-
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 3026
AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1978
TRK SYASAL HAYATI
YazarlarDr. Nurflen GRBOA (nite 1)
Prof.Dr. Ahmet DEMREL (nite 2, 3)Dr. zen lgen ADADA (nite 4)
Dr. Sezgi DURGUN (nite 5)Do.Dr. Yksel TAfiKIN (nite 6)
Yrd.Do.Dr. smet AKA (nite 7)Yrd.Do.Dr. Murat KORALTRK (nite
8)
EditrlerProf.Dr. Ahmet DEMRELDo.Dr. Sleyman SZEN
ANADOLU NVERSTES
-
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine
aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn
haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik,
elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde
oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval
system, or transmittedin any form or by any means mechanical,
electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim TasarmclarYrd.Do.Dr. Alper Altunay
Yrd.Do.Dr. Nuran ztrk Baflpnar
Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm DanflmanlarEmine KoyuncuHatice alflkan
Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr
Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Siyasal Hayat
ISBN 978-975-06-1685-3
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 110.000 adet
baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013
-
indekilernsz
............................................................................................................
vii
II. Meflrutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal
Yaflam(1908-1923)...............................................................................
2
TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MEfiRUTYETN LANI..............
3II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin
Kuruluflu........... 3Hrriyetin lan ve Seimler
........................................................................
531 Mart syan ve II. Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi
........................... 61909-1913 Dnemi Siyasal Yaflam
..............................................................
6TTHAT VE TERAKK KTDARI VE MPARATORLUUN SONU ........... 7Babli
Baskn ve ttihat ve Terakki ktidar
............................................. 7Trklk deolojisinin
Ykselifli
............................................................... 8I.
Dnya Savafl ve Osmanl mparatorluunun Sonu
.............................. 9YEREL DRENfi HAREKETLER VE
MERKEZLEfiME (1918-1920)............. 10Mondros Mtarekesi ve Yerel
Direnifl Hareketlerinin Douflu ................. 10Mustafa Kemal
Pafla ve Yerel Direnifl Hareketlerinin Merkezleflmesi ..... 12Son
Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun flgali
................................. 14BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET
LfiKLER ........................... 15TBMMnin Kuruluflu ve Rejimin
Temelleri ................................................. 15Sevr
Antlaflmas ve Londra Konferans
....................................................... 17A-RMH
Grubunun Kuruluflu ve Muhalefet
................................................ 17kinci Grupun
Kuruluflu, Program ve Faaliyetleri
.................................... 18LOZAN BARIfi GRfiMELER VE
1923 SEMLER ................................. 20Saltanatn Kaldrlmas
ve Lozan Barfl Antlaflmas .....................................
20Halk Frkasnn Kurulufl Hazrlklar
..........................................................
22Seimler ve Muhalefetin Tasfiyesi
...............................................................
22zet................................................................................................................
23Kendimizi
Snayalm......................................................................................
25Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 26Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
26Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
27
Tek Partili Dnem (1923-1946)
............................................. 28ATATRK DNEMNDEK
SYASAL GELfiMELER ................................... 29Halk
Frkasnn Kuruluflu
.............................................................................
29Cumhuriyetin lan
.......................................................................................
30Halifeliin Kaldrlmas
................................................................................
31Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluflu
......................................... 33fieyh Sait Ayaklanmas
ve Takrir-i Skn Kanunu......................................
34fiark stiklal Mahkemesi: TpCFnin Kapatlmas ve Gazeteciler Davas
.... 35zmir Suikast ve Muhalefetin Sonu
............................................................
36Cumhuriyet Halk Frkasnn kinci Kurultay ve Nutuk
............................ 38Tek Parti Ynetiminde Geici
Yumuflama: Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluflu
.......................................................................................
39lkedeki Btn rgtlerin CHF Bnyesinde Btnleflmesi
..................... 41Parti-Devlet
Btnleflmesi.............................................................................
43Atatrk-nn atflmas, Celal Bayarn Baflbakanl, Atatrkn lm
...........................................................................................................
43NN DNEM VE OK PARTL HAYATA GEfi ...............................
44nn Dnemi
..............................................................................................
44Savafln Bitmesinden Sonraki Siyasi Geliflmeler ve Tek Parti
Dneminin Sonu
..............................................................................................................
44iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Drtl Takrir
..................................... 45Demokrat Partinin
Kuruluflu.........................................................................
47
indek i ler iii
1. NTE
2. NTE
-
Tek Parti Dneminin Sonu: 1946 Seimi
................................................... 48SEMLER VE
REFORMLAR..........................................................................
48Tek Parti Dneminde Seimler ve Milletvekilliinin nemi veya
nemsizlii
....................................................................................................
48Kemalist Reformlar
........................................................................................
49zet
...............................................................................................................
53Kendimizi Snayalm
.....................................................................................
56Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 57Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
57Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
58
ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler,
Seimler...................... 60GEfi DNEM VE DEMOKRAT PART KTDARI
(1946-1960) .............. 61Demokrasinin lk Yllar
..............................................................................
61DP ktidarnn kinci Evresi
.........................................................................
63Siyasette Gerginliin Artmas
......................................................................
6427 MAYIS ASKER YNETM
....................................................................
66Sivil Ynetime Geifl Sreci
........................................................................
68K DARBE ARASINDA TRKYE (1961-1980)
.......................................... 701980DEN BUGNE TRKYE
....................................................................
76Seim Sistemlerinin Yaratt Orantszlklar, Parti Sistemi ve Semen
Tercihlerindeki Deiflimler
............................................................
85zet................................................................................................................
87Kendimizi Snayalm
....................................................................................
90Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 91Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
92Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
94
Trk Siyasal Yaflamnda Anayasal Geifller
.......................... 96GRfi
.............................................................................................................
97OSMANLI DEVLETNDE ANAYASACILIK HAREKETLER
........................ 97lk Anayasal Nitelikte Belgeler
.....................................................................
97
Sened-i ttifak
.........................................................................................
97Tanzimat Dnemi
..................................................................................
98lk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi)
......................................................... 981909
Deifliklikleri
.................................................................................
101
1921 ANAYASASI (TEfiKLAT-I ESASYE KANUNU)
................................. 1011924 ANAYASASI
.........................................................................................
1031961 ANAYASASI
.........................................................................................
104Temel Hak ve zgrlkler Alan
................................................................
105ktidarn Paylaflm ve flleyifli
......................................................................
105Anayasann stnlnn Korunmas
....................................................... 106Anayasa
Deifliklikleri
.................................................................................
1061982 ANAYASASI
.........................................................................................
107Anayasa
Deifliklikleri...................................................................................
108
1987-1993-1995-1999
Deifliklikleri........................................................
1082001 Deifliklikleri (6. Deifliklik: RG.17.10.2001, 7.
Deifliklik:RG.01.12.2001)...................................................................
1092002 Deifliklii (8. Deifliklik: RG.31.12.2002)
.................................... 1102004 Deifliklii
......................................................................................
1112007 Deifliklikleri (13. Deifliklik: RG.18.05.2007, 14.
Deifliklik:RG.16.06.2007, 15. Deifliklik:
RG.16.10.2007)...................................... 1112008
Deifliklii (16. Deifliklik: RG.23.02.3008)
.................................. 1122010 Deifliklii (17.
Deifliklik: RG.13.05.2010) ..................................
1122011 Deifliklii ( 18. Deifliklik: RG.29.03.2011)
................................. 113
zet
...............................................................................................................
115Kendimizi Snayalm
.....................................................................................
116
indek i leriv
3. NTE
4. NTE
-
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 117Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
117Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
118
deolojik eflitlenmeler ve Toplumsal Hareketler ..............
120GRfi
..............................................................................................................
121OSMANLI MRASI: 19. YZYIL DEOLOJLERNN ORTAYA IKIfiI ........
121Milliyetilik.....................................................................................................
121Osmanlclk
...................................................................................................
122Panislamizm...................................................................................................
122Trklk.......................................................................................................
122Turanclk
.......................................................................................................
122CUMHURYET DNEM: RESM DEOLOJNN NfiASI
............................. 123Kemalizm
.......................................................................................................
123ANADOLUCULUK
.........................................................................................
125Mavi Anadoluculuk
.......................................................................................
125slamc Anadoluculuk
...................................................................................
125Trk Anadoluculuk
...................................................................................
125BATICILIK, ADAfiLAfiMA VE
MODERNZM...........................................
126MUHAFAZAKRLIK
......................................................................................
127Kltrel
Muhafazakrlk................................................................................
128slamc Muhafazakrlk
.................................................................................
128Milliyeti Muhafazakrlk
..............................................................................
128SYASAL SLAM
.............................................................................................
129SOL VE SOSYALZM
.....................................................................................
130LBERALZM...................................................................................................
132TOPLUMSAL CNSYET VE
FEMNZM........................................................
133zet................................................................................................................
135Kendimizi
Snayalm......................................................................................
137Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 138Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
138Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
139
Din, Devlet,
Laiklik..........................................................
........ 140GRfi
..............................................................................................................
141Temel Kavramlar
...........................................................................................
141OSMANLIDAN DEVREDEN MRAS
.............................................................
142TEK PART DNEMNDEN DEMOKRAT PARTYE DN DEVLET LfiKLER (1923-1950)
................................................................................
143DP DNEM VE 27 MAYIS SRECNDE DN DEVLET LfiKLER (1950-1965)
...................................................................................................
147SLAM OLUfiUMLARLA LGL BR SINIFLANDIRMA DENEMES.............
149Nakflibendilik, Kadirilik, Sleymanclk, Nurculuk ve Kollar
................... 151Nurculuun
Kollar........................................................................................
1531965-1980 ARASI DNEMDE DN DEVLET LfiKLER
............................ 154Alevilerle lgili Tartflmalar
............................................................................
1561980-1997 ARASI DNEMDE DN DEVLET LfiKLER
............................. 157Refah Partisinin Ykselifli
............................................................................
158Baflrts Meselesi
.......................................................................................
1581997 SONRASI DNEMDE DN DEVLET LfiKLER
................................
160zet................................................................................................................
163Kendimizi
Snayalm......................................................................................
166Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 167Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
167Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
168
indek i ler v
5. NTE
6. NTE
-
Trkiyede Ordu-Siyaset liflkisi
............................................. 170GRfi: ANALZ EREVES
..........................................................................
171TARHSEL ARKA PLAN
.................................................................................
17227 MAYIS 1960 DARBES
.............................................................................
172Demokrat Parti Dnemi: Darbeye Giden
Sre.......................................... 172Darbenin
Gerekleflme Sreci, Nedenleri ve MBKnin Yaps ...................
175Asker Rejimin Politikalar: Sosyal-Mill Gvenlik Devletinin nflas
......... 17612 MART 1971 MUHTIRASI
..........................................................................
178Muhtra ncesi Kriz Dinamikleri
.................................................................
179Darbeci Klikler Aras Mcadele ve Muhtrann
erii................................ 18012 Mart Ara Rejiminin
craatlar....................................................................
18112 EYLL 1980 ASKER
DARBES................................................................
18312 Eyll ncesi Organik
Kriz.......................................................................
183Darbenin ve Asker Rejimin rgtlenmesi
.................................................. 18412 Eyll
Rejiminin Devlet, Toplum, Ekonomi nflas
.................................. 1851990LAR VE NEOLBERAL MLL
GVENLK DEVLET ............................ 187Siyasal Hegemonya
Krizi
..............................................................................
187Krt Sorunu ve Mill Gvenlik Devleti
........................................................ 188
Siyasal slamclk ve 28 fiubat 1997 Asker
Mdahalesi........................ 189AKP DNEM
................................................................................................
190AKPnin Hegemonya
Projesi.........................................................................
190AKP Dneminde Sivilleflme Reformlar
.......................................................
191zet................................................................................................................
194Kendimizi
Snayalm......................................................................................
195Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 196Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
196Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
198
II. Meflrutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin
Evrimi
........................................................................
200
II. MEfiRUTYET DNEM
...........................................................................
201Meflrutiyet Liberalizmi
...................................................................................
201Meflrutiyet Liberalizminin Sonu
...................................................................
202Mill ktisadn Kapsam ve Kavramsal
erevesi......................................... 203ERKEN CUMHURYET
DNEM
.................................................................
205mparatorluktan Cumhuriyete Mill ktisatta Sreklilik
............................ 2051923 zmir ktisat Kongresi
.........................................................................
2061930larda Devletilik Tartflmalar
...............................................................
208Birinci Befl Yllk Sanayi Plan
.....................................................................
210OK PARTL SSTEM
..................................................................................
210kinci Dnya Savafl Ertesi Devletiliin
Tasfiyesi....................................... 2101948 Trkiye
ktisat
Kongresi.......................................................................
212Devletiliin DP Liberalizmine Evrimi
.........................................................
213Keynesyen Dflncenin lk zleri
.................................................................
214PLANLAMA DNEM
....................................................................................
214DP Liberalizminin Sonular, DPTnin Kuruluflu ve Planlamann
Yeniden Ykselifli
........................................................................................
214Birinci Befl Yllk Kalknma Plan
................................................................
215Toplumsal Muhalefetin Ykselifli TP ve Yn Hareketi
............................. 216NEOLBERALZMN
YKSELfi....................................................................
216Keynesten Friedman izgisine Geifl
......................................................... 21624
Ocak Liberalizmi ve Sonular
................................................................
217Dervifl Program ve Sonras
.........................................................................
219zet
...............................................................................................................
220Kendimizi Snayalm
.....................................................................................
222Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 223Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
223Yararlanlan
Kaynaklar..................................................................................
224
indek i lervi
8. NTE
7. NTE
-
nsz
Trkiyede siyasal hayatn ana tartflma konular olan anayasa, hukuk
devleti,
parlamenter sistem, siyasal partiler, seim, siyasal ideolojiler,
ordu-siyaset iliflkisi,
laiklik, milli iktisat, devletilik, liberal ekonomi gibi bir
dizi mesele Osmanl m-
paratorluunun son yzylndan bugne uzanan bir zaman dilimi iinde
flekillen-
mifltir. Trk siyasal hayatnn siyasal, dflnsel, kurumsal ve
iktisadi dinamiklerini
sz konusu meseleleri tarihsel geliflimleri iinde deerlendirmeden
anlamak ola-
nakl deildir. Trk Siyasal Hayat kitabnn ana eksenini, sz konusu
meseleleri
ve tartflmalar 19. yzyl sonlarndan gnmze uzanan bir zaman dilimi
iinde
flekillendiren temel siyasal, ideolojik ve iktisadi srelerle,
kurumsal yaplar ve si-
yasal aktrler oluflturmaktadr.
Uzaktan retim tekniine gre hazrlanan Trk Siyasal Hayat kitab bu
alan-
da lisans dzeyinde ele alnmas gereken temel konular tematik ve
kronolojik bir
yntemle tartflmaktadr. Trk siyasal hayatna iliflkin bir tarihsel
dnemlendirme
eflitli siyasal kurumlar, aktrler ve sreler arasndaki kopufllar
kadar sreklilik-
leri de gz nne serecektir. ttihat ve Terakki idaresi ve II.
Meflrutiyet dnemi,
Cumhuriyete geifl ve tek parti idaresi, Demokrat Parti yllar,
askeri darbeler ve
toplumsal mcadelelerle flekillenen 1960-1980 dnemi ve son olarak
1980 darbe-
sinden bugne uzanan dnem, Trk Siyasal Hayat kitabnn ana tarihsel
alt d-
nemlerini oluflturmaktadr. Trkiyede siyasal hayat bir dizi isel,
blgesel ve k-
resel sreler ve aktrlerin karfllkl etkileflimi ile hzl bir
deiflim geirmektedir.
Sz konusu deiflimi kavramsallafltrmak ve tarihsel srelerle
iliflkilendirmek iin
yeni yaklaflmlar ve deerlendirmeler gerekmektedir. Kitapta bu
yaklaflmlar da
dikkate alnarak, Trk siyasal hayatnn temel kurumlar, aktrleri ve
sreleri in-
celenmektedir.
Trk Siyasal Hayat kitabnn ortaya kmasnda birok deerli kiflinin
katks
olmufltur. nite yazarlar baflta olmak zere, Uzaktan retim Tasarm
Birimi yet-
kililerine ve Ak retim Fakltesi dizgi ekibine teflekkr
ederim.
Editr
Prof.Dr. Ahmet DEMREL
nsz vii
-
Bu niteyi tamamladktan sonra;ttihat ve Terakki Cemiyetinin
oluflumunu, Meflrutiyetin ilann ve oulcu si-yasal yaflamn
kuruluflunu zetleyebilecek, ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek parti
iktidarnn kuruluflunu ve Osmanlc-lktan Trkle geiflin nedenlerini
aklayabilecek, Mill Mcadele Dneminde yerel direnifllerin
rgtlenmesini, Karakol Cemi-yeti ile Mustafa Kemal Pafla arasndaki
iktidar mcadelesini ve direniflinmerkezleflmesini
deerlendirebilecek, Birinci Mecliste rejimin temellerini atan
yasama faaliyetlerini ve meclis iin-deki iktidar muhalefet
iliflkilerini ifade edebilecek,Saltanatn kaldrlmas, Lozan
Konferans, 1923 seimleri ve meclis ii muhale-fetin tasfiyesi
srelerini aklayabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
indekiler
II. Meflrutiyet ttihat ve Terakki Cemiyeti Trklk Yerel Direnifl
Hareketleri
Birinci Meclis Birinci Grup ve kinci Grup Lozan Barfl Antlaflmas
1923 Seimleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
N
N
N
N
N
Trk Siyasal Hayat
TTHAT VE TERAKK CEMYET VEII. MEfiRUTYETN LANI
TTHAT VE TERAKK KTDARI VEMPARATORLUUN SONU
YEREL DRENfi HAREKETLER VEMERKEZLEfiME (1918-1920)
BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LfiKLER
LOZAN BARIfi GRfiMELER VE1923 SEMLER
1TRK SYASAL HAYATI
II. MeflrutiyettenCumhuriyete TrkiyedeSiyasal Yaflam
(1908-1923)
-
TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MEfiRUTYETNLANI
II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki
CemiyetininKurulufluOsmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-i
Esasiyi 1876 ylnda ilan eden veilk Mebusan Meclisini 1877de aan II.
Abdlhamit, Osmanl-Rus Harbini ne s-rerek, 1878de nce meclisi kapatt
ardndan da anayasay askya ald. II. Abdlha-mit, ok dinli ve ok
milletli bir imparatorlukta anayasa ve meclisin lkeyi para-layp
datacana inanmflt. Tanzimat ve Abdlhamit Dnemlerinde alan yk-sek
okullardan mezun olan asker ve sivil brokrasiden eflitli gruplar
ise impara-torluun toprak btnlnn salanmas ve farkl etnik ve din
topluluklarn bir-likte yaflama iradesi gstermesi iin anayasann
yeniden yrrle konulmas veyaplacak seimlerle meclisin yeniden almasn
istiyorlard. Bu amalarla bir ara-ya gelen bir grup Askeri Tbbiye
Mektebi rencisi, 1889 ylnda ttihad- OsmanCemiyeti adyla gizli bir
rgt kurdular. Cemiyet hzla yksek okul rencileri vememurlar arasnda
yayld. rgtn fark edilmesiyle beraber yelerin bir ksm tu-tukland,
bir ksm da Avrupa lkelerine kat. yelerin 1895 ylnda, Ahmet RzaBeyin
liderliinde Pariste oluflan bir muhalif grupla temas kurmas
sonucunda Ce-miyet, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald.
Cemiyetin amac II. Abdlhamiti tahttan indirmek ve anayasay
yeniden getir-mekti. Cemiyet, eflitli Avrupa baflkentlerinde ve
imparatorluun dfl dnyayla ilifl-kileri youn ticaret merkezlerinde
rgtlendi. Avrupada Jn Trkler adyla anlanAbdlhamit karflt bu
hareketin iinden farkl fikirler ortaya kt. Osmanl ttihatve Terakki
Cemiyeti iinde Ahmet Rzann bafln ektii Paris merkezli grup,
im-paratorluun kurtuluflu iin gl merkeziyeti bir idare biimini ve
korumac eko-nomi modeline dayanan mill iktisat politikasn
benimsedi. Mizanc Muratn lider-liindeki Cenevre grubu ise daha
slamc bir izgideydi ve II. Abdlhamitin Erme-ni politikasn
destekliyordu. II. Abdlhamitin reform srecinde kendisine yardm-c
olmas iin stanbula davetini kabul eden Mizanc Murat, ksa srede
hareketiindeki etkisini yitirdi. Cemiyetin iindeki nc grup ise
Prens Sabahattin lider-liinde toplanmflt. Prens Sabahattin, siyasal
alanda ademimerkeziyeti/federalistbir ynetimi, iktisadi alanda ise
zel teflebbs savunuyordu.
II. MeflrutiyettenCumhuriyete Trkiyede
Siyasal Yaflam (1908-1923)
-
1902 ylnda dzenlenen Osmanl Liberalleri Kongresine Jn Trk
gruplarnnyan sra Ermeni, Bulgar ve Rum rgtleriyle Arnavut ve Yahudi
temsilciler de ka-tld. Kongreye katlan gruplar, imparatorluk iinde
yaflayan tm etnik ve din un-surlarn anayasal ve parlamenter bir
siyasal dzen iinde eflitliini savunan Osman-lclk ideolojisini
paylaflyorlard. Ancak Ahmet Rza ve Prens Sabahattin
gruplararasndaki farklar Kongrede keskinleflti. Cemiyetin bir sre
sonra ikiye blnme-siyle Ahmet Rza, ttihat ve Terakki Cemiyetini,
Prens Sabahattin ise nce Osman-l Liberalleri Cemiyetini, 1906da da
Teflebbs- fiahs ve Adem-i Merkeziyet Cemi-yetini kurdu.
Jn Trk muhalefeti Avrupa baflkentlerinde skflmfl bir fikir
hareketine dn-flrken Edirnede posta memuruyken Selanike srlen
Mehmet Talat Bey ve arka-dafllar 1906 ylnda Selanikte Osmanl
Hrriyet Cemiyetini kurdular. Cemiyetin onkurucusundan yedisi asker,
ise sivildi. Cemiyet, arlkla memur ve subaylarnoluflturduu yeni
yelerin katlmyla Makedonya blgesinin eflitli flehirlerine ya-yld.
Ahmet Rza grubunun merkeziyeti ve milliyeti fikirlerini kendilerine
yaknbulan Cemiyet yeleri, 1907 ylnda Ahmet Rza grubuyla birleflerek
ttihat ve Te-rakki Cemiyeti (TC) adn ald. Bu birleflmeden sonra
rgtn Paris merkezi dahaok bir fikir hareketi olarak kalrken Selanik
merkez devrimi gereklefltiren asleylemci g oldu.
TCnin Selanikte tutunmasnn nedenlerinden biri, flehrin 18.
yzyldan beriOsmanl mparatorluunun nde gelen ticaret merkezlerinden
biri olmasyd. Can-l bir ticaret ve kltr hayatnn bulunduu Selanik
flehri, Yahudi, Rum, Bulgar veTrklerden oluflan kozmopolit bir
nfusa sahipti. Okullaflma orannn yksek ol-duu Selanikte tm
topluluklar kendi okullar, gazeteleri ve entelektel evreleri-ne
sahiptiler. TCnin ekirdeini oluflturan kadrolar byle bir eitim ve
kltr or-tamnda yetiflmifl, imparatorluun geleceini meflrutiyet
dzeninde gren kiflilerdi.TCnin Selanikte en yakn mttefikleri Yahudi
cemaatiydi. Selanik Yahudileri, Ma-kedonyada ykselen milliyeti
hareketler karflsnda Osmanl idaresinin srmesinibir gvence olarak
gryorlard. Bu nedenle TCnin faaliyetlerini siyasi, ekonomikve
entelektel dzeylerde destekliyorlard. TC yelerinin de mason
localaryla ya-kn iliflkileri vard.
TCnin ksa srede Makedonyada yaylmasnn en nemli nedenlerinden
biriblgenin Yunan, Bulgar, Makedon ve Srp milliyetiliklerinin
merkez olmasyd.Blgede yaflayan Mslman Trk topluluklarn ykselen
milliyeti hareketler kar-flsnda kendilerini tehdit altnda
hissetmeleri, TCnin Makedonyada rgtlenme-sini hzlandrd. TC, ksa
srede II. Abdlhamit idaresinden hoflnut olmayan as-ker ve kk
memurlar arasnda yayld. zellikle Edirnedeki 2. ve Makedon-yadaki 3.
Ordu birlikleri hareketin arlk merkezni oluflturdular. Makedonya
s-lahat gerei buradaki jandarma teflkilatna dahil edilen Avrupal
subaylarn refahdzeyi ve davranfllarndan dolay bir ksm mektepli
subay onurlarn krlmfl his-settiler. Makedonya sorunu ve dier
milliyetiliklerle bilenen subaylar ve burada-ki modern eitim
kurumlarndan yetiflme memur ve brokratlar, TC ats
altndargtlendiler.
TCnin rgtlenme modeli ve eylem biimi, Makedonyadaki milliyeti
hare-ketlerden byk lde etkilendi. Balkan milliyeti hareketleri
iinde komitaclkdenilen ete tipi rgtlenmeler yaygnd. TCye katlan ok
sayda subay Balkanmilliyeti eteleriyle mcadele etmiflti. TCnin
eylemcilii de Makedonyadaki e-teci milliyeti kalkflmalar ve
atflmalar iinde flekillendi. TC ksa srede Abdlha-mit ynetiminden
hoflnutsuz asker ve kk memurlarn arlkl olduu paramili-
4 Trk Siyasal Hayat
-
51. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
ter bir rgtlenmeye dnflt. rgtn iflleyifline asker disiplin ve
gizlilik hakim-di. rgtn karar merkezni Merkez-i Umumi adnda bir
ekirdek kadro olufltu-ruyordu. rgt, devletin varln korumay her
fleyin zerinde tutuyordu. Bafllcakayglar Osmanl Devletinin bamszln
ve toprak btnln korumakt. Bunedenle kendilerini vatansever olarak
gryorlard. Fransz Devriminin eflitlik,kardefllik, zgrlk
sloganlarndan etkilenmekle birlikte, rgtn ideolojisi alttanalta
geliflen bir Trk milliyetiliiydi.
ttihat ve Terakki Cemiyetinin Makedonyada tutunma nedenleri
nelerdir?
Hrriyetin lan ve Seimler TCnin amac yeterince glendiinde
stanbula giderek II. Abdlhamiti devir-mek ve meflrutiyeti ilan
etmekti. 1908 ylnn Haziran ve Temmuz aylarndaki ge-liflmeler
beklenen frsat dourdu. 9 ve 10 Haziranda ngiltere kral VII. Edward
veRus ar II. Nikolas arasnda gerekleflen ve gndeminde Makedonya iin
bir re-form paketi bulunan Reval grflmeleri nedeniyle durum ok
gergindi. ou TCyesi hemen harekete geilmezse grflmenin Makedonyann
kaybyla sonula-nacana inanyordu. Ayn gnlerde hkmet TCnin yer alt
faaliyetlerini keflfet-meye ve rgt kertmeye ok yaklaflmflt.
TC, bu koflullar altnda harekete gemeye karar verdi. Binbafl
Enverin ve Ko-laas Arnavut Niyazi Beyin Haziran sonlarnda gen
subaylardan ve gnll sivil-lerden oluflan silahl eteleriyle dalara
kmas, hareketi ak bir isyana dnfltr-d. Yeni etelerin katlmasyla
Makedonya dalarndaki isyan byd. syan bas-trmak zere Makedonyaya
gnderilen taburlarn bir ksm TC saflarna geerkenbir ksm da ldrld.
TC, Mslman halk arasnda propaganda yaparken biryandan da eflitli
flehirlerde gsteriler gereklefltirdi. Anayasann ilan iin
sarayatelgraf yadran TC, talepleri karfllanmazsa baflkente
yryecekleri tehdidindebulundu. TCnin Manastr flubesi sarayn cevabn
beklemeden, 23 Temmuz 1908deanayasann yeniden yrrle girdiini ilan
etti. syan bastramayacan anlayanII. Abdlhamit, 24 Temmuzda stanbul
gazetelerinde anayasay yrrle koydu-unu ve meclisi yeniden aacan
duyurdu.
Hrriyetin lan olarak adlandrlan bu olay, zellikle Rumeli
vilayetleri ve s-tanbulda byk coflkuyla karflland. Mslman,
Hristiyan, Yahudi gruplar ortakgsterilerle meflrutiyete geifli
kutladlar. Hrriyet, Msavat (Eflitlik), Uhuvvet (Kar-defllik) ve
Adalet, yeni dzenin sloganlar oldu. Rumeli kentlerinde TCnin
devri-mi gereklefltirdii bilinse de imparatorluun birok yerinde bu
deiflimin II. Ab-dulhamitin ltufuyla gereklefltii sanlyordu. TC,
meflrutiyetin ilann duyurmakve kendi roln gstermek iin byk kentlere
bafllarnda ttihat subaylarn ol-duu heyetler gnderdi.
ttihatlar devrimi gereklefltiren g olmasna ramen, II. Abdlhamiti
tahttanindirecek gveni henz kendilerinde bulamamfllard. ou yirmili
yafllarn sonu,otuzlu yafllarn baflnda olan ttihatlar, devlet
idaresi iin gen ve tecrbesizdiler.ttihatlar, kdem ve yafln
otoritenin nemli paras olduu bir siyasal kltrde,hkmeti dorudan
idare etmek yerine Sadrazam Sait Paflaya, ardndan da yinetecrbeli
bir devlet adam olan Kbrsl Kamil Paflaya braktlar. Ancak hkmetle-ri
dflardan kontrol etmeye devam ettiler.
Anayasann ilanndan sonra yaplmas gereken ilk ifl Mebusan Meclisi
seim-leriydi. lk kez kinci Meflrutiyet Dneminde Osmanl toplumu ok
partili siya-sal hayata geiyordu. 1877den kalma bir seim yasas
tasla TCnin basksyla
N N
1
Kolaas, Osmanlordusunda yzbafl ilebinbafl arasnda yer alanbir
rtbe.
-
6 Trk Siyasal Hayat
yrrle sokuldu ve seim hazrlklarna baflland. Anayasada Meclis-i
Umu-mi ad verilen genel meclis iki kanattan olufluyordu. Birinci
kanad padiflahnatad yelerden oluflan Heyet-i yan, ikinci kanad ise
semenlerin oylary-la seilmifl milletvekillerinden oluflan Heyet-i
Mebusan oluflturuyordu. Heyet-i yan yeleri padiflah tarafndan
atanrken, Heyet-i Mebusan yeleri halk tara-fndan seiliyordu.
1908 seimleri Trkiye tarihinin ilk ok partili seimleri oldu.
Seimlere TC vePrens Sabahattinin fikirlerine dayanan Ahrar Frkas
katld. Mebus listelerindeRum, Ermeni, Arnavut, Slav, Arap, Krt,
Musevi gibi bafllca etnik ve din unsurla-rn mebus adaylar da yer
aldlar. Seimleri ezici ounlukla TC kazand. AhrarFrkas ise meclise
yalnzca bir mebus gnderebildi. Seimlerle ifl baflna gelenmeclis,
Trk, Arap, Arnavut, Krt, Rum, Ermeni, Bulgar, Srp, Ulah ve
Musevilerinyer ald toplam 281 mebustan olufluyordu. Meclis,
imparatorluun kozmopolityapsn yanstan, temsil gc yksek bir
bileflime sahipti. kinci Meflrutiyetin ilkparlamentosu 17 Aralk
1908de, kalabalk bir halk kitlesinin sevin
gsterileriyleSultanahmetteki Darlfnun binasnda topland.
31 Mart syan ve II. Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi Seimlerden
sonra TC iki muhalefet grubuyla mcadele etti. Bu gruplardan
birin-cisi Prens Sabahattinin fikirlerine dayanan Ahrar Frkasyd.
Ahrar Frkas seimyenilgisinden sonra basn yoluyla muhalefetini
fliddetlendirdi ve ttihatlar des-tekleyen gazetelerin yant
vermesiyle siyasal ortam gerildi. Muhalif bir
gazetecininvurulmasndan sonra TC aleyhine gsteriler bafllad. kinci
muhalefet grubu ise altdzeyde ulemadan ve tarikat fleyhlerinden
oluflan muhafazakr evrelerden geldi.Nakflibend fleyhi dervifl
Vahdetnin Volkan gazetesi evresinde ve ttihad- Mu-hammedi Cemiyeti
altnda rgtlenen bu grup fleriat dzeni lehinde
gsterilerebafllad.
12 Nisan 1909 tarihinde stanbuldaki baz asker birliklerin ani
bir biimdeayaklanmas zerine, eski takvime gre 31 Mart syan olarak
adlandrlan ayaklan-ma bafllad. stanbuldaki Makedonya taburlar
subaylar esir alnd. ok saydamedrese rencisi ve softa meclis binasna
yrd. Ertesi gn bir ksm asker veulemann da isyanclara katlmasyla
isyan kitlesel bir boyut kazand. syanclarnszcleri baz bakanlarn
azledilmesi, ttihat subaylarn srgne gnderilmesi,meclisin ttihat
baflkan Ahmet Rzann grevinden alnmas, baz ttihat
millet-vekillerinin stanbuldan uzaklafltrlmas, fleriatn geri
getirilmesi ve isyanc asker-ler iin genel af talebinde bulundular.
Hkmet, isyan yatfltrmak iin taleplerinbir ksmn yerine getirdi.
Kentteki ttihat av nedeniyle, nde gelen ttihatlarnbir ksm sakland,
bir ksm da stanbuldan kat. Ayaklanmay Ahrar Frkas veyksek dzeydeki
ulema knad. II. Abdlhamit ise isyanclar aka knamadgibi destek de
vermedi.
TC, isyan meflrutiyet devrimini hedef alan karfl devrimci bir
kalkflma olarakgrd. TC stanbuldaki gcn yitirse de doduu Makedonyada
hl glyd.Makedonyadaki 3. Ordu birlikleriyle gnlllerden oluflan
Hareket Ordusu, Mah-mut fievket Pafla komutasnda stanbula girdi. 24
Nisanda kenti iflgal eden Hare-ket Ordusu isyan bastrd. 27 Nisanda
ise II. Abdlhamit isyana destek verdii ge-rekesiyle tahttan
indirildi ve yerine kk kardefli Mehmet Reflat Efendi padiflahilan
edildi.
Semenler: 1908seimlerinde oy vermek iinerkek olmak, 25
yaflnagelmifl olmak ve az ok vergidemek gerekiyordu. Seimsistemi
iki dereceli ve basitounlua dayalyd. Bunagre nce mntehib-i evvelad
verilen birincisemenler, mntehib-i sndenilen ikinci
semenleriseeceklerdi. kincisemenler ise Heyet-iMebusana
girecekmebuslar seeceklerdi. Buseim sistemi 1946 ylnakadar Trkiyede
siyasalhayat ynlendirmeye devametti.
-
1909-1913 Dnemi Siyasal Yaflam 31 Mart syanndan ksa bir sre
sonra oulcu siyasal yaflama geri dnld. Budnemin en nemli
zelliklerinden biri eflitli snfsal, etnik, dinsel, entelektel
vemesleki gruplarn dernekler, siyasal partiler, meslek rgtleri ve
dergiler etrafndargtlenmeleridir. Meflrutiyetin ilanndan sonra
canlanan basn hayat zgr birtartflma ortam yaratt. Kadnlar, ifliler
gibi toplumsal gruplar ilk defa rgtl birflekilde eflitlik ve hak
taleplerinde bulundular. Osmanl Mebusan Meclisi 1909-1913yllar
arasnda Kanun-i Esaside yapt bir dizi deifliklikle meclisin ve
hkmetinyetkilerini padiflahn yetkilerine karfl glendirerek anayasal
parlamenter dzenipekifltirdi.
Bu dnemde ordunun siyasetteki yeri nemli bir tartflma konusu
oldu. TCninasker yelerinin ou kk rtbeli subaylardan olufluyordu. Bu
subaylarn TCiinde nemli konumlarda olmas ordu iindeki disiplini ve
hiyerarfliyi bozuyordu.31 Mart syann bastran Mahmut fievket Pafla,
TCli subaylarn orduyla siyasetarasnda tercih yapmalar iin bask
yapt. Buna ramen ordu mensuplarnn siya-setteki arl devam etti.
TCnin meclisteki parti kanadyla iliflkileri de sorunluy-du. TC,
1908 yl kongresinde bir parti olmaya karar vermesine ramen parti
hi-bir zaman Cemiyetin yerini almad. Gerek iktidar Cemiyetin genel
merkezninelinde kald.
31 Mart syan sonrasnda sinen muhalefet izleyen dnemde yeniden
toparlan-d. Farkl eilimleri temsil eden bir dizi yeni parti
kuruldu. Bu partilerin bir ksmliberal kanatta yer alan, bir ksm da
TCnin laiklik ve milliyetilik eilimlerindenrahatsz olan gruplarn
kurduu partilerdi. Ayn dnemde sosyalist kanatta da birparti
kuruldu. TCye karfl canlanan liberal ve muhafazakr muhalefet, 21
Kasm1911 tarihinde Hrriyet ve tilaf Frkas ad altnda birleflti. TCye
muhalif olma d-flnda ortak ynleri ok az olan bu gruplar ksa srede
etkin bir g oldular.
TC, glenen muhalefet karflsnda meclis zerindeki hkimiyetini
yitirme kay-gsna dflerek meclisin feshini salad. 1912 ylnda yaplan
yeni seimler, TCninbask yollarna baflvurarak kendi adaylarn
setirmesi nedeniyle Sopal Seimlerolarak anld. Seimlerde TCnin bask
yoluyla mecliste ezici bir stnlk salama-s yeni meclisin
meflruiyetini tartflmaya at. Miralay Sadkn nclnde bir grupsubayn
oluflturduu Halskar Zabitan Grubu darbe tehdidinde bulunarak,
TCdestekli hkmetin istifasn istedi. Basklara dayanamayan Sait Pafla
hkmeti is-tifa ederek yerini Gazi Ahmet Muhtar Pafla hkmetine
brakt. Byk Kabine ola-rak anlan yeni hkmet, TC karfltlarndan
olufluyordu. 1912 ylnda bafllayan Bal-kan Savafllar nedeniyle
istifa eden bu hkmetin yerine, Kamil Pafla idaresinde yi-ne TC
karflt olan bir hkmet kuruldu.
TTHAT VE TERAKK KTDARI VEMPARATORLUUN SONU
Babli Baskn ve ttihat ve Terakki ktidar Devrimin ilan edildii
ilk gnlerde yeni rejimin toprak kayplarn durduracainanc, Avusturya
Macaristann 1876da iflgal ettii Bosna Herseki ilhak
etmesi,Bulgaristann, 1878de zerk vilayet olarak kurulan Dou Rumeli
ile Giritin deYunanistanla birleflmesiyle sarsld. 1910 ylnda patlak
veren Arnavut isyan veYemen isyan, 1911 ylnda talya ile yaplan
Trablusgarp Savafln, Osmanl Dev-leti asndan ar sonular yaratan
Balkan Savafllar izledi.
71. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
-
8 Trk Siyasal Hayat
Karadan 8 Ekim 1912de Osmanl Devletine savafl ilan etmesi ve
Srbistan,Bulgaristan, Yunanistann da katlmasyla Balkan Savafllar
bafllad. Byk bir ye-nilgi alan Osmanl Devleti, 3 Aralkta ateflkesi
kabul etti. Bulgarlar atalcaya ka-dar gelmifl, Edirneyi
kuflatmfllard. Hkmetin Edirnenin kaybna yol aacak birbarfl
antlaflmas imzalamas ihtimali ttihatlar harekete geirdi. 23 Ocak
1913tearalarnda Enver, Talat ve Cemal Beyler de olmak zere ttihat
bir grup subay Ba-bliye yrd. Toplant hlindeki kabineyi basan
ttihatlar, Sadrazam Kamil Pa-flay istifaya zorladklar gibi, Harbiye
Nazr Nazm Paflay ldrdler. Siyasal tari-he Babli Baskn olarak geen
bu darbe, TCnin siyasal iktidarn pekifltirmesinisalad. Ocak 1913
darbesinden sonra TC, i siyasete tamamen hakim oldu.
Darbenin hemen ardndan Balkan devletleri yeniden saldrya
getiler. 26Martta Edirne Bulgaristann eline geti. 10 Haziran 1913te
imzalanan LondraAntlaflmasyla Osmanl Devleti Midye-Enez hattnn
batsnda kalan tm Balkantopraklarn kaybetti. Bulgaristann kazand
topraklar karflsnda dier BalkanDevletlerinin Bulgaristana
saldrmasyla savafln ikinci evresi bafllad. ttihatlarbu frsat
deerlendirdiler ve Enver Bey ynetiminde Edirneye girerek flehri
ge-ri almay baflardlar.
Babli darbesinden sonra sadrazamla getirilen Mahmut fievket
Paflann 11Haziran 1913te Hrriyet ve tilaf Frkasnn bir destekisi
tarafndan ldrlmesiTCye muhalifleri tasfiye etme flans verdi.
Muhalefetin idam, hapis ve srgnlerlesindirilmesinden sonra TC i
siyaseti tmyle tekeline ald ve ilk defa hkmetiierden ynetmeye
bafllad. Talat Bey, 12 Haziran 1913te kurulan Sait Halim
Paflakabinesinde bir kez daha Dhiliye Nazr oldu. 1917de ise
sadrazamla yksele-rek Talat Pafla oldu. 1914 yl bafllarnda rtbesi
paflala kadar ykseltilen EnverPafla, yeni kabinede Harbiye Nazr
oldu. stanbul muhafz Cemal Bey de terfi et-tirilerek paflala
ykseltildi. Ardndan da srasyla Nafa Nazr ve Bahriye Nazroldu.
Birinci Dnya Savafl sresince tm otoriteyi elinde tutan bu kiflilik
idare-ye Enver, Talat ve Cemal triumviras denir. Enver Pafla orduya
hakimken, Talat Pa-flann TC iindeki hkimiyeti bykt. Cemal Paflann
ise ynetimdeki etkinliizamanla azald.
Babli Darbesi, 1908-1913 arasnda sre giden grece oulcu ve
demokratikdnemi sonlandrarak TCnin mutlak iktidarn bafllatt. 1914
genel seimleriylebtn yeleri ttihatlardan oluflan Mebusan Meclisi,
I. Dnya Savafl sresincehkmetin glgesinde bir onay organ hline
geldi. Savafln dourduu olaans-t flartlar rejimin otoriter niteliini
glendirdi.
Trklk deolojisinin Ykselifli II. Meflrutiyetin resm ideolojisi
Osmanlclkt. Osmanlclk ideolojisi, Osmanlidaresi altnda yaflayan tm
dinsel ve etnik unsurlar Osmanl vatan ve Osmanlhanedanna sadakat
temelinde birlefltirme lks gden bir ideolojiydi. nan vedil fark
gzetmeksizin tm unsurlarn anayasal, parlamenter bir monarfli
iindeeflitliini ngren Osmanlclk, ttihad- nasr (unsurlarn birlii)
fikrini benimsi-yordu. Osmanlclk ideolojisi, bafllangta devlet
otoritesini glendirecek ve top-rak kayplarn engelleyebilecek
birlefltirici bir ideoloji olarak grld.
Meflrutiyetin ilanndan sonra da devam eden ayrlk milliyeti
hareketler vetoprak kayplar, Osmanlcln imparatorluun sorunlarn
zecek bir ideoloji ol-duu inancn zayflatt. TCnin merkeziyeti
politikalar ve Makedonyada ve Ana-dolunun dousundaki vilayetlerde
vaat ettii reformlar yapmadaki isteksizlii,yalnzca Rumlar,
Bulgarlar, Ermeniler gibi Hristiyan topluluklar deil,
Arnavutlar
Babli: Osmanl Devletindestanbulda sadaret(Baflbakanlk), dhiliye
vehariciye nezaretleri (ifllerive Dfliflleri bakanlklar)
ilefiraydevlet (Danfltay)dairelerinin bulunduu yap.Osmanl
hkmeti.
Osmanlclk ideolojisi:Osmanl idaresi altndayaflayan tm dinsel ve
etnikunsurlar Osmanl vatan veOsmanl hanedannasadakat
temelindebirlefltirme lks.
-
gibi Mslman topluluklar da hayal krklna uratt. Osmanlcla en
nemlidarbeyi Balkan Savafllar vurdu. Nfusunun byk ounluunu
Hristiyan toplu-luklarn oluflturduu Balkanlarn kaybyla beraber
Osmanlclk ifllevini yitirdi.
Balkan topraklarnn kayb, imparatorluun corafi ve befler yapsn
byklde deifltirdi. 15. yzyldan beri Balkan topraklaryla bir Avrupa
devleti olanOsmanl mparatorluu, bu topraklarn nemli bir ksmn 1878de
imzalanan Ber-lin Antlaflmasyla yitirmiflti. Balkan Savafllarnda
ise Avrupada kalan topraklar-nn %83n kaybetti. Bundan byle Osmanl
bir Avrupa lkesi olmaktan kpAnadolu merkezli bir devlet oldu.
Hristiyan topluluklarn kayb ise imparatorlu-un kozmopolit nfus
yapsn deifltirdi. Osmanl toplumu daha fazla Mslman-laflt. Bundan
byle Anadolu, imparatorluun yeni iktisadi ve befler merkez ol-du.
Anadolunun Mslman Trk halk en sadk unsur olarak nemsendi. Tm
bugeliflmeler Mslman-Trk kimliine dayal Trklk ideolojinin
glenmesineyol at.
Trkln bu yllarda sistematik bir fikir akm olarak geliflmesini
salayandflnr, ayn zamanda TCnin ideologu olan Ziya Gkalptir.
Gkalpin Trk mil-liyetiliine iliflkin fikirleri en olgun ifadesini
Trkleflmek, slamlaflmak, Muasrlafl-mak ve Trkln Esaslar adl iki
eserinde bulur. Gkalpin nerdii Trkmilliyetilii ortak kltrel
deerler, ortak dil ve alflkanlklara dayal kltrel
birmilliyetiliktir. Ona gre Trkleflmek, Trk harsna (kltrne) sahip
kmak, millfluur, mill vicdan ve biz kimliini millet zerinden
tanmlamakla mmkndr. G-kalp, bir milleti birlefltiren unsurlar iinde
en ok dile nem verir. Gkalpe greslamiyet, siyasal bir model
olmaktan ok, toplumu birlefltiren nemli bir kltrelunsurdur. Bu
nedenle nemsenmelidir. Medeniyet kavramn tm milletlerce pay-lafllan
akla dayal bilgi, teknoloji ve deerler olarak tarif eden Gkalp,
medeniye-te milletler aras bir ierik verir. Bu deerler kmesi
arasnda bir sentez yapanGkalp, Trkleflmek, slamlaflmak ve
muasrlaflmann ayn anda izlenebilecek, bir-birleri ile atflmayan
deerler olarak grr.
Bu dnemin bir baflka milliyeti projesi de Pantrkizmdir. Yusuf
Akura,1904te yaymlad Tarz- Siyaset adl makalesinde, Trk etnik
kimliini nekaran, rk ve kltr temeline dayal Trk dnyas formlyle
Pantrkizmin ilktutarl ifadesini yazmfltr. Pantrkizm, I. Dnya Savafl
dneminde bir sre etkiliolmuflsa da somut bir politika olmaktan ok,
romantik bir hareket olarak kalmfl-tr. Bu yllarda Anadolunun Mslman
Trk halkn merkeze alan, Trk kyl-sn ve kltrn milletin z olarak
tanmlayan bir milliyeti akm daha gelifl-ti. Rusyada 19. yzyln
sonlarnda geliflen Narodnizm (Halka Doru) hareketin-den etkilenen
bu akm, kentli aydnlarn gelifltirdii romantik poplist bir
hare-kettir. Halklk doktrinini takip eder. Bu hareket zellikle
Cumhuriyetin kurulu-flundan sonra etkili oldu.
Babli Basknnn II. Meflrutiyet Dnemi tarihindeki nemini
aklaynz
I. Dnya Savafl ve Osmanl mparatorluunun Sonu 28 Haziran 1914te
Avusturya arflidk Franz Ferdinandn Saraybosnada bir Srpmilliyetisi
tarafndan ldrlmesiyle Avusturya Srbistana savafl ilan etti.
Suikastnstnden befl hafta getikten sonra, Avrupa devletleri
kendilerini dnyann ilk k-resel lekli savafl iinde buldu. ttihatlar,
Balkan Savafllarnn ardndan, ulusla-raras arenada yaltlmfllklarna
son vermeleri gerektiine inanyorlard. Aksi hl-de imparatorluk
topraklarnn Avrupa gleri arasnda paralanacan dflnyor-
91. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
ttihat ve TerakkiCemiyetinin ideolojiktutumlar genel
olarakdeerlendirildiinde ouOsmanlclk fikrinebalydlar. 1910larda
isegiderek Trklesavruldular. ou, aynzamanda inanlMslmanlard.
TCninliderleri fikir adamolmaktan ok eylemadamyd. Onlar ortak
birideolojik programdan ok birdizi ortak tavr bir arayagetiriyordu.
Bu tavrlararasnda devlet merkezli birbakfl, milliyetilik,
bilimselgeree iliflkin pozitivist birinan, toplumu dnfltrcbir g
olarak eitimeduyulan inan, dzen iindedeiflim arzusu
veeylemciliktir. ou ttihatiin Osmanlclk, Trklk,Batclk, slamclk gibi
II.Meflrutiyet Dneminin ndegelen akmlar,birbirlerinden net
izgilerleayrlmaktan ok, dneminsiyasal ihtiyalarna greeflitli
biimlerdesentezlenebilecekideolojilerdi.
N N
2
-
10 Trk Siyasal Hayat
lard. ttihatlar, 1914te Britanya, Fransa ve Rusyann oluflturduu
l tilaf Dev-letleriyle ittifak kurmak iin giriflimlerde bulundular.
Ancak sonu alamayncayzlerini Almanyaya evirdiler. Almanya ise
Osmanl Devletinin ittifak arayflnAvrupada savafl patladktan sonra
ciddiye ald.
Gizli Alman-Trk ittifak 2 Austos 1914 tarihinde imzaland.
ttihatlar Aus-tos-Kasm 1914 arasnda savafla girmemeye ynelik aba
gsterdiler. Ancak iinegirilen mali buhran, Almanyann ttihatlara
savafla girmeleri kofluluyla verdiikredi vaadi, savafln birka ay
iinde Almanyann zaferiyle bitecei umudu ve Rus-yann paralanmasndan
sonra Osmanl Devletinin sahip olaca yeni snrlar vaa-di, ttihatlarn
savafla girmesi iin gerekli koflullar yaratt. 25 Ekim 1914te
savaflagirme karar alan ttihat ynetim, 11 Kasmda Almanya ve
Avusturyann yer al-d l ttifak iinde savafla girdi. Osmanl ordular
Kafkasya, anakkale, Hicaz-Yemen, Sina ve Filistin, Irak, Makedonya
ve Galiya cephelerinde savafltlar. 1918ylnda savafl ttifak
Devletlerinin yenilgisiyle sonulannca, Osmanl Devleti, 30Ekim
1918te Mondros Ateflkes Antlaflmasn imzalad.
Savafl byk bir yenilgiyle son bulmasna ramen, savafln yaratt
olaanstkoflullar, ttihatlara bir dizi radikal reformu hayata geirme
imkn verdi. Eitimve hukuk alanndaki reformlar toplumsal yaflam,
laik ve milliyeti bir izgide d-nfltrrken ekonomik yaflamda da
Mslman-Trk giriflimci ve tccar kayranmilliyeti politikalar izlendi.
Savafl yllar toplumsal kimliin Mslman-Trk kimli-i etrafnda yeniden
tanmlanmasn da salad. II. Meflrutiyet Dnemini incelemiflolan Tark
Zafer Tunayann deifliyle, II. Meflrutiyet Dnemi siyasal
geliflmeleri vefikir akmlaryla Cumhuriyetin siyasal laboratuvar ve
Trkleri mparatorluk for-mlnden demokratik bir Cumhuriyet formlne
iletmifl bir kpr oldu.
II. Meflrutiyet, ttihat ve Terakki ile ilgili daha ayrntl bilgi
iin baknz: Tunaya, Tark Za-fer (2011). Trkiyede Siyasal Partiler,
Cilt: 3 ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kufla-n, Bir Partinin
Tarihi, 5. Bask, stanbul: letiflim Yaynlar.
YEREL DRENfi HAREKETLER VE MERKEZLEfiME(1918-1920)
Mondros Mtarekesi ve Yerel Direnifl HareketlerininDouflu 30 Ekim
1918de tilaf Devletleriyle Osmanl Devleti arasnda Mondros
Mtareke-si imzaland. 25 maddeden oluflan mtarekenin koflullar son
derece ard. Anlafl-mann 1. maddesiyle Karadenize geifl gvenliini
salamak zere, Boazlarnkontrol tilaf Devletlerinin eline geiyordu.
5. maddeyle, gvenlik amacyla tutu-lan az sayda asker dflnda, Osmanl
ordusu tmyle terhis edilecekti. Anlaflmann7. ve 24. maddeleri ise
Anadolunun iflgaline zemin hazrlyordu. 7. maddeye gretilaf
Devletleri gvenliklerine ynelik herhangi bir tehdit durumunda
istedikleristratejik noktalar ele geirebileceklerdi. 24. maddeye
gre ise Erzurum, Van, Ela-z, Bitlis, Diyarbakr ve Sivas
vilayetlerinde karflklk kmas durumunda bu bl-gelerin herhangi bir
blmn iflgal edebileceklerdi.
tilaf Devletleri donanmas, 13 Kasm 1918de stanbul limanna
gelerek iflgalibafllatt. stanbulun iflgalinin ardndan ngiliz,
Fransz ve talyan kuvvetleri mtare-kenin 7. maddesi uyarnca lkenin
deiflik blgelerini iflgal ettiler. ngilizler anak-kale, Eskiflehir,
Ktahya, Afyon, Samsun, Merzifon ve Erzuruma birliklerini gn-derdi.
Musuldaki haklarn ngilizlere devreden Franszlar, Toros tnellerini
ve
N N
-
Adana yresini, talyanlar ise Ege ve Akdeniz kylarnn bir blmyle
Burdur veKonyay iflgal ettiler.
Mtarekeden hemen sonra TCnin nde gelen liderleri Enver, Talat ve
CemalPaflalarla Bahaettin fiakir Bey bir Alman gemisiyle yurt dflna
katlar. Takip edendnemde nde gelen ttihatlar hakknda soruflturma,
kovuflturma ve tutuklama-lar bafllad. Osmanl Mebusan Meclisi, 21
Aralk 1918de, Padiflah Vahdettin tarafn-dan feshedildi. Bylece
ttihat liderler ve mebuslar ynetimden de tasfiye edildi-ler. Ahmet
zzet Pafla ve Tevfik Pafla hkmetlerinin kurulmasndan sonra, 4
Mart1919da padiflahla uyum iinde alflan Damat Ferit Pafla hkmeti
ifl baflna geldi.
Yunan ordusu, 15 Mays 1919da zmir ve evresini iflgale bafllad.
Saray evre-si ve stanbul hkmeti iflgaller karflsnda direnifli
yararsz gryorlard. Saray ev-resi imparatorluun btnln korumann
yolunu 30-35 yllk bir sre iin ngi-liz mandasnn kabul edilmesinde
gryordu. Bylece, TC dneminde kaybettiiiktidarn da
glendirebilecekti. lke iinde etkileri sren ttihatlar bir
tehlikeolarak gren Saray evresi, Anadolu direniflini de bir ttihat
komplosu olarak de-erlendirmifltir. Hrriyet ve tilaflar da saray
evresi gibi direniflin yenilgiyle so-nulanaca ve daha byk kayplara
yol aaca gerekesiyle ngilizlerle iyi iliflki-ler kurulmasndan
yanayd. Bylece barfl konferansndan daha az kaypla klma-sn
umuyorlard.
zmir ve evresinin Yunan birlikleri tarafndan iflgaline karfl
stanbulun her-hangi bir direnifl gstermemesi, yerel direnifl
hareketlerinin ortaya kmasn vedevletten bamsz olarak rgtlenmesini
salad. Ege direniflinin rgtlenmesindettihatlar byk rol oynadlar.
Birok yerde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetiyazan levhalar silinip
yerine Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (MHC) yazld. Bafllang-ta
birbirlerinden bamsz kurulan MHCler, ksa srede kurulduklar ky ve
kasa-balarn snrlarn aflarak ortak rgtlenmelere gittiler. MHCler,
milis birliklerindenoluflan Kuva-y Milliye gleriyle iflgale karfl
silahl direnifle getiler. MHClerinesas amac blgelerini iflgalden
kurtarmakt. Bu nedenle hareketlerinin hedefi dar-d ve kurtulufl
sonras iin iktidar talepleri yoktu. Egedeki blgesel direnifl
hare-ketleri bu nitelikleriyle ttihatlarn kurtulufl planlarna uygun
bir blgesel tabanoluflturdular.
ttihat ve Terakkinin (T) iktidar arayfl, liderlerinin yurt dflna
kamasna veynetimden uzaklafltrlmalarna ramen hl sryordu. Direnifl,
ttihatlar iinhem kiflisel kurtulufl hem de lkenin kurtuluflu ve
iktidara gelifl iin yegne yoldu.Ancak I. Dnya Savaflnn sorumlusu
olarak grlen ttihat ve Terakkinin bylebir direnifl hareketini kendi
ismi altnda rgtlemesi olanakszd. Bu nedenle tti-hat ve Terakkinin
kurtulufl stratejisini, kendi ismini gizleyerek bir direnifl
hareketirgtlemek ve hareket baflarya ulafltktan sonra kendi ismiyle
yeniden iktidaragelmek oluflturuyordu. Bu plan dorultusunda
ncelikle ttihat ve Terakki Frkasfeshedildi ve yerine Teceddt Frkas
kuruldu. Direnifl hareketini ynlendirmekiin 1918 ylnn sonlarnda,
Talat Paflann lkeyi terk etmeden nce verdii direk-tif dorultusunda,
Kara Kemal ve Kara Vasfn giriflimleri ile Karakol Cemiyetiadyla bir
gizli rgt kuruldu. Bu rgt Milli Mcadele sresince T adna
iktidarmcadelesini srdrd. stanbuldan Anadoluya silah ve insan
sevkiyat yapan r-gt, blgesel direnifl hareketlerinin iine girerek
bu hareketlerin rgtlenmesindeve yerel kongreler yoluyla
merkezleflmeye bafllamasnda etkin rol oynad.
1919 ylnn ortalarna gelindiinde yerel MHCler civar kaza ve
vilayetleri kap-sayacak lde genifllediler ve kendi blgelerinde
stanbul hkmetinden ayr bi-rer g oda hline geldiler. MHCler
Anadolunun eflitli yrelerinde blgesel ni-
111. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
Manda: I. DnyaSavaflndan sonra, kimi azgeliflmifl lkeleri,
kendikendilerini ynetecek birdzeye erifltirip
bamszlakavuflturuncaya dek UluslarBirlii (Cemiyet-i Akvam)adna
ynetmek zere kimibyk devletlere verilenvekillik.
-
12 Trk Siyasal Hayat
telik taflyan birbirinden bamsz kongreler dzenleyerek blgesel
dzeyde birmerkezleflme aflamasna getiler. 10 Temmuzda I. Edirne
Kongresi, 28 Haziran-12Temmuz arasnda I. Balkesir, 26-30 Temmuz
arasnda II. Balkesir Kongreleri, 6-9Austos arasnda I. Nazilli
Kongresi, 16-25 Austos arasnda Alaflehir Kongresinintoplanmasyla
yerel direnifl hareketi yeni bir aflamaya evirildi.
Mustafa Kemal Pafla ve Yerel Direnifl
HareketlerininMerkezleflmesi Mustafa Kemal Paflann kurtulufl
stratejisi ne imparatorluun btnlnn korun-masna ne de blgesel
direnifllerle iflgalin sonlandrlmasna dayanyordu. Bafln-dan beri
bir cumhuriyet kurma fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Pafla,
bununancak Anadolu halknn desteine dayal merkez bir direnifl
hareketiyle gerekle-flebileceini dflnyordu. Mustafa Kemal Paflann
direnifl plan ak bir iktidar ta-lebi ieriyordu. Ancak stratejisinin
baflarl olabilmesi iin efl zamanl olarak, ierdeiktidar mcadelesini
kazanp direnifli kendi liderlii altnda merkezilefltirmek ve ifl-gal
glerine karfl asker zafer kazanmak gerekiyordu.
Mustafa Kemal Pafla ve evresinin, bafllangta Anadoluya yaylmfl
direnifl gruplarn kap-sayacak trden herhangi bir rgt yoktu. Mustafa
Kemal Pafla Anadoluya getikten son-ra, ncelikle deiflik
kademelerdeki kumandanlar araclyla ordunun desteini salad.Erzurum
ve Sivas Kongreleri ile MHClerini kurumsal bir at altnda toplamas
sayesindehalkn ve eflrafn desteini kazand. Belirli hedefler iin
siyasal manevra yapma yetenei,direnifl hareketi iindeki rakip
iktidar odaklarn yenmesi ve byk asker baflarlar saye-sinde iktidar
mcadelesini kazand ve cumhuriyet rejimini kurma amacn
gereklefltirdi
Mtarekenin imzalanmasndan sonra stanbula gelen Mustafa Kemal
Pafla, birsre stanbulda kald. anakkale cephesinde asker baflarlar
nedeniyle byksaygnl olan Mustafa Kemal Pafla, stanbulda kald sre
iinde yakn arkadaflFethi Okyar ve Rauf Orbay gibi eski ttihatlarla
temas kurdu. Padiflah Vahdet-tinin flehzadelii srasnda fahri yaveri
olan Mustafa Kemal Pafla, birka kez deVahdettinle bir araya gelerek
grfllerini aktard. stanbulda kalmann herhangibir zm retmeyeceini
anlayan Mustafa Kemal Pafla, Anadoluya geiflin yolla-rn aramaya
bafllad. Bekledii frsat, Dou Karadeniz ve Dou Anadoluda
tilafDevletlerinin mdahalesine yol aacak herhangi bir kargaflann
kmamas iinkurulan ordu mfettiflliine atanmasyla geldi.
Mustafa Kemal Pafla ordu mfettifli olarak grev yerine gitmek
zere yola ktve 19 Mays 1919da Samsuna vard. Mustafa Kemal Pafla
Anadoluya getiindedirenifl hareketleri belirli bir rgtlenme dzeyine
ulaflmflt. Mustafa Kemal Pa-flann Anadoluya getii ilk gnlere
rastlayan Erzurum Kongresi, Mustafa KemalPaflaya liderlik yolunu
amas ve direnifli merkezilefltirecek ilk admlar atmas a-sndan byk
nem taflr.
Erzurum Kongresinin toplanmasna ynelik giriflimler Mustafa Kemal
Pafladanbamsz geliflti. Douda alt vilayetin Ermenilere verilme
ihtimali ve Trabzondabir Pontus devleti kurma planlarna karfllk,
fiarki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Ce-miyetinin Erzurum fiubesi ile
Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti ifl bir-lii yaparak
kongre arsnda bulundular. Kongre hazrlklarnn srd gnler-de Mustafa
Kemal Pafla Amasyadayd. Mustafa Kemal Pafla Kongreye katlma
yol-larn aramak zere 3 Temmuzda Erzuruma geldi. Ancak kongreye
katlacak de-legeler nceden belirlenmiflti. Mustafa Kemal Pafla henz
stanbul hkmetine
N N
-
karfl dorudan cephe almad iin kongreye katlma istei kuflkuyla
karflland.tirazlara ramen douda byk bir asker g olan Kazm Karabekir
Paflann ara-ya girmesiyle, Mustafa Kemal Pafla ve Rauf (Orbay) Bey,
istifa eden iki Erzurumdelegesinin yerine kongre delegeliine
getirildi. 8 Temmuzda Mustafa Kemal Pa-flann Anadoludaki ordu
mfettifllii grevine son verilmesi ve Mustafa Kemal Pa-flann
askerlikten istifa etmesiyle hakkndaki kuflkular da azald.
23 Temmuz-7 Austos arasnda gerekleflen Erzurum Kongresi, 10
maddelik birbildirinin yaymlanmasyla son buldu. Bildiride mill
snrlar iinde bulunan btnvatan topraklarnn bir btn olduu,
birbirinden ayrlamayaca ve her trl iflga-le karfl koyulaca
belirtiliyordu. Kongre Milli Mcadelenin siyasal ilkelerini
belir-lemenin yan sra, direnifl iin yeni bir rgtsel yapnn
oluflturulmas asndan danemlidir. Kongrede yetkili bir temsil
heyetinin seilmesi ve bu heyetin MustafaKemal Paflann baflkanlnda
yrtme organ olarak hareket etmesi karar Musta-fa Kemal Paflaya
liderlik yolunu at.
Ayn dnemde Bat Anadoludaki yerel direnifl rgtleri dzenledikleri
kongre-ler yoluyla nemli bir g haline gelmiflti. Bu rgtlenmelere
ise ttihatlar nem-li lde szmflt. Yerel direnifl hareketlerinin
kendi kontrolnde merkez bir yapiine alnmas gerektiine inanan
Mustafa Kemal Pafla, tm direnifl hareketlerinibirlefltirmek amacyla
Sivasta bir kongre dzenlemeye karar verdi. 4-11 Eyll ta-rihleri
arasnda toplanan Sivas Kongresinde lke genelindeki btn MHClerin
bir-lefltirilmesi yolunda nemli admlar atld. Damat Ferit Pafla
hkmetinin tm en-gellemelerine ramen, Sivas Kongresi eflitli
vilayetlerden gelen delegelerle top-land. Dier blgesel kongrelerin
aksine, Sivas Kongresinin delegeleri arlkl ola-rak asker ve sivil
brokrasi mensuplarndan olufluyordu.
Kongrede alnan en nemli karar, btn MHClerin merkez bir yap
altndatoplamasyd. Bu amala yrrlkteki Cemiyetler Kanununa uygun
olarak Anado-lu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) adyla
bir cemiyet kuruldu.Anadolu ve Trakyada yer alan tm blgesel
direnifl rgtlerinin A-RMHCnin flu-besi hline getirilmesine karar
verildi. Cemiyetin ynetimi, Mustafa Kemal Paflabaflkanlndaki
Heyet-i Temsiliyeye verildi. Hkmet yetkileriyle donatlmfl
olanHeyet-i Temsiliye fiil olarak stanbul hkmetinden bamsz yeni bir
ynetim or-gan olarak ortaya kt.
A-RMHC tz eflitli alardan ok nemli bir belgedir. Tzk, lke
toprak-larnn savunulmasyla ilgili 1. maddesiyle, Misak- Millinin zn
oluflturuyordu.3. maddede slam halifeliini ve Osmanl Sultanln
srdrmek iin toplu savun-ma ve direnme gerei belirtilerek sarayn
iktidarnn tartflma konusu olamayacagrnts yaratld. Sarayn iktidarna
karfl ak bir tavr alnmas direnifle yneliktoplumsal destei azaltaca
iin Mustafa Kemal Pafla ve evresi iktidar taleplerinibu aflamada aa
vurmamfllard. Ancak tzn 4. maddesinde yer alan, Osman-l Hkmetinin
yurdun bir parasn terk etmek zorunda braklmas hlinde,hkmetin yerini
alacak geici bir ynetim kurulmas karar, stanbula alternatifyeni bir
iktidar odann ortaya ktn gsteriyordu.
Sivas Kongresinin kararlarna ilk tepki Erzurum rgtnden geldi.
ErzurumKongresinde kabul edilen tzn, birka deifliklikle A-RMHCnin
tz yapl-mas, bunun iin Erzurum Kongresinin yetkili organlarndan
izin alnmamas tep-kilere yol at. Mustafa Kemal Paflann yalnzca adn
duymufl olan Bat Anado-ludaki rgtler de A-RMHC ad altnda birleflme
kararna flpheyle yaklafltlar. Ye-rel direnifl rgtleri, Sivas
Kongresinden nce belirli bir merkezleflme aflamasnagelmifllerdi.
16-25 Austos 1919 arasnda toplanan Alaflehir Kongresi, Ege
direnifli-
131. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
-
14 Trk Siyasal Hayat
nin merkezleflmesinde nemli bir halkayd. Karakol Cemiyetinin
baflkan Kara Va-sf Bey Alaflehir Kongresinde umum kumandan olarak
seilmifl, kongre ayrca di-renifl hareketinin siyasal
koordinasyonunu salamak zere Encmen-i Mdiranadyla bir yrtme organ
kurmufltu.
Karakol Cemiyetinin Ege hareketine szarak iktidar mcadelesinde
gittikenemli bir rakip hline gelmesi, Mustafa Kemal Paflann Karakol
Cemiyetine kar-fl duyduu hoflnutsuzluu arttrd. Bu hoflnutsuzluk,
her iki hareketin de gl biriktidar talebinin olmas, glerini ayn
blgesel hareketlere dayandrmaya alflma-s ve bu hareketleri kendi
liderlikleri altnda merkezilefltirme gayretlerinden
kay-naklanyordu. Mustafa Kemal Pafla Karakol Cemiyetiyle yrtt i
iktidar mca-delesini kazanmak iin, Sivas Kongresi srasnda Karakol
Cemiyetine aka cepheald. Vasf Beye Cemiyetin datldn bildirdi. Sivas
Kongresi, ayn zamanda AliFuat (Cebesoy) Paflay Umum Kuva-y Milliye
Baflkumandan olarak atayp VasfBeyin unvann yok sayd. Bu tepkilere
ramen Vasf Beyin Sivas Kongresindeoluflturulan Heyet-i Temsiliyeye
ye seilmesi Vasf Beyin hl nemli gc oldu-unu gsteriyordu.
Karakol Cemiyeti, Mustafa Kemal Paflann Sivas Kongresinde
yasaklamasnaramen T adna iktidar mcadelesini srdrd. Cemiyet bir
yandan Bat blgele-rindeki direnifl rgtlerinde etkin olmaya devam
ederken dier yandan da eflitlitemaslarla Bolfleviklerin desteini
almaya alflt. Karakol Cemiyeti, 16 Mart 1920dengilizlerin stanbulu
iflgalinin ardndan Kara Vasf Bey ve nde gelen liderlerin
tu-tuklanarak Maltaya srgn edilmesiyle ancak son buldu.
Yerel rgtlerin A-RMHCye balanma sreci ancak 1920 ylnn ortalarnda
ta-mamlanabildi. 16 Mart 1920de stanbulun iflgal gleri tarafndan
resmen iflgaledilmesi ve kent ynetimine el konulmas, son Osmanl
Mebusan Meclisinin dal-mas ve 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk
Millet Meclisinin (TBMM) top-lanmas, yerel rgtlerin A-RMHC ats
altnda toplanmasn hzlandrd. TBMMninalmasyla meclisin tm yeleri
A-RMHCnin temsilcisi sayldlar. Heyet-i Temsili-yenin yerini ise Byk
Millet Meclisi Baflkanl ald. Meclisin almas Mustafa Ke-mal Paflann
liderliine nemli bir meflruiyet salad. Blgesel direnifl rgtleri
gi-derek Ankarann denetimi altna girmeyi kabul etti. 1920
Hazirannda Yunan or-dusunun saldrsndan sonra, Egede hl bamszlklarn
srdren hareketler deAnkarann denetimine girdi. Son olarak, Kuva-y
Milliyenin tasfiye edilerek d-zenli orduya geilmesiyle blgesel
direnifl rgtlerinin Ankarann denetimine gir-mesi sreci
tamamland.
Mustafa Kemal Paflann kurtulufl stratejisi nelere
dayanyordu?
Son Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun flgali Mustafa Kemal
Paflann, Sivas Kongresini engellemeye alflan Damat Ferit
Paflahkmetiyle tm iliflkilerin kesilmesi ynnde verdii talimata
uyulmas sonucu,etki alan stanbul ve civaryla snrl kalan hkmet 1
Ekim 1919da istifa etti. Ye-rine kurulan Ali Rza Pafla hkmeti
Sivasla yaknlaflmay salad. Hkmet tem-silcileriyle Sivas Heyet-i
Temsiliyesi arasnda 20 Ekim 1919da Amasyada yaplangrflmeler
sonucunda, stanbul hkmeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesini tand
veOsmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin seimlerin bir an nce
yaplacanduyurdu.
Yaplan seimlerin ardndan son Osmanl Mebusan Meclisi 12 Ocak
1920de s-tanbulda topland. Meclis 3 ay gibi ksa bir sre ak kalmasna
karfln Misak- Mil-N N
3
-
li gibi nemli bir belgeyi kabul ederek Anadolu direnifline nemli
bir meflruiyetsalad. 28 Ocak 1920de kabul edilen Misak- Milli,
Sivas ve Erzurum Kongreleriniesas alan bir metindir. Osmanl slam
ounluuyla meskn topraklarn ayrlmazbir btn olduunu ilan eden metin,
Milli Mcadelenin siyasal hedeflerini olufltur-du. Geliflmelerden
rahatsz olan tilaf Devletleri 16 Martta kent ynetimine el ko-yarak
stanbulu resmen iflgal etti. flgalin hemen ardndan baz
milletvekilleri tu-tuklanarak Maltaya srld. 18 Mart 1920de son
toplantsn yapan Mebusan Mec-lisi, mevcut koflullar altnda
faaliyetlerini srdrmesinin imknsz olduuna kararvererek dald.
stanbulun iflgal edilmesi ve meclisin dalmasnn yaratt en nemli
sonula-rndan biri, A-RMHCnin, tznn 4. maddesi uyarnca lke ynetimini
stlen-mesidir. Mustafa Kemal Pafla lkenin ynetimini stlenecek yeni
bir meclisin olufl-turulmas iin yakn evresi, ordu kumandanlar ve
brokrasiyle yapt grflme-lerden sonra, 19 Mart 1920de seimlerin
yaplacan duyurdu. Seimlerden son-ra, stanbul Mebusan Meclisinden
gelen mebuslarla, yeni seilen mebuslar 23 Ni-san 1920de Ankarada
toplanan Trkiye Byk Millet Meclisinde bir araya geldi-ler. Birinci
Meclis olarak da anlan ilk meclis ve Ankara hkmeti bundan byleMilli
Mcadele hareketinin tek meflru temsilcisi oldu.
BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LfiKLER
TBMMnin Kuruluflu ve Rejimin Temelleri 23 Nisan 1920de ilk
toplantsn yapan Birinci Meclis, 6 Nisan 1923te dalana ka-dar Milli
Mcadele srecinin asker ve siyasal ynlerini baflaryla ynetti ve yeni
re-jimin temellerini att. Birinci Meclis, 23 Nisanda, en yafll ye
Sinop Mebusu fierif(Avkan) Beyin baflkanlnda ald. 24 Nisanda ise
Mustafa Kemal Pafla MeclisReisi seildi. Mustafa Kemal Paflann hkmet
kurulmasna ynelik nergesi yeniidarenin nitelikleri hakknda nemli
ipular taflr. nerge, yasama ve yrtme yet-kilerinin meclisin elinde
topland, meclis stnlne ve kuvvetler birlii esas-na dayal bir ynetim
tarz teklif ediyordu. Meclisin setii vekillerden oluflan birheyet
hkmet ifllerini yrtecek, meclis baflkan ayn zamanda bu heyetin
baflka-n olacakt. Mustafa Kemal Pafla nergesinde saltanat dorudan
karflsna alma-makla beraber, Padiflahn stanbulda esir olduunu, bu
nedenle stanbulla iliflki-ye girmenin hibir yarar olmadn belirterek
lkenin yazgsna btnyle el kon-mas gerektiini sylyordu. Mustafa Kemal
Pafla, 1927de okuduu Nutukta buesaslara dayanan hkmetin mahiyeti
kolaylkla anlafllr ki hkimiyet-i milliyeyedayanan bir
cumhuriyettir. Dayana da kuvvetler birliidir diyerek yeni
rejiminilk admlarnn Meclisin topland ilk gnlerde atldn ifade
etmifltir.
Birinci Meclis ilk aylarnda bir dizi nemli yasay yrrle koydu. 29
Nisan1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla
TBMMnin meflruiye-tine karfl koyanlarn vatan haini saylaca ve
mahkemelerin bu ynde vereceikararlarn kesin olduu hkme baland. Bu
kararlarn infaz TBMMnin onaynabal olacakt. Bylece meclise yasama ve
yrtme yetkisinin yan sra yarg yetki-si verilmifl oldu. 2 Mays
1920de cra Vekillerinin Seim fiekline Dair Kanunlahkmetin kurulufl
flekli ve kurulacak bakanlklar belirlendi. Kanunun kabul
edil-mesinin ardndan vekiller meclis tarafndan seilerek grevlerine
baflladlar.
Meclisin dzenledii nemli kanunlardan biri de stanbul hkmetinin
yasamave yrtme gcyle ilgiliydi. 7 Haziran 1920de kabul edilen bir
kanunla, stan-bulun iflgal edildii 16 Mart 1920den itibaren TBMMnin
onay dflnda stanbul
151. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
-
hkmeti tarafndan yaplmfl btn antlaflmalar ve icraat geersiz
sayld. TBMMbylece kendisini yasama ve yrtme erkine sahip tek meflru
siyasal organ olaraktanmlad. 5 Eyll 1920 tarihli Nisab- Mzakere
Kanunu, meclis ye saysndakibelirsizlii giderdi. Kanun ayn zamanda
meclisin amacn Hilafet ve Saltanatn, va-tan ve milletin kurtarlmas
ve bamszln salamak olarak tanmlad. Bylecemeclis iindeki olas
blnmeler nlenmifl oldu.
TBMMnin zmeye alflt sorunlardan biri de byyen asker kaaklar
soru-nuydu. Balkan Harbinden beri cephelerde kesintisiz savaflmfl
Anadolu halk yenibir savafln ykn kaldracak durumda deildi. Ancak
Yunan ordusunun yenilme-si iin tm silahl glerin cepheye seferber
edilmesi byk nem taflyordu. TBMMbu amala 11 Eyll l920de, Firariler
Hakknda Kanunla stiklal Mahkemelerinikurdu. Meclisin seecei
mebustan oluflan bu mahkemelerin kararlar kesindi.stiklal
Mahkemelerinin kuruluflu, bu mahkemelerin olaanst yetkilerine
karflkan muhalif mebuslarn engellemeleri nedeniyle bir hayli uzad.
Mahkemeleringrev alan 26 Eyll 1920de, vatan hainlii, casusluk,
memleketin maddi ve mane-vi gcn her ne flekilde olursa olsun krmaya
alflmak sularn da kapsamakzere geniflletildi. Mahkemelerin asker
kaaklarna gzda vermek zere ailele-rinden erkekleri askere gtrmek,
yoksa ky ve mahallelerine para cezas kesmek,firarinin mal ve mlkn
yakmak veya el koymak gibi uygulamalar mecliste sksk elefltiri
konusu oldu. Elefltiriler sonucunda, 17 fiubat 1921de verilen bir
karar-la, zorunluluk hlinde meclisin karar ve onayyla gerekli
yerlerde yeniden kurul-mak zere, Ankara stiklal Mahkemesi dflndaki
stiklal Mahkemelerinin faaliyet-lerine son verildi.
TBMMnin en nemli yasama faaliyetlerinden biri, hi kuflkusuz
Teflkilat- Esa-siye Kanunudur. 20 Ocak 1921de kabul edilen
Teflkilat- Esasiye Kanunu, rejimintemellerini halk egemenlii ve
meclis stnl zerinden tanmlayan ilk anaya-sadr. 1921 Anayasasnn zgn
yanlarndan biri de yerel ynetimlere saladzerklikti. Yerel
ynetimler, merkeziyeti klasik idari rgtlenme modeli yerine,yerinden
ynetim modeli diyebileceimiz bir modele dayanyordu. 1921 Anayasa-s
olarak da adlandrlan Teflkilat- Esasiye Kanununun erevesini 8
Eyllde Ye-nign gazetesinde yaymlanan Halk Zmresinin siyasi program
oluflturdu. Mec-liste maddeleri tartfllan kanun tasla eflitli
deiflikliklerle kabul edildi.
1921 Anayasasnn ilk maddesi rejimin temel niteliklerini
belirler. 1. maddeegemenliin kaytsz flartsz millette olduu ilkesini
kabul eder. 2. madde, TBMMninmilletin tek ve gerek temsilcisi
olduunu ve yasama, yrtme kuvvetlerininTBMMde toplandn belirtir. 3.
maddeye gre Trkiye Devleti Byk Millet Mec-lisi tarafndan idare
olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi hkmeti unvanntaflr. Bu
maddelerle tanmlanan ynetim flekli cumhuriyet rejiminden baflka bir
fleydeildi aslnda. Sz konusu maddeler ayn zamanda TBMMin alflndan
beri uy-gulad kuvvetler birliini ve meclis hkmeti sistemini
tanmlar. TBMMnin halkegemenliini nasl icra edecei ise milletvekili
seimleriyle ilgili 4. maddede ak-lanr. Yasa tasarsnda 4. madde
milletvekili seimlerinin mesleki temsil esasna g-re yaplmasn
ngryordu. Ancak lkede mesleklerin mesleki temsil esasnn
uy-gulanabilecei lde geliflmedii elefltirileri karflsnda bu madde,
mebuslarn vi-layetler halk tarafndan seilecei ynnde deifltirildi.
Anayasann 7. maddesin-de ise TBMMnin grevleri sayld.
1921 Anayasasnn 9. maddesi TBMM baflkanna, meclis adna imza
koyma veyrtme organ olan Heyet-i Vekilenin kararlarn onaylama
yetkisi veriyordu. He-yet-i Vekilenin kendi iinden seecei bir reis,
vekiller arasndaki koordinasyonu
16 Trk Siyasal Hayat
-
171. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
salamakla ykmlyd. Ayn madde meclis baflkannn, ayn zamanda,
Heyet-iVekilenin de doal baflkan olduunu vurguluyordu. 9. madde,
meclis baflkannabir devlet baflkanna ait olmas gereken yetkileri
vererek devlet baflkanl sorunu-nu Saltanat ve Hilafete deinmeden
zmflt.
Sevr Antlaflmas ve Londra Konferans 10 Austos 1920de stanbul
hkmeti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan SevrAntlaflmas Osmanl
Devleti asndan ok ar koflullar ieriyordu. Osmanl Dev-letine sadece
Orta Anadolunun kk bir blmn brakan bu antlaflma, impa-ratorluun
kalan topraklarn ngiltere, Fransa ve Yunanistan arasnda
paylafltr-yordu. Antlaflma, ayn zamanda Dou Karadeniz ve Dou
Anadolunun byk birblmnde bamsz bir Ermenistan devletinin, Dou
Anadoluda ise zerk birKrdistann kurulmasn ngryordu. Sevr Antlaflmas
Osmanl hkmeti tarafn-dan imzalanmasna karfln, 16 Mart 1920den
itibaren stanbulun yapmfl olduubtn antlaflmalar geersiz sayan Kanun
uyarnca Ankara hkmeti tarafndan ge-ersiz sayld.
Damat Ferit Pafla hkmetinin 17 Ekim 1920de istifa etmesi zerine
yenihkmet Ankara ile ifl birlii iinde alflan Tevfik Pafla tarafndan
kuruldu. 21 fiu-bat-11 Mart 1921 tarihleri arasnda gerekleflen
Londra Konferansnda TBMMhkmetini Dfliflleri Bakan Bekir Sami
(Kunduh) Bey ile stanbul hkmetiniTevfik Pafla temsil etti.
Konferansta Tevfik Pafla, Trk milletinin temsil hakknnTBMM
temsilcisi Bekir Sami Beyde olduunu syleyerek grflmeleri sadece
izle-di. Konferans, ayn gnlerde Yunan ordusunun Anadolunun ilerine
doru sald-rya gemesi nedeniyle herhangi bir sonu dourmadan
dald.
A-RMH Grubunun Kuruluflu ve Muhalefet Birinci Meclis, Milli
Mcadele srecini, oulcu ve demokratik bir tartflma ortamiinde
ynetti. Meclis iinde kurulan bir dizi grup ve siyasal parti 1921
ilkbaharnakadar faaliyet gsterdiler. Mustafa Kemal Pafla da
kendisine yakn mebuslardanoluflacak bir grupla meclis ounluunu rgtl
bir yap iine sokmay istiyordu.Bu amala 10 Mays 1921de Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu (A-RMH Grubu) kurdu. Grubun program
Misak- Millinin salanmas ve devlet teflki-latnn anayasa uyarnca adm
adm kurulmasn ieren iki maddeden olufluyordu.Meclisin alflnda tm
mebuslar A-RMHC yesi saylmfl olmasna ramen, A-RMHGrubu kurulurken
90 mebus grubun dflnda braklmflt. Grubun bu flekilde kurul-mas grup
dflnda braklanlarn byk tepkisini ekti.
zleyen dnemde, A-RMH Grubu dflnda kalan muhalif mebuslar rgtl
birg olmakszn, iktidar grubuyla baz temel konularda tartflmalar
yrttler. Tar-tflmalarn bir ksm yasama ile yrtme, bir baflka deiflle
meclis ile Heyet-i Ve-kile arasndaki dengelerle ilgiliydi. Muhalif
vekiller zellikle Heyet-i Vekileninmeclisin bilgisi dflnda yrtt baz
uygulamalar, meclis stnl ilkesininihlali olarak elefltiriyorlard.
Heyet-i Vekilenin grev ve sorumluluklarn belirle-mek zere
oluflturulan ve ounlukla muhalif milletvekillerinin yer ald bir
ko-misyonun hazrlad teklif, gler ayrl ilkesini benimsiyor ve kabine
sistemi-ne geilmesini ngryordu. Ancak teklif, iktidar destekleyen
mebuslarn oyla-ryla reddedildi.
Bir baflka tartflma konusu da Heyet-i Vekile yelerinin seimiyle
ilgiliydi. 4 Ka-sm 1920de yaplan bir kanunla meclisin vekilleri
meclis yeleri arasndan doru-dan semesi yerine, meclis baflkannn
gsterecei adaylar arasndan semesi (aday
Birinci Meclisteki Gruplar:1920-1921 yllar arasndameclisteki nde
gelengruplar arasnda TesantGrubu, stiklal Grubu,Mdafaa-i Hukuk
Zmresi,Halk Zmresi, Islahat Grubusaylabilir. Ayrca 1920ninson
aylarnda TrkiyeKomnist Frkas ve TrkiyeHalk fltirakiyun Frkas adliki
de sol parti kurulmufltu.Bu rgtlerin tm, 1921ilkbaharna
gelindiindedalmfl oldular.
-
gsterme) yntemine geilmiflti. Bu deiflikliin temelinde Mustafa
Kemal Paflannbirlikte alflmay istemedii kiflilerin meclis tarafndan
hkmete vekil olarak se-ilmesini istememesi yatyordu. Muhalif
mebuslar aday gsterme yntemini mecli-sin yetkilerinin kstlanmas
olarak deerlendirdikleri iin konu sert tartflmalara yolat.
Muhaliflerin elefltiri konularndan biri de Meclis Baflkanlk Divannn
tarafsz-lna dairdi. Muhalif mebuslar ilke olarak meclis
grflmelerini yneten MeclisBaflkanlk Divannn meclisteki tm gruplarn
zerinde tarafsz bir konumda yeralmas gerektiini savunuyorlard.
Meclis Baflkanlk Divan yeleri, ayn zamandaA-RMH Grubunun
yesiydiler. Bu nedenle muhalif mebuslarca tarafl davranmak-la
sulanyorlard.
Muhaliflerle A-RMH Grubu arasnda en sert tartflma konularndan
biri de Bafl-kumandanlk Kanununa iliflkindi. 10 Temmuz 1921da Yunan
ordusunun ilerleme-siyle bafllayan Ktahya-Eskiflehir
Muharebelerinde Trk ordusu byk kayplarvererek Sakaryann dousuna
ekilmiflti. Kritik asker durum nedeniyle, 5 Austos1921de
Baflkumandanlk Kanunu kabul edildi. Kanun uyarnca Mustafa Kemal
Pa-fla, TBMMnin tm yetkilerini aylk bir sre iin kullanma hakk gibi
olaans-t bir yetkiyle donatlarak Baflkumandanla getirildi. Bu
kanunla Baflkumandannemirleri kanun nitelii taflyacakt. Muhalif
mebuslar, Mustafa Kemal Paflann bafl-kumandanln desteklemekle
beraber meclisin yetkilerini kullanma hakkna kar-fl ktlar. Buna
ramen, cephelerdeki kritik asker durum nedeniyle meclis
yetki-lerinin bir sreliine Baflkumandanda toplanmas onayland.
Mustafa Kemal Paflabaflkumandanlk yetkileriyle donanmfl olarak
Sakarya Savafln zaferle sonulan-drd. Ancak Baflkumandanlk Kanununa
iliflkin hoflnutsuzluklar ilerleyen aylardagiderek artt. Kanunun
geerlilik sresinin uzatlmas iin yaplan meclis grflme-leri uzun
tartflmalara sahne oldu. Muhalif mebuslarn itirazlarnn temelini
yinemeclisin stnl ve hkimiyeti oluflturuyordu. Muhaliflerin
itirazlarna ve engel-lemelerine ramen Kanun, Mustafa Kemal Paflann
mdahalesiyle 6 Mays 1922debir kez daha uzatld.
Baflkumandanlk yetkilerinin tartflld bir baflka konu da stiklal
Mahkemelerioldu. Ktahya-Eskiflehir muharebeleri yenilgisinden sonra
stiklal Mahkemeleri ye-niden kurulmufl ve Baflkumandan olarak
Mustafa Kemal Paflaya balanmflt. Ola-anst yetkilerle donatlan
stiklal Mahkemelerinin yelerinin Baflkumandan ta-rafndan atanmas,
mahkemelerin her trl denetimin dflnda kalmas ve ald ka-rarlarn
sertlii yeni tartflmalara neden oldu. 1922 yl bafllarnda
mahkemelerinmeclis denetimine girmesi ve kaldrlmas ynndeki
muhalefet artt.
kinci Grupun Kuruluflu, Program ve Faaliyetleri Muhalifler
mecliste bir grup ats altnda rgtlenerek uzun sredir
elefltirdiklerikonularda sonuca ulaflmak istiyorlard. Mustafa Kemal
Paflann elinde olaanstyetkilerin toplanmas karflsnda meclis stnln
savunan bu grup, 1922 Tem-muzunda, kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu ad
altnda rgtlendiler. A-RMH Gru-buyla ayn ad paylaflt iin iki grubu
birbirinden ayrmak zere A-RMH Gru-buna Birinci Grup, muhaliflerim
kurduu gruba ise kinci Grup denir. Grup H-seyin Avni (Ulafl), Vasf
(Karakol), Mehmet Besim (Fazlolu), Sleyman Necati(Gneri), Rfat
(alka), Salahattin (Kseolu) ve Emin (Geveci) Beyler
tarafndankurulmufltu.
kinci Grupun kuruluflunu hzlandran bir dier etmen de Birinci
Gruptan ba-z mebuslarn, meclis ounluunu denetim altna almak ve
bylece nemli mese-leleri meclisten geirebilmek iin, Selamet-i
Umumiye Komitesi adyla gizli rgt
18 Trk Siyasal Hayat
-
191. nite - I I . Meflrut iyet ten Cumhuriyet e Trk iye de
Siyasal Yaflam (1908-1923)
kurmalaryd. ktidar, grubu, meclisin 1 Mart 1922de bafllayan yeni
toplant yln-da gittike fliddetlenen bir muhalefetle karfllaflacan
biliyordu. Birinci Gruptanbaz yelerin muhaliflerle birlikte oy
kullanmalar grubun kendi tasarlarn meclis-ten geirmesini
glefltiriyordu. ktidar grubu muhaliflerin gcn snrlamak iinetkili
muhaliflerin mebusluktan dflrlmesinden, meclisin feshedilmesine
kadareflitli nlemleri tartflt. Nihayetinde meclisin meflruiyetine
glge dflrmeden,glenen muhalefete karfl bir nlem olarak Selamet-i
Umumiye Komitesi ad altn-da gizli bir komite kuruldu. Muhalif
mebuslar iktidar grubunun bu rgt aracly-la meclis ounluunu ele
geirecei endiflesiyle hzla rgtlendiler.
Mustafa Kemal Pafla, 16-17 Ocak 1923te zmitte basn mensuplarna
verdii demecinde,kinci Grupun oluflum srecini ve her iki grup
arasnda gidip gelen mebuslarn tutumunudeerlendirdi. Bu demecinde,
Birinci Grup kurulduktan sonra btn mebuslarn Misak-Millinin
salanmas konusunda hem fikir olduklarn, anlaflmazln esas olarak
Teflkilat- Esasiye Kanununa dayandn belirtti. Mustafa Kemal Paflaya
gre iki grup arasndaprensip ve fikir atflmas yoktu. Mustafa Kemal
Paflann elefltirilerindeki asl hedef ise ikigrup arasnda gidip
gelerek kar salamaya alflan mebuslard. Mustafa Kemal Paflannbu
deerlendirmeleri, baz tarihilerin Birinci Grupun laik, demokrat,
ilericilerden; kin-ci Grupun ise dinci, saltanat, gericilerden
olufltuuna dair yorumlara uymamaktadr.
kinci Grupun muhalefeti temelde Birinci Meclis iindeki baz
uygulamalaraynelik flekillenmifl ve meclis tartflmalarn bu ynde
etkilemifltir. kinci Grup y-rtt muhalefete ramen Milli Mcadele
sreci baflarya ulaflana kadar, meclis-teki birliin srmesi iin
dikkatli davranmfl, kendisini A-RMHCnin paras olarakgrmeye devam
etmifltir. kinci Grup zellikle kifli tahakkmne karfl tavr almfl-tr.
ttihat Terakki iktidarnn 1913ten sonra lider tahakkmne girmesi,
kinciGrupu kifli tahakkm konusunda hassas klmfltr. Bu nedenle
elefltirileri Musta-fa Kemal Paflann flahsna ynelik olmaktan ok,
Milli Mcadele srecinin zel ko-flullar nedeniyle elinde toplanan
olaanst yetkilerin meclis stnl ilkesinizedeleyecei endiflesinden
kaynaklanyordu. kinci Grupun bir dier temel ilkeside lkede kanuna
dayal bir ynetimin kurulmasdr. kinci Grup bu nedenle te-mel hak ve
zgrlklerin korunmas zerinde durmufl, stiklal Mahkemelerinin
ifl-leyiflini ve uygulamalarn bu erevede elefltirmifltir.
kinci Grupun ilk program 16 Temmuz 1922de akland. Programn 1.
mad-desi Misak- Milli erevesinde mill birlik ve bamszla ulafllmas
amacn ierir.2. madde ise mevcut kanunlarn mill egemenlik ilkesine
gre deifltirilmesi ve d-zeltilmesini ngrr. Bu madde temelde
Baflkumandanlk ve stiklal Mahkemele-rine iliflkin kanunlarla,
vekillerin seim flekline iliflkin kanunlarn deifltirilmesiamacn
ieriyordu. Herkesin hukukunun dokunulmazl ve saygnln salama-y
hedefleyen 3. madde ise Grupun temel hak ve zgrlkler konusundaki
hassa-siyetini yanstr.
kinci Grup bu temel ilkeler erevesinde programn geniflletti. Bu
programbyk lde kinci Grup kurulmadan nce muhalif milletvekillerinin
meclisteelefltirdikleri temel konular yanstyordu. Programn ilk
maddesi, genel hukukunesas hkmlerine ve mill egemenlie aykr yetki,
ayrcalk, kurulufl ve icraatn y-rrlkten kaldrlmas amacn esas
alyordu. Dier maddelerde ise Baflkumandan-lk Kanunu, stiklal
Mahkemeleri Kanunu ve vekil seimlerinde aday gsterilmesi-ne
iliflkin kanunun mill egemenlie aykr saylarak kaldrlmas
ngrlyordu.Programda ayrca, Heyet-i Vekilenin grev ve
sorumluluklarnn belirlenerek, yet-
N N
-
20 Trk Siyasal Hayat
ki alanna girmeyen konularda, meclisin bilgisi dflnda icraatta
bulunmamas veyeni stiklal Mahkemelerinin kanuni snrlar iinde
hareket etmesine yer verildi.Programda Heyet-i Vekile Baflkanl ile
Meclis Baflkanlnn birbirinden ayrlma-s gerei de yer ald. Buradaki
ama, kuvvetler ayrm ilkesine dayanarak herhan-gi bir kiflinin
flahsnda yetki toplulaflmasn nlemekti. Programn son maddesi
iseMeclis Baflkanlk Divannn tarafszlna iliflkindi. kinci Grupun bu
programndaha ayrntl bir baflka program izledi. Programda, kifli hak
ve zgrlkleri, dev-let teflkilat ve Millet Meclisine dair hkmlere ek
olarak maliye, ekonomi, eitim,adliye ve salk konularna da yer
verildi. Programn on maddesinin kifli hak ve z-grlklerine ayrlmfl
olmas Grupun konuya verdii nemi gstermekteydi.
kinci Grup, program ve ilkeleri dorultusunda mecliste verdii
mcadeleninsonularn Byk Taarruzun hemen ncesinde ald. 8 Temmuz
1922de, vekil se-imlerinde aday gsterme yntemi yrrlkten kaldrld ve
meclisin ilk gnlerin-de uygulanan dorudan vekil seimi yntemine
dnld. Heyet-i Vekile Reisininmeclis tarafndan seilmesi benimsenerek
kuvvetler ayrlna doru nemli biradm atld. 20 Temmuz 1922de,
Baflkumandanlk Kanununun, Baflkumandanaolaanst yetkiler veren
ikinci maddesi yrrlkten kaldrld. Buna karfllk, Mus-tafa Kemal
Paflann Baflkumandanlk unvan oy birliiyle sresiz uzatld. Ayn
d-zenlemeyle Baflkumandanlk emriyle kurulan ve meclis denetiminin
dflnda kalanstiklal Mahkemelerinin grevi son buldu. kinci Grupun
abalar sonucunda, 31Temmuz 1922de stiklal Mahakimi Kanunu kabul
edildi. Bu kanunla yeni kurula-cak stiklal Mahkemeleri zerinde
meclis denetimi saland.
Birinci Meclisteki kinci Grupun temel ilkeleri nelerdir?
LOZAN BARIfi GRfiMELER VE 1923 SEMLER
Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Barfl Antlaflmas Trk ordusunun
iflgallere son veren kesin asker zaferi 26 Austos 1922de baflla-yan
Baflkumandanlk Meydan Savaflyla geldi. Bat Anadoluyu Yunan
iflgalindenadm adm kurtaran Trk ordusu 9 Eyllde zmire girdi. 18
Eyllde Bat Anado-ludaki son Yunan askerleri Erdekten ekildi. Trk
birlikleri 24 Eyllde anakka-le Boazndaki ngiliz iflgal glerinin
zerine yrd. ngiliz askerlerinin Trkbirliklerine karfl koymamas
zerine ateflkes koflullarnn konuflulmas iin diplo-matik giriflimler
bafllad.
TBMM hkmeti adna smet (nn) Paflann baflnda olduu Trkiye
heyetiMudanyada, Fransa, ngiltere ve talya temsilcileriyle ateflkes
koflullarn grflmekzere bir araya geldiler. 11 Ekim 1922de Mudanyada
ateflkes antlaflmas imzalan-d. Grflmeler srasnda Trkiye, Yunanistan
ve tilaf Devletleri arasnda kalc ba-rfl salamak zere, svirenin
Lozan kentinde bir konferans dzenlenmesi de ka-rarlafltrld.
Konferansta Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlarn yan sra
ti-laf Devletleri ile Trkiye arasnda Birinci Dnya Savafln sona
erdirecek kararlaralnacakt. Ancak konferansa TBMM Hkmetinin yan sra
stanbul Hkmetininde arlmas zerine Saltanatn kaldrlmas gndeme
geldi.
Saltanatn kaldrlmasna iliflkin meclis grflmelerinde Birinci ve
kinci Grup,saltanatn kaldrlmasn desteklerken bamsz muhafazakr
mebuslar seslerini -kartamamfllardr. Saltanatn kaldrlmasna iliflkin
tartflmalarda Hilafet makamnnkonumuyla ilgili belirsizlik sknt
yaratt. Hilafet makamnn konumuna iliflkin ve-rilen tekliflerin
yeniden deerlendirilmesi sonucu Hilafet makamnn Trklere ve
N N
4
-
Osmanl Hanedanna ait olaca ve meclisin Osmanl Hanedanndan uygun
bir ki-fliyi bu makama seecei karara baland.
Yaplan oylamalar sonucunda saltanat 1 Kasm 1922de oy birliiyle
kaldrlarakOsmanl Devleti hukuken sona erdirildi. Saltanatn
kaldrlmas Cumhuriyete geiflsrecinde ok nemli bir admd. 4 Kasmda son
Osmanl hkmetinin baflndabulunan Tevfik Paflann istifa etmesiyle
stanbulda TBMM hkmeti dnemi bafl-lad. Padiflah Vahdettinin
ngilizlere snarak 17 Kasmda yurt dflna kmasylaTBMM 18 Kasmda
Abdlmecit Efendiyi yeni halife seti.
Trkiyenin, Hariciye Vekili smet Paflann (nn) baflkanlnda bir
heyetlekatld Lozan Konferans, 20 Kasm 1922de ald. Barfl
grflmelerinde baz ko-nularda anlaflma salanmasna karfln baz
konularda derin grfl ayrlklar ortayakt.
Grflmelerde anlaflma salanan maddelere gre Bat Anadolu
kylarndakiadalar askerden arndrlacak, Gkeada ve Bozcaada Trkiyeye,
12 ada ise tal-yaya braklacakt. Trkiyenin Dou Trakya snr Meri Irma
olarak belirlendi.Anlaflmaya varlan en nemli maddelerden biri de
Trk-Yunan nfus mbadele-siydi. Buna gre Trkiyede yaflayan
Rumlarla