kome je određen izvor - vatra, sveća, plamen revolvera. Sa tog izvora svetlost se reflektuje na bliže i dalje oblike. U takovj dramatičnoj svetlosti i figure i prostor gube svoje granice s obzirom na to da su utopljeni u senku i polusenku. Romantičarsko oduševljenje za prirodu urodilo je promenama u shvatanju i slikanju pejzaža. Tako je Novak Radonjić naslikao manastir Hopovo, Stevan Todorović manastir Manasiju, a prvi srpski litograf i fotograf Anastas Jovanović, pejzaže Beograda u tehnici akvarela. Zasluga za stvaranje pejzaža kao samostalne slikarske vrste pripala je, međutim, tek generaciji realista. Realizam-U periodu realizma umetnici iz jugoslovenksih zemalja sve više se usmeravaju ka Minhenu kao mestu svog školovanja u kome su Kurbeove ideje uhvatile jak koren. U Minhenu je Slovenac Anton Ažbe osnovao privatnu slikarsku školu, u kojoj su se na studijama našli mnogi slikari iz Srbije, Hrvatske, Bosne i Slovenije. Glavne teme naših slikara realista i dalje je portret, mrtva priroda, pejzaž, žanr-scena, religiozna i istorijska kompozicija. Kod jedne grupe naših slikara relaista osećaju se, naročito u slikanju pejzaža, počeci plenerizma- slikanja van ateljea, u punoj sunčevoj svetlosti - kao kod srpskog slikara \orđa Krstića. \orđe Krstić, po povratku iz Minhena, putuje po Srbiji i kao rezultat tih putovanja nastali su mnogi pejzaži, natopljeni svetlošću sunca, kao i druge slike kojima su postavljeni temelji za razvoj srpske moderne umetnosti.(Sl. 148.) S druge strane, kod izvesnog broja slikara ispoljava se težnja ka akademskom realizmu. Glavni predstavnici akademskog realizma kod Srba su Uroš Predić i Paja Jovanović. Slikar portreta evropske aristokratije, dvorova i bogatih ljudi, istorijskih kompozicija i žanr-slika sa elementima folklora, Paja Jovanović je bio prvi srpski slikar koji je stekao svetsku slavu. Slikama, kao što je Kićenje neveste, Borba petlova i drugih, on je zadovoljavao interesovanje Evropljana za malo

105

poznate krajeve i običaje naroda tih krajeva Srbije, Crne Gore, Hercegovine i Makedonije. Velike slike Seoba Srba i Proglašavanje Dušanovog zakonika imale su, u vreme kad su se pojavile, tj. u XX veku, značaj u sticanju nacionalne samosvojnosti. Impresionizam-Među srpskim slikarima impresionistima ističu se Nadežda Petrović, Kosta Milićević i Milan Milovanović. U konzervativnoj sredini Srbije s početka XX veka Nadežda Petrović se i slikarstvom i pisanom rečju uporno borila za novi izraz u umetnosti. Ona je putovala po Srbiji i slikala raskaljane puteve, seoska dvorišta i plotove, čobane i sahrane, snažno, skoro brutalno, u sazvučjima crvene i zelene boje.(Sl. 149.) Dok je na tim slikama još pokazivala uticaje minhenske secesije, otišla je u Pariz, gde radi svoje najbolje impresionističke slike: Notr Dam i Bulonjska šuma.Na tim slikama sve je podređeno svetlosti i boji, sa vidljivim kratkim potezom u gustoj pasti stavljenoj na podlogu u debelim slojevima. Kod jugoslovenskih naroda skulptura je u XIX veku zaostajala u odnosu na slikarstvo. Među srpskim skulptorima ističe se u poslednjim decenijama stoleća Petar Ubavkić sa portretima Vuka Karadžića, kneza Mihaila i kraljice Natalije; Simeon Roksandić sa skulpturama dece, kao Dečak koji vadi trn i \orđe Jovanović koji je radio portrete i spomeničku skulpturu, kao što je Spomenik kosovskim junacima u Kruševcu.

UMETNOST XX VEKA

Brze promene u umetnosti i sukob umetnika, s jedne strane, i publike i kritike, s druge strane, do kojih je došlo u poslednjih nekoliko decenija XIX veka, kao i brz razvoj nauke u svim oblastima, bile su samo početak promena u nesaglasnosti, koje traju do danas. Sa tim sukobima i promenama pojavila se kriza vrednosti. Umetnost XX veka otvorena je ka mnogim, a ne samo ka jednoj vrednosti, kao što je bilo u ranijim epohama. Svesni raznih nivoa stvarnosti, umetnici su tragali za novim oblicima, osnivali su društva, pisali proglase i manifeste i stvarali svoja dela u burnoj razmeni misli i ideja. Dok su jedni veličali mogućnosti koje pruža novo doba, drugi su osećali da im je stvaralačka mašta ugrožena, a treći su nastavljali liniju realista XIX veka i napadali građanske vrednosti i ustanove. U potrazi za novim oblicima koji će izraziti nove nivoe realnosti, dominirala su dva suprotna shvatanja, racionalno i iracionalno. Suprotnosti između ta dva shvatanja postajala su vremenom, zbog surovosti dva svetska rata i organizovanog nasilja, sve oštrije. Prva racionalna svest u umetnodti bila je podstaknuta industrijskim i tehnološkim razvojem. On je doveo do proizvodnje i upotrebe novih materijala, a oni do krupnih promena u likovnim umetnostima, naročito u skulpturi i arhitekturi. Upotreba armiranog betona, čelika, stakla, plastičnih masa i svih gipkih i elastičnih materijala, dovela je ne samo do niza eksperimenat u svim umetnostima već i do formiranja međunarodnog stila u arhitekturi. Novi materijali i mašina kao simbol modernog doba, doveli su do eskeprimenta u skulpturi koja se, dobrim delom, počinje konstruisati kao mašina ili građevina, ali i do niza istraživanja u slikarstvu kroz kolaž i enformel. Druga struja, iracionalna, odbacivala je naučni metod i način života koji su stvorile nauka, industrija i tehnologija. Suočeni sa nesigurnošću izazvanom krizom kapitalističke privrede, pojavom totalitarnih društava, užasima dva svetska rata, a posle drugog svetskog rata i pretnjom nuklearnog doba, umetnici su grčevito tražili smisao života u iracionalnom, slučajnom ili bespoštednoj kritici društva. Širenje psihoanalize Sigmunda Frojda i dubinske psihologije Karla Gustava Junga postali su deo intelektualne i umetničke klime dvadestih godina ovog veka. Iako je Frojd racionalnom metodom proučavao iracionalno ponašanje čoveka, većina umetnika koristila je njegove ideje u potrazi za realnošću nesvesnog, slučajnog i automatskog.

106

U traganju za novim nivoima stvarnosti i u potrazi za zajedničkim, ali i vlastitim korenom, od početka XX veka jak uticaj na evropsku umetnost ostvaruju sve vanevropske i drevne umetnosti, kao i narodne. Veliki oslobodilački pokreti naroda Azije, Afrike i Latinske Amerike i velike socijalističke revolucije u našem veku doneli su oslobođenje mnogih naroda ne samo od kolonijalnog ropstva već i od klasne eksploatacije. Saznanje da Evropa nije središte sveta, da njena umetnost nije jedina ni najstarija, prouzrokovalo je definitivno napuštanje antičke tradicije na kojoj se sve do Van Goga i Gogena zasnivala evropska umetnost. Tom procesu doprinele su antropološke studije, kao što je Zlatna grana Džemsa Frejzera, i osnivanje etnografskih muzeja u kojima su se mogle proučavati nacionalne narodne kulture i umetnička dela afričkih i drugih “primitivnih" naroda. Početkom XX veka jak i trajan uticaj na evropsku ostvaruju afrička, crnačka, polinežanska, pretkolumbovska američka umetnost, zatim narodna, dečja, naivna i praistorijska umetnost. U njima su, nasuprot licu svog sveta, našli vitalnost, osećanje vere u prirodu i život i vrednosti spontanog i izvornog.Tražeći čovekovo mesto u svetu, osetili su ono što su ljudi znali samo intelektualno, naime da planeta Zemlja nije središte svemira. Iz tog iskustva kod nekih se umetnika rodila slika o čoveku kao bespomoćnom biću koje zavisi od slučaja i slepe sudbine, dok su drugi tražili da ostvare jedinstvo sa svemirom. Naučna istraživanja svemira još više su podstakla ova iskustva. Najveće nesporazume, međutim, izazvalo je izostavljanje predmeta iz umetničkog dela i razvoj “apstrakne" umetnosti. Ta struja u umetnosti XX veka ima svoje korene još u XIX veku i počivala je na jedinstvu umetnosti i zanata. Njoj pripada zasluga za razvoj industrijske umetnosti, naročito razvijene u XX veku. Sredinom prošlog stoleća zamisao o industrijskoj umetnosti rodila se kao protest protiv mehanizacije rada i života. Pokret je poznat kao nova umetnost (Art nouveau) u Francuskoj, kao jugendstil (po časopisu Jugend) u Nemačkoj i kao secesija (odvajanje, ocepljenje) u srednjoj Evropi, sa središtem u Beču. Ornamentika zasnovana na linearnim stilovima srednjovekovne i istočnjačke umetnosti, ali i na prirodnim biljnim i biološkim oblicima, ostvarila je najveći domet u predmetima umetničkih zanata - u nameštaju, plakatu, predmetima od stakla i keramike. Osnovni stilski pravci koji su se razvijali u XX veku, postepeno zamenjivali jedan drugi, ali i mešajući se, prelivajući se ili zajedno bivajući, izraženi pre svega u slikarstvu su: fovizam, ekspresionizam, kubizam, futurizam, dadaizam, slikarstvo fantazije, nadrealizam, socijalni realizam i bezpredmetna umetnost

FOVIZAM

Priliv novih iskustava na prelazu dva stoleća usredotočio se u glavnim gradovima Evrope, a najviše u Parizu. Pariz je dobio naziv “grad svetlosti". U njemu su slikari 1905. godine organizovali izložbu koju su kritičari nazvali “divlje zveri” (les fauves). Bila je izložena i jedna skulptura rađena u duhu firentinske rane renesanse. Videvši je kako stilom odudara od slika, jedan likovni kritičar je uzviknuo: “Gle, Donatelo među divljim zverima". Ova izložba označava početak slikarstva XX veka. Glavni predstavnici tog pravca su Anri Matis, Žorž Ruo, Andre Deren i Moris Vlamenk. Pobunjenici protiv kulture i umetnosti prošlosti, a oslanjajući se na iskustva iz oblasti boje Van Goga i Gogena, fovisti su svoje napore usredsredili na intenzitet boje, slikajući često bojama direktno ceđenim iz tube. Svrha fovista bilo je uspostavljanje ravnoteže između boja, koje na slici postoje dovoljne same sebi i nezavisne od boje predmeta kako ga mi vidimo. Iako je fovističko slikarstvo figurativno i predmetno, boja na njihovim slikama deformiše predmet, tako da je slika, odnosno boja na slici postala cilj. Široke površine boja, ponekad su, kao u srednjovekovnom vitražu, oivičavali debelim crnim linijama. Anri Matis (1869-1936). je bio vodeći fovista u periodu do 1907. godine, kad je kubizam usmerio umetnost u suprotnom pravcu. Matis se nije priključio kubistima niti bilo kom drugom pravcu. Od tada on je, iako školovan u akademskoj tradiciji, negovao neakademsku umetnost brojnih površina i

107

linearnih arabeski.(Sl.150.) Osim slikarstvom, Matis se bavio i grafikom, keramikom, scenografijom, tapiserijom i skulpturom i u svim tim umetnostima iskazao je linearne i dekorativne osobine svog slikarstva.

EKSPRESIONIZAM

Ekspresionizam, koji je u Nemačkoj oko 1910. godine postao programska umetnost, imao je svoje korene ranije, krajem XIX veka, u umetnosti Van Goga, Norvežanina Munka i belgijskog slikara Džemsa Ensora. Edvarda Munk je u Parizu upoznao slikarstvo Van Goga i Gogena, a zatim u Nemakoj ideje jugendstila. Bio je nesrećan čovek, opsednut strahom i smrću. Njegova grafika Krik (Sl. 151.)i slika Strah, odražavaju subjektivni doživljaj straha, kroz iskrivljene linije. Nosioci novog talasa ekspresionizma u XX veku bili su uglavnom nemački slikari. Povezani više shvatanjem života nego stilom, ekspresionisti su manje zaokupljeni formalnim problemima, a više subjektivnim raspoloženjem i osećanjima. Kroz predmet koji slikaju oni izražavaju bolna stanja modernog čoveka, njegovu uznemirenost, teskobu, otuđenost i paniku. Prirodu i sredinu oko sebe umetnici su doživljavali kao neprijateljsku i nečovečnu, zbog čega je njihova slika stvarnosti deformisana i iskrivljena. Glavna središta nemačkog ekspresionizma bile su grupe Most u Drezdenu, Plavi jahač u Minhenu i kasnije, posle prvog svetskog rata osnovana, grupa Nova stvarnost ili Nova objektivnost. Glavni predstavnici grupe Most bili su Ludvig Kirhner i Emil Nolde. Posle susreta sa Van Gogovim i Gogenovim slikama oko 1904 godine, Emil Nolde koncentrisao se na boju kao glavno izražajno sredstvo. Za nju Nolde kaže: “Svaka boja skriva u sebi dušu, koja me usrećuje, odbija ili podstiče". Teskoba prostora uočava se i na Noldeovim slikama kao i fovistička upotreba boje, koju su ekspresionisti koristili da svoja osećanja projektuju na predmetni svet.Grupu Plavi jahač najubedljije predstavljaju nemački slikar Franc Mark i ruski slikar Vasilij Kandinski. Okupljeni oko almanaha “Plavi jahač", umetnici, psiholozi i naučnici bavili su se umetničkom teorijom Suština umetnosti te grupe bila je spontanost u izrazu emocija, težnja da se pronikne u svet duhovnog i univerzalnog. Shvatajući umetničko delo kao izraz unutrašnjeg duhovnog sadržaja, uz to inspirisan istraživanjima u muzici i poeziji, Kandinski je došao do uverenja da oblik, boja i linija sadrže elemente jezika koji su u stanju da, slično zvuku i reči, izraze i izazovu unutrašnje vibracije duše.(Sl. 152.) On je tragao za čistom umetnošću u kojoj “objektivan" element, tj. predmet neće smetati ispoljavanju i izazivanju osećanja.

KUBIZAM

Reakciju na osećajnost i spontanost fovista i ekspresionista izrazio je kubizam, isto tako značajan pokret, kao i prethodna dva, u periodu do prvog svetskog rata. Kubizam je ostvario intelektualnu umetnost i vizuelno izrazio racionalnu svest, značajnu za evropsku kulturu u prvim decenijama XX veka. Polazne tačke kubizma bile su Sezanovo slikarstvo i afrička crnačka skulptura. Tvorci kubizma i njegovi glavni predstavnici su španski umetnik Pablo Pikaso i francuski slikar Žorž Brak. Početkom XX veka, Pablo Pikaso (1881.-1973.)radio je u skoro svim likovnim pravsima. Počeo je svoje umetničko stvaranje slikarstvom koje je poznato kao plava epoha. Slike nastale u toj fazi imaju manirističke deformacije, podstaknute možda slikarstovm El Greka, i sivoplavi hladan tonalitet, kojima slikar ekspresionistički izražava bedu i glad siromašnih beskućnika. Posle takozvane ružičaste faze, kojom nastavlja eksprrsionizam prethodnog slikarstva, samo u nešto vedrijim ružičastim tonovima, Pikaso upoznaje ibersku skulpturu i, pod njenim uticajem počeo je da slika 1907. godine Gospođice iz Avinjona (Sl.153.)da bi sliku dovršio tek kada je upoznao i crnačku skulpturu. Novim odnosom između figure i prostora ova slika predstavlja direktan uvod u kubizam. Odsečne linije presecaju površine tela i prostora na manje geometrijske jedinice, koje se

108

međusobno potiskuju. Time se ostvaruje gust i tesan odnos između figura i prostora i analiza volumena. Na toj slici Pikaso je napustio jednu tačku posmatranja u korist više istovremenih, što naročito dolazi do izraza na desnom aktu. Napuštajući klasičnu perspektivu, kubisti ne slikaju ono što vide, već ono što znaju o predmetu. Značajne njegove slike su i: Gernika, Portret Ambroza Volara, Autoportret, Muzičari i mnoge druge. Skoro istovremeno, francuski slikar Žorž Brak (1882-1936) napušta fovizam, istražuje Sezanovo slikarstvo i sve više se i sam približava interesovanju koja je Pikaso pokazao na slici Gospođice iz Avinjona.Od 1909. godine do prvog svetskog rata Pikaso i Brak zajedno su rešavali niz problema sve složenijeg likovnog jezika kubizma. Slika Žorža Braka pokazuju sve osobine ranog, analitičkog kubizma.(Sl.154.) Od 1912. godine došlo je u razvoju kubizma do jačeg oslanjanja na realnost, ali ne u predstavljanju stvarnosti, već korišćenjem elemenata konkretnih predmeta i materijala. Unoseći u sliku novinsku hartiju, komade tapeta, drveta i tekstila, Pikaso i Brak stvaraju kolaž koji je ubrzo doprineo nizu umetničkih otkrića. Zalepljenje elemente realnosti umetnici povezuju bojom ili ugljem sa naslikanim predmetima.

RAZLIČITI SLIKARSKI PRAVCI XX VEKA

FUTURIZAM

Dejstvo kubizma bilo je ogromno i oseća se sve do naših dana, i to ne samo na razvoj slikarstva već i svih drugih likovnih umetnosti. Najjači odjek do prvog svetskog rata imao je na pojavu futurizma. Pokret je najviše vezan za italijanske umetnike. U želji da iskažu dinamiku modernog života i da izraze brzinu i efikasnost mašine, futuristi su usmerili pažnju na pokret i na optičke iluzije svetlosti. Iako je futurizam uglavnom literarni pokret, on se ispoljio i u likovnim umetnostima i dao je nekoliko značajnih imena, kao što je \ino Severini, \akomo Bala i Umberto Boćoni. Prvi svetski rat uzdrmao je evropsko društvo u samim temeljima i izvrgao ruglu sve što je ostalo od tradicionalnih vrednosti. Potres izazvan ratom, kriza kapitalističke privrede, oktobarska revolucija i pojava fašizma u Nemačkoj, Italiji i Španiji podstakli su pojave nacionalnih umetnosti, koje su do pedesetih godina stekle različite osobine.

DADAIZAM

Masovna ubijanja tokom prvog svetskog rata pokazala su slom svih vrednosti na kojima je evropska civilizacija počivala u prvim decenijama ovog veka. Razočarenje u te vrednosti dovelo je kod pojedinih umetnika do nihilizma, do potpunog odbacivanja prošlosti i preziranja savremenosti. Oni su 1916. godine u neutralnom Cirihu, u Švajcarskoj, osnovali pokret “Dada”. Bili su protiv mehanizacije rada i života, protiv racionalizma i zalagali su se za potpunu slobodu imaginacije i fantazije. U nameri da unište tradicionalnu podelu na slikarstvo, skulpturu i običan predmet, izražavali su se spontano povezivanjem raznih umetničkih medija: poezije, muzike, fotografije, slike i običnog, često odbačenog predmeta, koji dobija značaj time što se unosi u novu, za njega neuobičajenu sredinu ili mu se menja uobičajen položaj. Tako je Marsel Dišan izložio metalni stalak za boce kao umetnički predmet, a Leonardovoj reprodukciji Mona Lize dodao brkove i pet slova koja, kad se izgovore na francuskom, znače nepristojnu igru reči. Već 1922. godine Dada je prestala da postoji, ali je oslobodila umetnički izraz svih organičenja stvorenih tradicijom i omogućila pojavu nadrealizma.

109

SLIKARSTVO FANTAZIJE

Osim Dade, na pojavu nadrealizma uticali su i slikari fantazije: Mark Šagal, \orđo de Kiriko, Paul Kle i Henri Ruso. Sećanje na detinjstvo provedeno u Vitebeku u Rusiji inspirisalo je Marka Šagala za slike koje po svojoj fantastičnosti liče na predstave iz sna. Posle višegodišnjeg boravka u Parizu u krugu kubistva, Šagal se vratio u Rusiju, u kojoj ga je zatekao rat. Posle oktobarske revolucije radio je kao komesar za likovne umetnosti i za jevrejsko pozoriše, za koje je davao nacrte za scenografiju i kostime. Godine 1911. naslikao je sliku Ja i selo, jednu od mnogih svojih uzbudljivih slika. Upotreba boje je fovistička, a uticaji kubizma vide se u prozirnim geometrijskim planovima na koje je razložio oblike.

NADREALIZAM

Nadrealizam se javio 1924. godine. Upoznati sa psihoanalizom Sigmunda Frojda i njegovim sistemom asocijacija, nadrealisti su realnost smatrali uskom i organičenom. Verovali su da u oblasti nesvesng postoji ogromna, neotkrivena riznica lepote. U oblasti likovnih umetnosti koristili su, kao i dadaisti, nova tehnička sredstva i nove medijume izražavanja, naročito fotografiju i film. Odobravali su i koristili svaki postupak i materijal ako se iz njega mogu izvući podsvesne slike i isplivati na površinu. Najpoznatiji predstavnik nadrealista je Salvator Dali, koji na svojim slikama, - Upornost sećanja, Iskušenja Sv. Antuna, Žirafe u plamenu, San (Sl. 156.)i drugim, kao i svojim ponašanjem, slika erotske i svirepe motive na namerno akademski način. Nadrealističku reakciju protiv fašista u Španskom građanskom ratu izrazio je Huan Miro u slici Mrtva priroda sa starom cipelom. Simboli Miroove mrtve prirode su jasni - stara cipela, flaša pića, viljuška zlokobno zabodena u jabuku i načeta vekna hleba u obliku lobanje, kao i neodređenim crnim oblicima. Napadne, drečave boje usred crnih površina, uz navedene simbole, Miroova su reakcija na događaje u njegovoj domovini. Na sličan način radio je i svoje druge radove.

SOCIJALNI REALIZAM

Opšta društvena uznemirenost koju je izazvao prvi svetski rat prouzrokovalo je kod nekih drugih umetnika drukčiju reakciju. Društvena i ekonomska kriza, pojava nacizma, porast militarizma i korupcija buržoazije u Nemačkoj izazvali su kod velikog broja umetnika revolt i cinizam. Godine 1924. osnovana je grupa Nova objektivnost, sa umetnicima koji su se izražavali kroz socijalni realizam. Najistaknutiji umetnici te grupe su Georg Gros, Oto Diks i Maks Bekman. Koristili su sva raspoloživa sredstva - slikarstvo, crtež, grafiku, kolaž - da direktno kritikuju svet u kome žive. U vreme krize, socijalni revolt izrazili su i meksički slikari, oslanjajući se pri tom na staru pretkolumbovsku tradiciju. U velikim muralima - fresko-slikama - izrazili su socijalni duh meksičke revolucije i narodnog života, kao što je muralima učinio Diego Rivera na Univerzitetu u Gvadalahari.

BEZPREDMETNA UMETNOST

Protivteža nadrealizmu i socijalnom realizmu bila je “geometrijska apstrakcija”. Njeni glavni predstavnici, ruski slikar Kazimir Maljevič i holandski slikar Pit Modrian, došli su do nje logičkim putem, polazeći od kubizma. Obojica su, slično Kandinskom, tragali za čistom umetnošću u kojoj su geometrijske forme postale nezavisne od sveta pojavnih predmeta. Kazimir Maljevič je počeo svoje stvaranje formom mašinskog kubizma. Na slici Drvoseča, on je kratkim, zdepastim geometrijskim oblicima stvorio od figure ruskog seljaka jednog naizgled metalnog robota, koji je trebalo da sugeriše dehumanizovani svet industrijskog društva, a stvarno

110

izražava seljačko društvo carske Rusije. Ubrzo Maljevič je uništio svaki trag realizma i slike sveo na krugove i kvadrate, koji postaju apsolutni jezik koji je nazvao suprematizam. Malo iskošen beli kvadrat na kvadratnom platnu nešto malo drukčije bele boje možda izražava osećanje nestajanaja u praznom. Za razliku od Maljeviča, Modrijanov prelaz od kubizma do čiste geometrijske apstrakcije tekao je sporo i dosledno. Umetnost koju je nazvao neoplasticizam zasniva se na kontrastu vertikalnih i horizontalni linija, bele i crne boje, i tri primarne linije: crvene, plave i žute. Njegov umetnički postupak, lišen subjektivnog izraza, teži za lepotom koja bi bila izraz kolektivne, a ne individualne svesti. Taj univerzalni vid života Mondrian je našao u geometriji. Njegova umetnost snažno je uticala na razvoj arhitekture, dizajna i svih vidova urbanog i tehničkog sveta našeg veka.

MODERNA ARHITEKTURA

Najmanje primenjive u arhitekturi, nove ideje su, početkom XX veka, doprinele eksperimentu organske arhitekture, španskog umetnika, Antonia Gaudija. Na spomenicima kao što su Sagrada Familia i Kasa Mila, (Sl.157.), oba u Barceloni, on kombinuje neogotiku, španski rokoko, organske oblike rastinja i egzotičnih oblika sa iskustvima iz rada u kovanom gvožđu i stvara fantastične celine. Njegovi spomenici su, uz to, sinteza arhitekture, skulpture i slikarstva. Kasa Mila, velika stambena građevina, izgrađena u kamenu, izgleda kao da je načinjena u nekom savitljivom materijalu. Arhitektura XX veka izrazila je više nego ijedna druga umetnost industrijski i tehnički napredak i svoj međunarodni karakter. Veze između arhitekata svih zemalja i naroda, koje su uspostavljene preko eksperimentalnih centara, izložbi i publikacija, bile su čvršće nego u bilo kojoj oblasti umetnosti i života. Osobenosti međunarodnog stila u arhitekturi su: funkcionalnost građevine, upotreba novih građevinskih materijala, naročito čelika i armiranog betona, koji diktiraju i nove geometrijske oblike i društveni karakter arhitekture. Jedan od osnovnih principa međunarodnog stila je odstranjivanje nosećih zidova. Spoljašnji zid postaje od stakla, proziran, ili od metala i opeke, neprozirna obloga, na kojoj se, s obzirom na to da ništa ne nosi, otvori za vrata i prozore mogu umnožavati i proširivat u funcionalnom i estetskom smislu. Vertikalni nosači građevine uslovljavaju njenu pravougaonu ili kvadratnu pravilnost, bez naglašavanja centralne ose koja je postojala u arhitekturi istorijskih stilova. Estetska vrednost nove arhitekture ne zasniva se više na dodatnoj dekoraciji, već na rasporedu površina - punih i praznih, prozirnih i neprozirnih, sjajnih i mat. U socijalnom smislu nova arhitektura se pokazala sposobnom za masovnu i brzu stambenu izgradnju u velikim gradovima, jer koristi standardne i jeftine elemente.Uprkos zajedničkim osobinama, postoje razlike u ostvarenjima i doprinosima velikih arhitekata. Najličniji pečat modernoj arhitekturi dali su Frenk Lojd Rajt, Valter Gropijus i Le Korbizije.Američki arhitekta Frenk Lojd Rajt utvrdio je načela organske arhitekture dugim nizom građevina, planova za naselja i teorijom. Stvorio je novi tip izolovane stambene kuće, takozvane “prerijske kuće", asimetričnog plana, sa prostorima koji nisu izolovani već otvoreni prema prirodi i saobraženi njoj (Kuća Robi u Ćikagu i kuća Kaufman u Pensilvaniji, Gugenhajmov muzej u Njujorku (Sl.158.)). Kakav je život, takav je oblik. Lao-ce je izrazio istu tu istinu, sada postignutu u arhitekturi, izjavivši da se stvarnost neke građevine ne sastoji od krova i zidova, nego od unutrašnjeg prostora u kome se živi. Drugi vodeći arhitekta međunarodnog stila je Valter Gropijus. Kao direktor Bauhausa, najpre u Vajmaru, zatim u Desau u Nemačkoj, uticao je na mlađu generaciju umetnika i na celokupan rad ove škole. Bauhaus ili Kuća konstrukcije imala je praktične i pedagoške ciljeve. Zalagao se za sintezu svih likovnih umetnosti. Gropijusovo prvo arhitektonsko delo kojim je uticao na razvoj međunarodnog stila je Fabrika cipela Fagus u Alfeldu na Lajni. Radikalnu novinu činila je fasada sa velikom staklenom površinom, čak i na uglovima građevine gde obično stoje nosači. U poređenju sa pompeznim građevinama istorijskih stilova XIX veka, ističe se njena jednostavnost i funkcionalnost.

111

Jedan od najplodnijih arhitekata XX veka za čije se ime obično vezuje nastanak međunarodnog stila bio je Eduard Žanere, nazvan Le Korbizije. Bio je arhitekta i teoretičar, slikar i pedagog. Le Korbizije je projektovao mnoge stambene zgrade, stadione, muzeje i urbanistička rešenja za čitave gradove, i to u svim delovima sveta. Njegovo ime vezano je za Indiju, gde je, pored ostalog, dao urbanističko rešenje za grad Ćandigar, i za Brazil, gde je radio na izgradnji nove prestonice Brazilije, u kojoj je neke građevine projektovao sam, dok druge projektuju njegovi učenici. Le Korbizje: Kapela Notr Dam. Ronšam Le Korbizije je stvorio mnoge značajne tekovine moderne arhitekture. Unapredio je arhitektonsku tehniku upotrebom prefabrikovanih i standardnih elemenata i rešio problem zaštite prozorskih okana od Sunčevih zrakova - bristolej, koji u arhitekturi tropskih i mediteranskih zemalja imaju prvorazredan značaj. U oblasti stambene izgradnje stvorio je jedinstvo stanovanja zamislivši da stambena građevina mora imati sve što će porodici omogućiti život dostojan čoveka. Svoju humanističku orijentaciju Le Korbizije je pokazao stvorivši proporcije na osnovu ljudske figure – modulor. I, konačno, čiste prave linije u arhitekturi Le Kobizije obogaćuje grubim, neobrađenim betonskim površinama, kao skulptoralnim elementima. Skulptoralni stil Le Korbizijeove arhitekture dostiže vrhunac u hodočasničkoj crkvi Notr Dam u Ronšamu.(Sl.159.) Izgrađena na vrhu brda, izlivena u betonu, ona ima krov u obliku čamaca i valjkaste tornjeve. Dok je spoljašnost oživljena svetlo-tamnim kontrastom, unutrašnji prostor je, zahvaljujući vitražima i naročitom obliku prozora, oživljen raznobojnom i u određene tačke usmerenom svetlošću, koja stvara tajanstvenu duhovnu atmosferu.

MODERNA UMETNOST NA TLU JUGOSLAVIJE SLIKARSTVO I SKULPTURA

SLIKARSTVO-Drugi period moderne umetnosti u Jugoslaviji koji je trajao od 1918. do 1941. godine, između dva svetska rata, mnogo je složeniji od prvog perioda, koji obeležava impresionističko slikarstvo boje i svetlosti. Taj period obeležen je previranjima, raznovrsnošću izraza i pravaca, naporom da se otklone konzervativna shvatanja i uhvati korak sa opštim kretanjima u savremenoj evropskoj umetnosti. Jedna od prvih tendencija koja je dominirala od 1920. do 1930. godine, kao odjek Sezanovog slikarstva i kubizma, mogla bi se zajedničkim nazivom označiti kao konstruktivizam. Dok je generacija slikara s početka XX veka prihvatila impresionizam preko Minhena i secesije, za tu drugu generaciju slikara između dva rata Pariz je postao izvorište iskustva i saznanja. Nova shvatanja, međutim, nisu sazrevala u dodiru sa kubizmom Pikasa i Braka, već sa umerenim kubizmom Andre Lota, kroz čiji je pariski atelje prolazio veći broj slikara iz Jugoslavije. To je kubizam u kome predmet nije razgrađen do apstrakcije, već je prepoznatljiv, preko krupnih geometrijskih volumena. Sezanizam, kubizam, pa i ekspresionizam prihvaćeni su različito, prilagođeni domaćim uslovima. Zajednički im je racionalizam u izgradnji slike i geometrijska forma kao zajednički predmet istraživanja. U Beogradu tu tendenciju predstavljaju Milo Milunović, Jovan Bijelić, Milan Konjović, Petar Dobrović, Marino Tartalja, Ivan Radović, Marko Ćelebonović, Petar Lubarda i Sava Šumanović. Najviše i najduže kubističku orijentaciju izrazio je Sava Šumanović u slikama Skulptor u ateljeu i Žena u pejzažu (sl. 160.). pokazuje tragove analitičkog kubizma. Druga njegova značajnija dela su: Doručak na travi, Pijana lađa, Fontana Ćetiri strane sveta, čitav niz pejzaža i drugih slika. Sezanovom slikarstvu najbliža su neka dela Mila Milunovića. Godine 1930. naslikao je Mrtvu prirodu sa violinom, jednu od slika njegove najviše zrelosti. Od 1931. godine najveći broj slikara koji su počeli kao konstruktivisti oslanja se na iskustva o boji Nadežde Petrović i Riharda Jakopiča i okreću se ka kolorističkom ekspresionizmu. Kako su većinom studirali na srednjoevropskim akademija - Prag, Krakov, Beč, Budimpešta - bio im je dobro poznat nemački ekspresionizam. Ćista i užarena, boja postaje sredstvo tragičnog i afektivnog

112

odnosa prema prirodi i čoveku, udaljava ih od određenog predmeta i teme i nastoji da izrazi iracionalne pobude stvaraoca. Osim unutrašnje vizije koja naše slikare povezuje sa ostalim impresionističkim umetnicima, tu postoji i etička komponenta. Jovan Bijelić svoje ekspresionističke pejzaže lokalizuje na Bosnu i Beograd, Milan Konjović na ljude i pejzaž Vojvodine. Bijelićevi pejzaži iz Bosne slikani su u njegovom beogradskom ateljeu po sećanju. Kao da dolaze iz neke noćne more sve je u njima uskovitlano, putevi, drveće i teški oblaci. U tom olujnom metežu, male kućice kosih krovova i crnih prozora deluju avetinjski. U sudaru sa crnim, boje dobijaju dubinu i potmuli zvuk. Milan Konjović je, kao i Sava Šumanović, bio učenik Andre Lota i, neposredno posle prvog svetskog rata, naslikao je nekoliko slika sa kubističkim obeležjima. Vrlo brzo u njegovom stvaralaštvu preovlađuje boja, fovistički čista i intenzivna. Nanesena u gustoj i neravnomernoj pasti, snažnim potezom, boja postaje skoro jedino sredstvo izraza. Crna linija, debela i iskrivljena, koja uokviruje bojene površine vodi, takođe, poreklo od fovizma. Iako uvek polazi od predmeta, ljudi i pejzaža, Konjović bojom stvara oblike koji su skoro na granici apstrakcije. (Sl.161.) Istih godina, ekonomske i socijalne krize izazvale su kod izvesnog broja umetnika potrebu da kritikuju društvo. U Beogradu su te težnje našle izraza u nadrealizmu Marka Ristića, Dušana Matića, Aleksandra Vuča i Radojice Živanovića-Noa. U toj grupi samo je Radojica Živanović bio slikar, ostali su bili pesnici i književnici. Daleko od Beograda, međutim, stvarala je fantastično slikarstvo, blisko nadrelaizmu,. Svetski putnik, Milena Pavlović-Barili je u svom sazrevanju najviše crpla iz zemlje svog oca, iz Italije. Poetska vizija renesansne Italije ima metafizički prizvuk na slici Kompozicija.(Sl.162.) Površine su glatke i sjajne, slika sija kao emalj. Socijalno orijentisani umetnici u Beogradu osnovali su 1934. godine grupu Život. Jezgro grupe činili su Mirko Kujačić, \orđe Andrejević-Kun i Stevan Bodnarov. Do početka drugog svetskog rata 1941. godine, članovi grupe Život najviše su postigli u umetnosti grafike. Grafika je zbog manjeg formata, mogućnosti umnožavanja i pristupačnije cene bila pravo sredstvo u ostvarivnju ciljeva socijalne umetnosti. I, najzad, četvrtu tendenciju umetnosti između dva rata predstavljaju kod nas slikari poetskog realizma ili intimizma. Zainteresovani za predmet i prostor u tri dimenzije koje modeluju bogatim i finim valerskim odnosima, ističući pri tom vrednost naslikane materije ali i plemenitost boje kao materije, oni slikaju enterijer sa figurom, mrtvu prirodu i gradski pejzaž, sa krovovima i fasadama kuća. Osamljenost, lično doživljeni prostori, svet iz kruga prijatelja i najbližih, rafinirani odnosi boja i valera, ona je sušta suprotnost svim tendencijama koje su potresale ukus i raspoloženje i publike i kritike. Predstavnici poetskog realizma su Marko Ćelebonović, Ivan Tabaković, Peđa Milosavljević, Nedeljko Gvozdenović i drugi. Peđa Milosavljević je slikar pariskih krovova i starih fasada svetlih boja, izuzetno retkih i probranih: sedefa, duvana, suve trave, svetlozelene, bez naglih prelaza, boje, koje uranjaju i slivaju se jedna u drugu, tako da se dobija utisak da su slikane u zamagljenoj atmosferi jedne bojeMotivi enterijera Marka Ćelebonovića su stari nameštaj, biste, slike, globusi, šah, predmeti koji su povod za organizaciju prostora, a motivi Ivana Tabakovića su gradski ambijent ulica i trgova Novog Sada. SKULPTURA-Iako moderna skulptura kod nas nije imala većih tradicija, desilo se da je u XX veku dala skulptora čija su dela u samom vrhu svetske skulpture i umetnosti. To je obimno delo Ivana Meštrovića, čiji rad ispunjava celu prvu polovinu stoleća. Već njegovo prvo značajno delo na početku veka - projekat i makete za Kosovski hram -ostavile su snažan utisak u zemlji i inostranstvu. Već u tom delu on je uspostavio prisan odnos između skulpture i arhitekture i taj spoj nastavio je da razvija i kasnije u Zdencu života u Zagrebu, Mauzoleju Račića u Cavtatu, Spomeniku Neznanom junaku na Avali, i u dvema konjaničkim statuama indijanaca na ulazu u Mičigensku aveniju u Ćikagu. Kao skulptor, kretao se između dve suprotne krajnosti: između naturalizma i stilizacije, između brutalnosti bujnih oblika i odricanja od modelacije i svođenjem na linearne i površinske reljefe. I jednom i drugom krajnošću Meštrovićevo delo se vezuje za secesiju,

113

naročito u skulpturama koje su rađene zajedno sa arhitekturom, što znači da su u njoj vidljivi uticaji starih umetnosti Egipta, Asirije, Vizantije i Mikelanđela. Meštrovićeva istinska snaga i herojska patetika, snaga volumena koja uspostavlja pravi odnos sa prostorom dolaze do punog izražaja u pojedinačnim skulpturama.(Sl.163.) U Beogradu, pored Meštrovića, stvarali su u provj polovini XX veka Toma Rosandić, Sreten Stojanović, Petar Palavičini i Rista Stijović. Toma Rosandić, Meštrovićev đak, umnogome i različit i sličan sa učiteljem, živeo je, od završetka prvog svetskog rata u Beogradu. Patetika, velike teme i idealizam pre označava kraj jednog perioda nego što otvara drugi. Dve grupe pred Narodnom skupštinom, koje je sam autor nazvao Igrali se konji vrani, iz 1937. godine, iako spadaju među najmonumentalnije skulpture u modernoj srpskoj umetnosti, još uvek su okrenute prema tradiciji više nego prema novom. Moderna srpska skulptura počeće sa generacijom posle prvog svetskog rata, sa Sretenom Stojanovićem i Ristom Stijovićem. Delo Sretena Stojanovića je obimno i raznovrsno. Radio je sitnu plastiku, portrete, monumentalne statue i spomenike velikih dimenzija, kako u okrugloj skulpturi tako i u reljefu. Skulptura Riste Stijovića je intimističkog, enterijerskog karaktera. Okrenut od zbivanja u modernoj evropskoj skulpturi ka egipatskoj, asirskoj i indijskoj umetnosti, njihovim stilizacijama i prenaglašenim uvijenim pokretima, stvarao je dela zatvorene forme, bez težnje za osvajanjem prostora. To su uglavnom figure žena i životinja. Najviše je radio u drvetu - orah, ruža, kruška - ali i u drvetu egzotičnih vrsta, kao što su eukaliptus i abonos, sa uvek prisutnom svešću o vrednosti materijala.

ARHITEKTURA XIX I XX VEKA U JUGOSLAVIJI

Po prirodi najtešnje vezana za život, arhitektura je, uz slikarstvo, bila najrazvijenija grana umetnosti u Srbiji u XIX veku. Zato njen razvoj nosi sva obeležja tipična i za slikarstvo tog razdoblja, s tim što je značaj stranih arhitekata bio veći od domaćih. Projekti su nabavljani u inostranstvu ili su naručivani od tzv. odomaćenih stranaca, a izvođači su bili domaći majstori. Na području Vojvodine su to bili pretežno nemci (Felber, Lang), i domaći inženjeri Laušević i Šuvaković. Oni su jedni od tvoraca čitavog niza crkvenih, vojnih i civilnih objekata u stilu austrijskog i mađarskog arhitektinskog nasleđa. U Srbiji se arhitektura svodila na obnovu u ustanku porušenih zgrada u stilu tradicionalnog balkanskog i orijentalnog neimarstva. Posle 1930. godine prodiru uticaji neoklasicizma u delima već pominjanih autora u Vojvodini. Prvi znaci romantizma osećaju se na mnogim zgradama u gradovima Srbije (Kapetan Mišino zdanje u Beogradu, (Sl.164.), crkve u Smederevu i Vršcu, Staro zdanje u Aranđelovcu i drugim). Krajem XIX veka u Srbiju i južnu Ugarsku prodiru nove ideje i pojavljuju se domaće arhitekteA. Bugarski, S.Ivačković, \. Molnar i drugi. Pored arhitekture sa elementima istoricizma pred sam kraj XIX veka pojvljuju se i secesija i sa njom uslovi za razvoj moderne arhitekture. Arhitektura u Jugoslaviji u prvoj polovini XX veka karakteriše napuštanje istorijskih stilova i preovladavanje secesije. Mnoge zgrade različite namene, izgrađene su u ovom stilu koji je naročito dominirao u gradovima Vojvodine. Mnoge od njih su i danas vrlo privlačna i atraktivna zdanja koja ulepšavaju ambijentalne celine Novog Sada, Subotice, (SL.165.) Sombora, Kikinde, Vršca i drugih gradova. Spontan i normalan razvoj gradova prekinut je prvim i drugim svetskim ratom, iz koga je Srbija izašla desetkovana u ljudima i porušenih gradova. I pored nekoliko darovitih arhitekata - Dragiša Brašovan, Milan Zloković i Nikola Dobrović - novi prodori u arhitekturi Srbije tekli su sporije nego u Hrvatskoj i Sloveniji.Poletan uspon ahritekture u Srbiji počeo je krajem 50-tih godina. Potpuna politička i kulturna otvorenost Jugoslavije omogućila je i domaćim neimarima da se bez ostatka uklope u sve tokove savremene arhitekture u svetu. Upotreba novih materijala, uz nove duhovne sadržine, odredila je smelošću konstruktivnih rešenja i sudbinu savremene arhitekture u Srbiji. Najznačajnije arhitekture su: Ivan Antić, Branko Žeželj, Bogdan Bogdanović, Spasoje Krunić i dr.

114

UMETNOST TREĆE ĆETVRTINE XX VEKA

Drugi svetski rat još jednom je, posle nepunih dvadeset godina, gurnuo čovečanstvo u novo krvoproliće koje je poprimilo oblik i karakter totalne kataklizme. Još pre početka rata, dolaskom i širenjem nacizma, veliki broj evropskih, prvenstveno nemačkih umetnika prešao je u Sedinjene Američke Države i doprineo da se u američkoj umetnosti razviju dva usmerenja - apstraktni ekspresionizam i geometrijska apstrakcija. Odmah po završetku rata ta dva usmerenja dominiraće kao enformel i kao optička umetnost. Enformel ili apstraktni ekspresionizam je širok pokret koji obuhvata različitu stvaralačku praksu. Koreni enformela ( ne-forme) nalaze se u nefigurativnoj umetnosti Kandinskog, u bojama Noldeovih i Ruoovih slika i u istočnjačkoj kaligrafiji, ali i u nesvesnom i automatskom stvaralaštvu nadrealista. Kod umetnika enformela naglasak je na samom procesu stvaranja, na slučajnosti, zbog čega se isključuje svaka priprema, iskustvo i zamisao. Nesvesno u enformelu izražava sama materija i to ne samo slikarska već svaka, bilo koja materija: pesak, metal, zemlja, staklo. Bogatstvo fakture, koje proizilazi iz istovremene primene različitih materijala, stvara ritam i kontrast. Slikarstvo postaje gest i akcija koja kontroliše rasprostiranja materije i mlazeve boje. To se slikarstvo vezuje za Amerikanca Džeksona Poloka, kome je bio cilj, kao što je sam govorio, da uđe u sliku i postane deo nje. Smatrao je sliku bićem koje ima sopsteni život i kojoj slikar jednim nesvesnim postupkom treba da omogući da dođe do izražaja. Beogradski enformel se pojavio krajem pedesetih godina. U delu nekih slikara beogradskog kruga enformela pojavili su se znaci, kao kod Turinskog, drugi su ispitivali prirodu materije, kao Mića Popović i mešali sa bojom šljunak, pesak, smolu, ili su komadi materijala - žice, pleha, drveta - ugazili u sliku. Slika više ne stvara iluziju materijala, već uvodi u sliku deo stvarne prirode, ponekad razorene sagorevanjem, izlomljene, zgužvane. (sl. 166.)U enformel-slikarstvu nema boje u tradicionalnom smislu reči. Preovlađuje crna i nešto malo bele, dve ne-boje. Paralelno sa enformelom i nasuprot njemu razvijala se optička umetnost ili umetnost novih vizuelnih istraživanja - op-art. Nasuprot uništenoj formi enformela, optička umetnost ima čvrst geometrijski poredak. Ona je takođe apstraktna, ali vodi poreklo od Mondrijana, De Stijla i istraživanja vođenih u Bauhausu. To je umetnost u čijoj organizaciji vladaju opšti geometrijski i matematički zakoni da bi snagom optičkog dejstva izazvali senzaciju pokreta i vibracija. Op-art u tome uspeva sistemom linija i osnovnih geometrijskih oblika: kvadrata, krugova i trouglova, prema unapred smišljenom ritmu. Linije ili geometrijske jedinice se u stilizovanoj perspektivi zgušnjavaju ili rasplinjavaju, odnosno povećavaju i smanjuju, tako da u mrežnjači oka stvaraju utisak pokreta i vibriranja, izazivajući ponekad neprijatnost i bol. Najznačajniji predstavnik op-arta je Viktor Vazareli. On je tvorac skoro svih vrsta optičkih pronalazaka. Svoja dela rasporedio je u grupe, od kojih svaka ispituje različite vidove optičkih iluzija. Neki, pravljeni za umnožavanje, pokriveni su providnim plastičnim listovima, koji imaju istu šaru kao i crtež, ali u obrnutom odnosu kao negativ-pozitiv. Ta dva crteža mogu da se sinhronizuju, zatim plastika može da se povlači gore-dole ili levo-desno, i tada se šara menja pred našim očima. Veliki broj Vazarelijevih dela sveden je na crno-belo,(Sl. 167.), a od šezdesetih godina, za iste optičke iluzije, koristi bogatstvo i sjaj boja. Za razliku od naglašene individualnosti umetnika enformela, Vazareli se svojim optičkim istraživanjima zalagao za univerzalnu umetnost, kao i Mondrian i umetnici Bauhausa, koja neće biti privilegija, elite, već sredstvo komunikacije svih ljudi tehnološke civilizacije. Slikarstvo i skulptura u klasičnom smislu reči bili su za njega prevaziđeni i tragao je za stvaranjem dela koje se može načiniti od standardnih elemenata geometrije, čije umnožavanje i pokretanje izaziva čitav niz preobražaja.

115

RAZVOJ POJEDINIH UMETNOSTI

POZORIŠTE

Ako se kao istina uzme ona stara da je "život jedno veliko pozorište u kojem svako odigra svoju ulogu", onda je pozorište staro koliko i ljudski rod. U užem smislu pozorište predstavlja mesto gde se prikazuju pozorišni komadi. Međutim, u širem smislu pozorište je umetnost glume, prikazivanja pozorišnih komada. Poreklo pozorišta je ritualno. Javlja se još u prvobitnoj zajednici kada su ljudi, predstavljanjem i igrom, pokušavali da umilostive sile prirode, bogove, slavili dobar ulov, prizivali kišu, pokušavali da shvate pojave kao što su zemljotresi, grmljavine... Preko religije i pozorišta čovek primitivne zajednice pokušavao je da reši svoje postojanje i poreklo. U osnovi postoje dva tipa pozorišta: azijsko i evropsko. Azijsko pozorište je starije i razvijalo se u Kini, Japanu, Indiji, Egiptu. Bitne komponente ovog tipa pozorišta su maska, šminka, pokretna bina (scena) i zavesa koja odvaja izvođače od gledalaca. Azijsko pozorište je podeljeno na činove, a najstariji oblici su "pozorište senki" i "pozorište lutaka". (Sl.168.) Koliko je duga tradicija azijskog pozorišta govori i podatak da su već 2500.g. p.n.e. stvoreni uslovi za razvoj ove umetnosti. Tada je već pozorišni komad koji se izvodi imao napisan tekst, uređeno mesto za izvođenje, glumce koji su bogato maskirani izvodili predstavu, a postojali su i brojni gledaoci i ljubitelji ove vrlo atraktivne scenske umetnosti. Istorijski osnov pozorišne tradicije u Evropi predstavljaju tragičke i komičke predstave koje se javljaju u Grčkoj u V v.p.n.e.

RAZVOJ POZORIŠTA U SVETU 1. Pozorište u Grčkoj - Najpre se javlja tragedija koja se razvila iz ditiramba (lirsko-horskog pevanja koje se izvodilo uz igru). Tragedije su se prikazilvale u toku svetkovina u čast Boga Dionisa, t.j. u vreme Velikih dionizijskih igara koje su se održavale svake godine u martu. Svaki pisac je tada podnosio pozorištu jednu teatralogiju (skupinu od 4 pozorišna komada - 3 tragedije i 1 groteska), a hor se sastojao od satira (divlji ljudi). Na tim svečanostima pojavljivali su se razni muzičari i svirali na različitim instrumentima. Slušaoci su tada padali u trans i tako dolazili u dodir sa božanstvom. Do 534. g.p.n.e., do pojave Tespisa, ditirambi trpe razne promene. Hor satira zamenjuje hor običnih ljudi koji izvode horske priče. Najvažniju ulogu imao je hor i njegov vođa korifej. Uspostavlja se pevajući odnos između hora i korifeja. Kasnije se hor raspada u poluhor. Tespis uvodi prvog glumca (Hipokrit) koji sada odnos sa korifejom uspostavlja govoreći. Glumci su bili samo muškarci. Najznačajniji pisci grčkih tragedija koji su teme svojih tragedija uzimali iz priča i mitova. Bili su: Eshil ("Okovani Prometej), Sofokle ("Antigona","Kralj Edip") i Euripid ("Bahantkinje"...). Predstave su se izvodile u posebno građenim pozorištima u Epidaurusu, Delfima, Atini, Olimpiji. Grčka komedija se razvila iz dionizijskog kulta - karnevalski tip. Dva najznačajnija grčka komediografa su Aristofan i Menandar . Glumci su u Grčkoj prvilegovana klasa. 2. Za razliku od grčkog, rimsko pozorište je do sredine I v.p.n.e. građeno od drveta i ti teatri su rušeni odmah posle izvođenja predstave. U drugoj polovini I v.p.n.e. gradila su se velika kamena pozorišta (Pompejev teatar u Rimu). Sa pojavom većih pozorišta glumci počinju da nose maske. Od

116

kostima nosi se kratka tunika preko koje je bio dug ogrtač. U Rimu su glumci retko bili slobodni ljudi, bili su nedostojni da nose oružje. Najveći glumac tog vremena bio je Roscije. Najznačajniji pisci bili su: Plaut i Seneka ("Medeja", "Fedra", "Edip")Posle propasti rimskog carstva i najezde varvara nastaje u istoriji pozorišta prazan prostor. 3. Pozorište u srednnjem veku.Srednji vek zaustavlja razvoj pozorišta za šta je postojalo više razloga : monoteizam i poziv crkve na asketizam, a pre svega verovanje da je pozorište ostatak paganskog, nekulturnog. Međutim, pozorište delimično ipak postoji. Postojale su cirkuske akrobate, žongleri, histrioni, špileri koje je crkva proganjala i zbog čega, početkom XII v. oni osnivaju bratstva - prve profesionalne glumačke družine (Pariz, London, Čester).Borbu protiv paganskog pozorišta crkva vodi stvaranjem pozorišta obreda, očišćenja - liturgijskih drama. Ovi obredi imaju teatarsko obeležje izvođeno u obliku dijaloga.Održavani su na latinskom jeziku koji narod nije razumeo, te crkva menja latinski jezik u jezik naroda,a prostor za izvođenje premešta iz crkve koja je postala preuska za liturgijske obrede i izmešta ga u manastirska dvorišta, a kasnije na gradske trgove. Pozorište je u XIV i XV v. imalo zadatak da zadovolji potrebe za duhovnim i moralnim okrepljenjem i potrebu za zabavom i smehom. Zato je pozorište tog vremena religiozno i komično.Najznačajniji srednjovekovni pozorišni oblici su: misterije, mirakuli i moraliteti (religijskog sadržaja sa temama iz Biblije i žitija svetaca) i farse i sotije (komičnog sadržaja).(Sl.169.) 4. Pozorište renesanse. U skladu sa opštim procvatom i preporodom, pozorište se okreće čoveku u velikom humanističkom pokretu u kojem dolazi do ponovnog oživljavanja antičkog pozorišta. Osnovni pozorišni oblik je komedija iz koje će se kasnije javiti tragedija i drugi dramski oblici. Postoje tri vrste komedije: 1. komedija erudita 2. pučka komedija i 3. commedia dell' arte. Komedija erudita otkriva negativno u društvu i njegove nosioce izvrgava ruglu. Pučka komedija pisana je na narodnom jeziku. Obilovala je lascivnostima i psovkama. Najznačajniji deo renesansnog pozorišta je commedia dell' arte. Bila je pučkog karaktera i izvodila se na vašarima i drugim narodnim skupovima. Obeležja ove komedije su: profesionalizam, maske i improvizacija. Glumci su oči pokrivali maskama, dok su im usta i nos ostajali slobodni. Od početka XVI v. i u Francuskoj počinju da se okupljaj prve profesionalne družine glumaca. Jedna od takvih družina bila je "Bratstvo Hristovog stradanja" koje je prikazivalo misterije, mirakule i farse. Svoje predstave su izvodili u Burgunjskoj palati. Bratstvo je imalo monopol na izvođenje predstava u Parizu. 5. Pozorište XVII i XVIII veka. Karakteristike francuskog pozorišta XVII v. ogledaju se u klasicizmu čiji je najznačajniji predstavnik Molijer ("Uobraženi bolesnik"). U to vreme po prvi put i žene izlaze na scenu. Pravila svake dobre drame u to vreme u Francuskoj su bila: 1. Jedinstvo mesta - ne promenjena scena kroz sve činove predstave; 2. Jedinstvo radnje - radnja se zasnivala na jednom sukobu, postojao je jedan glavni događaj bez

sporednih radnji; 3. Jedinstvo vremena - vreme od jednog dana i jedne noći; 4. Pravilo istinitosti i uverljivosti - sve je moralo izgledati kao pravo; 5. Pravilo doličnosti - na sceni se nije smelo prikazivati ništa nepristojno. Posle Molijerove smrti nastaje comedie Francaise. (Sl.170.) Najznačajniji glumci tog perioda su Luj Leken i Kler Kleron koji uvode novine i kostime - kombinacija dvorske toalete i elemenata istočnjačkih egzotičnih kostima najčešće kineskih i turskih. U XVIII v. nastaje bulevarsko pozorište, drugorazredno pozorište u smislu kvaliteta. Koristilo je tehničke novine, optičke efekte... Najznačajniji autor je Volter ("Kandida").

117

U to vreme pozorišna umetnost se razvija i u Španiji i Nemačkoj. Autori u Španiji su: Migel Servantes, Lope de Vega i drugi. U Engleskoj se pozorišna umetnost razvila u XVI veku, u Londonu gde su se izdvojile dve pozorišne družine čiji je član, glumac i dramski pisac bio Viljem Šekspir, najveći dramski pisac Engleske i čitavog sveta. Glumci su za izvođenje svojih predstava koristili dvorišta gostionica,sve dok londonske vlasti nisu to zabranile.To je dovelo do izgradnje pozorišta trupe Lorda Komornika i drugih pozorišta.Šekspir, koji je o čoveku uopšte i njegovoj prirodi u svojim delima rekao više nego svi ostali pisci, ostao je enigmatska ličnost. Njegova dela su: komedije -Ukroćena goropad, San letnje noći, i druge; i tragedije- Romeo i Đulijeta, Otelo, Hamlet, Magbet...; istorijske drame -Ričard II i III; poeme -Venera i Adonis, Soneti i mnoga druga dela koja se i danas vrlo uspešno izvode na scenama pozorišta celog sveta. U XVI v. i u Rusiji se razvija pozorišna umetnost. Međutim, u vreme romantizma pozorište se razvija na delima značajnih pisaca kao što su Puškin, Ljermontov, Gogolj, Ostrovski, Turgenjev. Od 1880. u Rusiji je sve veći interes za događanja u teatrima Evrope. Razvija se ruska opera. Razvija se i ruski realizam čiji je predstavnik Stanislavski, vrlo značajna ličnost u istoriji pozorišta. Razrađivao je pitanje kako da glumac svojevoljno, a ne slučajno uđe u ulogu. Govorio je o preživljavanju kao osnovnom sredstvu realističke glume.(" Glumac mora da doživi, preživi iste strasti kao i lik koji tumači, kako bi u njega udahnuo život"., dalje je govorio: "Nema velikih i malih uloga, ima samo velikih i malih glumaca, i - Ja ne volim sebe u pozorištu, već pozorište u sebi". Stanislavski je želeo da u praksi dokaže svoje teorije o umetnosti glume i u Čehovoljevoj drami Galeb našao je idealno sredstvo. U to vreme značajna imena za svet pozorišta bili su Henrih Ibzen, August Strinberg, Džordž Bernard Šo. Posle njih dolazi mali predah u vidu neoromantizma i autora kao što su Edumnd Rostan ("Sirano de Beržerak"), Oskar Vajld, Edvard Gordon Kreg, Maks Rajnhart. Dve najveće glumice polovine XIX i početka XX v. bile su Sara Bernar (francuskinja) i Eleonora Duze (italijanka). 6. Pozorište XX veka. Novine u pozorište XX v. uvodi Nemačka, kroz političko pozorište. Putem pozorišnih predstava vršena je propaganda klasne borbe proleterijata...Najveće ime bio je dramaturg, pisac, reditelj Bertolt Breht (Bal, Prosjačka opera, Majka hrabrost i njena deca). Van Evrope, koja je do XX veka dominirala u kulturnom razvoju, pozorišna umetnost se, kao i ostale umetnosti širi i na druge kontinente, a pre svega u Ameriku. Najznačajniji autori američkog pozorišta XX veka bili su: Judžin O'Nil (Dugo putovanje u noć), Artur Miler (Smrt trgovačkog putnika, Veštice iz Salema...),Tenesi Vilijams (Staklena menažerija, Mačka na usijanom limenom krovu, Tramvaj zvani želja, Tetovirana ruža...). Mnoga od ovih dela se danas ne samo izvode na najčuvenijim scenama, nego su i jedna od najomiljenijih pozorišnih dela kako za umetnike, tako i za publiku.

TURISTIČKA PREZENTACIJA POZORIŠTA Mnoga pozorišna dela, od Grčke do danas, još uvek se izvode u sadašnjim pozorištima. Za te predstave su se oduvek, i danas gradile specijalne zgrade i scene, uvek impozantne, lepe. Mnoge gradove i danas krasi arhitektura velelepnih arhitektonskih zgrada. (Sl.171.) Tradicionalno bogato, ili moderno jednostavno, elegantno, uređene scene pozorišta doživljavaju različite postavke, interpretacije i uspehe. A pozorište? Pozorište ne predstavlja ništa, ono jeste nešto: nema izmišljotine, postoji samo stvarnost, događaj, happening. (Sl.172.) Da li pozorište kao scena, kao umetnost, kao happening može biti turistički interesantno? Da li turisti koji obilaze gradove i prostore sveta imaju, bar nekada, kao osnovni ili jedan od motiva, motiv da posete neku pozorišnu predstavu, festival, glumačko izvođenje? Sigurno da imaju. Za

118

precizne tvrdnje u ovom momentu ne postoje i odgovarajući podaci. Ali se sa sigurnošću može tvrditi da je turistička prezentacija pozorišta prisutna u mnogim turističkim putovanjima - nekada samo kao sastavni deo fakultativnih poseta, nekada kao deo razgledanja pozorišta kao građevine, spomenika kulture, ali vrlo često i kao osnovni motiv putovanja u neke druge prostore. Večeri poezije, kazivanja, gostovanja pozorišnih umetnika, premijere ili obnovljene premijere poznatih pozorišnih komada, pozorišni festivali tipa BITEF-a, Dana Bertolda Brehta, Sterijinog pozorja, i mnogih drugih manje ili više poznatih - čest su motiv posete turista. Mnogi veliki gradovi Evrope i Amerike u danima slabije posećenosti turista osmišljavaju pozorišne predstave, festivale, letnje pozorišne igre i druge oblike prezentacije pozorišne umetnosti u cilju povećanja pre svega kulturnih vrednosti grada, ali i atraktivnosti tog grada za turističke posete. Tu su pozorište i turizam na istom zadatku. Za uspešnu kulturološku i turističku prezentaciju pozorišta i svih ostvarenja scenske umetnosti neophodno je da ta ostvarenja, ali i prostori u kojima se odvijaju budu za to adekvatno opremljeni, uređeni i za posetioce osposobljeni. Za to je neophodno stalno pratiti uspešnost prezentacije, zadovoljstvo publike, njihova očekivanja i po mogućnosti truditi se da se zadovolje sva ona očekivanja posetilaca koja ne remete osnovne vrednosti pozorišnih ostvarenja i njihov kulturni značaj. Na kraju da se podsetimo: turistička prezentacija pozorišta može biti

• sastavni deo redovnih ili fakultativnih poseta u toku turističkog putovanja, • deo turističkih razgledanja gradova u smislu razgledanja spoljneg izgleda i

unutrašnjosti pozorišta kao građevine, spomenika kulture, a • može da bude i osnovni motiv putovanja ukoliko se radi o posebnim segmentima

posetilaca i ukoliko se radi o prisustvovanju premijerama, festivalima, gostovanjima poznatih pozorišnih umetnika...

• mogu da budu i kružna turistička putovanja koja za motiv putopvanja imaju pozorište (umetnike, objekte, ostvarenja)...

Oblici turističke prezentacije pozorišta mogu biti:

• redovne predstave (sa i bez gostovanja poznatih umetnika), • mala scenska izvođenja, monodrame, aktivna pozorišta na različitim mestima i

prostorima, • večeri poezije, kazivanja, u turističkom mestu • gostovanja pozorišnih umetnika, • premijere ili obnovljene premijere poznatih pozorišnih komada, • pozorišni festivali kao najkompleksniji, dužeg trajanja sa više učesnika i sotvarenja čime se dobija na atraktivnosti za širu publiku.

119

MUZIKA

Vrlo je teško jednostavno reći ono što je opšte, večito, izvorno. Osnovna tri filozofska pitanja na koja se još uvek traže odgovori su: šta je to kosmos, šta je to život i šta je to muzika? Jednostavnim enciklopedijskim rečnikom rečeno

muzika je tonska umetnost čija su izražajna sredstva ritam, melodija, harmonija, jačina i boja tona. Muzika je dakle umetnost u kojoj muzički stvaraoci, umetnici svoje doživljaje, svoje viđenje sveta i istine izražavaju pomoću tonova.

Nekada je muzika bila vrlo značajna stvar, čijim su se poreklom i suštinom bavili najznačajniji filozofi, naučnici, umetnici. Samo poreklo reči (od grčke reči musa- zaštitnica, boginja), kao i činjenica da je od devet grčkih muza, sedam štitilo umetničke discipline vezane za muziku, govori nam o značaju koji je muzika imala. Taj značaj potvrđuje i veliki filozof Platon, koji je govorio: "Što je u državi bolja muzika, bolja će biti i država". U modernom svetu muzika je najmanje filozofsko pitanje. Ona je vid zabave, predmet biznisa, simbol društvenog statusa, stila života. Muzikoligoja je nauka koja se bavi proučavanjem muzike u najširem smislu. Sigurno je da je muziku lepše doživljavati nego o njoj misliti. Međutim, na ovom mestu treba izneti kako je nastala muzika, kakva je ona i kakav značaj ima. Šta je muzika i kakvo joj je poreklo? Muzika je nematerijalna, duhovna, emotivna. Njen osnovni elemenat je zvuk-ton. Postoje različite teorije o postanku muzike. Herbert Spenser, engleski filozof i sociolog, evolucionista, je smatrao da je ljudski poj plod viška energije i da se javlja u trenutku afekta, kada intenzivnost emocija izaziva spuštanje i dizanje glasa. Posle njega, Čarls Darvin, je pokušao protumačiti biološkim putem, te je smatrao da je muzika sredstvo da se živa bića, suprotnih polova, međusobno privlače, kao kod životinja. Ekonomist Karl Biher je ukazivao na vezu muzike i proizvodnje, odnosno da je muzika povezana sa razvojem ljudskog društva, odnosno da muzika prati čoveka u radu u odnosu na nepooznate sile i u drugim prilikama. Prvobitnu muziku ne poznajemo, ali su kasnija proučavanja odbacila ova jednostrana tumačenja. Savremena istraživanja muzike primitivnih plemena koja i danas žive u Africi, na Novom Zelandu, Južnoj Americi, dovode u vezu muziku tih plemena sa prvobitnom muzikom, te otuda stav da je muzika pratila čoveka u svakodnevnim zbivanjima, od njegovog postanka.

RAZVOJ MUZIKE U SVETU Koji su zapravo činioci nastanka muzike teško da će se ikada moći dokazati. Možda to i nije bitno. Činjenica je da je muzika bila, jeste i biće nerazdvojni deo života čoveka. Osnovni izvori za proučavanje razvoja muzike su: zapisi na istorijskim dokumentima (slikama od praistorije pa nadalje, u tekstovIma); ostaci različitih prvobitnih instrumenata-udaraljki, zvečki i sl.; proučavanje i praćenje razvoja muzike sadašnjih plemena. 1. Muzika prvobitnog društva. Muzika se u početku nalazila u Sinkretičkom stanju odnosno u sklopu sa drugim umetničkim manifestacijama (poezija, ples, mimika). Muzika tog doba predstavlja melodijski i ritmički organizovan govor koji je pre svega spontani izraz povišenih emocionalnih stanja. Muzika je takođe i deo magijskih obreda, ali i radnog procesa. Razvoj muzike je započeo pevanjem u kojem se oseća bogatstvo i sloboda ritma tih drevnih melodija. U početku se manje osećala usaglašenost između pevanja i telesnog ritma. Kasnije, otkrićem ritmičkog ponavljanja sve više se teži jedinstvu pevanja i lupkanja na različitim instrumentima. Prvobitni

120

instrumenti su bili različite zvečke, čegrtaljke, tučkovi, bubnjevi. Pevanje je bilo u heterofoniji, odnosno više pevača u različito vreme su izvodili istu melodiju. U daljem razvoju ton i reč se odvajaju od plesnog pokreta, muzika prestaje da bude sinkretička.. Opseg melodija se širi i tada se javlja prvo pentatonička lestvica (sa pet tonova). Za jedno sa lestvicom pojavljuje se i višeglasje, a takođe se pronalaze i novi instrumenti, prvo duvački, a zatim i gudački. 2. Muzika drevnih kultura. U zemljama starih istočnih civilizacija postojali su razvijeniji uslovi razvoja muzike, kao i ostalih umetnosti Takođe iz tih civilizacija su ostali pouzdaniji izvori na osnovu kojih se može proučavati muzika. To su slike, crteži, skulpture, reljefi, pisani tekstovi (stare drevne knjige Mesopotamije, Kine, Indije, Egipta). Najznačajnije za sve ove kulture je da dolazi do cepanja muzičkog života na muziku vladajuće klase, a često takva muzika postaje postaje službena muzika države izvođena na dvorovima, religijskim muzičkim manifestacijama. S druge strane u narodu živi vlastita muzika, koja je kolektivna i takva ostaje sve do današnjih dana. U Egiptu su postojali profesionalni muzičari, cenjeni na faraonovom dvoru. Egipćani su imali različite instrumente, pored uobičajenih još i harfa i hidraulične orgulje. Osnova muzičke teorije je bila pentatonička polustepena lestvica, koja se i danas primenjuje u muzici iz tih drevnih vremena. Kina, kao tada vrlo razvijena civilizacija, nije imala psebno izražen muzički razvoj. Muziku su upražnjavali svi slojevi, koristeći pentatonsku lestvicu, koja daje jednoličnu muziku koja se i danas koristi. Najznačajnije je što su imali razvijene udaraljke, kao što je poznati kineski gong - tam-tam, veoma prodornog i plemenitog zvuka. Indija, zemlja velikih klasnih razlika imala je i raznoliku razvijenu muziku, karakterističnu za pojedine klase, a razlikovala se i duhovna od svetovne muzike. Pradavno je poznavanje lestvice od sedam tonova i karakteristično korišćenje žičanih instrumenata. U Palestini (Izraelu), muzika je bila sastavni deo državnog i verskog rituala. Posebno je negovano vokalno jednoglasje iz kojeg je kasnije nastala i danas specifična hrišćanska duhovna muzika. U staroj Grčkoj je muzika, kao uostalom i sve umetnosti i aktivnosti čoveka imala izuzetan značaj. Muzika se razvijala kao teorija, filozofija i kao umetnički pravac. Koliki je značaj muzika imala vidi se i iz reči velikog filozofa Platona: "Što je u državi bolja muzika, bolja će biti i država". Omiljeni instrumenti su bili lira i kitara, kao žičani i aulos kao duvački instrument. Najomiljenije je bilo pevanje uz kitaru, a u instrumentalnoj muzici se više poštovalo sviranje na aulosu. U staroj Sparti je bilo popularno i horsko pevanje. Sintetički karakter grčke tragedije uticao je više puta u istoriji razvoja muzike na pojavu različitih muzičkih oblika, pre svega opere. U Grčkoj su orgnizovana takmičenja u muziciranju, pevanju, govorništvu sa muzičkom pratnjom, a postepeni pad u razvoju muzike oseća se posle 450. godine, koji je trajao za sve vreme Rimske imperije. Stari rimljani su preuzeli sve osnoivne elemente u muzici od Grka i gotovo ništa dalje nisu razvijali. 3. Muzika srednjeg veka i renesanse. U muzici srednjeg veka nisu se događale bitne promene. Najveći uticaj na razvoj muzike imala je država, narod i crkva. Crkva je imala najvećeg uticaja na razvoj, te muzika, koja još uvek nije estetska potreba, više je religiozni kult i društveno ophođenje. Tako je Papa Grgur I (VI v.) sakupio i objavio napeve koje treba pevati na crkvenim svečanostima, a koja su izvođena u jednoglasj. Od tada crkveno pevanje - gregorijansko se uvek izvodi u jednoglasju. Početkom XI veka pojavljuju se i prvi notni znaci sa jednom uspravnom crtom koja je pokazivala visinu tona i jednom horuzontalnom crtom koja je fiksirala ton. Do tada su se koristile neume koje su označavale dizanje i spuštanje melodije, a bile su slične stenografskim znacima. Sem crkvene, razvijala se i narodna muzika koju su izvodili ulični pevači. U XI veku dolazi i do pojave višeglasja, prvo jednostavnog, a zatim od XII i XIII veka u Francuskoj razvijeno višeglasje ili "ars antiqua". Od XV do XVII veka domunaciju u muzičkom razvoju imala je Holandija, zemlja u kojoj je građanska klasa dominirala i koja je uticala na građanski razvoj ne samo muzike nego i ostalih umetnosti.

121

Muzička renesansa se javila nešto kasnije nego u likovnim umetnostima i trajala je od XVI do XVIII veka. Osnovne karakteristike su humanizacija i preporod narodne muzike, pojava brojnih instrumenata koji su neki domaći, evropski, a neki prodiru iz azijskih zemalja (gudački). U renesansi instrumenti nemaju više podređenu ulogu, a muzika u celini otkriva čoveka, prirodu, ljudske običaje. Postepeno iz muzike izbija subjektivnost doživljaja i progovara ličnost umetnika. Crkvena muzika je više razvijala u Italiji gde je stvarao najveći majstor vokalne duhovne muzike Đovani Pjerluiđi da Palestrina. U svetovnoj muzici se razvija madrigal, kao vokalna renesansna forma. Krajem XVI veka iz monodije se razvija opera, kao veza dramske umetnosti i muzike. 3. Muzički barok. U periodu muzičkog baroka (XVII i početak XVIII veka) ne dominira više duhovna, već svetovna muzika, a takođe se povećava i značaj pojedinca kao umetničkog pojedinca. U teoriji se razvila harmonija kao nauka o akordima i zakonima njihovog međusobnog povezivanja. Barokna melodija je asimetrična, ona je i monodija i polifonija. Osnovni muzički oblici su: fuga - polifona crkvena forma; instrumentalna muzika - svite, sonate, koncerti, a najpoznatiji autori su Koreli, Vivaldi, Skarlati; zatim opera kao muzičko-scenska vrsta (Monteverdi - "Orfej"); zatim balet koji se razvio iz plesnih dvorskih svečanosti i oratorijum koji je bio vokalna forma (pevači solisti i hor) sa pratnjom orkestra, ali bez dramske razrade i scene kao kod opere. Najznačajniji stvaraoci muzičkog baroka su Bah i Hendl. Johan Sebastijan Bah (1685.-1750.) ujedinio je muzička iskustva više naroda (Francuske Italije), stvorivši muziku koja bazira na melodijama narodnog izraza, a koja se pretežno izvodi na orguljama. Pisao je fuge, koncerte i dve pasije. Bah je i danas jedan od vrlo slušanih i izvođenih majstora, a najomiljenije su njegove fuge koje se izvode u muzičkim dvorana i crkvama u celom svetu, svuda gde ima orgulja. Georg Fridrih Hendl pisao je muziku laganiju, pristupačniju masama. Značajniji su mu oratorijumi i opera Julije Cezar. 5. Muzička klasika. Razdoblje klasične muzike je XVIII vek, vek u kojem su stvarali nemački kompozitori Hajdn, Mocart, Betoven i Gluk. Od muzičkih formi dominira opera kod koje se razlikuje: opera seria (ozbiljna opera) i opera buffa (komična opera). Razvija se takođe i instrumentalna muzika koja je jenostavna i pregledna. Od muzičkih formi komponuju se i izvode koncerti, sonate, simfonije, kamerna muzika (kvarteti i tria). Najstariji od muzičara ovog perioda je Jozef Hajdn koji je pre svega radio instrumentalnu muziku. Njegov opus je više od sto simfonija, a poznati su mu i koncerti. Stariji od dva velikana muzičke klasike je Volfgang Amadeus Mocart, rođen u Salcburgu 1756.g., a umro 1791. Neobičan, buran i haotičan život Mocarta je poznat i širokoj publici, zahvaljujući filmu "Amadeus". Njegov opus je iznad tog filma, iznad vremena u kojem je živeo. Registrovano je više od 600 opusa: 40-tak simfonija, (Praška, Hafner), na desetine koncerata (samo 25 za klavir), 22 klavirske sonate, 45 violiniskih sonata, mise, velika misa "Rekvijem", 19 muzičko-scenskih dela, i jedna opera "Čarobna frula". Muzika Mocarta je voljena uvek i svuda izvođena, lagana za slušanje, čak i za muzički neobrazovane. Drugi velikan muzičke klasike je Ludvig van Betoven (1770.-Bon, 1827.-Beč). Nijedan kompozitor nije, svojim stvaralštvom tako jasno obeležio granicu između dva razdoblja u razvoju muzike. S jedne strane sintetizovo je iskustva i domete svojih prethodnika, a istovremeno je razvio nove umetničke ideje i ukazao na puteve muzičke umetnosti za XIX vek ili za budućnost. Svojim delima dokazivao je u muzičkoj umetnosti potrebna primarnost sadržaja, misli, odraz ljudske stvarnosti. On je čak i prirodu u muzici ocrtavao kroz prizmu ljudskog doživljaja. Betoven je pravi klasik muzike. Stvorio je opus najrazličitijih formi, među kojima dominira instrumentalna muzika. Verovatno nema čoveka koji nije čuo za Petu ili Devetu simfoniju. Ali sem njih Betoven je stvorio i sledeća najznačajnija dela: ukupno devet simfonija (a stvaranje desete je prkunila smrt), 5 klavirskih i jedan violinski koncert (Klavirski koncert u B molu); 32 klavirske sonate; 1 gudačkih

122

kvarteta; jedina opera "Fidelio" i "MIssa solemnis".Njegovo stvaralaštvo je u pravom smislu bilo na pragu romantike. 6. Muzika XIX veka - romantika. Prve polovine XIX veka ceo umetnički svet je uhvatio jedan građanski kulturni pokret, nazvan romatika, koji je u muzici doneo sigurno najbogatije i najkvalitetnije stvaralaštvo brojnih muzičara. Među današnjom publikom, romantika je nesumnjivo napopularnije muzičko razdoblje, pogotovu na području orkestralne i operske muzike. Pravac romantike je razvio građanski stalež, približivši muzičko stvaranje narodu, njegovim intimnim doživljavanjima i upotrebi.. Razvila se orkestralna i operska muzika, kao i druge muzičk eforme za čije je izvođenje organizovan čitav niz priredbi dostupnih svakom građaninu. Bitni su i izvođači i delo. Značajno je što se razvija muzika ne samo u "velikim" kulturnim sredinama, nego i u "malim narodima". Najznačajniji muzičari romantike: 1. Franc Šubert -(1797.-1828.),stvarao laku muziku za pevanje i klavir, popevke, kao i 8

simfonija; 2. Robert Šuman - (1810.-1856.) misaono dubok, složeniji umetnički doživljaji, psihološke

drame; stvorio 250 popevki,(ciklus Pesnikova ljubav), instrumentalnu muziku na klaviru, (Karneval), kamernu i orkestralnu muziku, 4 simfonija, koncerte.

3. Frederik Šopen - (1809.-1949.) najznačajniji poljski kompozitor, prvi u plejadi umetnika malih naroda. Stvarao je verovatno najpoetičniju muziku, trajno živu sa puno muzičke fantazije. Stvarao je isključivo klavirsku muziku: balade, poloneze,valcere, etide, sonate, preludije. Natnačajniji su mu klavisrki koncerti.

4. Od ostalih kompozitora treba spomenuti: Feliksa Mendelsona - pisao 4 simfonije, uvertire, koncerte sa lirskim raspoloženjem. Zatim, Franc List mađarski pijanista i kompozitor (sonate, etide, mađarske rapsodije, po kojima je čuven,koncerte). Među romantičarima instrumentalne muzike treba spomenuti i italijanskog kompozitora Nikolu Paganinija.

Romantični XVIII vek, je i period povećanja značaja opere, koja je najbolje oslikavala kulturno-istorijske prilike tog perioda. U Nemačkoj su stvarali Karl Maria Veber, kao stvoritelj nemačke romantične opere, i Rihard Vagner, koji se smatra reformatorom opere XIX veka. Za potpunu interpretaciju opere tražio je potpunu sintezu svih umetnosti: muzike, glume, slikarstva i arhitekture. Italijansku romantičnu operu predstavljaju Goačino Rosini (Seviljski berberin), i Đuzepe Verdi - jedan od najvećih operskih stvaraoca. Napisao je 7 opera (Rigoleto, Trubadur, Traviata, Aida, Otelo...). U Italiji su stvarali još Doniceti i Belini. Francuska, zemlja velike Revolucije, je bila središte pojave muzičara koji su rasčlanili operu na vrste u odnosu na tematiku. Tako se razlikuju - Opera comique, Velika opera , opera i opereta, koje svaka na svoj način oslikava burne, komične, romantične ili druge prilika francuskog društva. Najznačajniji stvaraoci su: Hektor Berlioz, Šarl Guno (romantična opera Faust) i Žak Ofenbah (romantična opera Hofmanove priče). Slovenske zemlje stupaju na muzičku scenu relativno kasno, tek sredinom XIX veka. Dugo je zadržana crkvena muzika, ali narodna pesma je bila ta koja je postala oslonac slovenske umetničke muzike. Prvi je tom putem pošao Mihail Ivanovič Glinka, zatim Nikolaj Rimski Korsakov, a verovatno najistaknutije mesto, ako ne i u teoriji, ono sigurno kod ljubitelja lagane romatične muzike Petar Ilič Čajkovski (1840.-1893.) Njegova muzika iskazuje dubinu i bogatstvo ruskog folklora, savršenu romantičnost i širinu ruske duše. Njegov opus je: 6 simfonija (Patetična), koncerti za violinu ili klavir i orkestar, veoma omiljeni i rado slušani i danas, zatim opere (Pikova dama, Evgenij Onjegin), pa verovatno najčuveniji balet Labudovo jezero. Osim njih, treba spomenuti i rusa M.P. Musorgskog ,zagrebčanina V. Lisinskog, zatim čehe Bedžika Smetanu (ciklus Moja domovina) i Antonina Dvoržaka (opera Rusalka).

123

7. Muzika s kraja XIX i u XX veku. Pred kraj XIX veka naslućuju se nova muzička vreme, realistična i kasnije impresionistička. Promene se prvo javljaju u Francuskoj koja je tada preuzela dominaciju u kulturnim zbivanjima. Modest Musorgski, a zatim ŽorŽ Bize, u životom nabijenoj operi Karmen i Kamij Sen-San (opera Samson i Dalila) svojim delima su prvi realizatori novih tendencija koje su polako uvele u muzički impresionizam sa Klodom Debisijom, kao jedinim predstavnikom (Popodne jednog fauna). Krajem XIX i na prelazu u novi vek stvarali su u Italiji Pjetro Maskani, P. Leonkavalo, i veliki majstor opere iz koje struji finoća romanskih naroda Đakomo Pučini (opere- Manon Lesko, La boeme, Toska, Madam Baterflaj,Turandot). U Nemačkoj stvaraju sa jasnim prizvukom modernih stremljenja u muzici Gustav Maler, Maks Veber i Rihard Štraus, koji je, svojim ekspresionizmom najviše ušao u XX vek, (simfonije Don Žuan, Magbet, Don Kihot...). Tokom XX veka, muzika kao i ostale umetnosti, ali i ceo život ima vrlo burne, dinamične brze promene. Umetnici traže svoj individualni izraz, nisu opterećeni muzičkim ili drugim kanonima. Umetnička muzika, koja je nastavak muzike ranijih perioda se polako, ali sigurno odvaja od publike. Muzika je sklop disonantnih sazvučja, individualni doživljaj umetnika, koji ne teži da zadovolji slušaoce. Udaljavanju ove muzike od publike doprineli su i tehnički pronalasci (radio, gramofon, radio, film, a sada i kasetofoni, CD-diskovi, pa i kompjuter). Oni, kao prenosioci zvuka, a time i muzike dovode muziku do kuće, do sobe, do slušaoca, koji više ne mora da doživi društveni doživljaj (scensko živo izvođenje) da bi uživao u muzici. Stvaraoci, sada nazvane "klasične" muzike su brojni, u svim zemljama, na svim kontinentima. Možda su najznačajniji muzičari sledeći: Bela Bartok (Mađarska), Manuel de Falja (Španija), Igor Strvinski (Poljska), Anton Veber (Nemačka), Moris Ravel (Francuska), Otorino Respigi (Italija), Aleksandar Glazunov (Rusija), Aram Hačaturjan (Rusija), Bendžamin Britn (Engleska), Jan Sibelius (Poljska, Finska), a iz sadašnje i bivše Jugoslavije - Kornelije Stanković, Stevan Mokranjac, Isidor Bajić, Jakov Gotovac, Josip Slavenski. Značajno je da se, pored ove "klasične" muzike u XX veku stvaraju mnogi muzički oblici koji su zauzimali mesto kod publike umesto dotadašnje klasične muzike. Javlja se zabavna muzika ili muzika za razonodu, sa više pravaca, oblika, koji se smenjuju sve do danas. Počelo je sa plesnom muzikom Štrausa,u Evropi, džezom u Americi, dalje su se javljali bluz, rok, pop i sadašnje moderne forme. Pored ove zabavne, i klasične i dalje živi i narodna muzika specifična za svaki narod i omiljena u njemu. Brojni su kompozitori, izvođači, a i načini interpretacije i izvođenja bezbrojnih muzičkih dela današnjice. U ovom kratkom pregledu ih je nemoguće sve navesti, čak ni deo. Bitno je da oni obeležavaju epohu u kojoj živimo, da stvaraju muziku koja ispunjava dušu, srce, mozak, ispunjava koncertne, pozorišne sale, ali i stadione i čitava polja. Neka od ostvarenja polako postaju savremena klasika (Bitlsi, američki džez i bluz izvođači, na primer), a neka se prepuštaju zaboravu. Muzika je sigurno bila, jeste i biće sastavni deo svakodnevnog života svakog čoveka.

MUZIKA U SRBIJI Vodi poreklo iz postojbine starih Slovena, koji su, dolaskom u krajeve koje danas naseljavaju Srbi, sa sobom doneli svoje ritualne i obredne igre praćene jedinstvenim muzičkim oblicima. Međutim, prvi pravi oblici izražavanja povezani su sa pojavom hrišćanstva; u njima se oseća snažan uticaj Vizantije, čija se dominacija prostirala van granica njene teritorije. Međutim, u muzičkom pogledu srpski srednjovekovni crkveni oblici nose i izrazito svoje karakteristike. Žarište razvoja prvih oblika srpske muzike bili su manastiri, među kojima se po originalnosti pojanja izdvaja Hilandar na Svetoj Gori, u kome su se crkvenim melodijama davala nacionalna obeležja. Ova prva svedočanstva srpske muzike zapisana su neovizantijskom notacijom Stefana srbina pod nazivom Psaltikija (XV v.). U razvoju muzike su značajnu ulogu odigrali i putujući svirači i pevači

124

(skomroh, gudeč, sviralnik), koji su lutali razveseljavajući narod ili članove dvora na prigodnim svečanostima. Prema crkvenim zakonima, bili su progonjeni i stajali su na dnu tadašnje društvene lestvice. Najpoznatiji skomposi toga doba bili su Preda svirač i Dragan iz Prizrena. Stefan Prvovenčani, Car Dušan i Despot Stefan Lazarević na svojim dvorovima imali su stalne muzičke kapele, što ukazuje na činjenicu da svetovna muzika toga doba više nije u početnom stadijumu razvitka. Značajnu ulogu u srpskoj muzici odigrali su i guslari. Već postojeće narodne napeve oni su prerađivali i ukrašavali, dodajući im po nešto novo, što je u intervalu od 4 veka, (XV-XIX) stvorilo bogatu epsku poeziju i interesantne guslarske melodije. Vekovno ropstvo srpskog naroda pod Turcima ostavilo je traga i u muzici. Sputana nacionalna sloboda često je nalazila izliva u pesmi. U vreme ustanka turske dominacije (1804-1815) Srbija je agrarna zemlja u kojoj je zemljoradnja osnovni vid privređivanja, građanska klasa je u prvim počecima svog formiranja, i sa njom uporedo razvija se srpska muzika koja je u to vreme imala orjentalno obeležje i daleko je zaostajala za muzikom ostalih evropskih zemalja. Ovo saznajemo i od Joakima Vujića koji u delu "Putešestvija po Srbiji", piše: "Koncert ove muzike nije mi se dopadao jerbo dve legede (violine), jedan sahan (čineli), jedan veliki bubanj, jedna cimbula (cimbal), jedan protak (daire) i jedan triangl iliti prosto reći sadžak u koga je jedna zrikava ciganka s jednom gvozdenom šipkom udarala, - velim,: ovakva inštrumenta ne mogu koncert muzikalni činiti kako kod nas evropejaca što naša inštrumenta muzikalna čine." I sam Knez Miloš znajući to, u nameri da dvorski život izjednači sa životom ostalih evropskih dvorova, reši da osnuje orkestar sa evropskim intrumentima i zbog toga poziva Josipa Šlezingera, koji osniva knjaževsko-srpsku bandu. Značajan je susret Šlezingera i Vujića koji osniva knjaževsko-srpski teatar, na čijim je predstavama učestvovao Šlezingerov orkestar, kome je često dodavan hor, za koje je Šlezinger sam pisao muziku. Time se prvi put u sprskoj muzici javlja komad s pevanjem (singspil) koji se znatno razvio u delima srpskih kompozitora XIX veka. U početku razvoja srpske muzike značajno mesto zauzima Kornelije Stanković, koji je uglavnom radio na prikupljanju i harmonizovanju svetovnih i duhovnih narodnih melodija, pa se smatra osnivačem nacionalnog pravca u srpskoj muzici. Brži razvoj nastaje 60-ih god. XIX v. kada je pod uticajem ujedinjene omladine srpske širom zemlje osnivaju pevačka društva (Pančevo 1838., Beograd 1853.) za koje se pišu i prve kompozicije rodoljubivog karaktera. U nedostatku domaćih horovođa, jer se horsko pevanje naglo razvijalo, u srpske krajeve dolaze češki muzičari, koji su se brzo uklopili u tokove srpske muzike i ubrzali dalji razvitak. Značajan doprinos razvitku srpske muzike dao je i slovenački kompozitor Davorin Jenko, horovođa Beogradskog pevačkog društva i kapelnik Narodnog pozorišta u Beogradu, ne zapostavlja folklor, ali unosi romantičarski duh. Na već bogatoj tradiciji horskog pevanja svoje delovanje započinje Josif Marinković, koji svojim delovanjem daje doprinos srpskom romantizmu i prvim pokušajima umetničkih obrada folklora najavljuje neoromatizam,kao i Stevan Mokranjac, koji nastavljajući tradiciju K. Stankovića, gradi osnovu na kojoj se razvija ne samo srpski već opšte jugoslovenski muzički stil (rukoveti, duhovna muzika, ostale horske kompozicije). Posle romantizma (J. Marinković, S. Morkanjac) u srpsku muziku prodire realizam neoromantičarskih boja u kojem nastaju prve opere i veće orkestarske kompozicije, predstavnici su: Stanislav Binički (opera - Na uranku), Isidor Bajić (opera - Knez Ivo od Semberije), Petar Krstić i dr., na čijim osnovama započinje svoje stvaranje jedna snažna grupa, koje se okreće tada savremenim muzičkom izrazu, postromantizmu i impresionizmu, ali zasnovanim na bogatstvu nacionalnih ideja; Petar Konjović usvaja realistične principe Musorgskog i Janačekov način uobličavanja narodnih napeva i na ovim principima komponavana je njegova najbolja opera "Koštana"; Miloje Milojević manifestuje raznorodne naklonosti, od romantizma i impresionizma do krajnje modrne;Stevan Hristić oscilira između impresionizma i verizma, da bi najbolje rezultate dao u osloncu na folklor.

125

I ova grupa kompozitora svojim delima su srpsku muziku poveli u korak sa razvijenim tokovima evropske muzike i stvorili osnovu za delovanje nove grupe kompozitora rođenih na početku ovog veka. I izvesna rensansa nastaje posle I s.rata kada su mnogi kompozitori visoko obrazovanje stekli u Pragu, gde su imali prilike da se upoznaju sa najsavremenijim muzičkim strujanjima, koje su mnogi od njih sledili, naročito u prvom periodu svog stvaralaštva, vraćajući se kasnije sve više muzičkoj tradiciji i izrazu koji proizilazi iz nacionalnih okvira (Lj. Logar, D. Čolić, Lj. Marić, S. Rajičić) i druga umerenija grupa orjentisana ka folkloru (J. Bandur, M. Tajčević, S. Nastasijević). Ova generacija je pokrenula muzički život organizujući koncerte na kojima su se izvodila dela srpske muzičke literature, kao i mnoga već afirmisana dela evropskih kompozitora, do tada neizvedena u srpskim krajevima. Osnivaju se muzičke škole i ustanove, među kojima i muzička akademija (1937.), koja je odigrala značajnu ulogu u vaspitanju mladog kadra, koji će muzički život uklopiti u tokove savremenih pa i najsavremenijih muzičkih traženja. U periodu posle II sv. rata klasična muzika u Srbiji ima svoj dalji razvoj u stalnom kontaktu sa međunarodfnim tendencijama. Istovremeno razvija se i područje zabavnih muzičkih oblika: mjuzikl, džez, rok-opera, a najviše šansona koja tih godina preuzima primat kod slušalaca. Tome doprinose i pojava radija i televizije, a zatim gramofon, magnetofon, kasetofon, a danas i savremena audio-vizuelna sredstva, koji svi značajno približavaju muziku običnom čoveku. Međutim i dalje se muzika sluša i uživo, sada više ne samo na koncertima u koncertnim dvoranama, već i na različitim većim i manjim scenama, organizuju se muzički festivali svih žanrova muzike, muzičke svečanosti, smotre,koncerti, pa i čitava muzičko-scenska događanja, kao što su popularni rok-koncerti.

TURISTIČKA PREZENTACIJA MUZIKE Kao značajna, specifična i do sada neprotumačena ljudska tvorevina, negde između suštine ljudskog bića, umetnosti i svakodnevnog života, muzika je fenomen koji prodire u sve pore ljudskog življenja. Kao takva ona je i sastavni deo kulturne potrebe, putovanja, doživljaja, odnosno turizma. Različite su forme spoja muzike i turizma, koje zavise od vrste muzike, vremena i prostora u kojem se odvijaju, kao i domišljatosti organizatora turizma. U zavisnosti od tri oblasti muzike, kakvu je danas imamo pojavljuju se sledeći oblici turističke prezentacije muzike. Klasična muzika i turizam

• Koncerti, kao samostalni događaji ili u okviru drugih zbivanja; • Operska zdanja, kao zgrade i kulturni prostori: Metropoliten, Bečka opera, Milanska Skala,

Praška opera... • Gostovanja čuvenih umetnika, koja privlače uvek brojne posetioce ili su motiv putovanja, • Muzičke svečanosti i festivali: Dani Mozarta u Salcburgu, Praške muzičke svečanosti, Štrausova muzika u Beču - ("Novogodišnji koncert") BEMUS, NOMUS, Mokranjčevi dani

• Takmičenja u sviranju mladih ili iskusnih muzičara: Nagrada Šopena za klavirska izvođenja...

• promenadna muzika Zabavna muzika Zabavna muzika jeste umetnost, često samo deo kulture ili čak i antikulture, ona je sastavni deo publike, za koju se i stvara. Omiljena je popularna i sastavni deo života. Ali, često je zabavna muzika i motiv turističkih putovanja ili samo dopuna i obogaćenje programa turističkog boravka. Brojni su načini kojima muzika postaje deo turizma. Najznačajniji su: 1. Festivali

126

- u Evropi: tradicionalni San Remo, izbor za Pesmu Evrovizije, - SAD: Vudstok - u Jugoslaviji: MESAM i ranije: Beogradsko proleće, Opatija. 2. Gitarijade, kao smotre i takmičenja izvođača rok muzike, 3. Gostovanja pop i rok grupa u obliku koncerata, koji su možda i najpopularniji oblik 4. Gostovanja džez, bluz muzičara, izvođača (Luj Armstrong, Rej Čarls...) Narodna muzika, kao deo folklora, tradicije življenja može biti autentična-izvorna i novokomponovana na tradiciji ove izvorne. Ukoliko je izvorna narodna muzika ima posebne vrednosti jer iskazuje dubinu i širinu muzičke kulture nekog naroda ili prostora. Kao izvorna ona se izvodi na klasičnim instrumentima, nekada raritetnim, neobičnim, uz neobične zvuke. U svakom slučaju ova izvorna narodna muzika je sastavni deo turističkog boravka, turističkog putovanja i doprinosi dubljem doživljaju turista, tioplini ambijenta. Kombinovana sa izvođačima obučenim u narodnim nošnjama, sa tradicionalnim plesom i igrama, ova izvorna narodna muzikaje redovni sastavni deo turističkih aranžmana i programa, u obliku: 1. Festivala: Muzika podunavskih zemalja Vojvođanska tamburica, festival evropksog folklora u

Egeru i mnogim drugim mestima, i 2. Folklornih priredbi Smotri folklora. Posebni oblici izvođenja muzičkih ostvarenja su : - Promenadna muzika, koja podrazumeva izvođenje muzičkih ostvarenja svih žanrova na

posebno izgrađenim u uređenim mestima za promenadne koncerte, po ugledu na promenadne bine iz XIX i prve polovine XX veka: (Škotska, Štraus u Beču, Praško leto, izbivanja u mnogim drugim gradovima)

- Ulične svečanosti: su nastavak tradicije srednjeg veka i pokušaj su približavanja muzike stanovnicima i posetiocima nekog grada ili turističkog mesta. U toku turističke sezone u mnogim mestima se prave ulične muzičke svečanosti, kada muzički ansambli šetajući se i zadržavajući se na nekim mestima sviraju muziku i time zabavljaju posetioce. Najmasovnija takva događanja su u toku karnevalskih svečanosti, kao tradicionalnih maškarada i održavaju se širom sveta, naročito u katoličkom svetu, jer su deo tradicije. Primeri u Jugosalviji su Zlatna truba u Guči ili Dani mimoze u Herceg Novom.

127

KNJIŽEVNOST

Nekada se smatralo da je književnost samo skup svih zabeleženih ljudskih duhovnih tvorevina i iskustava zabeleženih jezikom. Međutim, svojim razvojem književnost stiče status umetnosti. Za razliku od mitologije, nauke, filozofije, politike, sa kojima ima dosta sličnosti, književnost ima umetnički karakter.

Književnost je jedna od umetnosti u kojoj književnik-umetnik svoj doživljaj stvarnosti i svoje viđenje sveta, događaja,ličnosti i pojava iskazuje pomoču reči. Dakle, književnost je umetnost reči.

Deli se na narodnu (usmenu) i umetničku (pisana) književnost. Najstariji i najdugotrajniji oblik umetnosti reči jeste usmena (narodna) književnost. Za nju se može reći da je stara koliko i čovek, koliko i njegova potreba da svoje emocije i saznanja iskaže rečima. Prenošenje usmene književnosti podrazumeva aktivan odnos prenosioca, koji može uticati i na sam produkt književnosti. U narodnu književnost ubrajamo skup legendi, skaski, mitova i pesama zasnovanih na istorijskom iskustvu i sećanjima naroda. Ova književnost je uvek i izraz epohe u kojoj nastaje. Pisana ili umetnička književnost je tvorevina pojedinaca. Osnovni preduslovi za pojavu pisane književnosti su: postojanje pisma, kao uslov da se očuva proizvod umetnosti reči. Uslov je bio i da čovek praistorije postane svestan vrednosti tekstova i potrebe da budu sačuvani. Ovaj uslov je ostvaren dosta davno u prošlost, tada kada se pismo razvilo do te mere da su se njime mogle iskazati najsloženije poruke- misli, osećanja, zapažanja...Tada, oko 4500 godina pre n.e., na području Egipta pojavljuju se prvi posani zapisi (danas pronađeni) i počinje da se razvija i pisana književnost. U umetničku književnost ubrajamo: romane, tragedije, komedije, satire, kritike i druga dela koji spadaju u prozu, a drugi deo umetničke književnosti predstavlja poezija.

RAZVOJ SVETSKE KNJIŽEVNOSTI 1. Najstarija književnost se javlja još u vreme starog veka, u doba robovlasničkog sistema na prostorima starih civilizacija u državama Dalekog i Bliskog istoka. Bila je to narodna i umetnička književnost, kako u stihu tako i u prozi. Književni proizvodi staroga istoka bili su prožeti verskim duhom.Tada su nastala pesnička dela velike umetničke vrednosti, kakav veliki Vavilonsko-sumerski ep Gilgameš (17 v. p.n.e.), očuvan na 12 pronađenih glinenih ploča, koje su čuvane u biblioteci Ašurbanipala, koja je tada imala 20000 knjiga. U drevnoj Indiji književnost počinje skupinom dela Vede (oblik sakralne knjige) i sa dva velika epska dela -Mahabharata i Ramajana. U drevnoj Kini prve knjige su Ši king -knjiga pesama - pisana piktografskim pismom, kao i filozofska dela Lao Cea (Tao te king). U najdrevnije knjige se ubraja i hebrejska Tora. 2. Književnost stare Grčke i Rima. Kod starih Grka je književnost, kao i ostale umetnosti, bila vrlo cenjena, a razvile su se i proza i poezija. Posle dva velika epska dela, kojima je obogaćena svetska književnost Ilijada i Odiseja (8 v. p.n.e.), razvilo se u klasičnom periodu dramsko i lirsko pesništvo, a u vezi da dramom razvila se dramska umetnost- pozorište. Bile su zastupljene dve glavne dramske vrste:tragedija i komedija. Najveći pisci tragedija bili su: Eshil, Sofokle i Euripid, a najveći pisci komedija Aristofan. Grčke drame se i danas prikazuju pozorištima i oduševljavaju dubinom misli, veličinom duha i uzvišenošću osećanja. Najznačajniji pisac basni toga doba bio je Ezop. U Grčkoj knjževnosti bila je razvijena i lirska poezija (penikinja Safo). Nešto kasnije razvija se i rimska književnost. Rimljani su znatno ravzili sve vrste književnih rodova, osobito se kod njih razvilo pesništvo. Za vlade Oktavijana Avgusta živela su i radila tri

128

najveća rimska pesnika: Vergilije, pisac znamenitog epa Eneida, Horacije pisac pohvalnih pesma-oda i Ovidije pisac setnih tužnih pesama-elegija. Krajem stare ere, sa kulturom jevreja i pojavom hrišćanstva, javlja se i zbornik religioznih spisa, sakralnih knjiga- Biblija. Prvi deo- Stari zavet je jevrejski, a drugi, mlađi deo je Novi zavet, hrišćanski. 3. No književnost se razvijala dalje i u srednjem veku. Od V do VI v. intenzivno se razvijala u Zapadnoj Evropi, Vizantiji i Arabiji, ali se razvijala i među južnim Slovenima i njihovim susedima. Zapadno Evropska srednjovekovna književnost bila je pretežno verskog karaktera. Najomiljeniji rad bila su žitija svetaca, ali se javljaju i svetovni pustolovni romani. Osim toga bilo je razvijeno pisanje hronika i letopisa (dela istorijskog karaktera), koja po umetničkoj i naučnoj vrednosti daleko zaostaju za antičkim istorijskim spisima. Poznati predstavnik je Dante Aligijeri (italijanski firenćanin) sa svojom Božanstvenom komedijom - Pakao. Vizantijska književnost bila je pod uticajem grčke i rimske književnosti. Verski uticaj postojao je sve izraženiji. Vizantijska književnost je stvorila više podražavajućih nego originalnih dela. Njeni stvaraoci su često prepisivali antička literarna dela i tako ih spasili od propadanja i zaborava. U Vizantiji je bilo rasprostranjeno pisanje biografija značajnih ličnosti (roman o A. Makedonskom), dok su propovedi (Jovana Zlautoustog (IV v.) bile omiljeno književno štivo uporedo sa poezijom namenjenom isključivo crkvenoj upotrebi kao što su bile crkvene himne. Postojala je i junačka, poučna i ljubavna poezija sa izrazitim svetovnim obeležjima. Arabljani su negovali književnost i to podjednako poeziju i prozu, koje su protkane bujnom maštom. Najznačajnija zbirka priča Hiljadu i jedna noć, negovali su i riterski roman. Jedinstveno delo arapske književnosti je Kuran. Ljubavna poezija idealizovala je platonsku ljubav koja je negovana u pustinji među beduinima. Veoma su popularna i dela istorijskog sadržaja letopisi i memoari. Najstarija knjževina dela kod južnih Slovena nastala su pod uticajem verskih i prosvetiteljskih delatnosti ]irila i Metodija - u Makedoniji, Raškoj, Duklji, Bugarskoj i primorskoj Hrvatskoj. Jezik najstarijih književnih dela bio je staroslovenski. Prva dela bila su obredne knjige i prevođeni su sa grčkog i latinskog jezika. Omiljeni književni rod bili su apokrifi-verski spisi koji zvanična crkva nije priznavala. U najstarija dela južno-slovenske književnosti mogu se ubrojiti i istorijski spisi (Letopis popa Dukljanina pisan na latinskom jeziku). Zatim su pisane i biografije. Poznati naši biografi bili su Sava Nemanjić i njegov brat Stefan Prvovenčani koji su napisali Biografiju svog oca Stevana Nemanje. Zatim su još pisani rodoslovi, pohvale i molitve, srednjovekovni romani, srpski pravni spisi (Dušanov zakonik) i jevanđelja (Miroslavljevo jevanđelje pisan ćirilicom u Zeti XII veka) 4. Književnost novog veka (XV-XIX v.) Već krajem srednjeg veka javlja se nova svetovna kultura, suprotna srednjovekovnoj crkvenoj kulturi. Ta nova kulturna delatnosti dostiže vrhunac u XVI v., kada zahvata celu zapadnu Evropu. Nova kultura dobila je naziv humanizam i renesansa. Srednjovekovna crkvena kultura nije mogla da zadovolji potrebe građanskog sloja. Narodu su bila potrebna stvarna naučna saznanja. Čovekova sreća i blagostanje postali su glavni motivi stvaralaštva u novoj književnosti i kulturi koja se naziva humanizam. Humanisti su sa strašću izučavali grčku i rimsku kultru tako da se savremenicima činilo kako se antička kultura prosto obnavlja. Otuda se ta nova kultura naziva renesansa ili preporod. Humanizam i renesansa su najpre zahvatili italijanske gradove: Firencu, Rim, Napulj, Milano, Feraru, Urbino, Veneciju i dr. ali su se ubrzo proširili i na ostale Evropske zemlje: Francusku, Englesku, Češku, Ugarsku, Austriju, Dubrovnik, Nizozemsku, Španiju, Nemačku i dr. zemlje. Začetnikom humanizma u književnosti smatra se slavni italijanski pesnik Frančesko Petrarka. Za svoj spev na latinskom jeziku Afrika, koji je pisao po ugledu na Vergilijevu Eneidu, krunisan je lovorovim vencem. Dante Aligijeri je bio osnivač renesanse i njegov savremenik Đovani Bokačo (Dekameron - zbirka od 100 kratkih

129

priča). Nemački humanisti poveli su borbu protiv mračnosti srednjeg veka i bili su preteče velikog verskog pokreta XVI v. reformacije. Najslavniji među njima bio je Erazmo Roterdamski (Pohvala ludosti). Poznati francuski humanista bio je Fransoa Rable u delu Gargantua i Pantagruel dao je oštru satiru na feudalno društvo svoga vremena. A od Engleza značajan je bio Vilijem Šekspir, sa romanima koji se i danas izvode na mnogim scenama i sastavni su deo čitalačke kulture. Francuska je u XVIII v. bila centar Evropske kulture. U njoj su živeli i radili brojni književnici. Dobar deo njih poticao je iz redova građanskog staleža. Bili su protivnici feudalnog društva i moći katoličke crkve. Novi stil je sve više odgovarao idejama kontrareformatora i apsolutne monarhije koja se sve više učvršćivala. Podpomognuta od feudalne države crkva postaje nosilac nove barokne kulture, koja je naročito došla do izražaja u arhitekturi, slikarstvu i književnosti. Književnost barokne epohe bila je dvorskog karatkera i u službi katoličke crkve. Književno stvaralaštvo bilo je veoma raznoliko, a cilj književnog dela bi je da začudi, iznenadi, izazove snažna osećanja. Osnovne emocije su prolaznost života i promenljivost sreće. Od svih književnih rodova naročito je negovana tragedija u čijem su centru pažnje moralni i duhovni konflikti. Prisutna je i komedija i to komedija karaktera čiji je predstavnik Molijer. U periodu kraja 18. i početkom 19. v. javlja se novi pravac u knuiževnosti romantizam. Književnici u svoja dela prenose razočarenje u duhovnu stvarnost. Pokušavaju da ostvare svoj intimni svet putem mašte i fantazije, kojom dopunjavaju svoje misli i tako pronalaze utehu u svoje osnovne potrebe. U romantizmu je dominantan kult mašte i kult žene te se neguje poezija koja je projekcija unutrašnjeg "ja". Romantizam neguje: poemu, lirsku pesmu, umetničku bajku, istorijsku dramu. Svetsku slavu postigli su romantičari Bajron i Šeli u Engleskoj, Puškin i Ljermontov u Rusiji, Mickijevič u Poljskoj, Hajne i Gete u Nemačkoj. U Francuskoj V.Igo, Lamartin, a kod nas Branko Radičević, Đura Jakšić, Laza Kostić i dr. Realizam je pesnički pravac, koga vremenski možemo omeđiti na vreme između 1830-1870 godine, ali realista je bilo još u antičko doba u klasicizmu, humanizmu, renesansi, jer je oduvek bilo umetnika koji su želeli život i ljude naslikati onakvim kakvi jesu, a ne onakvim kakvi žele da budu. Da bi sve bilo što objektivnije i istinitije, realisti svoja dela zasnivaju na naučnim istinama, a ne na željama i iluzijama. Slikaju ljude iz svih društvenih slojeva, i to tipične ljude i tipične događaje. Javljaju se nove književne vrste među kojima je društveni roman, epika, roman, pripovetka i druge. Realizam je dao veliki broj značajnih imena u svetu među kojima su: Balzak, Tolstoj, Gogolj, Turgenjev, Dikens, Dostojevski, sa brojnim romanima koja spadaju u klasiku svetske književnosti. Realizam je i u našim krajevima imao veliki broj pristalica među kojima su: Matavulj, Lazarević, Glišić,S. Ranković, J. Veselinović. 5. Književnost XX veka.U prvim godinama 20 veka pojavljuju se novi pesnici, zahtevajući korenite promene u odnosu na književnost kao umetnost.Taj novi pokret od prvih godina 20 veka pa do rata jeste epoha moderne. Ovi mladi pisci nezadovoljni su svetom oko sebe, načinom na koji je književnost realizma predstavila društvenu stvarnost. Zamerili su joj, da je hladna, odbojna, da pisci realisti slikaju život kao fotografiju u crno-beloj tehnici. Pa su predlagali književnost koja će biti okrenuta čoveku i njegovom unutrašnjem svetu. Najčešće slikaju čovekovo nezadovoljstvo, buntovništvo, otpor, čamotinju, dosadu... Epoha moderne dala je više pesničkih struja među kojima su najznačajnije: larpurlartizam, impresionizam, simbolizam.. Larpurlartisti su zahtevali od književnosti da visoko neguje formu a da sadržina bude zanemarena. Impresionisti se oslanjaju na prvi utisak, impresiju, predstavnik je Čehov. Simbolizam je imao najviše pristalica ne samo u Evropi nego i kod nas. Njegov osnivač je Šarl Bodler francuski pesnik. Pesnici simbolizma kao i svi modernisti beže od objektivne stvarnosti u svoj intimni svet i tu u svojoj intimi slikaju najrazličitija stanja kroz koja čovek prolazi zbog društvene stvarnosti. Doživljaji se ne slikaju nikada direktno nego pomoću simbola. Predstavnici parnasizma svoje uzore traže u antičkoj književnosti. Otuda najčešće uzimaju motive ali ih oblikuju savremenim jezičkim sredstvima i prilagođavaju zahtevu književne epohe. Oko 1910. god. već se pojavila reakcija na modernu

130

književnost. I kao obično nisu se slagali ni sa načinom pevanja niti programom moderne književnosti. Pošto nisu bili jedinstveni pogledi pojavljuje se više pesničkih škola pod različitim imenima; u Italiji i Rusiji futurizam, u Austriji i Nemačkojekspresionizam, u Francuskoj imažinizam,a kod nas i u drugim Evropskim zemljama nadrealizam. Ekspresionizam svoj vrhunac dostiže posle 20 godina. Njegovi glavni prestavnici su: Gorki, Breht, Lorka, Toler i dr. Ekspresionizam izražava namere i teskobe mladih ljudi koji sluteći kataklizmu I svetskog rata u svojim delima naslućuju propast modernog sveta, zasnovanog na laži, nemoralu i sili. Pisci slikaju proteste, industrijalizaciju i urbanizaciju gradskih sredina. Njihove teme su najčešće: život gradske sredine, život ljudi u siromašnim gradskim četvrtima, antiratni motivi u kojima slikaju društvo. Rat je došao kao posledica u društvu koje se zasniva na nemoralu i laži. Futurizam je ponikao u Rusiji. Njegov tvorac je Marineti. Futuristi slave novu mladu poeziju u kojoj dominira psihološka crta i filozofska misao. Omalovažavaju humanizam, antiku, renesansu a slave se fizička snaga bezobzirnost, pustolovni duh. Vrhunac futurizma pada pred početak II sv. rata. Nadrealizam je avangardna književnost sa početka XX v. Došla je posle dadaizma 1916. godine a osnivač je rumunski pesnik Tristandara. Nadrealizam znači pobunu protiv buržoazijske civilizacije. Odbacuju venac razuma i klasične lepote i oslanjaju se na Frojdovu psihoanalizu. Značajni predstavnici su Bertolt Breht, Lorka, a kod nas Miljković, Crnjanski, Nastasijević. Za vreme II sv. rata književnost je rasla uporedo sa rastom same borbe, a širila se uporedo sa teritorijalnim širenjem borbe. Književnost je bila tesno povezana sa oružanom borbom i njenim revolucionarnim ciljevima. Njeni stvaraoci su bili borci revolucije, koji su u jednoj ruci držali pero a u drugoj pušku; mnogi među njima su pali u borbi. Oživele su tradicionalne usmene vrste, lirske i epske pesme, poslovice, anegdote a stvorene su i nove forme. Poznati predstavnici toga vremena su: Branko ]opić, Ivan Goran Kovačić, Skender Kulenović, i drugi. Razdoblje u kome živimo najčešće se označava kao razdoblje posle II sv. rata. Čitava književnost posle II sv. rata naziva se savremena svetska književnost. Polazište za savremenu književnost treba tražiti u epohi modernizma. Književni istoričari ovu epohu nazivaju modernizam, a karakterišu je:pojava novih književnih tehnika, razaranje fabula, nepouzdanost i iščezavanje pripovedača, sklonost prema menjanju pripovedačevih perspektiva, uvođenje naučne građe i naučnih postupaka u organizaciju teksta, sličnost prema fragmentu, nihilistički odnos prema tradiciji. Raznolikost tematike, izgubljenost pojedinca začuđenom svetu, zabrinutost zbog vlastite sudbine i sudbine čovečanstva, problem opstanka književnosti i umetnosti u veku tehnike, problemi opšte istorijske perspektive i probleme prilagođavanja ubrzanim promenama prisutni su često u najboljim savremenim delima i odgovarajau, po nekim aspektima, savremenom životu. Književnost druge polovine veka je znatno raznovrsnija od one iz prve polovine. U savremenoj književnosti zapažena je pojava egzistencijalizma, socijalističkog realizma, ali i ekspresionizma i nadrealizma koji su nastali ranije. A izvorište savremene poezije i romana predstavlja avangarda. Poznati savremeni književnici su: Albert Kami (francuz), Mihail Šolohov (rus), Bertold Breht (nemac), Borhes (argentinac) i mnogi drugi. U našoj zemlji savremeni pisci su:I. Andrić, D. ]osić, D.Maksimović, D. Kiš, M. Pavić, M. Danojlić, V. Popa i mnogi, mnogi drugi.

TURISTIČKA PREZENTACIJA KNJIŽEVNOSTI

Književnost je delatnost koja ima značajnog udela u razvoju kulture savremenog čovečanstva, a moglo bi se reći i u pogledu razvoja turizma. Najčešće, štampana književna dela čitaoci doživljavaju sami, čitajući knjige, i donose sopstveni sud o vrednostima knjige; književni kritičari pomažu u ocenjivanju dela, ali pravi izlazak u javnost umetnost književnosti doživljava posredno, interpretacijom pre svega glumaca.

131

Oblici turističke prezentacije književnosti su kroz • pozorište, • film, • kazivanja, • večeri poezije, • manifestacije u čast književnosti, a i samih književnika, • turističke ture sa motivom obilaska mesta rođenja, življenja ili smrti književnika, mesta iz

romana... • Putopis, kao posebna književna forma, omiljeno je štivo mnogih turista i primer je divnog

spoja književnosti i turizma Uobičajeni oblici prezentacije književnosti su pozorište i film. Po ugledu na mnoga književna dela i romane nastali su filmovi. Najstarije drame drevnih grčkih i rimskih pisaca se i dan danas prikazuju u pozorištima i tako čuvaju od zaborava. U čast književnosti, a i samih književnika, priređuju se festivali, večeri poezije, kazivanja, zatim čitave priredbe koje traju i po nekoliko dana, kao što su "Dositejevi dani" i "Zmajeve dečje igre" u Novom Sadu, "Brankovo kolo" u Sremskim Karlovcima, "Desanki u pohode" u Brankovini. Turizam još uvek nije dovoljno uradio na atraktivnijoj prezentaciji književnosti, ali je sigurno da su dela književnosti sastavni deo života svakog kulturnog savremenog čoveka, pa i turiste. Zar rezultat povezanosti književnosti i putovanja nije i poseban književni rod - putopisi. Brojni su pisci, bilo školovani književnici bilo novinari, istraživači, pustolovi ili prosto putnici, koji su poželeli da pisanom reči-putopisom ovekoveče značajne podatke, doživljaje ili utiske o nekom prostoru u koji su putovali ili boravili. Putopis, kao književna forma, sigurno je i omiljeno štivo mnogih turista koji, čitajući ih pre ili nakon putovanja, produžavaju doživljaj i kontakt sa nekim turističkim prostorom. Divan primer turističke prezentacije književnosti su i Večeri pesnika na Trgu pesnika u Budvi u okviru letnjie manifestacije Budva-grad teatar. Taj mali trg u Starom gradu u Budvi svako veče primi po jednog pesnika, književnika da govori svoje stihove u prisustvu brojnih posetilaca. I sam trg je upravo i dobio naziv po ovim večerima.

132

FOTOGRAFIJA

Fotografija pripada umetnosti našeg vremena. U ime izražavanja specifičnog stava prema svetu stekla je kvalitet neslućene sposobnosti komunikacije. Nov oblik komunikacije prouzrokovao je da fotografija ne liči ni na sliku ni na dokument. Medij fogorafije razvija takva svojstva koja mu daju poseban vizuelni jezik. Mogućnost fotografije da uverljivo oslika motiv i svetlo daje fotografu moć da u trenutku pretvara stvarnost u svoju sopstvenu metaforu. Time se slike stvarnosti, snagom umetničke vizije prenose u slike estetskog doživljaja. Početkom 19 v. u začetku industrijske revolucije u Evropi pojavljuje se pronalazak koji se za kratko vreme razvio u široku granu vizuelnih delatnosti. Bila je to fotografija koja je počela sa dagerotipijom. A sam postupak kojim se dobija fotografija nije rezultat jednog čoveka niti jednog trenutka.

Fotografija se zasniva na fenomenu svetlosti. Ona je samostalna umetnička disciplina, a kompozicija, planovi i linije su likovni elementi kojima se u velikoj meri služi fotografija. Kreativna fotografija je rezultat subjektivnog viđenja pojave, događaja, lica. Fotograf izražava svoju kreativnost dajući fotografiji dušu, te je takva fotografija proizvod subjektivnog stava umetnika prema predmetu.

TEHNIKA FOTOGRAFIJE

Tehnika fotogorafije izgrađena je na dvema osnovama:1. na optici kojoj je cilj da stvori svetlu sliku i 2. na hemiji čiji je zadatak da tu sliku registruje i zadrži. Osnovni element fotografske tehnike je zamračen prostor sa malim otvorom na jednom zidu. Svetlost koja dolazi od osvetljenih spoljnih predmeta prolazi kroz taj otvor i na suprotnom zidu stvara sliku. To je "camera obscura" čije poreklo datira mnogo vekova unazad. Još Aristotel u svojim spisima spominje posmatranje sunčeve ekliptike pomoću kamere obskure. Njen opis pojavljuje se i u rukopisima koje je ostavio Leonardo da Vinči. (Slikari i grafičari su u želji da u svom radu što bolje i vernije prikažu prirodu koristili ovu napravu). Kada se u kameru obskuru umesto prostog otvora stavi sabirno sočivo dobije se mnogo oštrija i svetlija slika. Takva kamera je imala i mat stakla i ugrađeno ogledalo koje je obrnutu sliku, kakvu je davala kamera obskura, preobraćala u pravu, analogno današnjim refleksnim kamerama. Da bi se došlo do fotografije bilo je potrebno pronaći način da se ona registruje i zadrži čemu su u mnogome doprinela istraživanja osobina halogenih soli.Dolaskom epohe prelaska s manufakturne na industrijsku proizvodnju čini se da je sazrelo vreme za dalji napredak fotografije. Građanska klasa u usponu želela je sliku o sebi, bio joj je potreban demokratskiji način portretisanja od feudalnog i koji nije tako skup. Sve to uslovljava pojavu fotografije. Ona se javlja s dagerotipijom. Dagerov postupak je prvi potpuno oformljen postupak. Ali stvarno prvenstvo u pronalasku fotografije pripada Nipseu. Po svoj prilici on je pronašao irisnu dijafragmu kakvu danas ima svaki objektiv. Njegov postupak zasnivao se na osjetljivosti bitumena na svetlost. Svoj postupak Nips je nazvao heliogravurom.. 1826. Dager stupa u kontakt s Nipsom. Bio je poznat po svojoj Diorami, izgrađenoj po njegovim nacrtima, koja je pripadala redu velikih atrakcija Pariza. Dagerov postupak na metalnoj ploči bio je predstavljen na svečanoj sednici Francuske Akademije. Dagerotipije su bili unikati koji se nisu mogli umnožavati ni kopirati, te je proces postao vrlo popularan. U Londonu je 1851. otvorena prva izložba dagerotipije. Ali u tehnološkom smislu ona je bila ulica bez izlaza. Naziv fotografija prvi

133

put se spominje u pismu koje (1839.) Herše šalje Talbotu. Njegovi su nazivi pozitiv i negativ. Među prvima u svetu koji su prihvatili fotografiju bio je i srpski slikar, litograf i fotograf Anastas Jovanović. Zahvaljujući njemu mi danas imamo portrete V. S. Karadžća, Anastasijevića, Njegoša. Prva fotografija kod Srba snimljena je maja 1840. Vest o tome donele su Serbske narodne novine. Autentičnost, kao osnovno obeležje fotografije odvojilo je fotografsku sliku od drugih, umetničkih slika. Fotograf u svojoj fotografiji donosi vremenski i prostorni otisak istinskog događaja, prostora i oblika. Fotografija je prikazivanje prostora, dalekih zemalja, događaja. To je postao jedan psihološki, sociološki i umetnički doživljaj. Fotografija se nije probijala bez teškoća.Fotografska slika je posebno zahvalna za portretisanje jer je ujedno dokument, dijalog između dve ličnosti, ali je isto tako podložna umetničkoj fantaziji.Od prve fotografije do danas portret je ostao dominantan motiv fotografa. Sa današnje tačke gledišta oštrina i reprodukcija detalja su nešto što prirodno pripada fotografiji i čak pre predstavlja smetnju nego što izaziva divljenje, za razliku od portreta rađenih talbotipijom koji izgledaju privlačno. Slike rađene kolodijumskim postupkom (Gustav le Graj) imale su oštrinu, bogat kontrast i bogate tonske vrednosti. Sa pojavom kalotipije počela je era velikih portretista koja traje do danas. Želja da se na kameri pojavi čovjek bez priprema, nameštanja i poziranja oduvek je bila san fotografa, dok se nije pojavila kamera malog formata "LAJKA",1930.Od pronalaska fotografije do danas, do pronalaska filma za fotografiju u boji prošlo je blizu 100 godina istraživanja i eksperimentisanja. Prvi fotografi Nadar, Salomon, O'Suliva, Le Graj nisu razmišljali o tome da li je fotografija umetnost ili ne. Oduševljeni njome oni su, rođeni umetnici, stvarali umetnost. U međuvremenu fotografija je postala unosan posao. Pojavljuje se konkurencija , koja utiče na niže cene, veći kvalitet ali i dodvoravanje publici preteranim retuširanjem. Značajan uticaj na razvoj fotografske umetnosti tog vremena imala je fotožurnalistika. Rodonačelnici fotožurnalizma su E. Salomon, F.H. Man, W. Weber. Sa erom umetničkih fotografa, koja je trajala od 1905-1914. fotografija je stekla status umetnosti.

VRSTE FOTOGRAFIJA Pronalazak autotipije, postupka kojim se foto-slika razbija na niz sitnih tačkica koje formiraju polutonove, postalo je moguće reprodukovati foto-sliku u štampi. Fotograf postaje umetnik, novinar, samostalni kreator. Od tog vremena, do danas nastali su i radili mnogi čuveni fotografi. Fotografija je postala sastavni deo i svakodnevnog života običnih ljudi, i neizbežni deo javnosti, i umetnost sa svim karakteristikama umetnosti. U odnosu na karakteristike, prilaz i namenu, uobičajena je sledeća podela fotografije: 1. Evokativna fotografija (rekreativna) - ima najrasprostanjeniju upotrebu u svakodnevnom životu. Amatere vodi osećanje da se rekreiraju prihvatajući i primjenjujući fotografiju kao igru koja zabavlja, pruža mogućnosti beleženja trenutka, prostora, lica, za neke buduće uspomene i značajne trenutke. Ova namena fotografije je u direktnoj vezi i sa turizmom, jer su upravo turisti najbrojniji korisnici savremenih fotografskih uređaja pomoću kojih beleže uspomene i tako fotografije pretvaraju u drage suvenire. 2. Informativna fotogrtafija - je najpreciznija svetlosna registracija nekoga ili nečega. Cilj joj je da obavesti, uputi, poduči... Osnovni izvor informacije je motiv (objekti, lica, tela ljudi, pejzaži, događaj, trenutno stanje...), tj. sve ono što želimo da zebeležimo i o tome informišemo one koji nisu lično videli, ili doživeli fotografisani motiv. U zavisnosti od medija kojim se prenosi i ciljeva razlikuje se više vrsta informativnih fotografija:

• novinska i reportažna fotografija,

134

• reklamna - prospektna, plakatna, • modna, • fotografija za razglednice, postere, omote knjiga, kao i • fotografija za obrazovnu i naučnu primenu.

Informativnom fotografijom se vrši uticaj na javno mnenje te je osnovna namena te fotografije više vezana za plasman i distribuciju. 3. Kreativna fotografija - Umetnosti se međusobno ne razlikuju po tome kojom se tehnikom izražavaju, već po osnovnim fenomenima koji služe kao izražajna sredstva: boji, zvuku, reči, pokretu, svetlosti i prostoru. Fotografija se zasniva na fenomenu svetlosti. Ona je samostalna umetnička disciplina. Kompozicija, planovi i linije su likovni elementi kojima se u velikoj meri služi fotografija. U grupu kreativne fotografije se ubrajaju fotografije predmeta mrtve prirode, portreta, pejzaža i aktova. Svojim razvojem, fotografija kao aktivna disciplina je poprimala različite forme i, što je značajnije, različiti odnos fotogtafa-lica koje fotografiše u odnosu na motiv koji je predmet interesovanja. Tako se vremenom pojavila kreativna fotografija kao rezultat subjektivnog viđenja pojave, događaja, lica. Fotograf izražava svoju kreativnost dajući fotografiji dušu, te je takva fotografija proizvod subjektivnog stava umetnika prema predmetu. Tako je ustanovljena izložbena fotografija različita od obične zanatske fotografije. 4. Socijalna fotografija - koreni su ponikli u Nemačkoj između dva rata, kada su "Radničke novine" pozvale radnike fotoamatere da prave snimke u sredinama u kojima žive i šalju ih redakciji. Za istoriju socijalne fotografije bitne su akcije u Americi i izložba "Porodica čoveka" koja je bila postavljena u Muzeju Modernih umetnosti u Nju Jorku, a zatim obišla ceo svet (u Beogradu- '57). Cilj izložbe bio je da se fotografijom ispriča priča o životu običnog čoveka. Takvo značenje imale su i izložbe Karel Paveka ("Šta je čovjek", "Žena", "Put u raj", "Deca ovog sveta") što su sve bili pokušaji optičkog komentara sveta. Nakon ovog perioda, izložbena, ili umetnička fotografija je daljim svojim razvojem zauzela mesto među modernim umetnostima koje pune galerije, muzeje i sve više privlače posetioce, ljubitelje ovakvog načina tumačenja i viđenja sveta. Ideja o umetnosti kao igri osnova je moderne estetske misli. Duhovno zadovoljstvo izazvano slobodom eksperimenta koje pruža tehnologija fotografije, pravo su svojstvo kreativnog čina. Posle perioda imitacije stvarnosti fotografija se približava ekspresionizmu da bi nagovestila neslućene prostore. Činjenica je da su muzeji i galerije širom sveta otvorili vrata fotografiji. Ona sve više postaje predmet vredan čuvanja. Fotografija je našla mesto i na katedrama akademija, fakulteta i drugih institucija obrazovanja, kao poseban predmet istraživanja. Ali čini se da je u Parizu, kao mestu njenog rađanja nađeno pravo mesto za njeno čuvanje i proučavanje u vidu Nacionalnog Instituta za fotografiju. Fotografija je svetu predočila nove uglove tumačenja i posmatranja. Kao medij masovnog komuniciranja okupila je najveći, najmnogobrojniji auditorij stvaralačkih činioca i time učinila značajan doprinos demokratizaciji kulture.

TURISTIČKA PREZENTACIJA FOTOGRAFIJE Sa turističkog aspekta posmatranja, fotografija ima izuzetan značaj bez koje bi komunikacija između tutističkih mesta i turista bila veoma otežana. U tom smislu značajani su svi vidovi fotografija.

• Evokativna fotografije je u direktnoj vezi i sa turizmom, jer su upravo turisti najbrojniji korisnici savremenih fotografskih uređaja pomoću kojih beleže uspomene i tako fotografije pretvaraju u drage suvenire. Imati svojom rukom ili rikom fotografa zabeležen momenat turističkog doživljaja posato je imperativ u turističkim kretanjima.

135

• Ova vrsta fotografije je direktno vezana i za turizam, sada sa aspekta ponuđača turističkih usluga, a ne u funkciji suvenira. Sva propagandna sredstva u turizmu kao dominantni sadržaj imaju fotografiju koja ima zadatak da aktivira emocije i podstakne odluke turista prema atraktivnostima i ponudi određenog turističkog prostora - turističke razglednice, plakati, prospekti, vodiči, fotomonografije. U tom smislu značaj informativne fotografije za turizam je neprocenjiv.

• Treći oblik turističke prezentacije su izložbe, galerije, muzeji koji izlažu fotografiju kao oblik umetničkog stvaralaštva, a koje mogu biti interesantni dopunski motiv turitičkih putovanja i razgledanja.

FILM KAO UMETNOST

Ono što film čini umetnošću jeste zaseban jezik i stil koji se ogleda u estetski organizovanim i ritmički usklađenim pokretnim slikama koje stvaraju iluziju doživljaja realnosti. Film je ujedno i spoj više različitih umetnosti, odnosno kao zasebna umetnost sa vlastitim izražajnim sredstivma on koristi izražajna dostignuća drugih umetnosti: literature, pozorišta, slikarstva i muzike.

Elementi ovih umetnosti na izvestan način u filmu gube vlastiti integritet i transformišu se u jednu celinu - filmsku umetnost. Specifično izražajno sredstvo filma zasniva se na mogućnosti izbora planova i njihovo povezivanje odnosno montaža. Kamera je takođe jedan od elemenata naracije filma. Ona je lako pokretljiva, sposobna da uđe u prostor, u krupnom planu prikaže mimiku lica i slično. Film je sa druge strane umetnost koja se zasniva na visoko razvijenim tehničkim dostignućima savremenog doba. Mogućnost stvaranja neograničenog broja kopija i prikazivanja na više različitih mesta uticala je da film postane najmasovnija umetnost.

RAZVOJ FILMA

Na pitanje koliko je film star odgovor nam je dao dr Jozef Gregor. Po njegovoj tvrdnji koju većina istoričara filma zapostavlja, film je star koliko i čovečanstvo. Po njegovim teorijama crteži životinja u pokretu kao i prikaza lovaca na zidovima Altamirske pećine pradavna su težnja čoveka da se ovekoveči pokret odnosno kretanje. Međutim nedostatak tehničkih mogućnosti nije dozvolio da se ova želja i realizuje. No, vratimo se u XX vek, u vek koji je dao primenu elektriciteta, gramofon, telefon, automobil i druga tehnička dostignuća pa i film koji je postao glavni deo kulturne baštine XX-og veka. Još 1830. g. engleski fizičar Majkl Faradej će primetiti da se zbog nesavršenosti ljudskog oka sve što je jednolično i brzo kreće povezuje u jedno brzo i kontinuirano, neprekidno kretanje. Danas nam ovo zvuči sasvim jednostavno i više kao praktičan nego teoretski problem. Bitno je da se slika pokrenula. Iako je bio potreban samo jedan korak do kinematografa prvi značajniji događaj dogodio se tek 1877. g. kada je fotograf Mejbridž sa nizom foto aparata postavljenih jedan pored drugog dobio niz pojedinačnih fotografija konjanika u pokretu i tako pokazao svoje viđenje ideje o pokretanju slike. Do aparata koji je podario film ostalo je sasvim malo. Edison je konstruisao aparat za samo jednog čoveka i jedno oko - kinetoskop i prikazao ga na Bruklinskom Institutu 9.V 1893. a zatim na čikaškoj Svetskoj izložbi iste godine. Sledeće godine počela je komercijalna prezentacija kinetoskopa na Brodveju, u Londonu i Parizu. Kroz jedan mali okular ljudi su gledali prve filmove na cilindričnoj traci širine 35 mm. Aparat odnosno "kućni kinetoskop" mogao se kupiti zajedno sa filmovima. Prvi filmovi trajali su 20 sekundi i prikazivali su scene iz života. Rezultat istraživanja starog 2000 godina je ostvaren, ali svakako ne i završen.

136

Koristeći dostignuća Edisona, Luj Limijer je konstruisao genijalan ali u suštini jednostavan aparat za snimanje, projektovanje i razvijanje filmova i to sve u jednom komadu, u jednoj manjoj drvenoj kutiji, lako pokretljivoj. U Parizu u Gran Kafeu 28. decembra 1895. god. desio se fenomen. Slika se nije te noći prvi put pokrenula. Te večeri rođena je jedna vrsta kinematografije i kinematografa zapravo jedan nov fenomen zasnovan na odnosu film-gledalac, fenomen koji je dao nove vrednosti koje se stvaraju kada više ljudi pa čak i hiljade doživljava istovremeno jedan spektakl stvarajući kolektivnu senzibilnost. Pronalazak kinematografije vezuje se za oba brata Limijer, mada najveći doprinos za ovaj pronalazak nosi Luj Limijer. Prvi njegovi filmovi prikazivali su scene iz svakodnevnog života. Taj prvi opus činili su sledeći filmovi: Izlazak iz fabrike Limijer u Lionu, Prepirka beba, Ulazak voza u stanicu Siotat i drugi. Luj Limijer je ovim filmovima stvorio dva filmska žanra: direktni dokumentarni film i filmsku reportažu. Zanimljivo je da Luj iako je snimio film "Poliveni polivač" nije ga i uvrstio u svoj opus filmova, iako ovaj predstavlja temelj filmske komedije. Luj je jednostavno zastupao stav da to nije domen kome je namenjen njegov izum. Kada je video u kom se pravcu kreće ono što je oblikovao i stvorio Luj je definitivno napustio svaku kinematgrafsku delatnost i vratio se istraživanjima. Daljnja istraživanja odnosila su se na film u boji, na žalost bila su neuspela. Dejvid Vork Grifit je čovek koji je filmu dao novu formu i oblik i načinio ga u velikoj meri onakvim kakvim ga danas poznajemo. Zaspočevši svoju karijeru kao glumac i pisac, godine 1908. Grifit režira i svoj prvi film Lutkini doživljaji. To je bio njegov prvi uspeh i početak svega što će Grifit uraditi za film. Grifit dolazi do nove dramske konstrukcije, priče zasnovane na dva ili tri uporedna zbivanja zavisna jedan od drugog. Grifit je sažeo radnju, odbacujući sve suvišno, na samu akciju koju je objašnjavala sama slika tako da je nepotrebno mlataranje rukama da bi se zamenio govor najzad odbačeno. Grifit je prvi reditelj do tada koji ne postavlja samo pitanje šta snimiti nego i kako snimiti. Skraćujući neke delove u paralelnoj radnji, u principu statične, produživao je one dinamične. Stvarajući i smanjujući duže i kraće kadrove on je stvorio filmsko vreme i filmsku montažu. Tako radnja na filmu sad traje duže od realnog planova koji će doći do izražaja u nekim kasnijim delima. Kamera u Grifitovim filmovima postaje elemenat kreativnosti, ono što do sada sigurno nije bila. Time je film definitivno napustio pozorišnu strukturu u načinu interpretacije. Iz impozantnog opusa Grifitovih filmova izdvajaju se prvenstveno dva antologijska filma: Rađanje jedne nacije i Netrpeljivost. Hronika filmske umetnosti. 1. Datumom rođenja filma danas smatramo 28.XII 1895. dan kada su braća Limijer izvela prvu javnu bioskopsku predstavu. 2. U periodu posle velikih otkrića i uobličavanja filmske umetnosti, te njenog razdvajanja od pozorišta, tačnije od 1914. g. stvaraju se prve kinematografije u SAD-u, Nemačkoj i SSSR-u. Filmski jezik se ubrazno razvija, montaža takođe. Kamera je izuzetno pokretna. Glumci se oslobađaju pozorišnih normi tumačenja likova. Cvetaju nacionalne škole i raznoliki stilovi. Najznačajniji stvaroci tog vremena u SAD-u su pomenuti Dejvid Vork Grifit i Čarls Spenser Čaplin, predstavnik koji je obeležio ovu fazu, genijalni komičar, jedna od najoriginalnijih pojava u oblasti komike. Njegovi i najistaknutiji filmovi su: Pseći život, Šarlo vojnik, Parižanka, Potera za zlatom, Cirkus (njegov poslednji nemi film). Baston Kiton je originalni komičar čija je osnova komike ozbiljnost u najsmešnijim situacijama. Filmovi: General, Naše gostoprimstvo, Navigator. U Evropi u to vreme najjače kinematografije imaju Nemačka i SSSR. U Nemačkoj postoje tri značajne struje od 1919. do 1927. g. Prvi je ekspresionizam nastao pod uticajem iste struje u slikarstvu a unosi maštu i fantastiku. Sovjetska škola nemog filma otkrila je niz estetskih postulata u filmu. Tri najznačajnija stvaraoca iz tog vremena su: Sergej Mihailovič Ajzenštajn- Štrajk, Oklopnjača Potemkin, Oktobar.

137

3. Sledeći period koji se u razvoju filma izdvaja je od 1930. do 1945. Prva predstava zvučnog filma bila je u SAD-u 1929. g. (Džez pevač). Ipak kao stvarni početak zvučne epohe može se smatrati 1930. g. kada se zvuk uvodi u većinu filmskih studija. Unošenje zvuka izazvalo je nesnalaženje i dezorjentaciju velikih reditelja. Upotreba zvuka je osiromašila bogate vizuelne mogućnosti u nemom filmu. Postepeno se od tehničkog beleženja šumova, govora i zvuka stvara novi vid filmske umetnosti. U SAD-u u to vreme razvijaju se žanrovi kriminalnog filma i komedije,a pod uticajem ekonomske krize javlja se i struja socijalnog realizma. Najznačajnije delo ovog vremena stvorio je Orson Vels, filmom Građanin Kejn u kome je uopštio do tadašnja zvučna i vizuelna dostignuća stvorivši maksimalni audio vizuelni utisak. Ovo delo je izvršilo veliki uticaj na filmske stvaraoce. Ostali stvaraoci su Čarli Čaplin- Svetlosti velegrada, Moderna vremena, Veliki diktator; Džon Ford - Poštanska kočija. U Evropi se u to vreme ističu F. Lang, R. Kler sa filmom Pod krovom Pariza. U periodu 1935.-1940. g. nastupa renesansa. Formira se struja crnog realizma sa psihološkim filmovima. U Engleskoj uspeh postiže Hičkok sa filmom 39 stepenica.U isto vreme intenzivno se razvija i crtani film. Najznačajniji u ovoj oblasti je Volt Dizni sa filmovima Snežana i sedam patuljaka, Pinokio, Dambo, Bambi i dr. Amerika je uveliko imala razvijenu industriju crtanog filma dok je Evropa eksperimentisala. 4. Period posle drugog svetskog rata karakteriše opšti polet kinematografije u svetu, pojava italijanskog neorealizma, japanske škole, obnova engleskog filma kao i švedskog. Niz afričkih, azijskih i evropskih zemalja prvi put izgrađuju svoju nacionalnu kinematograiju. Stvorena je i kinematografija u Jugoslaviji. Film postiže poetičnost i suptilnost izražavanja, najstarijih oblika umetnosti, kao što je književnost. Proširila se upotreba filma u boji. U drugoj polovini ovog veka usavrašva se i obogaćuje filmska tehnika. Najznačajnije škole, reditelji i filmovi su: u Italiji - R. Roselini (Rim otvoren grad), Vitorio de Sika (Kradljivci bicikla, Čudo u Milanu), Federiko (Sladak život, Osam i po). U Engleskoj se posebno izdvaja Dejvid Lin sa filmovima- Kratak susret, Veliko isčekivanje, Oliver Tvist, Doktor Živago, Lorens od Arabije, Rajanova kći, Put u Indiju; Kerol Rid (Begunac, Treći čovek); Lorens Olivije (Hamlet, Henrik V, Ričard III). U Francuskoj su radili - Rene Kler (]utanje je zlato), R. Breson, A.Ž. Kluzo (Nadnica za strah) i drugi. Švedska takođe doživljava preporod a najdominatniji reditelj je Ingmar Bergman (Osmesi letnje noći, Sedmi pečat, Divlja jagoda). U posleratnom periodu u SSSR-u ponovo se ističe S. Ajzenštajn sa filmom Ivan Grozni. Od 1954. g. dolazi do pravog procvata sovjetske kinematgorafije. SAD je prostor najrazvijenijeg filma, a značajniji autori su - Džon Ford (Moja draga Klementina, Kako je bila zelena moja dolina) Orson Vels (Dama iz Šangaja, Zrno zla), DŽ. Hjuston (Džungla na asfaltu, Afrička kraljica, Noći Iguane, Čovek koji je želeo da bude kralj; Elija Kazan (Tramvaj zvan čežnja, Istočno od raja); Alfred Hičkok (Psiho, Ptice); F. Cineman (Odavde do večnosti, Tačno u podne; Bili Vajdler (Neki to vole vruće, Apartman), S. Kubrik (Putevi slave, 2001: Odiseja u svemiru, Paklena pomorandža). U zemljama Azije postoje kinematografije različitih veličina i kvaliteta. Pre II sv. rata samo tri zemlje imaju razvijene kinematografije: Kina, Indija i Japan. U većini filmova azijskih kinematografija može se u većoj ili manjoj meri primetiti uticaj evropskih i američkih filmova, ipak neke od tih zemalja uspevaju ubaciti u filmove prepoznatljive domaće elemente, a najviše Japan. Japansku kinematografiju zapadni svet otkriva tek 50-ih godina iako je ona delovala i pre I sv. rata. Karakteristike japanskog filma su vizuelno savršenstvo, mešavina fantastike i realizma, poetičnost i izražavanje najdubljih osećanja. Japan je dao dva reditelja koji spadaju među najveće u istoriji filma: Akiro Kurosava (Rašmon, Sedam samuraja), i Kendži Mizoguči (Legenda o Ugetsu).

138

Dokumentarni film - je takođe oblik filmske umetnosti koji se odlikuje umetničkim pristupom. U najširem smislu podrazumeva dela u kojima se prikazuju stvarni događaji i osobe prikazani u stvarnosti prirodnih, uopšte društvenih tokova. Unutar žanra dokumentarnog filma najrasprostranjenija grupa su tzv. putopisni filmovi, dela u kojima se najčešće prikazuju neki nepoznati, daleki, egzotični krajevi. Sredinom prve dekade ovog veka javljaju se namenski filmovi, dakle oni koji imaju izvesnu namenu. U okviru ovog filma razlikujemo

• obrazovni film, • nastavni i • naučno-popularni film. • Za vreme I sv. rata javlja se propagandni film a potom • reklamni i • porodični. • Početak dokumentarnog filma nazire se još u prvim filmovima Luja Limijera koji se smatra

tvorcem direktnog dokumentarnog žanra. Razvoj dokumentarnog filma u nemom periodu filmske umetnosti moguće je podeliti u dve faze. U prvoj fazi preovladava činjenični žanr odnosno film, a najuticajnije su filmske novosti. Nešto ambiciozniji projekti pojavljuju se u prvoj dekadi ovog veka u Engleskoj i SAD-u gde nastaju filmovi duži od jednog sata. Druga faza u razvoju dokumentarnog filma u okviru nemog razdoblja započinje delima američkog reditelja R.J. Flaertija i sovjetskog reditelja Vertova. Utemeljuje se antropološki smer u okviru dokumentarnog filma, unošenjem dramatičnosti u prikazu životnih činjenica. Razdoblje II sv. rata angažuje propagandni film, a stvaraoci filmova su objektivni svedoci ratnih zbivanja.

Nakon rata nastupa treće razdoblje sa porastom proizvodnje dok se u daljem periodu difuzija ovog filma smanjuje. Teži se stvaranju što realističnijeg filma, a u formu strukture ulazi i politika. Sve ovo može se objasniti političkim previranjima koje nastaju u tom dobu kao i širenjem televizije koja je sa svojim dokumentarnim programima direktan konkurent dokumentarnom filmu.

JUGOSLOVENSKI FILM Prvu filmsku predstavu održao je u Beogradu predstavnik braće Limier 6. juna 1896. godine (5 meseci posle prve pariske). Od tada strani putujući bioskopi povremeno kruže našim krajevima, a od 1906. god. počinju da se otvaraju i stalni bioskopi. Dramatični i značajni istorijski događaji privukli su mnogobrojne filmske snimatelje i od 1912. do 1918. godine snimljeno je u našim krajevima dosta filmskog materijala od čega je znatan deo sačuvan do danas, ali dosad nije dovoljno proučavan i korišćen. Iz tog perioda sačuvani su filmovi: Krunisanje kralja Petra, Povratak pobednika, Odbrana Beograda, Karađorđe, Svečanost na Cetinju itd. Do 1941. snimljeno je oko 50 igranih i preko 1500 ostalih filmova i žurnala. Svi ti poduhvati uglavnom su delo entuzijasta, bez dovoljnog stručnog znanja i novca, filmovi su im, sa nekim izuzecima, ispod evropskog proseka (naročito igrani), a tržište veoma ograničeno. Posle II sv. rata, formiranjem državnog filmskog preduzeća započinje jugoslovenska produkcija filmova. Snimali su se filmovi pretežno sa ratnom tematikom. Naš prvi igrani dugometražni film (1947) je Slavica sa Irenom Kolesar i u režiji Vjekoslava Afrića. Filmska realizacija tema iz rata kretala se u sledećih dvadeset godina. Između značajnih dela sa ratnom tematikom da spomenemo filmove: Ne okreći se sine (Branka Bauera), Kroz granje nebo (Stole Janković), Kozara (Veljka Bulajića), Tri (Ace Petrovića), Sutjeska (Stipe Delić) i mnogi drugi. Vreme posleratne obnove zemlje posebno je izraženo u Bulajićevom filmu Voz bez voznog reda.

139

Veliki značaj za razvoj jugoslovenskog filma imao je Festival u Puli (osnovan 1954.g.) i festival kratkometražnog i dokumentarnog filma u Beogradu. Značajni stvaraoci su i V. Pogačić, P. Đorđević, Ž. Pavlović, D. Vukotić (naš najuspešniji stvaralac u domenu crtanog filma za šta je dobio i značajna međunarodna priznanja). Jedan od velikana jugoslovenskog filma je svakako i Aleksandar Đorđević. Njegovi najpoznatiji filmovi su: Tri, Grupni portret s damom, Majstor i Margarita i Skupljači perja, za koji je i dobio Grand prix specijal na Kanskom festivalu; zatim tu je i Dušan Makavejev koji se odlikuje neklasičnim i vrlo slobodnim stilom. Za svoja ostvarenja dobio je oko pedesetak nagrada i priznanja. Za film Misterija organizma dobio je nagradu ÀLuis Bunjuel" na Kanskom festivalu, "Srebrni Augo" u Čikagu i nagradu Belgijske kraljevske kinoteke. Filmografija: Čovek nije tica, Nevinost bez zaštite, Sweet movie, Mister Montenegro, The Coca-Cola kid itd. Značajniji filmski stvaraoci su učenici Praške škole sa Srđanom Karanovićem na čelu, dok Emira Kusturicu možemo svakako da svrstamo u red naših najvećih reditelja svih vrmena. Njegov prvi film Sećaš li se Dolly Bell nagrađen je na Festivalu u Veneciji, za film Otac na službenom putu dobio je Zlatnu palmu u Kanu, a film je kandidovan i za Oskara. Zatim su tu još i Dom za vešanje i Arizona Drim. Za razvoj filmske umetnosti, a pre svega za popularnost filma zmačajne su različite smotre i festivali filmskog umetničkog stvralaštva koji okupljaju ne samo stvaraoce iz celog sveta, nego i brojne ljubitelje "sedme umetnosti".U Beogradu se od 1971. održava međunarodni filmski festival - FEST, zatim su tu filmski festivali, smotre u susreti u Nišu, Vrnjačkoj banji, Herceg Novom, Novom Sadu.

TURISTIČKA PREZENTACIJA FILMSKE UMETNOSTI

Film, kao popularna "sedma umetnost" danas je industrija filma. Najveći filmski studijski centri su jedna od najbogatijih preduzeća u svetu, gradovi, čitavi svetovi okrenuti sebi. Film je danas spektakl, investicija, ali uvek će zadržati ono nešto suptilno, posebno što ga čini umetnošću. U savremenom dobu film trpi promene, ne samo u tehnici, pristupu filmskoj umetnosti, nego i distribuciji. Najomiljeniji mediji prenosa filmske umetnosti na stvaraoce je danas televizija, kućni bioskop kojim se gubi kontakt, kolektivni senzibilitet. Međutim, milionsko gledalište dodele nagrade Oskar za filmske stvaraoce ipak ukazuju da vreme filmu nije i neće proći. Oblici prezentacije filmske umetnosti su slične prezentaciji pozorišne umetnosti i drugih oblika scenske umetnosti. Dakle, filmske premijere, gostovanja poznatih umetnika filma, filmski festivali i posebno festivali turističkog filma kojih ima sve više u raznim krajevima sveta, mogu da budu i jesu dopunski motiv dolaska turista u neko mesto, elemenat obogaćenja sadržaja boravka turista Zahvaljujući bitnim karakteristikama filma kao umetnosti, kao komunikacije, kao mogućnosti beleženja prostora, događaja, film i turizam su povezani na više načina:

• Filmske predstave i filmski festivali su pre svega vrlo čest motiv turističkih putovanja, • zatim film ili filmski susreti obogaćuju sadržaj boravka u turističkim mestima. • Nije redak slučaj da filmski stvaraoci, naročito glumci, budu pokrovitelji i gosti nekog

turističkog mesta i na taj način privlače veći broj posetilaca. • Najznačajnija veza je što je film, dokumentarni i propagandni, postao nezaobilazno sredstvo

turističke propagande. U savremenoj turističkoj propagandi film je sredstvo kojim se propagiraju ne samo lepote i atraktivnosti turističkog mesta, nego i događaji, ljudi, poslovanje. Dokaz za to je i formiranje posebne vrste filma - turističkog filma, koji je zauzeo svoje mesto u filmskoj produkciji, te se organizuju i smotre, odn. festivali turističkog filma. Jedan takav se organizuje i u našoj zemlji, prvobitno u Beogradu, a danas svake godine na Divčibarama. Distribucija ovakvih filmova je ili preko videokaseta, ili preko TV mreže. Brojne su TV stanice (kanali) koje emituju, kao dopunski, ali i kao jedini sadržaj turistički film.

140

• Na kraju, film je postao i turistički suvenir. Retki su turisti koji sa sobom, sa nekog turistikog putovanja ne ponesu video-kasetu sa prikazom turističkih atraktivnosti tog prostora. Naravno, ovakvi filmovi nisu uvek i umetnički, ali su režirani, snimljeni, montirani, te imaju osnovne odlike filma, kao stvaralaštva.

FOLKLORNO STVARALAŠTVO

Ako pod folklorom podrazumevamo onu narodnu umetnost koja se spontano razvija kao deo tradicionalne duhovne kulture, onda tu umetnost, u odnosu na turizam, možemo posmatrati u različitim njenim vidovima, počev od materijalnih ostataka arhitekture, pa preko duhovnih umetničko-zanatskih proizvoda i likovnog stvaralaštva, sve do ostalih vidova izražavanja koji su ispoljeni u raznovrsnim zvučno-igranim priredbama, viteškim takmičenjima, običajnim i drugim skupovima. Za takvo stvaralaštvo ne postoje nikakve profesionalne škole. Kao što je poznato, tvorac mu je narod koji to svoje iskustvo stiče uglavnom nasleđem. Ono se prenosi s kolena na koleno - tradicijom, ili se u određenim uslovima stvara samo od sebe i razvija na sopstveni način – “naivno" - kako je to postalo uobičajeno da se kaže. Ovakve i njima slične pojave predmet su posebnih proučavanja koja mogu da budu od interesa i za turizam, utoliko pre što su specifične za svaku zemlju, pa i za svaki njen kraj, pogotovu za Jugoslaviju čije su geografsko-ekonomske i istorijsko-etničke odlike veoma raznolike. Uostalom, takve odlike uglavnom i daju pečat bilo kom folklornom stvaralaštvu.

FOLKLORNO MATERIJALNO STVARALAŠTVO Folklorno materijalno stvaralaštvo obuhvata sve one prozvode koji su rezultat rada ljudi (naroda) koji se odvija u cilju obezbeđenja materijalnih pogodnosti za život. Pre svega se misli na kuću, ali tu spadaju i proizvodi raznovrsnih zanata, toliko brojnih, kojima je čovek stvarao pre svega predmete za svakodnevnu upotrebu, ali i za ukrase.

KUĆA KAO ELEMENAT FOLKLORNOG STVARALAŠTVA Kuća je osnovna čovekova potreba u kojoj on stanuje, zasniva porodicu, razvija toplinu i udobnost življenja. Iz tih razloga je upravo kuća ta u čiju izradu je čovek od vajkada unosio najviše znanja, topline, truda. Gradio ju je od materijala koje je imao u okolini, na mestima na kojima je bila najbezbednija i sa najviše uslova za život i na osnovu principa tradicije kraja u kojem je građena. Možda je baš narodna arhitektura najirazitije uslovljena geografskim odlikama podneblja. Jovan Cvijić kaže da je kuća “kulturni predmet izložen evoluciji, onoj istoj koja i čoveka preobražava; preobražavajući se čovek menja oblik i građu kuće, raspored njenih unutrašnjih delova i pokućstvo". Prvi oblici kuće nisu veštačke tvorevine. Njih je pračovek odabrao u pećinama prigodna oblika i veličine, za šta nam daju dokaza mnogi tragovi paleolitskog života. Izgleda da je ovaj naš prastanovnik imao u graditeljskom pogledu samo osećaj za prostorom. Njegove građevinske sposobnosti počele su određenije da se ogledaju tek kada je sam počeo da stvara prve zaklone iz kojih su se razvili i prvi oblici kuće.Znamo da su ti oblici bili veoma jednostavni i da su se uvek odlikovali specifičnostima koje su bile izraz prirode tla na kome se gradi, klime koja u određenom kraju vlada i potreba vezanih za način života. Na primer, priroda tla

141

uticala je na izbor građevinskog materijala (zemlja, drvo i kamen). Zemljište je uslovljavalo da se zgrada ukopa (zemunica, lednica) ili da se slobodno gradi nad zemljom - na kružnoj (sibara, savardak, lubara, bunja) ili na četvorougaonoj osnovi (zaklon, korka, koliba, brvnara). Ovakvi, najprimitivniji oblici stana najmanjih razmera sačuvali su se negde i do danas kod najsiromašnijeg dela stanovništva Jugoslavije, u zabačenim planinskim predelima i drugim zaostalim krajevima, ili kao privremena skloništa pastira. Stari Vlah s Pešterskom visoravni, Durmitor i drugi masivi otkrivaju planinarima i strastvenijim turističkim namernicima najređe primerke prastare graditeljske vrste. Ukoliko je tle podvodno i močvarno, brvnare se izdižu iznad tla, te se javljaju sojenice kojih i danas ima u posavskim predelima i dolinama pojedinih reka. Uz mobu počinje da se razvija graditeljstvo u pravom smislu reči, kao društvena pojava koja stvara poseban stalež. Novostvoreno zanimanje graditelja nije više uzgredan posao. Ono postaje profesija sa svim osobenostima koje sobom nosi ovaj poziv, usmeravajući ga da kao gređevinar bude pretežno zidar, tesar, kamenorezac, dunđerin ili proizvođač građevinskog materijala (ciglar, ćeramidžija, crepar, gvožđar, kovač i sl). Činioci koji su nekada igrali bitnu ulogu, a koji su zavisili uglavnom od prirode (tla i klime), ne dolaze više do izražaja. Danas se ti problemi ne rešavaju više rudimentalnim građevinskim materijalima, određenim oblikom i načinom konstrukcije. Ti isti uslovi sada se postižu savremenijim sredstvima koja pruža moderna građevinska proizvodnja. Za razliku od folklorne arhitekture i nekadašnjih naselja kojima je takvo neimarstvo pripadalo, nova arhitektura i novi urbanizam ne predstavljaju više spontani izraz graditeljske spretnosti jednog plemena, već plod nauke i tehnike, funkcionalnosti i umetnosti. Arhitektura i urbanizam postaju sve više izraz organizovanog društva. Prema tome, današnje neimarstvo i gradograditeljstvo izgubili su svoja lokalna - folklorna obeležja i postali univerzalni. Uz to, sve se manje ispoljava i razlika između kuće na selu i kuće u gradu, iako se selo po svom načinu života i strukturi naselja još uvek izdvaja od grada. Brvnara i bondručara najrasprostranjenije su konstrukcije starih seoskih kuća u unutrašnjosti celog Balkanskog poluostrva. Dok je brvnara sazdana isključivo od drveta, sa strmim krovom pod šindrom, a vezana je za šumske predele (Sl. 178.)dotle je kod bondručare drvena građa svedena na kostur koji čini konstrukciju zgrade, sa ispunom od ćerpiča, pletera ili drugog trošnog materijala, s niskim krovom pod ćeramidom, a proteže se na područja duž rečnih dolina i njihovih padina oskudnijih drvetom. Prema severu zemlja sve više zamenjuje drvo, pa je u plodnom panonskom području odomaćena prizemljuša od naboja - kolonizatorskog tipa,(Sl.175.) dok je, prema jugu, kamen u sve jačoj primeni, da bi u jadranskom priobalju i u karstu Crne Gore došla do izražaja prava kamena kuća, prekrivena pločama, koja zbog skučenog zemljišta na kome se gradi ide više u visinu - na mediteranski način.(Sl.176.) Mogli bismo pomenuti i kamenu kulu sa čardakom, najčešće u Metohiji i Sandžaku, građena kao porodičnu tvrđavu, kakvih je, svakako, u srednjem veku bilo više.(Sl. 179.) Kakva je, pak, budućnost objekata folklorne arhitekture? Iako mnogobrojni, oni ne samo da su prepušteni sami sebi, već su izloženi i neminovnom uništenju koje izaziva svakidašnjica. A ta uništenja su znatno surovija od onih koja preživljavaju ostale vrste spomenika. Teška pristupačnost i udaljenost od glavnih saobraćajnica, a i nemogućnost da se svaki objekat na licu mesta zaštiti u punom smislu te reči, opravdava akciju (koja u poslednje vreme uzima sve više maha) kojom se vrši uži izbor najkarakterističnijih i najlepših primeraka spomenika narodnog neimarstva radi njihovog prenošenja i okupljanja u etnoparkove - muzeje “pod vedrim nebom". Ovakve ustanove predstavljaju i prvorazredne turističke privlačnosti. Izmenjeni život na selu i njegovo prilagođavanje građanskom načinu stanovanja dovodi skoro do nemogućnosti da se stara kuća prikaže u svom potpuno originalnom enterijeru. Zbog toga se, prilikom opreme pojedinih građevina u etnoparku, odabiraju sa raznih strana odgovarajući predmeti

142

koji bi mogli pripadati prvobitnom pokućstvu, u nameri da se upotpuni oprema pojedinih domova i ostalih zgrada koje pripadaju okućnici. Etnoparkova ima u svim krajevima sveta. Svaki je na svoj način i privlačan s različitih stanovišta.Najviše i najlepših parkova ima u Bugarskoj, Rumuniji, Skandinavskim zemljama i Mađarskoj, koja izuzetnu pažnju poklanja turističkoj prezentaciji narodnog stvaralaštva. Izuzetan je primer etno park kod Sentandreje u Mađarskoj koji je postao ne samo nema izložba već aktivna kulturna institucija koja organizuje brojne manifestacije etno sadržaja u okviru prostora etno-parka. (Sl. 177. )U Jugoslaviji se u ovom smislu počelo raditi tek nedavno, u pojedinim slučajevima i s velikim zakašnjenjem. U Srbiji je oformljen na Zlatiboru etnopark Sirogojno namenjen brvnarama, koji obuhvata sve osnovne tipove kuća i ostalih karakterističnih objekata koji pripadaju planinskom selu. Jedan deo parka ima isključivo muzejski karakter, u drugom su specijalizovane trgovine s priručnim radionicama, a treći je prilagođen ugostiteljstvu odgovarajuće vrste.(Sl. 178.). Mnoge odlike etnografskih muzeja pod vedrim nebom imaju i pojedini odeljci područnih muzeja koji, u vidu posebnih autentičnih okućnica ili celina, prikazuju tradicoinalnu kulturu određene epohe obuhvatajući arhitekturu, celokupno pokućstvo i sav ostali etnografski inventar. Kao tipične primere ovakve vrste muzeja navodimo kompleks starih turskih kuća u Prištini, zatim kompleks seoskih kuća u Kulpinu kod Obedske bare. Mnogi memorijalni muzeji u Jugoslaviji imaju jednovremeno i odlike etnografskih muzeja pod vedrim nebom. To su prvenstveno rodne kuće pojedinih istaknutih ličnosti koje su sa sela. Ovakve kuće, s pokućstvom i okućnicom, najčešće su tipični predstavnici narodne arhitekture pojedinih naših oblasti. Takva je kuća velikana srpske pismenosti i etnologije Vuka Karadžića u Tršiću kod Loznice i kuća Miloša Obrenovića u Gornjoj Crnući pod Rudnikom, ili rodna kuća naučnika Mihajla Pupina u Idvoru u Banatu. Ovoj skupini priključujemo “Hristićevu kuću" u Pirotu (danas Narodni muzej), jednu od najlepših u Srbiji. Pored toga, preostale su izvesne urbane i ruralne celine, kao spomenički kompleksi od etnografskog značaja. I njih bismo mogli, u izvesnom stepenu, smatrati muzejima pod vedrim nebom. Takvih celina ima više. One se javljaju u gotovo svim krajevima zemlje. I ovi su ambijenti od značaja za turizam ne samo zbog svojih arhitektonskih vrednosti već i zbog arhaičnog načina života, koji se u ovakvim skupinama održao. Takav je, na primer Sveti Stefan na Crnogorskom primorju. To je minijaturno poluostrvo izvanrednih ambijentalnih vrednosti. Njegovo je stanovništvo potpuno raseljeno, a naselje u celini pretvoreno u luksuzni turističko-ugostiteljski gradić, kome je danas samo spoljna arhitektura kamena sačuvala negdašnje etnografske vrednosti.(Sl. 176.) Da je koji ribar i dalje tu ostao da živi, sa svojim barkama i razapetim mrežama, ova jedinstvena naseobina bila bi, čini nam se, još privlačnija. U drugim krajevima, gde je narodno neimarstvo imalo na raspolaganju mnogo trošniji osnovni građevinski materijal - drvo i zemlju, održala su se pojedina još uvek živa naselja, pružajući elemente koji su od interesa za zaštitu, pretežno sa etnografskog gledišta, pa prema tome i sa gledišta turizma. To su Prizren na Kosovu, Novi Pazar u Sandžaku, Bački Monoštor u Bačkoj, Skadarlija, deo starog Beograda, Gusinje i Žabljak u Crnoj Gori. U Valjevu, na desnoj obali Kolubare, još uvek postoji jedan deo varoši koji ima spomeničke vrednosti urbane vrste, uglavnom iz prve polovine prošloga stoleća. To je stara čaršija zvana “Tešnjar". Ona i danas vodi svoj način života, sa zanatskim radionicama, trgovačkim i ugostiteljskim radnjama, magazama i stanovima. Najlepši primer je sigurno grad Ohrid u Republici Makedoniji, sa izuzetnim ambijentalnim vrednostima u kojima dominira stara tradicionalna arhitektura crkava, ali i stara čaršija sa dobro očuvanim zgradama balkanske arhitekture. (Sl.179.) Grad Ohrid je i zaštićen kao svetska kulturna baština. Najzad, i seoske crkve brvnare, svojom arhitekturom, obradom i istorijskim značajem, predstavljaju dragocene spomenike narodnog neimarstva, za koje je turizam sve više zainteresovan.

143

U Srbiji crkva brvnara je građena slično kući brvnari od koje se razlikuje višeugaonim ili potpuno zaobljenim završetkom oltarskog prostora.(Takovo) Iznutra je podeljena na tri ustaljena dela - pripratu ili “žensku crkvu", glavni prostor ili naos i oltar, a tavanica je zasvedena profilisanim i žljebovnim daskama. Tokom prve polovine XIX veka, uglavnom po oslobođenju od Turaka, mnogi preostali hramovi ove vrste stiču trem sa zapadne strane, s harmonično raspoređenim stubovima, na način koji je uobičajen u Šumadiji (Miličinica, Dub) i Pomoravlju (Pokajnica, (Sl.180.) Rača Kragujevačka), Zlatiborskom kraju.

NARODNI UMETNIČKI ZANATI Folklorno stvaralaštvo izaziva interesovanje turista i drugim svojim vidovima. Ono se u izvesnom stepenu i dalje neguje u narodu. Njegovi oblici su, kao i kod neimarstva, specifični za određene krajeve, čak i za pojedina naselja. Zanatlije su nekada izrađivale sve predmete potrebne za kuću, ukućane i svakodnevni život. Tako su postojali suknari, krznari, pletilje i opančari koji su izrađivali odevne predmete, grnčari i kujundžije posuđe, kovači, tesari, kolari, stolari, klesari,užari, lončari su izrađivali svakodnevne ili ukrasne predmete potrebne seoskom domaćinstvu, vredne domaćice pletilje, tkalje, vezilje, ili filigrani irađivali su ukrasne predmete za domaćinstvo ili ljude. Svi ovi zanati dugo su živeli u narodu,a bili su i neophodni. Činili su sastavni deo specifičnosti jednog mesta, kraja, regije. Ponegde su očuvani i danas. Međutim, umetničke zanatlije sa sebi svojstvenim zanosom, sve manje rade. Male radionice, u samom dućanu, sretamo danas u nekim turističkim mestima, gde se ova privredna grana pokazala veoma unosnom pa, na žalost, komercijalni momenat najčešće nosi prevagu nad umetničkom stranom proizvoda. U Pirotu tkaju čuvene “pirotske ćilime", tkalje u Sirogojnu, na Zlatiboru, razvijaju domaću radinost na veoma savremnoj osnovi. Grnčari širom cele Srbije većinom dolaze iz pirotskog i niškog kraja. Nekadašnji opančari, suknari ili kujundžije, filigrani ustupaju mesto industriji. Njihove rukotvorine sigurno mogu biti najlepši, tradicionalan i pravi suvenir nekog turističkog mesta.

FOLKLORNO DUHOVNO STVARALAŠTVO Za razliku od materijalnog narodnog stvaralaštva koje se odnosi na izradu i obradu različitih materijalnih predmeta, narodno stvaralaštvo je znatno obogaćeno i duhovnim vrednostima. Sve one aktivnosti ljudi iz naroda koje se odnose na pesmu, igru, nošnju, običaje ili praktikovanje neke umetnosti i na taj način pripadaju duhovnom životu naroda spadaju u duhovno folklorno stvaralaštvo. Ne manje vredno, specifično, autentično od materijalnog stvaralaštva, ovo duhovno je održavalo, ponegde i sada održava tradiciju i duh jednog kraja. O ustaljenim pazarnim danima i vašarima u pojedinim mestima, na saborima i slavama kraj manastira i crkava, o pojedinim praznicima i proslavama, narod se okuplja u velikom broju i veseli na svoj način. To su gotovo jedina stecišta gde se još mogu sresti prava narodna nošnja i igra - oro, kolo ili ples, uz zvuke i ritam gusala, dragačevskih ili drugih trubača, vojvođanskih ili slavonskih tamburaša, ili arbanaških, turskih i ciganskih zurli, gočeva i daira, nemuštog kola sa Glamoča. Tu su i viteške igre - Ljubičevske konjičke igre, ali i mnoge druge priredbe vezane za pojedine dane u godini, godišnja doba i određene poljske radove: Kosidba na Rajcu, Dužijanca u Subotici, Dragačevska truba, i mnoge druge lokalnog karaktera. Jedva se mogu nabrojati krajevi u kojima se i dalje zadržala živopisna narodna nošnja. To su, pre svega, ženska nošnja Slovakinja iz pojedinih vojvođanskih sela, muška šumadijska nošnja, ili arbanaška iz Rugova i sela Hasa u Metohiji. U pojedinim zabačenijim planinskim predelima varoško odelo nije još uspelo da u potpunosti potisne seosku nošnju. Takva nošnja upotpunjava priredbe folklornog karaktera, pogotovu nedeljom i o praznicima, svadbama i drugim prigodama. U ostalim krajevima zadržala se samo delimično: srbijanska šajkača, crnogorska kapa, vlaška šubara, arnautsko keče, vezene ženske kapice, šamije i marame, čakšire i šalvare, gunjevi i jeleci, opanci i sl.

144

Radi negovanja ovih i drugih narodnih tradicija, koje se iz dana u dan sve brže gase, sve je više smotri i festivala u raznim krajevima zemlje, kao što su: Vukov sabor u Tršiću, Svrljiški sabor, Smotra folklora u Leskovcu, Mokranjčevi dani u Negotinu, Subotička dužijanca, Smotra folklora u Vršcu, i mnogi drugi koji se poslednjih godina obnavljaju ili formiraju kao novi.(Sl.181.) Ovaj produženi život folklora, u izmenjenim ekonomskim i drugim uslovima, ne predstavlja više onu izvornu vrednost koja se svojevremeno sama od sebe razvijala. To su sve češće veštačke konstrukcije u kojima foklorna umetnost pokatkada ustupa mesto planiranom profitu koji je u mnogo čemu stekao i suviše trgovačko obeležje jeftine robe. Ozbiljno pripremljene smotre i festivali trude se da donekle isprave taj nedostatak. Oni čak i vaskrsavaju odumrlu umetnost, ali one ne može više biti narodna i spontana u njenom prvobitnom smislu. Takav restaurirani folklor silom prilika postaje nužna, ali i veštačka tvorevina današnje civilizacije. To je i nasušna potreba savremenog turizma, koja ujedno preti da izvitoperi čistotu i iskrenost, ukus i meru u kojima istinski folklor crpi svoje snage. Naivna umetnost. Takozvano “naivno" slikarstvo i vajarstvo, zatim narodna književnost, muzika, predstavljaju duhovno stvaralaštvo pojedinaca ili grupe iz naroda koje je veoma blisko ili isto umetničkom stvaranju školovanih umetnika. Ono se razlikuje po spontanosti nastanka, po tehnikama ili tematici, ali vrlo često dostiže prave umetničke vrednosti. Narodno muzičko stvaralaštvo je veoma raznovrsno i čini osnovno obeležje nekog naroda ili kraja. Prava izvorna narodna muzika se čuva i neguje, ona je prepoznatljiva i na taj način čini neki prostor ineresantnim. Narodna muzika se razlikuje po instrumentima na kojima se izvodi, po tonalitetu, načinu glasovnog izvođenja. Naivno slikarstvo je možda imalo specifičan razvoj, ne samo u našoj zemlji. Druga polovina XX veka, koju karakteriše sloboda umetničkog stvaralaštva i pojava različitih umetničkih pravaca u slikarstvu, otvorila je vrata i svim onim slikarskim školama negovanim u narodu koje su dostigle određene umetničke kvalitete. U našoj zemlji naivno slikarstvo je uhvatilo korena među Slovacima iz Kovačice, Šumadincima iz Oparića i Leskovca, i Rumunkama iz Uzdina (Vojvodina). Obrazovale su se čitave škole, a đaci su im daroviti odrasli seljaci i seljanke, koji su se u svojim slobodnim časovima, posle napornih poljskih i domaćih radova, prihvatali kičice ili dleta. Oni slikaju ili se bave skulpturom, prenoseći na platno, odnosno na drvo, scene, likove i misli koje ih svakodnevno obuzimaju. Takva umetnost stekla je u poslednje vreme brojna međunarodna priznanja. Poneki od slikara naivaca dostigli su i međunarodna priznanja od kojih ih je najviše iz Kovačice- Suzana Halupova, Martin Jonaš, J. Sokol, J. Husarik, Bapka. Kuća čuvene Suzane Halupove, omiljeno je mesto za posete đaka i odraslih, gde se posetioci mogu upoznati sa tradicionalnim načinom stanovanja, oblačenja, življenja, ali i rada jednog izuzetnog slikara.(Sl.182.)

TURISTIČKA PREZENTACIJA FOLKLORNOG STVARALAŠTVA Turistička prezentacija folklornog stvralaštva može bit vrlo raznovrsna, vrlo bogata i vrlo atraktivna. Folklorno stvaralaštvo je upravo ono stvaralaštvo koje nosi specifičnoti nekog prostora, nekog naroda, tradicije, običaja. Upravo zbog tih karaktersitika koje nose pečat specifičnosti, raritetnosti, nostalgije, topline i različitosti vezane za svaki prostor čine da je folklor sastavni deo skoro svih oblika turizma, bar kao sadržaj za trenutke odmora, zabave i opuštanja. Pored toga folklorno stvaralaštvo je i jedno od veoma atraktivnih i uvek modernih privlačnosti koje pokreću na turistička ptovanja hiljade i milione turista širom sveta. Mnoge turističke destinacije na svetu su stekle međunarodnu reputaciju upravo plasmanom turističkih proizvioda koji počivaju na folkloru. Primer su zemlje Latinske Amerike, zatim Afrika, pa zemlje Azije - Kina, Japan, kao i zemlje Okeanije. U Evropi mnoge kontinentalne zemlje, u nedostatku drugih prirodnih atraktivnosti (mora ili visokih planina) takođe su razvile mnoge oblike turističkog plasmana folklornih vrednosti, ako što su Norveška, ili mađarska na primer.

145

Postoji veliki broj mogućnosti da se turistički prezentuju folklorne vrednosti. Oblici turističke prezentacije folklornog stvaralaštva su:

• kuće uređene kao etnografski muzeji pod vedrim nebom • rodne kuće pojedinih istaknutih ličnosti koje su sa sela. • urbane i ruralne celine, kao spomenički kompleksi od etnografskog značaja- Tešnjar,

Sveti Stefan, Skadarlija, Bački MonoŠtor, Kupinovo, • seoske crkve brvnare, svojom arhitekturom, obradom i istorijskim značajem,

predstavljaju dragocene spomenike narodnog neimarstva – Pokajnica, Seča reka, Zlatiborske...

• etnoparkovi - muzeje “pod vedrim nebom; Skansen, SentAndreja, Sirogojno • smotre i festivali • običajne svečanosti • folklor kao sastavni deo turističke prezentacije u seoskom turizmu uopšte, ali i drugih

turističkih ponuda Složeniji oblici prezentacije podrazumevaju samostalne oblike turizma i to:

• seoski turizam • agro-turizam • etno-turizam • Seoski eko-turizam

Pod Seoskim turizmom se smatra oblik turizma u kome je glavna komponenta ponude - seoska kultura. U zavisnosti od osnovne delatnosti, koriste se sledeći pojmovi: agroturizam, zeleni turizam, gastronomski, jahački (konjički), morski, lovački, istorijski-kulturni, vinski, pivski, itd. turizam. Agro-turizam je takav podoblik seoskog turzma u kome se plasiraju seoski proizvodi i korist ima samo farmer Etno turizam - je onaj oblik turizma koji turistima prezentuje etnografske karakteristike nekog prostora (etnosocijalne karaktersitike stanovništva uobličene u proizvod) i ne motra biti vezan za selo, Seoski-eko-turizam može biti i seoski turizam, ukoliko prezentuje očuvane prirodne i kulturne vrednosti sela

146

SPOMEN-OBELEŽJA U JUGOSLAVIJI

Značajnija zbivanja tokom duge istorije naroda koji su tokom vekova naseljavali tle Jugoslavije, označena su spomen-obeležjima.Ta obeležja mogu biti autentična - iz vremena njihovog bitisanja, ili su nastajala kasnije - kao njihovi spomenici. Ona su izražena na najrazličitije načine, u raznim vidovima. U pitanju su svedočanstva od prevashodno istorijskog značaja, kao dokumenti o određenim događajima i ličnostima, ili pozniji belezi u vidu zapisa, kao i spomenici koji mogu dostići najviši umetnički domet, pripadajući mahom našem stoleću. 1.Autentična spomen-obeležja predstavljaju verodostojne izvore koji su najdragoceniji sa stanovišta proučavanja istorije.Takvih spomen-obeležja ima veoma različitih u zavisnosti iz kog su vremena.

a. Iz najranijih antičkih vremena ovu vrstu spomenika nalazimo najpre u zapisima uklesanim u kamenu, iskovanim u metalu, (novac), odlivenim u glini i bronzi ili napisanim na pergamentu. Tu su i brojni miljokazi duž puteva na kojima su označeni i mnogi geografski pojmovi (imena mesta, reka, odstojanja), ili posebno klesani natpisi koji beleže izgradnju mnogih značajanih saboraćajnica, pružajući uz to i dragocene istorijske podatke. Primeri: Glava cara Konstantina (IV vek,Niš), Trajanova tabla, (Đerdap),(Sl.183), rimski novac i sl.

b. U okvirima srpskih srednjovekovnih spomenika zabeležni su i naslikani na zidovima hramova i tvrđava brojni istorijski podaci, veoma raznoliki po obliku i sadržini. Proučavajući, obrađujući i zaštićujući ove građevine, još uvek nailazimo na nove istorijske izvore ili uspevamo da bolje protumačimo ono što nam je samo donekle bilo poznato. Primeri: Žička i Gračanička povelja, Geneološko stablo Nemanjića-Dečani, Muratovo i Barjaktarevo turbe -Kosovo i drugi.

c. Međutim, romantičarski nastrojeni XIX vek i naši savremenici XX veka podižu spomenike u slavu pojedinih istorijskih događaja i zaslužnih ličnosti i takve spomenike ima skoro svako mesto, bilo veliko ili malo, sa razvijenom kulturom ili turizmom ili bez njega. Ovakvih spomenika ima svih vrsta i oblika.

2. Umetnička spomen-obeležja- Svi spomenici koji se podižu nakon završetka nekog događaja, ili u spomen na neki događaj, ličnost, ne predstavljaju autentična spomen-obeležja, već su to spomen -obeležja koja imaju kulturne, istorijske ili umetničke vrednosti, a koja su najčešće uradili umetnici po posebnom projektu i nameni.

a. Stalno prisutna tema Kosova kod Srba inspirisala je mnoge umetnike. Đorđe Jovanović izradio je spomenik kosovskim junacima podignut u Kruševcu, gde je u najnovije vreme postavljeno još nekoliko umetničkih dela. Među njima su lirksi shvaćena bronzana figura kneza Lazara od Nebojše Mitrića (Sl. 184.) i zidna kompozicija “Obretenije Lazarevo" od Milića Stankovića od Mačve - dvojice poznatih mlađih savremenih beogradskih umetnika. Jedan od najboljih slikara našeg vremena Petar Lubarda, ostavio je u Beogradu svoju viziju kosovskog boja. Na samom Kosovu polju, na Gazimestanu, podignut je Kosovski spomenik po ideji arhitekte Aleksandra Deroka i pesnika Milorada Panića Surepa, dok je kod Kruševca u prirodi izvajano Slobodište po ideji arhitekte Bogdana Bogdanovića. Možda je najsurovije i najupečatljivije svedočanstvo kojim su Turci obeležili svoja nedela - ]ele-kula u Nišu, ozidana od 952 lobanje srspkih boraca posle poraza ustanika na Čegru, 1809. godine. U Srbiji je konačno oslobođenje gradova od Turaka, 1867. godine, obeleženo mnogim spomenicima. Među njima se naročito ističe spomenik knezu Mihailu u Beogradu, rad florentinskog vajara Enrika Pacia .

147

b. Spomen-obeležja novijeg doba na zgradama - spomen-obeležja značajnih događaja predstavljaju i građevinski objekti, najčešće stambene kuće,u kojima su se ti događaji odvijali, a koja su odgovarajućim tablama, ili kompletnom namenom i uređenjem objekta obeleženi. (spomen domovi, rodne kuće znamenitih ljudi, spomen česme, spomen groblja, spomen kapele...). Primera ovakvih spomen obeležja ima zaista mnogo, a ovde navodimo sledeće: Vukov i Dositejev muzej u Beogradu, Kompleks Karađorđevog stana u Topoli, rodna kuća Miloša Obrenovića u Gornjoj Crnući, spomen kosturnica na Kajmakčalanu i Zejtinliku kod Soluna vezane za I sv. rat, spomenik Neznanom junaku na Avali, zadužbina i mauzolej Karađorđevića na Oplencu, Njegošev mauzolej na Lovćenu, kao i rodne kuće gotovo svih znamenitijih ljudi iz sveta kulture, istorije, nauke.

c. Iz perioda najnovije istorije, a naročito kao uspomena i u čast značajnih događaja i ličnosti iz II svetskog rata podignuto je širom naše zemlje veliki broj manjih ili većih, umetnički oblikovanih ili samo kao rezultat pažnje, spomen-obeležja. To su pre svega umetnički oblikovani spomenici revoluciji, kojih ima u svim krajevima, zatim to su i sabirna groblja i spomen kosturnice, kao i spomen parkovi, kao oni u Beogradu, Sremskoj Mitrovici, Slobodište kod Kruševca, Šumarice kod Kragujevca (Sl.185.) i drugi.

Najznačajnija prirodno-memorijalna mesta uglavnom su već obeležena. Za razliku od spomenika klasičnog tipa, iz prošlih ratova, koji se uglavnom svode na vrstu obeliska-piramide ili figure ratnika, savremeno obeležavanje spomen-mesta vezanih za narodno-oslobodilačku borbu obuhvata veće prostore u prirodi. Rešavaju se slobodnije na, čini nam se, produhovljeniji način, u vidu spomen-parkova u kojima dominiraju određena filozofsko-umetnička shvatanja i simboli. Često se koriste originalni ili se obnavljaju i oplemenjuju materijalni ostaci koji su karakteristični za pojedina istorijska zbivanja. Oni na taj način još ubedljivije evociraju pojedine uspomene. Ovakva spomen-obeležja dostigla su u nas izuzetne umetničke vrednosti. Ova i ranija spomen-obeležja, u neiscrpnim varijacijama sa kojima su data na veoma originalan i specifičan način, stalno privlače turiste koji žele da ožive uspomene, da saznaju nešto više o onom što se u određenom istorijskom trenutku zbivalo, da žrtvama odaju dužnu poštu ili naprosto da se dive umetnosti koja je izražena u pojedinim memorijalima.

148

MUZEJI I GALERIJE

U toku praćenja razvoja likovnih umetnosti kroz prostor i vreme uočili smo da se brojni pokretni predmeti spomenika kulture ne nalaze više na mestima na kojima su nastali. Brojni pronađeni predmeti su izučeni, sortirani i smešteni u posebne zgrade, institucije kulture, koje se većinom nalaze u velikim gradskim centrima, ređe na mestima pored nalazišta, a koje se nazivaju muzejima. Većina savremenih turista uz rekreaciju u toku turističkih putovanja želi da upozna kulturne vrednosti kraja u kome boravi, a mnogi preduzimaju putovanja u Pariz, London, Rim, Petrovgrad da bi upoznali kulturne ustanove tih najvećih kulturnih centara na svetu. Država najbogatija muzejima i galerijama je Italija, upravo zbog umetničkih škola koje su u prošlosti tamo radile. Kulturne institucije doprinose turističkoj vrednosti pojedinih mesta, a zahvaljujući turizmu povećavaju broj svojih posetilaca, stiču popularnost i ispunjavaju svoju kulturno obrazovnu funkciju.

MUZEJI

Muzeji su naučno-prosvetne ustanove koje prikupljaju, proučavaju, čuvaju, obezbeđuju i izlažu, dakle valorizuju predmete i pisane izvore, pre svega iz arheologije i umetnosti, a koji su od istorijskog, etnografskog, umetničkog, prirodnjačkog, tehničkog ili drugog kulturnog značaja. Reč muzej ima svoj izvor u grčkoj reči "museion", kako je nazvan hram u Atini posvećen muzama- zaštitnicama nauke i umetnosti. Za razliku od muzeja kao kompleksnih institucija, galerije su zbirke umetničkih slika privatnog ili javnog karaktera, koje ponekad mogu da po značaju i veličini dostignu muzeje (Tretjakovska galerija u Moskvi,Galerija impresionista u Parizu, ili Galerija Matice Srpske u Novom Sadu), Inače galerije (od neolat. reči) su bile dugačke dvorane u nekadašnjim plemićkim dvorcima namenjene za svečanosti i velike prijeme, kao što je Dvorana ogledala u Versaju. Takve galerije su bile ukrašavane umetničkim predmetima, te iz toga proističe njihovo današnje tumačenje kao zbirki umetničkih predmeta.

RAZVOJ MUZEJA Najstarija zabeležena pojava prostorije u kojoj su bile izložene slike u Evropi, bila je galerija Poliglotovih radova na ulazu u Propileje na atinskom Akropolju. Svedočanstvo o toj prvoj pinakoteci (zbirci slika) iz V veka pre n.e. ostavio je Pauzanije. Među najpoznatije zaštitnike umetnika spada Rimljanin Mecena (vreme cara Avgusta, I vek p.n.e.) po kome se dobrotvori i pokrovitelji umetnika i književnika još i danas nazivaju tim imenom. Kolekcionarstvo je bilo zastupljeno tokom cele istorije, pa čak i putem osvajačkih ratova. U I veku p.n.e. u Rimu za publiku je bila otvorena i prva privatna zbirka. Pesnik, istoričar i govornik Asinijus Polio otvorio je prvu javnu kolekciju umetničkih predmeta. Pad antičkog carstva, seoba naroda, ikonoborstvo, krstaški ratovi uništavali su čuvane i sakupljane dragocene predmete. U srednjem veku istaknuto mesto u sabiranju dragocenosti imali su vladari i hrišćanska crkva. To su bile velike privatne kolekcije. Kriterijumi sakupljanja bili su, pre svega lični ukus i iskustvo. Cilj sakupljanja je imao povod u ljubavi i strasti prema određenoj vrsti predmeta, ali i u težnji da se iskaže društveni prestiž. U XVI, sve više u XVII i XVIII veku privatne zbirke počinju da se otvaraju za uži ili širi krug posetilaca, prerastajući u zbirke javnog karaktera. Privatne kolekcije dobijaju sve češće i posebno namenjene

149

građevine za njihovo čuvanje i razgledanje. U svemu tome se već naslućuju oblici pravih muzeja do kojih se stizalo zaslugom velikih i značajnih pojedinaca. Revolucionarni datum u istoriji muzeja bila je Francuska revolucija. Nacionalni Konvent je 1791. g. odlučio da se u Luvru centralizuju, sakupe i smeste, predmeti iz naučnih i umetničkih zbirki. Dve godine kasnije donet je dekret o proglašenju carskih zbirki narodnom svojinom. Istovremeno, Luvr je, kao Muzej Republike, (Musee de la Republique) otvoren za posetioce. Tokom XIX veka i muzeji u drugim zemljama su postajali ustanove za koje se brinu društvo i država. XX vek je vreme intenzivnog otvaranja novih, uređenja starih muzeja i savremenog uređenja i prezentacije bogatih muzejskih zbirki. Muzeji su danas postali vrlo značajne, popularne ustanove u koje uđe svaki čovek sa osnovnim kulturnim navikama. Različiti po vremenu i načinu postanka, različiti po veličini, sadržaju i nameni muzeji sveta čine veoma interesantno, ali i obimno polje za proučavanje i ispitivanje. Muzeologija kao nauka o muzejima se bavi pitanjima lokacije i arhitekture građevina muzeja, njihove uređenosti i opremljenosti, načinu izlaganja i čuvanja predmeta, njihovog sortiranja i adekvatne prezentacije posetiocima. Takođe je muzeologija izvršila i klasifikaciju muzeja na više tipova, a na osnovu primene različitih kriterijuma.

TIPOLOGIJA MUZEJA Muzeje je moguće razlikovati i deliti na osnovu više kriterijuma. 1. Prema načinu iskorištavanja onog što rade i pružaju društvu postoje tri grupe muzeja:

o muzeji saloni - u zapadnoj Evropi u kojimma vlada salonska atmosfera namenjena eliti, muzeji koji su opremljeni salonskim izložbama,

o muzeji klubovi - u Americi u kojima je orijentacija da se odlazak u muzej ne svede isključivo na kontakt sa njegovim izložbama, već da se u njemu provede izvesno vreme uz niz drugih ugodnosti kao što su restoran, park, filmske projekcije...

o muzeji škole - u Rusiji koji imaju za cilj da služe ogromnom broju posetilaca u prosvetno-obrazovnom smislu.

2. Sledeće grupisanje muzeja je na osnovu područja koje pokrivaju: 5. dražavni, ili nacionalni, 6. regionalni ili zavičajni i 7. gradski muzeji.

Dok je zadatak narodnog muzeja da prikuplja materijal i podatke o materijalnoj i duhovnoj kulturi jednog naroda, jedne etničke celine, tj. jedne države, ovi drugi se odnose na manje administrativne teritorije- regije, a gradski na šire i uže područje većih naselja, gradova. 3. Podela muzeja na osnovu specijalizacije muzejskog sadržaja razlikuje:

o Kompleksni tip muzeja - koji se odnosi na sve one muzeje sa zbirkama i odelenjima bez užeg usmerenja.

o Specijalizovani tip muzeja - se odnosi na veći broj različitih muzeja u kojima je izvršena specijalizacija muzejskog sadržaja. U ovu grupu muzeja spadaju: umetnički muzeji, istorijski, etnografski, arheološki, prirodnjački, tehnički i mnogi drugi.

4. U odnosu na poreklo predmeta koje sakupljaju i čuvaju, mogu se izdvojiti dve velike grupe muzeja:

o Prirodnjački - sakupljaju objekte iz prirode u onakvom stanju i obliku kakvi su u prirodi nađeni, često su kompleksni, ali ima i izdvojenih posvećenih pojedinim granama prirodnih nauka: botanici, zoologiji, paleontologiji, geologiji...

150

o Humanistički muzeji ili muzeji kulture - sabiraju i čuvaju objekte, predmete koji su nastali kao rezultat ljudskog rada. I u ovoj grupi izdvajamo različite, a posebno su interesantni oni koji se formiraju na otvorenom prostoru: istorijski i vojni, etno-parkovi, memorijalni i tehnički muzeji.

Veoma ineresantni i specifični etnografski muzeji pod vedrim nebom su etnoparkovi, kao npr. selo Skanzen u Švedskoj sa seoskim drvenim kućama i ljudima koji u starim nošnjama žive, bave se delatnostima u polju i u radionicama kućne i zanatske radinosti, ili etno-park kod Sentandreje u Mađarskoj.Vojni muzeji su u stvari istorijski muzeji.S obzirom na brojnost i značenje koje imaju izdvajamo tip memorijalnih muzeja. To su muzeji posvećeni ličnostima koje su za sobom ostavile dragoceno i zaslužno umetničko, književno, političko delo itd.Tehnički muzeji isto spadju u specijalizovani tip muzeja koji predstavljaju razvoj pojedinih oblasti ljudskog znanja, usko usmereno usavršavanje i poznavanje pojedinih oblasti naročito nauke.

NAJPOZNATIJI MUZEJI Na ovom mestu se, naravno ne mogu navesti svi značajni muzeji sveta. Samo Pariz ili Rim imaju više muzeja, muzejskih postavki i galerija nego što se može obići ili videti u toku jedne nedelje. Nema većeg grada u svetu koji nema najmanje jedan kompleksni muzej. Zbog toga će ovde biti navedeni samo pojedini, možda najbogatiji i najpoznatiji muzeji, kao primer koliko je velika kulturna baština sačuvana u muzejima sveta. PARIZ - Luvr,(najstariji imjedan od najvećih), Versaj, Muzej impresionista, i mnogi drugi muzeji i galerije; LONDON - Britanski muzej i biblioteka,(jedan od najbogatijih), Nacionalna galerija, Muzej voštanih figura Madam Tiso, Viktorijin i Albertov,mnoge galerije; RIM - Vatikanski (jedan od najbogatijih); FIRENCA - Arheološki, Galerija Ufici (pinakoteka); BERLIN - Državni; BEČ - Istorijski (pinakoteka); MADRID - Prado, jedan od najbogatijih skupocenim slikama; Eskorijal; ATINA - Nacionalni, Arheološki; KRIT - Kandijski muzej; AMSTERDAM - Državni muzej; DREZDEN - Galerija slika; MOSKVA- Tretjakovska galerija; PETROVGRAD - Ermitaž (jedan od najvećih, palate u dužini od 1 km, 400 sala, 3 mil. predmeta); NJUJORK - Metropoliten,jedan od najvećih van Evrope;Muzej moderne umetnosti; Gugenhajmov; VAŠINGTON- Nacionalna umetnička galerija; BOSTON - Umetnički muzej; ČIKAGO- Muzej tehničkih dostignuća, Istorijski, Umetnički muzej;Prirodnjački; TOKIO - Nacionalni; KAIRO - Arheološki egiptološki i mnogi drugi. Muzeji u Jugoslaviji. Srazmerno veličini, istorijskom, kulturnom i umetničkom značaju i u našoj zemlji je osnovano mnogo različitih muzeja u kojima se čuvaju vredni predmeti, pre svega iz istorije naših naroda. Među najznačajnijim su sledeći: BEOGRAD: Narodni - najstariji u Srbiji, osnovan 1844.g., kompleksnog karaktera i prikazuje razvoj kulture i umetnosti Srbije od praistorije do danas, a sadrži i tematske zbirke domaće i strane likovne umetnosti. Pored Narodnog u Beogradu su još: Vojni na Kalemegdanu, Etnografski, Muzej grada Beograda, Muzej primenjene umetnosti, Muzej Srpske pravoslavne crkve, Vukov i Dositejev muzej, Muzej Nikole tesle, Muzej strane umetnosti, Jevrejski istorijski muzej i drugi. NOVI SAD - Muzej Vojvodine, prvobitno Muzej Matice Srpske, osnovan još 1847.g. sada sa arheološkom, kulturno-istorijskom i etnografskom zbirkom, pre svega iz istorije i kulture Vojvodine; Galerija Matice Srpske, Spomen zbirka Pavla Beljanskog, Muzej Novog Sada, Zmajev muzej, Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici. Narodni ili zavičajni muzeji u većim gradovima - Kragujevac, Kruševac, Niš,(jedan od najbogatijih u Srbiji, i Muzej srpske pravoslavne crkve), Subotica, Sombor, Vršac, Zrenjanin, Zaječar, ČaČak, Valjevo i drugi.

151

OBJEKTI MUZEJSKIH ZGRADA

Postoje dve osnovne vrste zgrada u kojima se muzejske zbirke čuvaju i izlažu. To su ili istorijske zgrade, obično raskošnih arhitektonskih oblika, koje se sticanjem okolnostim namenjuju muzejima ili su to građevine još u projektu namenjene, specijalno građene za muzeje. (Sl. 183.) Na primer, Narodni muzej u Beogradu smešten je u zgradi bivše banke, a Istorijsko-umetnički muzej je građen u duhu neorenesansne i neobarokne arhitekture Italije. Likacija zgrade je veoma bitna za rad muzeja. Zgrada treba da je daleko od vojnih i značajnih privrednih objekata. Mora da bude ostvarena dobra komunikacija sa muzejom pod čime se podrazumeva lak pristup za vlasnike automobila i turističke autobuse, a za druge posetioce dostupne linije javnog gradskog saobraćaja. Moderne muzejske zagrade često se grade na izolovanim prostorima obično u ambijentu parkovskog prostora, što obezbeđuje veću sigurnost od prenošenja požara sa okolnih zgrada i lakšu kontrolu od pokušaja krađe. Osnovni sadržaj svakog muzeja su izložbene prostorije, međusobno povezane, dobro osvetljene prirodnom ili veštačkom svetlošću, opremljene i uređene tako da posetioci na najbolji način mogu da se upoznaju sa muzejskim postavkama. (Sl.184.)Veći muzeji pored izložbenih dvorana sa stalnim postavkama imaju izdvojenu prostoriju za povremene izložbe. Na ulazu u izložbene prostorije postoji niz pratećih prostora: mesto za prodaju ulaznica, mesto dobijanja informacija, garderoba za odlaganje suvišnih i nedozvoljenih predmeta, štand za prodaju razglednica, dijapozitiva i publikacija, sanitarni uređaji i mogućnost osveženja u bifeu ili restoranu. Oni imaju i odvojene prostore za držanje predavanja, naučnih skupova i biblioteku sa čitaonicom. Tamo gde posetioci ne ulaze nalaze se prostorije za administraciju i stručne službe, direkcija, uprava muzeja, kabineti stručnjaka-kustosa, radionice i laboratorije, depoi za čuvanje neizloženih muzejskih građa.

DELATNOST MUZEJA

Muzeji sakupljaju predmete "in fondo", znači pokretne objekte koji iz različitih razloga treba da promene ambijent života. Muzejsku vrednost može imati i niz objekata koji nisu i ne moraju biti u muzejima i obrnuto može se dogoditi da se u muzeju nađu objekti koji ne zadovoljavaju kriterijume muzejske vrednosti. Muzejski predmet bi morao biti dokument prvog reda, tj. izvor autentičnih informacija. Svi predmeti sakupljeni u muzeju čuvaju se ili u izložbenim prostorijama, kao stalne postavke ili u depoima. Depoi su prostorije u muzejima gde se čuvaju neizloženi predmeti te one treba da budu prostrane, suve, promajne, relativno svetle. Svakodnevno dejstvo raznih agenasa, mikroklima sa uticajem svetlosti, vlažnosti, promena temperature, fizički i hemijski procesi u samim predmetima stalna su opasnost za muzejsku građu. Ponekad predmetima u muzeju prete i katastrofalne promene kao što su ratna razaranja, požari i poplave. Ali i ako dođe do rata predmeti iz muzeja sklanjaju se na sigurno mesto (npr. iz muzeja u Vukovaru predmeti su preneseni u Novi Sad). Pakuju se u specijalne kese, kutije, u kojima se održavaju odgovarajući mikroklimatski uslovi Razlikuju se tri oblika proučavanja (tretmana) muzejskih predmeta: 1. objektivno ispitivanje stanja i osobina materijala muzejskih predmeta, 2. konzervatorske i restauratorske intervencije, i 3. održavanje uslova čuvanja predmeta u depoima ili u izložbenim prostorima, a sve u cilju zaštite i čuvanja ovih dragocenosti za budućnost.

152

Izložbene prostorije su one sa kojima posetioci dolaze u kontakt, one su često sinonim za muzej. Zbog toga se uređenju ovih prostorja mora posvetiti posebna pažnja.Predmeti se postavljaju po logičnom redu, prostorije treba da budu svetle, provetrene, prijatne. Posetioci treba da budu vođeni utvrđenim redosledom kazivanja (strelice, natpisi, brojevi, pregrade, cvetne oaze). Pri tome treba misliti i na zamor, zbog čega, ne samo pred remek delima, ugodna sedišta treba da pruže kratak predah ili dugo posmatranje dela izložbe. Ali ipak publici treba ostaviti da bira između dirigovanog kretanja i tempa prema ličnim željama i potrebama. Povremene izložbe, koje se organizuju u muzejima predstavljaju značajno osveženje za ljubitelje muzeja i podsticaj za ponovni dolazak. Mogu biti monografske izložbe koje prikazuju opuse velikih ili manje poznatih autora, a tematskim izložbama mogu se prikazati neke tehnike (kovnice, novac), žanrovi (portret, mrtva priroda), oblici komunikacija, dragocenosti... Kroz lokalnu, nacionalnu i međunarodnu razmenu, muzeji prihvataju izložbe drugih muzeja, ali šalju i svoje zbirke. Slanje materijala van matične muzejske kuće vezano je za ozbiljne probleme: promena mikroklime objekta, uslovi prezentacije u drugim zgradama i u izmenjenom podneblju, posebno pitanje transporta. Ta premeštanja materijala skrivaju mnoge opasnosti, a ambalaža za ovakva putovanja muzejskih predmeta je veoma skupa. Kada se izložbe organizuju u drugim zemljama obično se sklopi ugovor da ta država garantuje sigurnost ili se osiguraju predmeti. Za vreme povremene izložbe praktikuje se da se organizuju predavanja, okrugli stolovi itd. u vezi date teme. Marketing (istraživanje tržišta, osmišljavanje interesantnih programa, propaganda, prodaja) muzeja je svakako značajan. Zasniva se na korišćenju rezultata sopstvenih ili istraživanja drugih. U ukupnom marketingu muzeji su najviše uradili na propagandi, upotrebom pre svega klasičnih sredstava propagiranja i publikovanja putem plakata, kataloga, prospekata, vodiča, informatora, pokretanja štampe, radija i televizije, kao i ostvarivanja poseta školske omladine, radnih kolektiva. Publikacije posvećene muzejima, ukoliko su visokog kvaliteta, predstavljaju jedno od najmoćnijih sredstava za upoznavanje široke publike sa sadržinom istorije, proizvoda ljudskog duha i umetničkog nadahnuća. One su istovremeno, moćno sredstvo za savlađivanje nepoverenja javnosti prema muzejima, nepoverenja nastalog usled nepoznavanja uloge i korisnosti takvih institucija. Čitalac upoznaje umetničko delo gledajući reprodukcije, a čitajući tekst saznaje najbitnije podatke o delu, istoriji njegovog stvaranja, estetskoj vrednosti i sadržini i na taj način se stimuliše za direktni kontakt. Dobri turistički vodiči, kao i katalozi-vodiči samih muzeja vrlo detaljno upućuju posetioce šta i kojim redom da obilaze. Usavršenost tranzitorske tehnike omogućila je proizvodnja malih ručnih magnetofona, gde su uputstva i objašnjenja vodiča ili kustosa snimljena na traku, pa se sa iznajmljenim magnetofonima, u tempu okretanja trake, po muzejima sveta već kreću kolone muzejske publike. Muzej u Nantu u Francuskoj je predvideo da se zbirke pregledaju iz fotelje pokretnih liftova, čime je problem cirkulacije potpuno nestao. S druge strane muzeji u Americi omogučavaju posetiocima različit direktan kontakt sa predmetima, igru, odmor, opuštanje, probu. Muzej je trezor, čuvaonica predmeta značajnih za nauku, društvo, umetnost. Saznanja o muzejskim objektima sticala su se preko publikovanja materijala, u katalozima i časopisima, to je bila forma informacija o muzealijama. Savremeni život otvorio je neslućenu primenu različitih vidova informisanja i komuniciranja: radio, štampa, televizija, film, fotografija, i tako postaje sve jasnije da se u muzej ovakav kakva je i ne mora otići, mada za uvek ostaje da direktan kontakt mnogo više znači. Taj direktni kontakt između umetničkog blaga u muzejima i posetilaca se ostvaruje kroz posete, putovanja, odnosno kroz turizam. Tako je odmah uočljivo da je turizam danas, nezamisliv bez muzeja, kao i da su posete muzeju nezamislive bez turizma.

153

POJAM, RAZVOJ I DELATNOST GALERIJA Kada se kaže galerija, misli se na prostor gde se izlažu slike, grafike i skulpture, to jest

umetnička dela, ili se misli na muzeje koji imaju taj naziv. Postoji višeznačnost u našem shvatawu pojma galerije. Galerija jeste prvobitna oznaka za

arhitektonski prostor. Danas ona označava izložbenu dvoranu, bez obzira na arhitektoniku prostora, a označava i muzeje slika i skulptura u širem smislu, sa velikim brojem mawih i većih prostorija za tu namenu.

Galerija kao termin kojim se nazivaju prostori u građevinama raznih tipova ima više značewa. Galerijama se naziva nadvišeni prostor u pozorišnim i koncertnim salama. U užem arhitektonskom smislu galerijama se označavaju dugački balkoni na fasadama gramevina, a takođe i ono što u crkvenoj arhitekturi predstavqaju empore. Zasvođeni ulični prolazi “pasaži”,pokriveni staklom (u Rimu, Bolowi, Milanu), takođe se nazivaju galerijama. Ipak, galerija najčešće i najčistije znači izduženi prostor u vidu hodnika, koji je u zamkovima i palatama spajao dva dela zgrade, dva kompleksa prostorija, pogodno služeći za svečanosti i prijeme. S obzirom na takvu paradnu namenu, galerije su bile ukrašene, pored ostalog, i raznovrsnim umetničkim delima. U ta dva elementa – galeriji kao izduženom prostoru i wenim ukrasima (slike, skulpture, tapiserije), sažete su osnove budućeg razvoja galerija kao izložbenih prostorija.

Najstarijom galeriuom smatra se zbirka slika koja je bila izložena u Propilejima atinskog

Akropoqa. Uz wu se ističe i ona sa izloženim slikama u odajama carske palate u Rimu. Značajno mesto u istoriji arhitekture galerije su dobile u epohi renesanse, kada ih

istovremeno postavqawe slika i skulptura u wima karakteriše i kao izložbene prostore. Početkom XVI veka Bramante je u Vatikanu specijalno sagradio dve 400m dugačke

galerije, u kojima su, kako je poznato, nešto kasnije bile prezentovane geografske karte i antičke skulpture (M.Jovanović,1994). Po uzoru na ove dve Bramanteove vatikanske galerije nastala je Velika galerija u Luvru. To je već bilo vreme prave ekspanzije prostorija u obliku galerija, ali je postavqawe umetničkih dela u wima još uvek imalo karakter ukrašavawa i popuwavawa raskošnog ambijenta.

Posebno mesto u razvoju galerije kao prostora za izlagawe imaju galerije u epohi baroka, i

to pre svega. Galerija ogledala u Versaju. Ova galerija je dugačka 73, široka 10, visoka 12m, svetlost dobija preko 17 velikih prozora naspram kojih se nalazi 17 velikih ogledala, po kojima je i dobila ime.

Tokom XVII veka nastale su i druge galerije u Francuskoj, Nemačkoj, Engleskoj, Italiji. U Francuskoj je tokom ovog veka nastalo nekoliko galerija, koje je Luj XIV ustvari samo

oponašao i pompeznije realizovao. U Italiji su se isticale dve galerije kojima se sve više poklawala pažwa u istorijatu galerija.

U Palati Farneze, jednoj od najlepših iz epohe renesanse u Rimu, koju je završio Mikelanđelo za vlasnika, papu Pavla III, nalazi se velika galerija na spratu ukrašena freskama Anibala Karačija. Druga, u Palati Kolona, i danas predstavqa jednu od najbogatijih privatnih rimskih galeriua. Galeriju je izgradio kardinal Kolona za smeštaj svoje zbirke slika.

154

Jedna od najpoznatijih galerija je Ufici u Firenci. Zgrada, započeta po nalogu Medičijevih, bila je namewena državnim kancelarijama. Ubrzo je namena promewena i objekat je prilagođen, između ostalog, i potrebama smeštaja umetničke radionice, pozorišta i umetničke zbirke. Galerija je završena 1581.godine, što predstavqa izuzetno važan datum u istoriji muzejstva uopšte.(M. Jovanović,1994.)

Tokom XVIII veka može se reći da razvoj galerija ima dve karakteristike. Taj razvoj

odražava opšti pravac razvoja muzeja; one se otvaraju za javnost i pročišćavaju se od šarenila koje je u wima vladalo. Sve više se usmeravaju isključivo na slike, što je na neki način bilo vraćawe prvim oblicima galerijskog sabirawa uvreme kada je u atinskim Propilejima osnovana pinakoteka.

Neke od čuvenih svetskih galerija i imaju u svom nazivu reč pinakoteka, što znači da su to

muzeji u kojima se čuvaju i izlažujedino slike Od XIX veka, pa i u današnjoj mreži muzejskih ustanova u svetu, galerije postoje kao

posebne institucije, čiji se ciq sakupljanja i izlaganja slikarskih dela vidi iz samog naziva. Veliki je broj takvih galerijskih kuća danas,koje su se potpuno ograničile na sabiranje, čuvanje i proučavanje, isključivo slikarskih dela. Umetnički i nacionalni muzeji u svom sastavu često sadrže galerije slika, kao autonomne zbirke, sa sopstvenim fondovima i pravcima razvoja.

Ako bi se pokušalo sastavljanje jedne sasvim skraćene liste najvećih i najznačajnijih galerija

u svetu, onda bi se na njoj našle: ♦ Galerija Akademija u Veneciji ♦ Brera u Milanu ♦ Galerija Ufici i Piti u Firenci ♦ Vatikanske zbirke slika ♦ Galerija u Vili Borgeze i Muzej moderne umetnosti u Rimu ♦ Prado u Madridu ♦ Narodna Galeriua i Državni muzej u Budimpešti ♦ Stara Pinakoteka u Minhenu ♦ Nacionalna i Tejt-galerija u Londonu ♦ Zbirke Luvra ♦ Zbirke Ermitaža u Sankt Peterburgu ♦ Tretjakovskaja galerija u Moskvi ♦ Nacionalna galerija u Vašingtonu.

155

BAZNA LITERATURA 1. Piskel, G.: Opća povijest umjetnosti, 1-3, Mladost, Zagreb, 1970. 2. Janson, H.NJ.: Istorija umetnosti, X izdanje, Prosveta, Beograd, 1996. 3. Gardner, H.: Umetnost kroz vekove, Matica srpska, Novi Sad 4. Kolarić,M., Pavlović, D.: Istorija umetnosti i spomenici u Jugoslaviji, ZAK, Beograd, 1975. 5. Pavlović, D.: Spomeničko nasleđe Jugoslavije, Turistička štampa, Beograd 1986. 6. Turkalj, N.: Mala historija muzike, Naprijed, Zagred, 1962. 7. Dragičević-Šešić, M., Stojkov, B.: Kultura - menadžment, animacija, marketing, CLIO,

Beograd, 1994. 8. Damnjanović, M.: Fenomen filma, Institut za film, Beograd, 1985. 9. Bukilica, Milovanović: Fotografija: tehnika i umetnost, Beograd, 1982. 10. Mojsilović,V.: Fotografija od ideje do realizacije, Bgd.1984.g. 11. Molinari, ].: Istorija pozorišta, Vuk Karadžić, Beograd 12. Čomić, Đ.: Psihologija turizma, Turistička štampa, Beograd,1990. Đorđević.M., Čomić.Đ.: Sociologija sa sociologijom turizma, Naučna knjiga, Beograd,1994. 13. Jovičić, Ž.: Fenomenologija turizma, Naučna knjiga, Beograd, 14. Todorović, A.: Teorije turizma i kulturno-umetničke vrednosti, Turistička štampa, Beograd,

1990. g. 15. Pavlović.D.St.: Uobličavanje spomenika i spomeničkih prostora. Zbornik zaštite spomenika

kulture XXV, Beograd.1977. 117-122 16. Tanović.A.:Vrijednost i vrednovanje, ZIU,Sarajevo,1972. 17. Kolier.J.: Indijanci obiju Amerika,Matica Hrvatska, Zagreb,1968. 18. Ahmetović-Tomka, D.: Turistička promocija kutlurnih dobara, (23-32), Zbornik radova, Naučni

skup “Turistički potencijali Jugoslavije", Institut za geografiju, Novi Sad, 1996. 19. Ahmetović-Tomka D.: Turistička valorizacija kulturno-istorijskih spomenika (159-171),

Zbornik radova Instituta za geografija, PMF, N. Sad, br. 24. 20. Kulturata i turističkata ponuda, Zbornik radova, Fakultet za turizam i ugostiteljstvo, Ohrid,

1996. 21. Stojanović.T.: Balkanska civilizacija, Centar za geopoetiku,Beograd, 1995. 22. Kosidovski,Z.: Kad je sunce bilo bog, Srpska književna zadruga, Beograd, 1991. 23. Nešović,S.: Svitanja i sutoni, Stvarnost, Zagreb,1976. 24. Hamvaš,B.: Scientia sacra, Centar za geopoetiku, Beograd 25. Opšta enciklopedija Larousse, I tom, str. 624-895, Vuk Karadžić - Interexport, Beograd, 1971. 26. Maka enciklopedija - Prosveta, Prosveta, Beograd, 1978. III toma 27. Popularna enciklopedija, BIGZ, Beograd,19 28. Sociološki leksikon, Savremena administracija, Beogead,1982. 29. Filmska enciklopedija,Jugoslovenski leksikografski zavod, "M.Krleža", Zagreb,1986. 30. Blago na putevima Jugoslavije, enciklopedijkso turistički vodič,

Jugoslavijapublik,Beograd,1983. 31. Grupa autora: Umetničko blago Jugoslavije, “Jugoslavija", Beograd, 1969 32. Grupa autora: Kulturna riznica Srbije, IDEA, Beograd, 1996. 33. Grupa autora: Muzeologija (skripta), Vojvođanski muzej, Novi Sad