Tilrkiye'de Tabakalasrna ve Toplumsal E§itsizlik Bu unitede, Turkiye'ni n t opl umsal yaptst toplumsal esitsizlik; toplumsal tabakalas- ma ve t opl umsal si ni f kaoramlart actstndan el e al mt p i ncel enecekt ir. AmarlarlmlZ Bu uniteyi tamamladtktan sonra; ® opl u sal e~i tsi zl ik, t opl umsal t abakal asma, t opl umsal sinif ve toplumsal ba- reketli lik leauramlanrn tammlayabile ce k, ® u kauraml art n t opl umsal yapt acistnda n onemlerini ac tklaya bi lecee, ® t nt f si st emi ne dayal t t opl umsal tabakalasma bi ci mi ni acthlayabilecek, ® ureiye'deki te mel toplumsal stntflart ay ir t ed ebilecek, ® ur ei ye'de toplumsal esitsi zl igin temel dinamiklerini ue sonuclar tnt de ge rl en- direbileceksiniz.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
3 . U n ite - TU rk iy e 'd e T a hak a la s r n a ve T op lum sa l E ~ its iz lik 49
TOPLUMSAL TABAKALA$MA VE E$iTSiZLiKToplumsal tabakalasrna ve esitsizlik kavramlan sosyal bilimler yaziruru en cok
mesgul eden konulann basmda gelmektedir. Cunku bu iki temel kavram bireyle-rin sosyal ve ekonomik konurnlanru, sirufsal iliskilerini, toplumsal hareketlilikleri-
ni, toplumsal kurumlann yapismr ve niteligini derinden etkilemektedir. Simdi top-
lumsal esitsizlik iliskilerini anlamanuza yardrmci olan bu temel kavramlan kisaca
tammaya cahsalim.
Toplumsal esitsizlik, en bas it tarumi ile bireylerin toplumda var olan sosyal
ve ekonomik kaynaklara esit bir sekilde erisememe durumudur. Diger bir ifadey-
le toplumsal esitsizlik, farkli sosyal ve ekonomik konumlarda bulunan bireylerin
toplumda var olan firsatlara, olanaklara ve ekonomik kaynaklara ulasmada karst-
lastiklan yapisal esitsizlikler olarak da tammlanabilir. Toplumsal esitsizligin iki
onernli boyutu bulunrnaktadir. Bunlardan birincisi toplumda avantajh sosyal ve
ekonomik konumda bulunan bireylerin bu esitsiz iliskilerden olumlu yonde etki-
lenmeleridir. ikincisi ise toplumda dezavantajh sosyal ve ekonomik konumda bu-
lunan bireylerin bu esitsiz iliskilerden olumsuz olarak etkilenmeleridir. Toplumsal
esitsizlikten olumlu etkilenen bireyler avantajli konumlanru surdurme cabasinda
olurlar. Toplumsal esitsizliklerden olumsuz etkilenen bireyler ise dezavantajh ko-
numlanru degistirrne cabasi icerisinde olurlar.
Toplumsal yasamda esitsizlik uzerine kurulu olan iliskilerin bircok boyutu bu-
lunmaktadir. Bunlann basmda toplumsal cinsiyet esitsizligi, sirufsal esitsizlik, bol-
gesel esitsizlik ve kir-kent esitsizligi gelmektedir.
Toplumsal esitsizlikler toplumsal tabakalasrna sisteminin yaptsi, ailenin surekli-
ligi ve miras gibi yollarla sonraki kusaklara aktanhr ve bu yolla esitsizlik tarihsel
olarak sureklilesir, Esitsizligin sureklilesrnesine "esitsizligin kurumsallasmasi" de-
nir. Esitsizligin kurumsallasmasi zamanla esitsiz toplumsal gruplan, siruflan ve kat-
manlan olusturur, Toplumun esitsiz olarak konurnlanrrus gruplara, struflara ve kat-
manlara bolunmesi de toplumsal tabakalasma sistemini olusturur, Kisaca "top-
lumsal tabakalasma" toplumun sosyal ve ekonomik olarak farkli gruplara, siruflara
ve katmanlara esit olmayan bir sekilde bolunrnesi demektir. Tarihsel surec icerisin-
de farkli donernlerde guc (otorite), sayginlrk (prestij) ve servet (maddi guc) gibi
toplumsal kaynaklann esitsiz dagilimma dayali farkli toplumsal tabakalasrna sis-
temleri ortaya cikmisnr.
Toplumsal hareketlilik, bireylerin ve gruplann farkli sosyal ve ekonomik ko-
numlar arasmdaki akiskanhgidir (Giddens, 1993). Bir baska deyisle toplumsal ha-
reketlilik bireylerin ve gruplann toplumsal tabakalasrna sistemi icerisindeki ko-
numlanru degistirebilme olanaklan ve firsatlan ile iliskili bir surectir, Toplumsal
hareketlilik yatay ve dikey olmak uzere ikiye aynlir. Yatay toplumsal hareketlilik
bireylerin benzer sosyal ve ekonomik konumlar arasmdaki hareketlilikleri anlarru-
na gelmektedir. Dikey toplumsal hareketlilik ise bireylerin farkli sosyal ve ekono-
mik konumlar arasmdaki hareketlilikleri olarak tarumlanmaktadir. Dikey toplumsal
hareketlilik yukanya dogru olabilecegi gibi asagrya yonelik de olabilir.
Yata yv e d ik ey (a §a gl-y uk ar l) to plum sa l hareketliligi o rn ek le r v er er ek k av ram ay a ~all§lmz.
Toplumsal esitsizlik ve tabakalasma sistemlerinin hepsi bireylerin toplumsal
konurnlanni ve mevcut toplumsal kaynaklardan yararlanma sanslanru buyuk olcu-
Top lumsa l esl ts i z l l k
b ir e yl er in t o pl um s a l
k ay na kla ra e rl sm e
o la n ak la n ru n v e s an sla n ru n
e~ i t n l m a m a s t du r umudu r .
E~ i ts iz l ik ler in
k ur ur ns al la sm a si s on u cu
to plu mu n s os ya l ve
e ko n om ik Y iin de n e si t
o lm a y a n g ru p la r a,
ka tm an la ra ve s r r u t l a r a
h n lu nm e sl ne t op lu m s a l
t ab a ka la s m a d e n il m ek te d ir .
B ire yle rin fa rk ll s os ya l v e
e ko n om ik k on u m la r
a ra sm d ak l d ik ey
h ar ek et lil ik le ri y uk ar l d og ru
(da ha yu kse k b ir so sya l vee ko n om ik k on u m a y uk se lm e
3 . U n ite - TU rk iye 'de Ta haka la s r n a ve Top lum sa l E ~ its iz lik 51
teknik bilgiye ve uzmanliga sahip egitimli bir simftir. Aynca kamu sektorunde is-
tihdam edilen memurlar da bu kategoriye girmektedir. Bu struf buyuk olcude en-
dustri toplumlannda egitimli ve vasrfli i§ gucune duyulan ihtiyac sonucu olustu-
gundan yeni orta struf olarak adlandinlmaktadrr. Yazmda, buyuk tartismalara ko-
nu olmakla birlikte, yeni orta struf da genellikle kendi icinde ust-orta stnif ve alt-
orta stnif§eklinde ikiye aynlabilir. Kamu ve ozel sektordeki kurum ve kuruluslar-
da ust duzey yoneticiler ile teknik i§ gucu becerilerine sahip profesyoneller (avu-
katlar, eczacilar, muhendisler, doktorlar, vb.) ust orta struf icerisinde ele alrrurken,
alt duzey profesyoneller, orta ve alt kademe yoneticiler ve memurlar genellikle alt-
orta siruf icerisinde ele almrnaktadirlar.
(e) Alt suuf: Genellikle dusuk bir gelirle yasammi idame ettirmek zorunda ka-
Ian vasifsiz ve egitirnsiz i§ gucunden olusan bir sirufnr. Alt sirufta yer alan bireyler
daha cok kol emegine dayali islerde dusuk ucretle istihdam edilirler. Bu sirufa ay-
ru zamanda i§.;i sirufi da denilmektedir. Ucretli i§.;i olarak i§.;i sirufi ilk defa Batt
toplumlannda Endustri Devrimi sonrasmda ortaya ciktigmdan uzunca bir zamanendustriyel i§.;i sirufi olarak adlandmldi. Gunumuzde ise endustri sektoru dismda-
ki sektorlerde de ucretli i§.;iolarak calisanlann giderek yaygmlasmasi bu sirufm ge-
nel olarak i§.;i sirufi veya alt siruf olarak adlandmlmasma yol acrrustir.
Endustri toplumlannda gorulen smif sistemi endustri bncesi toplumlarda goru-
len ve toplumsal hareketlilige buyuk olcude kapali olan tabakalasrna sistemlerine
oranla cok daha aciktir. Cunku 18. yuzyil Endustri Devrimi bncesindeki gelenek-
sel tanm toplumlannda bireylerin sosyal ve ekonomik konumlan edinilmis statu-
lere dayalrydi. Diger bir ifadeyle bireyler dogustan ait olduklan toplumsal sirufin
(kolelik veya toprak sahipligi gibi) sosyal ve ekonomik statulerini oldugu gibi al-
maktaydilar. Buna karsin Endustri Devrimi sonrasmda ortaya cikan siruf sistemi
onernli olcude kazarulrrus statulere dayandigr icin bireyler kendi kisisel cabalan so-
nucunda sosyal ve ekonomik statulerini degistirebilme olanaklanna sahiptirler. En-
dustri Devrimi ile birlikte teknik bilgi ve beceriye sahip egitimli i§ gucune olan ge-
reksinimin artmis olmasi kazarulrrus statulerin bnemini artirrmsnr. Bu da gunumuz
toplumlannda bireylerin daha iyi bir egitim alarak sosyal ve ekonomik konumlan-
ru olumlu yonde degistirrne cabasi icerisine girmelerine yol acmistir.
Yazmda da siruf sisteminin bireylere (belirli alt siruflar ve tabakalar icinde dog-
mus olsalar dahi) sahip olduklan toplumsal konumlanru degistirebilme olanagi
sagladigi ve bunun da ozellikle gunumuzde demokrasi ile ybnetilen gunumuz top-
lumlannda firsat esitligi ilkesi ile guvence altma almdigi savunulmaktadir,
G iin iim iiz to plum la rm d a n ed en a pk b ir tahakalasma sistemi oldugunu dii§iiniin.
Her ne kadar siruf sistemi endustri bncesi tabakalasrna sistemlerine gore sosyal
hareketlilige acik bir sistem olarak gorulse de, kendi icinde onernli sosyal ve eko-
nomik esitsizlikleri banndirmaktadir. Srruf sistemindeki bu esitsizlikler ozellikle alt
smiflara ait bireylerin sosyal hareketliligini olumsuz yonde etkilemektedir. Cogu
edinilmis statu niteliginde olan toplumsal siruf, Irk, etnik koken, din, toplumsal
cinsiyet, uyruk ve benzeri faktorlerin gunumuzde de bireylerin toplumsal konum-
Ian ve toplumsal hareketlilikleri uzerinde az ya da cok etkili olmasi firsat esitligi il-
kesinin uygulanabilirligini onernli olcude gecersiz kilmaktadir. Son donernlerde
yapilan calismalar toplumsal cinsiyet, Irk ve etnik koken gibi faktorlerin de top-
lumsal esitsizliklerin olusumunda son derece onernli bir rol oynadigiru gosterrnek-
tedir (Bradley, 1996). Bu nedenle diger esitsizlik iliskilerinin (ornegin kadin-erkek
esitsizligi) en az siruf esitsizlikleri kadar onernli oldugu belirtilmektedir.
http://hdr.undp.orglen/reports/global/hdr2005/ internet adresinden ulasabilirsiniz,
TORKiYE'DE TOPLUMSAL TABAKALA$MA VESINIFSAL YAPI
Gunumuzde endustriyel toplumlann cogunda oldugu gibi Turkiye'de de, smif sis-temine dayali bir tabakalasrna bicimi vardir. Bu acidan bakildiginda, Turkiyc'deki
struf sisteminin endustri toplumlannda gorulen esitsizlik iliskilerinin temel ozellik-
lerine sahip oldugu sbylenebilir. Gelisrnislik duzeyi acisindan ise Turkiyc'nin ge-
lismekte olan bir ulke oldugu bu nedenle gelisrnekte olan ulkelerin karst karsrya
onernlidir ve toplumsal yasamda kadmlar hangi siruftan gelirlerse gelsinler, yalruz-
ca kadm olduklanndan toplumsal cinsiyet esitsizligine maruz kalmaktadirlar.Sonuc itibanyla toplumsal siruf, toplumsal cinsiyet ve benzeri aynmlara dayali
olarak ortaya cikan toplumsal esitsizlik bicimleri Turkiyc'de dun oldugu gibi gunu-
muzde de bireylerin gelir dagihmi, bannma, egitim, saglik ve benzeri toplumsal
olanaklardan yararlanma sanslanru onernli olcude etkilemeye devam etmektedir.
Gunumuz Turkiye'sinde toplumsal esitsizliklerin ikisi mekansal ikisi de toplum-
sal olmak uzere dort temel boyutundan soz edilebilir. Bunlar sirasryla; (1) krr-kent
esitsizligi, (2) bolgesel esitsizlik, (3) toplumsal cinsiyet esitsizligi ve (4) smif esitsiz-
ligidir. Turkiye orneginde, bu alanlardaki esitsizliklerin her biri bireylerin yasam
sanslannm belirlenmesi surecinde onernli bir etkiye sahiptir. Simdi kisaca Turki-
ye'de toplumsal esitsizligin dinamiklerini olusturan bu dort temel boyutu ele alahrn.
naklanrun ozellikle Marmara Bolgesi'nde yaratrlmasi i.; gocu basta istanbul olmak
uzere bah kentlerine dogru cekrnistir. Marmara Bolgesi 1950 ve sonrasmda buyuk
bir hizla Turkiye'nin sanayi ve ticaret merkezi haline gelmistir, Dolayisryla dogu
bolgelerinden basta Marmara Bolgesi olmak uzere bah bolgelerine yonelik olarak
yasanan i.; goc ozellikle 1950'lerden sonra htzlanrrustir. Bunun sonucu olarak ba-
trdaki kentler hizh buyumus ve basta egitim ve saglik olmak uzere kamusal yah-
nmlar bah bolgelerinde daha da artmistir. Dolayisryla insanlar dogu bolgelerinden
bah bolgelerine yalruzca i§ ve as umuduyla degil, ayru zamanda egitim ve sosyal
olanaklara yakm olmak amaciyla da goc etmeye baslarruslardir. Her ne kadar dev-let zaman zaman sanayi ve ticaret ile ilgili yatmmlan dogu bolgelerine cekrnek
amacryla cesitli politikalar yurutrnus olsa da, bunda istenilen hedeflere ulasildigini
soylernek oldukca zordur. Devletin belli tesvik politikalan ile dogu bolgelerine ya-
tmm yapan kimi ozel sektor kuruluslan yatmmlanru ya tamamlayamamis ya da ta-
mamlayanlar daha cok sirurh ve dusuk ucretli istihdam yaratabilmistir. Dolayisryla
issizlik ve yoksulluk bu bolgelerde cok daha onernli bir sorun olarak on plana cik-
maktadir.
Turkiye'de bolgeler arasi esitsizligi bircok acidan net olarak gorebilmek mum-
kundur. Ornegin 2001 yilmda kisi basma dusen mill! gelir Kocaeli'nde 6165 dolar
iken Mus'ta 578 dolardir (TUiK, 2008 b). Ankara Ticaret Odasmm hesaplamasma
gore de istanbul'da yasayan bir kisi bir yilda Guneydogu Anadolu'da yasayan bir
kisinin 3 katr kadar harcama yapmaktadir. Benzer veriler issizlik rakamlannda da
gorulmektedir, 2006 yilmda issizlik oraru Guneydogu Anadolu Bolgesi'nde % 14
ile % 9,9 olan Turkiye ortalamasirun 4,1 puan ustunde gerceklesrnistir (ATO, 2007).
Sonuc olarak Turkiye'nin soz konusu az gelismis bolgelerinde yasayan bireyle-
rin toplumsal kaynaklara erisimi bah bolgelerinde yasayan bireylere oranla cok da-
ha srrurh kalmaktadir. Egitimde firsat esitsizligi Turkiye'de bolgesel esitsizligin en
onernli gbstergelerinden birisidir ve bunu egitim istatistiklerinde gorrnek mumkun-
duro Besinci unite de belirtildigi gibi, Turkiye'de gerek okuryazarlik oranlan gerek-
se ilk, orta ve yuksekogretimde okullasrna oranlan kentlerden koylere dogru oldu-
gu gibi batidan doguya dogru gidildikce de onernli bir du§u§ gbstermektedir.
Toplumsal Cinsiyet E~itsizligiHemen her toplumda kadin ile erkek arasmda onernli esitsizlikler mevcuttur. Ka-
din ile erkek arasmdaki esitsizligi tarurnlamada genellikle toplumsal cinsiyet kav-
rarnr kullarulmaktadir. Toplumsal cinsiyet kavrarnr, kadin ile erkek arasmdaki
farklihgi biyolojik olarak de gil toplumsal olarak ele almaktadir. Diger bir ifadeyle
kadmlar ve erkekler ile ilgili cinsiyete dayali rol ve davraruslar (kadma ozgu dav-
raruslar ve erkege ozgu davranislar gibi) sosyallesrne ile sonradan ogrenilmekte-
dir. Dolayisryla Turkiye'de ataerkillik olarak tarumlayabilecegimiz erkek egemen
toplumsal yapi da bizzat toplum tarafmdan insa edilmekte ve sonradan ogrenil-
3 . U nite - T U rk iy e 'd e T a h aka la s r n a ve T op lum sa l E ~ its iz lik 57
Atae rk il li k n edi r?
Erkegin guclu kadirun ise gucsuz olmasi, kadirun erkegin baskisma, siddetine
maruz kalmasi ve erkek tarafmdan somurulmesi cok onernli sosyal, kulturel ve
ekonomik esitsizlikleri beraberinde getirmektedir. Turkiye'de toplumsal cinsiyet
temelli kadm-erkek esitsizligi ev-ict emek, egitim, ucretli cahsrna ve siyasal yasama
katilma gibi toplumsal yasamm hemen her alanmda gorulmektedir, Cumhuriyet'in
kurulusundan gunumuze kadar Turkiye'de kadmlan erkeklerle sosyal, siyasal ve
ekonomik yonden esitlerne yonunde onernli gelisrneler olmasma ragmen kadmlar
ile erkekler arasmdaki esitsizlikler varligiru devam ettirmistir,
Turkiye'de egitimde firsat esitligi anayasal olarak guvence altma almmisnr. Bu-
na karsin kadmlar ile erkekler arasmda egitim olanaklanna ulasmada onernli firsat
esitsizlikleri mevcuttur. Ataerkil kulturel norm ve degerler, Turkiyc'de kadmlann
kamusal alandaki egitim firsatlanna ulasmalanru onernli olcude sirurlamaktadrr.Bunun bir sonucu olarak da Turkiye'de kadmlann okuryazarlik oranlan erkeklere
gore dusuktur, Ornegin, 2008 YIhitibanyla Turkiye'de ilkogretimde okullasrna ora-
ru erkeklerde % 98,53 iken bu oran kadmlarda % 96,14'tur (TUiK, 2008 d). Orta-
ogretimde okullasrna oraru ise 2008 itibanyla erkeklerde % 61,17 iken bu oran ka-