8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
1/126
TrkiyeEnerji ve Enerji Verimlilii
almalar RaporuYeil Ekonomiye Gei
emmuz - 2010
Ve r s i y o n B e t a - 2
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
2/126
Bu alma hakkndaBu rapor; rkiye Enerji Verimlilii Meclisi - EVEM ve Enerji Verimlilii Dernei ENVERDERin ortaklaadzenledii bir dizi almann sonucunda Iconomy-Vezir Danmanlk Grubu tarandan hazrlanmtr. Raporunamac; rkiyede enerji ve verimlilik konusunda alan, politika yapan, karar veren kamu yneticilerine,giriimciler ve proesyonellere katk salamaktr. Rapor; yaanabilir bir evre, srdrlebilir ekonomik gelime verekabeti gcmzn ykseltilmesi hedeeri dorultusunda hazrlanmtr.
TEVEM hakkndarkiye Enerji Verimlii Meclisi - EVEM; enerji ve enerji verimliliine ilikin politikalarn oluturulmasna katkyapmak amacyla kurulmutur. EVEM; verimlilik ve yenilikilik konusunda toplumsal duyarlln olumasnve bu heden gereklemesi iin toplumsal uzlama ve ibirliini salamay amalamaktadr. Kurucular arasndaEKB, OBB, M, MSAD, SAD, USKON, ASKON, URAK, SE, GK, ENVERDER, YBB,MMG, EGD, DEKMK yer almaktadr. http://www.tevem.org
ENVER HakkndaEnerji Verimlilii Dernei; enerji verimlilii ve evre odakl almalar yapan bir sivil toplum rgtdr.
Iconomy Grubu Hakknda
Kalknma, stratejik ynetim, yeniden yaplanma konularnda hizmet veren danmanlk kuruluudur.
Copyrights : ENVER Enerji Verimlilii Dernei, Iconomy Vezir Consultancy - Haziran 2010 - 0216 428 3939
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
3/126
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
4/126
indekilerGrleriyle Yn Verenler..........................................................................................................................6
Ksaltmalar ...............................................................................................................................................8
Enerji hereydir! .....................................................................................................................................11
Enerji ve Enerji Verimlilii almas Aratrma Yntemi .....................................................................12
Yneticiye zet: Yeil Ekonomiye Gei ................................................................................................14
Paradigma............................................................................................................................................... 17
Genel Bak .............................................................................................................................................19
Kresel ynelimleri anlamak! .................................................................................................................. ...19rkiye! ...................................................................................................................................................22
klim ve Gelecek .....................................................................................................................................27
Ortak Akl Toplantlar ..........................................................................................................................28
retim ve Verimlilik................................................................................................................................35Enerji retim Sektoru Deer Zinciri ................................................................. ....................................... 36
Enerji Gvenlii .......................................................................................................................................37
Yerli Kaynaklar .........................................................................................................................................37Yatrm Ortam ve Giriimcilik ......................................................... ........................................................ 38
Finansman ...............................................................................................................................................38
Fiyatlama .................................................................................................................................................39Reglasyon/Dereglasyon ........................................................................................................................39evre ve Dsal Maliyetler ........................................................................................................................40
eknoloji ..................................................................................................................................................40
Enerji retiminde nsan Kayna .............................................................................................................40Yenilenebilir Enerji Potansiyeli .............................................................................................................. ...41
Sera Etkisi ve Sera Gazlar Nedir? ............................................................................................................. 41
Uretim ve Verimlilik Zaman-Deer Matrisi .............................................................................................. 43
letim ve Datmda Verimlilik ..............................................................................................................45Reglasyon/Dereglasyon ........................................................................................................................46
Fiyatlama .................................................................................................................................................46
Akll eknolojilere Gei ......................................................................................................................... 47eknik Kayplar ........................................................................................................................................48
Standartlar ...............................................................................................................................................48
alep Ynetimi ................... ...................................................................................................................... 49
Kaak ve Sosyal Politikalar ............................................................................................................. .......... 49letim ve Datm Zaman/Deer Matrisi . .............................................................................................. 51
Kullanm ve Verimlilik ...........................................................................................................................53
Verimlilik Haritas ....................................................................................................................................54rkiye Enerji Kullanm .........................................................................................................................55
Elektrikli Ev Aletleri .................................................................................................................................57
Aydnlatma ..............................................................................................................................................58
Yaltm .....................................................................................................................................................59klimlendirme Sistemleri ..........................................................................................................................60
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
5/126
Elektrikli Motorlar ...................................................................................................................................62
ebeke ve esisat Verimsizlikleri ............................................................................................................... 63Eko Dnce, Yeil Binalar, Yeil Kentler ....................................................................... ........................... 64
Ulam ve Ulam Aralar ........................................................................................................................66
Sanayide Enerji Verimlilii .................................................................................................................... ...68
IEA ebbir ve Uygulama Sonular ........................................................................................................... 71Kullanm ve Verimlilik Zaman/Deer Matris ......................................................................................... 73
Kamu Otoritesi .......................................................................................................................................75
Kresel ve Yerel: Glokalizasyon ................................................................................................................. 76Ulusal Hede ve Politikalar .......................................................................................................................76
Kamu ve zel Sektr birlii ...................................................................................................................77
Aklar, Uyum ve Koordinasyon ..........................................................................................................77
Kamu Otoritesi Zaman/Deer Matrisi ..................... ............................................................................. 81
Rekabetilik, klim ve Enerji ..................................................................................................................83
Sektrler ve Rakipler ................................................................................................................................84
Planlama, evikler ve Rekabetilik .......................................................................................................... 85Blgesel Rekabet Edilebilirlik, Enerji ve Kmelenme ................................................................................ 86
klim Deiiklii ehditi Altndaki Blgeler ve Sektrler .......................................................................... 87
Rekabetilik, klim ve Enerji Zaman/Deer Matrisi .............................................................................. 89
Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar .....................................................................................................91
Srdrlebilir Kalknma ...........................................................................................................................92Frsatlar ....................................................................................................................................................93
Vatandalk ve oplumsal Bilin ............................................................................................................... 94Kurallar, evikler ve Vergiler ................................................................................................................... 94
eknoloji ve Ar&Ge Kapasitesi ................................................................................................................ 94
Finansman ...............................................................................................................................................95Srdrlebilir Kalknma ve Frsatlar Zaman/Deer Matrisi ................................................................... 97
Sonu: Model ve Uygulamalar ...............................................................................................................99
Kresel Politikalar ve Uygulamalar .......... ............................................................................................... 100
Makro Politikalar ve Uygulamalar ............. ............................................................................................. 101Mezo Politikalar ve Uygulamalar ................ ............................................................................................ 101
Mikro Politikalar ve Uygulamalar ...................................... ..................................................................... 101letiim, birlii ve Projeler Altnda rgtlenme ................................................................................... 102Eylem Plan ve Yeil Ekonomiye Gei Ak .................................................................................... 104
nceliklere Gre Projeler Gelitirilmesi ve Yaplmas ............................................................................. 106
rnek alma: Enerji letim ve Datm Sisteminde Model Gelitirme Simlasyon .....................112rnek Model almas .........................................................................................................................112
rnek Bir Dnm Uygulamas: sve ..............................................................................................116
sve Uygulams .....................................................................................................................................116
Doa, Kent ve Vatandalk zerine .....................................................................................................118
Son Sz .............................................................................................................................................121
Kaynaklar .............................................................................................................................................123
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
6/126
KsaltmalarAB: Avrupa Birlii
ABD: Amerika Birleik DevletleriAJE: Ayrntl Jeoteknik Ett Gerektiren AlanAR-GE: Aratrma GelitirmeBDDK: Bankaclk Dzenleme ve Denetleme KurumuBEP: Bireyselletirilmi Eitim ProgramBESD: Beyaz Eya Sanayicileri DerneiB: Belediye ktisadi eekklBM: Birlemi MilletlerBREEAM: evresel Deerlendirme MetoduBC: Bak-iis-Ceyhan HPBH Proje DirektrlCFC: ChlorourocarbonCFL :(Compact Fluorescent Lamp) Enerji tasarruu ampul.CHP: (Combined Heat and Power) Kombine Is ve GCO2: Karbondioksit
ED: evresel Etki DeerlendiresiEDBK: evre Dostu Yeil Binalar DerneiDEKMK: Dnya Enerji Konseyi rk Milli KonseyiDHS: Deiken Hz SrcsDHS: Deiken hz srcs.DP: Devlet Planlama ekilatEDA: Elektrik Datm AEFF1: Yksek VerimliEFF2: Orta VerimliEFF3: Dk VerimliEGD: Ekonomi Gazetecileri DerneiEE: Elektrik leri Ett daresiEPBD: (Energy Perormance o Building) Binalarda EnerjiPerormans Direkti
EPDK: Enerji Piyasas Dzenleme KurumuESD: Enerji kullanm verimlilii ve enerji hizmetleri direktiEKB: Enerji ve abii Kaynaklar BakanlEuP: Enerji Verimlilii in Eko-asarm Gerekleri ve rnleriDirektiGM: Genel MdrlGSMH: Gayri Sa Milli HslaGWh: GigavatSaatH2S: Hidrojen SlrHalojen IRC : ?HCFC: HydrochlorourocarbonHES: Hidroelektrik SantraliHG: CivaHQL: Civa buharl lamba
IEA: (International Energy Agency) Uluslararas Enerji AjansIEC: (International Electrotechnical Commission)IMF: (International Monetary Fund) Uluslararas Para FonuIPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change)Milletleraras klim Deiiklii PaneliBB: stanbul Byk ehir BelediyesiDK: nceleme Deerlendirme KomisyonuSKA: stanbul Kalknma AjansDK: nceleme, espit ve Denetim Komisyonunu: stanbul eknik niversitesiZODER: Is Su Ses ve Yangn Yaltmclar DerneiKDV: Katma Deer VergisiKGM: Karayollar Genel MdrlKA : Kmr letmeleri AK: Kamu ktisadi eebbsKK: Ky Kenar izgisiKM: Kilometre
KOB: Kk ve Orta lekli letmeler.
kW: KilowattkWh:KiloWatt SaatLED: (Light Emitting Diode) Ik yayan diyotLEED: (Leadership in Energy & Environmental Design) Enerjive evresel asarmda nclkLEI: (Lean Enterprise Institute) Lean Giriim EntitsLM/W: Bir lambann verdii n, harcad elektrik enerjisineorann k etkinliiLPG: (Liqueed Petroleum Gas) Likit Petrol GazLUX: Aydnlk iddeti birimiMI (Massachusetts Institute o echnology)MA: Maden etkik ve AramaMEP: Milyon ton edeeri petrolMW: Megavat
MWh: MegavatSaatNEA : Nkleer Enerji AjansNOX: Nitrojen OksitOECD: (Organisation or Economic Co-operation andDevelopment) Ekonomik birlii ve Kalknma rgtK: zel evre KorumaB: zelletirme daresi BakanlV: zel ketim VergisiPPM: Milyonda Bir BirimRES: Rzgar Elektrik SantraliRUE Dairesi :SEK: sve KronuSO2: Kkrt DioksitSO3: Kkrt rioksit
SK: Sivil oplum KurulularCDD: rkiye Cumhuriyeti Devlet DemiryollarCMB: rkiye Cumhuriyeti Merkez BankasEDA: rkiye Elektrik Datm AEA: rkiye Elektrik letim AEP: on Edeer PetrolM: rkiye hracatlar MeclisiKB: rkiye Kalknma BankasK: rkiye Kmr letmeleri KurumuL: rk LirasPAO: rkiye Petrolleri Anonim OrtaklPS: (oyota Production System) oyota retim SistemiSE: rk Standartlar EnstitsGV: rkiye eknolojileri Gelitirme VakBAK: rkiye Bilimsel ve eknolojik Aratrma KurumuGK: rkiye Gen adamlar KonederasyonuK: rkiye statistik KurumuPRA: rkiye Petrol Raneleri AWH: erawatt / saatUEM: Ulusal Enerji asarruu MerkeziUGEAM: Uluslararas Gaz Eitim eknoloji ve AratrmaMerkeziUNECE: (United Nations Economic Commission or Europe)BM Avrupa Ekonomik KonseyiUOA: Uygun Olmayan AlanURAK: Uluslararas Rekabet Aratrmalar KurumuUSD: (United States Dollar) Amerikan DolarVAP: Verimlilik Arttrc ProjelerYBB: Yerel ve Blgesel elevizyonlar BirliiYS: Yandan aramal Sonar
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
7/126
Abdullah Atalay
Boazii Elektrik
Abdulkadir AkgngrUGETAM
Abdulmecit KarataSKA
Adnan BorazancoluBortek
Adnan elikstanbul Enerji
Adnan Ersoy UlubaTM
Adnan KseMaden leri
Ahmet PelidTSE
Ahmet SaroluUur Enerji
Ahmet YamanDPT
Ahmet YlmazMayem
Aka Gndz zdemirKo Holding
Alaattin AytekinKumluca Ticaret Odas
Alaattin KavaKA
Alaattin YkselB
Ali KibarKibar Holding
Ali Ko
Ko HoldingAlper ZmrtPetder
Avni ebiMMG
Aysun zenDeloitte
Aye GemiOnduline
Bahri AlatlElektroFlow
Barbaros YldrmHyundai Assan
Bekir Altunok
TRT Anadolu
Bora MutluTotal
Bora YldzEge Yap
Bar SanlEPDK
Bar enKuzu Grup
Burhan GndemABB
Burhanettin AktaHazine Mstearl
Blent ahingda
Celal oprakEGD
Dababrata ChowdhuryUniveristy o Plymouth
Emre AdaklFord Otosan
Ender DinerTKB
Enver ncKltr ve Turizm Bakanl
Erdal alkoluEE
Erhan UstaDPT
Erkan AyanMarmara K.A.
Erol Metin
PetderErturul enzoder
Fatih Mehmet AlkEPDK
Fatih zkadArelik
Ferda UlutaTTGV
Fevzi bilirevre Bakanl
Fuat osyalTosyal Holding
Fulya lbey
PWC
Gkhan AkaKo Holding
Gkhan AytemizAytemiz
Hakan ErginTSE
Hakan EsginMeyer
Hakan KazanBM naat
Haktan AknISO
Hale AltanTSAD
Halean SmenT
Hamdi YldrmMaden leri GM
Hasan anrvenKOSGEB
Haim KeklikTeda
Hayati EmeFord Otosan
Hazim SesliTGK
Hikmet zerABB
Hseyin AcrMilli Eitim Bakanl
Hseyin Aslan
YDAHsn ekinSTB
brahim alarTO
brahim LeventoluAyeda
brahim MirmahmutoullarDizayn Grup
hsan SolmazKOSGEB
nan Kabadayz Yap
Grleriyle Yn Verenler
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
8/126
Grleriyle Yn Verenler
smail anak
Hyundai Assansmet YlmazKltr ve Turizm Bakanl
Kemal BattalArmada
Kemal Bayraktarzocam
Kemal BykmhEE
Kenan BozgeyikUlatrma Bakanl
Kenan YavuzTurcas&Socar
Korkmaz YldrmISO
Kubilay KavakDPT
M.Hamdi YldrmMaden leri
Maru DindarDaruma
Mecit DuymuUlatrma Bakanl
Melih BuluURAK
Mehdi GnlalakDenizcilik Mstearl
Mehmet AlkanTpra
Mehmet anakTeda
Mehmet zerMTA
Mehmet tKOSGEB
M. Emin EmiroluFrat niveristesi
Mete BadatOSTM
Muhammed DoanaySTB
Muhammed GaripBB
Murat DoanaySatek
Murat Onuk
AaoluMurat zkanMarmara K.A.
Mustaa AydnTSE
Mustaa BaharMarmore Mhendislik
Mustaa KaplanKOSGEB
Mustaa Sait YazganT
Mustaa UysalBursa BBB
Mustaa UysalTrk Loydu
Muzaer DemirciE
Nail OlpakMSAD
Nami SakesenKlemsan
Nejat amzok
TK
Nilgn ClzBoazii niversitesi
Niyazi lterSTB
Orhan MertoluOrme Jeotermal
Orhan zcBelediyeler Birlii
Osman KadakalTemsan
mer Faruk GltekinBakent Elektrik
zer EkmekilerVestel
Pnar InKOSGEB
Samim SivriEnda Enerji Holding
Sedat Armanzoder
Selami BalcUgetam
Selin t
Derin&YeilSelma ezyetiKOSGEB
Selman lmezTOBB
Serdar uranInomag
Serpil ktemEczacba Holding
Serta BellerVestel
Srr UyankOYAK
Sinan SoydanEnka
ahir BykhelvacgilTSE
ansel DurmuUlatrma Bakanl
Tomas JurgenEnergy Instute o Germany
olgahan zkan
BusinessWeek
Uur Gedikimento Mh. Birlii
Uur zbilginIBM
Uur erziUPS
Utku BakrAydnlatmalar
Yael orantoTSKB
Yahya GlBayndrlk Bakanl
Ylmaz BayiitASKON
Ylmaz BayraktarTpra
Yiit StGlobal Enerji
Yusu Ziya CoarMTA
Zaer DemircanEPDK
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
9/126
mer TurhanIconomy
Salahattin YldzIconomy
Birol ztrkIconomy
Prof. Dr. Volkan Edigerzmir Ekonomi ni.
Prof. Dr. SerkanBayraktaroluSakarya niversitesi
Dr. zzet KlnDzce niversitesi
Prof. Dr. Ali HalcBakent niversitesi
Do. Dr. Hakk EraslanBoazii niversitesiDr. Gndo YcesanAkdeniz niversitesi
Prof. Dr. MuratKasmoluOnsekiz Mart ni.
Dr. Ali CokunBoazii nivesitesi
Murat FilinteIconomy
Satiye KetenciIconomy
Mustafa YalnENVER
Tuba BilginIconomy
znur zaydnIconomy
ENVER - Enerji Verimlilii Dernei Ynetim Kurulu
TEVEM - Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi yeleri
Tevik Edenler, Destek Verenler
Aratrma ve Rapor
Organizasyon
Genel BakanErkan Grkan
Bu almann hazrlanmas srecinde zaman harcayan, gr belirten, akti olarak almalara destek olan, yaplmmuhteli toplantlara katlan herkese alma grubu adna minettarlmz sunarz.mer urhan - Proje Lideri, Iconomy Group Bakan
Bakan VekilleriAdnan Uluba, Ali Ko, Hazim Sesli, Hseyin Aslan, brahim alar,
Ynetim Kurulu yeleriAli Kibar, Erdal alkolu, Feridun zbilgin, Gkhan Aka, Haluk ndeer, Hayati etin, nan Kabaday,Kemal Battal, Kenan Yavuz, Mehmet Bykeki, Melih Bulu, Murat Sarayl, Mustafa Kaplan, Orhan zc,mer Cihad Vardan, Ouz Satc, Tahir Bykhelvacgil, Salim KoarBekir Altunok - Genel Sekreter, nal Terzi - Genel Mhasip
Taner Y ldzEnerji Tabii Kaynaklar Bakan - Trkiye Enerji Verimlilii Meclisi Bakan
Kurumsal yeler: ASKON, DEKTMK, EGD, ENVERDER, MMG, MSAD, TM, TOBB, TUSKON,
TGK, TSAD, TSE, URAK, YTBD
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
10/126
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
11/126
Enerji hereydir!ahminlere gre 2030a gelindiinde dnya nusunun %70i ehirlerde yaayacak. nsanlarkentlilemek ve modern yaamn nimetlerinden yeterince istiade etmek istiyor. m dnyada
kk ehirlerden byk ehirlere/megapollere doru byk bir g var. Kimilerine gre bu
modernitenin yeni bir evresi. nsanolu buharn gcyle makine kollarn evirmeyi
rendikten bu yana, bol miktarda eilmi bklm metal, kvrlm plastik, piirilmi toprak
yaamn her alann kuatt. Kmr, petrol ve nehirler moderniteye hizmet etti. Ardndan
radyoakti elementler, binlerce metre derinlikten karlan gazlar, gkte esen rzgarlar, kaynayan
sular ve gnein scakl insanolunun modern yaamn nimetlerinden yararlanmas iin
seerber edildi.
Enerji hereydir. Enerji maddenin zdr. Modern insan iin enerji, gzel evler ve yaam
konorlu hale getiren eyadr. Binlerce kilometre uzaklara gidebilmenin yoludur. Dnyada olan
biteni anlamann, bir bakma var olmann aracdr... Ne yazk ki; enerji kaynaklar sonsuz deildir.
Artan nusa paralel olarak dnyann enerji ihtiyac da artmaktadr. Ayrca artan enerji ihtiyac
ve endstrileme, ehirleme byk evresel sorunlara yol amaktadr. Dnyann her yerinde,
lkeler enerji retiminin ve kullanmnn yeni yollarn keetmek iin birbirleriyle adeta yar
ierisindedir. Bu yarta nde gelen lkeler, dnya ekonomisine yn verecektir. Artk sadece osil
yaktlara dayal enerji ile modern yaamn srdrlebilir olmad kantlanmtr.
Srdrlebilirliin yn; enerji gvenlii, rekabetilik ve evre balklaryla karmzda
durmaktadr. Bu yeni konsept daha dk karbonlu bir ekonomiye dnm salayabilecei gibi
ayn zamanda enerji gvenliine ve ekonomilerin rekabetiliine de hizmet edecektir.
Arz sorunlar ve artan enerji maliyetleri enerji verimlilii kavramn n plana karmaktadr. Enerji
verimlilii, srdrlebilir kalknmann ve rekabetiliin en nemli bileenidir. Dnyann ekolojik
kapasitesi dnldnde enerji verimliliinin artrlmas arttr.
lkemizde gerek kamu, gerek zel sektr gerekse sivil toplum kurulular; verimliliin artrlmas
iin yeni teknolojilerin ve yntemlerin yaygnlatrlmasnda nc rol oynamal, ibirlii halinde
hareket etmelidir. Ortak Akl ortaya koyarak uzun vadeli bir plan etranda almaldrlar.lkemizin yeil ekonomiye hazrlanmas ve rekabeti gcn gelitirmesi iin almamz gereken
ok mesae var. Bu alma daha nce yaptmz bir dizi aratrma ve toplantnn neticesinde
hazrland. Politika yapc ve uygulayclara, zel sektr kurulularna ve bilgi reten kurumlara
aydal olmasn umuyor, sayglar sunuyoruz...
Erkan Grkan mer urhanrkiye Enerji Verimlilii Meclisi cra Komitesi Bakan Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Lideri
ENVER Enerji Verimlilii Dernei Genel Bakan Iconomy Group Bakan
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
12/126
EVEM ve ENVERDER nclnde balatlan bu almada; gelecek reeransl /lkemizin rekabeti stnlne katk salayan / btnlkl-holistik / paydabeklentilerini hesaba katan / bilimsel / uygulanabilir bir yaklam hedeenmitir.
Politika gelitirmek kadar politikalarn sahiplendirilmesi ve uygulama srelerinintakip edilmesini salayacak bir anlay benimsenmitir.
lkemizde enerji temal birok strateji raporu hazrlanm, altaylar dzenlenmi, koneranslar,uarlar organize edilmitir. m almalarda nemli aamalar kaydedilmi ancak almalarnsahaya inmesi ounlukla mmkn olmam veya olduka yava gereklemitir.imdiye kadar enerji, evre, srdrlebilir kalknma, temiz retim, verimlilik, rekabetilik gibibirok muhteli etkinliklerde sunulmu almalar incelenmi, ortaya konulmu ortak akl vebilgi bu almada kullanlmaya gayret edilmitir. Akademik almalar, uluslararas rgtlercehazrlanm dokmanlar, veri setleri ve uluslararas organizasyonlarda sunulan tebliler, sunumlartitizlikle deerlendirilmitir. Yeil ekonomiye yatrm yapan, teknoloji gelitiren ve sunan birokkresel irketin gelecek ynelimleri ve stratejileri anlalmaya allmtr. Kresel standartlarve gelimi, gelimekte olan lkelerin gelecek vizyonlar, stratejileri ve eylem plamlar da bu
almaya yn vermitir.
Enerji ve Enerji Verimliliialmas Aratrma Yntemi
Kei Tanmlama Yayma Uygulama
200den azla sektrtemsilcisi, kamuyneticisi, akademisyen veuzman ile derinlemesine
mlakat yaplm, kreselynelimler incelenmive literatr taranmtr.01-02 Mays 2010tarihlerinde 120 kiininkatld Ortak Akltoplants yaplm veveriler toplanmtr.
Kei aamasnda eldeedilen tm veriler,problemler ve nerilenzm yollar bu
raporda tanmlanmayaallm ve paydalarngrlerine sunularakson halini almtr.
Bu almada ortayakarlan problemalanlar veya yaplacakaksiyonlarn kamu, sivil
toplum kurulular vezel sektr tarandansahiplenilmesiamalanmaktadr.m oyuncularnsenkronizasyonuhedeenmektedir.
Ksa, orta ve uzun vadeliaksiyonlarn uygulamasrelerine ilikin dnmprojelerinin planlanmas,
uygulama srelerindehatal politikalarnayklanmas,izleme ve kyaslamalarnyaplmas, oyuncularadestek olunmas amacylauygulama esaslar vekoordinasyon planngrlmtr.
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
13/126
Holistik bir dnceyleyaplan almalardaenerji retiminden iletimve datmna, sanayide,ulamda, konutta vehizmet sektrlerindekullanmdan, kamuotoritelerinin ileyiine
kadar verimlilik incelenmitir. Verimlilik sadece tasarru olarak addedilmemi ve tm
srelerde verimlilik zerine odaklanlmtr. Piyasalarn ileyii, yatlama, izin sreleri,yasalar, sanayide prosesler, evlerde A sn ev aletleri, tasarruu ampuller gibi yzlercebalk zerinde durulmutur. Ayrca lkemizin rekabeti gc ile enerji politikalararasndaki derin iliki zerinde durulmu ve yeil ekonominin nemli rsatlar barndrdanlalmtr. m bu almalar, ekilde grld zere 6 bak altnda gruplandrlmtr.
Mlakatlarda zlenen YntemAratrma srelerinde derinlemesine mlakatlar yaplarak paydalarn grlerine bavurulmutur. Bumlakatlarda yar yaplandrlm anketler uyguland gibi grne bavurulan kiinin dikkat ekmeye
alt meseleler dikkatlice not edilmitir. Baz grmeler kartopu etkisi yaratm, ardnda birok uzmannkymetli grlerinin toplanmasn salamtr. Mlakatlarda edinilen bilgiler tasni edilmi ve konunun zneodaklanlmaya allmtr.
Ortak Akl Toplantlarnda zlenen Yntemerevenin belirlenmesi amacyla EVEM-ENVER yneticilerinin katlm ile yaplan 3 toplantda,aratrmaya katlan akademisyen ve uzmanlarn katld 4 odak-grup toplantsnda ve 01-02 Mays 2010daKartepede gerekleen ortak akl toplantlarnda beyin rtnas, zaman-deer matrisi, SWO teknikleriuygulanm ve katlmclardan maksimum katk almaya allmtr. Ayrk grnen tm kirler birletirilerekortak akl retmek amalanmtr.
Rapor Yazmnda zlenen YntemMeselenin taraarnn ok geni olduu dnlerek raporun didaktik olmamas temel yaklamlardan biriolmutur. Akc, verilerle, rneklerle desteklenen, grsel adan gl, herkesin okuyup aydalanabileceibir yazm yntemi uygulanm, tarihsel arka plan, elsee, sosyoloji, ekonomi ve mhendislik disiplinlerininiie getii inter-disipliner bir yaklam benimsenmitir.
4D - Discover/Dene/Deploy/Drive aknn benimsenmesiyle, sorunlar tehis etmekle yetinmeyipayn zamanda tanmlayacak ve yayma, uygulama nerileri yapacak nitelie kavumas hedefenmitir.
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
14/126
rkiye iin bymek ve gl bir ekonomiye
sahip olmak yaamsal bir neme sahip.Bymek iin sanayilemeye, sanayileme
iin ucuz, temiz ve kesintisiz enerjiye, enerji
iin ise nans, teknoloji ve insan kaynana
ihtiyacmz var. Endstri an, bilgi an
anlamaya, yakalamaya alrken yepyeni bir
an eiine geldik. Bir ok uzmana gre
bu aa enerji ve iklim a deniyor. Endstri
a kmr enerjisinin buhara dntrlerek
dililerin hareket etmesiyle balamt.
Petroln tekerlekleri evirmesinin, elektriin
bitlere dnmesinin arkasndaki gerekleri
anlamakta geciktik. Bu yle bir gecikme oldu
ki; kategorik olarak lkemizi 3. dnya lkesi
veya iyimser yaklamla gelimekte olan lkeler
snnda ikmale brakt. Bakiyesi zerinde
yaadmz imparatorluumuz kmrn
gcn rakiplerine gre neredeyse 100 yl sonra
arketmeye balad. Petroln 20. yzyln en
byk gc olacan ise anlayamad iinyanl cephelerde tm enerjisini tketti. 19
ve 20. yzyla eklini veren modernitenin
ihtiya duyduu enerji 21. yzyla; ok daha
sostike bir biimde yn vermeye devam
edecek... Dk karbon ekonomisi veya yeil
ekonomi diyebileceimiz bu yeni olguyu
anlamak, kavramak, iselletirmek ve sonsuz
bir ihtirasla bu yeni yara katlmak ve var
gcmzle almak zorundayz...
Son 10 yllk perormansmza baktmzda
d ticaret amzn yarsnn, yani 154milyar USDlik tutarn enerji ithalatndan
kaynakland grlecektir. rkiyenin
ihracatn arttrd lde ithalat da
artmaktadr. lkemizin bu kompozisyonu
deitirmekten baka aresi yoktur. Bu
kompozisyonun deimesi iin enerji eksenli
sanayileme ve kentleme politikalarmzn
gzden geirilmesi arttr. rkiye OECD
lkeleri iinde 1000 USD GSYH iin 0,38
EP enerji kullanm ile rakiplerine gre enerji
younluu yksek lkeler iindedir.
Trkiye CO2 salnm en hzl artan
lkelerdendir. Kyoto sonras sera gaz
azaltma taahhtleri dnldnde
sektrlerimizi nemli zorluklar
beklemektedir. rkiyenin muhteli
byme senaryolarna gre yaplan hesaplarda
her yl en az 12 milyar kWh ek enerjiye
ve ylk 4-5 milyar USD yatrma ihtiyacolduu ngrlmektedir. Bu yatrmlarn
nansman tarieler ve kamu alm garantileri
zerine kurulmutur. te yandan datm
zelletirmelerinde denen bedeller dnlrse
rkiye sanayisi orta vadede ucuz enerji
beklentisi iine girmeden rekabeti olmann
yollarn bulmaldr. Bata demir elik, imento,
ta toprak ileme gibi enerji youn ihracat
sektrlerimizde enerji girdi maliyetleri rekabetdenkleminin en aprak deikeni olmaya
devam edecektir.
Yneticiye zet:Yeil Ekonomiye Gei
14 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
15/126
Enerji yatrmlarmza baktmzda yksek
giriimci itah olmasna ramen enerjiteknolojileri gelitirmek/retmek konusunda
ayn itah yoktur. Oysa 50 milyar USDyi
aan bir i yatrm ortamndan bahsederken ve
kresel bir pazara alma ans varken teknoloji
reticisi rmalarn geliimi iin ok uygun
bir ortam vardr. Yenilenebilir kaynaklar,
doalgaz, kmr, nkleer... En uygun enerji
kompozisyonun rkiye iin ne olmas
gerektii halihazrda konsensusa varlm bir
konu deildir. te yandan rkiyenin tasarru
a vardr ve sermaye birikimi rkiyenin
bymesini nanse edecek derinlikte deildir.
Bata enerji yatrmlarn nanse etmek
zere sermayeyi ve kar tabana yayacak
nansal enstrmanlar/yatrm onlar
gelitirilmesi adeta bir mecburiyettir.
arie zerinden modellenmi bir nansman
nmzdeki dnemde sradan insanlar iin
kaynak transeri eletirilerine sebep olacaktr.
En pahal enerji boa giden enerjidir. Kta
Avrupas lkelerinde ve Japonyada 70li
yllardan beri balam olan enerji verimlilii
uygulamalar bu lkelere hem enerji
maliyetleri bakmndan hem de yeni, satlabilir
teknolojiler gelitirmi olmalar bakmndan
rekabeti stnlk salamtr. ABD enerji
verimlilii alannda bu lkelere gre gerikaldn anlam ve resmi politikalarnda
deniz ar lkelere her yl gnderdikleri 450
milyar USDyi gndermemek iin dmeyebasmtr.ABD ve dier gelimi lkeler
dk karbon ekonomisini veya yeil
ekonomiyi internet dalgas, mobil dalga
gibi yeni bir ekonomik geliim dalgas
olarak alglamaktadr.Yksek perormansl
elektrikli otomobil eslann Silikon vadisinde
gelitirilmi olmas, karbon tutma teknolojileri
gelitirmek iin devasa onlarn tahsis edilmesi,
bilgisayarla zdelemi IBMin akll ebeke,
akll ehir, enerji verimlilii konseptleri
zerinde global pazarlama kampanyalarna
balam olmas bu gstergelerden sadece
birkadr...
Yaplan hesaplarda Trkiye binalarda
%30, sanayide %20, ulamda %10
tasarru potansiyeline sahiptir. Son 10
ylda ortalama %10 tasarru edebilmi
olsaydk kasamzda 25 milyar USDbirikecekti. Verimlilik yatrmlar 25 milyar
USDlik i hacmi olutururdu. Atmosere
50 milyon ton CO2 daha az salnrd.
Derhal ie koyulmal devam eden sayalarda
detaylandrlm planlar ve yaklamlar
dorultusunda kaynaklarn boa harcanmasn
engellemeli ve ekonomimizi canlandrmalyz.
Bu byk bir dnm. Sadece teknoloji ve
parayla ilgili deil. Ayn zamanda kltrel birdnm...
Yneticiye zet 15
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
16/126
Sektrler
ve KentlemeKreselleme ile birlikte gelimi lkeler yksek
miktarda enerji gerektiren ve evre sorunlar
reten basic materials retiminin nemli
blmn gelimekte olan lkelere devrettiler.
Bir zamanlar hede olarak gsterilen ar sanayi
artk lkemiz ihra kalemlerinin banda
gelmektedir. rkiye ekonomisinin mevcut
kompozisyonu enerji ve emek youn sektrleredayanmaktadr. Sektrlerimizin ihracat yapt
blgeler arlkl AB ve OECD lkeleridir.
Ancak bu pazarlarda rekabet ettiimiz lkeler
ise ounlukla OECD d lkelerdir. IEAnn
verilerine gre OECD d en byk 20 lke 2007
ylnda 310 milyar USD enerji sbvansiyonu
uygulamtr. hra kalemlerimizin nitelii
dnlrse ucuz enerji ve hammaddeye sahip
OECD d lkeler yakn vadede bata demir-elik
olmak zere baz sektrlerimizi zorlayacaklardr.
lkemizin ihracatnn 1/3 enerji ithalatna
gitmektedir. Dier yandan gelimekte olan tm
lkelerde olduu gibi rkiyede de krsal nus
hzl bir biimde kentlere doru akn etmektedir.
Bu sadece sosyal problemlere deil ayn zamanda
evre ve enerji sorunlarna da sebep olmaktadr.
Enerjiyi konumak ayn zamanda sanayi,
hizmet, tarm ve ulam sektrlerini, kentleme
yaklamlarn da masaya yatrmak anlamnagelmektedir. Enerjiye bal olarak mevcut
sektrlerimizi ayakta tutmak, istihdam yaratmak
ve yaanabilir bir evre oluturmak 3 temel
problem alan olarak karmzda durmaktadr.
EnerjiEnerji sektrnn genel deer zinciri
incelendiinde, temel enerji kaynann
(osil, nkleer ve yenilenebilir) on arkl dala
ayrld ve her bir daln kendi alt sektrn
oluturduu grlmektedir. Zincirin I. halkasn
kaynaklar, II. halkasn retim sistemleri,
III. halkasn iletim ve datm sistemleri;son halkasn ise mteriler oluturmaktadr.
Sektr dzenleyen ciddi bir kamu otoritesi
sz konusudur. Sektr bir yandan serbestleme
srecine girerken dier yandan kamu otoritesi
yatlamadan yatrm srelerindeki prosedrlere
kadar her alana nuz etmektedir. lkemizde
enerji arz gvenlii en ok konuulan
konulardan biri haline gelmitir. Kaynaklarn
eitlendirilmesi, enerji retim kapasitelerinin
arttrlmas, ucuz, temiz, srdrlebilir enerjinin
salanmas rkiyenin temel ve ncelikli
gndemi olmutur. Yatrmc itah o kadar
yksek seviyeye ulamtr ki, yerli ve yabanc
giriimciler enerji sektrne girmek veya
genilemek iin yarmaktadrlar. Bu yatrmlarn
yaplmas iin gereken nansman, teknoloji
ve insan kaynana baktmzda ise lkemizin
katetmesi gereken ok yol olduu gze
arpmaktadr. arielere bal bir nansman,ithal teknoloji ve eksik proesyonelleme
temel sorun olarak gze arpmaktadr. rkiye
yerli teknolojilere ve yerli kaynaklara yatrm
yaparak ilerlemesi zorunluluktur...
16 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
17/126
Enerji
VerimliliiPetrol ve doal gaza bamllk ve yatlardaki art
gelimi lkeleri tehdit ettii gibi lkemizin makro
ekonomik dengelerini de tehdit etmektedir.
Petrol yatlarndaki %10luk art kresel
GSMHy % 0,5 aa ekmektedir. Batl birok
uzmana gre demokratik lkelerden demokratik
olmayan lkelere enerji yoluyla kaynak transer
edilmektedir. Dier yandan elektrikli eya,otomobil gibi modernleme aralarnn gelimekte
olan lkelerde artmasn zengin lkeler bir
sorun olarak ne srmektedirler. Oysa dnya
nusunun yaklak %5ini oluturan ABD
enerjinin %25ini tketmektedir. Halihazrda
gelimi lkeler sera gazlar salnm yapan
lkelerin banda gelmektedirler. AB Enerji
Stratejisi; srdrlebilirlik, ekonomik kalknma
ve enerji gvenlii zerine kurulmutur.
Enerji verimliliinin ayn zamanda enerji arz
gvenliinin etkin nlemlerinden biri olduu
Uluslararas Enerji Ajans tarandan deklare
edilmi, UEA 2007 ylnda 12 ncelikli tedbirin
global dzeyde uygulanmasn nermitir. Ayrca
klim Deiiklii hedeerinin tutturulmas
iin enerji verimlilii etkin bir ara olarak tm
dnyada benimsenmitir. 70li yllardan beri
enerji verimlilii projeleri uygulayan AB(15)
yesi lkeler 2008-2016 arasnda net % 9 enerjitasarruu yapacaklarn deklare etmilerdir.
lkemiz enerji verimlilii yarna sonradan giren
bir yarmacdr. Bu yarta sadece tasarru yoktur
ayn zamanda yeni i imkanlar mevcuttur.
Dk KarbonEkonomisi-
Yeil EkonomiBugn dnyada birok ekonomist iklim
deiiklii gndemini bir dizi problemden
oluan muazzam bir rsat olarak gryor.
Pahal enerji, arz gvenlii, kresel snma
problemi bata ABD olmak zere gelimiekonomilerde yksek seviyeli tehdit olarak
algland ve yeni teknolojilerin gelitirilmesine,
verimlilik odakl anlaylarn benimsenmesine
yol at. Sadece ABD dk karbon ekonomisi
veya yeil ekonomi olarak tari edilebilecek bu
yeni paradigmaya uygun aratrma gelitirme
yaplmas iin ederal bteden 2009 ylnda
5,4 milyar USD kaynak ayrmtr. ABD
Rekabet Konseyi 2018 ylna gelindiinde
ABDde yeil-kariyer diye nitelendirilebilecek
2 milyondan azla istihdam yaratlabileceini
ortaya koymutur. ABnin yapt bir almada
ise enerji verimliliinin ABde 1 milyon yeni
i yarataca ngrlmtr. Yeil ekonomi
anlalaca zere tasarruun tesinde yeni
bir ekonomik dalgadr. lkemiz dinamik i
pazar ve gen nusuyla bu dalgann stnde
kalacak potansiyele sahiptir. Ancak bu dalgann
gerektirdii stratejilere ve abaya sahip olamazisek enerji ve iklim an da skalam oluruz.
Yeil ekonomiyi lke ekonomimiz asndan bir
tehdit olarak deil muazzam bir rsat olarak
grerek ie balayabiliriz.
Paradigma 17
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
18/126
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
19/126
Genel Bak 19
Elektrik ihtiyacnn Fransa %76, Belika %54,
Gney Kore %35, Almanya %26, ABD
%20sini nkleer santrallerden salamaktadr.
ABD merkezli 190 Milyar kWh nkleerelektrik reticisi Excelon rmas elektrik
retim maliyetlerini kWh bana doalgazdan
6,78 cent, kmrden 2.47 cent, nkleerden
ise 1.76 cent olarak belirtmektedir. Nkleer
Enerji Ajans NEAnn 2005de yapt elektrik
retim maliyetlerinin karlatrmal olarak
incelendii almada nkleer santrallerin kWh
bana ortalama 2.000 - 2.500 USD yatrma
ihtiya duyduu hesap edilmitir. Ayn raporda
kmrde 1.000-1.500 USD, doalgazda
400-800 USD, rzgarda 1.000-1.500 USD,
solarda 4.000-6.000 USD arasnda maliyet
analizleri yaplmtr. Nkleer elektrik birim
retim maliyetinin dk olmas avantaj olarak
grlmektedir.
450 PPM senaryosuna gre 2010-2030
arasnda tm eknomileri dk karbona gei
balamnda ciddi ykmllkler beklemektedir.
Byme hzlar ve sektrleri nedeniyle in ve
Hindistann gelecekte yksek karbon salnm
yapma ihtimalleri iklim deiim programnn ennemli sorunlarndan biridir. Byk olaslkla
karbon emisyonu taahhtlerine uymamalar
durumunda gelimi lke tketicilerinin
basksyla karlaacaklardr. Bu durum
karsnda yeil rekabet daha da artacaktr.
Enerji ihtiyacn azaltmann ve karbon
emisyonunu drmenin en etkin yolu enerji
verimliliidir.
450 PPM senaryosuna gre ulam, bina
ve sanayide 2010-2030 aras 8,3 trilyon
USD verimlilik ve yeni teknolojilere gei
yatrmlarnn yaplmas durumunda ayn
dnemde 8,6 trilyon tasarru edilebilecektir. Bu
alma bize gstermektedir ki; yeil ekonomiye
dn bir harcama deildir. Bu dnm
gerekletirecek lkeler asndan karl bir i,evresel sorunlarn ve kresel snma sorununun
zlmesi iin ise bir zorunluluktur.
1990 2000 2010 2020 2030
12
10
8
6
4
2
0
Gigaton
ABD Hindistan
in AB27 Rusya
Japonya
Ulam Bina Sanayi18 000
15 000
12 000
9 000
6 000
3 000
0
-3 000
-6 000
-9 000
Yatrm2010-2030
asarru2010-2030
Yaam Boyuasarru
MilyarUSD(2008)
Enerji ile likili Karbon Emisyonu - IEA 2010
Enerji Verimlilii Yatrm ve Kazan Senaryosu - IEA 2010
Endstri ana kadar atmoserde 1 milyon hava partiklnn iinde ortalama 250 CO2 partikl vard. Buoran insan eliyle artt ve 390PPMe kadar ulat. Durdurulamaz ise kresel snma byk elaketlere yol ngrlyor. te bu amala kresel toplum ve devletler deiik senaryo almalar yapt. 450 PPM srdrlebilirbir dnya iin hede senaryolardan biridir. Ama emisyonu bu seviyede tutmak. 550 PPM, 650 PPM gibisenaryolar zerinde de allmtr. CO2 insanlarn yapt aaliyetler ile havaya en azla salnan sera gazdr.
Sera gazlar ise basit iadeyle atmoserin stnde battaniye tesiri yapmakta ve kresel snmay arttrmaktadr.
450 PPM Senaryosu nedir?
BilgiNotu
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
20/126
Bu dnmn hzlandracak aktrlerden biri
olarak karbon ticareti ngrlmektedir. Kyoto
Protokolne mesaeli duran ABD ve dier baz
lkeler Kopenhag klim Zirvesi ile birlikte srecin
iine daha etkin olarak katlmlardr. Halihazrda
AB lkeleri ve Japonya bata olmak zere dnyalkelerinin bir ksm karbon salnm hedeerini
ve enerji tasarruu hedeerini deklare etmilerdir.
Dierleri de yakn zamanda deklere etmek zorunda
kalacaklardr. Uluslararas karbon ticaretinin
tm endstriler iin bir maliyet kalemi olaca,
iletmelerin bunu haetmek iin verimlilie daha
azla yatrm yapaca dnlmektedir.
Bir dier olgu ise petroln tedrici olarak yerini
elektrie ve hidrojene terk edecek olmasdr.
Bu grn genel kabul grmesinin balca
sebeplerinden biri; petrol rezervlerinin snrl
olmasnn yan sra tketici konumdaki gelimi
lkelerin kaynak lkelere bamllnn ortadan
kaldrlmasn savunan politik grlerdir.
2030a geldiimizde petrol trevi akaryakt
kullanan aralarn %40 seviyelerine decei
ngrlmektedir. Bata elektrikli olmak zere
hibrid teknolojiler ve dier evreci yaktlarulamdan kaynaklanan CO2emisyonunu yardan
azla aa ekerken otomotiv endstrisini batan
aa dntrecek ve yeni pazarlar yaratacaktr.
2050lere gelindiinde ise geleneksel petrol yaktl
aralarn ulamdaki pay sra yaklaacaktr.
Yeniliki teknolojiler ve yeni politikalarn
ehirleri ve binalar deitirecei dnlmekte
ve bylelikle daha az doalgaz kullanlaca
hesap edilmektedir. Yeil binalarn enerji ihtiyac%40lara varan oranda azalacaktr.
2008 ylna kadar her yl dzenli artarak 500
milyar USDyi bulan petrol ve doalgaz sermayeyatrmlar 2009da kresel krizin etkisi ile birlikte
%19 geriledi. IEAnn, ABnin ve ABDnin yapt
gelecek senaryolarna gre petrol ve doalgaz yat
artlarnn duraca ve yatrmlarda yavalama
olaca tahmin edilmektedir. Petrol ve doalgaza
dayal ekonomik sistemin deieceini ve bu
deiimin sadece ekonomileri deil uluslararas
ilikileri deitireceini sylemek kesinlikle abartl
bir iddia olmayacaktr.zetlemek gerekirse; 2010-2030 aras yeil
ekonomiye gei dnemi, 2030-2050 yeil
ekonomi sisteminin yerleecei dnem ve 2050
sonras yepyeni bir dnya dzeni dnemi olacaktr.
Dk karbonlu bu yeni dzenin gelimi lkeler
kadar gelimekte olan lkelere de rsatlar sunaca
dnlmelidir. Dier yandan; dnyann ekolojik
kapasitesi hesabna gre; gelimemi lkelerin
dnyaya entegre olma, modernleme srecinidnyay kirletmeden baarmalar gerekecektir.
20 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
Elektrikli Aralar
Hibrid/Dntrlen
Hibrid Aralar
Petrol
100 %
80 %
60 %
40 %
20 %
0 %
2007 2020 2030
205
250
200
150
100
50
0
OtomobilSatlar%
Gram/kilometre
125
90
CO2 younluu
Ulam Aralarnda Ynelim ve CO2 Emisyonu - IEA 2010
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
21/126
Genel Bak 21
Rekabetilik
SrdrlebilirGelime
Arz Gvenlii
PazarInterconnect (rans European Network)Avrupa Elektrik ve Gaz AAr&Ge
emiz Kmr, Karbon utma,Alternati Yaktlar
NkleerEnerji Verimlilii
Avrupa BirliiEntegre klim ve EnerjiPolitikas
Btncldengeli,entegre,karlkl,
glendirilmi.
Yenilenebilir EnerjiEnerji VerimliliiAr&GeNkleerEmisyon icareti
Uluslararas DiyalogAvrupa Petrol ve Doalgaz Stok YnetimiEnerji Depolama ve Raneri KapasitesieitlendirmeEnerji Verimlilii
Avrupa Birlii klim ve Enerji Politikas rekabetilik, srdrlebilirlik ve arz gvenlii eksenlerine zerine
inaa edilmitir. 3 eksenin ortak noktas enerji verimliliidir. Avrupa dzeyinde yaplan almalarda elde
edilen sonular aadaki direktier olarak kendini gstermektedir:
Binalarda enerji perormans direkti (EPBD),
Kojenerasyon - ikincil enerji direkti (CHP),
Enerji verimlilii iin eko-tasarm gerekleri ve rnleri direkti (EuP),
Enerji kullanm verimlilii ve enerji hizmetleri direkti (ESD),
Enerji rnleri vergilendirme direktii,
Kazanlar, buzdolaplar, klima, rn, aydnlatma ve dier cihazlar iin etiketleme ve standartlar direktii,
Energy Star ve os ekipmanlar iin etiketleme ve ynetmelikler direktii.
Enerji ve verimlilik aratrmalarna AB, Japonya ve ABD byk yatrmlar yapmakta ve standartlarn
gelitirilmesinde nc rol oynamaktadrlar. Bu standartlar dorultusunda hazrlanan direktilerin bu
lkelere rekabet avantaj salayaca gerektir. Bu direktier uygulandnda enerji tasarruu salanmakla
kalnmayacak ayn zamanda i pazarlara canllk gelecek ve yeni ihra rnleri gelitirilmi olacaktr.
Ar&Ge kapasitesi snrl, rekabeti, yeniliki irketleri zay olan, hazrlksz lkeler, pazarlarn hazrlkl
lke rnlerine amak zorunda kalacaklardr. Gelinen noktada enerji ve iklim ann gereklerini
yerine getirenlerin galip kacan syleyebiliriz. bn-i Haldunun sz bu balamda ok arpcdr:
Maluplarn iar galipleri taklit etmektir.
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
22/126
Amiral Colby Chestern hazrlad, BMM
tarandan 9 Nisan 1923 tarihinde onaylanan
demiryolu yapm ve yeralt kaynaklarnn
iletilmesi ile ilgili anlama Lozanda bata
Fransa olmak zere dier lkelerin muhalaeti
ile karlamam olsayd Standart Oil irketiKaradeniz kylarndan Musul-Kerkk-
Sleymaniye ve oradan Yumurtalka kadar
4.400 km demir yolu deyecek ve hattn
iki yannda 40 km alan iindeki tm yeralt
kaynaklarn 99 yllna iletme hakk elde
edecekti. Bugn benzer bir hat zerinde
enerjiyi dnya pazarlarna ulatrmak iin
Yumurtalk yeniden nem kazanyor. Fakat
Yumurtalk gecikti ve dnya ihtiya duyduuenerjiyi petrol-doalgaz seeneinin dnda
aramaya balam oldu. 1901 ylnda bir
Alman teknik ekibin hazrlad raporda
belirtildii gibi Osmanl topraklar tam bir
petrol glyd. Fakat Osmanl mparatorluu
petroln gelecek yzyla yn verecek g
olduunu anlamaktan olduka uzakt. Yava
yava geri ekilirken kaas o kadar karkt
ve kendiyle o kadar meguld ki gelecek
nedir? sorusuna verebilecei bir cevab yoktu.
Ayn soru bugn de geerlidir: gelecek
nedir? Bu soruyu cevaplamak iin bugn
her zamankinden daha azla btncl/
holistik bir dnce sistemine ihtiyacmz
vardr. rkiyeyi enerji ve iklim ana,
yani gelecee hazrlamak istiyorsak; bu
soruyu doru cevaplandrmamz gereklidir.
Enerjiyi nasl reteiz ve nasl kullanacaz?
ehirlerimizi, binalarmz, sektrlerimizi,
ynetim anlaymz ve en nemlisi dnce
sistemimizi nasl dntreceiz?
rkiyenin enerji talep art ile ilgili
senaryolar ve yenilenebilir enerji potansiyelini
gsteren grakler, byme hzlar ve enerji
ihtiyacn karlatran yaklamlar, tasarruimkanlarn ortaya koyan sunumlar,
koneranslarda anlatlanlar, medyada yazlan,
izilen ve konuulanlar lkemizin enerji
gndemine verdii nemi ortaya koyuyor.
Ancak bu almalara dikkatli bir gzle
bakldnda enerji ve enerji verimliliinin
lkemizin rekabeti gc zerindeki etkilerinin
yeterince anlalmad grlecektir. Rekabeti
gcmz arttrmak iin rakiplerimizin kimlerolduunu ve nasl bir gelecek iin altklarn
bilmek zorundayz. Gelimi lkelerin
yaklamlarn bilmek kadar, gelimekte
olan lkelerin bu yeni gereklik karsnda
aldklar/alabilecekleri pozisyonlar da anlamak
durumundayz. Yandaki enerji younluumuzu
ve son 10 yl d ticaret dengemizi gsteren
iki grak tm resmi zetlemektedir.
Srdrlemez bir otoraa kar karyayz.
Bu iki grak rkiyenin rekabeti gcnn
verimlilik ve inovasyon zerine kurulmadn
gstermektedir. rkiye; verimlilii arttran,
inovasyon kapasitesini ykselten, enerji ve
iklim odakl bir ekonomik-kltrel dnm
program hayata geirmelidir. Bu dnm
program; 2050-2100 ylllarna odaklanm
uzun soluklu bir alma olmaldr. Bu
almada; kamu ve zel sektr ibirliine ve
kresel ibirliklere ihtiya vardr...
Trkiye!
22 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
23/126
Genel Bak 23
Trkiye - Son 10 Yl D Ticaret Dengesi ve Enerji thalat : 2000-2009 yllar arasnda
yaplan toplam ihracat 706 Milyar USD, toplam ithalat 1.083 Milyar USD, hampetrol +
doalgaz + kmr ithalat 154 Milyar USD olmutur. (Motorin, Benzin, Fueloil hari) 377
Milyar USD olan d ticaret ann % 41i enerji ihtiyacndan kaynaklanmtr. 10 yllk
trend ihracat arttka enerji ithalatnn arttn gstermektedir. (Kaynak K, M)
1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
200
150
100
50
0
thalatMilyar USD
hracat Ham Petrol, Doalgaz ve Kmr thalat
Enerji Younluu: Gayri Sa Milli Hasla bana tketilen birincil enerji miktar iin
tm dnyada kullanlan bir gstergedir. rkiyenin kii bana enerji tketimi, OECD
ortalamasnn bete biri civarnda olmasna ramen rkiyenin enerji younluu, OECD
ortalamasnn zerindedir. Bu durum enerji verimlilii ilkelerine dikkat edilmediini
gstermekle birlikte enerji youn sektrler ile kalknmaya almamzn sonularn da
ortaya koymaktadr.
Enerji Younluu
EnerjiYounluu(TEP/1000$)
0 2 4 6 8 10
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
PolonyaMeksika
rkiyengiltereY. ZellandaKanadaspanyaFransaHollandaABDPortekiztalyasveAlmanyaJaponyasvire ve Danimarka
Kii Bana Enerji ketimi (EP/Kii) EE, OECD, IEA
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
24/126
Bir yandan sanayileme ve kentleme elektrik
talebini artrrken dier yandan tketici
kredileriyle desteklenen otomobil satlarpetrol talebini lkemizde arttrmaya devam
ediyor. rkiyede yk ve yolcu tamaclnn
%90dan azlasnn karayolu ile yaplmaktadr.
Giderek daha azla il doalgaz ile tanmakta
ve stma doalgaza dntrlmektedir.
Bymemize paralel enerji taleplerimiz
artmaya devam ediyor. Birok uzman; arz
gvenlii sorununu ve bamllklar ulusal
gvenlik balamnda deerlendirmektedir.Elbette; yerli enerji kaynaklarna sahip
olmak son derece nemli ve lke zenginliini
arttracak bir aktrdr. Ancak bugn gelimi
lkelerin byk bir blm enerji ihtiyacn
ithal etmektedir. rnein; Japonya enerji
bakmndan en akir lkelerin banda geldii
halde byk bir ekonomidir.
Japonyada petrol %99.6, doalgaz %96,4
oranlarnda ithal edilmektedir. Petrol
kaynaklarna uzak olduu halde Japonyada31 tane raneri vardr. Petro-kimya endstrisi
Japonyann tm sanayi kollarn destekleyen
ve lkenin rekabeti gcn artran bir
tasarmla inaa edilmitir. Petrole bu kadar
yakn olan lkemizde sadece 4 raneri ve 2
petro-kimya tesisi kurulabilmi olmas lke
perormansmz gstermektedir. Japonya
dnyada kurulu 438 nkleer santralin 55ine
sahiptir. Japonya youn enerji gerektirendemir-elik sektrnde rkiyenin yaklak
5 kat; 120 milyon ton mertebelerinde elik
retmektedir. ster Japonya ister Gney Kore
veya baka bir gelimi lkeyi incelediimizde
u gerei grmekteyiz. Ulusal sanayileme
politikalarn destekleyen kamu-zel ibirlii ile
yryen gl bir enerji sektr vardr.
24 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
a Kmr
Petrol
Hidrolik
Nkleer
Linyit
Doalgaz
Dier Yenilenebilir
250000
200000
150000
100000
50000
0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
binTon
PetrolEdeeri
Kaynaklar Baznda Genel Enerji Talebi, 2005-2020
Trkiye Temel Gstergeler malat Sanayi Sektrel Perormans
Kaynak: K, CMB, DP, IMF, SAD raporlarndan derlenmitir. 2003-2006
Nus ( Milyon Kii) 71
Dnya Nusuna Oran % 1,06
Gayri Sa Yurtii Hasla (Milyar USD) 730
Gelime Hz % (2003-2008 ortalama) %5
Dnya Haslas indeki Pay % 1,2
Dorudan Yabanc Sermaye Girii (Milyar USD) 12,3
Turizm Gelirleri (Milyar USD) 22
Cari lemler Dengesi / GSMH % - 2008 -5,7
Bte Dengesi / GSMH % - 2008 -8
Kresel Rekabet Edilebilirlik Sras - 2008 63
Elektronik ve HaberlemeAralar
1
Ana Metal Sanayi 2
Mobilya malat 3
Metalik Olmayan Mineraller 4
Plastik - Kauuk 5
Giyim Eyas 6
Kmr ve Rane Petrol 7
Aa ve Mantar 8
Tesktil 9
Motorlu Tatlar 10
EKB
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
25/126
Genel Bak 25
rkiyenin enerji politikalar rk sanayisini
ve sektrlerini destekleyecek biimde
tasarlanmaldr. Elimizdeki imkanlar unugstermektedir ki; ucuz enerjiye dayal
bir sanayileme politikas gdlmesi
mmkn deildir. Artk bir gerek daha
var ki; evreyi gz ard eden bir sanayileme
politikas istenilse de srdrlemez ayrca
srdrlmemelidir. Dk karbon
ekonomisi enerji ihtiyacn azaltmayacak,
enerji kaynaklarnn yapsn deitirecek
ve seragaz emisyon seviyesini drecekyaklamlara sahiptir. Doa ile savamadan
gelimenin yollarn aramak insanl yepyeni
ara-gerelerle tantracaktr. Elbette; elie,
petro-kimya trevlerine, cama, seramie olan
ihtiyalar devam edecektir. rkiye mevcut
endstrilerinde seragaz emisyonlarn kresel
standartlara ekmeye alrken bu
endstrilerin rekabeti gcn korumaldr.
Son yllarda artarak devam eden yenilenebilir
enerji yatrmlar ve nkleer yatrmlar
nem arzetmektedir. nk yeil elektriin
gcne nmzdeki dnemde ok dahaazla ihtiyacmz olacaktr. Kyoto sonras
dnemi; bizi verimli olmaya zorlayacak,
temiz enerji yatrmlarnn da artmasn
salayacak bir katalizr olarak grmek en
iyi yol olacaktr. Gelimi pazarlara ihracat
yapan bir rkiyenin baka ans yoktur.
Ancak lkemizde yeil ekonomi konusu henz
kavranabilmi bir konu deildir...
Enerji arz gvenliini salamak, enerji maliyetlerini rekabet edilebilir seviyeye
ekmek, enerji verimliliini arttrarak makro ekonomik dengeleri salamlatrmak
ve dk karbon ekonomisinin gereklerine gre utan uca yeniden yaplanmak
Trkiyenin nnde duran en nemli problemlerin banda geliyor.
Trkiye Sera Gaz Emisyonu
Enerji
Sanayi ProsesleriArazi Kullanm ve Ormanclk
Atk
arm
Toplam
258 Milyonon
27 Milyonon76 Milyonon
30 Milyonon
16 Milyonon
407 MilyonTon
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
26/126
26 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
Uygarlk kelimesinin artrd ilk anlam
insann tabiat ve iklim artlarna uyum saladktan
sonra gerekletirdii zihinsel aaliyetlerin
tmn aklmza getirir. Biraz daha dnrsek
uygarln pek ok tanmnn yannda insann
evresindeki canl cansz tm varlklarla uyum
ierisinde yaamasn gerekli klan artlarn
gerekletirilme amacnn insan olabilmenin
ortak paydas olduunu grrz. evre ve iklim
kelimelerinin modern yaamn en sk telauz
edilen kelimeleri haline gelmesi bu ortak paydann
artk deitiini, hatta negati bir say ve kesir
haline geldiini gstermektedir. Sanayi devrimi,endstriyel aaliyetlerin ilk haliyle artk devam
edemeyeceini bu negati kesre bakarak anlayan
devletler, enerji politikalarn deitirmek ve kendi
ulusal eylem planlarn oluturmak iin kurum
ve kamusal alanlarn verimliliini bu yeni bin
ylda hzl dntrme programlaryla artrmaya
almaktalar. Uluslararas iklim zirveleri ve
yeni enerji araylar; insan ve evre arasndaki
sk ilikileri en iyi biimde ortaya kartan ve
evrenin dokunulmazln gsteren anlamalardr.nsan bu noktaya getiren ve evrenin tehditlerini
hissederek hkmetleri uyaran bilimsel evreler,
srdrlebilir bir reah dzeyinin ekonomik
gelimelerin tesinde tketim toplumunun
alkanlklarnn deitirilmesi ile mmkn
olabileceini srarla iade etmekteler.
klim aratrma almalarna ayrlan dev bteler
bizi yaklaan tehditten elbette koruyamaz. Enerji
verimlilii ile gelinmesi hedeenen nokta ulusal
ekonomilerin kaynaklar verimli kullanmas deil,
daha ok evresel tehditlerin azaltlmasn ve
kontrol edilmesini amalayan, bylece uluslararas
antlamalarn nerdii kotalarn ykmllkleriniyerine getirebilmek, ayn zamanda evrenin
korunmas ve doal yaamn yeni bin yln ada
bir yaama biimi ve dnya gr olduuna katk
salayabilmektir. evreyle uyum iinde olabilmek,
yeni kentlerin sanayi sonras alaca planlamalarn
arlkl bireysel karlarn merkezi deil, evreyi
toplumsal istiade olanaklarnn ve reahn kendisi
yapabilmek amacn tamaktadr. Bu, yeni
bin ylda evre hareketlerinin ortak bir bilin
haline gelmesinde uluslarn hem ekonomilerinidntrebilecek yeni enerji olanaklarn
klim ve Gelecek
NSAN SSTEM
YERYZ SSTEM
icaret Sosyo-KtrelReerenslar
Sosyo-EkonomikGeliim
Kamu
eknoloji
Salk
Eitlik
Eitim
retim
ketimAlkanlklar
klim Deiimi
Deniz SeviyesindeYkselme
IsDeiimi
YaDeiimi
OlaandOlaylar
klim Srecini Tetikleyenler
SeraGazlar
AerosollarKonsantrasyon
Emisyon
Etkiler veSavunmaszlk
GdaGvenlii
Eko Sistem SuKaynaklar
nsanSal
Yerleimlerve oplum
Azaltma Adaptasyon
Nus
IPCC Synthesis Report 2007 - klim Deiimi etikleyiciler, etkiler ve geri dnler
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
27/126
klim ve Gelecek 27
aratrmak ayn zamanda geleneksel enerjinin
tkenen kaynaklarnn yerine geebilecek, daha
yksek teknolojilerin nclnde gerekleebilecek
yeni bir alandr.
evreyi ve evrecilii kresel bir eylem haline
getiren ne siyasi gr ve arkllklar ne de ekonomik
hareketlerdir. nsan bylesine kresel bir eylemin
iine iten gler yakn tarihimizden rendiklerimiz
deil, giderek ve hzla tkenen canl trleri ve
doal alanlarn tank olunan ve her an izlenebilen
ve ok ksa bir dnem iinde yok edilen zengin
eitlilik ve trleridir. Bu deiim ve tahribin ksa
tarihi, yeni enerji kaynaklar yaratmak pahasnaeda etmeyi gze aldmz doal zenginliklerimizin
yksek teknolojiler olmad takdirde giderek
daha ok yok edilmeye devam edileceinin de bir
gstergesidir. Sorunun bu ok uluslu boyutlarn
bir kenara braksak dahi, lkemizin mevcut snrl
enerji kaynaklarnn verimli kullanm yksek
teknolojilerin nclnde bir reorm hareketine
dnmedii takdirde evre tahribatnn nne
geilemeyeceini anlayabiliriz.
Enerji, dnebilen ve tekrar yenilenen ama
tkenmeyen kaynaklarn biyoktle veya osillemi
jeolojik oluumlarn dndaki terestrial veya yeryz
dhilindeki (gne, rzgr, dalga) kuvvetlerin
kendisinde bulur. Dnebilen enerji depo edilemez;
bununda nedeni yine onun dnebilme yeteneiyle
ilgilidir. nk atk madde brakmaz. Bylece
gezegenimizin yaklak 524 milyon kilometre kare
alanna yaylm bulunan bu enerji salnmlarnn
doru kullanlmas halinde yeryznn sadece7 milyon kilometre karesine yaylan kentler ve
yerleim alanlarnn btn enerjilerini karlamas
mmkndr. Bu haliyle bakldnda dahi uygarlk
kelimesinin artrd anlama ilave etmemiz
gereken dier unsur, evrecilik kelimesinin yannda
akll kentler ve enerji rehabilitasyonu olmaldr.
Bunlar yaplmad takdirde evreciliin sosyal ve
kltrel bir aktivite olmann dnda baka bir anlam
artrmas beklenemez. nsann yeryzndeki
varln ve yaamn anlamn sorgulayan btndnce ve elsee sistemlerinin hzla yaklaan iklim
deiiminin kontrol edilmedii, daha dorusu
kontrol edilemedii bir durumda nerebilecekleri
hibir zm mevcut deildir. Reahn artrlmasn
ngeren ekonomi politikalarnn ise iklim gibiterestrial bir gcn meydana getirecei kayplar
hesaplamadan planlar yapmasnn varabilecei
mantksal dzey, siyasi dnce ve grleri
evreleyen geni bir parantezin dnda zaten var
olamaz.
klim deiiminin bykl ve hz tehdit edici
boyutlara henz ulamamtr. Bu gnk scaklk
art gemi dnemlerde de meydana geldi. Ama
iklim deiimine kar kanlarn bilerek ihmalettikleri en nemli unsur hi phesiz udur: klim
dinamikleri ve terestrial enerji arasnda her zaman
bir korelasyon ve uyum mevcut olmutur. Bu uyum,
iklim graklerinde grlen buzul alar ve snma
dnemleri arasndaki periyodik dnglerdir. Bu
uyum son iki milyon yldan beri hi deimedi.
Bunun nedeni yeryznn iklim hassasiyetleri
ve enerjisi arasndaki dnmlerin skaler
byklklerin dna kmasn engelleyen biyoser
arasnda kalan enerjinin korunmasdr. Ksaca,dardan iklim hassasiyetleri zerinde son iki milyon
yldan sanayi ana kadar gelen sre ierisinde bir
bask olumamtr. Gnmze gelince son elli
ylda iklim zerinde meydana gelen basknn son
iki milyon ylda olumadn grrz. Konunun
bu kadar nemli olduunu bir kez kavradktan
sonra srdrlebilir enerji politikalarnn siyaset
st politikalar haline gelmesinin vaktinin geldiini
kabul etmeliyiz. Daha scak yaz aylar, ani iklim
deiimleri ve kuraklk, byk orman yangnlar,tropikal hastalklar, kasrga ve seller ve bunlara
bal gelien saysz ekonomik kayplar. nsan
varlnn nasl gerek bir tehdit altnda olduunu
tam olarak bilemiyoruz. Ancak gelecekte meydana
gelebilecek hesaplanabilir kayplarn reah retimle
aklamaya alan eski dncelerin sonunun
geldiini ak biimde ilan ettiini grebildiimiz
an, yeni bin ylda evrenin ekonomik deerinin
hesaplanamayacan, bylece ona uyum
salayabilmenin ise tek bana dev bir ekonomikdeer yaratacan anlam olacaz.
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
28/126
01-02 Mays 2010 / Kartepe
Ortak Akl oplantlar
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
29/126
Enerji verimlilii ile alakal nemli bir balk ad altnda toplanm bulunmaktayz. Bu deiimiynetebilmek yalnzca kamunun halledebilecei ve organize edebilecei bir i deildir. Ayn zamandatoplumun her sahasnda her boyutunda ve her sektrnde bunun mutlaka yorulmas gerekmektedir.
Bu bir kltrdr. Bu kltr kazanmamz gerekmektedir.
Elimizdeki veriler u anda pek i ac deil ancak rkiye, zellikle bu lkenin idare edilmesi adna iradekoyan hkmet; enerji verimlilii ile alakal almalar yaplmas ve bunun ynetilmesi zerine almalaryrtlmesi gerektiinin arkndadr.
Burada sivil inisiyatierin ve sivil toplum rgtlerinin bulunmas son derece nemlidir. keticilerin,reticilerin, siyasi iradenin, hkmetlerin ve politika koyucularn beraber olduu bir ortamda ancakbu tr problemler zlebilmektedir. oplumda bu kltrn yerlemesi ve yetimesi iin irade koyacakkiiler buradadr. O yzden doru bir ekiple, doru bir ie, doru bir bala balam bulunmaktayz.Bunun hangi usuller ve hangi metotlarla sonuca ulaaca ile alakal bugn ve yarn konumalar
yaplacaktr. Bunlarn sonularn mutlaka kamunun alp uygulamaya koyabilecei biimde hassasiyetletakip ettiimizi bilmenizi isterim.
Taner Yldz - Enerji ve abii Kaynaklar Bakan
Sabrla her attmz admn
doru olduunu bilerek verimlilik
yoluna devam etmemiz lazm. Her
yl lmleme yaparak getiimiz
yldan %1 daha verimliyiz %10 daha
verimliyiz, %40 daha verimliyiz
diyebileceimiz noktalar mutlaka
yakalayabiliyor olmamz lazm.
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
30/126
30 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
Uluslararas Enerji Ajansnn son olarak Fransada yapt ve katldmz toplantda yle bireksiklik hissedildi: Bildiiniz gibi 1973te zellikle petrol krizi ile beraber kurulan Uluslararas Enerji
Ajans yaklak 28 akti lkeyle beraber almaktadr. Ama bunlarn ierisinde, sonraki bymeyi
salayabilecek, bymenin %80ini karlayacak olan Hindistan, in ve Rusya bu toplulukta yoktu. Yani
tketimin daha azla olduu bir ortamdan temsilcileri yoktu. Bu sebeple Uluslararas Enerji Forumu
46 tane lke ile kurulmutur. Bizim de kurucu ye olarak bulunduumuz toplantya ye lkeler;
hkmet temsilcileri, hkmet bakanlar, devlet bakanlar ve enerji bakanlar seviyesinde katlmlardr.
nk bu gerekten topluca binilen bir gemidir. Bu problem, tketim ve retim noktalaryla beraber
zlmedii takdirde sonucu her ikisine de yaramayacaktr. Enerji sektr byle bir sektrdr. nk
enerji kalemleri enerji verimliliiyle beraber srekli tketici iin yksek, retici iin dk yat konsepti
demektir. Bu bir paradokstur. Bu durum yle bir makul noktay bulabilmek zorundadr ki hem reticileroradan elde ettikleri tasarruar yeni yatrmlarda kullanabilecek ve arz gvenlii ile ilgili tehditleri
bertara edebilecek, hem de tketiciler kendileri iin makul olan bir yat seviyesini yakalayabilecektir.
Bilindii zere dnyada yaplan tm yatrmlar, ister tarie yoluyla ister baka bir metotla olsun,
tketicinin cebinden nanse edilen yatrmlardr. O yzden hem bu deiimi ynetmek hem de doru
tehisler koyabilmek asndan son derece nemlidir.
Dnyadaki petrol, doalgaz ve kmr kaynaklarnn enerjideki bymeyi salayan yenilenebilir
kaynaklara oran bildiiniz gibi %16lar, %18leri geememektedir. Kresel krizden en azla yenilenebilir
enerji kaynaklar ile alakal artlar etkilenmitir. 2008in sonu ve 2009un tamamyla alakal %38lik bir
klme olmutur. O sebeple birbirinden ayrlmaz birok sektrn bulumak zorunda olduu bir enerjisektrndeki ynetimden bahsetmekteyiz.
Btn retim kaynaklarn harekete geirmek iin yaptnz ilemler aslnda enerji verimlilii ile
ilgili yapacanz ilemlerden daha kolay deildir. Bir aratrmacmzn gzel bir sz vardr hemen
yakn aataki yere en yakn olan seviyedeki meyveyi toplamaktr enerji verimlilii. Bu deiimin
topluma bir kltr olarak yerlemesi gerekmektedir. O yzden bu toplantlarn nemi ok byktr.
Yaplan almalar ok nemli ve gerekli ama tek bana yeterli deildir. O yzden bunun sivil toplum
inisiyatieri ile yaplmasnn ve bir kltr olarak yerlemesinin byk bir nemi vardr.
Avrupada verimlilikte ileri gitmi lkelerde, Japonya gibi lkeler de dhil olmak zere Gayri Sa Yurtii
Haslasnda 1 birim bana harcadnz enerji miktar hala drlmeye allmaktadr. Yani 1000dolarlk bir Gayri Sa Yurtii Hsla elde edebilmek iin harcadnz primer enerji kaynaklarnn miktar
srekli drlmeye allmakta. Malzeme biriminin gelimesi ve teknolojinin gelimesi ve birok art
kalemlerle beraber bunlar daha da ilerletilmektedir.
rkiyenin doru bir karar verdiini, hedenin doru bir nokta olduunu, politikalar, stratejiler ve
problemlerin tespiti konusunda herhangi bir sorunun olmadn ama almann bununla bitmediini
hepimiz bilmekteyiz. unu bilmenizi zellikle isterim ki: Siyasi irade bu konuda zerine den ne
varsa yannzda ve sonuna kadar da bunu destekleyecektir. nk her bir yeni retim kaynann
oluturulmas iin sar ettiimiz btn abalar buradan elde edilebilecek kazanmlardan ok daha azla
deildir. Bunun iin hepinizin gayretlerine imdiden teekkr ediyorum.Taner Yldz - Enerji ve abii Kaynaklar Bakan
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
31/126
Erkan Grkan / Tevem cra Kurulu BakanVerimlilik konusunu masaya yatrdmzda bu iin ok bilinmeyenli bir
denklem olduu sonucuna vardk. Bu dnya ekonomik dzeninin bir
moddan baka bir moda gemesi demek. rkiye ekonomisinin bu yeni
gereklere hazrlkl olmas hayati bir mesele olarak karmzda duruyor.
nmzde kritik 10+10 yl var. Bu yllar yapsal dzenlemelerden, yeni bir
giriimcilik modeline, yetkin aratrmaclara ve yarmac bir kltr edinmeye
kadar ok boyutlu bir dnm zerine kaa yormamz bizlere icbar etti. Bu
dnm yapamazsak ne olur? Daha dorusu yle sylemek lazm. Gl
bir lke ve millet olmak bu dnm gerekletirmemize bal...
Ortak Akl Toplantlar 31
Pro. Dr. Murat Kasmolu / Aratrma Ekibi Bakan
Bugn enerjilerimizi ve aklmz birletirmeye ihtiyacmz var. Burada ve tm
aratrmada ortak akl gelitirebilmemiz iin metotlarmzn olmas lazm.
Gelecek Reeransllk: Gelecei nasl gryoruz ve grmek istiyoruz, lkeolarak, irketler olarak ve insanlar olarak nerede olmak istiyoruz.
Holistik/Btncl Yaklam: Ele aldmz konuyu tm boyutlaryla masaya
yatrmal ve gz ard edilen tm deikenleri denklemin iine koymalyz.
Payda Beklentileri: Enerji sanayiciden, hane halkna herkesi ilgilendiren
geni bir etki alanna sahiptir. m paydalarn beklentilerini dikkate almalyz.
Rekabeti stnlk: lkemizin rekabeti stnlne katk salayacak bir
yaklam benimsemeli ve kresel rekabeti dikkate almalyz.
Bilimsel/Uygulanabilir: Yaplan tm almalar bilimsel tabana oturmal ve
uygulama sahas dnlerek tasarlanmaldr.
mer Turhan / Proje Lideri
Son dnemde enerji konusunda bir ok alma yapld, rapor hazrland.
altaylar dzenlendi, koneranslar tertip edildi. neriler yapld. Fakat bu
nerilerin nasl gerekleecei konusu ounlukla akta kald. rkiye Enerji
Verimlilii Meclisi; bu nemli abalar derleyen, toplayan kapsaml ve uzun
soluklu bir uygulama projesi gelitirilmesinin yararl olaca kansna vard...
rkiye enerji ve iklim ana uygun, verimlilik odakl bir dnce sistemine
sahip olmal. Adm adm gerekletirilmesi ve sonularnn izlenmesi gerekeneylemlerin planlanmasna ve koordinasyonuna ihtiya var. Bu proje ancak
kamu, zel sektr ve SKlarn ibirlii ile gerekletirilebilir. EVEM bu
ibirlii ve koordinasyonu tesis etmeye alyor...
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
32/126
32 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
Pro. Dr. Volkan Ediger / zmir Ekonomi niversitesiimdi eendim dnyaya global olarak baktmz zaman ilk bata odunla enerjitketimi balam daha sonra odundan kmre kmrden de petrole enteresan
bir sre yaanm. u anda iinde bulunduumuz a doal gaz a olarak
nitelemek mmkn. Bu nitelemeyi yapaken dnyadaki btn enerji basketi-
enerji miksi dediimiz enerji karm alrz ve iindeki hakim olan enerjinin
trnn yzdesini alrz. Bildiiniz gibi petroln %si giderek dmekte doal
gazn %si artmakta. Burada ok kritik olan nokta : bizim hubbert erisi
dediimiz zaman iinde retim miktarlarna gre izdiimiz bir eri. Bu eri
dnyada srda bir yerden balyor sonra baka bir noktada zirve yaptktan sonra
tekrar aa doru dmeye balyor. Kmrn bu Hubbert erisini izersek
1913 ylnda dnya kmr retiminin maksimum dzeye eritiini 1913
ylndan sonrada aa doru inmekte olduunu gryoruz. Sonra kmrn
yerini petrol ikame ediyor ve oran giderek artmaya balyor. Bir ok uzman
2010-20 arasnda petroln zirve yapaca konusunda hemkir. Buna Peak
Oil- Petrol Zirvesi teorisi de deniyor. Bu zirveyi yaptktan sonra petrol retimi
yava yava azalacak. Yerini doalgaz alacak. Bu zirve ok nemli. nk gei
dnemleri dnyada yle kolay kolay alan dnemler deil. 1913 ylndan 1945
ylna kadar olanlar bir hatrlarsak 2 byk dnya sava ile kar karya kalnd.
Milyonlarca insan ld. Kmr sistemli Byk Britanya mparatorluununegemenliindeki sistemin, ABD egemenliindeki petrol hakimiyetli bir sisteme
dnmesi asla kolay olmamtr. Bunu unun iin anlatyorum: dnya u
anda bir gei dneminin sonu iinde. Petrol ekonomisinin bitmekte olduu
yerine doalgaz ekonomisinin gemekte olduu bir sre. Bu srete tabii
kolay olmayacak. Geri bunun kmrden petrole gei dnemindeki gibi zor
olmayacan biliyoruz. nk petrol ve doalgaz birbiriyle asosiye iki doal
kaynaktr. Bunlar ayn yntemlerle aranr, ayn yntemlerle iletilir ve birbirine
ok benzerler. Uzmanlar bundan daha sonraki dnemin dk karbon-sr
emisyon, hidrojen arlkl bir dnem olacana hemkirler. Birok uzmandoal gaz gei dnemi yakt olarak grmekte dnemimi sr emisyonlu bir
aa ara gei dnemi olarak nitelendirmekte. Buna dk karbon ekonomisi
devrimi diyorlar. Yani iinde bulunduumuz konjonktr dnya olarak ok
byk bir ekonomik devrimin yaand dnem. Bu dnemin ekonomik
temellerin dayand sistemin deiecei bir dnem olaca phesiz. rnein
size birtane ipucunu vereyim. ABD de ilk dea bir proesr hemde yenilenebilir
enerji konusunda bir proesr enerji bakan yapld. ABDnin yine milyarlarca
dolar hidrojen ve yenilenebilir alternati yaktlara, AR-GE almalarna para
ve zaman harcadn yine ayn kapsamda dnebilirsiniz. rkiyeninde bu
devrime hazrlkl olmasnda byk yarar var. rkiye bunu idrak etmeli bence.
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
33/126
Ortak Akl Toplantlar 33
Dnyada neler olup bittiini bilmeli ve kendisini ok iyi konumlandrarak stratejilerini izmeli. rnein
biz kmr an yaklak 130 yl kardk. Dnyadaki ilk kmr retimi 1776da James Wattn buharl
makinasn icat ettikten sonra hzlanan endstri devriminde yaplmasna ramen Osmanldaki ilk kmr
retimi 1848 ylnda Zonguldakta gereklemitir. Bu kadar yl bir cihan imparatorluu birok lkeden ok
daha byk avantajlara sahip olmasna ramen kmr retimini bir asr gecikmeyle gerekleti. lk petrol
kuyusu1859 ylnda ABDnin Pennsylvania eyaletinde almtr. rkiyede ilk petrol ise 1948de Ramanda
keedilmitir. Yani grdnz gibi yine bir asrlk bir kayp sz konusudur. Bunu unun iin zellikle
vurgulamak isterim. Bu ii asla basit bir enerji oyunu, basit bir petrol kmr cevheri gibi alglamamak
bunun dnyadaki ok ciddi bir rvolsyon olduunu alglamak ve rkiyenin bu yeni dnem iin baz
avantajlar olduunuda bilerek davranmak ve inallah en byk dileimiz hepimizinde katksyla bu seerki
a karmamak bandan yakalamak. Bunun iin devlete ok byk grev dyor, bu iin alt yapsnhazrlamak, kanunlarn kurallarn ortaya koymak, yatrm iklimini iyiletirmek, zel sektrn yapamayaca
alt yapy; jeolejik haritalar, yol, enterconnecte sistemlerini hazrlamak. zel sektrn de klasik mantndan
syrlp eski paradigmalarn krp, yeni an nemini kavrayarak kendilerini yeniden pozisyonlandrmak ve
daha atlmc birazda risk almaya ynelik alma yapmasnda yarar var. Yeni a yenilenebilir evre dostu bir
a olacak ise, rkiye AB srecinde cora konumu itibari ile yenilenebilir kaynaklarda nc konumuna
geebilir. abii zel sektrn yenilenebilir teknolojilere hakim olmas art ile. rkiyede verimlilik neden
nemli? rkiyenin birincil enerji art hz ortalama %5civarndadr. rkiyeni GSMH art hz da %5dir.
Kalknmakta olan lkelerde GSMH art hz ile enerji tketim hz ayndr. Kalknm lkeler gibi bizim de
GSMH art hzmzn enerji art hzndan daha azla olmas beklenir. Bunu salayacak olan ciddi bir yapsaldeiikliklerdir ve verimliliktir. 1950 ylndan sonra rkiyede %5 orannda enerji tketimi artarken yerli
kaynaklarda retimimiz %2.7 civarnda artt. Aradaki ak giderek byd Yerli kaynak retimi 1998 ylnda
zirve yaptktan sonra aa dt, sonra 74milyon ton petrol edeeri ithalatla yaklak 40-50 milyar dolar
enerji ithal eden bir lke olduk. Bu a kapamann 2 yolu var. retimi arttr, tketimi dr. PAOnun,
Knin yatrmlar var. Dier yol enerji verimlilii. 1.000 dolara GSMH iin harcadmz enerjiyi yani
enerji younluumuzu drmemiz art. Enerji verimlilii ile enerji tasarruunu kartrmayalm. Sadece
tketimdeki verimlilik deil, enerjinin retimi, iletimi, datm, ranaj upstream, midstream ve downstream
olarak bldmz sektrlerin tamamnda ve tm ekonomide, devlet iradesinin brokrasisinin zel sektrn
ileyiinin tepeden trnaa revize edilerek, dediim gibi eski paradigmalar bir taraa atarak yeni sistemlerle
enerji verimliliini maksimuma karmak lazm.
Enerji verimlilii, tketilen enerji miktarnn, retimdeki miktar ve kaliteyi drmeden, ekonomik kalknmayve sosyal reah engellemeden en aza indirilmesidir. Daha geni bir biimde enerji verimlilii; gaz, buhar, s,hava ve elektrikteki enerji kayplarn nlemek, eitli atklarn geri kazanm ve deerlendirilmesi veya ileriteknoloji ile retimi drmeden enerji talebini azaltmas, daha verimli enerji kaynaklar, gelimi endstriyelsreler, enerji geri kazanmlar gibi etkinlii artrc nlemlerin btndr.
Enerji Verimlilii Nedir?
BilgiNotu
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
34/126
34 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
Enerji sektrnde ncelikler
Kaynak: Iconomy Enerji Verimlilii ncelikler Alg Aratrmas
Gvenilirlilik ve kesintisizlikYerli kaynak kullanmnn arttrlmas
evresel ve dsal maliyetler
Yatrmc iin kazanl-tketici iin denebilir bir iyatlama
Yatrm ortamnda iyileme ve dzenlemeler
nsan kayna ve ynetim kalitesi
eknolojik yeterlilik ve inovasyon
97
94
78
48
39
42
23
Anket
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
35/126
reim ve Verimlilik 35
retim ve Verimlilik
rkiye birincil enerji kaynaklarnn %64n ithal ediyor. Petroln %91ini, doalgazn %97sini,
kmrn ise %20si ithal. Bu durum rkiye iin byk bir maliyet oluturuyor. Bu maliyeti aa
ekmek; enerji younluunu drmenin yan sra enerji sektrnn verimli almasna bal. Bir
enerji yatrmnn projelendirilmesinden retime geene kadar tm yatrm evrelerinde, retime
baladktan sonra bakm aaliyetlerinden i srelerinin ynetimine kadar tm iletme srelerinde
verimlilik odakl allmaldr. Bugn enerji sektrnde verimlilik kamu ve zel sektrn birarada
almasyla mmkndr. rkiye ortalama % 5 byyor ve buna paralel olarak % 5 enerji ihtiyac
artyor. Bu ihtiyac yerli kaynaklar ve verimli teknolojilerle karlamak ncelikli iimiz olmaldr. Yaplan
hesaplara gre yllk ekonomik potansiyelimiz hidrolik 127.381 GWh, rzgar 53.000 MWh kurulu g,
jeotermal ise 31.500 MWh oduu tahmin edilmektedir. te yandan kmr potansiyelinin harekete
geirilmesi zellikle evresel adan verimli termik teknolojileri ile mmkn olacaktr. Enerji sektrnn
ulusal stratejik hede 432 Milyar kWh olarak tahmin edilen yerli kaynaklara dayal bir sektr kurmak
olmaldr. Bu potansiyeli harekete geirmek ve dier sektrlerle apraz ilikiler gelitirerek yerli kaynaklar
daha etkin kullanmak birincil hedemiz olmaldr.
Enerji retiminde verimlilii; gvenilirlilik ve kesintisizlik, birincil enerji
kaynaklarnda yerli orannn arttrlmas, retimdeki birincil kaynak kayplarnn
en az olduu, yatrmc iin kazanl -tketici iin denebilir bir yat yaps,
evresel ve dsal maliyetlerin minimize edilmesi, sektr alanlarnn i ve gelir
tatminine ulamas ve teknolojik yeterlilii ve yksek inovasyon kapasitesi ve
sektrn ynetim kalitesinde iyileme olarak alglamalyz.
zet
01-02 Mays 2010 / Kartepe
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
36/126
36 TEVEM - Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu / 2010
Enerji retim Sektr Deer Zinciri
Enerji retiminin genel deer zinciri incelendiinde, temel enerji kaynann (osil, nkleer ve
yenilenebilir) on arkl dala ayrld ve her bir daln kendi alt sektrn oluturduu grlmektedir.
Zincirin I. ve II. halkasn kaynaklar, III. halkasn iletim sistemleri; son halkasn ise ktlar (rnler)
oluturmaktadr. Son halka; petrokimya rnleri, elektrik enerjisi, snma ve tama onksiyonlar eklinde
tezahr etmektedir. Fosil yaktlardan kmr ve doalgaz, dorudan snma arac olarak kullanlmakla
birlikte termik santraller vastas ile elektrik enerjisine dntrlmektedir. Petrolden ise, petrokimya
tesisi ve raineriler vastas ile sanayi ve tamada istiade edilmektedir. Nkleer kaynaklar ancak santraller
yolu ile elektrik enerjisine dntrlmektedir Yenilenebilir enerji kaynaklarndan ise elektrik enerjisi
retilmekle birlikte biyoktle ve jeotermalden snma amal yararlanlmaktadr.
Uranyum &Toryum
Termik Santral
Petrokimyarnleri
Elektrik Sanayi
Isnma
Tama
Petrol Termik Santrali
Hidroelektrik Santrali
Biyoktle Termik Santrali
Nkleer Santral
Tarmsal Raneri
FosilKaynaklar
Nkleer
Biyoktle
Petrol
Doalgaz
Kmr
Petrokimya
Deniz Santrali
Jeotermal Termik Santrali
Kmr Termik Santrali
Gne Paneli & Gne Pilleri
Rzgar Santralleri
EnerjiKaynaklar
YenilenebilirEnerji
Kaynaklar
PetrolRanerisi
Hidrolik
Jeotermal
Gne
Rzgar
Dalga
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
37/126
Enerji Gvenliirkiyenin en byk d ticaret orta Rusyadr.
Rusya ile 2009 rakamlaryla ithalat 19,7milyar dolar ihracat ve 6,4 milyar dolardr.
thalat kalemlerimizin banda ise doalgaz ve
petrol gelmektedir. BC ve Nabucco projeleri
kaynaklar eitlemeyi hedelemektedir.
Bu projeler; sadece rkiye iin deil AB
iin de nem tamaktadr. Arlkl olarak
enerji bamlln d politika seeneklerini
daraltacan kabul edilmekte ve enerji arz
gvenlii ulusal gvenlikle ilikilendirilmektedir.
Bu kan dorudur ancak sadece rkiyeye has
bir problem deildir. Burada can alc bir soru
vardr; elektrik ve stma iin yerli kaynaklar
en hzl biimde nasl devreye alabilir ve bu
bamll haetebiliriz? lkemizde enerji arz
gvenliinin salanmas iin, enerji kaynaklar
hakknda mevcut kapasiteler daha da ayrntl
incelenmeli ve geri dn en iyi olan projelere
yatrm yaplmaldr. Bu yeni yatrmlarla enerji
gvenliini salamaya alrken teknolojibamllna neden olunmamaldr. Yabanc
sermaye girii tevik edilmeli ancak kaynak
transerine neden olmayan bir kurgu ile
yatrmclar oyuna dahil edilmelidir.
Yerli Kaynaklar432 milyar kWh/yl elektrik retim kapasitesi
tahmin edilen yerli kaynaklarmzla yaklak
80 milyar kWh elektrik retiyoruz. Rzgar,
hidrolik, jeotermal, atk, biyoktle ve kmr-
linyit. Bu kaynaklarn tamamnda gideceimiz
ok mesae var. nmzdeki 20 yl ve sonraki
20 ylda elektriin ve hidrojenin ulam
dahil tm alanlarda daha azla kullanacangrlmektedir. Dolaysyla yerli kayna
sadece yenilenebilir kaynaklar ve kmr olarak
artk gremeyiz. Gelecein kaynaklarn,
teknolojilerini de yerli kaynaklar olarak kabul
etmeli ve nans ve insan kaynaklarn da hesaba
katmalyz. Son yllarda arama aaliyetlerinde
nemli atlmlar yapld. Ama dikkat edilmeli ki;
osil kaynaklara yaplan arama yatrm tutarlar
kadar gelecein kaynaklarnn gelitirilmesine de
kaynak ayrlmal. Ancak bu anlayla gelecein
yarna katlabiliriz. stelik gelecekte enerji
retiminin arttrlmas kadar verimlilik ve
evreye de odaklanmak durumdayz...
reim ve Verimlilik 37
%64 thal / %36 Yerli Kaynak
Doalgaz %32(%97si thal)
Hidrolik %9Petrol %31(%93 thal)
Kmr %20(%20si thal)
Dier %8
Trkiye Birincil Enerji Kaynaklar
%49Kamu/ %51 zel
Trkiye Elektrik retimi
Doalgaz %48,4
thal Kmr%6,3
Sv Yakt %5,2
Yerli Kmr%22,7
Hidrolik %16,7
RES veDier% 0,7
8/6/2019 Trkiye Enerji ve Enerji Verimlilii almalar Raporu
38/126
Yatrm Ortam ve GiriimcilikDnya Bankasnn, 183 lkenin i ve yatrm
ortamnn uygunluu asndan kyasland
ve Yatrm Ortam raporunda rkiye son
10 ylda ortalama olarak 60-70. sralar arasnda
yer almaktadr. Yatrm Ortamn yiletirme
Koordinasyon Kurulu bata brokratik ve idari
engellerin kaldrlmas, kamu-zel ibirliinin
ve giriimciliin gelitirilmesi gibi bir ok
balkta tavsiye kararlar almtr. Raporda:
Maliyet Bazl Otomatik Fiyatlama, Kaynaklarneitlendirilmesi, Dereglasyon ve zelletirme
Srecinin Devamn da erecek ekilde Enerji
Sektr Reormlarna Hz Kazandrlmas
nerilmektedir. Enerji sektr tm dnyada
kamu ve zel sektr ibirliinin youn olduu
sektrlerin banda gelmektedir. Sektrdeki
serbestleme olgusunun; hem kamu kesimi
hem de zel sektr tarandan iselletirilmesi
zaman alaca