Page 1
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 1
Tabula de hiis que habentur in hoc volumine et que
contigerunt in Egmunda
Tabula formarum curie episcopi
Tabula gentis Billingorum
Tabulae terrae regni Bohemiae
Tabulae bibliothecae canoniae Claustroneuburgensis
Tagebuch über Friedrich von Hohenzollern
Tageno decanus Pataviensis
Tanerijen, Willelm van der
Taqqanot Rabbenu Gersom Me'or ta-Golali
Taqqanot Su’‘m
Taxa episcopatus Vratislaviensis
Telomonius Ornatomontanus
Tempelfeld, Nicolaus
Tetzel, Gabriel
Teuffenbeck, Henricus
Thangmarus presb. Hildesheimensis
Thegan chorepiscopus Treverensis
Theodericus de Apolda
Theodericus mon. Epternacensis
Theodericus monachus
Theodericus Franconi Pauli
Theodericus de Monasterio
Theodericus de Niem
Theodericus mon. Theolegiensis
Theodericus aep. Treverensis
Theodericus mon. s. Matthiae Treverensis
Theodoricus abbas S. Trudonis
Theodericus ep. Virdunensis
Theoduinus episcopus Leodiensis
Theodulfus episcopus Aurelianensis
Theophilus presbyter
Theotmarus aep. Salisburgensis
Thietmarus magister
Thietmarus ep. Merseburgensis
Thiodericus Tuitiensis
Thiofridus Epternacensis
Thomas a Caieta
Thomas Capuanus
Thomas (Hemerken) a Kempis
Thomas cantor Vìllariensis
Thommendorf, Venceslaus
Tichtel, Johann
Tilemann Elhen von Wolfhagen
Tractatus a. 1415
Tractatus de aetatibus ecclesiae
Tractatus de Hussitis
Tractatus de investitura episcoporum
Tractatus de potestate ecclesiae
Tractatus de scismaticis
Tractatus anonymi ad ideas Hussitarum spectantes
Triumphus s. Lamberti de castro Bullonio
Tractatus super statu monasterii Salem
Traditiones et notae Isnenses
Translatio sanctorum Geminorum Ellwangensis et
Ratisbonensis
Translatio sanguinis Domini in Augiam
Tribbe, Henricus
Trithemius, Johannes
Trutwinus magister
Tschachtlan, Bendicht und Dittlinger, Heinrich
Tucher, Endres iunior
Tucher, Endres senior
Tucher, Hans
Türst, Conrad
Tüsch, Hans Erhart
Page 2
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 2
Tabula de hiis que habentur in hoc volumine et que
contigerunt in Egmunda
"Verzeichnis des Inhalts dieses Bandes und was zu
verschiedenen Zeiten im Kloster Egmund geschah":
Inhaltsverzeichnis des Kartulars der Abtei Egmond
(Holland) bis zum Jahr 1381, mit Ergänzungen bis
1421. Eingefügt sind kurze Notizen über Bischöfe,
Grafen, Äbte und Wohltäter, soweit sie die Abtei
betreffen. Zusammengestellt um 1464, wie es scheint
von Gerard de Poelgeest, dem Abt jenes Jahres.
M ss. Den Haag, A lgemeen Rijksarchief, Derde
afdeling, Archief van de abdij van Egmond, inv. 3, ff.
a-1 , dazu M . C A R A S S O -K O K , Reperto rium van
verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen.
Heiligenlevens, annalen, kronieken en andere in
N ed er land geschreven verhalende bronnen, 's -
Gravenhage 1981, pp. 400-401 nr. 367.
Edd. A. HU LSH O F, «Bijdr. Meded. hist. Gen.» 35
(1914) 40-82 , Auszug ; O. O P P E R M A N N , Fontes
Egmundenses, Utrecht 1933, pp. 105-110.
C o m m . R . F R U IN , H et g rav en reg is te r u it he t
A d e lb e r tsb oek d er E gm ond er ab d ij , n aa r h e t
handschrift van Balduinus de Haga, in Verspreide
geschriften, VII, 's-Gravenhage 1903, pp. 46-61; v.
Edd. HULSH O F; O. OPPERM ANN , Untersuchungen zur
Nordniederländischen Geschichte des 10. bis 13.
Jahrhunderts, I, Utrecht 1920, pp. 191-198; ROM EIN
(1932) 112-114; v. Edd. OPPERM ANN , pp. 49*-54*; P.
A. MEILIN K , De Egmondsche geschiedbronnen, 's-
Graven-hage 1939, pp . 59-70 ; O . O P P E R M A N N ,
Nogmaals de Egmondsche geschiedbronnen, «Bijdr.
Vaderl. Gesch. Oudheidk.» Ser. VIII, l (1939-40) 104-
106; A. MEILINK, Het zoogenaamde ne-crologium van
Beka, "«Tijdschr. Gesch.» 55 (1940) 278-284; V. J. G.
ROEFS, De Egmondsche abtenkroniek van lohannes a
Leydis O. Carm., Sittard 1942, pp. 59 n. 31, 60, 66-69,
75-77; A. MEILINK, Archief van de abdij van Egmond,
I, 's-Gravenhage 1951, pp. 94-95; H. BRUCH , De
werken die Johannes de Beka niet geschreven heeft,
«Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom
Utrecht» 72 (1953) 64, 66-75; BRUCH (1956) 41-42; H.
BRUCH , Het Chronicon Tielense, de Annales Tielenses
en J o hannes d e B eke en nogmaals he t quasi-
necrologium Egmundanum, «Tijdschr. Gesch.» 77
(1964) 317-321; J. HOF, De abdij van Egmond van de
aanvang tot 1573, 's-Gra-venhage-Haarlem 1973; E. O.
VAN DER WERFF, Twee Egmondse abtenlijsten in de
werken van Theodericus Pauli (ca.1417-1493), in
H e i l i g e n l e v e n s , a n n a l e n e n k r o n i e k e n .
Geschiedschrijving in middeleeuws Egmond, cur. G.
N. M. VIS – M. MOSTERT – P. J. MARGRY , Hilversum
1990, pp. 149-150.
Tabula formarum curie episcopi
B r i e f f o r m u l a r e a u s W ü r z b u r g , u m 1 3 2 4
zusammengestellt.
Mss. v. Edd., pp. ix-xi.
E d d . T a b u la fo rm aru m c u r i e e p i s c o p i : d a s
Formularbuch der Würzburger Bischofskanzlei von
ca. 1324, cur. A. WENDEHORST, in Quell. Gesch.
Würzburg, 13 (1957); cf. A. WENDEHORST , in Quell.
Gesch. Würzburg, 13 (1957) p. xiv sq. zu Exzerpten
aus der Edd.
C o m m . A . W E N D E H O R S T , D i e W ü r z b u r g e r
Formularbücher des 13. und 14 . Jahrhunderts ,
«W ürzburger Diözesangeschichtsb lä tte r» 16 /17
(1954/55) 170-188; v. Edd., pp. xi-xiii.
Tabula gentis Billingorum
Verzeichnis der Herzöge und Grafen der cognatischen
sächsischen B il lunge r, ebenso d ie weiblichen
Mitglieder der cognatischen Verwandtschaft sowie die
Äbte des B enedik tine rklosters S t. M ichael in
L ü n e b u r g ( N i e d e r s a c h s e n , d i o e c . V e r d e n ) ;
zusammengestellt in diesem Kloster zwischen 1071
und 1086.
Mss. v. Edd. p. 344.
Edd. G. WAITZ, in M.G.H., SS., 13 (1881) 344.
Tabulae terrae regni Bohemiae
Die Landtafelbücher von Böhmen, entstanden seit der
Regierungszeit König Otakars II. Pøemysl (1253-
1278) aus der Tätigkeit des böhmischen Landgerichts,
enthielten neben Prozeßakten auch andere Rechtsakte
wie Kauf- und Schuldenakten des böhmischen Adels
sowie schließlich auch Landtagsbeschlüsse und
Verfügungen über Adelsbesitz, und sie erwarben
dispositiven Charakter. Fast alle Quaternionen gingen
1541 beim Brand der Prager Kleinseite und Burg
zugrunde; der Inhalt muß daher aus anderen Quellen
erschlossen werden. Die böhmischen Landtafeln
Page 3
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 3
wurden Vorbild für die von Mähren (in Olmütz und
Brünn) und die von Troppau und Jägerndorf in
Schlesien im 14. Jahrhundert. Vgl. I. HLAVÁÈEK, in
Lex. MA, V (1991) 1679 sq.
— Tabulae terrae Bohemicae
Landtafel des Königreichs Böhmen.
Mss. Praha, Státní ústøední archiv, DZ-inventáø, dazu
P. BURDOVÁ, Desky zemské 1541-1869, Praha 1990; v.
Edd. EM LER, pp. ix-xiv.
Edd. J. EM LER , Reliquiae tabularum terrae regni
Bohemiae anno MDXLI igne consumptarum, I-II,
Praha 1870-1872, Register von Th. ANTL, Praha 1899;
J. HROCH , Rejstøík osobní a místní Desk zemských
v ì t š í c h o d r . 1 5 4 1 , P r a h a 1 9 1 5 - 1 9 1 8 ; A .
VAVROUŠKOVÁ , Desky zemské království èeského,
øada I, kvaterny trhové: Kvatern trhový bìžný èervený
od léta 1542-1543, Praha 1935; Kvatern trhový bìžný
èervený od léta 1541-1542, Praha 1941.
Comm. A. RANDA, Pøehled vzniku a vývinu desk èili
knih veøejných hlavnì v Èechách a na Moravì, Praha
1870; E. WERUNSKÝ , Die landrechtlichen Reformen
König Ottokars II. in Böhmen und Oesterreich, «Mitt.
Inst. österr. Geschforsch.» 29 (1908) 253-290; V.
KLECANDA, Obnovení desk zemských po požáru r.
1541, «Zprávy Èeského zemského archivu» 5 (1918)
191-270; V. LETO ŠN ÍK , Die böhmische Landtafel
(Inventar, Register, Übersichten), P rag 1944; P.
BU R D O V Á , Desky zemské. Rozdì lení po stránce
obsahové a formální, «Sborník arch. prací» 43 (l993)
347-439.
— Tabulae terrae Crnoviensis
Landtafel des Fürstentums Jägerndorf.
Mss. Opava, Slezský zemský archiv.
Edd. Nur Auszüge und exemplarische Überlieferung: J.
ZUKAL, Knihy zemského práva Krnovského, «Vìstník
Matice Opavské» 16 (1908) 67-70; J. ZUKAL, Nejstarší
registra zemského práva Krnovského, «Vìstník Matice
O p avské» 18 (19 1 0 ) 1 7 -24 ; F r . R U D O L F , D ie
Jägerndorfer Landtafelbücher L, «Zeitschrift für
Geschichte und Kulturgeschichte Schlesiens» 19
(1926/29) 109-121.
Comm. J. KAPRAS, Pozùstatky knih zemského práva
opavského a krnovského, «Sborník vìd práv. stát.» 6
(1906) 43-69; M. ROHLÍK , Zemské desky opavské,
«Slezský sborník» 49 (1951) 299-333.
—Tabulae terrae Moravicae
Landtafel der Markgrafschaft Mähren.
Mss. Brno, Moravský zemský archiv.
Edd. K. DEM UTH – P. V. CHLUM ECKY – J. CHYTIL –
A . R . V . W O L F S K R O N , D i e L a n d t a f e l d e s
Markgrafenthumes Mähren (1348-1466), I-II, Brno
1856; Fr . È E R N Ý , U kazatel jmen k la tinským
zemským deskám brnìnským a olomouckým, Brno
1914; Moravské zemské desky, Kraj Olomoucký II.
(1480-1566), cur. Fr. MATÌJEK, Brno 1948 und III.
(1567 -16 4 2 ) , cu r. Fr. M A T Ì J E K , Praha 1953;
Moravské zemské desky, Kraj Brnìnský II. (1480-
1566), cur. T. KALINA, Praha 1950 und III. (1567-
1641), cur. M. ROHLÍK, Praha 1957; L. ŠTARH A ,
Moravské zemské desky 1348-1642, Bøeclav 1999.
Comm . Fr. HRUBÝ , Moravské zemské desky z 1.
1348-1642, Brno 1931.
— Tabulae terrae Opaviensis
Landtafel des Fürstentums Troppau.
Mss. Opava, Slezský zemský archiv.
Edd. J. KAPRAS, Pozùstatky knih zemského práva
knížetství opavského, I-II, Praha 1906-1908; M.
ROHLÍK, Opavské zemské desky, Knihy zadní 1537-
1613, Opava 1961.
Comm. v. Comm. Tabulae terrae Crnoviensis KAPRAS
und ROHLÍK.
T a b u l a e b i b l i o t h e c a e c a n o n i a e
Claustroneuburgensis
( K l o s t e r n e u b u r g , N i e d e r ö s t e r r . ) D i e
pergamentbezogenen Schrifttafeln waren ursprünglich
beim Grab des heiligen Leopold, Markgrafen von
Österreich (PND 118571850) und Gründer des
Kanonikerstifts Klosterneuburg, aufgehängt, sind
jedoch heute verloren. Sie waren Mitte des xiv.
Jahrhunderts zusammengestellt worden und enthielten
u.a. die erste Fassung des Chronicon pii marchionis,
q.v., und ein Inventar der Reliquien.
M ss . W ien, Österr . Nationalb ib l. , 364 , ehem .
Claustroneuburgensis, ff. 164 sqq., Abschriften saec.
x v u n d x v i i i d a v o n i n d e r B ib l io th e k v o n
Klosterneuburg.
Edd. M. FISCHER , Merkwürdigere Schicksale des
Stiftes und der Stadt Klosterneuburg, 2, Wien 1815,
pp. 496 sqq.
Page 4
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 4
Comm . B. CERNIK, Das mittelalterliche Lebensbild des
heiligen Leopold, in St. Leopold. Festschrift des
Augustiner-Chorherrenstiftes Klosterneuburg zur
800jährigen Gedenkfeier des Todes des Heiligen,
K lo ste rneub urg 1 9 3 6 , p p . 1 1 -1 2 ; H . D IE N S T ,
R e g i o n a l g e s c h i c h t e u n d G e s e l l s c h a f t i m
Hochmittelalter am Beispiel Österreichs, «Mitt. Inst.
österr. Geschforsch.» Ergänzungsband 27 (1990) 23
sqq., 31,72,76.
Tagebuch über Friedrich von Hohenzollern
D a s T a g e b u c h d e s B i s c h o f s F r i e d r i c h ( v o n
Hohezollern) von Augsburg (PND 104074809) umfaßt
die Jahre 1486-1489, aufgezeichnet wurde es von
einem anonymen Kleriker. Zu seinem Inhalt gehören
auch Ausgabenlisten.
Mss. v. Edd. STEICHELE, pp. 113-114.
Edd. A. STEICHELE, Tagebuch über die ersten drei
Regierungsjahre des Bischofs Friedrich von Zollern,
«Beiträge zur Geschichte des Bisthums Augsburg» 1
(1850) 115-144; Th. DREHER , «Mitteilungen des
Vereins für G eschichte und Altertumskunde in
Hohenzollern» 18 (1884/1885) 1-64; 19 (1885/1886)
1- 96; 20 (1886/1887) 1-48; 21 (1887/1888) 49-92.
Tageno decanus Pataviensis
(PND 100969550) Seit 1183 Kanoniker in Passau, seit
1184 bischöflicher Kapellan und Notar ebendort, seit
1187 Domdekan; reiste 1189 als Kreuzfahrer in das
Heilige Land, wo er 1190 starb. Über diese Reise
schrieb er ein in selbständiger Überlieferung verlorenes
Diarium, das nur auszugsweise durch Inserte in den
Annalen des M agnus presbyter Reichersbergensis
(PND 100952739), q.v., bekannt ist und in dieser Form
ediert wurde von W. WATTENBACH , in M.G.H., SS.,
17 (1861) 509-517. Über T agenos Vita cf. W .
WAGNER, Prosopographie des Passauer Domkapitels
bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts, «Ostbairische
Grenzmarken» 37 (1995) 25-79, Nr. 253, über das
Diarium Wattenbach – Schmale, I (1976) 96-99.
Tanerijen, Willelm van der
(PND HP02046503) Bürger von Antwerpen (Anvers,
Belgique), Rat für Brabant und Richter im "Großen
Rat" der H erzogin M aria von B urgund (PND
11857776X) seit 1477. Geboren 1425, † 1499 / 1500.
— B o e c v a n d e r l o o p e n d e r p r a c t i j k e n d e r
Raidtcameren van Brabant
Sammlung des brabantischen Gewohnheitsrechts
u n te r s ta rke m E influß d e s C o rp us iu r is , a u f
Niederländisch abgefaßt zwischen 1474-1476 und
erweitert bis 1496.
Mss. v. Edd., I, pp. xix-xxiv.
Edd. E. I. STRUBBE, Willem van der Tanerijen, in
Comm. royale anc. lois, [Series II in -4°], (1952) I, pp.
1-645 und II, pp. 1-294.
Comm. G. I. LIEFTINCK, Boustwstoffen, II, in E.
V E R W IJ S – J . V E R D A M , M id d e ln e d e r la n d sc h
woordenboek, X, 's-Gravenhage 1927-1952, p. 462 nr.
1388; E. I. STRUBBE, De vijftiendeeuwse Brabantse
rechtsgeleerde Willelm van der Tanerijen, «Tijdschr.
Rechtsgesch.» 11 (1932) 265-283; J. STENGERS ,
Composition, procédure et activité judiciaire du Grand
Conseil de Marie de Bourgogne, «Bull. Comm. hist.
Belgique» 109 (1945) 9-10; R. DEKKERS, Bibliotheca
Belgica Juridica, «Verhandelingen K. Vlaamsche Ak.
Wetensch. Letteren Schone Kunsten België, kl. Lett.»
14 (1951) 169; v. Edd. STRUBBE, I, pp. v-xxix; J.
BARTIER, Légistes et gens de Finances au XV siècle.e
Les conseillers des Ducs de Bourgogne, Philippe le
Bon et Charles le Téméraire, Bruxelles 1955, p. 51 n.
2; Ph. GODDING, La preuve en matière civile du XI aue
X V III siècle , «T rav. Conf . Fac. D roi t U niv.e
Bruxelles» 9 (1962) 123-125; J. G ILISSEN , La preuve
de la coutume de l'ancien droit belge, «Hommage au
Professeur Paul Bonenfant», Bruxelles 1965, p. 568;
R. C. VAN CAENEGEM , La preuve dans l’ancien droit
belge, «Recueil Soc. Jean Bodin» 17 (1965) 391; R.
C. VAN CAENEGEM , Le droit romain en Belgique, «Ius
Romanum Medii aevi» V, 5 b (1966) 42-53; J. VAN
ROM PAEY, Het Grafelijk Baljuwsambt in Vlaanderen
tijdens de Boergondische Periode, «Verhandelingen
K. Vlaamsche Ak. W etensch. Letteren Schone
Kunsten België» 62 (1967), passim ; Nationaal
Biografisch Woordenboek, V (1972) 877-881; N.
HORN , in Handbuch der Quellen und Literatur der
neueren europäischen Privatrechtsgeschichte, cur. H.
COING; I, München 1973, p. 292; R. VAN CAENEGEM ,
An Historical Introduction to Private Law, Cambridge
1992, p. 43 .
Page 5
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 5
Taqqanot Rabbenu Gersom Me'or ta-Golali
Rechtsentscheidungen des Rabbi Gersom ben Yehudah
(PND 102479267), Me'or ha- Golah, genannt "Leuchte
des Exils". Er lebte 960-1028 in Mainz, wo er die
berühmte und älteste Talmud-Schule in Deutschland
gründete.
Mss. v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 111-118.
Edd. L. FINKELSTEIN , Jewish Self-Government in the
Middle Ages, New York 1924, 1964 , pp. 119-126,2
dazu F. BEAR, «Monatschr. Gesch. Judenthums» 71
(1927) 392-397; I. SCHEPANSKY , Ha-Taqqanot be-
Yisra'el (The Takkanot of Israel). IV: Taqqanot ha-
qehilot (Communal Ordinances), New York-Jerusalem
1993, pp. 93-112.
Transl. Englisch: v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 127-138.
Comm . L. FINKELSTEIN , Zu den Takkanot des Rabbenu
Gerschom, «M onatschr. G esch. Judenthums» 74
(1930) 23-31; I. A. AGUS, Rabbinic Scholarship in
Northern Europe, in World History of the Jewish
People, cur. C. ROTH , II: The Dark Ages, London
1966, pp. 189-209; I. SCHEPANSKY , Taqqanot Rabbenu
Gersom Me'or ha-Golah, «Ha-dorom» 22 (1966) 103-
120; S. Z. HAVLIN , Berurim hadasim be-'inyaney
Taqqanot Rgm"h, «Se-naton ha-Mispat ha-'Ivri» 11-12
(1984-1986) 317-335; A. G R O S S M A N , Hakhmey
Askenaz ha-risonim, Yerusalayim 1981, 1989 , 2001 ,2 3
pp. 132-148; v. Edd. SCHEPANSKY , pp. 78-93.
Taqqanot Su"m
Rechtsentscheidungen, 1220 in den Städten Speyer,
Worms und Mainz aufgezeichnet.
Mss. v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 218-224.
Edd. L. FINKELSTEIN , Jewish Self-Government in the
Middle Ages, New York 1924, 1964 , pp. 225-232; I.2
SCHEPANSKY , Ha-Taqqanot be-Yisra'el (The Takkanot
of Israel). IV: Taqqanot ha-qehilot (Communal
Ordinances), New York-Jerusalem 1993, pp. 129-154.
Transl. Englisch: v. Edd. FINKELSTEIN , pp. 233-251.
Comm . I. SCHEPANSKY, Taqqanot Su"m, «Ha-do-rom»
26 (1968) 173-197; v. Edd. SCHEPANSKY .
Taxa episcopatus Vratislaviensis
Liste der Steuereinkünfte des Bischofs von Breslau-
Wroc³aw aus dem Jahr 1456.
Mss. Wroc³aw, Bibl. Uniw., I Q 171, f. 156v., v. Edd.
SCHULZ – GRÜNHAGEN und KÊTRZYÑSKI.
Edd. A. SCHULZ – C. GRÜNHAGEN , Annalistische
Nachlese, «Zs. Schlesiens» 9 (1868) 373-374; W.
KÊTRZYÑSKI, in Mon. hist. Polon. hist., [Series I] 6
(1893, Neudruck 1961) 586.
Telomonius Ornatomontanus
(P N D 1 0 4 1 2 9 4 5 X ) auc h T ilm a n R a sc he vo n
Zierenberg. Von ungewisser Herkunft, studierte er an
der Universität Erfurt (Thüringen) seit 1459, wo er
1467 zum Magister promoviert wurde. Gegen 1477
kam er a ls S c hulmeister na ch B raunschweig
(Niedersachsen), er starb 1503 Juni 1 in Hildesheim.
— D escriptio belli inter Henricos iuniorem et
seniorem, duces Brunsvicenses et Luneburgenses
civitatemque Brunsvicensem
Beschreibung der Großen Stadtfehde zwischen der
Stadt Braunschweig und den Herzögen Heinrich d.
Jüngeren und d. Älteren (PND 137976259) 1492-
1494. DasWerk enthält eine Beschreibung der Stadt
und ist in der Darstellung klassisch-humanistischen
Vorbildern verpflichtet.
Mss. München, Bayer. Staatsbibl., lat. 428, ff. 88r-
121v, saec. xv i in . ; M ünster , U nivb ib l. , H ss.
Nordkirchen, grüne Nr. 183, saec. xvii; beide
Handschriften aus der ed. princ., dazu Comm .
HONEM ANN (2000), pp. 116-117.
Edd. Brunsvicij Belli novissime gesti Descriptio, o.O.
o.J., jedoch Magdeburg 1494, bei Moritz Brandis
(Hain-Copinger 16287; ISTC iz00027300), ein Facs.
bei Comm . HO N EM AN N (2000), pp. 139-156 und
digital im Netz aus Wolfenbüttel; in Leibniz, Script.
rer. Brunsvic., 2 (1710) 88-103.
V et. tra nsl . D eutsch : C . L. G R O T E F E N D , D ie
Braunschweiger Fehde von 1492 und 1493, «Zs.
Niedersachsen» 1863, pp. 234-260, aus verlorener
Handschrift saec. xvi.
Comm. V. HONEM ANN , in Verf. Lex., VII (1989 )2
1002-1004; V. HO N EM A N N , Humanistische und
spätmittelalterliche Zeitgeschichtsschreibung in
Braunschweig um 1500. Die ‚Descriptio belli‘ des
Telomonius Ornatomontanus (Tilman Rasche von
Zierenberg) und die deutschsprachigen Darstellungen
der ‚Großen Braunschweiger Stadtfehde‘ von 1492-
Page 6
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 6
1 4 9 4 , in S täd t ische G esch ich tssch re ib u n g im
Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, cur. P.
JOHANEK, in Städteforschung, A 47, Köln u.a. 2000,
pp. 111-136.
Tempelfeld, Nicolaus
(PND 102836450) auch: Nicolaus de Brega. Geboren
bei Brieg/Brzeg (Opole), nach dem Studium in Krakau
/ Kraków doctor theologiae, 1428 Dekan, 1433 Rektor
an der dortigen Universität, 1455 Kanoniker, Kantor
und Prediger an der Bischofskirche Breslau/Wroclaw,
† 1474.
— Tractatus utrum liceat electo in regem Bohemie
dare obedienciam
Titel in Hs. Breslau: Tractatus contra Hussitas et
G eorgium de Pod iebrad . T raktat, ob man dem
gewählten König von Böhmen Gehorsam schulde,
gerichtet gegen Georg Podìbrad, König von Böhmen,
(PND 118690442) verfaßt 1458.
Mss. Breslau / Wroc³aw, Univ.bibl., I Q 90, foll. 2r-
175v, datiert 1458, Originalüberlieferung aus der
Bibliothek Tempelfelds, v. Comm. gen. MROZOW ICZ, p.
62; v. Edd., pp. 130-132.
Edd . J . LOSERTH , Die Denkschrift des Breslauer
Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg über die
Wahl Georgs von Podiebrad zum König von Böhmen,
«A r c h . ö s t e r r . G e sc h .» 6 1 ( 1 8 8 0 ) 1 3 3 -1 8 7 ,
unvollständig.
Comm . v. Edd., pp. 91-130.
— Tractatus contra Georgium Podibrat assertum regem
Bohemiae
Traktat gegen König Georg Podìbrad von Böhmen
(PND 118690442) vom 1459 Juli 2.
Mss. v. Edd., p. 388; J. LOSERTH, Die Denkschrift des
Breslauer Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg
über die Wahl Georgs von Podiebrad zum König von
Böhmen, «Arch. österr. Gesch.» 61 (1880) 117 n. 3.
Edd . M . JO R D A N , D as Königthum G eorg‘s von
Podìbrad, Leipzig 1861, pp. 372-388.
Transl. vet. Deutsch: Möglicherweise von Peter
Eschenloer aus Breslau, v. Comm. gen. ROTH (2004)
1 5 1 0 n r . 2 b ;
http://www.handschriftencensus.de/werke/5279
— Tractatulus utrum liceat christiano populo
hereticum recipere pro rege.
Traktat zur Frage, ob ein christliches Volk eine
häretischen König hinnehmen dürfe, gegen König
Georg Podìbrad von Böhmen (PND 118690442) 1458
verfaßt.
Mss. Kraków, Bibl. univ., cod. 423, f. 289r-v.
Edd. unediert.
Comm . J. LOSERTH, Die Denkschrift des Breslauer
Domherrn Nikolaus Tempelfeld von Brieg über die
Wahl Georgs von Podiebrad zum König von Böhmen,
«Arch. österr. Gesch.» 61 (1880) 118-122, Auszüge.
Comm. gen. LORENZ, I (1886 ) 335; G. BAUCH ,3
Schlesien und die Universtität Krakau im XV. und
XVI. Jahrhundert, «Zs. Schlesiens» 41 (1907) 110-
113; J. DRABIN A , Miko³aj Tempelfeld z Brzegu,
«C o l lo q u ium S a lu t i s» 2 (1 9 7 0 ) 8 3 -1 0 2 ; M .
KOWALCZYK, Miko³aj Tempelfeld z Brzegu, in Polski
S³ownik Biograficzny, 21, Wroc³aw 1976, pp. 107-
109; J. DRABINA, Rola argumentaji religijnej w walce
politycznej w póŸnoœredniowiecznym W roc³awiu,
Kraków 1984; J. D R A B IN A , D ie antihussitische
Handschriftensammlung des Nikolaus von Brieg in
d e r B i b l i o t h e c a V a t i c a n a , « A r c h . s c h l e s .
Kirchengesch.» 55 (1997) 219-223; D. KAZIM IERZ, in
Encyklopedia Wroc³awia, cur. J. HARASIM OW ICZ,
Wroc³aw 2000, pp. 849-850; J. DRABINA, Nicolaus
Tempelfeld von Brieg und seine antihussitischen
Traktate, in Oberschlesische Dichter und Gelehrte
v o m H u m a n ism u s b i s z u m B a ro c k , cu r . G .
K O S E LLE K , in Tagungsreihe der Stiftung Haus
Oberschlesien, 8, Bielefeld 2000, pp. 103-112; W.
M R O Z O W I C Z , M i t t e l a l t e r l i c h e H a n d s c hr i f te n
oberschlesischer Autoren in der Universitätsbibliothek
Breslau / Wroc³aw, in Archivreihe der Stiftung Haus
Oberschlesien, 5, Heidelberg 2000, pp. 59-65; G.
ROTH , in Verf. Lex., XI (2004 ) 1507-1512.2
Tetzel, Gabriel
(PND 104334231) Patrizier aus Nürnberg, † 1479. Er
reiste 1465-1467 zusammen mit dem Böhmen Leo
von Rožmital (PND 100951759) durch mehrere
Länder Mittel-, Süd- und Westeuropas.
— Reisebericht
Page 7
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 7
Mss. München, Bayer. Staatsbibl., germ. 1279, ff.
128r-178v.
Edd. J. A. SCHM ELLER, Des böhmischen Herrn Leo‘s
von Rožmital Ritter-, Hof- und Pilgerreise durch die
Abendlande 1465-1467, in Bibl. lit. Ver., 7 (1844)
143-196.
Transl. Englisch: M. LETTS , The Travels of Leo of
Rozmital through Germany, Flanders, England, France,
Spain, Portugal and Italy 1465-1467, in Hakluyt Soc.,
2nd series, 108 (1957).
Comm. G. ROETHE, in Allg. dt. Biogr., 37 (1894) 788-
7 8 9 , d i g i t a l
http://www.deutsche-biographie.de/register_sfz82342
.html; W. KROGM ANN , in Verf. Lex., IV (1953) 400-
401; M. STOLZ, Die Reise des Leo von Rožmital.
Wandlungen der Pilgeridee in einem deutschen Bericht
des Spätmittelalters, in Deutsche Jakobspilger und ihre
Berichte, cur. K. HERBERS, in Jakobus-Studien, 1,
Tübingen 1988, pp. 97-121; V. BO K – V. VIKTORA,
Gestaltungsprinzipien in den Reiseberichten von
Gabriel Tetzel und Václav Šašek von Bíøkov, in
Studien zum Humanismus in den böhmischen Ländern,
III, Köln – Weimar – Wien 1993, pp. 183-198; M.
STOLZ, in Verf. Lex., IX (1995 ) 718-719; K. HERBERS2
– R. PLÖTZ, Nach Santiago zogen sie. Berichte von
Pilgerfahrten ans „Ende der Welt“, München 1996, pp.
99-128, mit Auszügen; V. HONEM ANN, Santiago de
Compostela in deutschen Pilgerberichten des 15.
Jahrhunderts, in Der Jakobuskult in „Kunst“ und
„Literatur“, cur. K. HERBERS – R. PLÖTZ, in Jakobus-
Studien, 9, Tübingen 1998, pp. 129-139; Ch. HALM ,
Europäische Reiseberichte des späten Mittelalters, 1,
Frankfurt/Main u.a. 2001 , pp. 153-157; K. HERBERS,2
Pilgerfahrten und Nürnberger Pilger auf der Iberischen
H albinse l in d er Z ei t um 15 0 0 , «P irckheimer
Jahrbuch» 17 (2002) 53-78.
Teuffenbeck, Henricus
(PND 10433424X) Kanoniker der Kollegiatskirche
Schliersee (Bayern, dioec. Freising), † 1389. Er
verfaßte um 1385 das „Chronicon Schlierseense seu
brevis historia de ortu, fundatione, benefactoribus et
p r a e d i i s a n t iq u i s s im a e e c c l e s i a e c o l l e g ia t a e
Schlierseenis“, q.v.
Thangmarus presb. Hildesheimensis
(P N D 10096186X ) D ekan der B ischofsk irche
Hildesheim, Lehrer und Leiter der Domschule, Lehrer
des Bischofs Bernward von Hildesheim (993-1022)
(PND 118510029), † nach 1019.
— Vita Bernwardi episcopi Hildesheimensis
(B.H.L. 1253). Die lateinische Lebensbeschreibung
Bernwards liegt heute noch in 30 Textzeugen und in
mehreren Textfassungen vor. Die Urfassung beruht
auf einem Hildesheimer Dossier zum sogenannten
Gandersheimer Streit und ergänzten biographischen
Kapiteln, ein Werk dieser Art war Basis für die zum
Zweck des Kanonisationsverfahrens 1192 hergestellte
Vita, diese liegt in Pertz’ Edition (B.H.L. 1253) vor.
Eine stark hagiographisch überarbeitete Fassung ist
Bischof Siegfried II. von Hildesheim (1279-1310)
gewidmet (sogenannte Siegfried-Redaktion) und
handschriftlich stets mit der Historia de canonisatione
et translatione S. Bernwardi (B.H.L. 1259) verknüpft,
diese Version druckte Leibniz (B.H.L. 1255). Weitere,
zumeist kürzende Redaktionen, die Mirakel und den
Kanonisationsprozeß berücksichtigen, folgten und
sind häufig als sekundär hinzugefügte Bestandteile der
Legenda aurea d es Iaco b us a V o rag ine , q .v .
überliefert. Eine dieser Kurzfassungen druckte
Leibniz unter dem T itel Compendium vitae S.
Bernwardi (B.H.L. 1261). In drei Handschriften
überliefert ist eine unedierte und noch nicht näher
untersuchte mitte lalter liche Vita Bernward i in
niederdeutscher Sprache, dazu M . G IE S E , D er
‘Transitus sancti Epiphanii’ und die ‘Translatio sancti
Epiphanii’. Neue Handschriftenfunde, «Dt. Arch.» 64
(2008) 519-546, hier 533 Anm. 43.
Mss. v. Edd. PERTZ, pp. 755-757; v. Comm . STUM PF,
pp. 463-470; GIESE (2006) pp. V, 3-26; GIESE (2007)
pp. 191-195; GIESE (2009) pp. 37 sq., 41-43; M.
G IESE, Goslars legendäre Gründung durch Gundelcarl.
E in e n e ue T e x tv e rs io n n ac h d e r v e r lo r e ne n
Sächsischen Kaiserchronik?, «Dt. Arch.» 65 (2009)
547-564, hier 554.
Edd. G. H. PERTZ, in M.G.H., SS., 4 (1841) 757-782,
p. 755; in Migne, PL 140, coll. 393-434, aus ed.
PERTZ; Leibniz, Script. Rer. Brunsvic, I, pp. 441-469,
Siegfried-Redaktion, pp. 481 sq., Compendium vitae
S. Bernwardi, pp. 469-481, Historia de canonisatione
et translatione S. Bernwardi; in AA. SS., Oct., 11
Page 8
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 8
(1870) 966 sq., Compendium vitae Bernwardi aus ed.
Leibniz, pp. 996-1023, Siegfried-Redaktion.; v. Comm.
G IESE (2007) pp. 200-205, Compendium vitae S.
Bernwardi. – Zu den älteren Edd. v. Comm. G IESE
(2006) 102-110.
Transl. Deutsch: H. J. HÜFFER , in Geschschr. dt.
Vorz., 40 (1892 ) 1-74; B. GERLACH , Thangmars2
Lebensbeschreibung des hl. Bischofs Bernward. Nach
dem T ext der M o n. G erm . his t. ins D eutsche
übertragen, «Unsere Diözese in Vergangenheit und
Gegenwart» 15 (1941) 7-54; H. KALLFELZ, Vita sancti
B e r n w a r d i e p i s c o p i H i ld e s h e i m e n s is a u c to r e
Thangmaro (?), in Ausgew. Quell., 22 (1973) 272-361;
U . B O N G E R T M A N N , Bernwardi. D as Leben des
Bischofs Bernward von Hildesheim, Hildesheim 1993.
Comm. MANITIUS, II (1923) 268-275; WATTENBACH –
HOLTZM ANN , I/1 (1938) 60-62; K. LANGOSCH , in Verf.
L e x . I V ( 1 9 5 3 ) 4 1 6 - 4 2 1 ; K . A L G E R M I S S E N ,
Persönlichkeit und Charakter des Bischofs Bernward
von Hildesheim, «Unsere Diözese in Vergangenheit
und Gegenwart» 27 (1958) 1-65; R. DRÖGEREIT, Die
Vita Bernwardi und Thangmar, «Unsere Diözese in
Vergangenheit und Gegenwart» 28 (1959) 2-46; K.
ALGERM ISSEN , Die historischen Quellen über die
Persönlichkeit, das Leben und Wirken Bernwards, in
Bernward und Godehard von Hildesheim. Ihr Leben
und Wirken, cur. K. ALGERM ISSEN , Hildesheim 1960,
pp. 1-16; R. DR Ö GER EIT , Bischof Bernward von
H i l d e s h e i m , « J a h r b . d e r G e s e l l s c h a f t f ü r
Niedersächsische Kirchengeschichte» 58 (1960) 5-22;
v. Transl. KALLFE LZ, pp. 265-271; K. J. B EN Z,
U ntersuchungen zur politischen Bedeutung der
Kirchweihe unter Teilnahme der deutschen Herrscher
im hohen Mittelalter, in Regensburger Historische
Forschungen, 4, Kallmünz 1975, pp. 268-291; H.
GOETTING, Die Hildesheimer Bischöfe von 815 bis
1221 (1227), in Germania Sacra, N. F. 20, Berlin –
New York 1984, pp. 166-230; W . EGGERT – B.
PÄ TZO LD , W ir-Gefühl und regnum Saxonum bei
frühm it te la l ter l ichen G esc h ic h ts sc h re ib e rn , in
Forschungen zur mittelalterlichen Geschichte, 31,
W eimar 1984, pp. 119-122; K. GÖRICH – H. H.
KORTÜ M , Thangmar und die Vita Bernwardi, «Mitt.
Inst. österr. Geschforsch.» 98 (1990) 1-57; Bernward
von Hildesheim und das Zeitalter der Ottonen, cur. M.
BRANDT – A. EGGEBRECHT, 2 voll., Hildesheim 1993;
J. NOLTE, Tercii Ottonis Imperatoris Didascalus. Die
V i ta B e rn w a rd i v o n T hankm ar (1 1 . Jh . ) , in
Vormoderne Lebensläufe – erziehungshistorisch
betrachtet, cur. R. W . KEC K – E. W IERSIN G , in
Beiträge zur historischen Bildungsforschung, 12, Köln
u.a. 1994, pp. 131-149; K. GÖRICH , in Lex. MA, VIII
(1997) 610; M. STU M PF, Zum Quellenwert von
Thangmars Vita Bernwardi, «Dt. Arch.» 53 (1997)
461-496; W. BERSCHIN , Biographie und Epochenstil
im lateinischen Mittelalter, 4/1, Stuttgart 1999, pp.
187-193; S. HAARLÄNDER, Vitae episcoporum. Eine
Q u e l l e n g a t tu n g z wisc he n H a g io g r a p h i e u n d
Historiographie, untersucht an Lebensbeschreibungen
von Bischöfen des regnum Teutonicum im Zeitalter
der Ottonen und Salier, in M onographien zur
Geschichte des Mittelalters, 47, Stuttgart 2000, pp.
84-87, 538-539; S. HAARLÄNDER, Die Vita Burchardi
im Rahmen der Bischofsviten ihrer Zeit, in Bischof
B u r c h a r d v o n W o r m s 1 0 0 0 -1 0 2 5 , c u r . W .
HARTM ANN , Mainz 2000, pp. 155-160; K. GÖRICH , in
Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, 18
(2001) 1359-1365, Aktualisierung online unter
http://www.bautz.de [Stand 30.4.2010] ; B. GALLISTL,
Bernward of Hildesheim. A case of Self-planned
Sainthood, in The Invention of Saintliness, cur. A. B.
MULDER-BAKKER, in Routledge Studies in Medieval
Religion and Culture, 2, London 2002, pp. 145-162;
M. STUM PF, in Verf. Lex., 11 (2004 ) 1512-1522; M.2
G IESE, Die Textfassungen der Lebensbeschreibung
Bischof Bernwards von Hildesheim, in M.G.H.,
Studien und Texte, 40, Hannover 2006; F. LOTTER –
S. GÄBE, Die hagiographische Literatur im deutschen
Sprachraum unter den Ottonen und Saliern (ca. 960-
1130), in Hagiographies. Histoire internationale de la
littérature hagiographique latine et vernaculaire en
Occident des origines à 1550, 4, cur. G. PHILIPPART,
in Corpus Christianorum, Turnhout 2006, pp. 273-
521, hier 323-329, 492-494; M. G IESE, Das von
G o t t f r i e d W i l h e l m L e i b n i z v e r ö f f e n t l i c h t e
‘Compendium vitae sancti Bernwardi’, «Niedersächs.
Jahrb.» 79 (2007), 187-205; Chr. WULF, Bernward
von Hildesheim, ein Bischof auf dem W eg zur
Heiligkeit, «Concilium medii aevi» 11 (2008) 1-19,
o n l i n e u n t e r
http://cma.gbv.de/dr,cma,011,2008,a,01.pdf [Stand
28.3.2008)] ; M. GIESE, Mittelalterliche Urkunden aus
dem Hildesheimer Michaeliskloster in Abschriften
von Augustinus Schübeler (gest. 1791), «Archiv für
Page 9
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 9
Diplomatik» 55 (2009) 33-66.
Thegan chorepiscopus Treverensis
(PND 118838334) Adliger Herkunft, geboren im
Rheinland vor 800. Er war Chorbischof der Diözese
Trier seit 825, Propst von St. Cassius in Bonn
(Nordrhein-W estfalen, dioec. Köln) seit 842; †
zwischen 849 und 853.
— Gesta Hludowici imperatoris
Verfaßt um 837 zu Lebzeiten Kaiser Ludwigs des
Frommen (PND 118640658). Das Werk beginnt nach
einer kurzen Genealogie der Karolinger in den letzten
Tagen Karls d. Gr. (PND 118560034) und führt das
Geschehen in annalistischer Art bis 835, mit einer
Fortsetzung bis 836. Im Zentrum steht der Aufstand
der Söhne Ludwigs 833/34. Eine weitere Biographie
liegt in der Vita Hludowici Pii imperatoris des sog.
"Astronomus" (PND 119017962) vor.
Mss. v. Comm . TREM P (1988) 150-171; v. Edd. TREM P,
pp. 31-40; M. M. TISCHLER, Einharts Vita Karoli.
Studien zur Entstehung, Überlieferung und Rezeption,
in M.G.H., Schriften, 48, Hannover 2001, pp. 607-725,
pp. 869-881, hier zu einer verlorenen Handschrift aus
St. Peter in Konstanz, und passim .
Edd. in PITHOU, Annales (1588) 93-136; G. H. PERTZ,
in M.G.H., SS., 2 (1829) 589-604; in Migne, PL 106,
coll. 401-430; E. TREM P, in M.G.H., Script. rer. Germ.,
64 (1995) 168-258; Thegan, Die Taten Kaiser Ludwigs
– Astronomus, Das Leben Kaiser Ludwigs (Theganus,
Gesta Hludowici imperatoris – Astronomus, Vita
Hludowici imperatoris), cur. E. TREM P, in M.G.H.,
Script. rer. Germ., 64 (1995) 168-277, pp. 40-41,
Verzeichnis der älteren Editionen.
T r a n s l . D e u t s c h : E . M E Y E R , D i e
Lebensbeschreibungen Karls des Großen und Ludwigs
des Frommen von Einhard und Thegan, Leipzig 1885,
pp. 45-76; Die Lebensbeschreibungen Kaiser Ludwigs
des Frommen von Thegan und vom sog. Astronomus,
cur. J. v. JASM U N D , in Geschschr. dt. Vorz., 19
(1941 ); Quellen zur karolingischen Reichsgeschichte,3
1: D ie Reichsannalen, Einhard Leben Karls des
Grossen, zwei "Leben" Ludwigs, Nithard Geschichten,
cur. R. RAU , in Ausgew. Quell., 5 (1955) 217-251, mit
lateinischem Text aus ed. PERTZ parallel; v. Edd.
TREM P , parallel. Französisch: F. GUIZOT, in Coll.
Mém. Hist. Fr., 3 (1824) 269-309.
Comm. MANITIUS, I (1911) 653-655; K. LANGOSCH ,
in Verf. Lex., IV (1953) 422-426; WATTENBACH –
LEVISON – LÖW E, III (1957) 332-335; BRUNHÖLZL, I
(1975) 394-395; E. TREM P, Studien zu den Gesta
Hludowici imperatoris des Trierer Chorbischofs
Thegan, in M.G.H., Schriften, 32, Hannover 1988; E.
T R E M P , T hegan und A stro no m us, d ie be iden
Geschichtsschreiber Ludwigs des Frommen, in
Charlemagne‘s Heir. New Perspectives on the Reign
of Louis the Pious (814-840), cur. P. GODM AN – R.
COLLINS, Oxford 1990, pp. 691-700; W. BERSCHIN ,
B io g ra p h ie un d E p ochenst i l im la te in isc h en
Mittelalter, 3, Stuttgart 1991, pp. 223-227; E. TREM P,
in Verf. Lex., IX (1995 ) 735-737; v. Edd. TREM P, pp.2
1-31; W. EGGERT, in Lex. MA, VIII (1997) 613-614;
E. TREM P, Zwischen stabilitas und mutatio regni.
Herrschafts- und Staatsauffassungen im Umkreis
Ludwigs des Frommen, in La royauté e les élites dans
l‘Europe Carolingienne (début IX siècle aux environse
de 920), cur. R. LE JAN , Villeneuve-d‘Ascq 1998, pp.
111-127; M. INNES, ‚He never even allowed his white
teeth to be bared in laughter‘: the politics of humour
in the Carolingian renaissance, in Humour, History
and Politics in Late Antiquity and the Early Middle
Ages, cur. G. HALSALL, Cambridge u.a. 2002, pp.
131–156; L. HAGENEIER , Jenseits der Topik. Die
karolingische Herrscherbiographie, in Historische
Studien, 483, Husum 2004, pp. 129-186; A. WEIHS,
P ietas und H errschaft. D as B ild Ludwigs des
Frommen in den Vitae Hludowici, Münster 2004; M.
EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das Mittelalter,
in Geschichte und Kultur des Trierer Landes, 8, Trier
2007, pp. 374-379.
Theodericus de Apolda
(PND 119004666) Geboren in Thüringen um 1228,
trat 1247 in das Dominikanerkloster in Erfurt ein, †
nach 1298.
— Vita s. Dominici
( B . H . L . 2 2 2 6 ) . B e g o n n e n a u f G e h e i ß d e s
Ordensgenerals Munio de Zamora (PND 121041700)
vor 1291, abgeschlossen und dem neuen General
Nicolaus Boccasini (PND 100937675) gewidmet
1296/98.
Page 10
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 10
Mss. KAEPPELI, 4 (1993) 300-301.
Edd. in AA. SS., Aug., 1 (1733) 562-632, (1867 ) 558-3
628, mit Komm. pp. 371-374. Eine kritische Edition
bereitet S. Tugwell vor.
Transl. vet. Deutsch: v. Comm. gen. LOM NITZER
(1980 ), col. 109; cf. auch KAEPPELI, 4 (1993) 301.2
Transl. Französisch: A. CURÉ, Le livre sur la vie et la
mort de s. Dominique par Thierry d‘Apolda, Paris
1887.
C o m m . B . A L T A N E R , D e r h l . D o m i n i k u s .
Untersuchungen und Texte, Breslau 1922, pp. 170-
189; S. TUGWELL, The nine ways of prayer of st.
Dominic, «Med. Studies» 47 (1985) 1-34; M. RENER,
in Corp. Christ., Hagiographies, 1 (1994) 209-218.
— Vita s. Elisabethae
(B.H.L. 2496). Entstanden zwischen 1289 und 1297, in
acht Bücher eingeteilt. Die Vita enthält auch die nach
dem Tod geschehenen Wunder.
Mss. v. Edd. RENER, pp. 7-11; Kaeppeli, 4 (1993) 298-
299.
Edd. in Canisius, Ant. Lect., 5 (1604) 147-217; in
Canisius, Thes., 4 (1725) 116-152; M. RENER, in
Veröffentlichungen der Historischen Kommission für
Hessen, 53, Marburg 1993, pp. 21-130; Dietrich von
Apolda, Das Leben der Heiligen Elisabeth, cur. M.
RE N E R , in Veröffentlichungen der Historischen
Kommission für Hessen, 67,3: Kleine Texte mit
Übersetzungen, Marburg 2007.
T r a n s l . v e t . D e u t s c h : H . F R O M M , E i n e
mittelhochdeutsche Übersetzung von Dietrichs von
Apolda lateinischer Vita der Elisabeth von Thüringen,
«Zs. dt. Philol.» 86 (1967) 20-45; H. LOM NITZER, Zu
deutschen und niederländischen Übersetzungen der
Elisabeth-Vita Dietrichs von Apolda, «Zs. dt. Philol.»
89 (1970) 53-65; v. Comm. gen. LOM NITZER, coll. 105-
108; U. BODEM ANN , in Katalog der deutschsprachigen
illustrierten Handschriften des Mittelalters, VI,3/4,
M ünchen 2005, pp. 209-215, nr. 51.9.1-2,a; U .
BODEM ANN , Vom Lächeln im Leiden. Beobachtungen
an Bildzyklen zum Leben der heiligen Elisabeth in
spätmittelalterlichen Legenden und Chroniken, in
Elisabeth von Thüringen und die neue Frömmigkeit in
E u ro p a , cu r . C h r . B E R T E L S M E IE R -K IE R S T , in
Kulturgeschichtliche Beiträge zum Mittelalter und der
frühen Neuzeit, 1, Frankfurt a. M. 2008, pp. 295-312,
hier 296-306.
Transl. Deutsch: W. NIGG, Elisabeth von Thüringen,
Düsseldorf 1963, pp. 116-148, Auszüge; R. KÖSSLING,
Leben und Legende der hl. Elisabeth nach Dietrich
von Apolda, Leipzig 1997; v. Edd. RENER 2007.
Comm. G. BOERNER, Zur Kritik der Quellen für die
Geschichte der hl. Elisabeth, «N. Arch.» 13 (1888)
4 7 2 -4 9 1 ; A . H U Y S K E N S , Q u e l le n s tu d ie n z u r
G e sc hic hte d e r h l . E lisab e th L and grä fin vo n
T hür ingen , M arb urg 19 09; M . W E R N E R , D ie
Elisabeth-Vita des Dietrich von Apolda als Beispiel
s p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e r H a g i o g r a p h i e , i n
Geschichtsschreibung und Geschichtsbewußtsein im
Spätmittelalter, cur. H. PATZE , in Vorträge und
Forschungen, 31, Sigmaringen 1987, pp. 497-522; M.
RENER, in Corp. Christ., Hagiographies, 1 (1994) 242-
245; V. HONEM ANN , Die „Vita Sanctae Elisabeth” des
Dietrich von Apolda und die deutschsprachigen
„Elisabethleben” des Mittelalters, in Elisabeth von
Thüringen – eine europäische Heilige, cur. D. BLUM E
– M. WERNER, Petersberg 2007, pp. 421-430.
Com m . gen . P . B R A U N , Der B iograph der hl.
Elisabeth und des hl. Dominikus Dietrich von Apolda,
«Zs. Kirchengesch. Sachsen» 9 (1912) 121-133; E.
K R E B S , in V erf . L ex . , I (1 93 3) 4 1 8 -4 20; H .
LOM NITZER , in Verf. Lex., II (1980 ) 103-110; W.2
W ILLIAMS-KRAPP, in Dict. Spirit., XV (1991) 692-
693; M. RENER, Compilatio – ex diversis collecta
compilatio. E ine spätmittelalterliche W erkform,
dargestellt am Beispiel der Vita S. Elyzabeth und der
Vita S. Dominici des Dietrich von Apolda, «Arch.
Diplomatik» 41 (1995) 193-209; in Verf. Lex., XI
(2004 ) 353.2
Theodericus mon. Epternacensis
(PND 100962076) Bibliothekar und Scholaster der
Benediktinerabtei Echternach (Luxembourg); † kurz
nach 1192.
— Chronicon Epternacense
Von der Eroberung Trojas bis zum Jahr 725. Verfaßt
1191 enthält das Chronicon auch die dem Kloster
Echternach verliehenen Urkunden. Es wurde nach
Theoderichs Tod fortgesetzt bis 1222.
Mss. Gotha, Forschungs- und Landesbibl., Cod.
Memb. I 71, ff. 7v-46v, Liber Aureus Epternacensis
Page 11
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 11
genannt, Autograph, Fortsetzung ff. 47r-128v; v. Edd.
WAMPACH , 1/1, Luxemburg 1929, pp. 67-79 und 90-
110; v. Comm . SAUER, pp. 354-359; P. Ch. JACOBSEN
– P. ORTH , Gesta Ernesti ducis. Die Erfurter Prosa-
Fassung der Sage von den Kämpfen und Abenteuern
des Herzogs Ernst, Erlangen 1997, pp. 46-52.
Edd. L. WEILAND , in M.G.H., SS., 23 (1874) 38-64; C.
W A M P A C H , G e s c h ic h t e d e r G r u n d h e r r s c h a f t
Echternach im Frühmittelalter, 1/2, Luxemburg 1930,
pp. 3-11, Prolog, und passim die Urkunden.
Comm . v. Edd. WAMPACH , 1/1, Luxemburg 1929, pp.
80-90; v. Edd. Vita S. Hildegardis KLAES, pp. 62*-64*;
M . C. F E R R A R I, Sancti W illibrordi venerantes
memoriam. Echternacher Schreiber und Schriftsteller
v o n d e n A n g e l s a c h s e n b i s J o h a n n B e r t e l s ,
Luxembourg 1994, pp. 76-79; Ch. SAUER, Fundatio
und Memoria. Stifter und Klostergründer im Bild 1100
bis 1350, in Veröffentlichungen des Max-Planck-
Instituts für Geschichte, 109, Göttingen 1993, pp. 246-
273.
— Libellus de libertate Epternacensi propugnata
Sammlung der Dokumente, die die Immunität des
Klosters verteidigen, 1192 zusammengestellt gegen die
Bestrebungen des Erzbischofs Johannes I. von Trier
(PND 136302297).
Mss. Gotha, Forschungs- und Landesbibl., Cod.
Memb. I 71, Liber Aureus Epternacensis , ff. 111r-
120r, Abschrift saec. xiii.
Edd. in Martène-Durand, Vet. Script. coll., 4 (1729)
453-467; L. WEILAND , in M.G.H., SS., 23 (1874) 64-
72; C. WAMPACH , Geschichte der Grundherrschaft
Echternach im Frühmittelalter, 1/2, Luxemburg 1930,
pp. 361-382.
Comm . M. KLAES, in Vita Sanctae Hildegardis, in
Corp. Christ. mediaevalis, 126 (1993) 64*-66*; M.
M A R G U E , L ibe r ta s E cc lesiae. D as K loste r im
S p annungsfe ld z wis c h e n A d e ls h e r r sc h a f t u n d
Reichsfreiheit aus der Sicht der Echternacher Quellen
(8.-12. Jahrhundert), in Die Abtei Echternach 698-
1998, cur. M. C. FERRARI – J. SCHROEDER – H.
TRAUFFLER, Luxembourg 1999, pp. 241-245.
— Vita S. Hildegardis virginis
(B.H.L. 3927). Leben der hl. Hildegard von Bingen,
der Äbtiss in v on R u pertsberg († 1179) (P ND
118550993), q.v., verfaßt zwischen 1181 und 1187.
Als Ergänzung hat Theodericus auch „Octo lectiones
in festo sanctae Hildegardis legendae” verfaßt, v. Edd.
KLAES, pp. 73-80.
Mss. v. Edd. KLAES, pp. 157*-184*. Wien, Österr.
Nationalbibl., 624, ff. 1v-80v, Autograph.
Edd. J. BLANCKWALDT, S. Hildegardis ... Epistolarum
liber, Coloniae 1566, pp. 276-333; in AA. SS., Sept.,
5 (1755) 629-701, (1866 ) 679-697; in Migne, PL 197,3
coll. 91-130; Vita Sanctae Hildegardis, cur. M .
KLAES, in Corp. Christ. mediaevalis, 126 (1993) 1-71,
dort p. 184* auch die älteren Editionen.
Transl. Deutsch: L. CLARUS, Leben und Schriften der
heiligen Hildegard, 1, Regensburg 1854, pp. 38-101;
K. KOCH , Hildegard von Bingen und ihre Schwestern,
Leipzig 1935, pp. 115-172; Das Leben der heiligen
H ildegard von B ingen, cur. A . FÜ H R K Ö T T E R ,
Düsseldorf 1968, Salzburg 1980 ; Vita sanctae2
Hildegardis: Lateinisch - Deutsch. Leben der Heiligen
Hildegard von Bingen, cur. M. KLAES, in Fontes
Christiani, 29, Freiburg 1998, pp. 81-235, mit
lateinischem Text nach ed. KLAES. Englisch: The life
of the holy Hildegard by the monks Gottfried and
Theoderic, cur. J. MCGRATH , Collegeville 1995, nach
Übersetzung Führkötter; The life of the saintly
H ild egard written by the monks G o ttfr ie d o f
Disibodenberg and Theodoric of Echternach, cur. H.
B. FE IS S , Toronto 1996; A. S ILV A S , Jutta and
Hildegard. The Biographical Sources, Turnhout 1998,
pp. 135-210. Französisch: Vie de sainte Hildegarde,
thaumaturge et prophétesse du XIIe siècle, écrite par
les moines Théodoric et Godefroid, contemporains de
la sainte, cur. F. A. REUSS, Paris 1907; Ch. MUNIER,
La Vie de sainte Hildegarde de Bingen et les Actes de
l‘enquête en vue de sa canonisation, Paris 2000.
Niederländisch: T. LINDJER , Vita van Hildegard, in
Middeleeuwse studies an bronnen, 68 Hilversum
2000.
Comm . v. Edd. KLAES, pp. 78*-145*; W. BERSCHIN ,
Die Vita Sanctae Hildegardis des Theoderich von
Echternach. Ihre Stellung in der biographischen
Tradition, in Hildegard von Bingen, Prophetin durch
die Zeiten, cur. E. FORSTER, Freiburg – Basel – Wien
1997, pp. 120-125; B. NEWM AN , Seherin – Prophetin
– M y s t i k e r i n . H i l d e g a r d - B i l d e r i n d e r
hagiographischen Tradition, in Hildegard von Bingen,
Prophetin durch die Zeiten, cur. E. FORSTER, Freiburg
– Basel – Wien 1997, pp. 126-152; B. NEWM AN ,
Page 12
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 12
Three-Part Invention. The Vita S. Hildegardis and
Mystical Hagiography, in Hildegard of Bingen. The
Context of Her Thought and Art, cur. Ch. BURNETT –
P. DRONKE, in Warburg Institute Colloquia, 4, London
1998, pp. 189-210; v. Transl. KLAES, pp. 27-70; v.
Transl. SILVAS, pp. 120-134; J. ULRICH , Vision bei
Hildegard von Bingen. Beobachtungen zur V ita
G o t t f r i e d s u n d T h e o d e r i c h s u n d z u d e n
Visionsschriften Hildegards, «Kerygma und Dogma»
47 (2001) 14-29.
Comm. gen. Vita Sanctae Hildegardis, cur. M. KLAES,
in Corp. Christ. mediaevalis, 126 (1993) 60*-78*; M.
K LA E S , in Verf. Lex., IX (1995 ) 742-747; M .2
EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das Mittelalter,
in Geschichte und Kultur des Trierer Landes, 8, Trier
2007, pp. 345-347.
Theodericus monachus
(PND 11923520X) fälschlich auch als "Herbipolensis"
(Würzburg) bezeichnet, obwohl er aus dem Rheinland
zu stammen scheint. Wohl im Jahr 1172 unternahm er
eine Palästinareise.
— Libellus de locis sanctis
D er V erfasser ber ichte t a ls gut beobachtender
Augenzeuge über seine Reise nach Akko, Jerusalem
u n d B e th le h e m , d a r ü b e r h ina us w eite re s a u s
mündlichen und schriftlichen Quellen.
Mss. v. Edd. HUYGENS, pp. 22-27.
Edd . T. TOBLER, Theoderici Libellus de locis sanctis
editus circa A. D. 1172, St. Gallen u.a. 1865, pp. 1-
112; Theodericus, Libellus de locis sanctis, cur. M. L.
BULST – W. BULST, in Editiones Heidelbergenses, 18,
Heidelberg 1976; Peregrinationes tres: Saewulf, John
of Würzburg, Theodericus, cur. R. B. C. HUYGENS, in
Corp. Christ. mediaevalis, 139 (1994) 143-197.
Transl. Englisch: A. STEWART, in Palestine Pilgrims‘
Text Society, 17, London 1891; A. STEWART – R. G.
M USTO, Theoderich: Guide to the Holy Land, New
York 1986; J. W ILKINSON, Jerusalem Pilgrimage 1099-
1185, London 1988, pp. 274-314. Italienisch: S. DE
SANDOLI, Itinera hierosolymitana crucesignatorum
(saec. XII-XIII), 2, Jerusalem 1980, pp. 315-385, mit
edd. Tobler parallel.
Comm . v. Edd . TOBLER, pp. 141-175; Ch. SAUER,
Theoderichs Libellus de locis sanctis (ca. 1169-1174).
A rc h i tek tur b e sc h re ib u n g e n e in e s P i lge rs , in
Hagiographie und Kunst. Der Heiligenkult in Schrift,
Bild und Architektur, cur. G. KERSCHER, Berlin 1993,
pp. 213-239; v. Edd. HUYGENS, pp. 27-31; M. L.
BULST-THIELE, in Verf. Lex., IX (1995 ) 741-742.2
Theodericus Franconi Pauli
(PND 100962149) auch Dirk Frankenszoon Pauw.
Geboren in der Stadt Gorkum 1416 oder 1417,
Kanoniker, später Subdiakon der Stadtkirche, † 1493
oder später. Möglicherweise schrieb er auch die
folgenden Werke: "Hystoria de comitatu Holandie,
qualiter Philippus dux Burgundie factus fuit prius
tutor Holandie et postea comes Holandie etc." und
"Kronijcke des lants van Arckel ende der stede van
Gorcum", dazu M. CARASSO-KO K , Repertorium van
verhalende historische brennen uitde middeleeuwen,
's-Gravenhage 1981, nr. 220, 221; M. J. W AALE, De
A r k e l s e o o r l o g 1 4 0 1 - 1 4 1 2 . E e n p o l i t i e k e ,
krijgskundige en economische analyse, Hilversum
1990, pp . 28-30 ; M . J. W A A LE , Pauli en het
auteurschap van de Kronijcke des lants van Arckel,
«Tijdschr. Gesch.» 105 (1992) 166-192.
— Chronicon
Chronik vornehmlich zur Geschichte der Grafen von
Holland und von Utrecht bis 1467.
Mss. Leeuwarden, Provinciale Bibl., 65 D, ff. 25-29,
fragm.; Utrecht, Bibl. der Rijksuniv., 1650, saec. xviii.
Edd. H. BRUCH , Expeditie tegen Gorcum in 1454,
«Bijdr. Meded. Hist. Gen.» 59 (1938) 7-23, Auszüge.
Com m . J. BO LH U IS VAN ZEEBURGH , Hollandsche
geschiedbronnen voor het Beiersche tijdperk, 1345-
1436, «Bijdr. Vaderl. Gesch. Oudheidk.» N. Ser., 8
(1875) 363, 374-376; W. FOCKE, Theodericus Pauli,
ein Geschichtsschreiber des XV. Jahrhunderts, und
sein Speculum Hystoriale, Diss. Halle 1892; L. C. M.
S C H M E D D IN G , D e regeering van F rede r ik van
Blankenheim, bisschop van Utrecht, Diss. Leiden
1899, pp. V-VII; H. OBREEN , Bijdragen tot de kennis
der middeleeuwsche kronieken, I: Theodericus Pauli,
«Bijdr. Vaderl. Gesch. Oudheidk.» Ser. IV, 8 (1910)
373-381; A. HULSHOF, De biograaf van Jacoba van
Beieren ontdekt, «De Gids» l (1914) 379-385, erneut
in A. H U LS H O F , Utrechtsche parelen. Kostbare
Page 13
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 13
ha nd sc hr if te n en ze ldza m e b o ekw erke n in d e
Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, Utrecht 1944, pp.
1 0 0 -10 6 ; H . B R U C H , D irck Franckensz. Pauw
(Theodericus Pauli), Kronijcke des lants van Arckel
ende der stede van Gorcum, diss. Amsterdam 1931, pp.
VI-VII; RO M EIN (1932) 219-225; W . F. R. VAN
NAERSSEN , Dirck Franckensz. Pauw (Theodericus
Pauli), «De Ned. Leeuw» 50 (1932) 34-36; v. Edd., pp.
1-7; H. BRUCH , Uit de aantekeningen van Suffridus
Petrus, «It Beaken» 12 (1950) 181-184; BRUCH (1956)
68-70; H. VAN HOOGDALEM , Dirck Franckensz. Pauw,
«Oud Gorcum Varia» (1966) 26-36; M. CARASSO-
KOK, Repertorium van verhalende historische brennen
uitde middeleeuwen, 's-Gravenhage 1981, nr. 218; E.
O. VAN DER WERFF, De werken van Dirk Frankensz.
Pauw, Groningen 1983, pp. 47-54; C. P. H. M.
T ILM AN S, De Hollandse kroniek van W illem van
Berchen, «Holland» 16 (1984) 108 n. 46; B. EBELS-
HOVTNG, Nederlandse geschiedschrijving 1350-1530.
Een poging tot karakterisering, in B. EBELS-HOVING –
C. G. SANTING – C. P. H. M. TOMANS, Genoechlicke
e n d e l u s t i g e h i s t o r i ë n . L a a t m i d d e l e e u w s e
geschiedschrijving in Nederland, Hilversum 1987, pp.
217-242; K. TILM ANS, Aurelius en de Divisiekroniek
van 1517. Historiografie en humanisme in Holland in
de tijd van Erasmus, Hilversum 1988; M. J. W AALE,
D e A rke lse o o r log 1 40 1-1412. Een politieke ,
krijgskundige en economische analyse, Hilversum
1990, pp. 28-30; H. BRUCH , Een gedieht op de slag bij
Staveren, «It Beaken» 54 (1992) 131-135; M . J.
WAALE, Pauli en het auteurschap van de Krönijcke des
lants van Arckel, «Tijdschr. Gesch.» 105 (1992) 166-
192; A. JANSE, Grenzen aan de macht. De Friese
oorlog van de graven van Holland omstreeks 1400, 's-
Gravenhage 1993.
— Chronicon universale
D i e a u s v e r s c h i e d e n e n Q u e l l e n k o m p i l ie r t e
Weltchronik war auf drei Teile angelegt, von denen nur
die letzten beiden erhalten sind. Der erste Teil war eine
Papst-Kaiser-Chronik von 325 bis 1485, der zweite ist
eine Geschichte der lokalen Adelsgeschlechter, der
dritte behandelt die Auseinandersetzungen zwischen
Christen und Nichtchristen. Entstanden um 1488.
Mss. Bruxelles, Bibl. Royale, 22476, ff. 1-292v, 2.
Teil, ff. 297-448v, 3. Teil, Bruxelles, Bibl. Royale,
17303-17319, ehem. Van Hultem, saec. xviii, dazu van
den Gheyn, 11 (1927) 4-5 nr. 7199; Wroclaw, Bibl.
Univ., ehem. Breslau, Stadtbibl., heute zerstört.
Edd. J . K E R V Y N D E LE T T E N H O V E , C hro niques
relatives à l'histoire de la Belgique sous la domination
des ducs de Bourgogne (textes latins), Bruxelles 1876,
pp. 235-328, Auszüge; v. Comm . Chronicon FOCKE,
pp. 22-119, Auszüge; P. J. M. VAN G ILS, Rolduc en
Friesland, «Rolduc's Jaarboek» 19 (1939) 150-154; H.
BRUCH , Abtenlijsten van Bloemkamp in Bolsward,
«Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom
Utrecht» 71 (1952) 89-90.
Comm . F. X. DE RAM , «C. R. Comm. hist. Belgique»
2 (1838) 98-108; S. M U LLER , Lijst van Noord-
Nederlandsche Kronijken, Utrecht 1880, pp. 24-25; v.
Comm. Chronicon FOCKE und OBREEN und BRUCH
(1931), p. V und ROMEIN und VAN NAERSSEN; V. J. G.
ROEFS, De Egmondsche abtenkroniek van Iohannes a
Leydis O. Carm., diss. Nijmegen, Sittard 1942, p. 31;
C. BOEREN, Florarium temporum. Een wereldkroniek
uit het jaar 1472, 's-Gravenhage 1951, pp. 69-70; v.
Edd. BRUCH , pp. 85-95; v. Comm. Chronicon BRUCH
( 1 9 5 6 ) ; M . C A R A S S O - K O K ,R e p e r to r iu m v a n
verhalende historische brennen uitde middeleeuwen,
's-Gravenhage 1981, nr. 222; v. Comm. Chronicon
VAN DER WERFF, pp. 30-38; M. LULOFS, Die van
Brero heeft men eens gesien. De Brederode-kroniek
van Jan van Leyden (ca. 1485), in B. EBELS-HOVING
– C . G . S A N T IN G – C . P . H . M . T IL M A N S ,
G e n o e c h l i c k e e n d e l u s t i g e h i s t o r i ë n .
Laatmiddeleeuwse geschiedschrijving in Nederland,
Hilversum 1987, pp. 79-100; E. O. VAN DER WERFF,
Ad defendendum terminos christianitatis. Het Liber
bellorum dei van Theodericus Pauli (1489), in B.
EBELS-HO VIN G – C. G. SANTING – C. P. H. M.
T ILM A N S , G enoechlicke ende lustige h istor iën
Laatmiddeleeuwse geschiedschrijving in Nederland,
Hilversum 1987, pp. 101-115; K. T ILM ANS, Aurelius
en de Divisiekroniek van 1517. Historiografie en
humanisme in Holland in de tijd van Erasmus,
Hilversum 1988; E. O. V A N D E R W ER FF , Twee
Egmondse abtenlijsten in de werken van Theodericus
Pauli (ca. 1417-1493), in Heiligenlevens, annalen en
kronieken. Geschiedschrijv ing in middeleeuws
Egmond, cur. G. N. M. VIS – M. M OSTERT – P. J.
M A R G R Y , Hilversum 1990, pp. 151-153; M . J .
WAALE, De Arkelse oorlog 1401-1412. Een politieke,
krijgskundige en economische analyse, Hilversum
Page 14
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 14
1 9 9 0 , p p . 28-30 ; M . J . W A A L E , P au li en het
auteurschap van de Krönijcke des lants van Arckel,
«Tijdschr. Gesch.» 105 (1992) 166-192.
— Historia de cladibus Leodiensium
Beschreibung der Belagerung und der Eroberung der
Stadt Lüttich (Liège, Belgique) durch Karl den
Kühnen, Herzog von Burgund (PND 118560026)
1465-1468.
Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 17320-17330, ehem. Van
Hulten 787, dazu van den Gheyn, 7 (1907) 479 nr.
5131; Hamburg, Staats- und Universitätsbibl., hist.
31b, ff. 165-170v, dazu B. LOHSE, Die historischen
Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek
Hamburg 1-100, Hamburg 1968, p. 36.
Edd. F. X. DE RAM , Documents relatifs aux troubles
du pays de Liège, sous les princes-évêques Louis de
Bourbon et Jean de Horne, 1455-1505, in Comm.
royale hist., [sér. I in 4°], (1844) 187-232.
Comm. v. Edd., pp. xiv-xv; F. X. DE RAM , «C. R.
Comm. hist. Belgique» 2 (1838), pp. 98, 216; S.
B O R M A N S , i n H . F . J . E S T R U P , L iég e o is e t '
Bourguignons en 1468. T raduction ... avec une
introduction par S. BORM ANS, Luik 1881, pp. xx-xxi;
W. FOCKE, Theodericus Pauli, ein Geschichtsschreiber
des XV. Jahrhunderts, und sein Speculum Hystoriale,
Diss. Halle 1892, pp. 10-11; MOLINIER , V (1904) nr.
5047; S. BALAU , Étude critique des sources de l'histoire
du pays de Liège au Moyen Âge, Bruxelles 1902-1903,
pp. 639-641; BRUCH (1956); Liège et Bourgogne.
Actes du colloque tenu à Liège les 28,29 et 30 octobre
1968, Paris 1972; M. CARASSO-KOK, Repertorium van
verhalende historische brennen uitde middeleeuwen, 's-
Gravenhage 1981, nr. 219.
—Vita Jacobe ducisse
oder "Hystoria de comitatu Hollandiae qualiter
Philippus dux Burgundiae fàctus fuit primus tutor
Hollandiae et postea comes Hollandiae". Gegenstand
ist die Geschichte der Grafschaft Holland und ihr
Erwerb durch Philipp, Herzog von Burgund (PND
118742167), in den Jahren 1385-1436.
Mss. v. Edd., 10-11.
Edd . F. VO N LÖHER , Beitrage zur Geschichte der
Jakobäa von Bayern, «Abh. München» 10 (1867) 12-
28.
Com m . gen. S. M U LLE R , Lijst van Noord-N e-
derlandsche Kronijken, Utrech 1880, pp. 24, 88-91;
CHEVALIER, II (1886) 3552; J. CHESTRET DE HANEFFE,
in Biogr. nat. Belgique, 16 (1901) 714-716; BALAU
(1903) 639-641; J. D. F. BLO TE , Die Arkelsche
Schwanrittersage, «Zs. dt. Altertum» 48 (1906) 377; J.
P. BLOK, Bijdragen tot de kennis der middeleeuwsche
kronieken, «Bijdr. Vaderl. Gesch. Oudheidk.» Ser. IV,
8 ( 1 9 1 0 ) 3 7 3 - 3 8 1 ; H . O B R E E N , i n N i e u w
Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 1(1911)
1401; J. N. ROM EIN – H. BRUCH , Geschiedenis van de
Noord. Nederlandsche Geschiedschrijving in de
M i d d e l é u v e n . B i j d r a g e t o t d e
bischavingsgeschiedenis, Haarlem 1932-1956, nr. 89;
M . CA R A S S O -K O K , Repertorium van verhalende
h i s to r i sch e b ren ne n u i tde midd e leeuwen , 's -
G ravenhage 1981 , sieh e R egister Pauw, D irk
Frankenszoon.
Theodericus de Monasterio
(PND 100962068) auch Dietrich Kerkering. Aus
Münster (Nordrhein-Westfalen) stammend, studiert
seit 1380 an der Universität Prag, 1387/88 an der
Universität Heidelberg, seit 1389 als Magister an der
neugegründeten Universität Köln, wo er 1400 zum
doctor theologiae promoviert wurde. Auf dem Konzil
von Konstanz war er Vertreter seiner Universität. †
1422.
— Epistolae
Briefe an die Universität Köln vom Konzil zu
Konstanz.
Mss. Paris, Bibl. nat., lat. 5237.
Edd. in Martène-Durand, Thes., 2 (1717) 1609-1712.
— Sermones
Acht auf dem Konstanzer Konzil gehaltene Predigten
sind erhalten, davon drei unediert. Hinzu kommt eine
1414 vor König Sigismund gehaltene Predigt.
Edd. in Walchius, I/2 (1758) 80-103, I/3 (1759) 96-
1 26 und 164-189 , drei Pred ig ten ; H . F IN K E ,
Fo rschungen zur westfälischen G esch ich te in
rö m isch en A rch ive n un d B ib l io the ke n , «Zs .
Westfalens» 45 (1887) 140-145, Kölner Predigt; in
Finke, Acta, 2 (1923) 469-470, Auszüge aus einer
P r e d i g t ; J . B . S C H N E Y E R , K o n s t a n z e r
Page 15
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 15
Konzilspredigten: Texte, «Zs. Gesch. Oberrheins» 115
(1967) 140-149, eine schon bei Walch edierte Predigt
fälschlich unter dem Namen des Pierre de Versailles;
J. B. SCHNEYER, Konstanzer Konzilspredigten: Texte,
«Zs. Gesch. Oberrheins» 118 (1970) 109-151, zwei
Predigten.
— [Tractatus de potestate concilii et papae]
Verfaßt 1415 Februar auf dem Konstanzer Konzil. Die
Konzilsgewalt wird über die des Papstes Johannes
XXIII. gestellt Zu weiteren unedierten Traktaten des
Verfassers Comm. gen. SCHM IDTKE, col. 1131.
Mss. Vat. Pal. lat. 595, f. 46.
Edd. in Finke, Forsch. (1889) 301-303, Auszüge; in
Finke, Acta, 3 (1926) 116-122.
Comm. gen. H. KEUSSEN , Die Universität Köln auf
dem Konstanzer Konzil, «Ann. Hist. Ver. Niederrhein»
115 (1929) 228-234; H. KEUSSEN , Die alte Universität
Köln. Grundzüge ihrer Verfassung und Geschichte,
Köln 1934, pp. 60-64; D. SCHMIDTKE, in Verf. Lex.,
IV (1983 ) 1129-1132; A. FRENKEN , in Biographisch-2
bibliographisches Kirchenlexikon, VI (1993) 314-316.
Theodericus de Niem
(PND 118525549) auch de Nieheim, geboren um 1340
in Brakel (Nordrhein-Westfalen, dioec. Paderborn).
Nach dem Studium wurde er 1370 Notar bei der Rota
Romana, 1378 Abbreviator und Scriptor in der Kanzlei
Papst Urbans VI. (PND 118803522). Er diente auch
dessen Nachfolgern, von denen er geschätzt wurde.
1 3 9 5 wurd e e r vo n P ap st B onifaz IX . (P N D
118661469) zum Bischof von Verden providiert, trat
sein Episkopat wegen des Widerstandes der Verdener
jedoch nie an. Am Konstanzer Konzil nahm er 1415-
1417 teil und setzte sich nachdrücklich für die Union
und die Reform der Kirche ein. Er starb 1418 in
Maastricht.
— Avisamenta edita in concilio Constanciensi
auch "Monita de necessitate reformationis ecclesiae in
capite et in membris", 1414 verfaßt. Vorkonziliares
Reformprogramm, das in insgesamt drei z. T. auf dem
Konzil redigierten Fassungen überliefert ist.
Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., Pal. lat. 595,
ff. 56-66; Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 4956, ff.
61-74; Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 5069, ff. 42-
54.
Edd. in Hardt, 1 (1697) 277-307, unvollständig; in
Finke, Forsch. (1889) 267-278, nur der letzte Teil aus
der vatikanischen Handschrift; in Finke, Acta, 4
(1928) 591-636; Quellen zur Kirchenreform im
Zeitalter der großen Konzilien des 15. Jahrhunderts, I:
Die Konzilien von Pisa (1409) und Konstanz (1414-
1418), cur. J. M IETHKE – L. W EINRICH , in Ausgew.
Quell., 38/1 (1995) 246–305, mit paralleler deutscher
Übersetzung.
— Circa convocacionem generalium conciliorum
Der Traktat, verfaßt 1413/14, verteidigt das Recht des
Kaisers, ein Konzil einzuberufen.
Mss. Augsburg, Staats- und Stadtbibl., 2 Cod. 226,o
pp. 1-26.
E d d . H . H E IM P E L , S tud ien zur K irchen- und
Reichsreform des 15. Jahrhunderts, 1, «Sitzungsber.
Heidelberg» (1929) 30-61.
Comm . v. Edd., pp. 3-30.
— Compendium de differentia qualitatum regum et
tyrannorum
Stellungnahme gegen die Thesen von Jean Petit (PND
118790552) zur Billigung des Tyrannenmords, verfaßt
auf dem Konstanzer Konzil am 28. Juni [1415]
Mss. Staats- u. Stadtbibliothek Augsburg, 226, pp.
617-624, Abschrift, v. Edd., pp. 3-4.
E d d . H . H E IM P E L , Studien zur K irchen- und
Reichsreform des 15. Jhs., Sitzungsber. Heidelberg,
1/1929, pp. 62-64, Auszüge.
Comm. v. Edd., pp. 3-4, 62.
— Contra dampnatos Wiclivitas Prage
Der 1411 M ärz 6 in Bologna verfaßte Traktat
verurteilt die Häresie des Jan Hus (PND 118554948)
und die Taten seiner Gefolgschaft in Böhmen und
spricht ihnen das Recht ab, an Papst Johannes XXIII.
(PND 118557882) zu appellieren.
Mss. Krakow, Bibl. Jagielloñska, 1373, ff. 252r-254v.
Edd. G. ERLER, «Zs. Westfalens» 43/1 (1885) 184-
198.
Comm . v. Edd., pp. 178-184.
— Cronica
Nach dem Herausgeber SCHARD auch betitelt als
Page 16
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 16
"Privilegia". Verfaßt um 1413 behandelt die Chronik
die Geschichte der Deutschen von den Anfängen bis in
die Zeit des Verfassers, ohne sich um die Chronologie
viel zu scheren. Sie verwendet Dietrichs Fund der sog.
gefälschten Investiturprivilegien der Päpste Hadrian
und Leo VIII.
Mss. v. Edd. COLBERG – LEUSCHNER, pp. xxx-l.
Edd. S. SCHARD , De Iurisdictione, Auctoritate et
Praeeminentia Imperiali ac Potestate Ecclesiastica,
Basel 1566, pp. 785-859, unter dem Titel Privilegia et
iura Imperii; Dietrich von Nieheim, Historie de gestis
Romanorum principum – Cronica – Gesta Karoli
Magni imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER,
in M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) 145-292.
Comm . K. PIVEC – H. HEIM PEL, Neue Forschungen zu
Dietrich von Niem, Göttingen 1951, pp. 1-74; C.
DOLCINI, I falsi privilegi di investitura e il grande
scisma: recuperi e sopravvivenze, in Conciliarismo,
stati nazionali, inizi dell‘umanesimo, in Atti dei
Convegni dell‘Accademia Tudertina e del Centro di
studi sulla spiritualità medievale, Nuova serie, 2,
Spoleto 1990, pp. 21-28.
— De bono pontificis Romani regimine
M ahnschreiben über die päpstlichen P flichten,
gewidmet dem neugewählten Papst Johannes XXIII.
(PND 118557882) im Jahr 1410.
Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., lat. 4039.
Edd. D. RATTINGER, Dietrich's von Niem Schreiben
"de bono Romani Pontificis regimine", «Hist. Jahrb.» 5
(1884) 173-178.
Comm . v. Edd., pp. 168-172.
— De Iubilellis
Gegen den Mißbrauch von Ablässen, den Augustinus
de Undinis und andere in verschiedenen Regionen
Deutschlands getrieben haben; verfaßt 1403.
Mss. Praha, Knihovna Metropolitní Kapituli, A 105, 1
ff. 351-355.
Edd. H. HEIM PEL, Dietrich von Niem, in Westfälische
Biographien, 2, Regensburg 1932, pp. 303-313.
— De scismate libri tres
Der Traktat in drei Büchern behandelt das Große
abendländische Schisma von 1378 bis 1410, vor allem
die Vorgänge in Italien. Das Werk wurde 1409/10
verfaßt und bis 1416 immer wieder fortgesetzt.
Mss. v. Edd. ERLER, pp. iii-v; H. HEIM PEL, Dietrich
v o n N iem , in W e st fä l i sc he B io g r a p h ie n , 2 ,
Regensburg 1932, p. 291.
Edd. Nürnberg 1532; Theoderici de Nyem de scismate
libri tres, cur. G. ERLER, Leipzig 1890. Fortsetzung:
H . M E IB O M , H istoria de Vita Johannis XXIII.
Pontificis Romani, Francofurtum 1620; in Meibom, 1
(1688) 5-50; in Hardt, 2 (1697) 336-460.
Comm . W. BRANDM ÜLLER, Johannes XXIII. im Urteil
der Geschichte – oder die Macht des Klischees,
«Annuarium Historiae Conciliorum» 32 (2000) 106-
145.
— D ia logus d e m odis uniend i ac re formandi
ecclesiam in concilio universali
Traktat in Dialogform zur Lösung des Schismas,
entstanden 1410, a), in redigierter Form als Auszug
einer Ursprungsfassung 1415 auf den Konzil zu
K o n s t a n z v e r b r e i t e t , b ) . D a s W e r k w u r d e
handschriftlich und von da aus in den älteren Edd.
Johannes Gerson (PND 118557866) zugeschrieben.
Mss. Zu a): Stuttgart, Württ. Landesbibl., Cod. theol.
et phil. Q 36, ff. 85r-114v, Vorlage für Edd. Hardt,
aus dem Besitz des Mathias Flacius; München, Bayer.
Staatsbibl., lat. 5361, ff. 183r-214v. Zu b): Bamberg,
Staatl. Bibl., Can. 30, ff. 42v-58r; Barcelona, Arch. de
la Corona, Concilium Constantiense 17; Trento, Bibl.
comunale, W 5100, ff. 72r-86v und teilweise in
derselben Handschrift ff. 106r-113v, aus dem Besitz
des Andreas von Regensburg (PND 11951737X). Cf.
Edd. HEIM PEL, pp. xxvii-xxx.
Edd. in Hardt, 1 (1697) 68-142, zu a), der gekürzten
Ableitung einer Ursprungsfassung; L. ELLIES DU PIN ,
Opera Gersonis, 1 (1728) 161-200, zu a); Dietrich von
Niem, Dialog über Union und Reform der Kirche
1410 (De modis uniendi et reformandi ecclesiam in
concilio universali). Mit einer zweiten Fassung aus
dem Jahre 1415, cur. H. HEIM PEL, in Quellen zur
G e i s t e s g e sc h ic h te d e s M i t t e l a l t e r s u n d d e r
Renaissance, 3, Leipzig – Berlin 1933 (Neudruck
1969), beide Fassungen parallel.
Comm . v. Edd. HEIM PEL, pp. vii-xxvi.
— Diarium de concilio Constantiensi
Tagebuch vom Konstanzer Konzil geführt von 1415
Febr. 24 bis Mai 25.
Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 5069, ff. 97-
Page 17
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 17
104.
Com m . H . F IN K E , Zwei T ageb ücher über das
Konstanzer Konzil, «Röm. Quartalschr.» 1 (1887) 47-
58, Auszüge.
— Epistolae
Gerichtet an Johannes Stalberg, der sich zum Studium
der Rechte in Padua (Padova) aufhielt, im Jahr 1411.
Ch. SCHU CH ARD hält nicht diesen Johannes, sondern
Johannes Schele (PND 132678128), q.v., für den
Adressaten.
Mss. Leipzig, Univbibl., lat. 1269, ff. 196-211.
Edd. v. Comm. gen. HEIM PEL (1932), pp. 313-337, mit
den Antworten des Johannes an Dietrich.
Comm . K. COLBERG , Die Überlieferer von 1411:
D ie tr ich von N iehe im und Johannes S ta lb erg ,
«Eulenspiegel-Jahrbuch» 24 (1984) 63-74; v. Comm.
gen. SCHUCHARD (1987), pp. 236-240.
— Gesta Karoli Magni imperatoris
Verfaßt 1398/99 behandeln die Gesta Karls d. Großen
(PND 118560034) über den Gegenstand hinaus weitere
geschichtliche Ereignisse bis in die Zeit des Verfassers
und sind gleichsam als erste Fassung der Cronica
Dietrichs anzusehen.
Mss. Darmstadt, Landesbibl., 231, ff. 111r-139v, dazu
S. KRÜGER, Die Darmstädter Handschrift des Dietrich
von Nieheim, «Dt. Arch.» 12 (1956) 200-220; cf. Edd.,
pp. xxxii-xlv, auch zu den anderweits überlieferten
Fragmenten.
Edd . D ietrich von Nieheim , H isto rie de gestis
Romanorum principum – Cronica – Gesta Karoli
Magni imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER,
in M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) 295-378.
— Historie de gestis Romanorum principum
Umfaßt die Zeit von 919 bis 1313, auf Geheiß König
S ig ismunds (P N D 118 61 41 85 ) 141 5 au f dem
Konstanzer Konzil vefaßt. Es handelt sich um eine
gleichsam erweiterte Fassung der Cronica Dietrichs.
Mss. v. Edd., pp. xxxiii-xlv.
E d d . D ie t r i c h v o n N ie m , H is to r ie d e ge s t i s
Romanorum principum – Cronica – Gesta Karoli
Magni imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER,
in M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) 3-142.
— Informacio facta cardinalibus in conclavi ante
electionem pape Innocencii VII.
M ahnschreiben an die Kardinäle, verfaßt 1404
Oktober nach dem Tod von Papst Bonifaz IX. (PND
118661469) zur Wahl von Papst Innozenz. VII.;
Thema ist vor allem die Vermeidung von Simonie.
Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 5097.
Edd. G. ERLER, Dietrich von Nieheim (Theodericus
de Nyem). Sein Leben und seine Schriften, Leipzig
1887 (Neudruck Aalen 1977), pp. xxx-xli, mit
falschem Titel auf die Wahl Papst Johannes’ XXIII.
bezogen.
— Invectiva in Iohannem XXIII
Die Schmähschrift wurde 1415 Mai gegen den schon
gefangen gesetzten Papst Johannes XXIII. (PND
118557882) verfaßt.
Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., lat. 4956, ff.
65-74; Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 4176, ff. 96-
104.
Edd. in Hardt, 2 (1697) 295-330.
— Liber cancellariae apostolicae
F o r m e l b u c h f ü r P a p s t b r i e f e u n d a n d e r e
Kanzleidokumente, 1380 in zwei Büchern gesammelt.
Mss. Paris, Bibl. Nat., lat. 4169, lib. I; Vat. Barb.lat.
2825, ehem. XXXV. 69, lib. II. Zu diesen Hss. und
ihren Abschriften Edd. TA N G L, pp. lxv-lxxi und
Comm. TANGL (1922), p. 554.
Edd. G. ERLER, Der Liber cancellariae apostolicae
vom Jahre 1380 und der Stilus palatii abbreviatus
Dietrichs von Nieheim, Leipzig 1888 (Neudruck
Aalen 1971), pp. 1-214, nur Buch I, dazu E. V .
OTTEN T H A L, «Mitt. Inst. österr. Geschforsch.» 9
( 1 8 8 8 ) 6 7 9 - 6 8 2 ; M . T A N G L , P ä p s t l i c h e
Kanzleiordnungen von 1200-1500, Innsbruck 1894,
passim .
Comm . v. Edd. ERLER, pp. v-xxvi; M. TANGL, «Mitt.
Inst. österr. Geschforsch.» 10 (1889) 464-466; v. Edd.
TANGL, pp. liv-lxii; M. TANGL, Neue Forschungen
über den Liber Cancellariae Apostolicae, «N. Arch.»
43 (1922) 553-578.
— Nemus unionis
Samm lung versch ied ener T raktate und B riefe
Dietrichs zur K irchenspaltung und gegen Papst
Gregor XII. (PND 118541889); 1408 in sechs Bücher
zusammengestellt und dem deutschen König Ruprecht
Page 18
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 18
von der Pfalz (PND 118750410) gewidmet.
Edd. Historiae Theodorici de Niem, cur. S. SCHARD ,
Basileae 1566 (VD 16, T 742), zusammen mit De
scismate.
— Statuta synodalia
Synodalstatuten für das Bistum Verden, erlassen im
Kloster St. Michael in Lüneburg, 1396 März 1.
Edd. in Lüneburger Urkundenbuch, 7/2 (1860) 511-
513.
— Stilus palatii abbreviatus
Handbuch für Rechtsverfahren an der Rota Romana,
verfaßt kurz nach 1378.
Mss. München, Bayer. Staatsbibl., lat. 3063, ff. 228-
232.
Edd. G. ERLER, Der Liber cancellariae apostolicae
vom Jahre 1380 und der Stilus palatii abbreviatus
Dietrichs von Nieheim, Leipzig 1888 (Neudruck Aalen
1971), pp. 217-234, Kommentar pp. xxvi-xxxx.
— Tractatus minores novem
Neun kürzere Kirchentraktate, alle auf dem Konstanzer
K onzil Frühjahr 1415 herausgebracht. Es geht
überwiegend um die Abdankung oder Absetzung Papst
Johannes’ XXIII. (PND 118557882)
Mss. v. Comm. gen. HEIM PEL (1932), pp. 299-300 Nr.
17-25.
Edd. in FINKE, Acta, 3 (1926) 76-79 (Nr. 32), 106-109
(Nr. 59), 122-129 (Nr. 69), 130-131 (Nr. 72), 131-134
(Nr. 74), 137-138 (Nr. 78), 142-143 (Nr. 80), 146-149
(Nr. 83); H. FINKE, «Röm. Quartalschr.» 7 (1893) 225-
226, dazu auch FINKE, Acta 4 (1928) lxxiv.
— Viridarium imperatorum et regum Romanorum
"Lustgarten römischer Kaiser und Könige", verfaßt
1411 in Rom als Fürstenspiegel mit historischen
Beispielen.
Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 496; Edd., pp.
vii-xi; auch M.G.H., Staatsschr., 5/2 (1980) xlvi-xlvii.
Edd. Dietrich von Nieheim, Viridarium imperatorum et
regum Romanorum, cur. A. LHOTSKY – K. PIVEC, in
M.G.H., Staatsschr., 5/1 (1956).
Comm . A. LH O TS KY , Viridarium imperatorum et
r e g u m R o m a n o ru m . E in b i s h e r u n b e k a n n te s
Hauptwerk des Dietrich von Niem, «Anz. Österr. Ak.
Wiss.» 85 (1948) 387-393 und erneut in A. LHOTSKY ,
Aufsätze und Vorträge, 3, München 1972, pp. 111-
116; A. LHOTSKY , Das Viridarium imperatorum et
regum Romanorum, «Sitzungsber. W ien», 226/3
(1949) 95-121; K. PIVEC, Quellenanalysen zu Dietrich
vo n N iem . I . D ie O ttonenzeit im V ir id ar ium
imperatorum und die „Gesta Saxonum“, «Mitt. Inst.
österr. Geschforsch.» 58 (1950) 386-440; v. Edd., pp.
xi-xxiv.
Com m . gen. W . J. M . M U LD E R , D ietr ich von
Nieheim. Zijne opvatting van het concilie en zijne
kroniek, Amsterdam – Leuven 1907; H. HEIM PEL,
Dietrich von Niem, in Westfälische Biographien, 2,
Regensburg 1932; B. SCHM EIDLER, in Verf. Lex., I
(1933) 428-433; E. F. JACOB, Dietrich of Niem: His
Place in the Conciliar Movement, «Bull. John Rylands
Libr.» 19 (1935) 388-410 und erneut in E. F. JACOB,
Essays in the Conciliar Epoch, Manchester 1963 , pp.3
24-43, cf. auch «Bull. John Rylands Libr.» 19 (1935)
241-244; H. HEIM PEL, in Westfälische Lebensbilder,
V/2 (1937) 176-192 und erneut in H. HEIM PEL,
Deutsches Mittelalter, Leipzig 1941, pp. 127-143; H.
HEIM PEL, Ein Bruchstück von Stoffsammlungen
D i e t r i c h s v o n N i e m u n d e i n u n b e k a n n t e r
ghibellinischer Traktat, in K. PIVEC – H. HEIM PEL,
Neue Forschungen zu Dietrich von Niem, Göttingen
1951, pp. 75-122; H. HEIM PEL, in N. dt. Biogr., III
( 1 9 5 7 ) 6 9 1 - 6 9 2 , U R L :
http://www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_n03
-691-01.html; P. GLO RIEU X , Pierre d‘Ailly, Jean
XXIII et Thierry de Nieheim, «Rech. théol. anc.
méd.» 31 (1964) 100-121; K . C O LB E R G , Eine
Briefsammlung aus der Zeit König Ruprechts, in
Festschrift für Hermann Heimpel zum 70. Geburtstag,
in Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für
Geschichte, 36/2, Göttingen 1972, pp. 540-590;
Dietrich von Nieheim, Historie de gestis Romanorum
p r in c ip u m – C r o n i c a – G e sta K a ro li M a g n i
imperatoris, cur. K. COLBERG – J. LEUSCHNER, in
M .G .H . , S taa tsschr . , 5 /2 (1 9 8 0 ) v i i -x x ix ; J .
LEUSCHNER, in Verf. Lex., II (1980 ) 140-144; K.2
COLBERG, in Lex. MA III (1986) 1037-1038; Ch.
SCHUCHARD , Die Deutschen an der päpstlichen Kurie
im späten Mittelalter (1378-1447), in Bibliothek des
D eutschen H isto rischen Ins ti tu ts in Rom, 65 ,
Tübingen 1987, passim; A. FUNDER, Reichsidee und
Kirchenrecht. Dietrich von Nieheim als Beispiel
Page 19
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 19
spätmitte lalterlicher Rechtsauffassung, in Röm.
Quartalschr., Suppl., 48, Freiburg – Basel – Wien
1993; Ph. H. STUM P, The Reforms of the Council of
Constance (1414-1418), in Studies in the History of
Christian Thought, 53, Leiden u.a. 1994, passim; Th.
VOGTHERR, Das Bistum Verden und seine Bischöfe im
Großen Schisma, «Röm. Quartalschr.» 94 (1999) 131-
148; B . ST U D T , V om universalen M odell zum
po li t ischen Argument. D ie Aktualis ie rung des
‚Memoriale‘ Alexanders von Roes im 15. Jahrhundert,
«Das Mittelalter» 5/2 (2000) 31-48.
Theodericus mon. Theolegiensis
(PDN 103115277) Mönch im Benediktinerkloster
Tholey (O.S.B., dioec. Trier), möglicherweise aus
Italien stammend, wurde er 1084 von Erzbischof
Egilbert von Trier (PND 135902711) zum Gegenpapst
Clemens (PND 118640194) geschickt. Seit 1096 Abt
von St. Martin in Trier, er verstarb vor 1136. Er
verfaßte auch einige Streitschriften gegen Papst Gregor
VII., die heute verloren sind.
— Vita et passio S. Conradi aep. Treverensis († 1066
Juni 1)
(B .H .L . 1 9 2 2 ) . D ie L e b e nsb e sc h re ib u n g d e s
Erzbischofs Konrad von Trier (Kuno von Pfullingen)
(PND 13411714X) wurde zwischen 1076 und 1080
verfaßt.
Mss. v. Edd. WAITZ, p. 212; v. Comm . HAUBRICHS
(1986) und (2003), p. 322.
Edd . G. WAITZ, in M.G.H., SS., 8 (1848) 213-219,
dazu S. HELLM ANN , «N. Arch.» 38 (1913) 673; in
Migne, PL 154, coll. 1251-1268; interpolierte Fassung
( = B.H.L. 1923) in AA.SS., Iun., 1 (1695) 127-134,
(1867 ) 124-130.3
Comm. MANITIUS, II (1923) 482-484; WATTENBACH –
HOLTZM ANN , I/4 (1943) 626; I. S. ROBINSON , Zur
Entstehung des Privilegium Maius Leonis VIII. papae,
«D t . A r c h .» 3 8 ( 1 9 8 2 ) 2 6 -6 5 ; D ie fa lsc h en
Investiturprivilegien, cur. C. MÄRTL, in M.G.H., Font.
iur. Germ., 13 (1986) 86-95; W. HAUBRICHS, Die
Tholeyer Abtslisten des Mittelalters. Philologische,
onomastische und chronologische Untersuchungen,
Saarbrücken 1986, pp. 174-176; F.-R. ERKENS, Die
Trierer Kirchenprovinz im Investiturstreit , in Passauer
historische Forschungen, 4, Köln – Wien 1987, pp.
134-148; S. FLESCH , Die monastische Schriftkultur
der Saargegend im Mittelalter, in Veröffentlichungen
der Kommission für Saarländische Landesgeschichte
und Volksforschung, 20, Saarbrücken 1991, pp. 86-
95; F.-J. REICHERT, St. Cuno – ein vergessener
Heiliger unserer Region, «Verein für Heimatkunde im
Landkreis Birkenfeld. Mitteilungen» 75 (2001) 41-70;
W . H A U B R IC H S , Der W eg e ines Heiligen. Die
O rtsnamen in d er V ita d es am 1 . Juni 1066
ermordeten Trierer Erzbischofs Kuno, in Magister et
amicus. Festschrift für K urt G ärtner zum 65 .
Geburtstag, cur. V. BOK – F. SHAW , Wien 2003, pp.
315-330; M. EM BACH, Trierer Literaturgeschichte.
Das Mittelalter, in Geschichte und Kultur des Trierer
Landes, 8, Trier 2007, pp. 284-286.
Theodericus aep. Treverensis
(PND 103109986) Erzbischof Dietrich von Trier
wurde 965 gewählt. Er war zuvor Propst der Mainzer
Domkirche. † 977 Juni 5.
— Vita S. Liudtrudis
(B.H.L. 4952). Erhalten ist die rhythmische Vita in
618 15-silbigen Versen in Strophen zu drei Versen
(nach dem Kreuzeshymnus des Venantius Fortunatus
(PND 118767933) ‘Pange lingua’); die Prosa-Vita ist
verloren. Die hl. Liudtrud, Schwester der Pusinna,
lebte im 5./6. Jahrhundert als Rekluse in Perthe
(Châlons-sur-Marne). Ihre Gebeine wurden 863/64
nach Korvey übertragen, Teile später nach Essen.
Mss. v. Comm. BOSHOF (1980), col. 147.
Edd. K. STRECKER, in M.G.H., Poëtae, 5/1 (1937)
155-173.
Comm. B. DE GAIFFIER, La plus ancienne vie de
sainte Pusinne de Binson honorée en Westphalie,
«Anal. Boll.» 76 (1958) 188-214; B. DE GAIFFIER, A
propos des vies des saintes Pusinne et Liutrude,
«Anal. Boll.» 89 (1971) 311-318; H. BEUMANN ,
Pusinna, Liudtrud und Mauritius. Quellenkritisches
zur Geschichte ihrer hagiographischen Beziehungen,
in H. BEUMANN , Wissenschaft vom Mittelalter, Köln
1972, pp. 109-133; E. BOSHOF, Das Erzstift Trier und
seine S te llung zu K önigtum und Papsttum im
ausgehenden 10. Jahrhundert. Der Pontifikat des
Theoderich, in Studien und Vorarbeiten zur Germania
Pontificia, 4, Köln – Wien 1972; E. BOSHOF, in Verf.
Page 20
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 20
Lex., II (1980 ) 147-149; A. HEIT, in Lex. MA, III2
( 1 9 8 4 / 8 6 ) 1 0 3 1 s q . ; M . E M B A C H , T r i e r e r
Literaturgeschichte. Das Mittelalter, in Geschichte und
Kultur des Trierer Landes, 8, Trier 2007, pp. 326-328;
http://www.deutsche-biographie.de/register_sfz56377
.html.
Theodericus mon. s. Matthiae Treverensis
(PND 103115269) Theoderich trat 1006 in das
Benediktinerkloster Sankt Eucharius (Matthias) in
Trier ein, wo er auch Schulmeister wurde. Er starb
nach 1023.
— Virtutes et miracula s. Celsi
(B.H.L. 1720). Berichtet vom Leben des Erzbischofs
Egbert von Trier (977-993) (PND 119175223), über
die Synode von Ingelheim 980, die Translation der
Reliquien des hl. Celsus in gleichen Jahr sowie über
die Wunder, die in Trier im Jahre 1007 und andernorts
geschahen.
Edd. in AA.SS., Febr., 3 (1658) 396-404, (1865 ) 402-3
410; G. WAITZ, in M.G.H., SS., 8 (1848) 204-208,
unvollständig; in Migne, PL 154, coll. 1233-1242, aus
ed. WAITZ.
Transl. Englisch: T. HEAD , in Medieval Hagiography.
An Anthology, cur. T. HEAD , New York – London
2000, pp. 279-284, Auszüge.
Comm . MANITIUS, II (1923) 456-457; H. WOLTER, Die
Synoden im Reichsgebiet und in Reichsitalien von 916
bis 1056, Paderborn u.a. 1988, pp. 117-119.
— Vita S. Deicoli
Erzählt das Leben des angeblichen ersten Abtes
Deicola des Klosters Lure (Haute-Saône, dioec.
Besançon) aus dem vii. Jahrhundert und die Geschicke
des Klosters bis zum Jahr 960. Zeit der Abfassung
nach 973, als Theoderich selbst noch Mönch in Lure
war. Das Werk liegt in zwei Rezensionen vor: B.H.L.
2120, a), und 2121, b).
Mss. v. Comm . ZIN ZIU S , p. 389; v. Comm. gen.
THOM AS (1995 ), col. 754.2
Edd. Zu a: in AA.SS., Ian., 2 (1643) 200-210, (1863 )3
564-574; in Colgan, 1 (1645) 115-125; G. WAITZ, in
M.G.H., SS., 15/2 (1888) 675-682, unvollständig. Zu
b: in Mabillon, Acta SS. O.S.B., 2 (1669) 103-116,
(1733 ) 95-108.2
C o m m . H . Z I N Z I U S , U n t e r s u c h u n g e n ü b e r
H e i l i g e n le b e n d e r D iö z e s e B e s a n ç o n , « Z s .
Kirchengesch.» 46 (1927) 389-392; H. THOM AS, Der
Mönch Theodericus von Trier und die Vita Deicoli,
«Rhein. Vjbll.» 31 (1966/67) 42-63.
Comm. gen. M. RATHSACK, Fuldaforfalskningerne,
København 1980, pp. 219-221; H. THO M AS, Ein
kaisergleicher König und die Immunität der Trierer
Kirche. Der Mönch Theoderich als Fälscher des DO I
86, «Jahrbuch für westdeutsche Landesgeschichte» 19
(1993) 91-103; H. THOM AS, in Verf. Lex., IX (1995 )2
753-755; P. BECKER , Die Benediktinerabtei St.
Eucharius-St. Matthias vor Trier, in Germania Sacra,
N. F. 34, Berlin – New York 1996, pp. 681-682; K.
KRÖNERT, La construction du passé de la cité de
T r è v e s V I I I -X I s i è c l e . É t u d e d ’ u n c o r p se e
hagiograp hiq ue , L il le 2006 , pp . 304-351; M .
EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das Mittelalter,
in Geschichte und Kultur des Trierer Landes, 8, Trier
2007, pp. 332-337.
Theodoricus abbas S. Trudonis
(PND 100962114, fehlerhafte Ansetzung durch
I d e n t i f i z i e r u n g m i t e in e m T h e o d e r i c u s a u s
Drondheim) Geboren um 1060, wurde Theodoricus
als Knabe dem Kloster Sint-Truiden / St.Trond
(Limburg, Belgique) übertragen. Er floh in das Kloster
St. Peter / St. Bavo in Gent (Belgique), dort bis 1099.
Seit 1099 war er Abt von St. Trond. Er starb 1107
April 25.
— Carmina
Die Gedichte I-III sind auch gemeinsam überliefert:
De mirabilibus mundi, auch als: Solinus metricus (I,
ca. 1200 Verse), De cane (II), Über den Turm der
Winde in Athen, inc. Effigies turris constructa refertur
Athenis (III), De fratre suo Nummo (IV = Walther
6867) . D ie T heodorich früher zugesc hriebene
Dichtung ‘Quid suum virtutis’ oder ‘De Nummo’,
q.v., stammt nicht von ihm.
Mss. MANITIUS, III (1931) 711-713; v. Comm. gen.
PREAUX, pp. 356-359; WORSTBROCK, coll. 756 sq.;
Brüssel, Bibl. Royale, Cod. 10615-10729, ff. 179ra-
183va (I, fragmentarisch), f. 183va (II), f. 183va-
183vb (III), saec. xii; Kopenhagen, Univ.-Bibl., Cod.
Page 21
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 21
Fabr. 8º 81, ff. 90r-92v, saec. xii ex. (IV); Leipzig,
Universitätsbibl., Cod. 349, ff. 139r-140v (I), ff. 140r-
140v (II), f. 140v (III), saec. xiii in.
Edd. v. Comm . MANITIUS, pp. 160 sq., 165, Auszüge
(I), pp. 161-163 (II), p. 163 (III); v. Comm. gen.
PREAUX, pp. 356-365; P. LEHMANN , Eine Sammlung
mittellateinischer Gedichte aus dem Ende des 12.
Jahrhunderts, «Hist. Vjschr.» 30 (1935) 20-58, hier 48-
53, erneut P. LEHMANN , Erforschung des Mittelalters
4, Stuttgart 1961, pp. 283-316, hier 307-311 (IV),
a llein nach der Kopenhagener Hs.; P. RU FFE L,
Theodorici abbatis carmen Vitruvianum, «Annales de
la Faculté des Lettres de T oulouse , Antiquité,
Linguistique, Préhistoire» 1 (1952) 83-99, hier 86 (III);
J. PRÉAUX, Du ‘Culex’ de Virgile à son pastiche par
Thierry de Saint-Trond, in Présence de Virgile. Actes
de Colloque des 9., 11 et 12 décembre 1976 (Paris
E.N.S., Tours), cur. R. CHEVALLIER, Paris 1979, pp.
195-208, hier 195-197 (II).
Transl. Deutsch: Tiere als Freunde im Mittelalter. Eine
Anthologie, cur. G. KOM PATSCHER – A. CLASSEN – P.
D INZELBACHER, Badenweiler 2010, pp. 81-87, mit
lateinischem Text (II). Englisch: J. ZIO LK O W S KI,
Talking animals. Medieval latin beast poetry 750-1150,
Philadelphia 1993, pp. 272-273 (II).
Comm. M. MANITIUS, Zur poetischen Literatur aus
Bruxell. 10615-10729, «N. Arch.» 39 (1914) 155-166.
—Vita s. Amalbergae
(B.H.L. 323). Leben der hl. Amalberg, Jungfrau aus
Gent, geboren in den Ardennen vii./viii. Jahrhundert.
Die Vita wurde im xi. Jahrhundert in St. Bavo verfaßt
und gelegentlich Theodoricus zugeschrieben.
Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 3391-3399, 8751-8760;
D o u a i , B i b l . m u n i c . , 8 3 6 ; M e c h e l e n ,
Aartsbisschoppelijk Archief, 1428, t. II; Paris, Bibl.
Nat., lat. 5296 B, 5606, 9738; Saint-Omer, Bibl.
munic., 716, IV.
Edd. in AA. SS., Iul., 3 (1723) 90-102; P. DE ROO , De
wonderbare maagd sinte Amalberga, Bruxelles 1872,
pp. 429-461.
— Vita tertia s. Bavonis
( B .H .L . 1 0 5 1 ) . S t . B a v o ( P N D 1 3 8 5 7 2 1 9 4 ) ,
merowingischer Adliger, † vor 659, Mönch von St.
Peter / St. Bavo in Gent, Gefährte des hl. Amandus.
Die dritte Vita verfaßt in den Jahren 1083-1095 auf
Bitten der Mönchen von St. Bavo in Gent, erste Vita
vor 844.
Mss. «Anal. Boll.» 5 (1886) 332; B. KRU SCH , in
M.G.H., Script. rer. Mer., 4 (1902) 533.
Edd. in Surius, 5 (1574) 478-489; in Mabillon, Acta
SS. O.S.B., 2 (1669) 380-393; in AA. SS., Oct., l
(1765) 243-252; in Ghesquière, 2 (1785) 498, 511-
531; «Anal. Boll.» 14 (1895) 44; B. KRUSCH , in
M.G.H., Script. rer. Mer., 4 (1902) 534-546.
— Vita s. Landrade virginis
(B.H.L. 4711-4712). Die hl. Landrada war im vii.
Jahrhundert erste Äbtissin des Klosters Munsterbilzen
(Tongeren, Limburg, Belgique). Die Vita wurde
verfaßt nach einem Auszug aus der Vita Landoaldi in
zwei Fassungen.
Mss. Bruges, Bibl. de la ville, 404, ff. 103r-106r;
Bruxelles, Bibl. royale, 18644-18652, ff. 7v-l4; Gent,
Bibl. der Rijksuniv., 487, pp. 118-131; Paris, Bibl.
Mazarine, 1733, ehem. Korssendonck, ff. 71v und
sqq.; Wien, Österr. Nationalbibl., F.F. s.n. 12706-
12707, ff. 97-100v.
Edd. in Surius, 4 (1573) 134-139; in AA. SS., lul., 2
(1721) 623-624 nr. 27-29, Auszüge, und pp. 625-627
nr. 31-32, Auszüge; in Ghesquière, 5 (1789) 215-219
nr. 5-18.
Comm. G. KURTH, 'Landrada', in Biogr. nat. Belgique,
XI (1890) 257-260; v. Comm. gen. VAN DER ESSEN ,
pp. 173-177; MANITIUS, III (1931) 711, 713; D. A.
STRACKE, Oyer de Vita Landradae, «Ons Geestelijk
E r f» 7 (19 3 3 ) 4 2 3 -4 3 4 ; H . V A N D E W E E R D ,
"Munnsterbilzen en Wintershoven. Kanttekeningen
rond de wording der twee abdijen", «Limburg» 34
(1955) 151-155; A. D'HAENENS, in Bibl. Sanctorum,
VII (1966) 1099; J. M. VAN DER EYCKEN , "W achten
op de prins...": Negen eeuwen adellijk damesstift
Munsterbilzen, Bilzen 2000, pp. 15-21.
— Vita (seu passio) prima s. Rumoldi
(B.H.L. 7381). Rumold (PND 122587103), irischer
Bischof aus königlicher schottischer Familie, lebte um
750 der Legende nach als Einsiedler und Apostel in
Mecheln (Belgique), dessen Ortspatron er wurde (Sint
Rombaut).
Mss. Gent, Bibl. der Rijksuniv., 422, dazu Cat. Codd.
Hagiogr. Bibl. Publ. Gandavensis, «Anal. Boll.» 3
(1884) 193-194 nr. 1, 3; Liège, Bibl. Univ., 240, dazu
Page 22
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 22
J. FIESS – M. GRANDJEAN , Bibliothèque de l'université
de Liège. Catalogue des manuscrits, Liège 1875;
Liège, Bibl. Univ., 278, dazu Cat. Codd. Hagiogr. Bibl.
Ac. Leodiensis, «Anal. Boll.» 5 (1886) 358; Wien,
Ö s t e r r . N a t i o n a l b i b l . , S . N . 1 2 8 3 0 , e h e m .
Korssendonck, später Familien-Fideik. 7908; Wien,
Ö s t e r r . N a t i o n a l b i b l . , S . N . 1 2 7 5 4 , e h e m .
Korssendonck, postea Familien-Fideik. 9375a; Wien,
Österr. Nationalbibl., S.N. 12807, ehem. Rouge-cloître,
später Familien-Fideik. 9394, dazu Cat. Codd.
Hagiogr. qui Vindobonae asservantur in bibl. priv. Ser.
Caesaris Austriaci, «Anal. Boll.» 14 (1895) 237 n. 2,
249 n. 2, 261 n. 45-
Edd. in Surius, 7 (1581) 563-568; H. VARDAEU S, S.
Rumoldi archiepiscopi Dublinensis, Mechliniensium
apostoli Acta (Opus posthumum, ed. Th. Sirinus),
Lovanii 1662, pp. 1-11; J. B. Du SOLLIER, in AA.SS.,
Iul., l (1719) 241-247; BOUQUET, in Rec. hist. Gaules,
IX (1757) 150, Auszüge; J. LAENEN , Histoire de l'église
métropolitaine de Saint-Rombaut à Malines, I, Malines
1919, pp. 23-27.
Comm . CHEVALIER, II (1888) 4466; I (1901) 268-269
nr. 877; S. BALAU , Les sources de l'histoire de Liège au
Moyen Âge. Étude critique, Bruxelles 1903, pp. 357-
358; Ch. DE SM EDT, in Biogr. nat. Belgique, XIX
(1907) 895-899 und XXIV (1926-1929) 903; J.
LAENEN , Histoire de l'Eglise Métropolitaine de Saint-
Rombaut à Malines, I, Malines 1919, pp. 5-8; J.
LAENEN , Geschiedenis van Mechelen, Mechelen 1926,
pp. 24-25 und 39-40; J. F. KENNEY , The Sources for
the Early History of Ireland, I, New York 1928, p. 527;
WATTENBACH – HOLTZM ANN , I (1943) 244; v. Comm.
gen. DE M OREAU , I, pp. 106-107, 226 und II, pp. 29-
30, 172, 208, 280- 286; G. BOES, L'abbaye de Saint-
Trond. Des origines jusqu'à 1155, Tongeren 1970, pp.
146-160; v. Comm. gen. PIENYNS-RIGO , pp. 21, 38-40.
— Vita s. Trudonis
(B.H.L. 8323-8325). Die Vita von St. Trudo / Trond
entstand im Kloster St. Bavo in zwei Versionen aus
zwei älteren Viten und wurde dem Abt Gerard und den
M önchen von St. Trond gewidmet. Theodoricus
schrieb zudem eine Predigt 'De translatione SS.
Eucherii et Trudonis'.
Mss. Liège, Bibl. Univ., 12, saec. xii; 41, saec. xvi;
2 7 8 , sa e c . xv i, d a zu «A n a l . B o l l .» 5 (1 8 8 6 )
317,319,359 und 365-372; Namur, Mus. archéol.,
Fonds de la Ville, 15, dazu «Anal. Boll.» 1 (1882)
500; P. FAIDER, Catalogue des manuscrits conservés à
Namur, Gembloux 1934, p. 68 nr. 50.
Edd. in Surius, 6 (1575) 543-566; J. BARBIER, La vie
de Saint-Trond ou Trudon d'après un manuscrit de
XIII siècle, «Anal. hist. eccl.» 5 (1868) 431-459,e
Auszug.
Comm . F. MERTENS, Kritische Studie over Diederiks
leven van de H. Trudo, Leuven 1963.
Comm. gen. WATTENBACH , II (1894) 149; MOLINIER,
I (1901) 154, 156, 268 nr. 5, 533, 536, 551, 877;
BALAU (1903) 355-359; L. VAN DER ESSEN , Étude
cri t ique e t l i ttéraire sur les V itae des sa ints
mérovingiens de l'ancienne Belgique, Louvain-Paris
1907, pp. 91-96, 173-177,179-182, 349-357; U.
BERLIÈRE, Mabillon et la Belgique, «Rev. Mabillon»
(1908) 32-33; A. PONCELET, Les biographes de S.
Amalberge, «Anal. Boll.» 31 (1912) 403-425; U.
BERLIERE, in Biogr. nat. Belgique, XXIV (1926-1929)
903-904; M AN ITIU S , III (1931); W A TTEN B A CH –
HOLTZM ANN , I (1939) 743-745,748; E. DE MOREAU ,
Histoire de l'Église de Belgique, I-II, Bruxelles 1947 ;2
J. G. PREAU X , Thierry de Saint-Trond, auteur du
poème pseudo-ovidien "De Mirabilibus Mundi",
«Latomus» 6 (1947) 353-366; A. BOUTEM Y , Carmina
Trudonensia, in M élanges J . de Ghellinck, II,
Gembloux 1951, pp. 583-601; M. COENS, Les saints
particulièrement honorés à l'abbaye de Saint-Trond,
«Anal. Boll.» 72 (1954) 85-104; H. KESTERS, Notice
sur la Vita Trudonis, «Bull. Soc. dioc. Liège» 39
(1955) 187-204; M. COENS, Utriusque linguae peritus.
En marge d'un prologue de Thierry de Saint-Trond,
«Anal. Boll.» 76 (1958) 118-150; J. L. CHARLES, La
ville de Saint-Trond Des origines à la fin du XIVe
siècle, Paris-Liège 1965, pp. 10-11; J. H. AERTS, in
National Biografisch W oordenboek, III, Bruxelles
1968, pp. 272-276; G. BOES, L'abbaye de Saint-Trond,
Des origines jusqu'à 1155, Tongres 1970, pp. 146-
160; P. P IEY N S-RIGO , Abbaye de Saint-Trond, in
Monasticon belge, VI, Liège 1976, pp. 38-40; N.-N.
HUYGHEBAERT, Une translation de reliques à Gand en
944: le Sermo de Adventu Sanctorum Wandregisili,
Ansberti et Vulframmi in Blandinium, in Comm.
royale hist., (1978); Handschriften uit de abdij van
Sint-T ruiden, Leuven 1986, pp. 290-291; F. J .
WORSTBROCK, in Verf. Lex., IX (1995 ) 755-760; H.2
Page 23
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 23
L. COX, Die Kontextfunktion der Miracula in den
Gesta Abbatum Trudonensium (628-1558), der Vita
und dem Liber Miraculorum Sancti Trudonis, «Rhein.
Vjbll.» 60 (1996) 1-15.
Theodericus ep. Virdunensis
( P N D 1 1 5 7 2 7 0 5 1 ) A u s e i n e r v o r n e h m e n
alemannischen Familie stammend, wurde er Kaplan
Kaiser Heinrich III. (PND 118548263), Kanoniker in
Basel und seit 1046 Bischof von Verdun. Im Streit mit
Papst Gregor VII. (PND 118541862) hielt er sich auf
der Seite Kaiser Heinrichs IV. (PND 118548271). Er
starb 1089 April 28.
— Epistolae
An Papst Gregor VII. 1079 über die W ahl des
Erzbischofs Egilbert von Trier (PND 135902711), a);
an die deutschen Fürsten 1080 wegen der Absetzung
Papst Gregors VII., b); an Erzbischof Egilbert von
Trier 1080 (PND 135902711) wegen dessen Weihe
und der eigenen von Gregor verfügten Absetzung, c).
Edd. G. WAITZ, in M.G.H., SS., 8 (1848) 186, in den
Gesta Treverorum, q.v., zu a); in JAFFÉ, Bibl. rer.
Germ., 5 (1869) 129-133, im Codex Udalrici, q.v., zu
b) und c); J.-P. EVRARD , Actes des princes Lorrains,
2ème série: Princes ecclésiastiques, III. Les evèques de
Verdun, A: Des origines à 1107, Diss. Nancy 1977, pp.
141-146, zu a), b) und c).
Transl. Gallice: v. Comm . CLOUËT, pp. 124-125, zu a),
127, zu b); v. Comm . GABRIEL, pp. 346-348, zu a),
367-369, zu b), 374-378, zu c).
Comm . L. CLOUËT, Histoire de Verdun et du pays
Verdunois, 2, Verdun 1868 (Neudruck Marseille
1977), pp. 61-150; Ch.-N. GABRIEL, Verdun au XIe
siècle , V erdun 1891 (Neudruck Genève 1975);
WATTENBACH – HOLTZM ANN , I/4 (1943) 631-632; F.-
R . E R K E N S , D i e T r i e r e r K i r c h e n p r o v i n z i m
Investiturstreit, in Passauer Historische Forschungen,
4, Köln – Wien 1987, pp. 66-81; M. SANDMANN ,
T h e o d e r i c h v o n V e rd u n u n d d i e r e l i g i ö s e n
G emeinschaften seiner Diözese , in Person und
Gemeinschaft im Mittelalter. Karl Schmid zum 65.
Geburtstag, cur. G. ALTHOFF, Sigmaringen 1988, pp.
315-344; F.-R. ERKENS, Die Trierer Kirchenprovinz
am V orabend des Invest i turs t re i ts , «B lä t t . d t .
Landesgesch.» 125 (1989) 149-151; G. KREUZER , in
Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, XI
(1996) 855-858; F. G. HIRSCH M A NN , Verdun im
hohen Mittelalter, in Trierer Historische Forschungen,
27, Trier 1996, pp. 393-399.
Theoduinus episcopus Leodiensis
(PND 115725059) Bischof von Lüttich seit 1048 Juli
8. † 1075 Juni 23.
— Epistola ad Imadum episcopum Paderbornensem
Der Brief an Bischof Imad von Paderborn (PND
104356707), verfaßt zwischen 1052-1075, berichtet
über die Geschichte der Klöster M almédy und
Stavelot (Liège, Belgique).
Edd. in Martène-Durand, Vet. script. coll., 1 (1724)
491; in Migne, PL, 146 coll. 1441-1444.
Theodulfus episcopus Aurelianensis
(PND 118621750) Geboren um 760 als Westgote. Abt
des Klosters St-Benoît-sur-Loire / Fleury und weiterer
Reichsklöster; 798 erstmals als Bischof von Orléans
bezeugt. Um 785 kam er an den Hof Karls d. Gr.
(PND 118560034) und gelangte dort in bedeutende
Stellung; er nahm als theologischer Sachverständiger
an den Synoden teil. 817 wurde er von Kaiser Ludwig
d. Frommen (PND 118640658) aller Ämter enthoben
und in Klosterhaft verbannt, † 821 in Le Mans. Die
Libri Carolini, q.v., wurden von ihm ausgearbeitet.
— Capitula
Zwei Kapitulare sind unter dem Namen Theodulfs
überliefert: das ältere (I), wohl um 800 auf Anregung
der ‘Admonitio generalis’ abgefaßte, erste greifbare
B i s c h o f s k a p i t u la r d e r G a t t u n g . E s g i b t i n
e ig e n s tä n d ig e r G e s t a l t u n g A n w e i su n g e n z u r
Kirchenzucht und Verwaltung des Bistums Orléans.
Die Überlieferung mit gegen 50 Handschriften und
die Rezeption sind reichhaltig; das Kapitular wurde
von Bischof Hildgar von Meaux (ca. 855-876) (PND
104356308) fast unverändert übernommen. Das
jüngere Kapitular (II) wurde vor dem Reformkonzil
von Châlon (813) verfaßt und hat den Charakter eines
B u ß b u c h s . S e i n e Q u e l l e s i n d v o r a l l e m
K o nz i lsbeschlüsse, entnommen der ‘C o l lec t io
Hispana’. Die überlieferte Gestalt ist nicht original,
Page 24
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 24
die Rezeption eher gering.
Mss. L. DELISLE, Notice sur les manuscrits originaux
d'Adémar de Chabannes, in Notices et extraits, 35/1
(1896) 248-250; A. WERM INGHOFF, Verzeichnis der
Akten fränkischer Synoden von 843-918, «N. Arch.»
26 (1901) 666-667; A. WERM INGHOFF, Reise nach
Italien im Jahre 1901, «N. Arch.» 27 (1902) 576-577;
v. Vet. transl. NAPIER, pp. x-xi und 112-113, mit Facs.;
v. Comm . SECKEL (1917-1920) 160-165; P. FOURNIER,
Notices sur trois collections canoniques inédites de
l'époque carolingienne, «Rev. sciences relig.» 6 (1926)
80 n.; v. Edd. DE CLERQ , pp. 259 n. 2 und 262-263; v.
Comm . DE CLERQ p. 431; v. Edd. BROM M ER, pp. 75-
100, zu (I), und 145-147, zu (II).
Vet. transl. Englisch: B. THORPE, Ancient Laws and
Institutes of England, II, London 1840, pp. 394-443; A.
S. NAPIER, An Old English Version of die Capitula of
Theodulf Together with the Latin Original: The Old
English Version of the Enlarged Rule of Chrodegang,
in E.E.T.S., 150 (1916) 102-118; H. SAUER, Theodulfi
capitula in England: Die altenglischen Übersetzungen
zusammen mit dem lateinischen Text, München 1978,
pp. 301-402, zu (I).
Edd. in Baronio, 9 (1600) 810-818, ad a. 835, (I); J.
SIRM O N D , Theodulfi Aurelianensis episcopi opera,
Parisiis 1646, pp. 1-28, (I), in Baluze, Miscell., 7
(1715) 21-47, (II); in Migne, PL, 105, coll. 191-224,
aus Hs. Oxford, Bodley 865; v. Vet. transl. NAPIER; Ch.
D E C LE R Q , La législat ion franque de Clovis à
Charlemagne, in Université de Louvain. Recueil de
travaux publiés par les membres des conférences
d'histoire et de philologie, Sér. II, 38, Louvain 1936,
pp. 321-351, (II), v. Vet. transl. SAUER; P. BROM M ER,
in M.G.H., Capit. episc., 1 (1984) 103-142, (I), und
149-184, (II).
Transl. Englisch: J. T. MCNEILL – H. M. GAM ER,
Medieval Handbooks of Penance, New York 1938, pp.
395-397, Teilübersetzung; v. Edd. BROM M ER, pp. 101-
102, zu (I).
Comm. v. Comm. gen. CUISSARD, pp. 263-310; L.
TRAUBE, Textgeschichte der Regula s. Benedicti,
«Abh. München» Ser. III, 21/3 (1898) 645-646, erneut
cur. H. PLENKERS, «Abh. München» Ser. III, 25/2
(1910) 45-46; E. SECKEL, Studien zu Benedictus
Levita, «N. Arch.» 26 (1901) 51-59,62-70 und 41
(1917-1920) 160-180, 262-263; v. Edd. DE CLERQ , pp.
259-274; v. Transl. MCNEILL – GAM ER, p. 395; Ch. DE
C L E R Q , D e s e c u n d o c a p i t u la r i a T h e o d u l fo
Aurelianensi, «Apollinaris» 3 (1939) 430-437; P.
BROM M ER, Eine unbekannte Diözesansynode. Zur
Rezeption Theodulfs von Orléans, «Arch. kath.
Kirchenrecht» 149 (1980) 467-487; T. GRAHAM , John
Joscelyn, Pioneer of Old English Lexicography, in
The Recovery of Old English. Anglo-saxon Studies in
the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Kalamazoo
2000, pp. 83-140.
— Carmina
Die Überlieferung der Gedichte, reiche Quelle für das
Leben am Hof Karls d. Gr. (PND 118560034) und
zum Leben des Autors, geht auf die Edition des
Jacques Sirmond (PND 124387187) zurück, dessen
inzwischen verlorene Handschrift von einem Verehrer
Theodulfs aus dem ix. Jahrhundert zusammengestellt
worden war. Ein zweites, ebenfalls verschollenes
Exemplar dieser Sammlung benutzte Jean Mabillon
(PND 118780921) 1675. Sirmonds Grundstock wurde
Grundlage der Edition von Ernst Dümmler. Für über
das Sirmondsche Corpus hinausgehende 28 Gedichte
gibt es Sonderüberlieferungen.
Mss. v. Edd. DÜM M LER, pp. 440-442; L. TRAUBE,
K a r o l in g is c h e D i c h t u n g e n , in S c h r i f te n z u r
germanischen Philologie, I, Berlin 1888, pp. 64-67;
M. MANITIUS, Geschichtliches aus mittelalterlichen
Bibliothekskatalogen, «N. Arch.» 32 (1907) 663; v.
Comm . TAFEL (1914).
Edd. in Canisius, Am. lect., 5 (1605) 879-887 und 6
(1604) 504-505, drei Gedichte; J. SIRM OND, Theodulfi
Aurelianensis episcopi opera, Parisiis 1646, pp. 61-
272; in Migne, PL, 105, coll. 283-380; E. DÜM M LER,
in M.G.H., Pöetae, 1/2 (1881) 445-569,573-581,629-
630,633, und 2/2 (1884) 694-697, fünf weitere
Gedichte; G. M. DREVES, Hymnographi latini, II, in
Anal. hymn., 50 (1907) 160-166, weitere Lesarten; v.
Comm . SC H A LLE R (1962) 43-51, carmen 72 an
Modoin, und 68-91, Emendationen.
Transl. Deutsch: H. KU SCH , Einführung in das
lateinische Mittelalter, I: Dichtung, Berlin 1957, pp.
54-73, carm. 46 De septem liberalibus artibus, carm.
25, Ad Carolum regem ; Lateinische Lyrik des
Mittelalters. Lateinisch / Deutsch, cur. P. KLOPSCH ,
Reclam Univ.bibl. 8088, Stuttgart 1985, pp. 114-131,
carm 45, 44, 72. Englisch: N. A. ALEXANDRENKO ,
The Poetry of Theodulf of Orléans. A translation and
Page 25
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 25
critical study, New Orleans 1970; P. GODM AN , Poetry
of the Carolingian Renaissance, London 1985, pp. 150-
175, carm. 25, 51, 45, 72,III; J. M. ZIOLKOW SKI,
Talking Animals. Medieval Latin Beast Poetry, 750-
1150, Philadelphia 1993, pp. 265-272, carm. 72,III, 50,
2 7 . F ra n zö s isc h : A . J A C O B , D e ux ép ître s d e
Théodulphe, ancien abbé de Saint-Benoît-sur-Loire et
évêque d'Orléans, traduites du latin, «Mémoires de la
Société des sciences, belles lettres et arts d'Orléans» 10
(1852) 164-184, zwei Gedichte; v. Comm. LEDRU , pp.
85-89, carmen 72,II ‘De siccitate cuiusdam fluvii’; G.
T E S SIE R , Charlemagne. Textes de Charlemagne,
É ginhard , H inc m a r , T h é g a n , A lcu in , N o tker ,
Théodulphe et les Annales royales, Paris 1982, carm.
2 5 Ad Caro lum regem . I ta lienisch : La poesia
carolingia, cur. Fr. STELLA, Firenze 1995, pp. 134-141,
carm 27, 140-143, carm. 44, 180-185, carm. 72,III.IV.
Comm. K. LIERSCH , Die Gedichte Theodulfs Bischofs
von Orléans, Diss. Halle 1880; v. Edd. DÜM M LER, pp.
437-445; E . D Ü M M LE R , Zu den carolingischen
Formelsammlungen, «N. Arch.» 7 (1882) 401; G. B.
D E Rossi, I carmi di S. Damaso, «Bullettino di
archeologia cristiana» Ser. IV, 3 (1884-1885) 11; M.
MANITIUS, Zu karolingischen Gedichten, «N. Arch.»
11 (1886) 561-563; M . M A N IT IU S , Beiträge zur
G e sc h ich te röm ischer D ich te r im M itte la l te r ,
«Philologus» N. Ser., 49 (1890) 561-562 und 51 (1892)
159,160, 171, 530, 706-707; v. Comm. gen. CUISSARD;
M. MANITIUS, Beiträge zur Geschichte des Ovidius
und andere römischer Schriftsteller in Mittelalter,
«Philologus» Suppl. 7 (1899) 730; W. PÜCKERT,
Aniane und Celione, Leipzig 1899, pp. 256-257; A.
LEDRU , Théodulfe, évêque d'Orléans et prisonnier au
Mans de 817 à 821, l'hymne Gloria Laus, «Prov.
Maine» 7 (1899) 81-93; G. KIRNER, Due vite inedite di
s. Marcello vescovo di Die, «Studi stor.» 9 (1900) 301;
S. TAFEL, Die vordere bisher verloren geglaubte Hälfte
des Vossianischen Ausoniuskodex, «Rhein. Mus.» N.
Ser., 69 (1914) 638-640; K. STRECKER , Studien zu
karolingischen Dichtern, «N. Arch.» 44 (1922) 222; R.
FA U LH A B E R , D er Reichseinheitsgedanke in der
Literatur der Karolingerzeit bis zum Vertrag von
Verdun, «Historische Studien» 204 (1931) 21; A. E.
AN SPACH , Das Fortleben Isidors im VII. bis IX.
Jahrhundert, in Miscellanea Isidoriana, Romae 1936, p.
351; S. T. COLLINS, Sur quelques vers de Théodulfe,
«Rev. bénéd.» 60 (1950) 214-218; P. M. ARCARI, Un
goto critico delle legislazioni barbariche, «Arch, stor.
ital.» 110 (1952) 3-37; B. BISCHOFF, Theodulf und der
Ire Cadac-Andreas, «Hist. Jahrb.» 74 (1955) 92-98;
M. L. PORTM ANN , Die Darstellung der Frau in der
Geschichtsschreibung des früheren Mittelalters,
«Basler Beiträge zur Geschichtswissenschaft» 69
(1958) 52-53, zu carmen 25 Ad Carolum regem; D.
SCHALLER , Philologische Untersuchungen zu den
Gedichten Theodulfs von Orleans, «Dt. Arch.» 18
(1962) 13-91; D. SCHALLER, Lateinische Tierdichtung
in frühkarolingischer Zeit , in D as T ier in der
Dichtung, cur. U. SCHW AB, Heidelberg 1970, pp. 91-
113, 272-276; H. W ITKE, Aspects of Roman Poetic
Technique in a Carolingian Latin Satiric Text,
«Illinois Classical Studies. Urbana» 4 (1979) 220-31,
zu carmen 10 ; H. W ITKE, The Roman Norm in
Merovingian and Carolingian Latin Poetry, in Saints,
Scholars and Heroes. Studies in Medieval Culture in
Honour of Charles W. Jones, cur. M. H. KING – W.
M. STEVEN S, in Carolingian Studies, Collegeville
Minn. 1979, pp. 1-26; A. DE RIOJJER, El árbol de las
siete artes liberales descrito por Teodulfo de Orleans,
in Las Abreviaturas en la ensenanza medieval y la
transmisión del saber, in Rubrica: Paleographica et
diplomatica studia, 4, «Barcelona» 3 (1990) 347-354,
zu carm en 46 ; U . E R N S T , Carmen figura tum .
Geschichte des Figurengedichts von den antiken
Ursprüngen bis zum Ausgang des Mittelalters, Köln
1991; M. DE RIQUER, El "Scottus-sottus" en Teodulfo
de Orleans: un ejemplo de burla e invectiva en la
literatura carolingia, «Cultura neolat.» 52 (1992) 201-
229; K . S ID W E LL, Theodulf of Orléans, Cadac-
Andreas and Old Irish Phonology: a conundrum,
«Journal of Medieval Latin» 2 (1992) 55-62, zu
carmen 25 ad C aro lum regem; D. SC H A LLE R ,
B riefgedichte a ls Zei tzeugen: T heodulfs Sturz
8 1 7 /81 8 , in A us A rch iven und B ib lio theken.
Festschrift für Raymund Kottje zum 65. Geburtstag,
cur. H. MORDEK, Frankfurt /Main u.a. 1992, pp. 107-
119; D. SCHALLER, Studien zur lateinischen Dichtung
des Frühmittelalters, Stuttgart 1995, pp. 1-26, 110-
128, 399-403, 415-419, besonders carmen 27; D.
SCHALLER, Karl der Grosse im Licht zeitgenössischer
politischer Dichtung, in Karl der Grosse und sein
Nachwirken. 1200 Jahre Kultur und Wissenschaft in
Europa, I: Wissen und Weltbild, cur. P. L. BUTZER –
M. KERNER – W. OBERSCHELP, Turnhout 1997, pp.
Page 26
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 26
193-219; P. LENDINARA, Mixed Attitudes to Ovid: the
Carolingian Poets and the Glossographers, in Alcuin of
York: Scholar at the Carolingian Court. Proceedings of
the Third Germania Latina Conference held at the
University of Groningen, May 1995, cur. L. A. J. R.
HOUWEN – A. A. MACDONALD , Groningen 1998, pp.
171-213; Th. EHLEN , Bilder des Exils – das Exil als
Bild. Ästhetik und Bewältigung in lyrischen Texten, in
Exil, Fremdheit und Ausgrenzung in Mittelalter und
früher Neuzeit, cur. A. BIHRER – Sv. LIM BECK – P. G.
SCHMIDT, in Identitäten und Alteritäten, 4, Würzburg
2000 , pp . 151–232, hier 167-177; T . AD A M IK ,
Theodulfs Palmsonntagshymnus, «Acta Antiqua
Academiae Scientiarum Hungaricae» 41 (2001) 165-
174; Th. GÄRTNER, Zu Theodulf von Orléans (?) carm.
7 4 D üm m ler, «M aia» 5 3 (2 00 1) 6 45 -6 48 ; C .
PERRICONE, Theodulph of Orleans (760-821). On the
Seven Liberal Arts as Shown in a Certain Picture,
«Philosophical Forum» 33 (2002) 220-227, zu carmen
46; P. MEYVAERT – A. DAVRIL, Théodulfe et Bède au
sujet des blessures du Christ, «Rev. bénéd.» 113
(2003) 71-79, zu carmen 11 ; G. L. SEM PER AN A ,
Teodulfo de Orléans y las Artes libérales, «Veleia» 20
(2003) 459-476.
— Contra iudices
auch: Paraenesis ad iudices (Sirmond), in den älteren
Handschriften ohne Titel. Verfaßt 798 als Schilderung
einer mit Leidrad (später Erzbischof von Lyon) (PND
1 0 2 4 9 8 4 1 5 ) g e m e i n s a m u n t e r n o m m e n e n
Inspektionsreise als missus dominicus im südlichen
Gallien. Das W erk umfaßt 596 Verse (elegische
Distichen).
Mss. v. Edd. DÜM M LER, pp. 440-442, carm. 28; L.
TRAUBE, Karolingische Dichtungen, in Schriften zur
germanischen Philologie, I, Berlin 1888, pp. 64-67; M.
M A N IT IU S , Geschichtliches aus mittelalterlichen
Bibliothekskatalogen, «N. Arch.» 32 (1907) 663; v.
Edd. HAGEN , pp. vi-vii.
Edd. Paraenesis ad iudices, cur. P. DANIEL, o.O.
(P a r is ) 1 5 9 8 ; P a raenesis ad Iud ices , cu r . G .
ELM ENHORST, Lugduni Batavorum 1619; J. SIRM OND,
Theodulfi Aurelianensis episcopi opera, Parisiis 1646,
pp. 237-245; in Migne, PL, 105, coll. 283-300; E.
DÜM M LER, in M.G.H., Pöetae, 1/2 (1881) 493-517,
carmen 28 und M.G.H., Poet. 2, p. 695; H. HAGEN ,
Theodulfi episcopi Aurelianensis de iudicibus versus,
in Solemnia anniversaria conditae universitatis, Bern
1882, dazu «N. Arch.» 8 (1883) 422; S. T. COLLINS,
Sur quelques vers de Théodulfe, «Rev. bénéd.» 60
(1950) 214-218, hier 217-218, Emendationen. –
Weitere Editionen bei HAGEN , pp. v-viii.
Transl. Englisch : P . G O D M A N , P oetry of the
Carolingian Renaissance, London 1985, pp. 162-167,
Auszüge.
Comm. v. Edd. HAGEN , pp. v-xiii; G. MONOD , Les
moeurs judiciaires au VIII siècle d'après la Paraenesise
ad judices de Theodulf, «Rev. hist.» 35 (1887) 1-20,
erneut in «Mélanges Renier», in Bibl. Éc. hautes ét.,
74 (1887) 193-215; P. M. ARCARI, Un goto critico
delle legislazioni barbariche, «Arch, stor. ital.» 110
( 1 9 5 2 ) 3 -3 7 ; M . F U H R M A N N , P h i lo lo g i s c h e
Bemerkungen zu Theodulfs Paraenesis ad iudices, in
Das Profil des Juristen in der europäischen Tradition.
Symposion aus Anlaß des 70. Geburtstages von F.
Wieacker, cur. K. LUIG – D. LIEBS, Ebelsbach 1980,
pp. 257-277; L. NEES , Theodulfs Mythical Silver
Hercules Vase, "Poetica vanitas", and the Augustinian
Critique of the Roman Heritage, «Dumbarton Oaks
Papers» 41 (1987) 443-451; L. NEES , A Tainted
Mantle: Hercules and the Classical Tradition at the
Carolingian Court, P hiladelphia 1991, dazu J.
M EYERS, Hercule à la cour carolingienne, «Moyen
Âge» 98 (1992) 447-454; N. STAUBACH, Herkules in
der Karolingerzeit, in Gli umanesimi medievali. Atti
d e l I I C o n g r e s s o d e l l ' " I n t e r n a t i o n a l e s
Mittellateinerkomitee", Firenze, Certosa del Galluzzo,
11–15 Settembre 1993, cur. Cl. LEO N A R D I, in
Millennio Medievale 4 = Atti di Convegni, 1, Firenze
1998, pp. 673–690; E. MAGNOU-NORTIER, La mission
financière de Théodulf en Gaule méridionale d'après
les "Contra iudices", in Papauté, monachisme et
diéories politiques. Mélanges Marcel Pacaut, I, Lyon
1994 , pp . 89 – 11 0 ; G . B R E T ZIG H E IM E R , D er
Herkules-Mythos als Gefässdekor: Eine "descriptio"
des Theudulf von Orléans, «Mittellat. Jahrb.» 39
(2004) 183-205.
— De ordine baptismi
Gutachten über Taufritus und Taufunterricht, gestützt
auf biblische Zeugnisse, wahrscheinlich um 812
verfaßt als Antwort auf eine Anforderung Karls d. Gr.
(PND 118560034).
Edd. in Migne, PL, 105, coll. 223-240.
Page 27
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 27
C o m m . J . C H E LIN I, Les " remplo is" liturgiques
carolingiens, in Ideologie e pratiche del reimpiego
nell'Alto Medioevo, in Sett. Spoleto, XLVI/1 (1999)
321 – 357.
— Expositio missae "Dominus vobiscum"
Die Erklärung des Meßkanons wurde in der Forschung
versch ie d e n e n f rüh k a ro l ing isc h e n Li tu rg ikern
zugeschrieben: Hrabanus Maurus (PND 118553909),
Theodulf von Orléans (zu Unrecht) und Amalarius von
Metz (PND 118502379) (HANSSENS); zuletzt wurde
auch Alkuin (PND 118502026) ins Spiel gebracht
(NASON).
Mss. v. Edd., pp. 108-114, 283; H. SCHNEIDER, Roman
Liturgy and Frankish Allegory, in Early Medieval
Rome and the Christian West. Essays in Honour of
Donald A. Bullough, cur. J. M. H. SM ITH , in The
Medieval Mediterranean, 28, Leiden u.a. 2000, pp.
341-379, hier 358-361 die Textfragmente Büdingen,
Kulturgut Fürst zu Ysenburg, Fragmente I/1.
Edd. J . M . H A N S S E N S , Amalarii episcopi opera
liturgica omnia, I, in St. e testi, 138, Città del Vaticano
1948, pp. 284-338.
Com m . C . M . N A S O N , T he M ass Commentary
Dominus vobiscum: its Textual Transmission and the
Question of Authorship, «Rev. bénéd.» 114 (2004)75-
89; J.-P. BO U HO T, Les explications catéchistiques
attribuées à Théodulfe d’Orléans, «Revue d’histoire
des textes» N. S. 2 (2007) 299-318.
— (Libellus) De processione Spiritus Sancti
Gutachten zur filioque-Frage für das Aachener Konzil
von 809. D as W erk besteht aus 68 Exzerpten
untersch ied licher A uto ren . B eigegeben ist e in
Widmungsgedicht Theodulfs an Karl d. Gr. (PND
118560034), Inc.: ‘Perge, libelle, celer Caroli ad
vestig ia celsi’ (21 elegische Distichen). In der
Handschrift London, British Libr., Harley 3024 liegt
nach W ILLJU N G die Originalüberlieferung für die
Synode 809 vor.
Mss. v. Edd. W ILLJUNG, pp. 170-193.
Edd. in Migne, PL, 105, coll. 239-276; H. W ILLJUNG,
Das Konzil von Aachen, in M.G.H., Conc., 2, Suppl. II
(1998) 315-382.
Comm. G. FOLLIET, Théodulfe d'Orléans (mort en
8 2 1 ) , in té re ssa n t té m o in d u P s -A u g u s t in D e
Incarnatione (Mai 174), «Rev. bénéd.» 108/3-4 (1998)
240-244; v. Edd. W ILLJUNG, pp. 193-213.
— Mappa mundi
Es handelt sich um eine Weltkarte in der Handschrift
Città del Vaticano, Bibl. Apost., Reg. lat. 123, die mit
Versen aus T heodulfs Ekphrasis-Gedicht einer
Weltkarte (Carm. 47) versehen ist.
Mss. v. Comm. V IDIER, pp. 293-305.
Facs. v. Comm. V IDIER, pp. 290-291.
Edd. E. DÜM M LER, in M.G.H., Poëtae, l (1881) 547-
548.
Comm . A. VIDIER, La mappemonde de Théodulfe et
la mappemonde de Ripoll (IX -XI siècle), «Bull,e e
géogr. hist. Comité trav. hist.» (1911) 285-313, dazu
«N. Arch.» 39 (1914) 589-591; P. GAUTIER DALCHÉ,
Notes sur la "carte de Théodose II" et sur la
"mappemonde de Théodulf d'Orléans", «Geographia
Antiqua» 3 -4 (1 9 9 4 -19 9 5 ) 9 1 -10 8 , ern eu t in
Géographie et culture: la représentation de l'espace du
VI au XII siècle, Aldershot 1997, LX, pp. 91-108.e e
— Sermones
D ie Pred igten "Ad virtutes" (I) und "Q uando
peccatum" (II) sind häufig zusammen mit dem
Capitulum I, q.v., überliefert. Eine Synodalpredigt
(III) ist bei Migne, PL 105, coll. 275-280 als cap. 46
an das Capitulum I angehängt.
Mss. P. BROM M ER, in M.G.H., Capit. episc., 1 (1984)
pp. 80-99, mit den Hss. nr. 6, 22, 25, 30, 33, 36-38,
49.
Edd. in Migne, PL, 105, coll. 206-208 (III), 275-280
(I), 280-282 (II).
Comm . T. N. HALL, The Early Medieval Sermon, in
The Sermon, cur. B. M. ZIENZLE, in Typologie des
sources du moyen âge occidental, 81-83, Turnhout
2000, p. 245.
Comm. gen. Ph. HEDDE, Théodulphe évêque et ses
œuvres, «Société agricole et scientifique de la Haute-
Loire. Mémoires et procès-verbaux» 7 (1891-1893)
155-162; Ch. CUISSARD, Théo-dulfe évêque d'Orléans,
sa vie et ses œuvres, «Mém. Soc. Orléanais» 24
(1892) 1-361; MANITIUS, I (1911) 537-543; RABY,
Sec. Lat. Poetry, 1 (1934) 180-181, 187-197; H.
PETTIER, in Dict. théol. cath., XV/l (1946) 330-334;
R . D ’A B A D A D Y D E V IG N A L S , La ba ta lla de l
adopcianismo a la desintegracion de la Iglesia
Page 28
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 28
visigoda, Barcelona 1949; RABY, Christ. Lat. Poetry
(1953 ) 171-177, 476; WATTEN BACH – LEVISO N –2
LÖ W E , II (1953) 195-196; M. L. W . LAISTNER ,
Thought and Letters in W estern Europe A.D. 500 to
900, London 1957 , pp. 213, 339-341; P. LEHMANN ,2
Das Problem der karolingischen Renaissance, in P.
LEHMANN , Erforschung des Mittelalters, II, Stuttgart
1959, pp. 129-130; Ch. DE CLERQ , in Dict. droit can.,
VII (1965) 1246-1247; J.-H. BAUCHY , Un différend
Orléans-T ours sous l 'a rb itrage de Charlemagne
(Alcuin, abbé de Saint-Martin et Théodulfe, évêque
d'Orléans), «Bulletin de la Société archéologique et
historique de l'Orléanais» 5/37 (1968) 178-180; R.
LOUIS, Le "titulus" et l' "epitaphium" métriques de
Théodulfe dans un monastère d'Angers, in Études
ligériennes d'histoire et d'archéologie médiévales.
Mémoires et exposés présentés à la Semaine d'études
médiévales de Saint-Benoit-sur-Loire du 3 au 10 juillet
1969, cur. R. LOUIS, Auxerre 1975, pp. 436-441; M.
V IEILLARD-TROÏEKOUROFF, Les bibles de Théodulfe et
leur décor aniconique, in Études ligériennes d'histoire
et d'archéologie médiévales. Mémoires et exposés
présentés à la Semaine d'études médiévales de Saint-
Benoit-sur-Loire du 3 au 10 juillet 1969, cur. R. LOUIS,
Auxerre 1975, pp. 345-360; Brunhölzl, I (1975) 288-
299, 549-550; M. SCHMAUS, Die Trinitätslehre des
Theodulf von Orléans auf dem W ege zwischen
Augustinus und Anselm von Canterbury, in Saint
Anselme, ses précurseurs et ses contemporains.
Journées intern. d'étude. Aoste-Turin 28-30 Juin 1973,
cur. H. K. KOHLENBERGER, «Bulletin de la Société
académique, religieuse et scientifique de l'ancien duché
d'Aoste» 47 (1974-75) 221-243, erneut in «Analecta
Anselmiana» 5 (1976) 221-243; M . V IE ILLA R D -
TROÏEKOUROFF, Germigny-des-Prés. L'oratoire privé
de l'abbé Théodulphe, «Dossiers de l'archéologie» 30
(1978) 40-49; J. VEZIN , Manuscrits présentant des
traces de l'activité en Gaule de Théodulphe d'Orléans,
Claude de Turin, Agobard de Lyon et Prudence de
Troyes, in Coloquio sobre circulacion de codices y
escritos entre Europa y la Peninsula en los siglos VIII-
XIII (16-19 de septiembre, 19.82), Santiago de
Compostela 1988, pp. 157-171; A. FREEM AN , Theodulf
of Orleans: a Visigoth at Charlemagne's Court, in
L'Europe héritière de l'Espagne wisigothique: Colloque
international du C.N.R.S. tenu à la Fondation Singer-
Polignac (Paris, 14-16 mai 1990), cur. J. FONTAINE –
C. PELLISTRAN D I, Madrid 1992, pp. 185-194; F.
GASPARRI, in Dict. lettres fr. M. A. (1992 ) 1419-2
1421; O. SZERWINIACK, Les recueils d'interprétations
de noms hébreux chez les Irlandais et le Wisigoth
Theodulf, «Scriptorium» 48 (1994) 187-258; D.
SCHALLER – P. BROM M ER , in Verf. Lex., IX (1995 )2
764-772; B.-S. ALBERT, Adversus Iudaeos in the
Carolingian Empire, in Contra Iudaeos: Ancient and
Medieval Polemics between Christians and Jews, cur.
O. LIM OR – G. G. STROUSM A, Tübingen 1996, pp.
119-142; J. J. CONTRENI, Carolingian Biblical Culture,
in Iohannes Sco ttus E riugena: T he B ib le and
Hermeneutics. Proceedings of the Ninth International
Colloquium of the Society for the Promotion of
Eriugenian Studies held at Leuven and Louvain-la-
Neuve, June 7-10, 1995, cur. G. VAN RIEL – C. STEEL
– M. RICHTER, Leuven 1996, pp. 1-23; A. KRÄNZLE,
in Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, XI
(1996) 1003-1008; S. A. RABE, The Mind's Eye:
Theological Controversy and Religious Architecture
in the Reign of Charlemagne, in Medieval Liturgy: A
Book of Essays, cur. L. LARSON-M ILLER, New York
1997, pp. 235-266; H. SAUER, in Lex. MA, VIII
(1997) 647-648; M. DE JONG, Imitatio Morum. The
Cloister and Clerical Purity in the Carolingian World,
in Medieval Purity and Piety. Essays on Medieval
Clerical Celibacy and Religious Reform, cur. M.
FRASSETTO , New York 1998, pp. 49-80; E. REVEL-
NEHER, Antiquus populus, novus populus: Jerusalem
and the People of God in the Germigny-des-Prés
Carolingian Mosaic, in The Real and Ideal Jerusalem
in Jewish, Christian and Islamic Art. Studies in Honor
of Bezalel Narkiss on the Occasion of his Seventieth
Birthday, cur. B. KÜHNEL, «Jewish Art» 23-24 (1998)
54-66; M. GORM AN , Theodulf of Orleans and the
Exegetical Miscellany in Paris lat. 15679, «Rev.
bénéd.» 109 (1999) 278-323; A. D’URS I PEREZ-PEIX,
Teodulfo de Zaragoza, arzobispo de Orléans entre san
Isidore y Rabano Mauro, in "Tempus implendi
promissa". Homenaje al Prof. Domingo Ramos-
Lissón, cur. E. REINHARDT, Baranain-Pampiona 2000,
pp. 773-799; W. OTTEN, Carolingian Theology, in The
Medieval Theologians, cur. G. R. EVANS, Oxford
2000, pp. 65-82; A. FREEM AN – P. MEYVAERT, The
Meaning of Theodulf s Apse Mosaic at Germigny-
des-Prés, «Gesta» 40/2 (2001) 125-139; C. MENAGE,
in Hist. litt. Fr., XLII/2 (2002) 237-267; R. MEENS,
Page 29
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 29
Tumult in Tours. Alcuin en Theodulf van Orléans in
conflict over een asielzoeker, «Madoc: Tijdschrift over
de Middeleeuwen» 17/2 (2003) 104-113; A. FREEM AN ,
Theodulf of Orleans: Charlemagne's Spokesman
Against the Second Council of Nicaea, Aldershot
2003.
Theophilus presbyter
(PND 119057980) Der Benediktinermönch, der
wahrscheinlich mit Rogerus von Helmarshausen
i d e n t i s c h i s t ( I L G u n d F R E I S E ) , l e r n t e d i e
Goldschmiedekunst im ausgehenden xi. Jahrhundert im
Kloster Stavelot, ging darauf nach Konstantinopel,
lebte nach 1100 in Köln (Kloster St. Pantaleon) und
hielt sich ab 1107 im Kloster Helmarshausen auf, wo
er als Goldschmied und Buchkünstler wirkte. † nach
1125.
— De diversis artibus
Überlieferungsgerechter Titel; "Schedula diversarum
artium" geht auf den Entdecker Lessing zurück. Traktat
ü b e r d i v e r s e T e c h n i k e n m i t t e l a l t e r l i c h e n
Kunsthandwerks (Goldschmiedekunst, B uch- und
Wandmalerei, Glastechnik und Glockenguß) aus der
Praxis, in drei Büchern. Der Text ist insgesamt
unvollständig überliefert und basiert wahrscheinlich
auf dem Konzept des Autors. Die Gruppe HL hat im
zeitlichen A blauf der Ü berlieferung vermutlich
Priorität vor VG.
M ss. W olfenbüttel, H erzog A ugust B ibliothek,
Gudianus lat. 2º 69, saec. xii, aus St. Pantaleon / Köln,
mehrfach kopiert (G); Wien, Nat.Bibl., 2527, saec. xii
1/2 (V); London British Library, Harley 3915, saec.
xiii in. (H), Leipzig, Univ.bibl., Hs. 1157, saec. xiv aus
Altzelle (L); B. B ISCHOFF, Die Überlieferung des
Theophilus-Rugerus nach den ältesten Handschriften,
«Münchener Jahrbuch der bildende Kunst. München»
Ser. III, 3-4 (1952-1953) 145-149, erneut in B .
B ISC H O FF , M ittelalterliche Studien. Ausgewählte
Aufsätze zur Schriftkunde und Literaturgeschichte, II,
S t u t t g a r t 1 9 6 7 , p p . 1 7 5 – 1 8 2 , z u r
Überlieferungsgeschichte; v. Edd. DODWELL, pp. lvii-
lxx und CAFFARO, pp. 7-8 n. 2.
Edd . G. E. LESSING, Theophili Presbyteri Diversarum
Artium Schedula, in G. E. LESSIN G, Zur Geschichte
und Litteratur, VI. Aus den Schätzen der Herzoglichen
Bibliothek zu Wolfenbüttel, Braunschweig 1781, pp.
291-424; J.-J. BOURASSÉ, Essai sur divers arts, en
trois livres, par Théophile, prêtre et moine, Paris
1863; A. ILG , Theophilus Presbyter, Diversarum
ar tium S ched ula , W ien 1 8 7 4 , p p . 3-357; W .
THEOBALD , Technik des Kunsthandwerks im zwölften
Jahrhundert: Des Theophilus Presbyter Diversarum
artium Schedula, Berlin 1933, Neuauflage Düsseldorf
1984; C. R. DO D W ELL, Theophilus, De diversis
artibus, New York 1961, Neudruck 2004, pp. 1-171;
E . B R E P O H L , T h e o p h i lu s P r e s b y t e r u n d d i e
mittelalterliche Goldschmiedekunst, W ien – Köln –
Graz 1987, nur lib. III, vollständig in zwei Bänden
Köln u.a. 1999; A. CAFFARO, Teofilo monaco. Le
varie arti, Salerno 2000, pp. 42-419. – Am Thomas-
Institut der Universität Köln wird eine digitale Edition
des Textes vorbereitet.
Transl. Deutsch: v. Edd. ILG, parallel; BREPOHL; D.
B Ä N S C H – S . L IN S C H E ID -B U R D IC H , in Com m .
Ornamenta Ecclesiae (1985) 363-374, Auszüge .
Englisch: v. Edd. DODWELL, parallel. Französisch: v.
Edd . B O U R A S S É , para lle l. I talienisch: v . Edd .
CAFFARO, parallel. Polnisch: T. ZEBRAWSKI, Teofila
Kaplana i zakonnika o sztukach rozmaitych ksi¹g
troje prze³o¿y³ z ³aciñskiego, Kraków 1880.
Comm. v. Edd. DODWELL, pp. lx-lvii, lxx-lxxiii; J.
VAN ENGEN , Theophilus Presbyter and Rupert of
Deutz. The Manual Arts and Benedictine Theology in
the Early Twelfth Century, «Viator» 11 (1980) 147-
163; E. FREISE, Roger von Heimarshausen in seiner
monastischen Umwelt, «Frümittelalterliche Studien»
1 5 ( 1 9 8 1 ) 1 8 0 - 2 9 3 ; E . F R E I S E , R o g e r v o n
Heimarshausen – ein maasländischer Künstler und
Mönch in Westfalen, in Monastisches Westfalen.
Klöster und Stifte 800 – 1000, cur. G. JÁ SZAI,
Münster 1982, pp. 287-307; E. FREISE, Zur Person des
Theophilus und seiner monastischen Umwelt, in
Ornamenta Ecclesiae. K unst und K ünstler der
Romanik, cur. A. LEGNER , I, Köln 1985, pp. 357-362;
H . F IL L IT Z , R o g e rus von H elam rsha u se n , in
Helmarshausen und das Evangeliar Heinrichs des
Löwen, cur. M. GOSEBRUCH , in Schriftenreihe der
K o m m iss io n fü r N ie d e r sä c h s is c h e B a u - u n d
K uns tge sch ich te be i de r B raunschwe ig ischen
Wissenschatflichen Gesellschaft, 4, Göttingen 1992,
pp. pp. 43-62; H. WESTERM ANN-ANGERHAUSEN, Die
Tragaltäre des Rogerus in Paderborn. Der Wandel
Page 30
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 30
eines mittelalterlichen Künstlerbildes zwischen Alois
Fuchs und Eckhart Freise, in Helmarshausen und das
Evangeliar Heinrichs des Löwen, cur. M. GOSEBRUCH ,
in Schriftenreihe der Kommission für Niedersächsische
Bau- und Kunstgeschichte bei der Braunschweigischen
Wissenschatflichen Gesellschaft, 4, Göttingen 1992,
pp. 63-78; B. REUDENBACH , in Verf. Lex., IX (1995 )2
782-785; R.-H. LUDW IG, in Lex. MA, VIII (1997) 667-
668; v. Edd . CAFFA R O , pp. 7-39; Helmarshausen:
B u c h k u l t u r u n d G o l d s c h m i e d e k u n s t i m
Hochmittelalter, cur. I. BAUM GÄRTNER, Kassel 2003;
E. NERI, De campanis fundendis. La produzione di
campane nel medioevo tra fonti scritte ed evidenze
archeologiche. Introduzione di S. LUSUARDI SIENA,
M ilano 2006; H . W E S T E R M A N N -AN G E R H A U S E N ,
S c h r i f t q u e l l e n z u r G e s c h i c h t e d e r
G o ldschm ied e tec h n ik e n b is zur R o gerze i t , in
S c h a tz k u n s t a m A u f g a n g d e r R o m a n ik . D e r
Paderborner Dom-Tragaltar und sein Umkreis, cur. C.
STIE G EM AN N – H. W ESTER M AN N -AN GERH AU SEN ,
M ü n c h e n 2 0 0 6 , p p . 2 2 2 - 2 4 2 ;
http://www.thomasinstitut.uni-koeln.de/en/forschung/
theophilus/bibliography.html [30-04-2010].
Theotmarus aep. Salisburgensis
(PND 119455382) Erzbischof von Salzburg seit 873, †
907 Juli 4 in der Schlacht von Preßburg/Bratislava.
— Epistola ad Iohannem (IX) papam
Brief des Erzbischofs und seiner Suffragane an einem
Papst Johannes, vermutlich IX . († 900) (P ND
119455404), verfaßt vielleicht auf einer Synode in
Reisbach (Bayern) im Juli 900. Der Brief wendet sich
g e g e n d i e E t a b l i e r u n g e i n e r s e l b s t ä n d i g e n
Kirchenprovinz in Mähren und berichtet zu diesem
Zweck die Geschichte der Missionierung dieses
Raumes. Die Echtheit des Briefs wurde gelegentlich
bezweifelt, zuletzt von E. BO SH O F, dürfte jedoch
gesichert sein. Das Werk ist zusammen mit dem Brief
des Erzbischofs Hatto von Mainz (891-913) (PND
104351713) an einen nicht genannten Papst unter den
nur abschriftlich erhaltenen Lorcher Fälschungen des
B ischofs P ilgrim von P assau (971-9 91 ) (P N D
118792202) überliefert.
Mss. W ien, Österr. Nationalbibl., 1051, fol. 79,
Passauer Proven ienz, saec. x ii, davon weitere
Abschriften nach dem xiv. Jahrhundert; Köln,
Stadtarchiv, W* 19, fol. 9, fragmentar. Überlieferung
aus Reichersberg, saec. xii; v. Edd. LOŠEK, pp. 60-69.
Edd. M . FLACIU S ILLY RIC U S , Catalogus testium
veritatis, II, Lyon 1607, pp. 26-29; in Mansi, 17A
(1772) 253-256; in Mansi, 18A (1773) 205-208; in
Fejer, 1 (1829) 229-235; A. BOCZEK, in Cod. dipl.
epist. Morav., 1 (1836) 60-64; in Migne, PL 131, coll.
34-38; C. J. ERBEN , in Reg. dipl. Bohemiae Moraviae,
1 (1855) 22-24; J. A. G IN ZE L, Geschichte der
Slawnapostel Cyrill und Method und der slawischen
Liturgie, Leitmeritz 1857, pp. 68-72; H. MARCZALI,
E n c h i r id io n fo n t iu m h i s to r i a e H u n g a r o r u m ,
Budapestini 1901/02, pp. 21-26; F. PASTRNEK, Dìjiny
slovanských apoštolu Cyrilla a Methoda, Praha 1902,
pp. 274-278; G. FRIEDRICH , in Cod. dipl. epist.
Bohem., 1 (1904/07) 29-33; H. BR ES SLA U , Der
angebliche Brief des Erzbischofs Hatto von Mainz an
Papst Johann IX., in H istorische Aufsätze Karl
Zeumer zum sechzigsten Geburtstag als Festgabe
dargebracht von Freunden und Schülern, Weimar
1910, pp. 9-30, hier 22-26; H. LÖW E, Der Streit um
Methodius, Köln 1947, pp. 36-40, aus ed. Bresslau; L.
HAVLÍK, Magnae Moraviae fontes historici, III, Brno
1969, pp. 233-244, mit tschechischer Übers.; R.
M A R S IN A , C o d e x d ip lom aticus e t ep is to la r is
Slovaciae, I, Bratislavae 1971, pp. 32-35, nr. 39; F.
LOŠEK, Die Conversio Bagoariorum et Carantanorum
und der Brief des Erzbischofs Theotmar von Salzburg,
in M.G.H., Studien und Texte, 15, Hannover 1997,
pp. 138-156, mit dt. Übers. parallel dazu.
Com m . J . FLE C K E N S T E IN , D ie Hofkapelle der
deutschen Könige. I: Grundlegung: Die karolingische
Hofkapelle, in M.G.H., Schriften, 16,1, Stuttgart
1 9 5 9 , pp . 18 7 -1 8 9 , 198-199 und passim ; U .
PENNDORF, Das Problem der „Reichseinheitsidee nach
der Teilung von Verdun (843), in Münchener Beiträge
zur Mediävistik und Renaissance-Forschung, 20,
München 1974, pp. 166-174; H. BEU M A NN , Die
E inhe it d es o s t f r än k i sche n R e ich es un d d e r
Kaisergedanke bei der Königserhebung Ludwigs des
Kindes, «Arch. Diplomatik» 23 (1977) 142-163, hier
148-154; H. JAKOBS, Eugen III. und die Anfänge
europäischer Stadtsiegel nebst Anmerkungen zum
Bande IV der Germania Pontificia, in Studien und
Vorarbeiten zur Germania Pontificia, 7, Köln – Wien
1980, pp. 35-37, zum Hatto-Brief; H. DOPSCH , in
Page 31
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 31
Geschichte Salzburgs. Stadt und Land, cur. H .
DOPSCH , I,1, Salzburg 1983 , p. 195; W. HARTM ANN ,2
Die Synoden der Karolingerzeit im Frankenreich und
in Italien, Paderborn u.a. 1989, p. 372; WATTENBACH
– LEVISON – LÖW E, VI (1990) 809; G. GYÖRFFY , Der
Donauraum zwischen Bayern, Mähren und Ungarn im
10. Jahrhundert, in Baiern, Ungarn und Slawen im
Donauraum, cur. W. KATZINGER – G. MARCKHGOTT,
in Forschungen zur Geschichte der Städte und Märkte
Österreichs, 4, Linz / Donau 1991, pp. 41-554; H.
Koller, Quellenlage und Stand der Forschung zur
Landnahme der Ungarn aus der Sicht des Abendlandes,
in Baiern, Ungarn und Slawen im Donauraum, cur. W.
KATZINGER – G. MARCKHGOTT, in Forschungen zur
Geschichte der Städte und Märkte Österreichs, 4, Linz
/ Donau 1991, pp. 77-93; E. BOSHOF, Das Schreiben
der bayerischen Bischöfe an einen Papst Johannes –
eine Fälschung Pilgrims?, in Papstgeschichte und
Landesgeschichte. Festschrift für Hermann Jakobs zum
65. Geburtstag, Köln – Weimar – Wien 1995, pp. 37-
67; Ch. R. BOW LUS, Franks, Moravians and Magyars.
The Struggle for the Middle Danube, 788-907,
Philadelphia 1995, pp. 254-255, 336-339, engl.
Übersetzung eines Auszugs; H. WOLFRAM , Grenzen
und Räume. Geschichte Österre ichs vor se iner
Entstehung 378-907, in Österreichische Geschichte, 1,
Wien 1995, pp. 185-187; v. Edd. LOŠEK, pp. 55-60, 70-
87; E. BO SH O F, Das ostfränkische Reich und die
Slawenmission im 9. Jahrhundert: die Rolle Passaus, in
Mönchtum – Kirche – Herrschaft 750-1000, cur. D. R.
BAUER, Sigmaringen 1998, pp. 51-76; Ch. R. BOWLUS,
Archbishop Theotmar of Salzburg‘s Letter to Pope
John IX. A Forgery of Bishop Pilgrim of Passau?,
«Südostforschungen» 57 (1998) 1-11; D. TØEŠTÍK,
Großmähren, Passau und die Ungarn um das Jahr 900.
Zu den neuen Zweifeln an der Authentizität des Briefes
der bayerischen Bischöfe an Papst Johann IX. aus dem
Jahr 900, «Byzantinoslavica» 59 (1998) 137-160; K.
H E R B E R S , P äp s tl iche Autoritä t und päp s tl iche
Entscheidungen an der W ende vom 9. zum 10.
Jahrhundert, in Recht und Gericht in Kirche und Welt
um 900, cur. W . H A R T M A N N , in Schriften des
Historischen Kollegs. Kolloquien, 69, München 2007,
pp. 7-30, hier 25-27.
Thietmarus magister
(PND 100962742) Von Herkunft Sachse, unternahm
1217 eine Reise ins Heilige Land, in den Sinai und
nach Ägypten.
— Liber peregrinationis
Neben der Ursprungsfassung des Pilgerberichts, a),
gibt es eine interpolierte, b).
Mss. v. Edd . LAU REN T 1857/1873, pp. 55-60; v.
Comm . RÖHRICHT, p. 47; v. Comm . WORSTBROCK,
col. 794.
Edd. T. TOBLER, Magistri Thetmari iter ad Terram
Sanctam anno 1217, St. Gallen – Bern 1851, zu b); J.
DE SAINT-GENOIS, Voyages faits en Terre Sainte par
Thetmar en 1217 et par Burchard d‘Strasbourg en
1175 au 1225, «Mém. Ac. Belge» 26 (1851) 19-58, zu
b); J. C. M. LAURENT, Magistri Thietmari historia de
d i s p o s i t i o n e t e r r e s a n c t e , H a m b u r g i 1 8 5 2 ,
u n vo lls tänd ig ; M . L A U R E N T , M ag . T hie tm ar i
p e re g r in a t io , H a m b u rg i 1 8 5 7 , a ls A p p e n d ix
nachgedruckt in Laurent (1873), zu a).
Comm. M. LAURENT, Nachträgliches über Burchard
von Strassburg, «Serapeum» 20 (1859) 174-176; K. E.
H. KRAUSE, Zu Magister Thetmarus (Thietmarus)
«F orsch . d t. G esch.» 15 (1 87 5) 1 53 -1 56 ; R .
RÖ H RIC H T , Bibliotheca geographica Palaestinae,
Berlin 1890, pp. 47-48; P. DEVOS, Les premières
versions occidentales de la légende de Saïdnaia,
«Anal. Boll.» 65 (1947) 247-259; F. J. W ORSTBROCK,
in Verf. Lex., IX (1995 ) 793-795.2
Thietmarus ep. Merseburgensis
(PND 118757083) Geboren 975 in eine vornehme
sächsische Familie; Kanoniker in Magdeburg, 1002
zugleich Propst von St. Maria in Walbeck (dioec.
Halberstadt), 1009 Bischof von Merseburg; † 1018
Dez.1.
— Chronicon sive Gesta Saxonum
Berichtet vom Beginn des x. Jahrhunderts bis zum
Tod des Verfassers 1018, begonnen 1012. Von
besonderem W ert für die Zeit Ottos III. (PND
118590766) und Heinrichs II. (PND 118548255). Das
Werk ist in zwei Fassungen überliefert, deren zweite
im Kloster Corvey (dioec. Paderborn) interpoliert
wurde.
Mss. Dresden, Landesbibl., Msc. R 147, teilweise
Page 32
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 32
Autograph; Bruxelles, Bibl. royale, Ms. 7503-7518, ff.
211-278, saec. xiv, Corveyer Fassung; Fragmente
dieser Fassung sind Charlottesville, Collection Colker,
Thietmar-Fragment und Gotha, Forschungs- und
Landesbibl., Membr. I 140; Edd. HOLTZM ANN , pp.
xxxiii-xxxvi; L . SC H M ID T , Zur G eschichte der
Dresdner Thietmarhandschrift, «Dt. Arch.» 1 (1937)
195-196; v. Transl. TRILLM ICH , pp. xxviii-xxx; M. L.
COLKER, The Earliest Manuscript Representing the
K o r v e i R e v i s i o n o f T h i e t m a r ‘ s C h r o n i c l e ,
«Scriptorium» 25 (1971) 62-67; v. Comm . BEUM AN N ,
coll. 796-797; v. Comm . NASS, pp. 429-437.
Facs. Die Dresdner Handschrift der Chronik des
Bischofs Thietmar von Merseburg. Mit Unterstützung
der Generaldirektion der Kgl. Sächs. Sammlungen für
Kunst und Wissenschaft, der König-Johann-Stiftung
und der Zentraldirektion der Monumenta Germaniae
historica in Faksimile, cur. L. SCH M ID T, 2 voll.,
Dresden 1905.
Edd. Chronici Ditmari Episcopi Mersepurgii libri VII
nunc primum in lucem editi, cur. R. REIN ECCIU S,
F r a n c o f u r t i a d M o e n u m 1 5 8 0 , d i g i t a l
http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0001/bsb00
0 1 3 3 8 0 /im ag e s / ; C h ro n ic i D i th m a r i E p isc o p i
M erseburgensis l ib ri IIX , cur. J. J. M A D ER U S ,
Helmstadium 1667; in LEIBNIZ, Script. rer. Brunsvic.,
1 (1707) 323-427; Dithmari episcopi Merseburgensis
Chronicon, cur. J. A. WAGNER, Norimbergae 1807,
digital urn:nbn:de:bvb:12-bsb10002625-7; J. M .
LAPPENBERG, in M.G.H., SS., 3 (1839) 733-871; in
Migne, PL 139, coll. 1183-1422; F. KURZE, in M.G.H.,
Script. rer. Germ. (1889); R. HOLTZM ANN , in M.G.H.,
Script. rer. Germ., N.S., 9 (1935), erste Ed. mit beiden
Fassungen, dazu N . FICKERM AN N , Thietmar von
Merseburg in der lateinischen Sprachtradition, «Jahrb.
Gesch. Mittel-Ostdeutschlands» 6 (1957) 21-76.
Transl. Deutsch: G. HAHN , Historia Martisburgica
Darinnen Chronica Ditmari, Bischoffs zu Marßburg,
Leipzig 1606 (VD17 3:640690Z); Dithmars, Bischofs
zu Merseburg, Chronik in Acht Büchern, nebst dessen
Lebensbeschreibung, cur. J. Fr. URSIN U S, Dresden
1790; Die Chronik des Thietmar von Merseburg, cur.
J. C. M. LAURENT, in Geschschr. dt. Vorz., 39 (1848)
(1879 ) (1892 ) (1939 ) (2007 ); T hietmar von2 3 4 5
Merseburg, Chronik, cur. W. TRILLM ICH , in Ausgew.
Quell., 9 (1957), mit lateinischem Text aus ed.
HOLTZM ANN parallel; F. HUF, Kettwig 1990, 2 voll.
Englisch : D . A. W A R N E R , O ttonian Germany,
M ancheste r 2001 . Polnisch : Z . K O M O R N IC K I,
¯ytomiérz 1862; M. Z. JEDLICKI, Kronika Thietmara,
Poznán 1953 , m it la te in ischem Text nach ed .
HOLTZM ANN parallel, dazu St. ROSIK, Zur polnischen
Ü b e rse tzung d e r C h ro n ik d e s T h ie tm a r vo n
M e r s e b u r g , i n H i s to r io g r a p h i e , B r ie f e u n d
K o r r e s p o n d e n z e n , e d i t o r i s c h e M e t h o d e n .
Editionswissenschaftliche Kolloquien 2003/2004, cur.
M. THUM SER – J. TANDECKI – A. THUM SER, in
P u b l i k a t i o n e n d e s D e u t s c h - P o l n i s c h e n
Gesprächskreises für Quellenedition 3, Toruñ 2005,
pp. 27–37.
Comm. WATTENBACH , I (1904 ) 390-394; MANITIUS,7
II (1923) 265-268; v. Edd. HOLTZM ANN , pp. VII-
XLII; R. HOLTZM ANN , Über die Chronik Thietmars
von Merseburg, «N. Arch.» 50 (1935) 159-209;
W attenbach – Holtzmann, I/1 (1938) 52-58; A.
B R A C K M A N N , W i d u k i n d s v o n K o r v e i
Sachsengeschichte und die Chronik des Thietmar von
M erseburg in neue r A usga b e und d ie le tz ten
Forschungen über ihren Quellenwert, «Deutsches
Archiv für Landes- und Volksforschung» 5 (1941)
162-174; K. LANGOSCH , in Verf. Lex., IV (1953) 433-
442; v. Edd. JEDLICKI, pp. vii-xciv; A. SCHNEIDER,
Studien zu Thietmar von Merseburg, Diss. Halle
1954; A. SCHNEIDER , Thietmar von Merseburg über
kirchliche, politische und ständische Fragen seiner
Zeit, «Arch. Kulturgesch.» 44 (1962) 34-71; A.
SCH NEIDER , Zum Stil Thietmars von Merseburg,
«Forschungen und Fortschritte» 37 (1963) 148-152; L.
BORNSCHEUER, Miseriae regum. Untersuchungen zum
K r i s e n - u n d T o d e s g e d a n k e n i n d e n
herrschaftstheologischen Vorstellungen der ottonisch-
s a l i s c h e n Z e i t , i n A r b e i t e n z u r
Frühmittelalterforschung, 4, Berlin 1968, pp. 103-121;
WATTENBACH – HOLTZM ANN – SCHM ALE, III (1971)
21*-23*; H. LIPP E LT , T hietmar von M erseburg,
Reichsb ischof und Chronist, in M itteldeutsche
F o rschungen , 7 2 , K ö ln – W ie n 1 9 7 3 ; G . -P .
H A N D S C H U H , B is tumsgeschich tsschre ibung im
ottonisch-salischen Reichskirchensystem. Studien zu
den sächsischen Gesta episcoporum des 11. bis frühen
13. Jahrhunderts, Tübingen 1982, pp. 66-78; W.
EGGERT – B. PÄTZO LD , Wir-Gefühl und regnum
S a x o n u m b e i f r ü h m i t t e l a l t e r l i c h e n
G e s c h i c h t s s c h r e i b e r n , i n F o r s c h u n g e n z u r
Page 33
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 33
mittelalterlichen Geschichte, 31, Weimar 1984, pp. 98-
1 1 9 , 2 7 3 - 2 7 5 ; E . K A R P F , V o n W i d u k i n d s
Sachsengeschichte bis zu Thietmars Chronicon, in
Settimane Spoleto, 32 (1986) 547-584; Brunhölzl, II
(1992) 430-433; H. HOFFM ANN , Mönchskönig und rex
idiota. Studien zur Kirchenpolitik Heinrichs II. und
Konrads II ., in M .G.H., Studien und Texte , 8 ,
Hannover 1993, pp. 151-176; K. GÖRICH , Otto III.
Romanus Saxonicus et Italicus. Kaiserliche Rompolitik
und sächsische Historiographie, Sigmaringen 1993
(1995 ), pp. 62-86; H. BEUMANN , in Verf. Lex., IX2
(1995 ) 795-801; D . A. W A R N E R , T hietmar of2
Merseburg on rituals of kingship, «Viator» 26 (1995)
53-76; K. NASS, Die Reichschronik des Annalista Saxo
und die sächsische Geschichtsschreibung im 12.
Jahrhundert, in M.G.H., Schriften, 41, Hannover 1996,
pp. 143-178; G. ALTHOFF, in Lex. MA, VIII (1997)
6 9 4 - 6 9 6 ; P . J O H A N E K , i n H a u p t w e r k e d e r
Geschichtsschreibung, cur. V. REINHARDT, Stuttgart
1997, pp. 632-636; W. GOEZ, Lebensbilder aus dem
Mittelalter, Darmstadt 1998, pp. 106-117; K. H.
K R Ü G E R , S t u d i e n z u r C o r v e y e r
Gründungsüberlieferung, in Veröffentlichungen der
H isto r ischen Kommission für W estfalen, 10 =
Abhandlungen zur Corveyer Geschichtsschreibung, 9,
M ünster 2001, pp. 219-293; S. RO SIK , „Sponsa
Christi“ oraz „dii manu facti“ w „Kronice Thietmara“.
E lementy ko nwenc j i d z ie jo p isa rkiej w slusb ie
historiografii, in Viae historicae. «Ksiega jubileuszowa
dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewicz»,
cur. M. GOLINSKI – S. ROSIK, Wroclaw 2001, pp. 415-
421; J. PETERSOHN, Der Akt von Gnesen im Jahre
1000 und die Errichtung des Bistums Salz-Kolberg.
Zur historischen Substanz eines Jubiläums, «Baltische
Studien» N. F. 87 (2001) 24–35, zu Chron 4,45; P.
ENGELBERT, Das Papsttum in der Chronik Thietmars
von Merseburg, «Röm. Quartalschr.» 97 (2002) 89-
122; S. BAGGE, Kings, Politics, and the Right Order of
the World in German Historiography c. 950-1150,
Leiden – Boston – Köln 2002, pp. 95-188; G. BÜHRER-
T H IE R R Y , Un évêque d‘Empire face aux païens:
Thietmar de Mersebourg et les Liutizes, in Retour aux
sources. «Textes, études et documents d‘historie
médiévale offerts à Michel Parisse», Paris 2004, pp.
591-599; D. FRAESDORFF, Der barbarische Norden.
Vorstellungen und Fremdheitskategorien bei Rimbert,
Thietmar von Merseburg, Adam von Bremen und
Helmold von Bosau, in Orbis mediaevalis, 5, Berlin
2005; A. THIEM E, Nisan oder Neußen. Bemerkungen
zu Thietmar VI,10 über den Feldzug König Heinrichs
II. nach Böhmen im Jahre 1004, «N. Arch. sächs.
Gesch.» 76 (2005) 211-219; R. LE JAN , La vengeance
d’Adèle ou la construction d’une légende noire, in La
Vengeance 400–1200, cur. D. BARTHÉLEM Y , Fr.
BOUGARD – R. LE JAN , in Collection de l’École
française de Rome 357, Rome 2006, pp. 325–340; J.
BAN ASZKIEWICZ, Ein Ritter flieht oder wie Kaiser
Otto II. sich vom Schlachtfeld bei Cotrone rettete,
«Frühmittelalterliche Studien» 40 (2006) 145–165; D.
S. BA C H R A C H , Memory, Epistemology, and the
Writing of Early Medieval Military History: The
Example of Bishop Thietmar of Merseburg (1009-
1018), «Viator» 38/1 (2007) 63-90; P. LAND AU ,
Thietmar von Merseburg im Zusammenhang der
Ü b e r l i e f e r u n g v o n L e x S a x o n u m u n d L e x
T huringorum – Eine Studie zum Eherecht der
Ottonenzeit, «Zs. Rechtsgesch. German. Abt.» 124
(2007) 296-300; K. SCHULM EYER-AHL, Der Anfang
vom Ende der Ottonen. Konstitutionsbedingungen
historiographischer Nachrichten in der Chronik
Thietmars von Merseburg, in Millenium-Studien, 26,
Berlin 2009.
Thiodericus Tuitiensis
( P N D 1 1 9 4 5 8 2 5 X ) M ö n c h u n d K u s t o s i m
Benediktiner-Kloster St. Maria und St. Heribert in
Deutz (Nordrhein-Westfalen, dioec. Köln); † um
1164.
— Codex Thioderici
Zusammengestellt um 1163. Der Codex enthält
verschiedenen histor iographische T exte : e inen
Nekrolog des Klosters, einen Äbtekatalog, einen
Bericht über die Translation des hl. Heribert (PND
118549618) von 1147, eine Weltchronik von Adam
bis 1163 und einen Katalog der Erzbischöfe von Köln.
Mss. Das Original ist verloren;Abschrift des 19.
Jahrhunderts: Köln, Historisches Archiv der Stadt
K öln, Abte i D eutz , R H , N r. 2 ; d azu Com m .
SINDERHAUF, pp. 26-38.
Edd. Vollständige Ed. des Codex existiert nicht.
Auszüge bei Comm . KRAUS; v. Comm . LACOM BLET,
pp. 265-322; in AA. SS., Oct., IX (1868) 243-246; O.
Page 34
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 34
HOLDER-EGGER, in M.G.H., SS., 13 (1881) 285-287;
O. HOLDER-EGGER, in M.G.H., SS., 14 (1883) 562-
577; B. ALBERS, Das Verbrüderungsbuch der Abtei
Deutz, «Stud. Mitt. Benediktinerord.» 16 (1895) 96-
104; v. Comm . SINDERHAUF, pp. 283-352.
Comm. F. X. KRAUS, Notizen aus und über den Codex
Theodorici aus der Abtei Deutz, «Jahrbb. Alterthumsfr.
Rheinlande» 41 (1866) 43-49; Th. J. LACOM BLET, Die
Benediktiner-Abtei zu Deutz, «Arch. Niederrheins» 5
(1866) 251-322; v. Edd. HOLDER-EGGER (1883), pp.
560-562; WATTENBACH – SCHM ALE, 1 (1976) 370-
371; F. J. W ORSTBROCK, in Verf. Lex., IX (1995 )2
801-802; M. SINDERHAUF, Die Abtei Deutz und ihre
innere Erneuerung. Klostergeschichte im Spiegel des
verschollenen Codex Thioderici, in Veröffentlichungen
des Kölnischen Geschichtsvereins, 39, Vierow 1996;
U. BRUNN, Des contestataires aux „cathares”. Discours
de réforme et propagande antihérétique dans les pays
du Rhin et de la Meuse avant l’Inquisition, Paris 2006,
pp. 200-207.
Thiofridus Epternacensis
(PND 119133326) Ungewisser Herkunft, scheint
Thiofried von Kindheit an im Benediktiner-Kloster
Echternach (Luxembourg) erzogen worden zu sein.
Seit 1081 war er Abt ebendort, er starb 1110. Zu den
hier nicht aufgenommenen Sermones und Gedichten
Comm. gen. WORSTBROCK, col. 806.
— Flores epitaphii sanctorum
Vier Bücher über die Verehrung der Heiligen und ihrer
Reliquien, verfaßt zwischen 1098 und 1105.
Mss. v. Comm. gen. LAM PEN , pp. 21-25; v. Edd.
FERRARI, pp. lxxx-lxxxviii.
Edd . J . R O B E R T I, F lores E pytaphii Sanctorum,
Luxemburgi 1619, dazu M. C. FERRARI, Jean Robertis
Ausgabe der „Flores Epytaphii Sanctorum” von
Thiofrid von Echternach (Luxemburg 1619), in
T e m p u s e d a x r e r u m . L e b i c e n t e n a i r e d e l a
Bibliothèque nationale de Luxembourg (1798-1998),
Luxembourg 2001, pp. 41-54; in Migne, PL 157, coll.
313-404; T hiofridi Abbatis Epternacensis Flores
epytaphii sanctorum, cur. M. C. FERRARI, in Corp.
Christ. mediaevalis, 133 (1996) 3-106.
Comm. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 19-84; M. C.
FERRARI, Lemmata sanctorum. Thiofrid d‘Echternach
et le discours sur les reliques au XII siècle, «Cahierse
civil. méd.» 38 (1995) 215-225; v. Edd. FERRARI, pp.
viii-lxxix.
— Vita s. Irminae
(B .H .L. 4471/4472). Leben der Irmina (P N D
118555782) Äbtissin des Klosters Oeren (dioec. Trier)
des ausgehenden vii. Jahrhunderts, verfaßt vor 1081,
auch eingefügt in das Chronicon des Theodericus
Epternacensis (PND 100962076), q.v. Von geringer
historischer Glaubwürdigkeit.
Mss. Paris, Bibl. nat., lat. 9741, ff. 139r-140r; v. Edd.
KRUSCH , pp. 619-621; v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 5-
6.
Edd . J. A. J. HANSEN, «Treviris oder Trierisches
Archiv für Vaterlandskunde» 2 (1841) 281-285,
interpolierte Fassung «Treviris oder Trierisches
Archiv für Vaterlandskunde» 2 (1841) pp. 256-263; J.
A. J. HANSEN, Lebensgeschichte der hl. Jungfrau und
Äbtissin Irmina, Trier 1842, pp. 5-11; L. WEILAND , in
M.G.H., SS., 23 (1874) 48-50, als Teil der Chronik
des Theodericus Epternacensis (PND 100962076); B.
KRUSCH , «N. Arch.» 18 (1892) 620, nur Prolog.
Com m . A. PONCELET, De fontibus vitae sanctae
Irminae, «Anal. Boll.» 8 (1889) 285-286; v. Comm.
gen. LAM PEN, pp. 5-7; Th. ZIM M ER, Das Kloster St.
Irminen-Oeren in Trier von seinen Anfängen bis ins
13. Jahrhundert, Trier 1956, pp. 38-40; M. WERNER,
Zu den Anfängen des Klosters St. Irminen-Oeren in
Trier, «Rhein. Vjbll.» 42 (1978) 1-51; M. KNICHEL,
Irmina von Oeren. Stationen eines Kultes, in Studien
z u m K a n o n i s s e n s t i f t , c u r . I . C R U S I U S , i n
Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für
Geschichte, 167 = Studien zur Germania Sacra, 24,
Göttingen 2001, pp. 185-200.
— Vita s. Liutwini
(B.H.L. 4956). Leben des Liutwin, Bischof von Trier
(PN D 136993974) aus dem beginnenden viii.
Jahrhundert, begraben im Kloster Mettlach (dioec.
Trier). Auf Wunsch des Abtes dieses Klosters namens
Nithard oder N izo verfaßte Thiofried die Vita
zwischen 1072 und 1078. Quelle war eine anonyme
Vita s. Liutwini aus Mettlach (B.H.L. 4955).
Mss. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 7-9; v. Comm.
gen.W INHELLER, p. 85.
Edd. W. LAM PEN, Thiofrid van Echternach en zijn
Page 35
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 35
V ita s . L iu tw in i , in C o lle c ta ne a F ra nc isc a n a
Neerlandica, 3, 6, s'-Hertogenbosch 1936, 1-46.
Comm. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 7-16; v. Comm.
gen. W INHELLER, pp. 84-86, 96-105.
— Vitae s. Willibrordi
(B.H.L. 8940 und 8941). Zwei Viten Willibrords, des
ersten Abtes von Echternach (PND 11863335X), die
erste in Prosa, a), die zweite metrisch, b), beide verfaßt
um 1103/04. Thiofried folgte seiner Quelle Alkuin
(PND 118502026) fast in allem und schmückte
lediglich die Erzählung aus. Thiofried werden auch die
angefügte Wunderberichte zugeschrieben, c).
Mss. v. Comm. gen. LAM PEN, pp. 12-14; v. Comm. gen.
WORSTBROCK, coll. 805-806.
Edd. zu a): in Migne, PL 157, 411-412, Auszüge; L.
WEILAND , in M.G.H., SS., 23 (1874) 23-30, Auszüge;
J . S C H M I T Z , «P r o g r . G ym n a s iu m L u x e m b u r g
1897/98», Luxembourg 1898; A . PO N C E LE T , in
AA.SS., Nov. III (1910) 459-483. Zu b): R. DECKER,
«Progr. Gymnasium Trier 1880/81», Trier 1881;
Thiofridi Epternacensis Vita Willibrordi metrica, cur.
K. ROSSBERG, Lipsiae 1883, pp. 3-65; A. PONCELET,
in AA.SS., Nov. III (1910) 483-500. Zu c): A.
PONCELET, in AA. SS., Nov. III (1910) 458-459; W.
LEVISON , in M.G.H., SS., 30/2 (1926-1934) 1369-
1371.
Transl. Deutsch: H.-J. REISCH M A NN , Willibrord –
Apostel der Friesen, Sigmaringendorf 1989, pp. 106-
123, lateinischer Text parallel.
Comm . A. PONCELET, Les miracles de s. Willibrord,
«Anal. Boll.» 26 (1906) 73-77; v. Comm. gen .
LAM PEN, pp. 12-16; WATTENBACH – HOLTZM ANN , I/1
(1938) 120-121; J. LECLERCQ , Théofroi, témoin de la
culture à Echternach et de la dévotion à S. Willibrord,
in Willibrord. Apostel der Niederlande, Gründer der
Abtei Echternach, cur. G. KIESEL – J. SCHROEDER ,
L u x e m b o u r g 1 9 8 9 , p p . 1 9 4 - 1 9 9 ; v . T r a n s l .
REISCH M A NN , pp. 91-103; M. C. FERRARI, „Dum
profluit est lutulentus“. Thiofrido, Alcuino e la metrica
della „V ita S . W illibro rd i“, in G li umanesimi
medievali, cur. C. LEONARDI, Firenze 1998, pp. 128-
141; G. R. W IELAN D , The Hermeneutic Style of
Thiofrid of Echternach, in Anglo-Latin and its
Heritage. Essays in Honour of A. G. Rigg, Turnhout
2001, pp. 27-47; W. K IRSCH , Laudes sanctorum.
Geschichte der hagiographischen Versepik vom IV. bis
zum X . J ahrhunde r t . 1 -2 : A nsätze (IV .-V III .
Jahrhundert), in Quellen und Untersuchungen zur
lateinischen Philologie des Mittelalters, 14/1, Stuttgart
2004.
Comm. gen. W . LAM PEN, Thiofried von Echternach,
in Kirchengeschichtliche Abhandlungen, 11, Breslau
1920; Manitius, III (1931) 93-96; E. W INHELLER, Die
L e b e n sb eschre ib ungen d er vo rk a ro l in g isc h en
Bischöfe von Trier, in Rheinisches Archiv, 27, Bonn
1935, pp. 96-106; M. C. FERRARI, Sancti Willibrordi
venerantes memoriam. Echternacher Schreiber und
Schriftsteller von den Angelsachsen bis Johann
B ertels, Luxembourg 1994, pp. 49-68; M . C .
FERRARI, Die Rezeption von Thiofrids Hauptwerken.
Von den Handschriften des XII. Jahrhunderts bis zur
heutigen Forschung, «Sacris erudiri» 34 (1994) 239-
271; F. J. WORSTBROCK, in Verf. Lex., IX (1995 )2
8 0 1 - 8 0 2 ; W . K O H L , i n B i o g r a p h i s c h -
bibliographisches Kirchenlexikon, XI (1996) 1233-
1234; M. EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das
Mittelalter, in Geschichte und Kultur des Trierer
Landes, 8, Trier 2007, pp. 341-345.
Thomas a Caieta
(PND 115599258) (Gaeta, Lazio). Notar und Diktator
am Hof des König Tankred von Sizilien (PND
118620703); 1202 Justitiar König Friedrich II. (PND
118535765). Thomas von Gaeta setzte sich in seinen
Briefen an König Friedrich aus dem 1220er Jahren
(Ep. x, xi, xv) für einen Ausgleich mit der päpstlichen
Kurie ein.
— [Liber epistularum]
Das Briefbuch enthält neben einzelnen Briefen Papst
Gregors I. (PND 118541838) Briefe, Aktenstücke und
Urkunden der Normannenkönige, König Friedrichs II.
von Hohenstaufen (PND 118535765) und der Päpste
der Zeit.
Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apostol., Archivio del
Capitolo di S. Pietro, ms. G 44, fol. 56-73, v. Edd., p.
2-5.
Edd. P. KEHR, Das Briefbuch des Thomas von Gaeta,
Justitiars Friedrichs II., «Quell. Forsch. ital. Arch.» 8
(1905) 55-56, 61-63. – Weitere Überlieferungen der
Urkunden Friedrichs II.: Ep. xxxv: DDFr.II 148;
Page 36
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 36
xxxiii: 149; xxxiv: 150, in M.G.H., Dipl. reg. imp.
Germ., XIV,1 (2002).
Comm . H. N IESE, Zur Geschichte des geistigen Lebens
am Hofe Kaiser Friedrich II., «Hist. Zs.» 108 (1912)
524, 530; E. HELLER, Die Ars dictandi des Thomas von
Capua, «Sitzungsber. Heidelberg», 4 (1928-1929) 51-
53; K. PIVEC, Der Diktator Nicolaus von Rocca. Zur
Geschichte der Sprachschule von Capua, «Innsbrucker
Beiträge zur Kulturwissenschaft» l (1953) 135-152; H.
M . SCH ALLER , Die Kanzlei Kaiser Friedrichs II.,
«Arch. Diplomatik» 4 (1958) 284; H. ZIELINSKI, Zu
den Urkunden der beiden letzten Normannenkönige
Siziliens, Tankreds und Wilhelms III. (l 190-1194),
«D t. A rch.» 36 (1980) 451-452; R. N E U M A N N ,
Parteibildungen im Königreich Sizilien während der
Unmündigkeit Friedrichs II. (1198-1208), Frankfurt /
Main u.a. 1986, pp. 178-180; P. MORPURGO , in Lett.
ital. Autori, Diz., II (1991) 1732; C. REISINGER ,
Tankred von Lecce, normannischer König von Sizilien
1190-1194, Köln – Weimar – Wien 1992, passim, M.
S. CALÒ M ARIANI, L'arte al servizio dello Stato, in
Federico II e il mondo Mediterraneo, cur. P. TOUBERT
– A. PARAVICIN I BAGLIANI, Palermo 1994, p. 124; H.
M. SCHALLER, in Lex. MA, VIII (1997) 718-719; W.
STÜRNER, Friedrich II., 2, Darmstadt 2003 , pp. 59-60.2
Thomas Capuanus
(PND 10096298X) Geboren um 1185 in Capua
(Campania); studierte und lehrte in Vicenza (Veneto)
etwa 1200-1210; 1215 Erzbischof von Neapel (Napoli,
Campania); 1216 Kardinalpriester von S. Sabina;
Kanzler von Papst Innocenz III. (PND 100948154). †
1239 August 18.
— Summa dictaminis
Die Briefstillehre besteht aus zwei Teilen, deren erster
rhetorischen Fragen gewidmet ist und 1209/1210
abgefaßt wurde (von E. HELLER als 'Ars dictandi seu
dictaminis' ediert), deren zweiter aus Musterbriefen
besteht. Diese Briefsammlung ist in einer geordneten
und redigierten Form nach 1268 zusammengestellt und
mit der Ars dictandi verbunden worden; sie besteht aus
ca. 622 Briefen in 10 Büchern, die auch Stücke anderer
Verfasser und aus der Zeit nach Thomas’ Tod enthält;
sie ist in vielen Handschriften verbreitet. Sie ist als
g a n z e b i s l a n g u n e d ie r t . D a n e b e n e x i s t i e r e n
u n g e o r d n e t e , z . T . w e i t e r e B r i e fe b i e t e n d e
Sammlungen.
Mss. F. HAHN , Collectio monumentorum veterum et
recentium, I, Brunsvigae 1724, p. 280; v. Edd .
HELLER, pp. 5-9; v. Comm . SCHALLER, (1965) 468-
494 und BENSCH , col. 1499.
Edd. G. MARI, I trattati medievali di ritmica latina,
Milano 1899, Neudruck Bologna 1971, pp. 373-496;
E. HELLER, Die 'Ars Dictandi' des Thomas von Capua,
«Sitzungsber. Heidelberg» 1928/29,4, Heidelberg
1929, pp. 10-44. – Aus der Briefsammlung sind
einzelne Teile ediert worden, siehe die Nachweise in
Comm. SCHALLER (1965) 394-397, so von K. HAM PE,
Die Aktenstücke zum Frieden von S. Germano 1230,
in M.G.H., Epist. sel., 4, Berlin 1926, pp. 1-23; E.
HELLER, Der kuriale Geschäftsgang in den Briefen
des Thomas v. Capua, «Arch. Urkundenforsch.» 13
(1935) 198-318. Eine Gesamtausgabe bereitet M.
Thumser für die M.G.H. vor.
Comm. v. Edd. HELLER, pp. 45-59; H. M. SCHALLER,
Studien zur Briefsammlung des Kardinals Thomas
von Capua, «Dt. Arch.» 21 (1965) 371-518; D’ARCO
SILVIO AVALLE, Dalla metrica alla ritmica, in Spazio
letterario MEL, I, Firenze 1992, pp. 433-434, 472; H.
M. SCHALLER, in Lex. MA, VIII (1997) 714; R. J.
B E N S C H , i n B io g r a p h i s c h -b i b l i o g r a p h i s c h e s
Kirchenlexikon, XXIII (2004) 1496-1499.
Thomas (Hemerken) a Kempis
(PND 118642766) Geboren in Kempen (dioec. Köln)
1379 oder 1380, verbrachte er sein Leben in Deventer,
anschließend im Kloster Agnietenberg bei Zwolle, wo
er 1425 und 1448 Subprior war. Er starb in St.
Agnietenberg 1471. Thomas von Kempen verfaßte
eine Reihe geistlicher Werke, dazu wird ihm der
Traktat ‘De imitatione Christi’, q.v. (Repertorium, VI
(1990) 230-232, s.v. 'Imitatio Christi et contemptus
omnium vanitatum mundi') zugeschrieben. Außer den
unten behandelten Werken stammt von ihm eine
Kurzfassung der Vita secunda sanctae Lidwinae
(B .H .L. 4927) des Johannes B rugmann (P ND
118943332).
— Chronica Montis Sanctae Agnetae
Chronicon des Klosters Agnietenberg von den
Anfängen (1386) bis 1471.
Page 37
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 37
Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 8849-8859, ff. 75-80v,
87-89; U. BO D EM AN N -KO R N H A A S , Die Kleineren
Werke des Thomas von Kempen. Eine Liste der
handschriftlichen Überlieferung, «Ons geestelijk erf»
76 (2002) 116–154, hier 153.
E d d . H . R O S W E Y D E , C h ro n ic o n C a no nic o ru m
r e g u l a r i u m o r d i n i s S . A u g u s t i n i C a p i t u l i
Windesemensis auctore Ioanne Buschio Can. Reg.
Accedit Chronicon Montis S. Agnetis auctore Thoma à
Kempis Can. Reg., Antwerpen 1621, pp. 2-136; M. I.
POHL, Thomae Hemerken a Kempis Opera omnia, VII,
Freiburg im Breisgau 1922, pp. 331-466, 479-525, aus
ed. Rosweyde.
Transl. Deutsch: J. P. SILBERT, Sämtliche Werke des
gottseligen Thomas von Kempis, IV, Wien 1840, pp.
366-492. Englisch: J. P. ARTHUR, The Chronicle of the
Canons Regular of Mount St. Agnes written by
T h o m a s a K e m p is , L o nd o n 1 9 0 6 , p p . 1 -1 4 2 .
Niederländisch: U. DE KRUIJF – J. KUM M ER – F.
PEREBOOM , Een klooster ontsloten. De kroniek van
Sint-Agnietenberg bij Zwolle door Thomas van
Kempen, Kampen 2000, pp. 127-196.
Comm . K. H IRSCH E, Prolegomena zu einer neuen
Ausgabe der Imitatio Christi nach dem Autograph des
Thomas von Kempen, I, Berlin 1873, p. 265; J. G. R.
ACQUOY , Het klooster te Windesheim en zijn invloed,
II, Utrecht 1875, und erneut Amsterdam 1968, pp. 212-
213; CHEVALIER, I (1876) 1734; S. MULLER, Lijst van
Noord-Nederlandse Kronijken, Utrecht 1880, pp. 84-
85; K. HIRSCHE, K. H IRSCHE, Prolegomena zu einer
neuen Ausgabe der Imita tio C hristi nach dem
Autograph des Thomas von Kempen, II, Berlin 1883,
pp. 522-527; CHEVALIER, II (1886) 4507-4510; v. Edd.
POHL, p. 599; W. J. KÜHLER , De betrouwbaarheid der
geschiedschrijving van Thomas a Kempis, «Nederl.
Arch. Kerkgesch.» N. Ser., 25 (1932) 67-68; ROM EIN
(1932), pp. 181-184; S. AXTERS, Geschiedenis van de
vroomheid in de Nederlanden, II, Antwerpen 1953, p.
282 und III, Antwerpen 1956, pp. 27-31, 85, 87, 175,
186; W. J. ALBERTS, Zur Historiographie der Devotio
Moderna und ihrer Erforschung, «Westfäl. Forsch.» 11
(1958) 59, erneut in F. PETR I – W . J. ALBERTS,
Gemeinsame P rob leme deutsch-niederländischer
Landes- und Volksforschung, Groningen 1962, p. 160;
H. J. JEDIN , Thomas von Kempen als Biograph und
Chronist, in Universitas. Festschrift Dr. A. Stohr, II,
Mainz 1960, pp. 69-77; Petri Trudonensis Catalogus
scriptorum Windeshemensium, cur. W. LOURDAUX –
E. PERSOONS, Leuven 1968, pp. 202-211; R. R. POST,
T h e M o d e r n D e v o t i o n . C o n f r o n t a t i o n w i t h
Reformation and Humanism, Leiden 1968, p. 522; K.
EGGER , De taal van Thomas a Kempis, in Bijdragen
over Thomas a Kempis en de Moderne Devotie,
uitgegeven ter gelegenheid van de vijfhonderdste
sterfdag van Thomas a Kempis (+ 1471), Brussel-
Zwolle 1971, pp. 67-78; J. W. M. PEIJNENBURG , De
kroniek van het klooster St. Agnietenberg 1398-1477,
«Overijsselse Historische Bijdragen» 94 (1979) 11-
20; M. CARASSO-KOK, Repertorium van verhalende
histo rische b ro nnen u it d e m id d e leeuwen, 's-
Gravenhage 1981, pp. 408-409 nr. 372; P. J. J. VAN
GEEST, Thomas a Kempis (1379/80-1471). Een studie
van zijn mens- en godsbeeld. Analyse en tekstuitgave
van de Hortulus Rosarum en de Vallis Liliorum,
K ampen 1996; W . SC H E E P S M A , "V erzamelt de
overgebleven brokken, opdat niets verloren ga". Over
Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen
uit de sfeer van de Moderne Devotie, in Verraders en
bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen
Latinitas en Middelnederlandse letterkunde, cur. P.
WACKERS u.a., Amsterdam 1996, pp. 211-238,334-
346; W . SC H E E P S M A , Deemoed en devotie. De
koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften,
Amsterdam 1997, pp. 122, 265 n. 2, 267-268 n. 33; A.
G. WEILER, Volgens de norm van de vroege kerk. De
geschiedenis van de huizen van de broeders van het
Gemene leven in Nederland, Nijmegen 1997, pp. 55-
58; R. Th. M. VAN D IJK, De Agnietenbergkroniek in
het licht van de Moderne Devotie, v. Transl. DE
KRUIJF – KUM M ER – PEREBO O M , pp. 9-55; B. J.
THÜSS, De geschiedenis van het klooster op de
Agnietenberg, v. Transl. DE KRUIJF – KUM M ER –
PEREBOOM , pp. 81-111.
— Dialogus Noviciorum
Lebensbeschreibungen von Geert Groote (PND
118639404), dem Begründer der Devotio Moderna,
von Florens Radewijns (PND 100941346), dem ersten
Rektor des Hauses der Brüder vom Gemeinsamen
Leben in Deventer und der Schüler des Florens.
Mss. Bruxelles, Bibl. royale, 11915-11919, ff. 241v-
280, Auszüge; København, Kgl. Bibl., Kall. 299 4o, ff.
17-48, Auszug; Köln, Hist. Stadtarch., GB 4o 134, f.
104-177; Liège, Grand Séminaire, Section historique
Page 38
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 38
6 L 23; Liège, Grand Séminaire, Section historique * 6
H 1 2 ; M ü n s t e r , U n i v b i b l . , 3 4 3 ; O s n a b r ü c k ,
Bischöfliches Archiv, BA-OS Frenswegen 8, ff. 115-
186v; Paris, Bibl. Nat., nouv. acq. lat. 728, ff. l-124v;
Paris, Bibl. Nat., lat. 14586, ff. 270-285, Auszug; 's-
Gravenhage, Kon. Bibl., 75 G 70, ff. 1-136; Wien,
Österr. Nationalbibl., S. N. 12835, ehem. Fid. Comm.
7913, ff. 1-112v; Wien, Österr. Nationalbibl., S. N.
12708, ehem. Fid. Comm. 9364, ff. 162-169, 173v-
185v, kürzere Fassung; U. BODEM ANN-KORNHAAS,
Die Kleineren Werke des Thomas von Kempen. Eine
Liste der handschriftlichen Überlieferung, «Ons
geestelijk erf» 76 (2002) 116–154, hier 151-153; St.
SUDMANN , Der ‘Dialogus Noviciorum’ des Thomas
von Kempen. Textgestalt und Textüberlieferung, in
Comm . Aus dem Winkel (2006) 188-201.
Edd. Opera et libri vite fratris Thome de Kempis ... ,
Nuremberg 1494, ff. xxlx-lxx (H AIN 9769; ISTC
it00352000; Gesamtkatalog M46672; BSB-Inc T-195);
Opera Thomae a Campis ..., Paris 1549, ff. 129v-193;
Opera Thomae a Campis ..., Antwerpen 1574, pp. 299-
361; H. SOMM ALIUS, Thomae Malleoli a Kempis Opera
omnia ..., Antwerpen 1607 , pp. 765-854; M. I. POHL,2
Thomae Hemerken a Kempis Opera omnia, VII,
Freiburg im Breisgau 1922, pp. pp. 31-83, 116-195,
211-329.
Transl. Deutsch: J. P. SILBERT, Sämtliche Werke des
gottseligen Thomas von Kempis, IV, Wien 1840, pp.
10-266. Englisch: J. P. ARTHUR, The Founders of the
New Devotion. Being the Lives of Gerard Groote,
Florentius Radewin and their Followers by Thomas a
Kempis, London 1905. Niederländisch: Het leven van
Geen Groote door Thomas van Kempen, in Geert-
Groote Genootschap, 155, 's-Hertogenbosch 1926.
Comm. CHEVALIER, I (1876) 1734; S. MULLER, Lijst
van Noord-Nederlandse Kronijken, Utrecht 1880, p. 95
und K. HIRSCHE, Prolegomena zu einer neuen Ausgabe
der Imitatio Christi nach dem Autograph des Thomas
v o n K e m p en , I I , B e r l in 1 8 8 3 , p p . 5 1 8 -5 2 2 ;
CHEVALIER, II (1886) 4507-4510; J. H. GERRETSEN ,
Florentius Radewijns, Nijmegen 1891; G. KALFF,
G eschiedenis der Nederlandse Letterkunde , I I,
Groningen 1907, pp. 434-446; M. I. POHL, Thomae
Hemerken a Kempis Opera omnia, VII, Freiburg im
Breisgau 1922, pp. 540-544; W . J. KÜ H LER , De
betrouwbaarheid der geschiedschrijving van Thomas a
Kempis, «Nederl. Arch. Kerkgesch.» N. Ser., 25
(1932) 49-64; ROMEIN (1932) 181-184; J. TESSER, Is
Dier de Muden de oudste biograaf van Geert Groote?,
«Historisch Tijdschrift» 11 (1932) 29-37; W . J.
KÜHLER, De oorspronkelijke vita Gerardi Magni en
haar schrijver, «Studiën» N. Ser., 119 (1933) pp. 66-
105; J. VAN ROOT, Gerard Zerbolt van Zutphen, I:
Leven en geschriften, Nijmegen-Utrecht-Antwerpen
1936, pp. 1-16; J. G. J. T IECKE, De werken van Geert
Groote, Utrecht-Nijmegen 1941, pp. 1-10; J. VAN
G INNEKEN, Geert Groote's levensbeeld naar de oudste
gegevens bewerkt, Amsterdam 1942; R. R. POST, De
onderlinge verhouding van de vier oude vitae Gerardi
Magni en haar betrouwbaarheid, «Studia cath.» 18
(1942) 313-316 und 19 (1943) 9-20; J. VAN M IERLO ,
Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, II,
's -H er to genb o sch 1 9 4 9 , p p . 7 8 -7 9 ; M . V A N2
WOERKUM , Florentius Radewijns: leven, geschriften,
persoonlijkheid en ideeën, «Ons geestelijk Erf» 24
(1950) 351-364; S. AXTERS, Geschiedenis van de
vroomheid in de Nederlanden, III. De Moderne
Devotie 1380-1550, Antwerpen 1953, pp. 27-31, 85,
87, 175, 186; H. J. JEDIN , Thomas von Kempen als
Biograph und Chronist, in Universitas. Festschrift Dr.
A. Stohr, II, Mainz 1960, pp. 69-77; Petri Trudonensis
Catalogus scriptorum Windeshemensium, cur. W.
LOU RDAUX – E. PERSOONS, Leuven 1968, pp. 202-
211; R. R. POST, The Modern Devotion. Confrontation
with Reformation and Humanism, Leiden 1968, pp.
176-194; G. EPINEY-BURGARD, Gérard Grote (1340-
1384) et les débuts de la Dévotion Moderne, in
Veröffentlichungen des Instituts für europäische
Geschichte Mainz, 54, Mainz-Wiesbaden 1970, pp. 6-
7; Thomas a Kempis en de Moderne Devotie. (Zwolle,
22 aug. – 7 sept. 1971, Brussel, 30 okt. -18 dec.
1971), Brussel-Zwolle 1971, pp. 38-55; K. EGGER, De
taal van Thomas a Kempis, in Bijdragen over Thomas
a Kempis en de Moderne Devotie, uitgegeven ter
gelegenheid van de vijfhonderdste sterfdag van
Thomas a Kempis (+ 1471), Brussel-Zwolle 1971, pp.
6 7 -7 8 ; M . C A R A S S O - K O K , R e p e r t o r i u m v a n
verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen,
's-Gravenhage 1981, pp. 406-408 nr. 371; L. BREURE,
Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-
psychologische studie betreffende de M oderne
Devotie in het Ijsselgebied in de 14 en 15 eeuw,e e
Hilversum 1987, pp. 68-76, 92; P. VAN GEEST – E.
BAUER – B. WACHINGER, in Verf. Lex., IX (1995 )2
Page 39
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 39
862-882; P. J. J. VAN GEEST, Thomas a Kempis
(1379/80-1471). Een studie van z ijn mens- en
godsbeeld. Analyse en tekstuitgave van de Hortulus
Rosarum en de Vallis Liliorum, Kampen 1996, pp. 25
n. 55, 85, 100, 107; W. SCHEEPSM A , "Verzamelt de
overgebleven brokken, opdat niets verloren ga". Over
Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen
uit de sfeer van de Moderne Devotie, in Verraders en
bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen
Latinitas en Middelnederlandse letterkunde, cur. P.
WACKERS u.a., Amsterdam 1996, pp. 211-238, 334-
346; W . SC H E E P S M A , Deemoed en devotie. De
koorvrouwen van W indesheim en hun geschriften,
Amsterdam 1997, pp. 122, 265 n. 2, 267-268 n. 33; K.
GOU DRIAAN , De derde orde als onderdeel van de
Moderne Devotie, «Ons geestelijk Erf» 74 (2000) 9-
32; N. STAUBACH , Von der Nachfolge Christi und
ihren Folgen: Oder warum wurde Thomas von Kempen
so berühmt?, in Kempener Thomas-Vorträge, cur. U.
B O D E M A N N , K em p en 2 0 02 , pp . 85 -104; «O ns
geestelijk Erf» 77/1.2 (2003); W. J. HOFFM ANN , in
Verf. Lex., XI (2004 ) 1528-1538; Aus dem Winkel in2
die Welt. Die Bücher des Thomas von Kempen und
ihre Schicksale, cur. U. BODEM ANN – N. STAUBACH ,
in Tradition – Reform – Innovation, 11, Frankfurt a. M.
u.a. 2006.
Thomas cantor Vìllariensis
(PND !) Geboren in Löwen (Leuven / Louvain,
Vlaams-Brabant) im ausgehenden xii. Jahrhundert;
Augustiner-Chorherr von St. Geretrudis in Löwen, ab
1216 Z isterz iensermönch zusammen mit seinen
Brüdern Gottfrid und Renier und seinem Vater Renier,
Sekretär des Herzogs von Brabant, im Kloster Villers-
la-Ville (Brabant-Wallon), später als Kantor daselbst
bis 1262.
— Vita Godefridi Pachomii
Lebensbeschreibung des Bruders Gottfried, Mönch in
Villers († 1262), verfaßt auf Bitten ihrer Schwester
Aelida, Nonne im Kloster Parche (Park, Heverlée,
Leuven), und der Mönche von Villers.
Mss. v. Edd., p. 243.
Edd. R. P. PONCELET, De venerabili viro Godefrido
Pachomio, monacho Villariensi, «Anal. Boll.» 14
(1895) 263-268, unvollständig.
Com m . E. DE M O R E AU , L'abbaye de Villers-en-
Brabant aux XII et XIII siècles, Bruxelles 1909, p.e e
XXXIV; S. ROISIN , L'hagiographie cistercienne dans
le diocèse de Liège au XIII siècle, Louvain-Bruxellese
1947, pp. 43-44; E. M IKKERS, Deux lettres inédites de
T h o m a s , c h a n t re d e V i l l e r s , in C o l le c ta n ea
Cisterciensium Reformatorum, 10, Roma 1968, p.
372; www.narrative-sources.be (T036).
Thommendorf, Venceslaus
(PND !) Geboren um 1460, deutscher Herkunft, †
1522 April 11. 1484 war W enzel Thommendorf
Schöffe, 1486 Bürgermeister der Stadt Schweidnitz
(Swidnica, Schlesien). Er verfaßte eine Chronik über
die Ereignisse der Stadt und seiner Familie auf
D eutsch und La te in, d ie zunächs t se in So hn
Hieronymus 1522-1570, dann Daniel Scheps 1574-
1608 fortsetzten. Die Chronik ist wertvoll zur
Kenntnis des Lebens im xv. und xvi. Jahrhundert.
Mss. v. Edd., pp. xxv-xxviii; H. M ARKGRAF, Die
Handschrift Wenzel Thommendorfs, «Zs. Schlesiens»
1412 (1879) 572.
Edd. A. SCHIMM ELPFENNIG, Die Thommendorfsche
Familienchronik alias Schweidnitzer Annalen, in
Script. rer. Siles., 11 (1878) 1-14 und 15-116, zu den
Fortsetzungen. saec. xvi-xvii.
Comm. C. GRÜNHAGEN , Ein archivalischer Ausflug
nach Bolkenhain, Jauer und Lebris, «Zs. Schlesiens»
11 (1873) 352, dazu E. WERNICKE, «Zs. Schlesiens»
12/1 (1874) 218-219; v. Edd., pp. V-VI, LX-XXVIII;
K . W E IN H O LD , Anmerkungen zu dem T ext der
Schweidnitzer Chronisten im XI. Bande der Scriptores
rerum Silesiacarum, «Zs. Schlesiens» 14/2 (1879)
573-578; v. Mss. MARKGRAF; [J.A.] KOPIETZ, Noch
ein Wort über den Schweidnitzer Chronisten Usler,
«Zs. Schlesiens» 15/1 (1880) 248-252; E. WERNICKE,
Zu Wenzel Thommendorf und seinen Fortsetzern,
«Zs. Schlesiens» 15/1 (1880) 257-264; E. WERNICKE,
Nachrichten über die Schweidnitzer Chronisten Isler
und Seiler, «Zs. Schlesiens» 19/2 (1885) 473-475; E.
W E R N IC K E , Stanislai e t Abrahami Stopletorum
Schlesische Chronica ab An. 1173 usque ad An. 1585,
«Zs. Schlesiens» 21 (1887) 415-423; GRÜNHAGEN
(1889 )16.2
Page 40
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 40
Tichtel, Johann
(PND 104350423) Aus der Stadt Grein (Oberösterr.)
gebürtig nach 1440, studierte seit 1463 in Wien, wo er
1476 zum Dr. med. promoviert wurde. Tichtel gehörte
zu den Förderern des Humanismus in Wien und durch
die Sodalitas litteraria Danubiana zu den Freunden des
Konrad Celtis (PND 118519891). T ichtel starb
zwischen 1501-1503. Seine Aufzeichnungen finden
sich in weiteren Büchern v. Comm . STELZER.
— [Diarium]
Aufzeichnungen von 1477-1494, eigenhändig in einen
Druck von Avicennas (PND 118505254) ‘Canon’
eingetragen (jetzt Wien, Österr. Nationalbibl., Ink. Ill
A 5).
Facs. v. Comm. UHLIRZ, p. 90.
Edd. in Rauch, 2 (1793) 533-563, ed. minor, T. G. VON
KARAJAN , in Font. rer. Austr., 1 (1855) 3-61; O.
M A Z E L , N otiz ien des D r. Johannes T ich t l zur
Geschichte der Auseinandersetzung Friedrichs III. mit
Matthias Corvinus (1477-1485), «Mitt. Inst. österr.
Geschforsch.» 69 (1961) 97-99.
T r a n s l . D e u t s c h : J . S C H M I D T , W i e n u n t e r
Fremdherrschaft. Die Aufzeichnungen des Greiner
Arztes Johann Tichtel, «Oberösterr. Heimatbll.» l
(1947) 220-234.
Comm. A. HORAW ITZ, Johannes Tichtel, ein Wiener
A r z t d e s 1 5 . J a h r h u n d e r t s , « B e r i c h t e u n d
Mittheilungen des Alterthums-Vereines zu Wien» 10
(1869) 25-34; K. UHLIRZ, in Geschichte der Stadt
Wien, 2, Wien 1900, pp. 90-91; K. GROSSM ANN , Die
Frühzeit des Humanismus in W ien bis zu Celtis
Berufung 1497, «Jahrb. Landesk. Niederösterr.» N.
Ser., 22 (1929) 306-307; LHOTSKY (1963) 426-427; W.
STELZER , in Verf. Lex., IX (1995 ) 920-922; H.2
T E R S C H , Ö ste r r e ic h isc h e S e lb s tz e ug nisse d e s
Spätmittelalters und der frühen Neuzeit (1400-1650),
Wien 1998, pp. 99-110.
Tilemann Elhen von Wolfhagen
(PND 100970001) Geboren um 1347/48 in Wolfhagen
(Hessen); von 1370 bis 1398 Notar in Limburg/Lahn
(Hessen); er verstarb nach 1411. 55 von Tilemann
geschriebene Urkunden sind ediert in Edd. WYSS, pp.
119-148.
— Limburger Chronik
Berichtet auf Deutsch über die Jahre 1336 (genauer
1335) – 1398; begonnen um 1378 und um 1402
redigiert, wenn auch unvollständig.
Mss. v. Edd. WYSS, pp. 2-9; v. Comm . UHLHORN , coll.
547-548, und JOHANEK, coll. 474-475.
Edd. J. F. FAUST, Fasti Limpurgensis, Heidelberg
1617; Die Limburger Chronik des Tilemann Elhen
von Wolfhagen, cur. A. WYSS, in M.G.H., Dt. Chron.,
4/1 (1883) 25-95, dorrt p. 1 sq. weitere ältere Edd.; F.
ZU R B O N SEN , Die Limburger Chronik nach dem
ältesten Drucke von 1617, Düsseldorf 1910.
Transl. Neuhochdeutsch : T ilemann, Elhen von
W olfhagen, Die Limburger Chronik, cur. O. H.
BRANDT, Jena 1922; Die Limburger Chronik des
Tilemann Elhen von Wolfhagen, cur. G. ZEDLER,
Limburg/Lahn 1930; Die Limburger Chronik des
Tilemann Elhen von Wolfhagen, cur. K. REUSS ,
Limburg/Lahn 1961 (1995 ).2
Comm. A. WYSS, Kritische Erörterungen über die
Limburger Chronik, Marburg 1875; A. WYSS, Die
Limburger Chronik, Marburg 1875; v. Edd. WYSS, pp.
10-23; Lorenz, I (1886 ) 143-145; J. GOEBEL, Poetry3
in the Limburger Chronik, «Amer. Journ. Philol.» 8
(1887) 158-178, 448-466; E. SC H AU S , Über das
Todesjahr des Limburger Chronisten Tilemann, «N.
Arch.» 32 (1907) 722-727; E . SC H R Ö D E R , Die
Abfassungszeit der Limburger Chronik, «Zs. dt.
Altertum» 53 (1912) 207-208; E. SCHRÖDER, Zur
„Limburger Chronik“, «Zs. dt. Altertum» 53 (1912)
335-336; E. SC H AU S , Zur „Limburger Chronik“,
«Mitt. des Vereins für Nassauische Altertumskunde
und Geschichtsforschung» 16 (1913) 132; H. OTTO ,
Zur Frage nach der Entstehung der Limburger
C hro nik , «N . A rch .» 43 (1 9 22 ) 39 7 -4 0 1 ; E .
SCHRÖDER, Zur Textkritik der Limburger Chronik,
«N. Arch..» 45 (1924) 126-131; G. ZEDLER, Die
Quellen der Limburger Chronik und ihre Verwertung
durch Tilemannn, «Hist. Vjschr.» 23 (1926) 289-324;
G. ZEDLER, Die Hessenchronik, ihr Umfang und
Inhalt, sowie ihr Verfasser, «Zs. hess. Gesch.» 55
(1926) 176-228; G. ZEDLER , Zur Erklärung und
Textkritik der Limburger Chronik, «Münchn. Mus.» 5
(1932) 210-250; F. UHLHORN , in Verf. Lex., I (1933)
547-551; G. GR O H , Die Limburger Chronik des
T ilemann Elhen von W olfhagen, D iss. masch.
München 1951; H. BRACK, Die Geschichtsauffassung
Page 41
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 41
der Limburger Chronik: Vergleichende Studien zur
spätmittelalterlichen Geschichtsschreibung, Diss.
masch. München 1953; H. GENSICKE, Zur Limburger
Chronik, «Nassauische Annalen» 73 (1962) 263-267;
H. MAIBACH, Limburg in der Literatur, «Nassauische
Annalen.» 88 (1977) 169-180; P. JOHANEK, in Verf.
Lex., II (1980 ) 474-478; W. HAUBRICHS, "Habitus2
Corporis". Leiblichkeit als Problem einer historischen
S e m a n t i k d e s M i t t e l a l t e r s . E i n B e i s p i e l
p h y s io g n o m i s c h e r K ö r p e r d a r s t e l l u n g in d e r
"Limburger Chronik", in Körperinszenierungen in
mittelalterlicher Literatur. Kolloquium am Zentrum für
interdisziplinäre Forschung der Universität Bielefeld,
18. bis 20. März 1999 , cur. Kl. RIDDER – O. LANGER,
Berlin 2002, pp. 15-43; F.-K. NIEDER, Der Anhang zur
L im b urge r C h r o n i k d e s T i le m a n n E lh e n vo n
Wolfhagen, «Nassauische Annalen» 118 (2007) 195-
208; M. EM BACH, Trierer Literaturgeschichte. Das
Mittelalter, in Geschichte und Kultur des Trierer
Landes, 8, Trier 2007, pp. 423-425.
Tractatus a. 1415
Verfaßt von einem anonymen Theologen gegen
Jakobell von Mies (PND 118775758) und seine Lehre
vom Abendmahl unter beiderlei Gestalten.
Mss. v. Edd., p. 658.
Edd. in Hardt, 3 (1698) 658.
Tractatus de aetatibus ecclesiae
Kurzer Traktat aus dem xiv. Jahrhundert vor allem
über die verdorbenen Sitten der Kleriker.
Edd. in Goldast, Monarchia, 1 (1611) 25.
Comm . S. RIEZLER, Die literarischen Widersacher der
Päpste, Leipzig 1874, p. 153 n. 2.
Tractatus de Hussitis
Mss. Ljubljana, Narodna in univerzitetna Knijznica,
14l, ff. l-84v, einzige Handschrift, der Anfang fehlt.
Comm. I. GRAFENAUER, Stiški (liubljanski) rokopis,
«Dom in svet. Ljubljana» 29 (1916) 239-243, 311-316,
erneut in I. GRAFENAUER, Literarno-zgodovinski spisi,
Ljubljana 1980; M. KO S , Srednjveški rokopisi v
S l o v e n i j i ( M i t te l a l t e r l i c h e H a n d s c h r i f t e n i n
Slowenien), Ljubljana 1931, pp. 43-47, nr. 24.
Tractatus de investitura episcoporum
Memorandum zur Laieninvestitur, verfaßt 1109 in
Lüttich, möglicherweise auf Anfrage Kaiser Heinrichs
V. (PND 11854828X). D as W erk begrüßt die
B i s c h o f s i n v e s t i t u r d u r c h d e n K ö n i g u n t e r
Berücksichtigung der Trennung von Temporalia und
Spiritualia und stützt sich bei der kirchenrechtlichen
Argumentation auf die sog. Ravennater Fälschungen
(die "falschen Investiturprivilegien"). Argumentation
und Quellenbenutzung berührt sich so stark mit den
W e rk e n d e s S ig e b e r t v o n G e m b lo u x (P N D
118614142), daß er als Autor vorgeschlagen wurde.
Der Traktat bereitete die Einigung zwischen Heinrich
V. und Papst Paschalis II. (PND 11859186X) von
1111 vor.
Mss. v. Edd. BERNHEIM , pp. 495-497 und KRIM M -
BEUMANN , pp. 57-60.
Edd. E. BERNHEIM , in M.G.H., Libelli, 2 (1892) 498-
504; J. KRIMM-BEUMANN , Der Traktat "De investitura
episcoporum" von 1109, «Dt. Arch.» 33 (1977) 37-83,
Ed. 66-83, erneut in I. SCHM ALE-OTT, Quellen zum
Investiturstreit, II: Schriften über den Streit zwischen
Regnum und Sacerdotium, in Ausgew. Quell., 12b,
Darmstadt 1984.
Transl. Deutsch: v. Edd. SCHM ALE-OTT.
Comm . E. BERNHEIM , Über den Traktat De investitura
episcoporum, «Forsch. dt. Gesch.» 16 (1876) 281-
295; MANITIUS, III (1931) p. 48; J. ZIESE, Historische
Beweisführung in Streitschriften des Investiturstreites,
i n M ü n c h n e r B e i t r ä ge z ur M e d iä v is t i k u n d
R e n a is sa n ce -F o r sc h un g 8 (1 9 7 2 ) 9 6 -2 2 4 ; J .
BEUMANN , Sigebert von Gembloux und der Traktat
"De investitura episcoporum", Sigmaringen 1976, pp.
44-57, dazu H. SILVESTRE, «Scriptorium» 34 (1980)
324-326; v. Edd. KRIM M-BEUMANN , pp. 37-66; M. DE
W A H A , À propos de l'expression "in regem et
imperatorem unxit" du "Tractatus de investitura
episcoporum", «Latomus» 38 (1979) 695-698; A. J.
STOCLET, Le sacre de Pépin le Bref dans la Chronique
universelle de Sigebert de Gembloux et dans le
Tractatus de investitura episcoporum: le problème des
sources, «Latomus» 40 (1981) 618-623; A. J .
STOCLET, Une nouvelle pièce au dossier du "Tractatus
de investitura episcoporum", «Latomus» 43/2 (1984)
454-459; T. STRUVE, Die Stellung des Königtums in
der politischen Theorie der Salierzeit, in Die Salier
Page 42
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 42
u n d d a s R e ic h , I I I , G e s e l l s c h a f t l i c h e r u n d
ideengeschichtlicher Wandel im Reich der Salier, cur.
St. WEINFURTER, Sigmaringen 1991, pp. 217-244; M.
CHAZAN , L'empire et l'histoire universelle de Sigebert
de Gembloux à Jean de Saint-Victor (XII -XIVe e
siècles), Paris 1999, pp. 92, 116-119; J. W. BUSCH ,
Certi et veri cupidus. Geschichtliche Zweifelsfälle und
ihre Behandlung um 1100, um 1300 und um1475. Drei
Fallstudien, M ünchen 2001, pp. 80-84 ; J. V A N
W IJN E N D A E LE , U n exemple de l’u t i l isa tion de
l’histoire: Les empereurs ottoniens (962-1002) dans la
polémique des Investitures, «Revue belge philol. hist.»
79 (2001) 1095-1132.
Tractatus de potestate ecclesiae
Anonym überliefert, verfaßt zwischen 1324 und 1332
gegen den ‘Defensor pacis’ des Marsilius von Padua
(PND 118578170), q.v.; stimmt in manchem mit ‘De
Monarchia’ von Dante Alighieri (PND 118523708)
überein. Ein Teil des Tractatus ist wörtlich in den
Planctus des Alvarus Pelagius (PND 100936199), q.v.,
übernommen.
Mss. Paris, Bibl. Nat., lat. 4046, ff. 118v-121.
Edd. v. Comm ., pp. 251-256, passim, Auszüge.
Comm. R. SCHOLZ, Eine anonyme Abhandlung de
potestate ecclesiae und Alvarus Pelagius, Planctus cap.
40, in R. SC H O LZ, Unbekannte kirchenpolitische
Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327-
1354), Rom 1911, pp. 251-256.
Tractatus de scismaticis
Traktat für die Partei Papst Alexanders III. (PND
118819712) gegen die Anhänger des Gegenpapstes
Paschalis (III.) (PND 100957048) und die Neutralen,
verfaßt 1165/66 von einem Anonymus der Provinz
Salzburg.
Mss. Wien, Österr. Nationalbibl., cod. 2195, ff. 136r-
147v, saec. xiii.
Edd. J. DIETERICH – H. BÖHM ER, in M.G.H., Libelli, 3
(1897) 110-130.
Comm . MANITIUS, III (1931) 60-61; W. STELZER,
Gelehrtes Recht in Österreich. Von den Anfängen bis
zum frühen 14. Jahrhundert, in Mitt. Inst. österr.
Geschforsch., Ergänzungsband 26, Wien – Köln –
Graz 1982, pp. 60-61.
Tractatus anonymi ad ideas Hussitarum spectantes
Traktat eines anonymen Theologen, verfaßt 1415
gegen Jakobell von Mies (PND 118775758), vor
allem gegen dessen Lehre vom Abendmahl der Laien
unter beiderlei Gestalten.
Mss. Praha, Archiv Pražského Hradu, Knihovna
metropol, kapituly, D 75, ff. 85-136; Praha, Archiv
Pražského Hradu, Knihovna metropol, kapituly, D 48,
ff. 1-104; Praha, Národní knih., IF 18, ff. 35-86v;
Tøeboò, Stát. archiv, A 11, ff. 101-122; v. Edd., p.
658.
Edd. in Hardt, 3 (1698) 658-762.
Comm. J. SEDLÁK, Poèátkové kalicha, «Èas. katol.
duchov.» 55 (1914) 75-80; H. KAMYNSKI, A History
of the Hussite Revolution, Los Angeles 1967, pp. 495-
499; H. KRM ÍÈKOVÁ , K poèátkùm kalicha v Èechách.
Studie a texty, Brno 1997, p. 53.
Triumphus s. Lamberti de castro Bullonio
Über den Anschluß der Burg Bouillon (Luxembourg,
Belgique) an das Bistum Lüttich 1099-1153 nach der
Verpfändung des Gottfried von Bouillon. Das Werk
liegt in zwei Fassungen vor, beide anonym überliefert:
a und b). Zum gleichen Thema gehört ein Werk des
Reiner von Lüttich (St-Laurent) (PND 100959091)
q.v., unter dem T itel ‘T riumphale Bulonicum’,
www.narrative-sources.be R035.
Mss. v. Edd. ARNDT, pp. 497, zu a) und 512, zu b).
Edd. in Chapeavillus 1 (1612) 577-602, zu a); W.
ARNDT, in M.G.H., SS., 20 (1869) 497-511, zu a) und
512-514, zu b).
Comm. v. Edd. ARNDT, pp. 497, 512; WATTENBACH,
II (1894) 420-421; B A LA U (1903) 324-325; F.
ROUSSEAU , Henri l'Aveugle, comte de Namur et de
Luxembourg (1136-1196), Liège-Paris 1921, pp. 27-
31; K. HANQUET, "Triumphus" et "Triumphale", deux
oeuvres de Renier de Saint-Laurent, in Mélanges
d'histoire offerts à Henri Pirenne, II, Bruxelles 1926,
pp. 181-188; A. JORIS, Remarques sur les clauses
militaires des privilèges urbains liégeois, «Rev. belge
philol. hist.» 37 (1959) 307-308; H. S ILVES TRE,
Renier de Saint-Laurent, «Moyen Âge» 71 (1965) 14;
Cl. GAIER , Le rôle militaire des reliques et de
l'étendard de Saint-Lambert dans la principauté de
Liège, «Moyen Âge» 72 (1966) 235-249; J. VAN DER
Page 43
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 43
ST R A E T E N , Les manuscrits hagiographiques de
Charleville, Verdun et Saint-Mihiel, Bruxelles 1974.
Tractatus super statu monasterii Salem
Geschichte des Zisterzienser-Klosters Salem (Baden,
füher dioec. Konstanz) von der Gründung 1134 bis
1337, verfaß t kurz nach 1337. Gegenstand der
Darstellung sind besonders das Goldene Zeitalter unter
Abt Ulrich von Seelfingen (1282-1311) und der Verfall
der Klosterzucht unter seinem Nachfolger Konrad von
Enslingen (1311-1337).
Mss. Karlsruhe, Generallandesarchiv, Hs. 435, saec.
xvi in.; dazu Edd., p. 18.
Edd. in Mone, Quell., 3 (1863) 25-41, unter dem Titel
„Chronik von Salmannsweiler“.
Transl. A. BÜ H LER , Klosterleben im Mittelalter,
Frankfurt/Main 1989, pp. 300-312, Auszüge.
Comm. v. Edd., pp. 18-24, 663-666; P. ZINSMAIER, Die
Geschichtsschreibung des Zisterzienserklosters Salem,
«Freiburg. Diözarch.» 62 (1934) 4-5; W. RÖSENER,
Die Entwicklung des Zisterzienserklosters Salem im
Spannungsfeld von normativer Zielsetzung und
gesellschaftlicher Anpassung während des 12. bis 14.
Jahrhunderts, «Zs. Gesch. Oberrheins.» 133 (1985) 43-
65.
Traditiones et notae Isnenses
Traditionsnotizen der Güter, die dem Benediktiner-
Kloster Isny (Württemberg, einst dioec. Konstanz)
zwisc h e n 1 1 6 6 u n d 11 8 9 übe rgebe n wurden ,
annalenmäß ig chronologisch aufgeführt. H inzu
kommen: eine Weihenotiz der Kirche von Isny zu
1042, ein kurzer Gründungsbericht des Klosters zu
1096 und diverse Nachrichten von Ereignissen des
ausgehenden xii. Jahrhunderts.
Mss. v. Edd. BAUMANN , pp. 149-151, und GIEFEL, pp.
31-32.
Edd. in Hess, Mon. Guelf. (1784) 275-277, Auszüge; F.
L. BAUMANN , Isnyer Geschichtsquellen des zwölften
Jahrhunderts, «N. Arch.» 8 (1883) 151-161; J. A.
G IEFEL, in Württemb. Geschquell. (A), 4 (1891) 32-38;
F. BAETHGEN , in M.G.H., SS., 30/2 (1934) 774, nur
d i e W e i h e n o t i z ; H . T Ü C H L E , D e d i c a t i o n e s
Constantienses. Kirch- und Altarweihen im Bistum
Konstanz bis zum Jahre 1250, Freiburg 1949, p. 16,
nur die Weihenotiz.
Comm . F. GRÜ NER , Schwäbische Urkunden und
Traditionsbücher. Ein Beitrag zur Privaturkundenlehre
des früheren M itte la l ter s , «M it t . Inst . ö s terr .
Geschforsch.» 33 (1912) 53-55; J. KERKHOFF, Die
Grafen von Altshausen-Veringen, «Hohenzollerische
Jahreshefte» 24 (1964) 32-51.
Translatio sanctorum Geminorum Ellwangensis et
Ratisbonensis
Ü b e r a u s k u r z e r B e r ic h t ü b e r d ie z w e i fa c h e
Translation der Gebeine der Heiligen Speusippus,
Eleusippus und Meleusippus, zuerst um 764 von der
Stadt Langres zum Benediktiner-Kloster Ellwangen
(Württemberg, einst dioec. Augsburg), danach im
ausgehenden x. Jahrhundert zum Benediktiner-Kloster
St. Emmeram in Regensburg.
Mss. Augsburg, Univbibl., I.2. 4 . 6, saec. xii, ehem.o
Maihingen bzw. Harburg.
Edd. W. WATTENBACH , «N. Arch.» 7 (1882) 621; W.
LEVISON , in M.G.H., SS., 30/2 (1934) 1348-1349.
Comm . W. WATTENBACH, «N. Arch.» 8 (1883) 369;
WATTENBACH – LEVISON – LÖW E, 6 (1990) 762.
Translatio sanguinis Domini in Augiam
oder: De pretioso sanguine domini nostri (B.H.L.
4152). Geschichte der zur Zeit Karl d. Gr. (PND
118560034) vom Orient ins Frankenreich verbrachten
Heiligblutreliquie, die 925 Nov. 7 nach Reichenau
(Baden, einst dioec. Konstanz) gelangte. Verfaßt vor
950, jedoch unvollständig.
Mss. Karlsruhe, Landesbibl., Aug. 84, ff. 124vb-
135vb, saec. x; Karlsruhe, Generallandesarchiv,
65/1102, saec. xviii; Linz, Studienbibl., 503 (191),
saec . xv ; dazu Edd . K LÜ P P E L , pp. 89-90 und
BERSCHIN – KLÜPPEL, pp. 9-12.
Edd. in Mabillon, Annales O.S.B., 3 (1706) 699-704,
(1739 ) 648-653, unvollständig; G. WAITZ, in M.G.H.,2
SS., 4 (1841) 446*-449, unvollständig; in Mone,
Quell., 1 (1846) 68-77; K. STRECKER, in M.G.H.,
Poëtae, 5 (1939) 523-524, nur die Verse ; Th.
K LÜ P P E L , Reichenauer H agiographie zwischen
Walahfrid und Berno, Sigmaringen 1980, pp. 152-
164; W. BERSCHIN – Th. KLÜPPEL, Die Reichenauer
Heiligblut-Reliquie, Konstanz 1988 (1999 ), pp. 22-2
Page 44
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 44
46, aus ed. KLÜPPEL.
Vet. Transl. Deutsch: K. BRANDI, in Quell. Gesch.
Reichenau, 2 (1893) 66-72, als Teil der Chronik des
Gallus Öhem (PND 119202913), q.v.
Transl. Deutsch : v. Edd . B E R S C H IN – K LÜ PP EL,
parallel.
Comm . K. BEYERLE, Aus dem liturgischen Leben der
Reichenau, in Die Kultur der Abtei Reichenau, cur. K.
BEYERLE, München 1925, pp. 361-374; Wattenbach –
Holtzmann, I/2 (1939) 244; H. SCHWARZM AIER, Lucca
und das Reich bis zum Ende des 11. Jahrhunderts, in
Bibliothek des deutschen historischen Instituts in Rom,
41, Tübingen 1972, pp. 356-359; v. Edd. KLÜPPEL, pp.
106-118; v. Edd. BERSCHIN – KLÜPPEL, pp. 9-18; D.
W A L Z , D ie R e ic h e n aue r H e il igb lu te r z ä h lu n g ,
«Freiburg. Diözarch.» 108 (1988) 483-486; B. PABST,
P r o s i m e t r u m . T r a d i t i o n u n d W a n d e l e i n e r
Literaturform zwischen Spätantike und Spätmittelalter,
Köln – Weimar – Wien 1994, pp. 634-636; D. WALZ,
Karl der Große – ein verhinderter Seefahrer. Die
R e ic he na ue r H e il igb lu te rz äh lung aus dem 10 .
Jahrhundert, in Karl der Große und das Erbe der
Kulturen, cur. F.-R. ERKENS, Berlin 2001, pp. 234-
245.
Tribbe, Henricus
(PND 104374659) Kanoniker in Minden (Nordrhein-
Westfalen), geboren um 1410, † 1464 Juli 4.
— Chronica episcoporum Mindensium iunior
Die jüngere Mindener Bischofschronik reicht vom
Bischof Erkanbert aus dem viii. Jahrhundert bis 1458;
sie wurde früher Hermann von Lerbeke (P ND
100852378), q.v., zugeschrieben, jedoch wurde sie von
Tribbe aus verschiedenen Quellen kompiliert.
Mss. v. Edd. LÖFFLER, pp. xxx-xxxv.
Edd. in LEIBNIZ, Script. rer. Brunsvic., 2 (1710) 157-
211; K. LÖFFLER, in Mindener Geschichtsquellen, 1,
Münster 1917, pp. 91-258, mit zwei Fortsetzungen bis
1473 pp. 259-263.
Comm. v. Edd. LÖFFLER, pp. xxxvi-xlvi.
— Descriptio urbis et episcopatus Mindensis
Die Beschreibung von Stadt und Bistum Minden
wurde um 1460 abgefaßt.
Mss. Berlin, Staatsbibl., Ms. boruss. quart. 147.
Edd. K. LÖFFLER, in Mindener Geschichtsquellen, 2,
Münster 1932, pp. 1-148.
T r a n s l . D e u t s c h : M . K R I E G , « M i n d e n e r
Heimatblätter» 13 (1935) nr. 8, 10-12; 14 (1936) nr.
1-5, 7-12; 15 (1937) nr. 1; 16 (1938) nr. 2-7, 9, 11-12;
17 (1939) nr. 1-6, 8-12.
Comm. v. Edd., pp. x-xiii; M. M. SCHULTE, Macht auf
Zeit. Ratsherrschaft im mittelalterlichen Minden, in
B e i t r ä g e u n d Q u e l l e n z u r S t a d t g e s c h i c h t e
Niederdeutschlands, 4, Warendorf 1997, passim .
Trithemius, Johannes
(PND 118642960) auch: Johannes von Heidenheim.
G e b o r en 1 46 2 Feb r . 1 in T r i t tenhe im /M o se l
(Rheinland-Pfalz); nach dem Studium in Heidelberg
1483-1505 Abt des Benediktiner-Klosters Sponheim
(Rheinland-Pfalz, dioec. Mainz); seit 1506 bis zum
Tode 1516 Dez. 13 Abt von St. Jakob in Würzburg.
Z u d e n h ie r n ic h t b e h a n d e l t e n z a h l r e ic h e n
mo nastischen , the o lo g i sche n un d m ystischen
Schriften Comm. gen. ARNOLD (1991 ) 229-260.2
— Annales Hirsaugienses
G e s c h i c h t e d e r B e n e d i k t i n e r - A b t e i H i r s a u
(Württemberg, früher dioec. Konstanz), die daneben
noch manch anderes behandelt, verfaßt 1509-1514
gle ichsam a ls weite re Fassung des Chronicon
Hirsaugiense, q.v. unten.
M ss . M ü n c h e n , B a y e r . S ta a t s b ib l . , la t. 7 0 3 ,
Autograph; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 243.2
Edd. Annales Hirsaugienses, cur. J. G. SCHLEGEL, St.
Gallen 1690, 2 voll. Zu den Edd. von Auszügen unter
dem Titel „Friderici Palatini electoris huius nominis
primi res gestae“ zu den Jahren 1437-1477 und unter
dem Titel „Historia belli bavarici“ zu den Jahren
1503-1505 Comm. gen. ARNOLD (1991 ) 244.2
Comm . Kl. SCHREINER , Abt Johannes Trithemius
(1462-1516) als Geschichtsschreiber des Klosters
H i r s a u . Ü b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t l i c h e u n d
quellenkritische Bemerkungen zu den „Annales
Hirsaugienses“, «Rhein. Vjbll.» 31 (1966/67) 72-138;
H. BÜTTNER, Trithemius und ein Privileg Urbans II.
für Hirsau, «Zs. württ. Landesgesch.» 26 (1967) 132-
141; K . SC H R E IN E R , Geschichtsschre ib ung im
Interesse der Reform. Die „Hirsauer Jahrbücher“ des
Johannes Trithemius (1462-1516), in Hirsau St. Peter
Page 45
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 45
und Paul 1091-1991, 2, Stuttgart 1991, pp. 291-324; v.
Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp. 149-157; O. HERDING,2
Trithemius (1462-1516) als Geschichtsschreiber des
Klosters Hirsau, in Beiträge zur südwestdeutschen
Historiographie, cur. O. HERDING – D. MERTENS – H.
SCHWARZM AIER, Stuttgart 2005, pp. 63-69.
— Catalogus illustrium virorum Germaniae
D as in zwei Fassungen 14 9 1 -95 ge schriebene
Verzeichnis berühmter Männer Deutschlands enthält
die Lebensbeschreibungen von 100 Männern und 3
Frauen, die durch ihre W erke hervorragten; die
Z e i t sp a n n e re ich t vo m 3 . Jahr h u n d e r t b i s in
Trithemius’ eigene Zeit, das Werk schließt ihn selbst
auch ein.
Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 244.2
Edd . o.O. o.J., jedoch Mainz bei Peter von Friedberg
1495 (Hain *15615; ISTC it00432800, it00433000;
GW M 47515, M 47516); M . FR E H E R , Johannis
T rithemii O pera historica, 1 , Francofurti 1601
(Neudruck Frankfurt 1966) (VD17 23:231165H), pp.
121-183.
— Chronicon Hirsaugiense
Verfaßt 1495-1503, doch unvollendet, da es 1370
schließt. Es ist gleichsam die erste Fassung der
Annales Hirsaugienses q.v. oben.
Mss. Città del Vaticano, Bibl. Apost., Pal. lat. 929, fol.
1r-258r, Autograph.
Edd. Chronicon insigne Monasterii Hirsaugiensis
Ordinis S. Benedicti, Basel 1559; v. Edd. Catalogus
FREHER, 2, pp. 1-235.
Comm . Kl. SC H R EINER , Abt Johannes Trithemius
(1462-1516) als Geschichtsschreiber des Klosters
H i r s a u . Ü b e r l i e f e r u n g s g e s c h i c h t l i c h e u n d
quellenkritische Bemerkungen zu den „Annales
Hirsaugienses“, «Rhein. Vjbll.» 31 (1966/67) 72-138;
H. BÜTTNER, Trithemius und ein Privileg Urbans II.
für Hirsau, «Zs. württ. Landesgesch.» 26 (1967) 132-
141; K. SCHREINER, Geschichtsschreibung im Interesse
der Reform. Die „Hirsauer Jahrbücher“ des Johannes
Trithemius (1462-1516), in Hirsau St. Peter und Paul
1091-1991, 2, Stuttgart 1991, pp. 291-324; v. Comm.
gen. AR N O LD 1991 , pp. 149-157; O. HER D IN G ,2
Trithemius (1462-1516) als Geschichtsschreiber des
Klosters Hirsau, in Beiträge zur südwestdeutschen
Historiographie, cur. O. HERDING – D. MERTENS – H.
SCHWARZM AIER, Stuttgart 2005, pp. 63-69.
— Chronicon Sponheimense
Geschichte der Benediktiner-Abtei Sponheim, verfaßt
1495-1509. Enthält viele Nachrichten über Abt
Trithemius selbst.
Mss. Würzburg, Univbibl., M. ch. f. 126, ff. 4r-124r,
Autograph; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 245.2
Edd. M. FREHER, Johannis Trithemii Opera historica,
2, Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966), pp.
236-435.
Transl. Deutsch: C. VELTEN , Des Abtes Johannes
Trithemius Chronik des Klosters Sponheim, Bad
Kreuznach 1969.
Comm . H. BÜTTNER, Abt Trithemius und das Privileg
Honorius II. für Sponheim, «Zs. Gesch. Oberrheins»
107 (1959) 496-501; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 ,2
pp. 146-147; J. MÖTSCH , Die Äbte und Prioren des
Benediktinerklosters St. Martin zu Sponheim, «Arch.
mittelrhein. Kirchengesch.» 51 (1999) 383-391.
— Chronicon successionis ducum Bavariae et
comitum Palatinorum
N a m e n a l l e r b a y e r i s c h e n F ü r s t e n , v o n d e n
sagenhaften Anfängen bis zur Lebenszeit des Autors,
verfaßt um 1500-1506 und entnommen der Chronica
de principibus terrae Bavarorum des Andreas von
Regensburg (PND 11951737X), q.v.
Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 245.2
Edd. Francofurti 1544; Francofurti 1549 (VD16 T
1993), unter dem Titel De origine gentis principumque
Bavarorum; M. FREHER, Johannis Trithemii Opera
historica, 1, Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt
1966) (VD17 23:231165H), pp. 100-119.
Transl. Deutsch: Ph. E. VÖGELIN , o.O. 1616 (VD17
23:238573B ), u n ter dem Tite l Chronicon des
hochlöblichen Hauß der Pfaltzgrafschafft bey Rhein
und Herzogthum in Bayern.
— Compendium breve fundationis et reformationis
monasterii sancti Iacobi ordinis s. Benedicti in
suburbio Herbipolensi
Die kurzgefaßte Geschichte des Würzburger Klosters
St. Jakob reicht von der Gründung 1140 bis 1509 und
wurde in letzterem Jahr verfaßt.
Mss. Würzburg, Univbibl., M. ch. f. 126, ff. 145r-
153v, Autgraph; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p.2
Page 46
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 46
246.
Edd. I. BUSAEUS, Ioannis Trithemii Spanhemensis ...
opera pia et spiritualia, Moguntiae 1604 (VD17
1:047096E), pp. 3-16; in Ludewig, Gesch. Wirtzburg
(1713) 993-1004.
— Compendium de origine gentis Francorum
Die Geschichte des fränkischen Volkes ist größtenteils
erfunden. Die beiden Fassungen sind im Jahre 1514
entstanden, die erste unter dem Titel „Compendium
sive Breviarium primi voluminis Chronicorum sive
Annalium“, a), eine Erzählung von 440 v. Chr. bis 749
n. Chr., die zweite unter dem Titel „De origine gentis
Francorum compendium“, b), sie reicht bis zur
Reichsteilung von 843.
Edd. Zu a): Joannes Tritemius, Compendium, sive
B r e v i a r i u m p r i m i v o lu m in i s A n n a l iu m s iv e
historiarium de origine regum et gentis Francorum,
Mainz 1515, bei Johannes Haselperg , Nachweis
http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb31497340t/PUBL
IC; Joannes Tritemius, Compendium, sive Breviarium
primi voluminis Annalium sive historiarum de origine
regum et gentis Francorum, Paris 1539, Nachweis
http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb314973415/PUB
LIC; M. FREHER, Johannis Trithemii Opera historica,
1, Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966) (VD17
23:231165H), pp. 1-62. Zu b): in Schardius, Hist. opus,
1 (1574) 301-348; M. FREHER , Johannis Trithemii
Opera historica, 1 , Francofurti 1601 (Neudruck
Frankfurt 1966) (VD17 23:231165H), pp. 63-99; in
Ludewig, Gesch. W irtzburg (1713) 1011-1046;
Johannes Trithemius, De Origine Gentis Francorum
Compendium – An Abridged History of the Franks,
cur. M. KUELBS – R. P. SONKOW SKY , in Bibliotheca
Germanica, 4 , Dudweiler 1987 , m it eng lischer
Übersetzung.
Transl. Deutsch: Zu b): J. SCH EN K , Speyer 1522
(VD16 T 1974) unter dem Titel Eyn schone Cronica
und Frankfurt 1563 (VD16 T 1977) unter dem Titel
Chronica. Vom vrsprung, herkommen vnd zunemen
der Francken, und Franckfurt 1605, unter dem Titel
Chronicon von der Franken Ursprung, Herkommen
und Zunemen; S. FRANCK, o.J. o.O. (um 1540) unter
dem Titel Chronica.
Com m . F. L. BO RC H AR D T , German antiquity in
renaissance myth, Baltimore – London 1971, pp. 127-
135.
— De laude scriptorum
Lob des Schreibers, verfaßt 1492, verteidigt diesen
gegen den Drucker.
Mss. v. Edd. ARNOLD , pp. 20-23; v. Comm. gen.
ARNOLD 1991 , p. 247.2
Edd. Mainz 1494 bei Peter von Friedberg (Hain *
15617; BSB-Ink T-446; ISTC it00442000) unter dem
Tite l D e laude scrip torum manualium, dig ita l
http://mdzx.bib-bvb.de/bsbink/Ausgabe_T-446.html;
I. BUSAEUS, Ioannis Trithemii Spanhemensis ... opera
pia et spiritualia, Moguntiae 1604 (VD17 1:047096E),
p p . 7 4 1 -7 6 4 ; Jo ha nne s T r ithemius, D e la ud e
scriptorum, cur. K. AR N O LD , in Mainfränkische
Hefte, 60, Würzburg 1973, mit deutscher Übersetzung
parallel.
Transl. Englisch: Johannes Trithemius, In praise of
scribes, cur. R. BEHRENDT, Lawrence/Kansas 1974,
mit lateinischem Text aus ed. ARNOLD; Johannes
Trithemius (John of Trittenheim), In praise of scribes
– De laude scriptorum, cur. M. S. BATTS – E. BRYSON
BO N GIE , Vancouver 1977. Italienisch: Giovanni
T r i t e m i o , E l o g i o d e g l i a m a n u e n s i , c u r . A .
BERNARDELLI, in Il divano, 124, Palermo 1997.
Comm. v. Edd. ARNOLD , pp. 11-20; D. I. HO W IE,
Benedictine Monks, Manuscript Copying and the
Rena issance: Johannes T rithemius‘ „D e laude
scriptorum“, «Rev. bénéd.» 86 (1976) 129-154; N. L.
BRANN , A Monastic Dilemma Posed by the Invention
of Printing: the Context of De laude scriptorum
manualium by Abbot Johann Trithemius, «Visible
Language» 13 (1979) 150-167; R. B. MARKS , A
Cologne Benedictine Scriptorium ca. 1490 and
Trithemius‘ „De laude scriptorum“, «Mittellat. Jahrb.»
15 (1980) 162-171; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp.2
6 2 - 6 4 ; M . E M B A C H , S k r ip to g r a p h i e v e r s u s
Typographie: Johannes Trithemius‘ Schrift „De laude
scriptorum“, «Gutenberg-Jahrbuch» 75 (2000) 132-
144.
— De origine, progressu et laudibus ordinis fratrum
Carmelitarum
Geschichte des Karmeliterordens, in zwei Büchern
1 4 9 2 a b g e fa ß t , d e r e n e r s te s d ie e ig e n t l ic h e
G eschichte, das zweite e inen K ata log von 75
berühmten Ordensmitgliedern enthält.
Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 249.2
Edd. Mainz o.J., jedoch 1494 (Hain *15628; ISTC
Page 47
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 47
it00443000: BSB-Ink T-447); weitere Edd. bei Comm.
gen. ARNOLD 1991 , p. 249, dazu Köln 1643 (VD172
12:654536W), unter dem Titel Tractatus de ortu et
progressu ordinis V. M. de Carmelo.
Transl. Deutsch: M. A S. JO SEPH , Stadt am Hof
[Regensburg] 1747, unter dem Titel Abhandlungen
Von dem Ursprung, und Fortgang des Ordens Der
seeligisten Jungfrauen, und Gottes Gebährerin Mariae
V o m B e r g C a r m e l o , d i g i t a l :
urn:nbn:de:bvb:12-bsb10007135-2.
— De scriptoribus ecclesiasticis
Trithemius schrieb drei Fassungen, von denen die erste
lange verloren geglaubt war, jedoch vor kurzem in der
der Badischen Landesbibliothek Karlsruhe gefunden
wurde, die zweite vom Jahr 1492 vollständig als
Autograph in der Handschrift New Haven, Yale
University Library, The Library of Th. E. Marston cod.
143 überliefert ist, die dritte vollständig im Basler
Druck von 1494 vorliegt. Die letzte Version umfaßt
963 Autoren vom 1. Jahrhundert bis zur Zeit des
Autors, der sich selbst mit eingeschlossen hat.
Mss. v. Comm. gen. ARNOLD (1991 ) 250.2
Edd . Basel 1494 bei Johannes Amerbach (PND
123073189) (Hain *15613; ISTC it00452000; BSB-Ink
T-459); Paris 1497 (Hain 15614, Hain-Copinger 5879;
GW M47585); Paris 1512; Köln 1531, 1540, 1546; M.
FR E H E R , Johannis Trithemii Opera historica, 1 ,
Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966) (VD17
23:231165H), pp. 184-400; in Fabricius, Bibl. eccl.
(1718) 1 -231; CD -RO M : E . R A U N E R , Oudinus
C a s i m i r u s . C o m m e n t a r i u s d e s c r i p t o r i b u s
ecclesia st ic is . T r i the m ius Io hannes. Catalogus
scriptorum ecclesiasticorum 1531, in Bibliotheca
scriptorum Latinorum medii aevi digitalis, 1, Augsburg
2000, aus ed. 1531.
Comm . Ch. STEFFEN , Untersuchungen zum „Liber de
scriptoribus ecclesiasticis“ des Johannes Trithemius.
Ein Beitrag zu den Anfängen der theologischen
B i b l io g r a p h ie , «A r c h iv fü r G e s c h i c h t e d e s
Buchwesens» 10 (1970) 1247-1354; U. BUBENHEIM ER,
Der Aufenthalt Burchards von Worms im Kloster
Lobbes als Erfindung des Johannes Trithemius. Zur
literarischen Arbeitsweise und Quellenkenntnis des
Sponheimer Abtes, «Zs. Rechtsgesch. Kanon. Abt.» 58
(1972) 320-337; v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp.2
117-132; K. ARNOLD , De viris illustribus. Aus den
A n f ä n g e n d e r h u m a n i s t i s c h e n
Literaturgeschichtsschreibung: Johannes Trithemius
u n d a n d e r e S c h r i f t s t e l l e r k a t a l o g e d e s 1 5 .
Jahrhunderts, «Humanistica Lovaniensia» 42 (1993)
52-70; A. SCH LECH TER , Der Kathalogus brevis
ecclesiasticorum scriptorum in K arlsruhe, Cod.
Schwarzach 4 und Johannes Trithemius, in Scripturus
Vitam. Lateinische Biographie von der Antike bis in
die Gegenwart. Festgabe für Walter Berschin zum 65.
Geburtstag, cur. D. W ALZ, Heidelberg 2002, pp.
1057-1075.
— De viris illustribus ordinis sancti Benedicti
Das Werk über berühmte Benediktiner entstand um
1492 in vier Büchern, deren erstes die Geschichte des
Ordens und seiner Erneuerungen umfaßt, das zweite
die Schriftsteller, das dritte die heiligen, das vierte die
aus dem Orden hervorgegangenen Päpste, Kardinäle
und Bischöfe.
Mss. v. Comm. gen. ARNOLD 1991 , p. 233.2
Edd. in Benedicti regula cum commentariis, Coloniae
1575, pp. 427-615; I. BUSAEUS, Ioannis Trithemii
Spanhemensis ... opera pia et spiritualia, Moguntiae
1604 (VD17 1:047096E), pp. 16-149.
— Epistolae
Ein Überblick über die 1485-1516 geschriebenen
Briefe bei Comm. gen. ARNOLD 1991 , pp. 262-285.2
Der größte Teil von 79 Briefen ist ediert von M.
FR E H E R , Johannis Trithemii Opera historica, 2 ,
Francofurti 1601 (Neudruck Frankfurt 1966) (VD17
23:231165H), pp. 438-504; darüber hinaus hat 12
B rie fe ed ie r t K . A R N O L D , E rg ä nzungen zum
Briefwechsel des Johannes Trithemius, «Stud. Mitt.
Benediktinerord.» 83 (1972) 187-204.
— Nepiachus
a uc h : L uc u b r a t io n u m m e aru m re ca p i tu la t io ,
Verzeichnis der eigenen Studien und Werke, 1507
abgefaßt.
Edd. in Eckhart, Corp., 2 (1723, 1743 ) 1825-1844.2
— Vita beati Maximi episcopi Moguntini
(B.H.L. fehlt). Gewidmet Albrecht von Brandenburg,
Erzbischof von Mainz (PND 118647733), im Jahr
1516, größtenteils erfunden. Maximus soll den
Mainzer Bischofsstuhl im beginnenden v. Jahrhundert
Page 48
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 48
innegehabt haben, doch außer dem Namen ist nichts
über ihn bekannt.
Mss. Città del Vaticnao, Bibl. Apost., Pal. lat. 850, ff.
110r-121v, Autograph.
Edd. in Surius, 6 (1581) 407-414.
Comm . U. GOERLITZ, Wissen und Repräsentation: Zur
Auseinandersetzung des H ermannus Piscator mit
Johannes T rithemius um die Rekonstruktion der
Vergangenheit, in Artes im M ittelalter, cur. U.
SCHAEFER, Berlin 1999, pp. 198-212.
— Vita beati Rabani Mauri
(B.H.L. fehlt). Die Lebensbeschreibung des Hrabanus
M aurus, E rzb ischof von M ainz 847-856 (P ND
118553909), q.v., ist in drei Bücher eingeteilt und
wurde 1515 Albrecht von Brandenburg, Erzbischof
von Mainz (PND 118647733), gewidmet.
Mss. Pal. lat. 850, ff. 754-108v, Autograph; v. Comm.
gen. ARNOLD 1991 , p. 251-252.2
Edd. in AA. SS., Feb. 1 (1658) 524-538, (1863 ) 528-3
544.
Comm. gen. F. X. VON WEGELE, in Allg. dt. Biogr., 38
(1894) 626-630; J. J. HERM ES, Über das Leben und die
Schriften des Johannes von Trittenheim, genannt
T r i t h e m iu s . B e i l a g e z u m J a h r e s b e r i c h t d e s
Gymnasiums zu Prüm 1901; P. LEHMANN , Nachrichten
von der Sponheimer Bibliothek des Abtes Johannes
Trithemius, in Festgabe zum 7. September 1910.
H e r m a n n G r a u e r t z u r V o l l e n d u n g d e s 6 0 .
Lebensjahres, cur. M. JANSEN, Freiburg i. Br. 1910,
pp. 205-220; F. W. E. ROTH , Studien zum Johann
Trithemius-Jubeljahr (1516) 1916, «Stud . M itt.
Benediktinerord.» 37 (1916) 265-301 und separatim
Salzburg 1916; I. FISCHER, Der Nachlaß des Abtes
Johannes Trithemius von St. Jakob in Würzburg,
«Archiv des Historischen Vereins von Unterfranken
und Aschaffenburg» 67 (1928) 41-82; P. VOLK, Der
Familienname des Abtes Johannes Trithemius, «Arch.
mittelrhein. Kirchengesch.» 2 (1950) 309-311; H. VON
J A N , J o hannes T ri themius, e in H isto r iker und
G e s c h i c h t s f ä l s c h e r , « B l ä t t e r fü r P f ä lz i s c h e
Kirchengeschichte und Religiöse Volkskunde» 18
(1951) 33-42; R. BEHRENDT, The Library of Abbot
Trithemius, «The American Benedictine Review» 10
(1959) 67-85; P. LEHM AN N , Merkwürdigkeiten des
Abtes Johannes Trithemius, «Sitzungsber. München»
1961/2, pp. 1-81; P. VOLK, Abt Johannes Trithemius,
«Rhein. Vjbll.» 27 (1962) 37-49; P. CHACORNAC,
Grandeur et adversité de Jean Trithème. Bénédictin,
abbé de Spanheim et de Wurtzbourg (1462-1516),
Paris 1963; K. ARNOLD , in Fränkische Lebensbilder,
5, cur. G. PFEIFFER , W ürzburg 1973, 45-63; R.
BEH REN D T, Abbot John Trithemius (1462-1516),
Monk and Humanist, «Rev. bénéd.» 84 (1974) 212-
229; W. B. KAISER, Aus der Frühzeit des Johannes
Trithemius, »Kurtrierisches Jahrbuch» 14 (1974) 74-
82; K. ARNOLD , Additamenta Trithemiana. Nachträge
zu Leben und W erk des Johannes T rithemius,
insbesondere zu seiner Schrift „De demonibus“,
«W ürzburger D iözesangeschichtsblätter» 37 /38
(1975) 239-267; N. L. BRANN , The Abbot Trithemius
( 1 4 6 2 - 1 5 1 6 ) . T h e R e n a is sa n c e o f M o n a s t ic
Humanism, in Studies in the History of Christian
Thought, 24, Leiden 1981; B. SCH Ü RM AN N , Die
Rezeption der Werke Ottos von Freising im 15. und
frühen 16. Jahrhundert, in Historische Forschungen,
12, Wiesbaden 1986, pp. 86-90; N. STAU BACH , Auf
d e r S u c h e n a c h d e r v e r l o r e n e n Z e i t : D i e
h i s to r io g ra p h isc h e n F ik t io ne n d es J o h a n n e s
Trithemius im Lichte seines wissenschaftlichen
Selbstverständnisses, in Fälschungen im Mittelalter, in
M.G.H., Schriften, 33/1, Hannover 1988, pp. 263-316;
K. ARNOLD , Johannes Trithemius (1462-1516), in
Quellen und Forschungen zur Geschichte des Bistums
und Hochstifts Würzburg, 23, Würzburg 1991 ; K.2
ARNOLD , in Lex. MA, V (1991) 608-609; K. GANZER,
in Dict. spirit., 15 (1991) 1325-1328; Johannes
T r i t h e m i u s . H u m a n i s m u s u n d M a g i e i m
v o r r e f o r m a t o r i s c h e n D e u t s c h l a n d , c u r . R .
AUERNHEIM ER – F. BARO N , in Bad Kreuznacher
Symposien, 1, München – Wien 1991; K. ARNOLD , in
Rheinische Lebensbilder, 16, cur. F.-J. HEYEN , Köln
1997, pp. 53-64; M. KUPER, Johannes Trithemius: der
schwarze Abt, Berlin 1998; K. ARNOLD , Warum
schrieben und sammelten Humanisten ihre Briefe?
B e o b a c h t u n g e n z u m B r i e f w e c h s e l d e s
Benediktinerabtes Johannes Trithemius (1462-1516),
in Adel – Geistlichkeit – Militär. Festschrift für
Eckardt Opitz zum 60. Geburtstag, cur. M. BUSCH ,
Bochum 1999, pp. 19-32; M. EM BACH , Johannes
Trithemius (1462-1516) als Propagator Hildegards
von Bingen, in Hildegard von Bingen in ihrem
historischen Umfeld, cur. A. HAVERKAM P, Mainz
Page 49
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 49
2000, pp. 561-598; R. BEHRENDT, The Library of
Abbot T rithemius, «T he American B enedictine
R e v i e w » 5 0 ( 2 0 0 0 ) 3 - 2 3 ; C h . S C H M I T T , i n
Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, 19
(2001) 1446-1454; K.-U. NORDMANN, Des Johannes
Trithemius Lebenskrise von 1504 bis 1508 und sein
„Faust-Brief“ vom 20.8.1507, «Landeskundliche
Vierteljahrsblätter» 47 (2001) 173-190; H. MÜLLER,
Graecus et fabulator. Johannes Trithemius als Leitfigur
u n d Z e r r b i l d d e s s p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e n
„Klosterhumanisten“, in Inquirens subtilia diversa.
Dietrich Lohrmann zum 65. Geburtstag, cur. H.
KRANZ – L. FALKENSTEIN , Aachen 2002, pp. 201-
223;H. MÜLLER, Bericht aus Berlin. Abt Johannes
Trithemius im Jahre 1505 über die Mark Brandenburg,
Mönchtum und Wissenschaft, «Arch. Kulturgesch.» 86
(2004) 315-340; S. KH O LI u.a., Ein Besuch bei
Johannes Trithemius: der Brief des Matthäus Herbenus
an Jodokus Beissel vom 14. August 1495, «Arch.
mittelrhein. Kirchengesch.» 56 (2004) 143-157; Kl.
ARNOLD , in Verf. Lex., XI (2004 ) 1560-1565; A.2
GRAFTON , Johannes Trithemius: Magie, Geschichte
und Phantasie, in Erzählende Vernunft, cur. G. FRANK
u.a., Berlin 2006, pp. 77-90; M. EM BACH, Trierer
Literaturgeschichte. Das Mittelalter, in Geschichte und
Kultur des Trierer Landes, 8, Trier 2007, pp. 462-465,
558-561; M. EM BACH , Johannes Trithemius OSB
(1462-1516) und die Bibliothek von Kloster Sponheim
- mit einem Blick auf die Vita Juttas von Sponheim
(1092-1136), in Zur Erforschung mittelalterlicher
B i b l i o t h e k e n . C h a n c e n - E n t w i c k l u n g e n -
Perspektiven, cur. A. RAPP, Frankfurt a. Main 2009,
pp. 101-136.
Trutwinus magister
(PN D 115450440) Als Arzt in der Reichsstadt
E s s l ingen (W ürttem b erg) vo n 1 2 7 9 b is 1 3 1 4
urkundlich belegt; verstarb nach 1314.
— Carmen de bello urbium imperialium contra
Eberhardum comitem de Württemberg a. 1311/12
Gedicht in leoninischen Hexametern von ursprünglich
77 Versen, die Fortsetzung bricht nach Vers 84
unvermittelt ab. Das Werk, dessen Verfasser sich VV.
76 f. selbst nennt, preist die Esslinger Leistungen im
Reichskrieg gegen Graf Eberhard II. von Württemberg
(PND 135899591).
Mss. Lindau, Stadtbibl., cod. P I 1, ff. 124vb-126ra,
saec. xv ex.
E d d . P . F . S T Ä L IN , Z we i G e d ic h te d e s 1 4 .
J ahrhund e rts zur G e sc hic hte d e r G ra fe n vo n
Württemberg, «Württemberg. Vijh.» 6 (1883) 2-5; W.
LU D W IG , Der Esslinger Arzt Trutwein und sein
Siegesgedicht von 1312, «Esslinger Studien» 34
(1995) 11-16, deutsche Übersetzung parallel.
Comm . H. HAERING, Der Reichskrieg gegen Graf
Eberhard den Erlauchten von Württemberg in den
Jahren 1310-1316, «Württemberg. Jahrbb.» 1910, pp.
43-70; K. GRAF, in Verf. Lex. IX (1995 ) 1109-1111;2
v. Edd. LUDW IG, pp. 1-19.
Tschachtlan, Bendicht und Dittlinger, Heinrich
Bendicht T schachtlan (ca . 1420-14893) (PND
118846191); Heinrich Dittlinger † 1479 (PND
115497072); beide waren Bürger von Bern (Conf.
Helvetica) und im Laufe ihres Lebens Mitglieder des
Großen und Kleinen Rats der Stadt.
— Berner Chronik
Die privat angelegte Stadtchronik der beiden Autoren
schöpft bis 1424 aus der Chronik des Konrad
Justinger (PND 118558951), q.v., weitere Quellen
s in d d ie C h r o n ik e n v o n H a n s F rü n d (P N D
118935518) und Diebold Schilling (PND 127929193);
das Werk reicht bis 1470. Die Chronik ist aufgrund
ihrer 230 farbigen Illustrationen eine wichtige Quelle
für die Burgunderkriege.
Mss. Zürich, Zentral Bibl., cod. A 120, Original; G.
STUDER, Die Handschriften der Berner Stadtchronik
von Conrad Justinger, Dittlinger-Tschachtlan, Diebold
Schilling und der Berner Stadchronik im Anschluss an
Königshofen, «Arch. Hist. Ver. Bern» 4/4 (1860) 1-
71; v. Edd. STUDER, pp. 194-195; N. H. OTT, Zum
Ausstattungsanspruch illustrierter Städtechroniken.
Sigismund Meisterlin und die Schweizer Chronistik
als Beispiele, in Poesis et pictura. Studien zum
Verhältnis von Text und Bild in Handschriften und
alten Drucken. Festschrift für Dieter Wuttke zum 60.
Geburtstag, cur. S. FÜSSEL – J. KNAPE, Baden-Baden
1989, pp. 77-106; Katalog der deutschsprachigen
illustrierten Handschriften des Mittelalters, cur. N. H.
OTT – U. BODEM ANN , III; München 2001, pp. 318
Page 50
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 50
sqq., Nr. 26A.18.
Facs. Tschachtlan Berner Chronik 1470. Handschrift
A 120 der Zentralbibliothek Zürich, introd. H.
BLOESCH – L. FORRER – P. H ILBER , pres. R. DURRER,
Genf – Zürich 1933, tabb. 231; B. TSCHACHTLAN ,
Tschachtlans Bilderchronik, cur. A. SCHM ID , Luzern
1986.
Edd. E. STIERLIN – J. R. WYSS, Bendicht Tschachtlan
Berner Chronik, Bern 1820, nach dem Exemplar von
Diebold Schillings Chronik, G. STU DER , Bendicht
Tschachtlan Berner Chronik, in Quell. Schweiz.
Gesch., l (1877) 199-291, mit Ergänzungen von
Diebold Schilling.
Comm . G. STUDER, Die Chronik von Tschachtlan,
«Arch. Hist. Ver. Bern» 6 (1867) 627-653; v. Edd.
STUDER, pp. 191-198; G. TOBLER, Die Chronisten und
Geschichtsschreiber des alten Bern, in Festschrift zur
VII. Säcularfeier der Gründung Berns, Bern 1891, pp.
19-20; Th. VO N LIEBEN AU – W.F. VO N M ÜLINEN ,
Diebold Schillings Bernerchronik von 1424-1468,
«Arch. Hist. Ver. Bern» 13 (1892) 431-600; G.
TOBLER, in Allg. Dt. Biogr., 38 (1894) 697-698; G.
T O B L E R , S c h i l l i n g s c h e V a r i a n t e n z u r
Tschachtlanchronik, «Anz. Schweiz. Gesch.» 7 (1895)
1 8 9 - 1 9 2 ; G . V O N W Y S S , G e s c h i c h t e d e r
Historiographie in der Schweiz, Zürich 1895, pp. 129-
130; J. ZEM P , Die schweizerischen Bilderchronikon
und ihre Architekturdarstellungen, Zürich 1897, pp.
23-35; H. TR[IROLET], in Dict. hist. biogr. Suisse, VI
(1932) 688; H. BLOESCH , Die Tschachtlan-Chronik als
Kulturdokument, v. Facs. Tschachtlan Berner Chronik,
pp. 1-6; L. FORRER, Der Text der Chronik, v. Facs.
Tschactlan Berner Chronik, pp. 7-12; P. H ILBER ,
Kunstgeschichtliche Würdigung, v. Facs. Tschachdan
Berner Chronik, pp. 13-22; C. G. BAUMANN , Über die
Entstehung der ältesten Schweizer Bilderchroniken
(1468-1485), Bern 1971; FELLER – BONJOUR, I (1979 )2
14-16; v. Facs . T S C H A C H T LA N ; Kommentar zur
Faksimile-Ausgabe, cur. A. SCHM ID , Luzern 1988; C.
PFAFF, Die W elt der Schweizer Bilderchroniken,
Zürich 1991, pp. 9-13; U. M. ZAHND, in Verf. Lex., IX
(1995 ) 1113-1115; R. SCHM ID , Reden, rufen, Zeichen2
setzen. Politisches Handeln während des Berner
Twingherrenstreits 1469-1471, Zürich 1995, pp. 31-34;
U. M. ZAHND, Stadtchroniken und autobiographische
M i t t e i lu n g e n . S t u d i e n z u r S e lb s td a r s t e l l u n g
spätmittelalterlicher Bürger, in Das dargestellte Ich.
Studien zu Selbstzeugnissen des späteren Mittelalters
und der frühen Neuzeit, cur. K. ARNOLD , Bochum
1999, pp. 34-36, 46-51; U. M. ZAHND, «... zu ewigen
zitten angedenck...» Einige Bemerkungen zu den
bernischen Stadtchroniken aus dem 15. Jahrhundert,
in Berns grosse Zeit. Das 15. Jahrhundert neu
entdeckt, Bern 1999, pp. 187-195.
— Zeitregister (1451-1477)
F r ü h e r w u r d e d i e s e s R e g i s t e r T s c h a c h t l a n
zugeschrieben; später Michael Stettler aus dem 17.
Jahrhundert zugewiesen: R . FE T S C H E R IN , D as
sogenannte Zeitregister von Tschachtlan gehört dem
XVII. nicht aber dem XV. Jahrhundert an, «Arch.
Schweiz. Gesch.» 10 (1855) 1- 63.
Tucher, Endres iunior
(PND 10434993X) Sohn des Andreas (Endres) Tucher
senior (PND 104357789), q.v. Geboren 1423 April 5
in Nürnberg, 1454 als Alter Genannter in den Rat der
Stadt kooptiert, seit 1461 städtischer Baumeister, trat
e r 1 4 7 6 a n ge s ic h t s k in d e r l o s e r E h e in d e n
Kartäuserorden ein. Er starb 1507 April 14.
— Tuchersches Memorialbuch 1386-1454
Memorialbuch, das Endres mutmaßlich auf Bitten
seiner Onkels Berthold Tucher (PND 115497943)
begonnen hat und das dessen M itteilungen viel
verdankt. Begonnen 1440 endet es 1454 mit dem Tod
B e r th o ld s , b e ric hte t üb e r d e s se n L e b e n u n d
Nürnberger Ereignisse.
Mss. v. Comm. gen. ULM SCHNEIDER, col. 1123.
Edd. Th. VO N KERN , in Chron. dt. Städte, 10 (1872,
Neudruck 1961) 14-26.
— Baumeisterbuch
B e sc h re ib u n g d e r A u fg a b e n d e s s tä d t i sc h en
Baumeisters in Nürnberg, die auch die Aufsicht über
Steinbrüche, Brunnen, Wasserleitungen und Gewässer
und dergleichen umfaßten, zwischen 1464 und 1470
abgefaßt und 1475 ergänzt.
Mss. Nürnberg, Germ. Nat. Mus., Hs. Merkel 1;
Nürnberg, Staatsarch., Reichsstadt Nürnberg, Amts-
und S tand b ücher 3 2 3 ; N ürnb erg , S taatsarch.,
Reichsstadt Nürnberg, Amts- und Standbücher 323a.
Edd . Endres Tuchers Baumeisterbuch der Stadt
Page 51
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 51
Nürnberg 1464 - 1475, cur. F. VON WEECH , in Bibl. lit.
Ver. Stuttgart, 64 (1862, Neudruck 1968).
Comm. gen. E. MUM M ENHOFF, in Allgem. dt. Biogr.,
X X X V I I I ( 1 8 9 8 ) 7 6 4 s q . , d i g i t a l
http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd1
0434993X.html; J. DEUTSCH , in Verf. Lex., IV (1953)
509-511; H. ULM SCHNEIDER, in Verf. Lex., IX (1995 )2
1121-1125.
Tucher, Endres senior
(PND 104357789) Patrizier und H andelsherr in
Nürnberg, 1422 in den Rat der Stadt kooptiert, er
verstarb 1440 August 13. Er war der Vater von
Andreas (Endres) Tucher iunior (PND 10434993X)
und Hans Tucher (PND 104357800), qq. v..
— Memorial
Memorialbuch, auf Deutsch jahrweise geführt von
1420 bis zum Tod des Verfassers 1440, handelt vor
allem von Nürnberger Ereignissen.
Mss. Nürnberg, Scheurl-Bibl., Collectaneenband F, ff.
39v-46v, saec. xvi.
Edd. Th. VON KERN , in Chron. dt. Städte, 2 (1864,
Neudruck 1961) 9-30.
Comm. v. Edd., pp. 3-8; H. ULM SCHNEIDER, in Verf.
Lex., IX (1995 ) 1125-1127.2
Tucher, Hans
(PND 104357800) Patrizier und Handelsherr in
Nürnberg, Sohn von Andreas (Endres) Tucher senior
(PND 104357789), q.v. Geboren 1428 April 10, 1476
in den Rat der Stadt berufen, verstarb er 1491 Febr. 24.
— Reyß ins Heylig Land
Deutsche Beschreibung der Reise ins Heilige Land,
zum Berg Sinai und nach Ägypten, unternommen
1479/80 zusammen mit Sebald Rieter dem Jüngeren
(PND 131600877), q.v. s.v. „Reisebuch der Familie
Rieter“.
Mss. v. Comm . BAUSEWEIN , p. 142, und HALM , pp.
190-191; v. Edd. HERZ, pp. 29-148 und 257-286.
Facss. E. PASCHER, Das Reisebuch des Hans Tucher,
in Armarium, 3, Klagenfurt 1978, aus ed. Strassburg
1484; Hans Tucher, Reyß ins Heylig Land, 1479/80,
cur. O . V O N ST R E IT B E R G , Erlangen 1991 , aus
derselben Ed.
Edd. Die mit BSB-Ink nachgewiesenen Inkunabeln
sind bei der Bayerischen Staatsbibliothek München
als Volldigitalisate einzusehen. Weitere Inkunabeln in
ISTC. – Augsburg 1482 bei Hans Schönsperger (Hain
*1 5 6 6 3 ; IST C it0 0 4 9 0 0 0 0 ; B SB -Ink T -4 8 7 ) ,
fehlerhaft; Augsburg 1482 (Hain *15665; ISTC
it00491000; BSB-Ink T-489; GW M47728); Nürnberg
1482 bei Konrad Zeninger (Hain *15664; ISTC
it00492000; BSB-Ink T-488), desgleichen 1483 (ISTC
it00492500; BSB-Ink T-490); R. HERZ, Die ‚Reise ins
Gelobte Land‘ Hans Tuchers des Älteren (1479-
1480) . Untersuchungen zur Ü berlieferung und
k r i t i sc h e E d i t io n e in e s sp ä tm it te la l te r l ic h e n
Reiseberichts, in Wissensliteratur im Mittelalter, 38,
Wiesbaden 2002, pp. 337-638, mit Zusätzen pp. 639-
6 6 4 . – W eite re A u sg a b en des xv i . u n d xv i i .
Jahrhunderts bei Comm. BAUSEWEIN , pp. 143-144,
und HALM , p. 192, und Edd. HERZ, pp. 163-188.
T r a n s l . M o d e r n e s D e u t s c h : v . F a c s s . V O N
STR EITB ERG , parallel; v. Comm. ALB ER TI – VO N
TUCHER, pp. 74-180.
Comm. J. DEUTSCH , in Verf. Lex., IV (1953) 511-
514; C. ZRENNER, Die Berichte der europäischen
Jerusa lempilger (1475-1500). E in literarischer
Vergleich im historischen Kontext, Frankfurt/Main
u.a. 1981, pp. 20-35; H. KÄSTNER , Nilfahrt mit
Pyramidenblick. Altvertraute Wunder und fremde
Lebenswelt in abendländischen Reiseberichten an der
Wende zur Neuzeit, in Akten des VIII. internationalen
Germanistenkongresses Tokyo 1990. Begegnung mit
dem ‚Fremden’: Grenzen – Traditionen – Vergleiche,
cur. E. IWASAKI, VII, München 1991, pp. 307-316; U.
B A U S E W E IN u.a., Deutsche und niederländische
Pilgerberichte von Palästina-Reisenden im späten
M i t te l a l t e r u n d i n d e r F r ü h e n N e u z e i t , i n
Wissensliteratur im Mittelalter und in der Frühen
Neuzeit. Bedingungen, Typen, Publikum, Sprache,
cur. H. BRU NNER – N. R. WOLF, in Wissensliteratur
im Mittelalter, 13, Wiesbaden 1993, pp. 142-155; H.
H E LLE R , Nürnberger Jerusalempilger in K airo .
Bemerkungen zur historischen Fremdenverkehrs- und
Stadtgeographie in den Reiseberichten des Hans
Tucher (1479) und Christoph Fürer, in Festschrift für
Wigand Ritter zum 60. Geburtstag, cur. R. RUPPERT –
K.-L. STORCH , Nürnberg 1993, pp. 210-233; H.
Page 52
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 52
ULM SCHNEIDER, in Verf. Lex., IX (1995 ) 1127-1132;2
R . H E R Z , in B io g r a p h i s c h -B ib l io g ra p h isc h es
Kirchenlexikon, XII (1997) 672-678; R. HERZ, Briefe
Hans Tuchers d. Ä. aus dem Heiligen Land und andere
Aufzeichnungen, «Mitt. Nürnberg» 84 (1997) 61-92;
ALBERTI – B. VO N TU CH ER , Von Nürnberg nach
Jerusalem. Die Pilgerreise des reichsstädtischen
Patriziers Hans Tucher 1479 bis 1480, Simmelsdorf
2000; Ch. HALM , Europäische Reiseberichte des späten
Mittelalters, 1, Frankfurt/Main u.a. 2001 , pp. 189-194;2
R. HERZ, Hans Tuchers d. Ä. ‚Reise ins Gelobte Land‘,
«Pirckheimer Jahrbuch» 17 (2002) 79-104; v. Edd.
H E R Z , p p . 1 9 5 -2 5 6 ; M . E . D O R N IN G E R , Z u r
T o p o grap hie des H l . Land es. P i lge rre isen im
M it te la lte r a m B e isp ie l vo n H ans T ucher , in
Ring-Vorlesung WS 2002/2003: Orient und Okzident
im Mittelalter. Kontakte und Konflikte. Universität
S a l z b u r g , 2 0 0 3 , i m N e t z
http://www.sbg.ac.at/ger/samson/rvws2002-03/dornin
ger2002.pdf; R. HERZ, Studien zur Drucküberlieferung
der „Reise ins gelobte Land“ Hans Tuchers des
Ä l t e r e n : B e s t a n d s a u fn a h m e u n d h i s to r i s c h e
Auswertung der Inkunablen unter Berücksichtigung
der späteren Drucküberlieferung, in Quellen und
Forschungen zur Gescchichte der Stadt Nürnberg, 34,
N ürnberg 2005; J. M A R T IN , E in B aedeker für
P i l g e r f a h r t e n : S p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e
Reisebeschreibungen der Pilgerfahrten von Hans
T u c h e r u n d C h r i s to p h F ü re r , in G e sc h ic h te ,
Friedensgeschichte, Lebensgeschichte. Festschrift für
P e te r Schulz-Hageleit , cur. J . M A R T IN – C hr .
HAM ANN , Herbholzheim 2007, pp. 167-181.
Türst, Conrad
(PND 115571345) Geboren in Zürich (Conf. Helv.)
nach 1450, absolvierte ein Studium in Basel, darauf in
Pavia, dort 1482 zum Doktor der Medizin promoviert.
1489 Stadtarzt von Zürich, 1499 Leibarzt Kaiser
Maximilians I. (PND 118579371), er verstarb 1503
A u g u s t 1 8 . Z u s e i n e n a s t r o l o g i s c h e n u n d
medizinischen Werken Comm. JOHANNEK.
— De situ Confoederatorum descriptio – Beschreibung
gemeiner Eydgnosschaft
Landesbeschreibung der zehn Orte der Schweizer
Eidgenossenschaft auf Latein und Deutsch, verfaßt
1495-1497. Türst lehnt sich dabei an die Schrift des
Alber t von B onste tten "Sup er io r is G ermaniae
Confoederationis Descriptio" an, doch überwiegt die
Topographie vor der Geschichtsbetrachtung. Von der
l a t e i n i s c h e n F a s s u n g g i b t e s z w e i
Widmungsexemplare für Kaiser Maximilian.
Mss. v. Comm. JOHANNEK, col. 1172.
Edd. G. v. WYSS – H. WARTM ANN , Conrad Türst, De
situ Confoederatorum descriptio, in Quellen Schweiz.
Gesch., 6 (1884) 1-21, 311-333, die lateinische
Fassung, 22-43, die deutsche Fassung.
Comm. E. IM HOF, Die älteste gedruckte Karte der
Schweiz, «Mitt. der Geographisch-Ethnographischen
Gesellschaft Zürich» 39 (1938/39) 51-74; T. ISCHER,
Die ältesten Karten der Eidgenossenschaft, Bern
1945; H. BALM ER, Konrad Türst und seine Karte der
Schweiz , «G esnerus» 29 (1972) 79-102; J .-P .
B O D M E R , C h r o n i k e n u n d C h r o n i s t e n i m
Spätmittelalter, Bern 1976, pp. 35-36; FELLER –
BONJOUR, I (1979 ) 57-59; P. JOHANNEK, in Verf.2
Lex., IX (1995 ) 1170-1174; H.-P. HÖHENER, Konrad2
Türst in Bern und seine Beziehungen zu Rudolf von
Erlach, in Berns grosse Zeit. Das 15. Jahrhundert neu
entdeckt, Bern 1999, pp. 323-326; M. BITSCHNAU ,
Konrad Türst und die ältesten Landkarten der
Schweiz. Aspekte e iner frühen B ildquelle aus
Vorarlberger Sicht, in Kunst Beziehung: Festschrift
für Gert Ammann zum 65. Geburtstag, cur. B. BRAUN
– L. ANDERGASSEN, Innsbruck 2008, pp. 93-110.
Tüsch, Hans Erhart
(PND 104357975) auch: Düsch. Über das Leben des
Hans Tüsch ist kaum sicheres bekannt; er war Bürger
der Stadt Straßburg (Strasbourg) und nahm vermutlich
m i t d e m S t r a ß b u r g e r K o n t i n g e n t a n d e n
Burgunderkriegen und der Belagerung von Neuß 1475
teil.Er starb nach 1482.
— Die burgundisch hystorie
Rhythmische Chronik von 639 Vierzeilerstrophen mit
Kreuzreim über Karl den Kühnen, Herzog von
Burgund (PND 118560026), und seine Kriege in
Deutschland bis zu seinem Tod 1477.
Edd. Straßburg 1477, in quarto (BSB-Ink T-531; GW
M48077; ISTC it00495100); Straßburg 1477, in folio
mit 8 Holzschnitten (GW M48074; ISTC it00495000),
Page 53
Geschichtsquellen des deutschen Mittelalters
Tabula de hiis que contigerunt in Egmunda – Tüsch, Hans Erhart: Mai 2010 53
d i g i t a l
http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0003/bsb00
034822/images; E. W EN D LIN G – A. STÖBER , Die
burgundisch Hystorie, eine Reim-Chronik von Hans
Erhart Tüsch, 1477, «Alsatia» (1875/76) 341-451 und
separat Colmar 1876.
Facs. in E. PICOT – H. STEIN , Recueil de pièces
historiques, imprimées sous le règne de Louis XI, 2,
Paris 1923, pp. 87-140, aus Ed. in folio.
Transl. Französisch: v. Facs., 1, pp. 127-212.
Comm. G. ROETHE, in Allg. dt. Biogr., 39 (1895) 26-
2 7 , d i g i t a l
http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd1
04357975.html; K. SCHNEIDER, Untersuchungen zur
Burgundischen Hystorie des H. E. Düsch, Diss.
Straßburg 1910; K. SCHNEIDER, Die burgundische
Hystorie und ihr Verfasser, «Jahrb. Elsass-Lothring.»
26 (1910) 95-164; K. HANNEM ANN , in Verf. Lex., IV
(1953) 517-529; K. OHLY , Nicolaus: De preliis et
occasu duc is B urgund ie h is to r ia , «Zs . G esch .
Oberrheins» 106 (1958) 333-342; F. SCHANZE, in Verf.
L e x . , I X ( 1 9 9 5 ) 1 1 7 4 - 1 1 7 9 ; N . W A R K E N ,2
Mittelalterliche Geschichtsschreibung in Straßburg.
Studien zu ihrer Funktion und Rezeption bis zur frühen
Neuzeit, Diss. Saarbrücken 1995, pp. 381-386.