TSE - tektransformator.com · ICS 29.180 TÜRK STANDARDI TS EN 60076-6/ubat 2012 Ön söz Bu standard, CENELEC tarafından kabul edilen EN 60076-6 (2008) standardı esas alınarak

ICS 29.180 TÜRK STANDARDI TS EN 60076-6/Şubat 2012

AA

TÜRK STANDARDITURKISH STANDARD

TS EN 60076-6 Şubat 2012

ICS 29.180

GÜÇ TRANSFORMATÖRLERİ - BÖLÜM 6: REAKTÖRLER

Power transformers - Part 6: Reactors

TS EN 60076-6 (2012) Standardı, EN 60076-6 (2008) standardı ile birebir aynı olup, Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi’nin (CENELEC, Avenue Marnix 17 B-1000 Brussels) izniyle basılmıştır. Avrupa Standardlarının herhangi bir şekilde ve herhangi bir yolla tüm kullanım hakları Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (CENELEC) ve üye ülkelerine aittir. TSE kanalıyla CENELEC’den yazılı izin alınmaksızın çoğaltılamaz.

TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA

TÜRK STANDARDLARININ TELiF HAKKI TSE'YE AiTTiR. STANDARDIN BU NÜSHASININ KULLANIM iZNi TSE TARAFINDANGAZi ÜNiVERSiTESi KÜTÜPHANE VE DOKÜMANTASYON'A VERiLMiSTiR. BASILMA TARiHi: 14.07.2015TSE'DEN iZiN ALINMADAN STANDARDIN BiR BÖLÜMÜ/TAMAMI iLTiBAS EDiLEMEZ, ÇOGALTILAMAZ.

Bugünkü teknik ve uygulamaya dayanılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün olduğundan ilgililerin yayınları izlemelerini ve standardın uygulanmasında karşılaştıkları aksaklıkları Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.

Bu standardı oluşturan İhtisas Grubu üyesi değerli uzmanların emeklerini; tasarılar üzerinde görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluşları ile kişilerin değerli katkılarını şükranla anarız.

Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluşların sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlarına uygun olarak kurmaları durumunda TSE tarafından verilen belgedir.

Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin ilgili Türk Standardına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.

TSEK Kritere Uygunluk Belgesi (TSEK Markası Kullanma Hakkı) Kritere Uygunluk Belgesi; Türk Standardları bulunmayan konularda firmaların ürünlerinin ilgili uluslararası standardlar, benzeri Türk Standardları, diğer ülkelerin milli standardları, teknik literatür esas alınarak Türk Standardları Enstitüsü tarafından kabul edilen Kalite Faktör ve Değerlerine uygunluğunu belirten ve akdedilen sözleşme ile TSEK Markası kullanma hakkı verilen firma adına düzenlenen ve üzerinde TSEK Markası kullanılacak ürünlerin ticari Markası, cinsi, sınıfı, tipi ve türünü belirten geçerlilik süresi bir yıl olan belgedir.

DİKKAT!

TS işareti ve yanında yer alan sayı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standardına uygun üretildiğine dair üreticinin beyanını ifade eder. Türk Standardları Enstitüsü tarafından herhangi bir garanti söz konusu değildir.

Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir.

TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.



Ön söz

Bu standard, CENELEC tarafından kabul edilen EN 60076-6 (2008) standardı esas alınarak TSE Elektrik İhtisas Grubu’nca hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulu’nun 21 Şubat 2012 tarihli toplantısında Türk Standardı olarak kabul edilerek yayımına karar verilmiştir.

Bu standardın kabulü ile TS EN 60289 (2007) standardı iptal edilmiştir.

Bu standardda kullanılan bazı kelime ve/veya ifadeler patent haklarına konu olabilir. Böyle bir patent hakkının belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz.



İçindekiler Giriş ................................................................................................................................................................... 1 1 Kapsam ...................................................................................................................................................... 1 2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar ............................................................................................ 2 3 Terimler ve tarifler .................................................................................................................................... 3

3.1 Reaktör tipleri ..................................................................................................................................... 3 3.2 Diğer tarifler ....................................................................................................................................... 4

4 Semboller ve kısaltmalar ......................................................................................................................... 6 5 İşletme şartları .......................................................................................................................................... 7

5.1 Genel ................................................................................................................................................. 7 5.2 Sismik şartlar ..................................................................................................................................... 8

6 Tasarım, deneme, toleranslar ve uygulama ........................................................................................... 8 7 Şönt reaktörler .......................................................................................................................................... 9

7.1 Genel ................................................................................................................................................. 9 7.2 Tasarım .............................................................................................................................................. 9 7.3 Terimler ve tarifler .............................................................................................................................. 9 7.4 Beyan değerleri ................................................................................................................................ 10

7.4.1 Beyan gerilimi .............................................................................................................................. 10 7.4.2 En büyük çalışma gerilimi ............................................................................................................ 11 7.4.3 Beyan gücü .................................................................................................................................. 11 7.4.4 Yıldız bağlı üç fazlı bir reaktörün sıfır bileşen reaktansı .............................................................. 11 7.4.5 Üç fazlı reaktörün karşılıklı reaktansı .......................................................................................... 11 7.4.6 Üşüşme akımı seviyesi ................................................................................................................ 11 7.4.7 Şönt reaktörün doğrusallığı .......................................................................................................... 11

7.5 Sıcaklık artışı ................................................................................................................................... 11 7.6 Yalıtım seviyesi ................................................................................................................................ 11 7.7 İşaret plakaları ................................................................................................................................. 11 7.8 Deneyler........................................................................................................................................... 12

7.8.1 Genel ........................................................................................................................................... 12 7.8.2 Rutin deneyler .............................................................................................................................. 12 7.8.3 Tip deneyleri ................................................................................................................................ 12 7.8.4 Özel deneyler ............................................................................................................................... 12 7.8.5 Reaktans ve reaktansın doğrusallığının belirlenmesi .................................................................. 13 7.8.6 Kaybın ölçülmesi (rutin deney, özel deney) ................................................................................. 13 7.8.7 Akım harmoniklerinin ölçülmesi (özel deney) .............................................................................. 14 7.8.8 Üç fazlı reaktörlerde sıfır bileşen reaktansının ölçülmesi (özel deney) ....................................... 15 7.8.9 Üç fazlı reaktörlerde karşılıklı reaktansın ölçülmesi (özel deney) ............................................... 15 7.8.10 Dielektrik deneyleri .................................................................................................................. 15 7.8.11 Manyetik karakteristiğin ölçülmesi (özel deney) ...................................................................... 18 7.8.12 Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (tip deneyi, özel deney) ..................................................... 18 7.8.13 Titreşimin ölçülmesi (tip deneyi) .............................................................................................. 18 7.8.14 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) ............................................................................................. 19

7.9 Toleranslar ....................................................................................................................................... 20 7.9.1 Genel ........................................................................................................................................... 20 7.9.2 Beyan gerilimi ve beyan frekansındaki reaktansın toleransları ................................................... 20 7.9.3 Reaktansın doğrusallığı için toleranslar ....................................................................................... 20 7.9.4 Kaybın toleransı ........................................................................................................................... 20

8 Akım sınırlama reaktörleri ve nötr topraklama reaktörleri ................................................................. 20 8.1 Genel ............................................................................................................................................... 20 8.2 Tasarım ............................................................................................................................................ 21 8.3 Terimler ve tarifler ............................................................................................................................ 21 8.4 Beyan değerleri ................................................................................................................................ 23

8.4.1 Beyan sürekli akım ...................................................................................................................... 23 8.4.2 Beyan ısıl kısa devre akımı .......................................................................................................... 23 8.4.3 Beyan ısıl kısa devre akımının süresi .......................................................................................... 23 8.4.4 Beyan mekanik kısa devre akımı ................................................................................................. 23 8.4.5 Beyan kısa süreli akım ................................................................................................................. 23 8.4.6 Beyan kısa süreli akımın süresi veya çalışma çevrimi ................................................................ 24 8.4.7 Bağlaştırma faktörü ...................................................................................................................... 24 8.4.8 Beyan kısa devre empedansı ...................................................................................................... 24



8.4.9 Beyan kısa süreli empedans ........................................................................................................ 25 8.4.10 Beyan sürekli empedans ......................................................................................................... 25

8.5 Beyan ısıl ve beyan mekanik kısa devre akımına dayanma yeteneği ............................................. 25 8.6 Sıcaklık artışı ................................................................................................................................... 25

8.6.1 Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı ............................................................................................ 25 8.6.2 Beyan ısıl kısa devre akımı ve beyan kısa süreli akım yüklemesinden kaynaklanan sıcaklık .... 26

8.7 Yalıtım seviyesi ................................................................................................................................ 26 8.7.1 Genel ........................................................................................................................................... 26

8.8 İşaret plakaları ................................................................................................................................. 26 8.9 Deneyler........................................................................................................................................... 27

8.9.1 Genel ........................................................................................................................................... 27 8.9.2 Rutin deneyler .............................................................................................................................. 27 8.9.3 Tip deneyleri ................................................................................................................................ 27 8.9.4 Özel deneyler ............................................................................................................................... 27 8.9.5 Beyan sürekli akımdaki empedansın ölçülmesi (rutin deney) ..................................................... 27 8.9.6 Beyan kısa süreli akımdaki empedansın ölçülmesi (rutin deney) ................................................ 28 8.9.7 Kaybın ölçülmesi (rutin deney, özel deney) ................................................................................. 28 8.9.8 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney, özel deney) ....................................... 29 8.9.9 Akım sınırlama reaktörleri için sargı aşırı gerilim deneyi (rutin deney)........................................ 30 8.9.10 Nötr topraklama reaktörleri için sargı aşırı gerilim deneyi (rutin deney) .................................. 30 8.9.11 Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) .......................................................... 30 8.9.12 Akım sınırlama reaktörleri için yıldırım darbe deneyi (tip deneyi) ............................................ 31 8.9.13 Kısa devre akımı deneyi (özel deney) ..................................................................................... 31 8.9.14 Beyan sürekli akımda akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) .................................... 32 8.9.15 Beyan sürekli akımda titreşimin ölçülmesi (özel deney) .......................................................... 32 8.9.16 Anahtarlama darbe deneyi (özel deney) .................................................................................. 33 8.9.17 Çift uçlu yıldırım darbesi deneyi (özel deney) .......................................................................... 33 8.9.18 Bağlaştırma faktörünün ölçülmesi (özel deney) ....................................................................... 33 8.9.19 Yaşta sargı aşırı gerilim deneyi (özel deney) .......................................................................... 34 8.9.20 Yaşta ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (özel deney) ............................................. 34 8.9.21 Aralıklı demir çekirdekli ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörlerde sargı

reaktansının ölçülmesi (özel deney) ........................................................................................ 34 8.10 Toleranslar ....................................................................................................................................... 34

8.10.1 Karşılıklı bağlaştırma yönünden dengelenmemiş reaktörlerde empedansların toleransı........ 34 8.10.2 Karşılıklı bağlaştırma yönünden dengelenmiş reaktörlerde empedansların toleransı ............. 34 8.10.3 Kaybın toleransı ....................................................................................................................... 35

9 Kondansatörlerle birleşik filtre, sönümleme ve boşaltma reaktörleri ............................................... 35 9.1 Genel ............................................................................................................................................... 35 9.2 Tasarım ............................................................................................................................................ 35 9.3 Terimler ve tarifler ............................................................................................................................ 36 9.4 Beyan değerleri ................................................................................................................................ 37

9.4.1 Beyan şebeke frekanslı akım ....................................................................................................... 37 9.4.2 Beyan akım spektrumu ................................................................................................................ 37 9.4.3 Beyan üşüşme akımı ................................................................................................................... 38 9.4.4 Beyan üşüşme frekansı ............................................................................................................... 38 9.4.5 Beyan boşalma akımı .................................................................................................................. 38 9.4.6 Beyan boşalma frekansı .............................................................................................................. 38 9.4.7 Beyan ısıl kısa devre akımı .......................................................................................................... 38 9.4.8 Beyan ısıl kısa devre akımının süresi .......................................................................................... 38 9.4.9 Beyan mekanik kısa devre akımı ................................................................................................. 38 9.4.10 Beyan endüktansı .................................................................................................................... 39 9.4.11 Kalite faktörü ............................................................................................................................ 39

9.5 Beyan ısıl ve beyan mekanik kısa devre akımına dayanma yeteneği ............................................. 39 9.6 Üşüşme ve boşalma akımına dayanma yeteneği ............................................................................ 39 9.7 Sıcaklık artışı ................................................................................................................................... 39

9.7.1 Şebeke frekansındaki eşdeğer akımda sıcaklık artışı ................................................................. 39 9.7.2 Beyan ısıl kısa devre akım yükünden kaynaklanan sıcaklık ....................................................... 40

9.8 Yalıtım seviyesi ................................................................................................................................ 40 9.8.1 Genel ........................................................................................................................................... 40 9.8.2 Yalıtım kuralları ............................................................................................................................ 40




9.10.1 Genel ....................................................................................................................................... 41 9.10.2 Rutin deneyler .......................................................................................................................... 41 9.10.3 Tip deneyleri ............................................................................................................................ 41 9.10.4 Özel deneyler ........................................................................................................................... 41 9.10.5 Endüktansın ölçülmesi (rutin deney, tip deneyi) ...................................................................... 41 9.10.6 Kaybın ve kalite faktörünün ölçülmesi (rutin deney, tip deneyi) .............................................. 41 9.10.7 Sargı aşırı gerilim deneyi (rutin deney) .................................................................................... 42 9.10.8 Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) .......................................................... 42 9.10.9 Yıldırım darbe deneyi (tip deneyi) ............................................................................................ 43 9.10.10 Kısa devre akımı deneyi (özel deney) ..................................................................................... 43 9.10.11 Beyan sürekli akımda akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) .................................... 44 9.10.12 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (özel deney) ...................................................... 45 9.10.13 Üşüşme akımına dayanım deneyi (özel deney) ...................................................................... 45 9.10.14 Boşalma akımı deneyi (özel deney)......................................................................................... 45 9.10.15 Değiştirilmiş kısa devre/boşalma akımı deneyi (özel deney) ................................................... 45 9.10.16 Mekanik rezonans deneyi (özel deney) ................................................................................... 45

9.11 Toleranslar ....................................................................................................................................... 45 9.11.1 Beyan endüktansın toleransı ................................................................................................... 45 9.11.2 Ölçülen kaybın ve kalite faktörünün toleransı .......................................................................... 46

10 Topraklama transformatörleri (nötr bağlayıcıları) .......................................................................... 46 10.1 Genel ............................................................................................................................................... 46 10.2 Tasarım ............................................................................................................................................ 46 10.3 Terimler ve tarifler ............................................................................................................................ 46 10.4 Beyan değerleri ................................................................................................................................ 48

10.4.1 Beyan gerilimi .......................................................................................................................... 48 10.4.2 En büyük çalışma gerilimi ........................................................................................................ 48 10.4.3 Beyan sıfır bileşen empedansı ................................................................................................ 48 10.4.4 Beyan sürekli nötr akımı .......................................................................................................... 48 10.4.5 Beyan kısa süreli nötr akımı .................................................................................................... 48 10.4.6 Beyan kısa süreli nötr akımının süresi ..................................................................................... 49 10.4.7 İkincil sargının beyan gerilimi ................................................................................................... 49 10.4.8 Topraklama transformatörü ile ark söndürme reaktörünün birleşimi için ilave beyan değerleri .. ................................................................................................................................................. 49

10.5 Beyan kısa süreli nötr akımına dayanma yeteneği .......................................................................... 49 10.6 Sıcaklık artışı ................................................................................................................................... 49

10.6.1 Beyan gerilimi, beyan sürekli nötr akımı ve ikincil sargının beyan gücünde sıcaklık artışı ..... 49 10.6.2 Beyan kısa süreli nötr akım yüklemesinden sonra sıcaklık ..................................................... 49

10.7 Yalıtım seviyesi ................................................................................................................................ 50 10.8 İşaret plakaları ................................................................................................................................. 50 10.9 Deneyler........................................................................................................................................... 50

10.9.1 Genel ....................................................................................................................................... 50 10.9.2 Rutin deneyler .......................................................................................................................... 51 10.9.3 Tip deneyleri ............................................................................................................................ 51 10.9.4 Özel deneyler ........................................................................................................................... 51 10.9.5 Sıfır bileşen empedansının ölçülmesi (rutin deney)................................................................. 51 10.9.6 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) ............................................................................................. 52 10.9.7 Dielektrik deneyleri (rutin deney, tip deneyi) ............................................................................ 52 10.9.8 Beyan kısa süreli nötr akımına dayanma yeteneğinin gösterilmesi (özel deney) .................... 53 10.9.9 Beyan sürekli nötr akımında kaybın ölçülmesi (özel deney) ................................................... 53 10.9.10 Bir faz arıza şartı altında üç faz uyartımıyla nötr akımının ölçülmesi (tip deneyi) ................... 53

10.10 Toleranslar ................................................................................................................................... 54 11 Ark söndürme reaktörleri .................................................................................................................. 54

11.1 Genel ............................................................................................................................................... 54 11.2 Tasarım ............................................................................................................................................ 54 11.3 Terimler ve tarifler ............................................................................................................................ 55 11.4 Beyan değerleri ................................................................................................................................ 55

11.4.1 Beyan gerilimi .......................................................................................................................... 55 11.4.2 En büyük sürekli gerilim ........................................................................................................... 55 11.4.3 Beyan akımı ............................................................................................................................. 55 11.4.4 Beyan akım süresi ................................................................................................................... 55 11.4.5 Ayarlama aralığı ....................................................................................................................... 56 11.4.6 Yardımcı sargı.......................................................................................................................... 56



11.4.7 İkincil sargı ............................................................................................................................... 56 11.4.8 Ark söndürme reaktörünün doğrusallığı .................................................................................. 56

11.5 Sıcaklık artışı ................................................................................................................................... 56 11.6 Yalıtım seviyesi ................................................................................................................................ 56 11.7 İşaret plakaları ................................................................................................................................. 56 11.8 Deneyler........................................................................................................................................... 57

11.8.1 Genel ....................................................................................................................................... 57 11.8.2 Rutin deneyler .......................................................................................................................... 57 11.8.3 Tip deneyleri ............................................................................................................................ 57 11.8.4 Özel deneyler ........................................................................................................................... 57 11.8.5 Beyan geriliminde akımın ölçülmesi (tip deneyi), akımın ölçülmesi (rutin deney) ................... 58 11.8.6 Yardımcı ve ikincil sargıların yüksüz geriliminin ölçülmesi (rutin deney) ................................. 58 11.8.7 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) ............................................................................................. 58 11.8.8 Dielektrik deneyleri (rutin deneyi, tip deneyi) ........................................................................... 58 11.8.9 Kaybın ölçülmesi (özel deney) ................................................................................................. 58 11.8.10 Doğrusallığın ölçülmesi (özel deney) ....................................................................................... 59 11.8.11 Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) ....................................................................... 59 11.8.12 Endüktans regülasyon mekanizmasının dayanıklılık deneyleri (özel deney) .......................... 59 11.8.13 Beyan akımın dinamik etkilerine dayanma yeteneğinin gösterilmesi (özel deney) ................. 59

11.9 Toleranslar ....................................................................................................................................... 59 12 Düzeltme reaktörleri .......................................................................................................................... 60

12.1 Genel ............................................................................................................................................... 60 12.2 Tasarım ............................................................................................................................................ 60 12.3 Terimler ve tarifler ............................................................................................................................ 60 12.4 Beyan değerleri ................................................................................................................................ 61

12.4.1 Beyan gerilimi .......................................................................................................................... 61 12.4.2 En büyük çalışma gerilimi ........................................................................................................ 61 12.4.3 Beyan sürekli doğru akım ........................................................................................................ 61 12.4.4 Beyan sürekli akım spektrumu ................................................................................................. 61 12.4.5 Kısa süreli aşırı yük akımı, akım spektrumu ve akım süresi veya çalışma çevrimi ................. 61 12.4.6 Beyan geçici rejim arıza akımı ................................................................................................. 61 12.4.7 Beyan artan endüktans ............................................................................................................ 62 12.4.8 Düzeltme reaktörünün doğrusallığı .......................................................................................... 62 12.4.9 Doğrudan sıvı soğutmalı sargıları bulunan reaktörler için ilave kurallar .................................. 62

12.5 Sıcaklık artışı ................................................................................................................................... 62 12.6 Yalıtım seviyeleri .............................................................................................................................. 62

12.6.1 Yıldırım darbe seviyeleri .......................................................................................................... 62 12.6.2 Anahtarlama darbe seviyeleri .................................................................................................. 62 12.6.3 Ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi seviyesi ......................................................................... 62 12.6.4 Polarite değişikliğine dayanım gerilimi seviyesi ....................................................................... 62 12.6.5 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi seviyesi ......................................................................... 63


12.8.1 Genel ....................................................................................................................................... 63 12.8.2 Rutin deneyler .......................................................................................................................... 63 12.8.3 Tip deneyleri ............................................................................................................................ 64 12.8.4 Özel deneyler ........................................................................................................................... 64 12.8.5 Artan endüktansın ölçülmesi (rutin deney) .............................................................................. 64 12.8.6 Harmonik akım kaybının ölçülmesi ve toplam kaybın hesaplanması (rutin deney) ................. 65 12.8.7 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney) ...................................................... 65 12.8.8 Sıvıya daldırılmış reaktörler için ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney) ... 66 12.8.9 Sıvıya daldırılmış reaktörler için polarite değişikliğine dayanım deneyi (rutin deney) ............. 66 12.8.10 Yıldırım darbe deneyi (rutin deney) ......................................................................................... 67 12.8.11 Anahtarlama darbe deneyi (rutin deney, tip deneyi) ................................................................ 67 12.8.12 Kuru tip reaktörler için yaşta ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi (tip deneyi) ........... 68 12.8.13 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) ............................................................................................. 68 12.8.14 Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) ....................................................................... 69 12.8.15 Yüksek frekans empedansının ölçülmesi (özel deney) ........................................................... 70 12.8.16 Doğrudan sıvı ile soğutulan sargıları bulunan reaktörlerde sıvı soğutma devresinin

sızdırmazlık deneyi (rutin deney) ............................................................................................. 70 12.8.17 Doğrudan sıvı ile soğutulan sargıları bulunan reaktörlerde basınç düşümünün ölçülmesi (tip deneyi) ................................................................................................................................................. 70



12.8.18 Geçici rejim arıza akımı deneyi (özel deney) ........................................................................... 70 12.8.19 Sıvıya daldırılmış reaktörler için kesik dalgalı darbe deneyi (özel deney) ............................... 71

12.9 Toleranslar ....................................................................................................................................... 71 Ek A (Bilgi için) Şönt reaktörün anahtarlanması ve özel uygulamalarla ilgili bilgiler .......................... 72 Ek B (Bilgi için) Reaktörlerin manyetik karakteristiği .............................................................................. 74 Ek C (Bilgi için) Üç fazlı reaktörlerin karşılıklı reaktansı, bağlaştırma faktörü ve eşdeğer reaktansları ......................................................................................................................................................................... 81 Ek D (Bilgi için) Sıvıya daldırılmış aralıklı demir çekirdekli reaktörler ile manyetik olarak ekranlanmış

hava çekirdekli reaktörlere ait kayıpların sıcaklık düzeltmesi......................................................... 84 Ek E Kuru tip reaktörler için sarımlar arası aşırı gerilim deneyi .............................................................. 86 Ek F Kısa devre deneyi................................................................................................................................. 88 Ek G Dirençler – Karakteristikler, teknik özellikler ve deneyler ............................................................... 89 Kaynaklar ........................................................................................................................................................ 91 Ek ZA Bu standardda atıf yapılan uluslararası standardlar ile bu standardların karşılığı olan Avrupa

standardları .......................................................................................................................................... 92



1

Güç transformatörleri - Bölüm 6: Reaktörler

Giriş Bu standardın, kapsam kısmında verilen reaktör tiplerinin teknik özellikleri ve deneylerine temel oluşturması amaçlanmıştır. Standard ayrıca, bir reaktör şartnamesinin hazırlanmasına yardım etmek üzere belirli reaktör uygulamaları konusunda bazı önemli bilgiler de vermektedir. Mümkün olan her yerde, güç transformatörleri ile ilgili IEC 60076 serisinin diğer bölümlerinde yer alan teknik maddelere atıflar yapılmıştır. Ancak, reaktörlerin transformatöre göre bazı temel farklılıklara sahip olması sebebiyle, reaktörlerin teknik özelliklerinde, deneyden geçirilmesinde ve uygulanmasında dikkate alınacak olan özel hususlar bulunmaktadır. Bu hususlara bu standardda yer verilmiştir. Madde 1 ila Madde 6, standardın, tüm reaktör tiplerine uygulanacak genel bölümlerini oluşturur. Madde 7 ila Madde 12, farklı her bir reaktör tipini münferit olarak ele almaktadır. Belirli bir reaktöre genellikle Madde 7 ila Madde 12’den sadece biri uygulanır. Bu standardda birden fazla tarif maddesi yer almaktadır. Madde 3’te verilen genel tarifler bu standardın tamamına uygulanır. Belirli reaktör tiplerini ele alan Madde 7 ila Madde 12’nin her biri, yalızca o maddeyle ilgili ve ona uygulanan bir tanım maddesi içerir. Madde 7 ila Madde 12, tek tip bir yapıda verilmektedir. Bu yapıda, Beyan Değerleri Maddesi reaktörün teknik özelliklerine ilişkin olarak bir alıcının sağlaması gereken asgari bilgiyi düzenler. Her bir maddedeki deney alt maddesi özel reaktör tiplerine uygulanabilen ilgili deneyleri tarif eder ve siparişte üzerinde anlaşmaya varılması gereken ilave bazı hususları içerebilir. Ek A, Ek B, Ek C, Ek D, Ek F ve Ek G, belirli reaktör uygulamaları ve deneyleri için ilave bilgiler sağlar. Ek E sarımlar arası dielektrik deneyini açıklar. Bu standard kuru tip ve sıvıya daldırılmış reaktörlerin her ikisini de kapsar ve sadece bir tipe uygulanan maddeler veya alt maddelerin olduğu yerlerde bu durum açık olarak belirtilmiştir. Mümkün olduğu yerde bu standardın kuralları eşdeğer IEEE standardı ile uyumlaştırılmıştır.

1 Kapsam Bu standard;

Şönt reaktörleri,

Akım sınırlama reaktörleri, nötr topraklama reaktörleri, güç akışı kontrol reaktörleri, motor yol verme reaktörleri, ark-ocağı seri reaktörleri dahil seri reaktörleri,

Filtre (ayarlama) reaktörlerini,

Kondansatör sönümleme reaktörlerini,

Kondansatör boşaltma reaktörlerini,

Topraklama transformatörlerini (nötr bağlayıcıları),

Ark söndürme reaktörlerini,

HVDC ve endüstriyel uygulama için düzeltme reaktörlerini kapsar ancak;

Beyan değeri, bir fazlılarda 1 kvar’dan ve üç fazlılarda 5 kvar’dan daha düşük olan reaktörler,

Yüksek frekans hat tıkaçları veya demiryolu araçlarına monte edilen reaktörler gibi özel amaçlı reaktörler bu standardın kapsamında değildir. Küçük veya özel reaktörler için IEC standardlarının mevcut olmadığı durumda, bu standard, tümüyle veya kısmi olarak uygulanabilir.



2

2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste hâlinde verilmiştir. Tarih belirtilen atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standard ve/veya dokümanın tarihinin belirtilmemesi hâlinde en son baskısı kullanılır.

EN, ISO, IEC vb. No

Adı (İngilizce)

TS No1)

Adı (Türkçe)

IEC 60060-1: 1989

High-Voltage test techniques – Part 1: General definitions and test requirements

TS HD 588.1 S1: 2006

Yüksek gerilim deney teknikleri - Bölüm 1: Genel tarifler ve deney kuralları

IEC 60076-1: 1993 Amendment 1 (1999)

Power transformers – Part 1: General

TS 267 EN 60076-1: 1998 TS 267 EN 60076-1/A1: 2005

Güç transformatörleri – Bölüm 1: Genel

IEC 60076-2: 1997

Power transformers – Part 2: Temperature rise

TS 10901 EN 60076-2: 1998

Güç transformatörleri – Bölüm 2: Sıcaklık Artışı

IEC 60076-3: 2000

Power transformers – Part 3: Insulation levels, dielectric tests and external clearances in air

TS 10902 EN 60076-3: 2004

Güç transformatörleri – Bölüm 3: Yalıtım seviyeleri, dielektrik deneyler ve havadaki haricî yalıtma aralıkları

IEC 60076-4: 2002

Power transformers – Part 4: Guide to lightning impulse and switching impulse testing – Power transformers and reactors

TS EN 60076-4: 2007

Güç transformatörleri – Bölüm 4: Yıldırım ve anahtarlama darbe deneylerine kılavuz – Güç transformatörleri ve reaktörler

IEC 60076-5: 2006

Power transformers – Part 5: Ability to withstand short-circuit

TS EN 60076-5: 2007

Güç transformatörleri – Bölüm 5: Kısa devre dayanım yeteneği

IEC 60076-7: 2005

Power transformers – Part 7: Loading guide for oil-immersed power transformers

– –

IEC 60076-8: 1997

Power transformers – Part 8: Application guide

– –

IEC 60076-10: 2005

Power transformers – Part 10: Determination of sound levels

TS EN 60076-10: 2007

Güç transformatörleri – Bölüm 10: Ses seviyelerinin belirlenmesi

IEC 60076-11: 2004

Power transformers – Part 11: Dry-type transformers

TS EN 60076-11: 2006

Güç transformatörleri – Bölüm 11: Kuru tip transformatörler

IEC 60137 Insulated bushings for alternating voltages above 1 000 V

TS EN 60137 Yalıtkan geçit izolâtörleri – 1000 V’un üzerindeki alternatif gerilimler için

IEC 60270 High-voltage test techniques – Partial discharge measurements

TS 2051 EN 60270

Kablolar – Yüksek gerilim deney teknikleri – Kısmi boşalma ölçmeleri

IEC 60721-2-6 Classification of environmental conditions – Part 2: Environmental conditions appearing in nature earthquake vibration and shock

TS HD 478.2.6 S1*

Çevresel şartların sınıflandırması – Bölüm 2: Şok ve doğal deprem titreşiminde görülen çevresel şartlar

IEC 60815 Guide for the selection of insulators in respect of polluted conditions

TS IEC 60815

Kirlenme Şartlarına Göre İzolatörlerin Seçilme Kuralları Kılavuzu

IEC 60905: 1987

Loading guide for dry-type power transformers

TS IEC 60905:1998

Transformatörler – Kuru tip güç transformatörleri için yükleme kılavuzu

IEC 60943: 1998

Guidance concerning the permissible temperature rise for parts of electrical equipment, in particular for terminals

– –

1)

TSE Notu: Atıf yapılan standardların TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolonda verilmiştir. işaretli olanlar bu standardın basıldığı tarihte İngilizce metin olarak yayımlanmış olan Türk Standardlarıdır.



3

3 Terimler ve tarifler Bu standardın amacı bakımından aşağıdaki terimler ve tarifleri uygulanır. Bu maddede verilen tarifler genel yapıya aittir. Belirli bir reaktör tipine özgü veya bu reaktör tipi ile ilişkilendirildiğinde özel bir anlama gelen ilave tarifler bu standardın ilgili maddelerinde verilmiştir. IEC 60076’daki transformatörler ve transformatör deneyleriyle ilgili teknik maddelere sık sık atıf yapılmıştır. Bu standardların terminolojisi her zaman reaktörlerin içeriğiyle tam olarak alakalı olmayabilir. Örneğin “endüklenen a.a. dayanım gerilimi deneyi”, bir reaktör üzerinde sargı uçlarındaki deney geriliminin başka bir sargıdan “endüklenmiş” olması yerine doğrudan deney kaynağından uygulanmasıyla yapılan bir deneydir.

3.1 Reaktör tipleri

3.1.1 Şönt reaktör Kapasitif akımı dengelemek amacıyla bir güç sisteminde faz-toprak, faz-nötr veya fazlar arasına bağlanan reaktör.

3.1.2 Akım sınırlama reaktörü Sistem arıza şartlarında akımı sınırlamak amacıyla bir güç sistemine seri olarak bağlanan reaktör.

3.1.3 Nötr topraklama reaktörü Sistem toprak arızası şartlarında, faz-toprak akımını istenen bir değere sınırlamak amacıyla bir güç sisteminin nötrü ile toprak arasına bağlanan reaktör.

3.1.4 Güç akışı kontrol reaktörü Güç akışını kontrol etmek amacıyla bir güç sistemine seri olarak bağlanan reaktör.

3.1.5 Motor yol verme reaktörü Motor yol verme işlemi sırasında, üşüşme akımlarını sınırlamak amacıyla bir motora seri olarak bağlanan reaktör.

3.1.6 Ark-ocağı seri reaktörü Metal eritme işleminin verimliliğini arttırmak ve güç sistemindeki gerilim değişimini azaltmak amacıyla bir ark-ocağına seri olarak bağlanan reaktör.

3.1.7 Sönümleme reaktörü Kondansatör enerjilendiğinde üşüşme akımını sınırlamak, yakın arızalar veya komşu kondansatörün anahtarlanması sırasında verilen üşüşme akımını sınırlamak ve/veya güç sistemi ile rezonanstan kaçınmak amacıyla kondansatör gruplarının uyumunu bozmak için şönt kondansatörlere seri olarak bağlanan reaktör.

3.1.8 Filtre reaktörü Harmonikleri veya 10 kHz’e kadar frekanslardaki kontrol işaretlerini (dalgacık işaretlerini) azaltmak veya engellemek amacıyla kondansatörlere seri veya paralel olarak bağlanan reaktör.

3.1.9 Boşaltma (deşarj) reaktörü Arıza durumlarında akımı sınırlamak amacıyla yüksek gerilim güç sisteminde yer alan seri kondansatör grubu uygulamalarının köprüleme/boşaltma devrelerinde kullanılan reaktör.

3.1.10 Topraklama transformatörü (nötr bağlayıcı) Doğrudan veya bir empedans üzerinden topraklamada bir nötr bağlantısı sağlamak amacıyla bir güç sistemine bağlanan üç fazlı transformatör veya reaktör. Not - Topraklama transformatörleri ilave olarak yerel bir yardımcı yükü besleyebilir.

3.1.11 Ark söndürme reaktörü Bir faz-toprak arızasından kaynaklanan kapasitif faz-toprak akımını dengelemek amacıyla bir güç sisteminin nötrü ile toprak arasına bağlanan reaktör (rezonans-topraklı sistem).



4

3.1.12 Düzeltme reaktörü Alternatif akımların ve geçici rejim aşırı akımlarının akışını azaltmak amacıyla bir d.a. sistemine seri olarak bağlanan reaktör.

3.2 Diğer tarifler

3.2.1 Donanımın en yüksek gerilimi, Um IEC 60076-3’e göre reaktörün yalıtım seviyesi için esas alınan gerilim değeri.

3.2.2 Manyetik ekran Bir reaktörün, akıyı kontrol etmek maksadıyla tasarımlanan, reaktör sargısının dış tarafına yerleştirilen ferromanyetik bölümü. Not – Bu bölüm boyundurukları, sargısız bacakları, manyetik tank şöntlerini vb. kapsar.

3.2.3 Hava çekirdekli reaktör Akıyı kontrol etmek maksadıyla sargının iç tarafında veya dış tarafında hiçbir ferromanyetik malzeme olmaksızın tasarımlanan reaktör (genellikle kuru tip reaktörler).

3.2.4 Aralıklı demir çekirdekli reaktör Sargının iç tarafında, aralıklı ferromanyetik bir çekirdek olacak biçimde tasarımlanan reaktör (genellikle sıvıya daldırılmış reaktörler).

3.2.5 Manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktör Sargının iç tarafında hiçbir ferromanyetik malzeme olmayacak biçimde tasarımlanan ancak akıyı kontrol etmek maksadıyla sargının dış tarafında manyetik bir ekran bulunan reaktör.

3.2.6 Aralıklı demir çekirdekli veya manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörün hava çekirdek reaktansı

Akıyı kontrol etmek maksadıyla ferromanyetik malzeme ihtiva eden bir reaktörün, bütün ferromanyetik bölümleri tamamen doyduğunda fark endüktansından (Madde B.4’e bakılmalıdır) hesap edilen reaktans.

3.2.7 Manyetik karakteristik Reaktör sargısının içinden geçen faydalı akı ile akım arasındaki ilişki (Şekil 1 ve Şekil 2’ye bakılmalıdır). Not - Manyetik karakteristik Şekil 1a’da görüldüğü gibi doğrusal, Şekil 1b’de görüldüğü gibi doğrusal

olmayan ve Şekil 1c’de görüldüğü gibi doymuş halde olabilir.



5

Şekil 1a – Doğrusal Şekil 1b – Doğrusal olmayan Şekil 1c – Doymuş Açıklama:

X ekseni – Beyan değerin p.u. (per unit)’i olarak ifade edilen, akımın anlık değeri.

Y ekseni – Beyan değerin p.u.’i olarak ifade edilen faydalı akının anlık değeri.

Şekil 1 – Reaktörlerde manyetik karakteristik tipleri

Açıklama:

X ekseni – Beyan değerinin p.u.’i olarak ifade edilen, akımın anlık değeri.

Y ekseni – Beyan akımdaki değerin p.u.’i olarak ifade edilen faydalı akının anlık değeri.

1 = Doymamış bölümde karakteristiğin eğim açısı (fark endüktans).

2 = Doymuş bölümde karakteristiğin eğim açısı (fark endüktans).

k = İki doğru çizginin (a ve b) kesiştiği doyma dönüş noktası.

Şekil 2 – Doğrusal olmayan manyetik karakteristik için parametreler

3.2.8 Doğrusal reaktör Gerilim veya akımın ilgili değerine kadar ilgili maddede verilen tolerans içinde sabit bir reaktansa (düzeltme reaktörleri için: sabit bir endüktans) sahip reaktör.



6

Not - Doğrusal bir reaktör, ferromanyetik bileşen yoksa Şekil 1a’da görüldüğü gibi doğrusal manyetik karakteristiğe ya da ferromanyetik bir çekirdek veya ekran ihtiva edecek biçimde tasarımlanmışsa Şekil 1b’de görüldüğü gibi doğrusal olmayan manyetik karakteristiğe sahip olabilir.

3.2.9 Doymuş reaktör Reaktans değeri çalışma gerilimi veya akımı ile değişecek biçimde özel olarak tasarımlanan reaktör. Not – Doymuş manyetik karakteristikli bir reaktör örneği Şekil 1c’de verilmiştir.

3.2.10 Şebeke frekansı Reaktörün tesis edileceği güç sisteminin beyan frekansı.

3.2.11 Referans sıcaklık Sıvıya daldırılmış reaktörler için 75 °C, kuru tip reaktörler için yalıtım sınıfına göre IEC 60076-11’de verilen değer. Not - Normal çalışma altındaki sıcaklık artışının belirli yalıtım sınıfı için müsaade edilen değerden kayda

değer biçimde az olduğu kuru tip reaktörlerde, daha düşük bir referans sıcaklık üzerinde anlaşmaya varılabilir.

4 Semboller ve kısaltmalar

Sembol Anlamı Birimler

fr Beyan frekansı (Not’a bakılmalıdır) Hz

frd Beyan boşalma frekansı Hz

frIN Beyan üşüşme frekansı Hz

frt Beyan ayar frekansı Hz

Iequ Şebeke frekansındaki eşdeğer akım A

Id Beyan sürekli doğru akım A

Ih h. dereceli harmonik akım A

INr Beyan sürekli nötr akımı A

INSTr Beyan kısa süreli nötr akımı A

IMSCr Beyan mekanik kısa devre akımı A

Ir Beyan akımı (Not’a bakılmalıdır) A

Ird Beyan boşalma akımı A

IrIN Beyan üşüşme akımı A

ISCr Beyan ısıl kısa devre akımı (Not’a bakılmalıdır) A

IT Eşdeğer d.a. deney akımı A

Ideney Deney akımı A

ISTr Beyan kısa süreli akım A

k Bağlaştırma faktörü (Not’a bakılmalıdır)

Linc Artan endüktans H

Qf Kalite faktörü

R d.a. direnci

TNSTr Beyan kısa süreli nötr akımının süresi s



7

Sembol Anlamı Birimler

Tr Beyan akım süresi s

TSCr Beyan ısıl kısa devre akımının süresi s

TSTr Beyan kısa süreli akımın süresi s

Uaa a.a. dayanım gerilimi V

Ud Beyan d.a. gerilimi V

Udc d.a. dayanım gerilimi V

Ud en büyük En büyük sürekli d.a. gerilimi V

Um Donanımın en büyük gerilimi (IEC 60076-3:2000 Madde 3.1’e bakılmalıdır)

V

Uen büyük En büyük çalışma gerilimi, En büyük sürekli gerilim (Not’a bakılmalıdır) V

Upr Polarite değişikliği deney gerilimi V

Ur Beyan gerilimi (Not’a bakılmalıdır) V

Udeney Deney gerilimi V

X0 Sıfır bileşen reaktansı

Xm Karşılıklı reaktans

Xr , XSCr Beyan reaktansı (Not’a bakılmalıdır)

Z0 Sıfır bileşen empedansı

Zr Beyan sürekli empedans

Zr1 Beyan bir fazlı sürekli empedansı

Zr3 Beyan üç fazlı sürekli empedansı

ZSCr Beyan kısa devre empedansı

ZSCr1 Beyan bir fazlı kısa devre empedansı

ZSCr3 Beyan üç fazlı kısa devre empedansı

ZSTr Beyan kısa süreli empedans

ZSTr1 Beyan bir fazlı kısa süreli empedans

ZSTr3 Beyan üç fazlı kısa süreli empedans

Not – Bu beyan değerlerinin tarifleri, özel reaktör tiplerine uygulanan ilgili maddede verilmiştir.

5 İşletme şartları

5.1 Genel Alışılmadık işletme şartları için kurallar ve reaktörler için normal işletme şartları, uygulanabildiği kadarıyla IEC 60076-1 ve IEC 60076-11’de güç transformatörleri için belirtilenler ile aynıdır. Alıcı, talebinde IEC 60076-1 ve IEC 60076-11’de belirtildiği gibi normal işletme şartları kapsamına girmeyen bütün işletme şartlarını tanımlamalıdır. Not – Aşağıdakiler bu gibi işletme şartlarına ait örneklerdir:

IEC 60076-1’de önceden belirlenen sınır değerlerin dışında kalan yüksek veya düşük ortam sıcaklığı,

IEC 60076-1’de önceden belirlenen sınır değerleri aşan yükseklik,



8

Reaktörün dış yalıtımı veya reaktörün kendisi ile ilgili özel dikkat gerektiren kirlenme seviyesine sahip çevre (IEC 60137 ve IEC 60815’e bakılmalıdır), örneğin: Zarar verici dumanlar ve buharlar, Haddinden fazla veya aşındırıcı toz, Endüstriyel kirlilik, Tuzlu sis, Tropik nem.

Bu husus özellikle kuru tip reaktörlerde önemlidir. İmalatçı bu kirlilik kurallarını karşılayacak tedbirleri (özel kaplamalar, hava koşullarına karşı koruyucular, vb.) ve bu tedbirlere ait bakım kurallarını oluşturmalıdır.

5.2 Sismik şartlar Sismik şartlar altında çalışması amaçlanan reaktörler, imalatçı ve alıcı arasındaki anlaşmaya göre IEC 60721-2-6’ya uygun olarak hesaplama yoluyla nitelendirilmelidir.

6 Tasarım, deneme, toleranslar ve uygulama Deneylerin reaktörlere uygulanmasında genel olarak, IEC 60076’da yer alan, transformatörlere ait kurallar takip edilir ancak bu standardda düzenlenen bazı reaktörlere uygulanabilen ve ulaşılacak deney seviyelerini sınırlayabilen özel faktör bulunabilir. Ulaşılabilir deney seviyelerindeki bütün sınırlamalar, teklif sırasında imalatçı tarafından alıcıya açık olarak bildirilmelidir. Reaktörler, ulaşılabilir fiili deney seviyelerini hesaba katmadan, IEC 60076’da belirtilen uygun deney seviyelerine dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır. Fiili deney seviyeleri IEC 60076’da verilen seviyelerin oldukça üstünde olduğunda imalatçı, hesaplamayla ve deneyden geçirilen benzer başka tasarımlara atıf yoluyla yalıtım, yalıtma aralıkları ve diğer ilgili faktörlerin IEC 60076’daki deney seviyelerini karşılamak için yeterli olduğunu alıcıya göstermelidir. Bazı durumlarda tam deney seviyelerine ulaşmak için, deney çekirdekli bir deney sargısının kullanımı uygun olabilir. Deneyler, deney sonuçlarını etkileyen özelliklerin ilgilendirdiği kadarıyla büyük ölçüde işletmedeki gibi kurulan reaktörle gerçekleştirilmelidir. IEC 60076-1:1993 Madde 10.1 uygulanır ancak kuru tip reaktörler herhangi bir ortam sıcaklığında deneyden geçirilebilir. Tip veya özel deneylerin benzer üniteler üzerinde önceden gerçekleştirilmiş olması durumunda alıcı, bu deneylerin tekrar yapılması yerine, hesaplamalar ve/veya benzer olduğu beyan edilen ünitelerle mukayese talep edebilir. Reaktörün güç faktörünün normal olarak çok düşük olması sebebiyle, analog güç ölçerlerin kullanıldığı kayıp ölçmesinde dikkate değer ölçme hataları söz konusu olabilir. Akısı dengelenmiş akım transformatörlerinin, gerilim dönüştürücü olarak standard kondansatörlerin ve sayısal güç ölçerlerin kullanıldığı kayıp ölçmesi, gereken doğruluğu sağlayabilir. Uygun bir köprü yöntemi de gereken doğruluğu sağlayabilir. Daha fazla bilgi için IEC 60076-8:1997 Madde 10’a bakılmalıdır. Alıcı talep ettiğinde, önerilen yöntemin doğruluğuna dair yeterli dokümantasyon sağlanmalıdır. Kuru tip reaktör genellikle çelik tank veya mahfaza içine alınmaz. Tam bir reaktörün tüm bölümleri gerilim altındaki bölümler olarak değerlendirilmelidir. Bundan dolayı, reaktör işletmede iken personelin kazara temasının önlenmesine dikkat gösterilmelidir. Reaktörün yükseltilmiş bir konuma monte edilmesi gerektiği durum için alıcının özel bir talebi varsa bu husus teklifte belirtilmelidir. Parmaklık gibi emniyet tedbirleri gerekebilecektir ve bu güvenlik tedbirleri tesis tasarımının bir parçası olarak değerlendirilmelidir. Manyetik alan şiddeti için alıcı tarafından belirlenen özel sınır değerleri bulunduğunda, imalatçı reaktörün etrafındaki manyetik alan şiddetini gösteren bir grafik çizimi sağlamalıdır. Kuru tip hava çekirdekli reaktörün yakın çevresindeki manyetik alan, civardaki metal nesnelerde endükleme yoluyla ısınma ve tepki kuvvetlerinin oluşması için yeterli genlikte olabilir. Uygulanabildiği yerde, uygun manyetik yalıtma aralıklarına ilişkin kılavuzun imalatçı tarafından sağlanması gerekir. Belirtilen en yüksek ortam sıcaklığında, kuru tip rektörlerin sargı bağlantı uçlarının sıcaklığı Çizelge 1’de verilen sınır değerleri aşmamalıdır.



9

Çizelge 1 – Kuru tip reaktörlerin sargı bağlantı uçları için sıcaklık sınır değerleri

Sıcaklık

Bakır, bakır alaşım, alüminyum veya alüminyum alaşımdan mamul çıplak bağlantı uçları: 90 °C

Bakır, bakır alaşım, alüminyum veya alüminyum alaşımdan mamul gümüş veya nikel kaplamalı bağlantı uçları:

115 °C

Bakır, bakır alaşım, alüminyum veya alüminyum alaşımdan mamul kalay kaplamalı bağlantı uçları:

105 °C

Daha fazla bilgi için IEC 60943’e bakılmalıdır. Beyan edilen ve garanti altına alınan belirli değerlerin toleransları ilgili maddelerde verilmiştir. Garantiye tabi olan diğer büyüklüklerde, uygulanabildiği kadarıyla IEC 60076-1 referans alınmalıdır. Not – Diğer toleranslar ile diğer büyüklüklerin toleransları piyasa araştırmasında ve siparişte belirtilebilir.

7 Şönt reaktörler

7.1 Genel Bu maddede, kapasitif akımları kompanze etmek için bir güç sisteminde faz-toprak, faz-nötr veya fazlar arasına bağlanması amaçlanan reaktörlere ait kurallar açıklanmaktadır. Beyan geriliminde çekilen reaktif güç sabitlenebilir veya bu güç;

Güç elektroniği düzeni ile faz kontrollü anahtarlama (örneğin, bir statik var düzeni),

Demir çekirdeğin d.a. mıknatıslaması,

Yükte veya boşta ayar yapmak amacıyla sargı kademelemesi gibi ilave yöntemlerin kullanımı suretiyle ayarlanabilir. Not – Özel uygulamalara ilişkin bilgi Ek A’da verilmektedir.

7.2 Tasarım Reaktör, tasarımına ve tesisine göre aşağıdaki gibi tanımlanır:

Bir fazlı veya üç fazlı,

Kuru tip veya sıvıya daldırılmış tip,

Hava çekirdekli veya aralıklı demir çekirdekli,

Manyetik ekranlı veya ekransız,

Bina içi veya bina dışı tesis için,

Sabit veya değişken reaktans için,

Doğrusal veya doymuş. Alıcı için manyetik karakteristik bilgisi gerekli olabilir ve istendiği zaman bu bilgi temin edilmelidir. Manyetik karakteristik bilgisi ölçme veya hesaplama yoluyla belirlenebilir. Ayrıntılı bilgi için Ek B’ye bakılmalıdır.

7.3 Terimler ve tarifler Bu maddenin amaçları bakımından aşağıdaki terimler ve tarifler uygulanır.

7.3.1 Beyan gerilimi, Ur Üç fazlı bir reaktöre ait sargının hat bağlantı uçları arasına veya bir fazlı reaktör sargısının bağlantı uçları arasına uygulanmak üzere tayin edilen beyan frekansındaki gerilim. Not – Üç fazlı bir grupta birleştirilmesi amaçlanan bir fazlı reaktörlerde, yıldız bağlantı için öngörülen her bir

münferit ünitenin beyan gerilimi, hat-hat geriliminin pay ve √3‘ün payda olduğu bir kesirle gösterilir. Örneğin:

kV3

525rU



10

7.3.2 En büyük çalışma gerilimi, Uen büyük Reaktörün, beyan frekansında sürekli olarak çalışabileceği, belirtilen en yüksek gerilim.

Not – Uen büyük ile Um aynı değildir (Madde 3.2.1’e bakılmalıdır) ancak bunlar belirli durumlarda aynı değere

sahip olabilir.

7.3.3 Beyan gücü Beyan gerilimi ve beyan frekansında çalışma için belirtilen, şönt reaktörün reaktif gücü. Madde 7.4.3’teki nota da bakılmalıdır. Ayarlanabilir reaktanslı reaktörler durumunda, başkaca belirtilmedikçe beyan gücü, reaktörün ayarlanabildiği en yüksek reaktif güce eşittir. Not – Reaktörlerin kademeli olması durumunda beyan gücü, sarım sayısı en az olan kademe konumundaki

güce eşittir.

7.3.4 Beyan akımı, Ir Beyan gücü ve beyan geriliminden hesap yoluyla elde edilen hat akımı. Not – Üç fazlı bir grupta birleştirilmesi amaçlanan bir fazlı reaktörlerde, üçgen bağlantı için öngörülen her

bir münferit ünitenin beyan akımı, karşılık gelen hat akımının pay ve √3‘ün payda olduğu bir kesirle gösterilir. Örneğin:

A3

500rI

Akımı faz kontrollü statik var düzeninde kullanılan reaktörlerde başkaca belirtilmedikçe beyan akımı, sinüs dalga biçimli tam yük akımına eşittir.

7.3.5 Beyan reaktansı (beyan endüktansı), Xr (Lr) Beyan geriliminde ve beyan frekansında, faz başına ohm birimiyle belirtilen reaktans. Bu değer beyan gücünden ve beyan geriliminden hesap yoluyla elde edilir. Akımı faz kontrollü rektörlerde beyan endüktansı

(Lr = Xr / (2r)) belirtilmelidir.

7.3.6 Üç fazlı yıldız bağlı reaktörün sıfır bileşen reaktansı, X0 Nötr bağlantı ucu ve birbirlerine bağlanmış hat bağlantı uçları arasında ölçülen reaktans değerinin üç katına

eşit, beyan frekansındaki faz başına reaktans. X0/Xr oranı reaktör tasarımına bağlıdır. Daha fazla bilgi için Ek

C’ye bakılmalıdır.

7.3.7 Üç fazlı reaktörün karşılıklı reaktansı, Xm Beyan frekansında, uçları açık bir fazda endüklenen gerilim ve uyarılmış bir fazın akımı arasındaki faz başına ohm birimli oran. Bu değer normalde beyan reaktansın p.u. değeri olarak ifade edilir.

7.3.8 Üşüşme akımı seviyesi Reaktörün enerjilenmesi sırasında oluşabilen en yüksek tepe akımı ile beyan akımının √2 katının birbirine oranı.

7.4 Beyan değerleri Başkaca belirtilmedikçe, şönt reaktörlerin beyan değerlerinde sürekli çalışma esas alınır. Akımı faz kontrollü statik var kaynağı düzenlerinde kullanılan reaktörlerde, garanti edilen değerlerde başkaca belirtilmedikçe sinüs dalga biçimli tam yük akımı esas alınır.

7.4.1 Beyan gerilimi Beyan frekansındaki beyan gerilimi Ur, alıcı tarafından tayin edilir. Madde 7.8’de başkaca belirtilmedikçe

beyan gerilimi tasarım, imalatçının garantileri ve deneyler için temel teşkil eder. Beyan gerilimi genellikle güç sisteminin normal çalışma gerilimi olarak belirlenir.



11

7.4.2 En büyük çalışma gerilimi En büyük çalışma gerilimi Uen büyük, alıcı tarafından belirlenir. Bu değer, reaktöre işletmede uygulanan en

büyük sürekli çalışma geriliminden daha düşük olmamalıdır. Bu değer, beyan gerilimi Ur’ye eşit olabilir.

7.4.3 Beyan gücü Beyan gücü, alıcı tarafından belirlenmelidir. Not – Üç fazlı grup şeklinde bağlamak amacıyla üç adet bir fazlı reaktör tedarik edildiğinde, beyan gücü

normalde bir fazlı bir reaktörün gücü olarak ifade edilir. Üç faz gücü belirtilmişse, bu durum açıkça beyan edilmelidir.

7.4.4 Yıldız bağlı üç fazlı bir reaktörün sıfır bileşen reaktansı Tercih edilen herhangi bir özel X0/Xr oranı, piyasa araştırmasında alıcı tarafından belirtilmeli ve siparişte alıcı

ile imalatçı arasında bunun üzerinde anlaşmaya varılmalıdır. Not – Tasarımın sıfır bileşen reaktansına bağımlılığı konusunda daha fazla bilgi için Ek C’ye bakılmalıdır.

7.4.5 Üç fazlı reaktörün karşılıklı reaktansı Karşılıklı reaktansın en büyük değeri Xm, sistem için önemli ise alıcı tarafından belirlenebilir.

Not 1 – Karşılıklı reaktans;

Bir fazlı, sıvıya daldırılmış, üç adet ayrı reaktörden oluşan bir grup, Bir fazlı, hava çekirdekli (kuru tip), yan yana düzenlenmiş, üç adet reaktörden oluşan bir grup, Sıfır bileşen akısı için manyetik ekrana sahip üç fazlı bir reaktör

için genellikle ihmal edilir.

Not 2 – Tasarımın karşılıklı reaktansa bağımlılığı konusunda daha fazla bilgi için Ek C’ye bakılmalıdır.

7.4.6 Üşüşme akımı seviyesi Başkaca belirtilmedikçe, en yüksek üşüşme akımının tepe değerinin hesaplanmasında beyan gerilimi Ur,

beyan frekansı ve en kötü durumlu anahtarlama açısı esas alınır. Alıcı istediğinde, üşüşme akımı seviyesi imalatçı tarafından sağlanmalıdır. Not – Üşüşme akımı karakteristiğine ait daha fazla bilgi Madde B.6’da verilmiştir.

7.4.7 Şönt reaktörün doğrusallığı Başkaca belirtilmedikçe reaktör, Uen yüksek değerine kadar Madde 7.9.3’te verilen toleransta doğrusal bir

reaktör olmalıdır. Alternatif olarak, Ur veya Uen yüksek değerinde temel bileşenin bir yüzdesi olarak en büyük

harmonik akım belirtilebilir.

7.5 Sıcaklık artışı En yüksek çalışma gerilimi Uen yüksek değerinde, sıvıya daldırılmış transformatörler için IEC 60076-2’de ve

kuru tip reaktörler için IEC 60079-11’de verilen sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanır.

7.6 Yalıtım seviyesi Yalıtım seviyesinin teknik özellikleri için IEC 60076-3’e bakılmalıdır.

7.7 İşaret plakaları Her bir reaktör, aşağıda verilen bilgilerden uygun olanları gösteren, görülebilir bir konuma yerleştirilmiş, hava şartlarına dayanıklı malzemeden yapılmış bir işaret plakası ile donatılmalıdır. Plaka üzerindeki bilgiler silinmez bir şekilde işaretlenmiş olmalıdır (örneğin; kimyasal oyma, kazıma veya damgalama ile).

Reaktörün tipi,

Bina dışı/bina içi uygulama,

Bu standardın numarası (TS EN 60076-6),

İmalatçının adı,

İmalatçı tarafından verilen seri numarası,

İmal yılı,



12

Yalıtım seviyesi/seviyeleri,

Faz adedi,

Beyan gücü (kademeli reaktörler için her bir kademe konumundaki güç)

Beyan frekansı,

Beyan gerilimi,

Beyan akımı,

En yüksek çalışma gerilimi,

Sargı bağlantısı (uygulanabildiğinde),

Beyan gerilimi ve frekansındaki reaktans veya beyan gerilimindeki endüktans (ölçülen değer),

Soğutma tipi,

Yalıtımın ısıl sınıfı (sadece kuru tip reaktörler için),

Yağın üst kısmındaki sıcaklık artışı ve sargının ortalama sıcaklık artışı (sadece sıvıya daldırılmış reaktörler için),

Toplam kütle,

Taşıma kütlesi (sıvıya daldırılmış reaktörler için),

Tanksız kütle (sıvıya daldırılmış reaktörler için),

Yalıtım sıvısının kütlesi (uygulanabildiğinde),

Mineral yağ değilse yalıtım sıvısının kütlesi (uygulanabildiğinde),

Kademe uçlarını ve ölçü transformatörlerini gösteren bağlantı diyagramı (uygulanabildiğinde),

Kademe değiştiricinin tipi (uygulanabildiğinde),

Sıfır bileşen reaktansının ölçülen değeri (istek üzerine uygulanabildiğinde),

Karşılıklı reaktansın ölçülen değeri (istek üzerine uygulanabildiğinde),

7.8 Deneyler

7.8.1 Genel Rutin, tip ve özel deneyler için genel kurallar IEC 60076-1’de belirtilmiştir.

7.8.2 Rutin deneyler Aşağıdaki rutin deneyler yapılmalıdır:

Sargı direncinin ölçülmesi (IEC 60076-1),

Reaktansın ölçülmesi (Madde 7.8.5),

Ortam sıcaklığındaki kaybın ölçülmesi (Madde 7.8.6),

Dielektrik deneyleri (Madde 7.8.10),

Sıvıya daldırılmış reaktörlerde sargı toprak arasındaki yalıtımın yalıtım direnci ve/veya kapasitansı ile

dağılma faktörünün (tan ) ölçülmesi (Bunlar, daha sonra sahada yapılacak ölçmelerle karşılaştırma amaçlı referans değerlerdir. Bu değerler için burada hiçbir sınırlama verilmemiştir).

7.8.3 Tip deneyleri Aşağıdaki tip deneyleri yapılmalıdır:

Sıcaklık artışı deneyi (Madde 7.8.14),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için titreşimin ölçülmesi (Madde 7.8.13),

Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (Madde 7.8.12),


Varsa fanlar ile yağ pompalarının enerji tüketimlerinin ölçülmesi.

7.8.4 Özel deneyler Aşağıdaki özel deneyler, alıcı tarafından özel olarak istendiğinde yapılmalıdır:

Üç fazlı reaktörlerde sıfır bileşen reaktansının ölçülmesi (Madde 7.8.8),

Üç fazlı reaktörlerde karşılıklı reaktansın ölçülmesi (Madde 7.8.9),

Akım harmoniklerinin ölçülmesi (Madde 7.8.7),

Sıvıya daldırılmış reaktörler olması durumunda referans sıcaklığa yakın sıcaklıktaki kaybın ölçülmesi (Madde 7.8.6),

Reaktansın doğrusallığının belirlenmesi (Madde 7.8.5.3),

Aralıklı demir çekirdekli reaktörler ile manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörlere ait manyetik karakteristiğin ölçülmesi (Madde 7.8.11),


İşletme sıcaklığına yakın sıcaklıkta akustik ses seviyesinin ölçülmesi (Madde 7.8.12).



13

7.8.5 Reaktans ve reaktansın doğrusallığının belirlenmesi

7.8.5.1 Yöntem a) Reaktans, beyan frekansında yaklaşık olarak sinüs biçimli olan bir gerilim uygulayarak belirlenmelidir. b) Reaktans, uygulanan gerilim ve ölçülen akım (etkin değer) kullanılarak belirlenmelidir. Empedansın

direnç bileşeninin ihmal edilebilir olduğu varsayılır. c) Üç fazlı reaktörlerin reaktansı, reaktör bağlantı uçlarına uygulanan simetrik üç fazlı gerilimle ölçülmelidir.

Uygulanan hat-hat gerilimi

Reaktans, olarak alınmalıdır.

Ölçülen ortalama hat akımı x 3

Not 1 – Deney altındaki şönt reaktörden akması muhtemel sıfır bileşen akımına dikkat edilmelidir. Bu husus,

deney sonucunu etkileyebilir. Not 2 – Sıfır bileşen akısına karşı manyetik ekranı bulunan üç fazlı reaktörlerde, imalatçı ile alıcı arasındaki

özel anlaşmayla bir fazlı uyartımla bir reaktans ölçmesi yapılabilir. Bu durumda bir fazlı ve üç fazlı ölçmeler arasında, daha düşük bir gerilimde karşılaştırma yapılmalı ve uygun bir düzeltme faktörü üzerinde anlaşma sağlanmalıdır.

7.8.5.2 Beyan geriliminde reaktansın ölçülmesi (rutin deney) Reaktans ölçmesi, hava çekirdekli reaktörler hariç olmak üzere beyan gerilimi ve beyan frekansında Madde 7.8.5.1’e uygun olarak yapılmalıdır. Bu durumda ölçmeler, beyan frekansında ve beyan gerilimine kadar herhangi bir gerilimde yapılmalıdır. Reaktörlerin aşırı büyük beyan güçlü ve yüksek sistem gerilimli olması durumu gibi istisnai durumlarda, deneyi beyan geriliminde gerçekleştirmek zor olabilir. Doğrusal olacak biçimde tasarımlanmış aralıklı demir çekirdekli reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörlerde deney gerilimi, deney

merkezinden elde edilebilecek en büyük değer olmalı ancak 0,9 Ur‘den az olmamalıdır. Bu durumda

reaktörün Madde 7.8.5.3’e göre doğrusal bir reaktör olduğu gösterilmelidir. İmalatçı, Ur‘de ölçme yapmaya

muktedir değilse gerçekleştirilebilir deney seviyesini teklifinde bildirmelidir.

7.8.5.3 Reaktansın doğrusallığının belirlenmesi (özel deney) Reaktans, Madde 7.8.5.1’de açıklanan yöntemle ≤ 0,7 Ur, 0,9 Ur, Ur ve Uen yüksek gerilimlerinde veya alıcı ile

imalatçı arasındaki anlaşmaya bağlı olarak en yüksek çalışma gerilimine kadar belirlenen başka gerilimlerde ya da bu değerin birazcık üzerindeki bir gerilimde ölçülmelidir.

Deney merkezi bu gerilimlerde deney yapmaya elverişli olmadığında veya Uen yüksek değerinin üstündeki

doğrusallığın belirlenmesi arzu edildiğinde deney, daha düşük bir frekansta (ve karşılık gelen daha düşük bir gerilimde) gerçekleştirilebilir. Alternatif olarak, Madde 7.8.11’e göre manyetik karakteristiğin ölçülmesi ve hesaplanan reaktans ile reaktörün doğrusal olduğu gösterilebilir. Not – Daha fazla bilgi için Ek B’ye de bakılmalıdır.

7.8.6 Kaybın ölçülmesi (rutin deney, özel deney)

7.8.6.1 Genel Kayıplarda, reaktörün, beyan frekansta ve referans sıcaklıkta beyan akımıyla çalışması esas alınır. Ölçülen kayıplar beyan akımı ve referans sıcaklığa düzeltilir. Önerilen yöntemin doğruluğuna ilişkin yeterli doküman, istendiğinde temin edilmelidir. Üç fazlı reaktörlerde kayıp ölçmesi, üç faz uyartımı altında gerçekleştirilmelidir. Not 1– Düşük kayıplı üç fazlı reaktörler olması durumunda, münferit fazlara ait ölçülen kayıplar eşit

olmayabilir, hatta bir fazdaki kayıp negatif bile olabilir. Üç kayıp değerinin aritmetik toplamı, toplam kaybı verir.



14

Not 2– Sıfır bileşen akısına karşı manyetik ekranı bulunan üç fazlı reaktörlerde, imalatçı ile alıcı arasındaki özel anlaşmayla kayıp ölçmesi bir fazlı uyartımla yapılabilir. Bu durumda bir fazlı ve üç fazlı ölçmeler arasında, daha düşük bir gerilimde karşılaştırma yapılmalı ve uygun bir düzeltme faktörü üzerinde anlaşma sağlanmalıdır.

7.8.6.2 Hava çekirdekli reaktörler Hava çekirdekli reaktörlerde ölçmeler, beyan frekansındaki beyan gerilimine kadar herhangi bir gerilimde yapılabilir. Beyan akımındaki kayıp, beyan akımının azaltılan gerilimde ölçülen akıma oranının karesi ile ölçülen kaybın çarpılması suretiyle elde edilmelidir. Reaktörün yakın çevresinde veya altında metal bölümlerin bulunması kayıp ölçmesini kayda değer miktarda etkiler. Bu nedenle, reaktörün imalatçısı tarafından sağlanan destek yapısına ait metal bölümler deney sırasında yerlerinde olmalı ve başka metal bölümlerden kaçınılmalıdır.

Toplam kayıp omik kayıp ve ek kayıptan oluşur. Omik kayıp kısmı Ir2.R’ye eşit olarak alınır.. Burada R,

ölçülen d.a. direnci, Ir ise beyan akımıdır. Ek kayıp kısmı, toplam kayıp ile omik kayıp (Ir2.R) arasındaki

farktır. Kayıp ölçmesi, elverişli herhangi bir ortam sıcaklığında gerçekleştirilebilir, bu durumda IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltme yapılmalıdır.

7.8.6.3 Aralıklı demir çekirdekli reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler

Aralıklı demir çekirdekli reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörlerde kayıp, beyan gerilimi ve beyan frekansında ölçülmelidir. Gerilim, gerilimin ortalama değerine duyarlı ancak aynı ortalama değere sahip sinüs biçimli bir dalganın etkin değeri okunacak biçimde ölçeklendirilen bir voltmetre ile ölçülmelidir. Beyan geriliminde ölçülen akım beyan akımından farklı ise beyan akımının ölçülen akıma oranının karesi ile ölçülen kaybın çarpılması suretiyle, ölçülen kayıp beyan akımına düzeltilmelidir. Aşırı büyük beyan gücü ve yüksek sistem gerilimi gibi istisnai durumlarda bu deney şartlarının karşılanması zor olabilir. Bu durumlarda beyan akımındaki kayıp, beyan akımının azaltılan gerilimde ölçülen akıma

oranının karesi ile ölçülen kaybın çarpılması suretiyle elde edilmelidir. Deney gerilimi en azından 0,9 Ur

olmalıdır.

Toplam kayıp omik kayıp, demir kaybı ve ek kayıptan oluşur. Omik kayıp kısmı Ir2.R’ye eşit olarak alınır.

Burada R, ölçülen d.a. direnci, Ir ise beyan akımıdır. Demir kaybı ile ek kayıp ölçmeyle ayrılamaz. Dolayısıyla

demir kaybı ile ek kaybın toplamı, toplam kayıp ile omik kayıp arasındaki farktır. Kayıp ölçmesi bir rutin deney olarak fabrika ortam sıcaklığında gerçekleştirilmeli ve referans sıcaklığa düzeltilmelidir. Omik kayıp IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltilir. Demir kaybı ile ek kaybın referans sıcaklığa düzeltilmesi normalde uygulanabilir değildir. Bu sebeple demir kaybı ile ek kaybın sıcaklıktan bağımsız olduğu kabul edilmelidir. Bu varsayım normal olarak, referans sıcaklıkta gerçekte var olandan birazcık daha yüksek bir kayıp değeri verir. Referans sıcaklığa yakın özel bir kayıp ölçme deneyi belirtildiğinde kayıp ölçmesi sıcaklık artışı deneyi ile birlikte gerçekleştirilebilir. Ayrıca, toplam kayıp için (doğrusal değiştiği varsayılarak) bir sıcaklık katsayısı belirlemek amacıyla aynı ünite üzerinde ortam sıcaklığında rutin kayıp ölçmesi de yapılmalıdır. Aynı tasarımlı bütün reaktörlerin kayıp değeri, bu ünite üzerinde belirlenen sıcaklık katsayısı kullanılarak referans sıcaklığı düzeltilmelidir. Not – Kayıplardaki sıcaklık düzeltmesinin bir örneği Ek D’de verilmiştir.

7.8.7 Akım harmoniklerinin ölçülmesi (özel deney) Her üç fazdaki akım harmonikleri bir harmonik analizörü vasıtasıyla beyan geriliminde veya belirtilmişse en yüksek çalışma geriliminde ölçülür. İlgili harmoniklerin büyüklüğü temel bileşenin yüzdesi olarak ifade edilir. Alternatif olarak veya deney gerilimi seviyesine erişilemezse, beyan gerilimindeki veya belirtildiği gibi en yüksek çalışma gerilimindeki akım harmonikleri, ölçülen manyetik karakteristikten veya hesap yoluyla elde edilebilir. Manyetik karakteristik hakkında daha fazla bilgi için Ek B’ye bakılmalıdır. Uygulanan gerilimin harmonikleri, aynı zamanda uygun biçimde ölçülmelidir.



15

Not 1 - Alıcının özel harmonik akım istekleri olmadıkça normalde bu deney doğrusal şönt reaktörler üzerinde gerçekleştirilmez.

Not 2 - Bu ölçme, sadece uygulanan gerilimin bozulma faktörü (Madde B.5’e bakılmalıdır) % 2’den az ise

uygulanabilir.

7.8.8 Üç fazlı reaktörlerde sıfır bileşen reaktansının ölçülmesi (özel deney) IEC 60076-1’e bakılmalıdır. Bu ölçme, beyan faz akımını aşmayan bir nötr akımına karşılık gelen gerilimde gerçekleştirilmelidir. Nötrdeki akım ve uygulama süresi, herhangi bir yapısal metal bölümün aşırı sıcaklığa ulaşmasından kaçınmak amacıyla sınırlandırılabilir.

7.8.9 Üç fazlı reaktörlerde karşılıklı reaktansın ölçülmesi (özel deney) Başkaca belirtilmedikçe, aralıklı demir çekirdekli reaktörler ile manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler için ölçme Şekil 3’e uygun olarak beyan geriliminde yapılmalıdır. Diğer reaktörler için bu ölçmede, elverişli herhangi bir gerilim kullanılabilir. Nötrdeki akım ve uygulama süresi, herhangi bir yapısal metal bölümün aşırı sıcaklığa ulaşmasından kaçınmak amacıyla sınırlandırılabilir.

Açıklama:

V1, V2, V3 : Voltmetrede okunan değer,

A1 : Ampermetrede okunan değer,

Karşılıklı reaktans Xm = V2/A1 veya Xm = V3/A1 (ayrı ayrı)

Şekil 3 – Üç fazlı reaktörlerde veya üç adet bir fazlı reaktörden oluşan gruplarda karşılıklı

reaktansın ölçülmesi

7.8.10 Dielektrik deneyleri

7.8.10.1 Genel Dielektrik deneylerinin şönt reaktörlere uygulanmasında genellikle IEC 60076-3, IEC 60076-4 ve IEC 60076-11’de transformatörler için verilen kurallar takip edilir.

7.8.10.2 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney, özel deney) Bu deney sıvıya daldırılmış reaktörler için bir rutin deney olarak uygulanır. IEC 60076-3:2000 Madde 11’e bakılmalıdır. Kuru tip hava çekirdekli reaktörlerde; reaktör sargıları ile toprak arasındaki yalıtım, iki veya daha fazla ünitenin kümelendiği yerde fazlar arasındaki yalıtım ve reaktör montajı için genellikle standard sütun tipi mesnet izolatörleri veya bara mesnet izolatörleri kullanılır. Dolayısıyla bu deney, mesnet izolatörlerinin deneyidir ve sadece özel olarak talep edildiğinde özel bir deney olarak gerçekleştirilmelidir. Not – İmalatçı tarafından teklifte başkaca belirtilmedikçe, mesnet izolatörlerinin IEC 60273’e göre

tasarımlandığı ve IEC 60168’e uygun olarak deneyden geçirildiği kabul edilir.



16

7.8.10.3 Endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney) Deney gerilimleri U1 ve U2 ile IEC 60076-3’te belirtilen ilgili deney yöntemleri üzerinde imalatçı ile alıcı

arasında sipariş sırasında anlaşmaya varılmalıdır. Reaktörlerin endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyi, yüksek bir gerilim seviyesinde yüksek bir reaktif güç seviyesi gerektirir. Yüksek gerilim seviyesi ve tam güç beyan değerleri için uygun bir besleme kaynağı gereklidir. İstisna olarak büyük reaktörleri deneyden geçirirken, endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyleri için IEC 60076-3’e göre gerekli olan deney seviyelerine pratik olarak erişilemeyebilir. Erişilebilir deney seviyeleri ile ilgili her türlü kısıtlama imalatçı tarafından teklifte belirtilmelidir. Bu durumda, imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılarak, endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyi daha düşük seviyelerde gerçekleştirilebilir ve

reaktörün dielektrik dayanım yeteneği, Um < 170 kV olan reaktörlerde ilave yıldırım darbe deneyleri, Um ≥

170 kV olan reaktörlerde ise ilave yıldırım darbe deneyleri ve anahtarlama darbe deneyleri yoluyla deneyden geçirilebilir. İlave olarak, sıfır bileşen akısına karşı manyetik ekranı olmayan üç fazlı reaktörler üzerinde yapılacak bir fazlı deneylerde özel durumlar geçerlidir.

Um ≤ 72,5 kV olan ve tekdüze yalıtımlı reaktörler, IEC 60076-3:2000 Madde 12.2.1’e göre (kısa süreli a.a

dayanım gerilimi deneyi) deneyden geçirilmelidir.

72,5 kV < Um ≤ 170 kV olan ve tekdüze yalıtımlı reaktörler, IEC 60076-3:2000 Madde 12.2.2’ye göre (kısa

süreli a.a dayanım gerilimi deneyi) deneyden geçirilmelidir. Bir fazlı reaktörler, sargı uçlarında, beyan

geriliminin iki katına eşit deney seviyesi U1 ile deneyden geçirilmelidir.

Deney seviyesi U1 için güç ve gerilim gereklilikleri deney merkezinde elde edilebilecek değerleri aşarsa, bu

durum imalatçı tarafından teklifte belirtilmelidir. Bu durumda, alıcı ile imalatçı arasında anlaşmaya varılarak

deney seviyesi U1 azaltılabilir veya atlanabilir ve deney süresi uzatılabilir.

72,5 kV < Um ≤ 170 kV olan ve yalıtımı tekdüze olmayan reaktörler IEC 60076-3:2000 Madde 12.3 a) ve

Madde 12.3 b)’ye göre (kısa süreli a.a dayanım gerilimi deneyi) deneyden geçirilmelidir. Madde 12.3 a)’ya göre faz-toprak deneyinde tüm reaktör tasarım tiplerine uygulanabilen uyartım devresi Şekil 4’te

verilmektedir. Bu durumda nötr, 1/3 Udeney değerinde bir gerilime maruz kalabilecektir. Sıfır bileşen akısına

karşı manyetik ekranı bulunan özel reaktör tasarımı durumunda Şekil 6’da verilen deney devresi de kullanılabilir. Bu durumda, nötrde gerilim zorlaması yoktur. İmalatçı ile alıcı arasındaki anlaşma ile IEC 60076-3:2000’in Madde 12.3 b)’sindeki üç fazlı deney yerine

Şekil 5’te gösterildiği gibi üç adet bir fazlı deney yapılabilir. Bu durumda deney seviyesi U1, 2 Ur/√3‘e

eşittir. Not 1– Bu deney süresince fazlar arası gerilim, üç fazlı deney için olan gerilimden 1,5/√3‘lük bir katsayı

kadar daha düşüktür. Bir fazlı reaktörler için sadece IEC 60076-3:2000 Madde 12.3 a)’daki deney uygulanır. Bu deney boyunca nötr, normal olarak topraklanır. Alternatif olarak, sargı uçlarındaki deney gerilimini sargı uçları beyan geriliminin iki katına sınırlandırmak için, nötr bağlantı ucundaki gerilim yardımcı bir yükseltici transformatör bağlanarak yükseltilebilir. Böyle durumlarda nötr uygun biçimde yalıtılmalıdır. Bu deneylere ait güç ve gerilim gereklilikleri deney merkezinde elde edilebilecek değerleri aşarsa, bu durum imalatçı tarafından teklifte belirtilmelidir. Bu durumda, IEC 60076-3:2000 Madde 12.3 b)’deki deney, alıcı ile

imalatçı arasında anlaşmaya varılarak sadece deney seviyesi U1‘in azaltılması veya atlanması ve deney

süresinin uzatılması suretiyle gerçekleştirilebilir.

Um > 170 kV olan ve yalıtımı tekdüze olmayan reaktörler IEC 60076-3:2000 Madde 12.4’e göre (uzun süreli

a.a dayanım gerilimi deneyi) deneyden geçirilmelidir. Üç fazlı reaktörler için deney, üç fazlı deney veya Şekil 5’te verildiği gibi bir uyartım devresi ile üç adet bir fazlı deney olarak gerçekleştirilebilir. Bu deneylere ait güç ve gerilim gereklilikleri deney merkezinde elde edilebilecek değerleri aşarsa, alıcı ile imalatçı arasında

anlaşmaya varılarak kısa süreyle uygulanan deney seviyesi U1 azaltılabilir veya atlanabilir ve deney süresi

uzatılabilir.



17

Bu deneylere ait güç ve gerilim gereklilikleri deney merkezinde elde edilebilecek değerleri aşarsa, sıfır bileşen akısına karşı manyetik olarak ekranlanmış reaktörler için Şekil 6’da verildiği gibi bir fazlı deney uygulaması üzerinde alıcı ile imalatçı arasında anlaşmaya varılabilir. Not 2 - Şekil 6’da gösterilen devre IEC 60076-3:2000 Madde 12.4 Şekil 3 ile uyumlu değildir. Şekil 6’da

gösterilen devrede sargılar boyunca endüklenen gerilim, Madde 12.4’e göre yapılan deney esnasında endüklenen gerilime eşittir ancak farklı faz sargıları arasındaki gerilim, Madde 12.4’e göre

yapılan deney esnasında endüklenen gerilimin sadece 2/3’ü kadardır ve bu değer Um’den biraz daha

düşüktür.

Şekil 4 – Bir faz uyartımlı faz-toprak deney devresi

Şekil 5 – Bir faz uyartımlı faz-faz deney devresi

Şekil 6 – Sıfır bileşen akısına karşı manyetik olarak ekranlanmış reaktörler için bir fazlı uyartım devresi

Kuru tip reaktörler bir fazlı üniteler olarak deneyden geçirilmelidir. Alıcı ile imalatçı arasında anlaşmaya varılarak, endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyinin yerine ilave yıldırım darbe gerilimi deneyleri yapılabilir. Alternatif olarak, Ek E’de açıklandığı gibi sargılar arası aşırı gerilim deneyi, başkaca

belirtilmedikçe Um ≤ 36 kV olan reaktörler için esas deneyin yerine geçen bir deney olarak kullanılabilir.

7.8.10.4 Yıldırım darbe deneyi (rutin deney) Kırpılmış dalgalar içeren bir yıldırım darbe deneyi, sıvıya daldırılmış reaktörler için bir rutin deney olarak uygulanmalıdır. IEC 60076-3:2000 Madde 13 ve Madde 14 ile IEC 60076-4:2002 Madde 7’ye bakılmalıdır. Kuru tip reaktörlere IEC 60076-3:2000 Madde 13 ve IEC 60076-4:2002 Madde 7’ye göre bir yıldırım darbe deneyi uygulanmalıdır. Alternatif olarak, Ek E’de açıklandığı gibi sargılar arası aşırı gerilim deneyi, başkaca

belirtilmedikçe Um ≤ 36 kV olan reaktörler için esas deneyin yerine geçen bir deney olarak kullanılabilir.

7.8.10.5 Kuru tip reaktörlere uygulanabilen yaşta yıldırım darbe deneyi (özel deney) Belirtildiğinde, yaşta yıldırım darbe deneyi 7.8.10.4’te açıklandığı gibi ve IEC 60060-1:1989 Madde 9’da belirtildiği şekilde su püskürtme uygulaması ile gerçekleştirilmelidir.

7.8.10.6 Anahtarlama darbe deneyi (tip deneyi, rutin deney) IEC 60076-3:2000 Madde 15 ile IEC 60076-4:2002 Madde 8.3’e bakılmalıdır.



18

Not – Genellikle, gerekli dalga biçimini deney süresince elde etmek zordur. İmalatçı gerekli dalga biçimini elde etmede bir zorluk öngördüğünde, bu durum mümkün olan en erken aşamada imalatçı ile alıcı arasında müzakere edilmelidir.

Üç fazlı reaktörler durumunda, anahtarlama darbe deneyi süresince fazlar arasında meydana gelen gerilim deney geriliminin 1,5 katından az olacaktır. Ancak reaktör, fazlar arası deney geriliminin 1,5 katına dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır.

7.8.11 Manyetik karakteristiğin ölçülmesi (özel deney) Manyetik karakteristik ölçmesi, reaktörün manyetik karakteristiğin doğrusal olmadığı durumda (Şekil 1b) veya doymuş durumda (Şekil 1c) yapılabilir. Reaktör sargılarının faydalı akısı doğrudan ölçülemeyebilir. Bu sebeple, manyetik karakteristiği saptamak için dolaylı bir yöntem kullanılabilir. Beyan frekansında akım ve gerilimin anlık ölçmeleri, daha düşük frekanslı ölçmeler veya d.a. boşalma deney yöntemi dâhil ölçme yöntemleri için Ek B’ye bakılmalıdır. Eşdeğer doğruluğa sahip alternatif ölçme yöntemleri de kullanılabilir. Not – Sıfır bileşen akısına karşı manyetik olarak ekranlanmamış reaktörler (genellikle üç bacaklı reaktörler)

durumunda, bir fazlı ölçmede akı, üç fazlı işletme şartlarını temsil eden bir akı yolunu kullanmayabilir, bu durum göz önünde bulundurulmalıdır.

7.8.12 Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (tip deneyi, özel deney) Bu ölçme, beyan gerilimi ve beyan frekansında yapılmalıdır. Deney, genel olarak IEC 60076-10’a göre yapılmalıdır. Deneyde kullanılan yükseltici transformatör, reaktörün yanına yerleştirilmişse; bu transformatörün gürültüsü bazı durumlarda reaktör gürültüsünü bozabilir. Her türlü bozucu gürültünün etkisini önlemek için ses şiddeti ölçmeleri kullanılabilir. Deney yağ, sargı ve çekirdeğin herhangi bir sıcaklığında gerçekleştirilebilir ancak 10 °C’tan düşük olmayan bir ortam sıcaklığında yapılmalıdır. Deney, özel deney olarak yapılırsa, tercihen ısıl çevrim deneyi ile birlikte, işletme şartlarına mümkün olduğunca yakın yağ, sargı ve çekirdek sıcaklıklarında yapılmalıdır. Not 1 – Reaktörün gürültü seviyesi sıcaklığa bağımlı olabilir. Çalışma sıcaklığının geniş bir aralıkta olması

öngörüldüğünde, gürültü ölçmeleri iki veya daha fazla sıcaklıkta belirlenebilir. Kuru tip reaktörler üzerindeki ölçmeler sırasında, deneyden geçirilen sargıdan itibaren yeterli güvenlik mesafeleri sağlanmalıdır. IEC 60076-10:2005 Madde 7’de tarif edilen çevre hattı, sargı yüzeyinden itibaren 2 m’ye yerleştirilmelidir. Öngörülen çevre hattı, sargı yüksekliğinin yarısından geçen yatay bir düzlem üzerine yerleştirilmelidir. Not 2 – Yüksek beyan güç değerlerine sahip reaktörlerin deneyi fabrikada yapılamazsa, siparişte alıcı ile

imalatçı arasındaki anlaşmaya tabi olmak üzere bu deney sahada yapılabilir.

7.8.13 Titreşimin ölçülmesi (tip deneyi)

7.8.13.1 Genel Sıvıya daldırılmış reaktörler, titreşimden kaynaklanan aşırı zorlamanın zararlı etkilerini önleyecek biçimde tasarımlanmalı ve yapılmalıdır. Uygun performansı sağlamak için titreşimin kontrolünde dikkat edilecek başlıca alanlar şunlardır:

Çekirdek ve bobin ünitesinin titreşimi,

Levhalar, destekler ve kaynak yerlerinde oluşan zorlamalarla ilgili olarak tankın titreşimi,

Aletlerin, yardımcı parçaların ve soğutma donanımının titreşimi.

7.8.13.2 Deney şartları Deneyden geçirilen reaktör; soğutma donanımı, ölçü aygıtları ve takılan ve bağlanan yardımcı donanımlarla birlikte tam olarak işletme şartlarındaki gibi monte edilmelidir. Not – Bir reaktör, tank duvarı üzerine monte edilmiş bir gürültü engelleyici ile donatıldığında; alıcı ile

imalatçı arasında anlaşmaya göre, deneyin bu engelleyici yokken gerçekleştirilmesi gerekebilir.



19

Reaktör, tank üzerinde olağandışı zorlamaların meydana gelmesini önlemek için tankın tabanına uygun destek sağlayacak bir yüzeye monte edilmelidir. Reaktör en yüksek çalışma geriliminde ve beyan frekansında enerjilendirilmelidir. Üç fazlı üniteler için üç fazlı uyartım gereklidir. En yüksek çalışma geriliminde ve/veya üç fazlı uyartımda deney yapmak için yeterli deney gücü mevcut olmadığında; imalatçı, azaltılmış gerilimli deneyin, belirtilen şartlardaki sonuçları yeterli doğrulukta üreteceğini alıcıya göstermelidir. Deney tercihen çalışma sıcaklığında gerçekleştirilmelidir ancak ortam sıcaklığında da yapılabilir.

7.8.13.3 Ölçme yöntemi Reaktör bileşenlerinin titreşimi dönüştürücüler, optik dedektörler veya eşdeğer ölçme düzenleriyle ölçülmelidir. Yer değiştirmenin tepeden tepeye genliği doğrudan ölçme ile belirlenmeli ya da ivme veya hız ölçmelerinden hesaplanmalıdır. Beyan frekansının iki katındaki ölçmelerin doğruluğu, 10 µm’lik sınırlar içinde olmalıdır. Titreşimin en yüksek değerinin ölçülmesini sağlamak için tank duvarının her dört yüzü üzerinde yer alan yeterli sayıdaki noktada ölçümler alınmalıdır. Ölçmeler veya gözlemlerde, tankın üzerine monte edilmiş olan donanımın titreşimi dikkate alınmalıdır.

7.8.13.4 En yüksek titreşim seviyesi Tank duvarı yer değiştirmesinin en yüksek genliği, tepeden tepeye 200 µm’yi aşmamalıdır. Tanka monte edilen donanım için makul olduğunda imalatçı deneyde ölçülen veya gözlemlenen titreşimlerin donanımın kararlılığı ve performansı üzerinde uzun dönemli etkisi bulunmadığını göstermelidir.

7.8.14 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) Deney, genel olarak IEC 60076-2’ye göre yapılmalıdır. Kuru tip reaktörler için IEC 60076-11’de belirtilen sıcaklık sınıfı sınır değerleri uygulanır. Bu deney en yüksek çalışma gerilimi Uen yüksek’te ve beyan frekansında gerçekleştirilmelidir. Aşırı büyük beyan gücü ve yüksek sistem gerilimi gibi istisnai durumlarda, bu deney şartlarının sürdürülmesi zor olabilir. Bu durumda deney, azaltılan gerilimde gerçekleştirilebilir ancak bu gerilim, beyan gerilimi Ur‘nin 0,9 katından az olmamalıdır. Deney seviyesi imalatçı tarafından teklifte belirtilmeli ve sipariş sırasında bu husus üzerinde imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır. Sıcaklık artışları, en yüksek çalışma gerilimine düzeltilmelidir.

Sıvıya daldırılmış reaktörler için yağ sıcaklık artışı,

x

deney

yükseken

U

U.2

ile çarpılmalı ve yağ sıcaklığı üzerindeki

sargı sıcaklık artışı da

y

deney

yükseken

U

U

ile çarpılmalıdır.

Buradaki x ve y değerleri aşağıda verilenlere göre belirlenmelidir:

Tabii-yağ (ON) soğutmalı reaktörler için x = 0,8 y = 1,3

Cebri-yağ (OF) soğutmalı reaktörler için x = 1,0 y = 1,3

Yönlendirilmiş-yağ (OD) soğutmalı reaktörler için x = 1,0 y = 2,0

Not 1 – Bir şönt reaktör için OF ve OD soğutma sıra dışı olacaktır. Not 2 – Sıfır bileşen akısına karşı manyetik ekranı bulunan üç fazlı reaktörlere ait sıcaklık artışı deneyi,

imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılarak sargılara d.a. akım uygulanması suretiyle yapılabilir. Yağ sıcaklık artışları, Madde 7.8.6.1’e göre belirlenen toplam düzeltilmiş kaybı oluşturacak olan d.a. akım değerinde ölçülür. Daha sonra, yağ sıcaklığı üzerindeki sargı sıcaklık artışını ölçmek için en

yüksek gerilim Uen yüksek’te bir fazlı bir a.a uyartımı kullanılır.



20

Kuru tip reaktörler için ortam sıcaklığı üzerindeki sargı sıcaklık artışı

y

deney

yükseken

U

U


Buradaki y değeri aşağıda verilenlere göre belirlenmelidir:

Tabii-hava (AN) soğutmalı reaktörler için y = 1,6

Cebri-hava (AF) soğutmalı reaktörler için y = 1,8

Deney esnasındaki ortam sıcaklığının normal olarak tasarım değerinden daha düşük olması sebebiyle, kararlı durum şartlarındaki toplam reaktör kaybı çoğu durumda referans sıcaklıktakinden biraz daha düşüktür. Bu etki dikkate alınmamalıdır. Sıcaklık artışı deneyi esnasında reaktörü güç kaynağına bağlamak için uygun bağlayıcılar ve elektrik kablolarının sağlanması gerektiğine dikkat edilmelidir. Bu husus, kuru tip hava çekirdekli reaktörler için özellikle önemlidir. Kuru tip hava çekirdekli reaktörler için istenmişse, reaktör bağlantı uçlarının sıcaklık artışı, reaktör sıcaklık artışı deneyi boyunca ölçülmelidir. Bağlantı ucu sıcaklık artışı ölçmelerinde anlamlı değerler elde etmek için alıcı, sıcaklık artışı deneyi esnasında kullanılmak üzere imalatçıya sahada kullanılacak tipte bağlama düzeni ve en azından bir metre uzunluğunda giriş iletkeni sağlamalıdır. Bağlantı ucu sıcaklık artışı sınır değerleri Madde 6’da verildiği gibi olmalıdır (IEC 60943’e de bakılmalıdır).

7.9 Toleranslar

7.9.1 Genel Başkaca belirtilmedikçe, kademe uçları bulunan şönt reaktörler için toleranslar, ana kademeye uygulanır.

7.9.2 Beyan gerilimi ve beyan frekansındaki reaktansın toleransları Tolerans, beyan reaktansın ± % 5’i içerisinde olmalıdır. Üç fazlı şönt reaktörlerin veya üç adet bir fazlı reaktörden oluşan grupların simetrik gerilimli bir güç sistemine bağlanması durumunda üç fazdaki reaktans, ortalamadan ± % 2’den daha fazla sapmamalı ancak her zaman yukarıda bahsedilen ± % 5’lik tolerans içinde kalmalıdır.

7.9.3 Reaktansın doğrusallığı için toleranslar Doğrusal bir reaktör için Madde 7.8.5.3’e göre yapılan reaktans ölçmeleri, beyan geriliminde ölçülen reaktans değerinin ± % 5’i içinde olmalıdır.

7.9.4 Kaybın toleransı Madde 7.8.6’ya göre ölçülen ve düzeltilen toplam kayıp, garanti edilen kaybı % 10’dan daha fazla aşmamalıdır.

8 Akım sınırlama reaktörleri ve nötr topraklama reaktörleri

8.1 Genel Bu madde, akımı sınırlamak veya kontrol etmek amacıyla güç sistemine seri olarak veya nötr ile toprak arasına bağlanmak üzere tasarımlanan reaktörlere ait kuralları açıklar. Aşağıdakiler bu reaktörlere dâhildir.

Kısa devre akımını veya kısa süreli akımı sınırlaması amaçlanan akım sınırlama reaktörleri. Normal çalışma esnasında, bu tip reaktörün üzerinden sürekli bir akım akar.

Üç fazlı güç sistemlerinde, sistem arıza şartlarında faz toprak arızasını sınırlamak amacıyla güç sisteminin nötrü ile toprak arasına bağlanan bir fazlı nötr topraklama reaktörleri. Nötr topraklama reaktörleri genellikle çok az veya süreklilik arz etmeyen bir akım taşır.

Bu standardın diğer maddelerinin kapsamına girmeyen akım sınırlama veya kontrol amaçlı diğer reaktörler bu maddenin kapsamındadır. Bu maddenin kapsamındaki reaktör uygulamalarına örnekler şunlardır:



21

Bir iletim hattının tek kutuplu olarak anahtarlanması esnasında arkı söndürmesi amaçlanan, şönt rektörlerin nötrü ile toprak arasına bağlanan bir fazlı nötr topraklama reaktörleri. Daha fazla bilgi için Ek A’ya da bakılmalıdır.

Arıza akımının aktarılmasını sınırlamak için farklı iki güç sistemi veya bara bölümü arasına bağlanan bara birleştirme reaktörleri.

Yol verme akımını sınırlamak için bir a.a. motoruna seri olarak bağlanan motor yol verme reaktörleri.

Güç akışını kontrol etmek için bir güç sistemine seri olarak bağlanan güç akışı kontrol reaktörleri.

Metal eritme işleminin verimliliğini arttırmak ve güç sistemindeki gerilim değişimini azaltmak için bir ark ocağına seri olarak bağlanan ark ocağı seri reaktörleri.

Senkronizasyon için ve/veya anahtarlama geçici rejimlerini sönümlemek için bir anahtarlama düzeninin kontakları arasına anlık olarak bağlanan araya girme reaktörleri.

Yüksek gerilim laboratuvarının elektrik deney devresinde, deney akımını istenen değere ayarlamak için kullanılan deney reaktörleri.

Dönüştürücü bağlantı uçlarındaki ve a.a. barasındaki dalga şekillerinin birbirine benzememesi sebebiyle gerilimi uyumlaştırmak için bir gerilim kaynağı dönüştürücüsüne seri olarak bağlanan dönüştürücü veya faz reaktörleri.

Bu tür reaktörlere özgü uygulamaya bağlı olarak, Madde 8’in gerektirdiği kurallar ve deneyler tam olarak uygulanamayabilir. Her türlü sapma üzerinde imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır.

8.2 Tasarım Bu madde kapsamındaki reaktörler, tasarım ve tesisi bakımından aşağıdaki gibi sınıflandırılır:


Kuru tip veya sıvıya daldırılmış tip,


Manyetik ekranlı veya manyetik ekransız,

Kademeli veya kademesiz,


Montaj şekline göre her bir fazı yan yana kümelenen veya üst üste kümelenen kuru tip. Not 1 – Bir akım sınırlama reaktörünün manyetik ekranı genellikle reaktör yüksek bir kısa devre akımı

taşıdığında doyuma ulaşacak biçimde tasarımlanır. Bu özellik, kısa devre şartları altında reaktansı düşüren bir etkiye sahip olacaktır. Dolayısı ile kısa devre akımındaki beyan reaktans beyan sürekli akımdaki reaktanstan daha küçüktür.

Not 2 – Bir şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan reaktörün manyetik ekranı genellikle beyan kısa süreli

akıma kadar doyuma ulaşmayacak biçimde tasarımlanır. Dolayısı ile reaktans, reaktörün çalışma akım aralığı boyunca sabit olarak kabul edilir.


8.3.1 Beyan sürekli akım, Ir Beyan frekansında, akımın belirtilen kararlı durum etkin değeri.

8.3.2 Beyan ısıl kısa devre akımı, ISCr Beyan frekansında belirli süreyle taşınacak olan kısa devre akımının kararlı durum simetrik bileşeninin belirtilen etkin değeri. Bu tarif, güç sisteminin nötrüne bağlanacak olan akım sınırlama reaktörleri ve nötr topraklama reaktörleri için geçerlidir.

8.3.3 Beyan ısıl kısa devre akımının süresi, TSCr Beyan ısıl kısa devre akımının belirtilen süresi.



22

8.3.4 Beyan mekanik kısa devre akımı, IMSCr Belirtilen simetrik olmayan (tepe) arıza akımı. Simetrik olmayan (tepe) arıza akımı belirtilmemişse, beyan ısıl kısa devre akımından hesap yoluyla elde edilir.

8.3.5 Beyan kısa süreli akım, ISTr Motor yol verme reaktörleri ve deney reaktörleri için: Belirli bir çalışma çevrimi boyunca uygulanan beyan frekansındaki akımın belirtilen etkin değeri. Bir şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörleri için: Beyan frekansında arızalı hattın ark söndürme akımının belirtilen etkin değeri.

8.3.6 Beyan kısa süreli akımın süresi TSTr veya çalışma çevrimi Beyan kısa süreli akımın belirtilen süresi. Çalışma çevrimi, beyan kısa süreli akımın her bir uygulamasına ait belirtilen süre, uygulamalar arasındaki aralık ve uygulamaların sayısıdır.

8.3.7 Beyan endüktansı, LSCr Beyan frekansında ve beyan ısıl kısa devre akımı ISCr değerinde belirtilen endüktans. Beyan endüktansı,

uygulanabilirse karşılıklı endüktansı da içerir.

8.3.8 Beyan reaktansı, XSCr Beyan endüktansı ile beyan frekansı ve 2’nin çarpımı. Beyan reaktansı faz başına ohm birimi ile ifade edilir.

8.3.9 Üç fazlı reaktörün karşılıklı reaktansı, Xm Beyan sürekli akım Ir‘de ve beyan frekansında, uçları açık fazda endüklenen gerilim ve uyarılmış fazdaki

akım arasındaki faz başına ohm birimli oran (Şekil 7’ye de bakılmalıdır).

8.3.10 Bağlaştırma faktörü, k Beyan reaktansın p.u. veya yüzdesi olarak ifade edilen karşılıklı reaktans.

8.3.11 Beyan kısa devre empedansı, ZSCr Beyan frekansında ve beyan ısıl kısa devre akımı ISCr’de faz başına belirtilen empedans.

Beyan kısa devre empedansı, reaktöre ait beyan reaktansı ile etkin direncin (kayıplardan hesap yoluyla elde edilen) fazör toplamıdır. Normal olarak direnç reaktanstan çok daha küçüktür.

8.3.11.1 Beyan üç fazlı kısa devre empedansı, ZSCr3 Beyan frekansında ve beyan üç fazlı ısıl kısa devre akımı ISCr’de üç fazın ortalaması olarak faz başına belirtilen empedans.

8.3.11.2 Beyan bir fazlı kısa devre empedansı, ZSCr1

Diğer iki faz açık devre olmak üzere, beyan frekansında ve beyan ısıl kısa devre akımı ISCr’de faz başına

belirtilen empedans.

8.3.12 Beyan kısa süreli empedans, ZSTr Beyan frekansında ve beyan kısa süreli akım ISTr’de faz başına belirtilen empedans.

8.3.12.1 Beyan üç fazlı kısa süreli empedans, ZSTr3 Beyan frekansında ve beyan üç fazlı kısa süreli akım ISTr’de üç fazın ortalaması olarak faz başına belirtilen

empedans.

8.3.12.2 Beyan bir fazlı kısa süreli empedans, ZSTr1

Diğer iki faz açık devre olmak üzere, beyan frekansında ve beyan kısa süreli akım ISTr’de faz başına belirtilen

empedans.

8.3.13 Beyan sürekli empedans, Zr Beyan frekansında ve beyan sürekli akım Ir’de faz başına belirtilen empedans.



23

8.3.13.1 Beyan üç fazlı sürekli empedans, Zr3 Beyan frekansında ve beyan üç fazlı sürekli akım Ir’de üç fazın ortalaması olarak faz başına belirtilen

empedans.

8.3.13.2 Beyan bir fazlı sürekli empedans, Zr1

Diğer iki faz açık devre olmak üzere, beyan frekansında ve beyan sürekli akım Ir’de faz başına belirtilen

empedans.

8.4 Beyan değerleri

8.4.1 Beyan sürekli akım Beyan sürekli akım Ir, alıcı tarafından belirtilmelidir. Her bir faza seri olarak bağlanan reaktörlere ait beyan

sürekli akım, sistem gerilimi ve alıcı tarafından belirtilen güç miktarından hesap yoluyla elde edilebilir. Başkaca belirtilmedikçe her bir faza seri olarak bağlanan reaktörlere ait beyan sürekli akım, simetrik üç fazlı bir akımdır. Reaktörün nötr topraklama reaktörü olması durumunda (bir üç fazlı güç sisteminin nötrüne veya bir şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan) beyan sürekli akım, beyan ısıl kısa devre akımının veya beyan kısa süreli akımın % 5’inden daha fazla ise bu akım alıcı tarafından belirtilmelidir. Reaktörün motor yol verme reaktörü olması durumunda, motor yol verme işleminden sonra reaktörün köprülenmediği uygulamalar için beyan sürekli akım, imalatçı tarafından belirtilmelidir.

8.4.2 Beyan ısıl kısa devre akımı Beyan ısıl kısa devre akımı ISCr, üç fazlı güç sisteminin nötrüne bağlanacak olan akım sınırlama ve nötr

topraklama reaktörleri için alıcı tarafından belirtilmelidir. Bu değer, alıcı tarafından, reaktörün işletmede karşılaşabileceği, bilinen arıza durumları altındaki simetrik etkin akımın en yüksek değerinden küçük olmayacak biçimde belirtilmelidir. Beyan ısıl kısa devre akımı alternatif olarak, belirtilen sistem kısa devre gücü, sistem gerilimi ve reaktör empedansından hesap yoluyla elde edilebilir.

8.4.3 Beyan ısıl kısa devre akımının süresi Beyan ısıl kısa devre akımının süresi TSCr, uygulanabildiği yerde alıcı tarafından belirtilmeli, belirtilmemişse

aşağıda gösterildiği şekilde standard değerler kullanılmalıdır.

Akım sınırlama reaktörleri için, 2 s. Not 1 – Seçilen sürenin, tesislerdeki otomatik tekrar kapama prensibi ve oluşan arıza kesilmeden önce

arızanın devam etmesine izin verilen sürenin toplam ısıl etkilerini yansıtması tavsiye edilir. Not 2 – Kısa devre akımının, beyan sürekli akımın yaklaşık yirmi beş katını aştığı yerde; ısıl kısa devre

akımının süresi reaktörün maliyetini etkiyebilir.

Bir güç sisteminin nötrüne bağlanan nötr topraklama reaktörleri için, 10 s. Kısa bir zaman dilimi içinde peş peşe birkaç arızanın oluşma ihtimali varsa süre, uygulamalar arasındaki zaman aralığı ve uygulamaların sayısı alıcı tarafından belirtilmelidir. Beyan ısıl kısa devre akımının süresi buna göre seçilmelidir.

8.4.4 Beyan mekanik kısa devre akımı Belirtilen beyan mekanik kısa devre akımı IMSCr, sistemin X/R oranına bağlıdır ve IEC 60076-5:2006 Madde

4.2.3’e göre hesaplanmalıdır. Sistem empedansı ve X/R oranı alıcı tarafından belirtilmemişse beyan mekanik

kısa devre akımı, beyan ısıl kısa devre akım değerinin 1,8 2 katına eşit değerde alınmalıdır (IMSCr=2,55

ISCr).

8.4.5 Beyan kısa süreli akım Beyan kısa süreli akım ISTr, uygulanabildiği durumda ilgili beyan kısa süreli akım süresi TSTr veya çalışma

çevrimi ile birlikte alıcı tarafından belirtilmelidir.



24

Bir şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörlerinde bu akım, tek kutuplu anahtarlamadan sonra meydana gelen arızalı hattaki ark söndürme akımıdır. Not – Akımın tekrarlamalı şekilde uygulanacağı kullanımlara yönelik herhangi bir reaktör tipi için beyan

kısa süreli akım belirtilebilir.

8.4.6 Beyan kısa süreli akımın süresi veya çalışma çevrimi Beyan kısa süreli akımın süresi TSTr veya çalışma çevrimi, uygulanabildiği durumda alıcı tarafından

belirtilmelidir. Örneğin, kısa süreli akım ve sıfır akım şartlarından oluşan, önceden tarif edilmiş bir çevrimin belirtildiği durumda bu çevrim, motor yol verme işlemleri veya deney devresi çalışması ile birleştirilebilir. Yol verme/deney çevriminden sonra reaktör, beyan sürekli akımı taşıyabilir veya işletmeden çıkarılabilir. Uygulanabildiği yerde, kısa süreli akımın en büyük genliği ve süresi, birbirini izleyen kısa süreli akım uygulamaları arasındaki en kısa süre, kısa süreli akım uygulamaları arasındaki akımın seviyesi ve belirlenen süreye sahip kısa süreli akımın peş peşe en büyük uygulama sayısı dâhil kısa süreli akım çalışma çevrimine ilişkin tüm bilgi reaktörün şartnamesinde sağlanmalıdır.

Not – Motorlara soğuk ve sıcak durumda yol verilmesi gibi farklı çalışma şartları için birkaç farklı çalışma çevrimi belirtilebilir.

Bir şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörleri için beyan kısa süreli akımın süresi alıcı tarafından belirtilmelidir. Bu süre, arızanın ortaya çıkması ile arızalanan fazın başarılı olarak tekrar kapatılması veya her üç fazın ayrılması arasında geçen zamana bağlıdır.

8.4.7 Bağlaştırma faktörü Alıcı, beyan bir fazlı kısa devre empedansının üç fazlı kısa devre empedansına yaklaşık olarak eşit olmasını istediğinde, piyasa araştırması sırasında, izin verilebilir en büyük bağlaştırma faktörünü belirtmelidir.

Üç fazlı reaktör veya montaj tipi tanımlanmış olan münferit bir fazlı reaktörlerden oluşan bir grup için istek üzerine imalatçı, bağlaştırma faktörleri veya fazlar arasındaki karşılıklı reaktanslar hakkında bilgileri sağlamalıdır (ayrıntılar için Ek C’ye bakılmalıdır).

8.4.8 Beyan kısa devre empedansı Beyan kısa devre empedansı ZSCr, alıcı tarafından belirtilmelidir. Alternatif olarak alıcı, sistem kısa devre

akımı veya gücü ile istenen ısıl kısa devre akımını belirtebilir. Beyan kısa devre empedansı hesap yoluyla bu değerlerden elde edilmelidir.

Reaktörlerin beyan edilen bir ısıl kısa devre akım değerine sahip olmadığı durumda uygulanabildiği kadarıyla

beyan kısa süreli akım ISTr değerindeki (Madde 8.4.9’a bakılmalıdır) ve/veya beyan sürekli akım Ir

değerindeki (Madde 8.4.10’a bakılmalıdır) beyan empedansları belirtilmelidir.

8.4.8.1 Bağlaştırma faktörü % 5’ten düşük olan reaktörler Bağlaştırma faktörü % 5’ten düşük olan üç fazlı reaktörlerde sadece Madde 8.3.11.1’de tanımlandığı şekliyle

beyan üç faz kısa devre empedansı ZSCr3’ün belirtilmesi gerekir.

8.4.8.2 Bağlaştırma faktörü % 5 veya daha fazla olan reaktörler Bağlaştırma faktörü % 5 veya daha fazla ise (bu durum, normalde üç fazı düşey olarak kümelenmiş reaktörlere ait bir durum olacaktır) iki farklı empedans tanımlanmalıdır: Beyan üç fazlı kısa devre empedansı

ZSCr3 ve beyan bir fazlı kısa devre empedansı ZSCr1.

Üç fazlı akım sınırlama reaktörlerinin işlevi sistemin topraklamasına bağlıdır. Yüksek empedanslı sistem topraklaması mevcutsa, her bir faza seri olarak bağlanmış reaktörlerin görevi üç fazlı simetrik arıza

akımlarını sınırlamaktır. Bu durumda, sadece ZSCr3 belirtilmelidir.

Güç sistemi etkili biçimde topraklanmışsa, sistemin bir fazlı ve üç fazlı arıza akımlarının her ikisi de

değerlendirilmiş olmalı ve ZSCr3 ile ZSCr1’in her ikisi de dikkate alınmalıdır. Bu empedansların biri veya her ikisi

de belirtilmeli ve ölçülen değerler istek üzerine sağlanmalıdır. Yalnızca bir empedans değeri belirtilmişse,

ZSCr3 ile ZSCr1’in her ikisinin de belirtilen empedans değerini Madde 8.10’da tanımlanan toleranslar içinde

karşıladığı anlaşılmalıdır. Reaktörlerin düşey küme halinde monte edilmesi ve komşu ünitelerin bağlaştırma faktörlerinin kayda değer olması gibi bazı durumlarda, reaktörün bir fazlı bir arıza esnasındaki empedansı üç fazlı bir arıza esnasındaki empedansından önemli ölçüde farklı olabileceği unutulmamalıdır.



25

Bu maddede değinilen üç fazlı reaktör uygulamaları için, genel olarak her bir fazın reaktörü, aynı öz endüktansa sahip olacak biçimde tasarımlanır. Ancak düşey kümelenmiş reaktörler ve bununla birlikte üç fazlı arıza şartları esnasında üç eşit akım büyüklüğünün sağlanması arzu edildiğinde alıcı bunu belirtmeli ve reaktörler karşılıklı endüktansa göre kompanze edilmelidir. Bu durumda her bir fazdaki reaktörün öz endüktansı münhasıran ayarlanmalıdır. Bu sebeple, her bir fazdaki reaktörün öz endüktansı diğer fazlarınki ile aynı olmayacak ve bir fazlı bir arıza esnasındaki etkin faz empedansı üç fazlı bir arızadakinden daha düşük olacaktır. Daha fazla bilgi için Ek C’ye bakılmalıdır.

8.4.9 Beyan kısa süreli empedans Kısa süreli empedans ZSTr, uygulanabildiği durumda alıcı tarafından beyan kısa süreli akım ISTr ve beyan

kısa süreli akımın süresi TSTr veya çalışma çevrimi ile birlikte belirtilmelidir.

Reaktör, beyan kısa süreli akım ISTr dâhil olmak üzere bu değere kadar tüm akımlar için doğrusal olmalıdır.

Bağlaştırma faktörü % 5’ten düşük olan üç fazlı reaktörler durumunda sadece beyan üç fazlı kısa süreli empedans belirtilmelidir. Bağlaştırma faktörü % 5 veya daha fazla ise (bu durum, normalde üç fazı düşey olarak kümelenmiş reaktörlere ait bir durum olacaktır) iki farklı empedans tanımlanmalıdır: Beyan üç faz kısa süreli empedans

ZSTr3 ve beyan bir fazlı kısa süreli empedans ZSTr1. Bu empedansların biri veya her ikisi de belirtilmeli ve

ölçülen değerler istek üzerine sağlanmalıdır (Madde 8.4.8.2’ye de bakılmalıdır).

8.4.10 Beyan sürekli empedans Reaktörlerin hava çekirdekli olması durumunda beyan sürekli empedans Zr, beyan kısa süreli empedans ZSTr

ve beyan kısa devre empedansı ZSCr özdeştir.

Bağlaştırma faktörü % 5’ten düşük olan üç fazlı reaktörler durumunda sadece beyan üç fazlı kısa süreli empedans belirtilmelidir. Bağlaştırma faktörü % 5 veya daha fazla ise (bu normalde üç fazı düşey olarak kümelenmiş reaktörlere ait

bir durum olacaktır) iki farklı empedans tanımlanmalıdır: Beyan üç faz sürekli empedans Zr3 ve beyan bir fazlı

sürekli empedans Zr1. Bu empedansların biri veya her ikisi de belirtilmeli ve ölçülen değerler istek üzerine

sağlanmalıdır (Madde 8.4.8.2’ye de bakılmalıdır). Aralıklı demir çekirdekli reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler için beyan

sürekli empedans Zr, beyan kısa devre empedansı ZSCr ile beyan kısa süreli empedans ZSTr ‘den daha büyük

olacaktır. Bu durumda alıcı, gerilim kontrolü veya başka sebeplerden dolayı bunun önemli olduğu yerlerde beyan sürekli empedans için en yüksek değer belirtebilir. Bu en yüksek değer belirtilmemişse, beyan sürekli akımdaki empedans istek üzerine imalatçı tarafından sağlanmalı, ölçülmeli ve işaret plakasında gösterilmelidir.

Reaktör, beyan sürekli akım Ir dâhil olmak üzere bu değere kadar tüm akımlar için doğrusal olmalıdır.

8.5 Beyan ısıl ve beyan mekanik kısa devre akımına dayanma yeteneği Akım sınırlama reaktörleri ve güç sisteminin nötrüne bağlanan nötr topraklama reaktörleri, ilgili elektriksel zorlamalar dahil beyan kısa devre akımının ısıl ve dinamik etkilerine, bu akımın beyan süresi boyunca dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır. Alıcı tarafından başkaca belirtilmedikçe, arıza durumları arasındaki aralığın beyan süresi toplam olarak en az 6 saattir. Kısa devre uygulamasının beklenen frekansı yıllık ortalamada yaklaşık olarak on defadan daha fazla ise bu husus alıcı tarafından belirtilmelidir.

8.6 Sıcaklık artışı 8.6.1 Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı IEC 60076-2 ve IEC 60076-11’de verilen sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanır. Güç sistemine seri olarak bağlanan reaktörler, yükleme ve aşırı yük konusunda sıvıya daldırılmış reaktörler için IEC 60076-6’da ve kuru tip reaktörler için IEC 60905’te verilen kılavuza uygun olarak tasarımlanmalıdır.



26

8.6.2 Beyan ısıl kısa devre akımı ve beyan kısa süreli akım yüklemesinden kaynaklanan sıcaklık

Beyan ısıl kısa devre akımı ISCr veya beyan kısa süreli akım ISTr yüklemesinden sonra sargının hesaplanan

sıcaklığı, IEC 60076-5:2006 Madde 4.1.4’te verilen kısa devre şartları altında transformatör sargıları için tayin edilen değerleri aşmamalıdır.

8.7 Yalıtım seviyesi

8.7.1 Genel Yalıtım seviyesinin özellikleri için IEC 60076-3’e bakılmalıdır.

8.7.1.1 Akım sınırlama reaktörleri için yalıtım özellikleri Fazlar arasındaki ve fazlar ile toprak arasındaki yalıtım özellikleri, genel olarak donanımın en yüksek gerilimi

Um’ye tekabül etmelidir. Özellikle sargıyla paralel olarak parafudrlar bağlanmışsa, sargı uçlarındaki yalıtım

özellikleri daha düşük olarak belirtilebilir. Paralel bağlanan parafudrun beyan geriliminin, beyan ısıl kısa devre akımı tarafından reaktör uçlarında oluşturulan gerilimin 1,2 katından daha az olmayacak şekilde seçilmesi tavsiye edilir. Not – İmalatçı, reaktörün kısa devre şartları esnasında sargı uçlarında maruz kalınan gerilimlere

dayanacak biçimde tasarımlanmasını temin etmelidir. Reaktör, kendisi enerjilendirildiğinde kapatılabilen bir köprüleme düzenlemesi ile birlikte tesis edilecekse; bu husus alıcı tarafından belirtilmelidir. Böyle bir durumda çift uçlu yıldırım darbesi deneyinin istenmesi tavsiye edilir.

8.7.1.2 Nötr topraklama reaktörleri için yalıtım özellikleri Yalıtım özellikleri, reaktörün tesis edileceği güç sisteminin veya şönt reaktörün nötrünün yalıtımına tekabül etmelidir. Toprak bağlantı uçları için azaltılmış bir yalıtım seviyesinin seçilmesi uygun olabilir (tekdüze olmayan yalıtım).


Reaktörün tipi,





İmal yılı,


Faz adedi,

Beyan frekansı,

Donanıma ait en yüksek gerilim,

Beyan sürekli akım (uygulanabildiğinde),

Beyan ısıl kısa devre akımı ve süresi (uygulanabildiğinde),

Beyan mekanik kısa devre akımı (uygulanabildiğinde),

Beyan kısa süreli akım ve bu akıma ilişkin süre veya çalışma çevrimi (uygulanabildiğinde),

Bir fazlı veya üç fazlı uyartım durumunda beyan sürekli akımda ölçülen empedans değerleri (uygulanabildiğinde),

Beyan kısa devre akımındaki empedansın hesaplanan veya ölçülen değeri (aralıklı demir çekirdek li reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler için)

Beyan kısa süreli akımdaki empedansın hesaplanan veya ölçülen değeri (kısa süreli akımın belirtildiği reaktörler için)

Soğutma tipi,

Yalıtımın ısıl sınıfı (sadece kuru tip reaktörler için),

Toplam kütle,




27



Mineral yağ değilse yalıtım sıvısının tipi (uygulanabildiğinde),

Yalıtımı tekdüze olmayan nötr topraklama reaktörleri için sargının toprak bağlantı ucunun yalıtım seviyesi,

Kademe uçlarını ve ölçü transformatörlerini gösteren bağlantı şeması (uygulanabildiğinde),

Kademe değiştiricinin tipi (uygulanabildiğinde).

8.9 Deneyler

8.9.1 Genel Rutin, tip ve özel deneyler için genel kurallar IEC 60076-1’de öngörüldüğü gibi olmalıdır.



Beyan sürekli akımdaki empedansın ölçülmesi (Madde 8.9.5),

Şönt reaktörün, yol verme reaktörlerinin ve deney reaktörlerinin nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörleri için beyan kısa süreli akımdaki empedansın ölçülmesi (Madde 8.9.6),

Ortam sıcaklığındaki kaybın ölçülmesi (Madde 8.9.7),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 8.9.8),

Akım sınırlama reaktörleri için sargı aşırı gerilim deneyi (Madde 8.9.9),

Nötr topraklama reaktörleri için sargı aşırı gerilim deneyi (Madde 8.9.10),




Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı deneyi (Madde 8.9.11),

Akım sınırlama reaktörleri için yıldırım darbe deneyi (Madde 8.9.12),

Varsa fanlar ile yağ pompalarının enerji tüketimlerinin ölçülmesi.


Akım sınırlama reaktörleri, bir güç sisteminin nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörleri ve deney reaktörleri için kısa devre deneyi (Madde 8.9.13),

Aralıklı demir çekirdekli ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler olması durumunda sargı reaktansının ölçülmesi (Madde 8.9.21),


Mesnet izolatörler üzerine monte edilen kuru tip reaktörler için ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 8.9.8),

Sıvıya daldırılmış reaktörler olması durumunda referans sıcaklığa yakın sıcaklıkta kaybın ölçülmesi (Madde 8.9.7),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için beyan sürekli akımdaki titreşimin ölçülmesi (Madde 8.9.15),

Anahtarlama darbe deneyi (Madde 8.9.16),

Çift uçlu yıldırım darbesi deneyi (Madde 8.9.17),

Bağlaştırma faktörünün ölçülmesi (Madde 8.9.18),

Yaşta sargı aşırı gerilim deneyi (Madde 8.9.19),

Mesnet izolatörleri üzerine monte edilen kuru tip reaktörler için yaşta ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 8.9.20).

8.9.5 Beyan sürekli akımdaki empedansın ölçülmesi (rutin deney) Empedans beyan frekansında ölçülmelidir. Hava çekirdekli reaktörler için ölçmeler beyan sürekli akıma kadar herhangi bir akımda yapılabilir.



28

Aralıklı demir çekirdekli reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler için bir beyan sürekli akım belirtildiği durumda, ölçmeler bu beyan sürekli akımda yapılmalıdır. Bu değer belirtilmemişse teklif aşamasında deneyde kullanılmak üzere elde edilebilir (uygulanabilir) en yüksek sürekli akım üzerinde imalatçı ve alıcı tarafından anlaşmaya varılmalıdır. Fazlar arasındaki bağlaştırma faktörü % 5’i aşan üç fazlı reaktörlerde her bir fazdaki akım, yıldız bağlı faz sargılarına simetrik üç fazlı sistem gerilimleri uygulanarak ölçülmelidir.

Uygulanan fazlar arası gerilim Empedans, olarak alınmalıdır.

Ölçülen ortalama hat akımı x 3

Bağlaştırma faktörü % 5’ten daha büyük olan üç fazlı reaktörlerde her bir faz çifti arasındaki karşılıklı reaktanslar ölçülmeli ve polariteleri kontrol edilmelidir. Ölçme yöntemi için Şekil 7’ye bakılmalıdır. Endüklenen gerilimleri önlemek amacıyla bağlantı iletkenlerinin birbirinden tamamen ekranlanması mümkün olmadığı takdirde, her bir tekli faz bobinin ve seri olarak bağlanan faz bobinlerinin her bir çiftinin reaktanslarını ölçmek suretiyle karşılıklı reaktansların daha kesin olarak belirlenmesi mümkün olabilir. Karşılıklı reaktanslar, ölçülen sonuçlardan hesaplama yoluyla elde edilebilir. Hava çekirdekli reaktörlerin tamamı için, bir fazlı bir kaynak kullanılarak reaktörün her bir fazına ait faz empedansı da ölçülebilir. Bağlaştırma faktörü % 5’e eşit veya daha az olan üç fazlı reaktörlerin empedansı yanlız bir fazlı bir kaynak kullanılarak ölçülebilir. Not – Hava çekirdekli reaktörlerde bu deney beyan kısa devre empedansı veya beyan kısa süreli

empedans ile de doğrulanacaktır.

8.9.6 Beyan kısa süreli akımdaki empedansın ölçülmesi (rutin deney) Bu ölçme bir şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörlerine, yol verme reaktörlerine ve aralıklı demir çekirdeğe ve/veya manyetik ekrana sahip deney reaktörlerine uygulanır. Empedans beyan frekansında ve beyan kısa süreli akımda ölçülmelidir. Ölçme süresi, reaktörün herhangi bir bölümünde aşırı sıcaklığın oluşmasını önlemek için sınırlandırılmalıdır. Not – Bu deney yüksek güçlü bir deney tesisi gerektirmesi sebebiyle özellikle külfetli olursa, bu durumda

anlaşmak suretiyle bu deney, tip deneyi olarak beyan kısa süreli akımda ve rutin deney olarak azaltılmış akımda gerçekleştirilebilir.

8.9.7 Kaybın ölçülmesi (rutin deney, özel deney)

8.9.7.1 Genel Bu ölçme, sadece, beyan sürekli akım değeri belirtilen reaktörlere uygulanır. Kayıplarda, reaktörün, beyan frekansta ve referans sıcaklıkta beyan akımıyla çalışması esas alınır. Ölçülen kayıplar beyan sürekli akıma ve referans sıcaklığa düzeltilmelidir. Önerilen yöntemin doğruluğuna ilişkin yeterli doküman istendiğinde temin edilmelidir. Üç fazlı reaktörlerde kayıp ölçmesi, üç faz uyartımı altında gerçekleştirilmelidir. Not 1 – Düşük kayıplı üç fazlı reaktörler olması durumunda, münferit fazlara ait ölçülen kayıplar eşit

olmayabilir, hatta bir fazdaki kayıp negatif bile olabilir. Üç kayıp değerinin aritmetik toplamı, toplam kaybı verir.

Not 2 – Sıfır bileşen akısına karşı manyetik ekranı bulunan üç fazlı reaktörlerde, imalatçı ile alıcı arasındaki

özel anlaşmayla bir fazlı uyartımla bir kayıp ölçmesi yapılabilir. Bu durumda bir fazlı ve üç fazlı ölçmeler arasında, daha düşük bir gerilimde karşılaştırma yapılmalı ve uygun bir düzeltme faktörü üzerinde anlaşma sağlanmalıdır.



29

8.9.7.2 Hava çekirdekli reaktörler Kayıp ölçmesi beyan frekansındaki herhangi bir akımda gerçekleştirilebilir, bu durumda ölçüm beyan sürekli akımın deney akımına oranının karesi ile ölçülen kaybın çarpılması suretiyle beyan sürekli akıma düzeltilmelidir. Reaktörün imalatçısı tarafından kayıp ölçmesini etkileyebilecek destek yapısına ait metal bölümler sağlandığında, bunlar deney sırasında yerlerinde olmalıdır. Not – Reaktörün yakın çevresinde veya altında metal bölümlerin bulunması kayıp ölçmesini kayda değer

miktarda etkiler. Bu nedenle, reaktörün imalatçısı tarafından sağlanan destek yapısına ait metal bölümler deney sırasında yerlerinde olmalı ve başka metal bölümlerden kaçınılmalıdır.

Toplam kayıp omik kayıp ve ek kayıptan oluşur. Omik kayıp kısmı Ir2.R’ye eşit olarak alınır. Burada R,

ölçülen d.a. direnci, Ir ise beyan sürekli akımıdır. Ek kayıp kısmı, toplam kayıp ile omik kayıp (Ir2.R)

arasındaki farktır. Kayıp ölçmesi, elverişli herhangi bir ortam sıcaklığında gerçekleştirilebilir, bu durumda IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltme yapılmalıdır.

8.9.7.3 Aralıklı demir çekirdekli reaktörler ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler

Kayıp ölçmesi, beyan sürekli akımda ve beyan frekansında gerçekleştirilmelidir. Aşırı büyük beyan gücü gibi istisnai durumlarda bu deney şartlarının karşılanması zor olabilir. Bu durumlarda beyan sürekli akımdaki kayıp, beyan sürekli akımın deney akımına oranının karesi ile ölçülen kaybın

çarpılması suretiyle elde edilmelidir. Deney akımı en azından 0,9 Ir olmalıdır.

Toplam kayıp omik kayıp, demir kaybı ve ek kayıptan oluşur. Omik kayıp kısmı, Ir2.R’ye eşit olarak alınır.

Burada R, ölçülen d.a. direnci ve Ir, beyan sürekli akımdır. Demir kaybı ile ek kayıp ölçmeyle ayrılamaz.

Dolayısıyla demir kaybı ile ek kaybın toplamı, toplam kayıp ile omik kayıp arasındaki farktır. Kayıp ölçmesi bir rutin deney olarak fabrika ortam sıcaklığında gerçekleştirilmeli ve referans sıcaklığa düzeltilmelidir. Omik kayıp IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltilir. Demir kaybı ile ek kaybın referans sıcaklığa düzeltilmesi normalde uygulanabilir değildir. Bu sebeple demir kaybı ile ek kaybın sıcaklıktan bağımsız olduğu kabul edilmelidir. Bu varsayım normal olarak, referans sıcaklıkta gerçekte var olandan biraz daha yüksek bir kayıp değeri verir. Referans sıcaklığa yakın özel bir kayıp ölçme deneyi belirtildiğinde kayıp ölçmesi sıcaklık artışı deneyi ile birlikte gerçekleştirilebilir. Ayrıca, toplam kayıp için (doğrusal değiştiği varsayılarak) bir sıcaklık katsayısı belirlemek amacıyla aynı ünite üzerinde ortam sıcaklığında rutin kayıp ölçmesi de yapılmalıdır. Aynı tasarımlı bütün reaktörlerin kayıp değeri, bu ünite üzerinde belirlenen sıcaklık katsayısı kullanılarak referans sıcaklığa düzeltilmelidir. Not – Kayıplardaki sıcaklık düzeltmesinin bir örneği Ek D’de verilmiştir.

8.9.8 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney, özel deney) Bu deney sıvıya daldırılmış reaktörlerin tamamı için bir rutin deneydir ve genel olarak IEC 60076-3:2000 Madde 11’e göre gerçekleştirilmelidir. Deney gerilimi;

Her bir sargı ile toprak arasına,

Mümkün olduğunda farklı sargılar arasına, uygulanmalıdır. Kuru tip hava çekirdekli reaktörlerde, reaktör sargıları ile toprak arasındaki yalıtım, iki veya daha fazla ünitenin kümelendiği yerde fazlar arasındaki yalıtım ve reaktör montajı için genellikle standard sütun tipi mesnet izolatörleri veya bara mesnet izolatörleri kullanılır. Dolayısıyla bu deney, mesnet izolatörlerinin deneyidir ve sadece özel olarak talep edildiğinde özel bir deney olarak gerçekleştirilmelidir.



30

Not – İmalatçı tarafından teklifte başkaca belirtilmedikçe, mesnet izolatörlerinin IEC 60273’e göre tasarımlandığı ve IEC 60168’e uygun olarak deneyden geçirildiği kabul edilir.

8.9.9 Akım sınırlama reaktörleri için sargı aşırı gerilim deneyi (rutin deney) Endüklenen a.a. dayanım gerilimi deneyinin IEC 60076-3:2000 Madde 12’ye uygun olarak gerçekleştirilememesi sebebiyle bu deney, sırayla her bir sargının her bir ucuna sargının diğer ucu doğrudan topraklanmış durumda iken bir yıldırım darbe deneyi biçiminde uygulanmalıdır. Uygulanabildiği yerde diğer sargıların tümünün bağlantı uçlarının da topraklanması gerekir. Deney seviyesi IEC 60076-3’e uygun olmalıdır. Sargı uçlarında azaltılmış yalıtım özellikleri belirtilmiş ise yıldırım darbe deney işlemi, belirtilen azaltılmış yalıtım seviyesi kullanılarak gerçekleştirilmelidir. Reaktör empedansının düşük olması sebebiyle standard dalga biçimi genellikle karşılanamayabilir. Daha fazla bilgi için IEC 60076-4:2002 Madde A.3’e bakılmalıdır. Not – Yarı değere, doğru sürede ulaşılamayabilir. Daha kısa olan bu sürenin normal kabul edilmesi tavsiye

edilir.

Alternatif olarak, başkaca belirtilmedikçe Um ≤ 36 kV olan reaktörler için yıldırım darbe deneyinin yerine Ek

E’de açıklandığı gibi sargılar arası aşırı gerilim deneyi yapılabilir.

8.9.10 Nötr topraklama reaktörleri için sargı aşırı gerilim deneyi (rutin deney) Bu deney, transformatörlere veya şönt reaktörün nötrüne bağlanacak olan bağlantı uçlarına diğer bağlantı uçları topraklanmış durumda iken uygulanan yıldırım darbe deneyi biçiminde yapılmalıdır. Deney IEC 60076-

3: 2000 Madde 13.3.2 b)’ye uygun olarak yapılır. Darbe gerilimi alın süresinin 13s’ye kadar sürmesine izin verilir. Not – Yarı değere, doğru sürede ulaşılamayabilir. Daha kısa olan bu sürenin normal kabul edilmesi tavsiye

edilir.

Alternatif olarak, başkaca belirtilmedikçe Um ≤ 36 kV olan reaktörler için yıldırım darbe deneyinin yerine Ek

E’de açıklandığı gibi sargılar arası aşırı gerilim deneyi yapılabilir.

8.9.11 Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) Deney, genel olarak IEC 60076-2’ye göre yapılmalıdır. Kuru tip reaktörler için IEC 60076-11’de belirtilen sıcaklık sınıfı sınır değerleri uygulanır.

Bu deney beyan sürekli akım Ir’de ve beyan frekansında gerçekleştirilmelidir.

Aşırı büyük beyan gücü gibi istisnai durumlarda, bu deney şartlarının karşılanması zor olabilir. Bu durumda

deney, azaltılan bir akım değerinde gerçekleştirilebilir ancak bu akım 0,9 Ir ‘den az olmamalıdır. Deney

seviyesi imalatçı tarafından teklifte belirtilmeli ve sipariş sırasında bu husus üzerinde imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır. Sıcaklık artışları, beyan sürekli akıma düzeltilmelidir.


x

deney

r

I

I.2

ile çarpılmalı ve yağ sıcaklığının üzerindeki


y

deney

r

I

I



ON soğutmalı reaktörler için x = 0,8 y = 1,3

OF soğutmalı reaktörler için x = 1,0 y = 1,3

OD soğutmalı reaktörler için x = 1,0 y = 2,0



31

Not – Sıfır bileşen akısına karşı manyetik ekranlı üç fazlı reaktörlere ait sıcaklık artışı deneyi, imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılarak sargılara d.a. akım uygulamak suretiyle yapılabilir. Yağ sıcaklık artışları, Madde 8.9.7.1’e göre belirlenen toplam düzeltilmiş kaybı oluşturacak olan d.a. akım

değerinde ölçülür. Sonra, beyan sürekli akım Ir ’de bir fazlı bir a.a uyartımı yağ sıcaklığının

üzerindeki sargı sıcaklık artışını ölçmek için kullanılır.

Kuru tip reaktörler için ortam sıcaklığı üzerindeki sargı sıcaklık artışı

y

deney

r

I

I



AN soğutmalı reaktörler için y = 1,6

AF soğutmalı reaktörler için y = 1,8

Deney esnasındaki ortam sıcaklığının normal olarak tasarım değerinden daha düşük olması sebebiyle, kararlı durum şartlarındaki toplam reaktör kaybı çoğu durumda referans sıcaklıktakinden biraz daha düşüktür. Bu etki dikkate alınmamalıdır. Kuru tip hava çekirdekli reaktörler için istenmişse, reaktör bağlantı uçlarının sıcaklık artışı, reaktör sıcaklık artışı deneyi esnasında ölçülmelidir. Bağlantı ucu sıcaklık artışı ölçmelerinde anlamlı değerler elde etmek için alıcı, sıcaklık artışı deneyi esnasında kullanılmak üzere imalatçıya sahada kullanılacak tipte bir bağlayıcı ve en azından bir metre uzunluğunda giriş iletkeni sağlamalıdır. Bağlantı ucu sıcaklık artışı sınır değerleri Madde 6’da verildiği gibi olmalıdır (IEC 60943’e de bakılmalıdır).

8.9.12 Akım sınırlama reaktörleri için yıldırım darbe deneyi (tip deneyi) Genel bilgi için IEC 60076-3:2000 Madde 13’e ve kuru tip reaktörler için IEC 60076-11:2004 Madde 21’e bakılmalıdır. Ayrıca, IEC 60076-4’e de bakılmalıdır. Bu deneyde, deneyden geçirilen bağlantı uçları ile toprak arasındaki yalıtımın denenmesi amaçlamaktadır. Deney gerilimi, standard darbe dalga biçimini elde etmek için gerekli ise diğer bağlantı ucu bir direnç üzerinden topraklanmış iken deneyden geçirilen sargının her bir bağlantı ucuna sırayla uygulanmalıdır. Uygulanabildiği yerde diğer sargıların bağlantı uçları da topraklanmalıdır.

8.9.13 Kısa devre akımı deneyi (özel deney)

8.9.13.1 Genel Genel bilgi için IEC 60076-5’e bakılmalıdır. Kısa devre akımı deneyi istendiğinde, bu deney genel olarak IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.2 ilâ Madde 4.2.7’ye göre yapılmalıdır. Kısa devre akımı deneyine ait teknik özellikler, deney akım seviyesini, uygulanan her bir akımın süresini, deney akımı uygulamalarının sayısını ve istenen kademe uç bağlantısını (reaktörlerin kademeli olması durumunda) içermelidir. Bu bilgi belirtilmemişse, uygulanan akımın ilk tepesi beyan mekanik kısa devre akım değerinde olmak üzere deney, reaktörün her bir fazına 0,25 s süreli iki deney akımı uygulamasından oluşmalıdır. Deney en yüksek endüktans kademesi konumunda gerçekleştirilmelidir (reaktörlerin kademeli olması durumunda). Üç fazlı reaktörler veya tanımlandığı gibi tesis edilmiş olan ayrı reaktörlerden oluşan üç fazlı bir grup, her biri iki akım uygulamasından oluşan üç fazlı kısa devre deneylerinden üç kez geçirilmelidir. Her bir deneyde, ilk en yüksek sapma tepe akımını denemek için reaktörün farklı bir fazı seçilmelidir. Deney boyunca elde edilen akımın tepe değeri, belirtilen değerden % 5’ten fazla sapmamalıdır.

Isıl kısa devre deneyi istendiğinde bu deney, beyan süresi boyunca beyan ısıl kısa devre akımı ISCr

değerindeki simetrik bir akım uygulamasından oluşmalıdır. Beyan ısıl kısa devre akımına ulaşılamaz ise

süre, en azından belirtilen I2t değerini verecek biçimde azaltılmış akımda 6 s’ye kadar uzatılmalıdır.



32

Deney parametrelerinin tamamının karşılanabilmesi şartıyla toplam akım uygulamasının sayısını azaltmak için ısıl kısa devre deneyi, mekanik kısa devre deneyi ile de birleştirilebilir. Daha fazla bilgi için Ek F’ye bakılmalıdır.

8.9.13.2 Kabul kriterleri Reaktörün deneye dayanma yeteneği IEC 60076-5:2006 Madde 4.2’ye göre belirlenmelidir. Kısa devre deneyinin öncesinde ve sonrasında, reaktör üzerinde; empedans ve kayıpların ölçülmesini ve belirtilen gerilimin % 100’ünde Madde 8.9.9 veya Madde 8.9.10’a göre sargı aşırı gerilim deneyindeki performansının belirlenmesini içeren rutin deneyler gerçekleştirilmelidir. Empedans ve kayıp değerleri, ölçme toleransı sınırları içinde kalmalıdır. İstenilen dielektrik deneyinden elde edilen osilogramlar hiçbir değişim göstermemelidir. Ancak, yüksek gerilim dielektrik deney sistemlerinin ölçme toleransı sınırları içindeki değişimler kabul edilir. Sıvıya daldırılmış reaktörlerde arıza tespiti ile ilgili genel bilgi IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.7’de verilmektedir. Kuru tip reaktörler için reaktör ve destek yapısının gözle muayenesinde, reaktörün işlevini bozacak herhangi bir mekanik durum değişikliğinin bulunduğuna dair hiçbir işarete rastlanmamalıdır. Kısa devre deney programı sonrasında sargı sıkıştırma sistemi kötüleşmişse veya yüzey çatlaklarının sayısı ya da boyutları kayda değer biçimde artmışsa; reaktörün, kısa devre deneyinde başarısız olduğu kabul edilir. Şüphe durumunda, izlenen şartların kararlı hale gelip gelmediğini doğrulamak için kısa devre deneyleri tam sapma akımıyla üç defaya kadar uygulanmalıdır. Kötüleşme devam ederse reaktörün deneyden başarısız olduğu kabul edilmelidir. İlave kısa devre deneylerinin birincisi veya ikincisinden sonra şartlar kararlı hale gelirse ve kısa devre deneylerinden sonra rutin deneyler başarılı olarak yapılırsa; reaktörün kısa devre deneyinden geçtiği kabul edilmelidir. Daha fazla bilgi için Ek F’ye bakılmalıdır.

8.9.14 Beyan sürekli akımda akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) Bu ölçme, beyan sürekli akım ve beyan frekansında yapılmalıdır. IEC 60076-10’da öngörülen yöntem uygulanır. Deney transformatörü, reaktörün yanına yerleştirilmişse; bu transformatörün gürültüsü bazı durumlarda reaktör gürültüsünü bozabilir. Her türlü bozucu gürültünün etkisini önlemek için ses şiddeti ölçmeleri kullanılabilir. Kuru tip reaktörler üzerindeki ölçmeler sırasında, deneyden geçirilen sargıdan itibaren yeterli güvenlik mesafeleri sağlanmalıdır. IEC 60076-10 Madde 7’de tarif edilen çevre hattı, sargı yüzeyinden itibaren 2 m’ye yerleştirilmelidir. Öngörülen çevre hattı, sargı yüksekliğinin yarısından geçen yatay bir düzlem üzerine yerleştirilmelidir. İşletme şartlarındaki kararlı durumu (yani, yükselmiş sargı sıcaklığını) benzeştirmek için, bu deneyin mümkün olduğu kadar, tam sıcaklık artışı deneyinin sonuna doğru gerçekleştirilmesi tavsiye edilir. Not – Yüksek beyan güç değerlerine sahip reaktörlerin deneyi fabrikada yapılamazsa, siparişte alıcı ile

imalatçı arasındaki anlaşmaya tabi olmak üzere bu deney sahada yapılabilir.

8.9.15 Beyan sürekli akımda titreşimin ölçülmesi (özel deney)

8.9.15.1 Genel Sıvıya daldırılmış reaktörler, titreşimden kaynaklanan aşırı zorlamanın zararlı etkilerini önleyecek biçimde tasarımlanmalı ve yapılmalıdır. Uygun performansı sağlamak için titreşimin kontrolünde dikkat edilecek başlıca alanlar şunlardır:

Çekirdek ve bobin ünitesinin titreşimi,

Levhalar, destekler ve kaynak yerlerinde oluşan zorlamalarla ilgili olarak tankın titreşimi,

Aletlerin, yardımcı parçaların ve soğutma donanımının titreşimi.

8.9.15.2 Deney şartları Deneyden geçirilen reaktör; soğutma donanımı, ölçü aygıtları ve takılan ve bağlanan yardımcı donanımlarla birlikte tam olarak işletme şartlarındaki gibi monte edilmelidir.



33

Not – Bir reaktör, tank duvarı üzerine monte edilmiş bir gürültü engelleyici ile donatıldığında; alıcı ile imalatçı arasında anlaşmaya göre, deneyin bu engelleyici yokken gerçekleştirilmesi gerekebilir.

Reaktör, tank üzerinde olağandışı zorlamaların meydana gelmesini önlemek için tankın tabanına uygun destek sağlayacak bir yüzeye monte edilmelidir. Reaktör beyan sürekli akımda ve beyan frekansında enerjilendirilmelidir. Üç fazlı üniteler için üç faz uyartımı gereklidir. Beyan sürekli akımda ve/veya üç faz uyartımında deney yapmak için yeterli deney gücü mevcut olmadığında; imalatçı, azaltılmış akım deneyinin, beyan şartlarındaki sonuçları yeterli doğrulukta üreteceğini alıcıya göstermelidir. Deney tercihen çalışma sıcaklığında gerçekleştirilmelidir ancak ortam sıcaklığında da yapılabilir.

8.9.15.3 Ölçme yöntemi Reaktör bileşenlerinin titreşimi dönüştürücüler, optik dedektörler veya eşdeğer ölçme düzenleriyle ölçülmelidir. Yer değiştirmenin tepeden tepeye genliği doğrudan ölçme ile belirlenmeli ya da ivme veya hız ölçmelerinden hesaplanmalıdır. Beyan frekansının iki katındaki ölçmelerin doğruluğu 10 µm’lik sınırlar içinde olmalıdır. Titreşimin en yüksek değerinin ölçülmesini sağlamak için tank duvarının her dört yüzü üzerinde yer alan yeterli sayıdaki noktada ölçümler alınmalıdır. Ölçmeler veya gözlemlerde, tankın üzerine monte edilmiş olan donanımın titreşimi dikkate alınmalıdır.

8.9.15.4 En yüksek titreşim seviyesi Tank duvarı yer değiştirmesinin en yüksek genliği, tepeden tepeye 200 µm’yi aşmamalıdır. Tanka monte edilen donanım için makul olduğunda imalatçı, deneyde ölçülen veya gözlemlenen titreşimlerin donanımın kararlılığı ve performansı üzerinde uzun dönemli etkisi bulunmadığını göstermelidir.

8.9.16 Anahtarlama darbe deneyi (özel deney) Anahtarlama darbe deneyi, genel olarak IEC 60076-3’te açıklandığı gibi gerçekleştirilir. Bununla birlikte bu deney, sadece deneyi pratik olarak yapmak için yeterli yüksek empedansa sahip reaktörlere uygulanabilir. Deney yöntemi ve dalga şekli, imalatçı ile alıcı arasında müzakere edilmelidir.

8.9.17 Çift uçlu yıldırım darbesi deneyi (özel deney) Bu deney, reaktör enerjilendiğinde kapanabilen bir köprüleme düzenlemesine sahip reaktörlere uygulanabilir. Deney, deneyden geçirilen sargının her iki bağlantı ucu birlikte bağlanarak ve diğer bağlantı uçları topraklanarak sırayla her bir fazda yapılmalıdır. Genel bilgi için IEC 60076-3:2000 Madde 13’e bakılmalıdır.

8.9.18 Bağlaştırma faktörünün ölçülmesi (özel deney) Deney, aralıklı demir çekirdekli reaktörler ile manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler için tercihen beyan sürekli akımda, Şekil 7’ye göre yapılmalıdır. Bu, pratik olarak uygulanabilir değilse; seçilen deney akımı beyan sürekli akıma mümkün olduğu kadar yakın olmalıdır. Diğer reaktörlerde bu ölçmede, herhangi uygun bir akım kullanılabilir.



34

Açıklama:

V1, V2, V3 : Voltmetrelerden okunan değerler,

A1 : Ampermetreden okunan değer,

Karşılıklı reaktans : Xm = V2/A1 veya V3/A1 (ayrı ayrı) olmak üzere

Bağlaştırma faktörü : k = Karşılıklı reaktans Xm / Beyan reaktans XSCr

Şekil 7 – Üç fazlı reaktörlerde veya üç adet bir fazlı reaktörden oluşan gruplarda

karşılıklı reaktans ölçümü

8.9.19 Yaşta sargı aşırı gerilim deneyi (özel deney) Belirtildiğinde; yaşta sargı aşırı gerilim deneyi, 0,75 katsayısı ile çarpılan deney seviyeleriyle, IEC 60060-1:1989 Madde 9’da açıklandığı şekilde su püskürtme uygulaması yapılarak Madde 8.9.9 veya Madde 8.9.10’da belirtildiği gibi gerçekleştirilmelidir.

8.9.20 Yaşta ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (özel deney) Belirtildiğinde; yaşta ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi, tam deney seviyeleriyle, IEC 60060-1:1989 Madde 9’da açıklandığı şekilde su püskürtme uygulaması yapılarak Madde 8.9.8’de belirtildiği gibi gerçekleştirilmelidir.

8.9.21 Aralıklı demir çekirdekli ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörlerde sargı reaktansının ölçülmesi (özel deney)

Belirtildiğinde, bir faza ait sargının reaktansı ölçülmelidir. Ölçme ilişkili aralıklı demir çekirdek, manyetik ekran veya yakında başka herhangi bir ferromanyetik malzeme olmaksızın yapılmalıdır. Bu değer Madde 3.2.6’da açıklandığı gibi hava çekirdekli reaktansa eşdeğerdir.

8.10 Toleranslar

8.10.1 Karşılıklı bağlaştırma yönünden dengelenmemiş reaktörlerde empedansların toleransı

Akım sınırlama reaktörleri, güç sisteminin nötrüne bağlanacak olan nötr topraklama reaktörleri ve birinci işlevi kısa devre akımlarını sınırlamak olan diğer bütün reaktör tipleri için: Deney ve/veya hesaplamayla elde

edilen, beyan ısıl kısa devre akımındaki empedansın toleransı, beyan kısa devre empedansının %100

aralığı

içinde olmalıdır. Aynı tolerans beyan sürekli akımda belirtilen empedans için de geçerlidir. Bu madde kapsamındaki diğer bütün reaktör tipleri için: Deney ve/veya hesaplamayla elde edilen, beyan kısa süreli akımdaki empedansın toleransı, beyan kısa süreli empedansın ± % 5’i içinde olmalıdır. Aynı tolerans beyan sürekli akımda belirtilen empedans için de geçerlidir.

8.10.2 Karşılıklı bağlaştırma yönünden dengelenmiş reaktörlerde empedansların toleransı Üç fazlı reaktörlerin, karşılıklı empedans etkilerine karşı dengelenmesi gerektiği belirtildiğinde; Madde 8.9.5’te açıklanan şartlar altında her bir faz sargısında ölçülen akım, ortalama değerden % 5’ten daha fazla

sapmamalıdır. Bu durumda reaktörün her bir fazına ait faz empedansları (ZSCr1, Zr1, ZSTr1), belirtilen beyan

değerinin % 85’inden daha az olmamalıdır. Karşılıklı bağlaştırmanın etkilerini içeren reaktörün her bir fazına

ait ölçülen empedans (ZSCr3, Zr3, ZSTr3), Madde 8.10.1’e göre uygulanmak üzere, belirtilen beyan değerinin

%100

u veya ± % 5’i içinde olmalıdır.



35

Not – Bir faz empedansının en küçük değeri ZSCr1, reaktör için en büyük beyan bir faz arıza akımı

belirlendiğinde anlamlıdır.

8.10.3 Kaybın toleransı Ölçülen ve Madde 8.9.7’ye göre düzeltilen toplam kayıp, garanti edilen kaybı % 10’dan daha fazla aşmamalıdır.

9 Kondansatörlerle birleşik filtre, sönümleme ve boşaltma reaktörleri

9.1 Genel Bu maddede kondansatörlerle birlikte kullanılmak üzere tasarımlanmış reaktörlere ait kurallar açıklanmıştır. Tipik uygulamalar;

10 kHz’e kadar frekanslara sahip harmonikleri veya kontrol işaretlerini azaltmak veya engellemek için kondansatörlerle seri veya paralel olarak bağlanan filtre reaktörleri,

Not – Bu standard, hat tıkaçlarını (IEC 60353’e bakılmalıdır) kapsamaz ancak, enerji talebinin uzaktan

anahtarlanması için kullanılan kontrol işaretlerinin engellenmesini amaçlayan reaktörleri kapsar.

Kondansatör enerjilendiğinde üşüşme akımını sınırlamak, yakın arızalar veya komşu kondansatörün anahtarlanması sırasında verilen üşüşme akımını sınırlamak ve/veya güç sistemi ile rezonanstan kaçınmak amacıyla kondansatör gruplarının uyumunu bozmak için şönt kondansatörlere seri olarak bağlanan sönümleme reaktörleri,

Arıza şartlarında akımı sınırlamak için yüksek gerilim güç sistemi seri kondansatör grubu uygulamalarına ait köprüleme/boşaltma devrelerinde kullanılan boşaltma reaktörleri.

Bu reaktörlerin uçlarındaki kararlı durum gerilimi, sistem gerilimine kıyasla genellikle düşüktür. Bununla birlikte anahtarlama, kondansatörler ile reaktörler tarafından oluşturulan rezonans frekanslarında, oldukça yüksek olabilen geçici rejim gerilimlerine sebep olacaktır. Normal çalışma halindeki filtre ve sönümleme reaktörlerinde reaktörden akan akım, şebeke frekanslı bir akım ile üzerine bindirilmiş bir harmonik akımdan oluşur. Sönümleme reaktörlerinde şebeke frekanslı akım genellikle harmonik akımdan çok daha büyüktür. Oysa filtre reaktörlerinde, iki akım bileşeninin oranı kendine özgü uygulamayla belirlenir. Boşaltma reaktörleri normal işletme sırasında sürekli bir akımı taşıyamaz ancak, normal olarak, reaktörle köprülenen kondansatör ile birlikte çalışmasına imkân verecek sürekli bir akımla belirtilir. Sönümleme ve boşaltma reaktörleri ile bazı filtre reaktörleri anahtarlama ve arıza şartları sırasında kısa süreli yüksek akımlara maruz kalabilir. Sönümleme reaktörleri, çoğunlukla günde birkaç defa olmak üzere çok sık anahtarlanabilir ve bundan dolayı rutin geçici rejim aşırı gerilimlerine maruz kalır. Bazı uygulamalarda, kondansatörün ucundaki bir kısa devreden doğabilecek arıza akımlarına dikkat edilmesi gerekir. Boşaltma reaktörleri genellikle seri olarak birleşik kondansatör grupları ile birlikte yalıtılmış bir platform üzerine tesis edilir. Bu sebeple, reaktör yalıtım kuralları sistem geriliminden ziyade seri kondansatör düzenlemesine ait yalıtım koordinasyonuna göre belirlenir. Bu maddede kapsanan reaktörler çoğunlukla kuru tip hava çekirdekli tasarıma sahiptir. Bu maddenin beyan değerleri ve deney bölümleri genel olarak sadece bu tasarımdaki reaktörlere uygulanabilir. Not – Şönt kondansatörlerle ilgili kılavuz IEC 60871-1’de, seri kondansatörlerle ilgili kılavuz ise IEC

60143’te sağlanmıştır.

9.2 Tasarım Tasarım ve tesis bakımından bu madde kapsamındaki reaktörler, kuru tip hava çekirdekli tasarıma sahiptir ve aşağıdaki gibi sınıflandırılmalıdır:




36


Montaj şekline göre her bir fazı yan yana kümelenen veya üst üste kümelenen,

Kademeleri bulunan veya bulunmayan. Not – Endüktansın değişimi için diğer yöntemler kullanılabilir ancak bunlar, bu standardda özel olarak

dikkate alınmamıştır.


9.3.1 Beyan şebeke frekanslı akım, Ir Şebeke frekansındaki akımın belirtilen sürekli etkin değeri.

9.3.2 Beyan akım spektrumu Şebeke frekansı dışında belirtilen frekanslardaki akımın belirtilen sürekli etkin değerleri.

9.3.3 RSS akım Beyan şebeke frekanslı akım ile beyan akım spektrumunda belirtilen frekanslardaki tüm akım değerlerinin karelerinin toplamının karekökü.

9.3.4 Şebeke frekansındaki eşdeğer akım, Iequ Şebeke frekanslı akım ile beyan akım spektrumundan meydana gelenlerle aynı sargı kayıplarını veren, şebeke frekansındaki akımın hesaplanan etkin değeri.

9.3.5 Beyan üşüşme akımı, IrIN İlgili kondansatör veya yakındaki bir kondansatörün enerjilenmesi sırasında ya da sistem arızaları sebebiyle bir filtre veya sönümleme reaktöründen geçebilecek en yüksek geçici rejim akımının belirtilen tepe değeri. Not – Sistem arızaları veya yakındaki bir kondansatörün enerjilenmesinden kaynaklanan geçici rejim

akımları bazen verilen (sisteme) üşüşme akımı olarak da isimlendirilir ve bu ifade de bu tanım kapsamındadır.

9.3.6 Beyan üşüşme frekansı, frIN Sönümleme reaktörleri için, beyan üşüşme akımıyla ilişkili belirtilen rezonansa girme frekansı.

9.3.7 Beyan ayar frekansı, frt

Filtre reaktörleri için, reaktörün bir bileşen olarak bulunduğu filtre devresinin belirtilen rezonansa girme frekansı.

9.3.8 Beyan boşalma akımı, Ird Boşaltma reaktörleri için, reaktörün maruz kalacağı belirtilen en yüksek akımın tepe değeri.

9.3.9 Beyan boşalma frekansı, frd Boşaltma reaktörleri için, reaktör ve seri olarak bağlanan kondansatörün belirtilen rezonansa girme frekansı.

9.3.10 Beyan frekansı Filtre reaktörleri için beyan ayar frekansı, sönümleme reaktörleri için beyan üşüşme frekansı ve boşaltma reaktörleri için beyan boşalma frekansı.

9.3.11 Beyan ısıl kısa devre akımı, ISCr Belirtilen süreyle taşınacak olan şebeke frekansındaki kısa devre akımının kararlı durum simetrik bileşeninin belirtilen etkin değeri.

9.3.12 Beyan ısıl kısa devre akımının süresi, TSCr

Beyan ısıl kısa devre akımının belirtilen süresi.

9.3.13 Beyan mekanik kısa devre akımı, IMSCr

Belirtilen simetrik olmayan (tepe) arıza akımı. Simetrik olmayan (tepe) arıza akımı belirtilmemişse, beyan ısıl kısa devre akımından hesap yoluyla elde edilir.



37

9.3.14 Beyan endüktansı, Lr

Beyan frekansındaki belirtilen endüktans. Beyan endüktansı, uygulanabilirse fazlar arasındaki karşılıklı endüktansı da içerir.

9.3.15 Beyan reaktansı, Xr

Sönümleme ve boşaltma reaktörleri için, reaktörün şebeke frekansındaki belirtilen reaktansı. Beyan reaktans, faz başına Ohm birimi ile ifade edilir.

9.3.16 Bağlaştırma faktörü, k

p.u. olarak veya münferit iki fazın öz endüktanslarının çarpımının kare kökünün yüzdesi olarak ifade edilen, üç fazlı bir reaktörün iki fazı arasındaki karşılıklı endüktans.

Not – 1. ve 2. fazlar için bağlaştırma faktörü şu şekildedir:

21

12

LL

Mk

.

9.3.17 Etkin direnç Belirtilen frekans ve referans sıcaklıktaki reaktörün güç kaybından elde edilen direnç. Not – Güç kaybı, belirtilen frekanstaki omik kayıp ile ek kaçak kayıpların tamamını içerir.

9.3.18 Kalite faktörü, Qf Belirtilen frekanstaki reaktansın etkin dirence oranı.


9.4.1 Beyan şebeke frekanslı akım Beyan şebeke frekanslı akım Ir, işletmede reaktör tarafından taşınacak olan şebeke frekanslı en büyük

sürekli akımdan az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. Sönümleme reaktörleri için Madde 9.4.2’ye de bakılmalıdır. Boşaltma reaktörleri olması durumunda, beyan şebeke frekanslı akım, iletim hattında seri bir eleman olarak çalışırken reaktör tarafından taşınabilecek akımdan az olmayacak şekilde belirlenmelidir.

9.4.2 Beyan akım spektrumu Filtre reaktörleri için, beyan akım spektrumunun her bir frekansındaki akım, işletmede reaktör tarafından taşınacak olan en büyük sürekli değerlerden az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. Not 1 – Reaktörün ısıl yönden doğru tasarımlanmasına imkân vermek için akım spektrumuna ilişkin elde

edilebilir bilgilerin tümü, alıcı tarafından sağlanmalıdır. Sönümleme reaktörleri için, beyan akım spektrumu olabilir ancak, normalde belirtilmez. Belirtilmemesi durumunda, şebeke frekanslı akımın, birleşik kondansatör grubuna ait izin verilebilir en yüksek akımdan az olmayacak şekilde belirlenmesi şartıyla; daha yüksek frekanslı akım bileşenlerine müsaade edilmelidir. Not 2 – Yüksek frekanslı akımların, hem reaktördeki kayıpları hem de reaktör sargı uçlarındaki gerilim

düşümünü arttıracak olması sebebiyle, bir filtre veya sönümleme reaktöründen geçen yüksek frekanslı akımların mevcudiyeti özel dikkat gerektirir.

Not 3 – IEC 60871-1’e göre izin verilebilir en büyük akım, beyan sinüs biçimli gerilimde kondansatör

uçlarında elde edilen değerin 1,3 katına eşit bir etkin değere sahip olan akımdır. Boşaltma reaktörler için beyan akım spektrumu normalde uygulanmaz.



38

9.4.3 Beyan üşüşme akımı Beyan üşüşme akımı IrIN, filtre ve sönümleme reaktörleri için, ilgili kondansatörün ve yakındaki herhangi bir

kondansatörün anahtarlanmasına ait bilinen bütün durumlarda veya sistem arızalarından dolayı meydana gelebilen tepe akımından az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. Günlük anahtarlama işlemlerinin tahmini sayısı piyasa araştırmasında belirtilmelidir. Not – Bu maddede bahsedilen sistem arızaları, reaktörden şebeke frekanslı arıza akımının geçmesiyle

sonuçlanan arızalar değil, kondansatörün reaktör üzerinden boşalmasıyla sonuçlanan arızalardır.

9.4.4 Beyan üşüşme frekansı Beyan üşüşme frekansı frIN, alıcı tarafından belirtilmelidir.

9.4.5 Beyan boşalma akımı Beyan boşalma akımı Ird, boşaltma reaktörleri için, seri olarak bağlanan kondansatörün boşalmasına ait

bilinen bütün durumları esas alan akımın en yüksek tepe değerinden az olmayacak şekilde alıcı tarafından belirtilmelidir. Uygun beyan boşalma akımının tespitinde, yüksek frekanslı kondansatör boşalma akımı ve şebeke frekanslı arıza akımının her ikisi de değerlendirilmelidir.

9.4.6 Beyan boşalma frekansı Beyan boşalma frekansı frd, alıcı tarafından belirtilmelidir.

9.4.7 Beyan ısıl kısa devre akımı Filtre ve sönümleme reaktörleri için, beyan ısıl kısa devre akımı ISCr, reaktörün özel bir kısa devre şartına

dayanacak biçimde tasarımlanması gerektiğinde, belirtilen süreyle taşıyacağı, beyan frekansındaki kısa devre akımının kararlı durum simetrik bileşeninden az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. Not – Reaktörün, kondansatörün nötr tarafına bağlandığı veya kondansatör ile reaktör arasındaki

bağlantının çok kısa olduğu durumlarda; kısa devre olasılığı, beyan ısıl kısa devre akımına ait teknik özelliklerin doğrulanmasına gerek kalmayacak biçimde yeterince düşük olabilir. Bakım sırasında yerinde topraklanan kondansatör gruplarının istek dışı enerjilenmesi ihtimalinin göz önünde bulundurulması tavsiye edilir.

Boşaltma reaktörleri için, beyan ısıl kısa devre akımı ISCr, işletmedeki reaktör tarafından karşılaşılabilecek

olan bilinen arıza şartları altındaki simetrik etkin akımın en yüksek değerinden az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. Alternatif olarak bu değer belirtilen sistem kısa devre gücü, sistem gerilimi ve reaktör empedansından da elde edilebilir.

9.4.8 Beyan ısıl kısa devre akımının süresi Beyan ısıl kısa devre akımının süresi TSCr, uygulanabildiği yerde alıcı tarafından belirtilmeli, belirtilmemişse

filtre ve sönümleme reaktörleri için 1 saniye ve boşaltma reaktörleri için 2 saniyelik standard değerler kullanılmalıdır. Not 1 – Seçilen sürenin, tesislerdeki otomatik tekrar kapama prensibi ve oluşan arıza kesilmeden önce

arızanın devam etmesine izin verilen sürenin toplam ısıl etkilerini yansıtması tavsiye edilir. Not 2 – Kısa devre akımının, beyan sürekli akımın yaklaşık yirmi beş katını aştığı yerde; ısıl kısa devre

akımının süresi reaktörün maliyetini etkiyebilir. Not 3 – Kısa bir zaman dilimi içinde peş peşe birkaç arızanın oluşma ihtimali varsa; süre, uygulamalar

arasındaki zaman aralığı ve uygulamaların sayısı alıcı tarafından belirtilmelidir. Beyan ısıl kısa devre akımının süresi buna göre seçilmelidir.

9.4.9 Beyan mekanik kısa devre akımı Isıl kısa devre akımı ISCr’nin belirtildiği reaktörler için alıcı, beyan mekanik kısa devre akımını belirtmelidir. Bu

akım, sistemin X/R oranına bağlıdır ve IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.3’e göre hesaplanmalıdır. Sistem

empedansı ve X/R oranı alıcı tarafından belirtilmemişse beyan mekanik kısa devre akımı IMSCr, beyan ısıl

kısa devre akım değerinin 1,8 2 katına eşit bir değer olarak alınır (IMSCr=2,55 ISCr).



39

9.4.10 Beyan endüktansı Reaktörün beyan endüktansı Lr, alıcı tarafından belirtilmelidir. Bu, arzu edilen filtre, sönümleme veya

boşalma karakteristiklerini sağlamak için gereken değer olmalıdır. Filtre reaktörlerinin üç fazlı yığın biçiminde tesis edileceği yerde, üç faz beslemeli yığın biçimindeki düzenlemede, belirtilen endüktans değerini sağlamak için bir fazlı her bir reaktörün endüktansı karşılıklı bağlaştırma etkilerine göre dengelenmelidir. İmalatçının, her bir reaktörü, doğru öz endüktans değerine göre tasarımlaması için alıcı, filtre grubunun nötrü ile sistem toprağı arasındaki empedans değerini vermelidir. Sönümleme reaktörlerinin üç fazlı yığın biçimli düzenlemede tesis edileceği yerde, başkaca belirtilmedikçe bir fazlı her bir reaktörün endüktansı karşılıklı bağlaştırma etkileri yönünden dengelenmemelidir. Daha fazla bilgi için Ek C’ye bakılmalıdır. Normalde yığılı biçimli olmayan düzenlemede tesis edilen boşaltma reaktörleri ve yan yana monte edilen filtre ve sönümleme reaktörleri durumunda; karşılıklı bağlaştırma faktörleri genellikle çok küçüktür. Bu yüzden bu üniteler, endüktif olarak dengelenmez.

9.4.11 Kalite faktörü Geçici rejimler için belirli bir sönümleme faktörü arzu edildiğinde, reaktör için beyan frekansındaki en büyük

kalite faktörü Qf, piyasa araştırmasında belirtilmelidir. Kalite faktörünün belirtilmemiş olması durumunda

imalatçı, istek üzerine beyan frekansında reaktöre ait beklenen kalite faktörü hakkında bilgi sağlamalıdır.

Filtre reaktörleri için, belirli bir frekans veya frekanslardaki kalite faktörü Qf ile tolerans, filtre devresinin

performansı ve kayıpların kontrolü için önemliyse alıcı tarafından belirtilmelidir.

9.5 Beyan ısıl ve beyan mekanik kısa devre akımına dayanma yeteneği Bir reaktör için kısa devre akımı belirtildiğinde, bu reaktör ilgili elektriksel zorlamalar dâhil beyan ısıl kısa devre akımı ile beyan mekanik kısa devre akımının ısıl ve dinamik etkilerine, bu akımın beyan süresi boyunca dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır. Alıcı tarafından başkaca belirtilmedikçe, arıza durumları arasındaki aralığın beyan süresi toplam olarak en azından altı saattir. Kısa devre uygulamasının beklenen frekansı yıllık ortalamada yaklaşık olarak on defadan daha fazla ise bu husus alıcı tarafından belirtilmelidir. Reaktörün beyan mekanik kısa devre akımına dayanma yeteneği;

Deneyler veya

Hesaplama ve tasarım değerlendirmeleri yöntemlerinden biri ile gösterilmelidir. Bu yöntemin seçimi, siparişin verilmesinden evvel alıcı ile imalatçı arasında anlaşma konusu olmalıdır. Reaktörün, beyan ısıl kısa devre akımına, beyan ısıl kısa devre akımının süresi boyunca ısıl olarak dayanma yeteneği hesaplamayla gösterilmelidir. Hesaplamaya ilave olarak deney de belirtilebilir. Beyan süresi boyunca beyan kısa devre akımı uygulandıktan sonra sargının ulaştığı ortalama sıcaklığın hesaplanması için kullanılan yöntem IEC 60076-5:2006 Madde 4.1.5’te açıklanmıştır. Hesaplanan bu ortalama sargı sıcaklığı, IEC 60076-5:2006 Madde 4.1.4’te verilen kısa devre şartları altında transformatör sargıları için öngörülen değerleri aşmamalıdır.

9.6 Üşüşme ve boşalma akımına dayanma yeteneği Bir reaktör için beyan üşüme akımı veya beyan boşalma akımı belirtildiğinde, bu reaktör ilgili elektriksel zorlamalar dâhil bu akımların ısıl ve dinamik etkilerine dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır. Üşüşme veya boşalma işinin tekrarlamalı yapısından dolayı reaktör, uygulanabildiği kadarıyla beyan üşüşme veya beyan boşalma frekansının iki katının % 10’u içinde mekanik rezonanslara sahip olmamalıdır. İstendiğinde bu özellik ile üşüşme ve boşalma akımının ısıl ve dinamik etkilerine dayanma yeteneği, hesaplamayla veya belirtilmişse deneylerle gösterilmelidir. Madde 9.10.13, Madde 9.10.14 ve Madde 9.10.16’ya bakılmalıdır.

9.7 Sıcaklık artışı

9.7.1 Şebeke frekansındaki eşdeğer akımda sıcaklık artışı IEC 60076-11:2004 Madde 11’de verilen sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanır.



40

Güç sistemine seri olarak bağlanan boşaltma reaktörleri, IEC 60905’te verilen ana esaslara uygun olarak yük ve aşırı yüke göre tasarımlanmalıdır.

9.7.2 Beyan ısıl kısa devre akım yükünden kaynaklanan sıcaklık Beyan ısıl kısa devre akımı ISCr‘nin yüklenmesinden sonra sargının hesaplanan sıcaklığı, IEC 60076-5:2006

Madde 4.1.4’te verilen kısa devre şartları altında, transformatör sargıları için öngörülen değerleri aşmamalıdır.

9.8 Yalıtım seviyesi

9.8.1 Genel Yalıtım seviyesinin özellikleri için IEC 60076-3’e bakılmalıdır.

9.8.2 Yalıtım kuralları Filtre ve sönümleme reaktörlerinde, fazlar ile toprak arasındaki yalıtım kuralları genel olarak reaktörün tesis

edileceği sistemin donanımına ait en yüksek gerilim olan Um‘ye karşılık gelmelidir. Uygulamayla doğrulandığı

yerde, alıcı tarafından azaltılmış bir yalıtım seviyesi belirtilebilir. Gerilim seviyesi, kısa devre akımı taşınırken reaktör uçlarında meydana gelecek gerilime göre veya daha büyükse anahtarlama, boşalma ya da sürekli çalışma sırasında meydana gelecek en büyük gerilime göre seçilmelidir. Boşaltma reaktörlerinde yalıtım seviyesi, seri olarak bağlanan kondansatörün yalıtım koordinasyonuna bağlıdır. Kondansatör uçlarındaki en büyük gerilim, belirtilecek yalıtım seviyesi için esas olarak kullanılmalıdır. Reaktör uçlarındaki ve reaktör ile platform arasındaki yıldırım ve anahtarlama darbe seviyeleri, alıcı tarafından belirtilmelidir. Boşaltma reaktörlerinin genellikle yalıtılmış bir platform üzerine tesis edilmesi sebebiyle, reaktöre korona koruma kalkanı monte edilmesi ihtiyacı, reaktörün platform üzerindeki montaj konumuna bağlıdır. Bu yüzden, reaktör korona koruma kalkanına ilişkin kural uygulanabilirse alıcı tarafından belirtilmelidir.


Reaktörün tipi,





İmal yılı,

Beyan yıldırım darbesine dayanma gerilimi,

Donanımın en yüksek gerilimi,

Beyan şebeke frekansı,

Beyan şebeke frekanslı akım,

Beyan ısıl kısa devre akımı ve süresi (belirtildiğinde),

Beyan mekanik kısa devre akımı (belirtildiğinde),

RSS akım (filtre reaktörleri için),

Beyan üşüşme akımı (belirtildiğinde, filtre ve sönümleme reaktörleri için),

Beyan boşalma akımı (boşaltma reaktörleri için),

Beyan ayar frekansı (filtre reaktörleri için),

Beyan sönümleme frekansı (sönümleme reaktörleri için),

Beyan boşalma frekansı (boşaltma reaktörleri için),

Beyan ayar frekansında ölçülen endüktans (filtre reaktörleri için),

Beyan sönümleme frekansında ölçülen endüktans (sönümleme reaktörleri için),

Beyan boşalma frekansında ölçülen endüktans (boşaltma reaktörleri için),

Şebeke frekansında ölçülen endüktans (uygulanabildiği şekilde),

Ölçülen kalite faktörü ve ilgili frekans (uygulanabildiğinde),

Isıl yalıtım sınıfı,

Toplam kütle.



41

9.10 Deneyler




Endüktansın ölçülmesi (Madde 9.10.5),

Kaybın ve kalite faktörünün ölçülmesi (Madde 9.10.6),

Sargı aşırı gerilim deneyi (Madde 9.10.7).


Endüktansın ölçülmesi (Madde 9.10.5),

Kaybın ve kalite faktörünün ölçülmesi (Madde 9.10.6),


Yıldırım darbe deneyi (Madde 9.10.9).


Kısa devre akımı deneyi (Madde 9.10.10),


Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 9.10.12),

Filtre ve sönümleme reaktörleri için üşüşme akımına dayanım deneyi (Madde 9.10.13),

Boşaltma reaktörleri için boşalma akımı deneyi (Madde 9.10.14),

Boşaltma reaktörleri için değiştirilmiş kısa devre/boşalma akımı deneyi (Madde 9.10.15),

Mekanik rezonansın deneyi (Madde 9.10.16),

9.10.5 Endüktansın ölçülmesi (rutin deney, tip deneyi) Endüktans, şebeke frekansında ve beyan frekansında ölçülmelidir. Filtre reaktörlerinde, endüktans sadece beyan frekansında ölçülmelidir. Birden fazla ayar frekansı belirtildiğinde endüktans, en düşük ayar frekansında ölçülmelidir. Kademeler sağlandığında, tip deneyi için ölçme, bütün kademe konumlarında yapılmalıdır. Rutin deneyde ise; beyan, en küçük ve en büyük endüktans kademelerinde ölçme yapılmalıdır. Diğer kademelerin doğru konumu, fiziksel muayene ile doğrulanmalıdır. Endüktansı kesintisiz olarak ayarlanabilen reaktörler için rutin ve tip deneylerinin her ikisinde de, endüktans, ayar aralığı boyunca eşit olarak dağıtılmış en az beş ayar değerinde ölçülmelidir. Üç fazlı yığın biçimindeki reaktörler için bir tip deneyi olarak; endüktans, işletmedeki gibi kurulan reaktör kullanılarak ve üç faz uyartımıyla ölçülmelidir. Rutin deneyde, münferit fazlar üzerinde yapılan endüktans ölçmeleri, tip deneyinden elde edilen karşılıklı endüktanslar (bağlaştırma faktörleri) kullanılarak faz başına endüktansı (karşılıklı endüktansı içeren) elde etmek amacıyla kullanılabilir. Bu durumda tip deneyi, münferit fazlar üzerinde yapılan endüktans ölçmelerini ve işletmedeki gibi yapılan düzenlemede bağlaştırma faktörünün ölçülmesini içermelidir. Yan yana düzenlemeli üç fazlı reaktörler (bağlaştırma faktörü % 5’ten az olan reaktörler) için endüktans ölçmesi, bir faz uyartımı ile yapılabilir.

9.10.6 Kaybın ve kalite faktörünün ölçülmesi (rutin deney, tip deneyi) Kayıp ölçmesi şebeke frekansında, beyan frekansında ve beyan akım spektrumunda belirtilen her bir frekansta yapılmalıdır.



42

Kayıp ölçmesi herhangi bir akımda ve elverişli herhangi bir ortam sıcaklığında gerçekleştirilebilir ve ilgili beyan akımının, deney akımı ile referans sıcaklığa oranının karesi ve ölçülen kaybın çarpılması suretiyle ilgili beyan akım değerlerine düzeltilebilir.

Toplam kayıp omik kayıp ve ek kayıptan oluşur. Omik kayıp kısmı Ir2.R’ye eşit olarak alınır. Burada R,

ölçülen d.a. direnci, Ir ise ilgili beyan akımıdır. Ek kayıp kısmı, toplam kayıp ile omik kayıp (Ir2.R) arasındaki

farktır. Kalite faktörü genellikle, kayıp ve endüktans ölçümünden elde edilir. Beyan frekansındaki ve gerekli diğer herhangi frekanslardaki kalite faktörünün saptanması alıcı tarafından yapılmalıdır. Üç fazlı yığın biçimindeki reaktörlerde kalite faktörü, üç fazlı düzenlemeye ait toplam kaybın üçte biri bulunarak elde edilir. Kalite faktöründe, başka türlü belirtilmemişse filtre reaktörleri için referans sıcaklık, sönümleme ve boşaltma reaktörleri için ise 20 °C’luk sıcaklık esas alınır. Direncin sıcaklık düzeltmesi IEC 60076-1’de verilen yönteme göre gerçekleştirilmelidir. Üç fazlı yığın biçimindeki reaktörler için kayıp ve kalite faktörü, bir tip deneyi olarak işletmedeki gibi kurulan reaktör kullanılarak ve üç faz uyartımıyla ölçülmelidir. Rutin deneyde, münferit fazlar üzerinde yapılan kayıp ve kalite faktörü ölçmeleri, üç fazlı reaktörün toplam kaybını elde etmek için üç fazlı yığın biçimli düzenlemedeki ilave kayıplar dikkate alınarak kullanılabilir. Not 1– Üç fazlı yığın biçimindeki düzenlemede, münferit fazlarda ölçülen kayıp eşit olmayabilir, hatta bir

fazınki negatif bile olabilir. Üç kayıp değerinin aritmetik toplamı, toplam kaybı verir. Reaktörün yakın çevresinde veya altında metal bölümlerin bulunması kayıp ölçümünü kayda değer miktarda etkileyebilir. Bu yüzden, reaktörün destek yapısına ait olan metal bölümler deney sırasında yerlerinde olmalı ve başka metal bölümlerden kaçınılmalıdır.

9.10.7 Sargı aşırı gerilim deneyi (rutin deney) Bu deney, sırayla her bir sargının her bir ucuna sargının diğer ucu doğrudan topraklanmış durumda iken bir yıldırım darbe deneyi biçiminde uygulanır. Deney seviyesi IEC 60076-3’e uygun olmalıdır. Reaktör empedansının düşük olması sebebiyle standard dalga biçimi genellikle karşılanamayabilir. Daha fazla bilgi için IEC 60076-4:2002 Madde A.3’e bakılmalıdır. Not 1 – Yarı değere, doğru sürede ulaşılamayabilir. Daha kısa olan bu sürenin normal kabul edilmesi tavsiye

edilir. Not 2 – Endüklenen a.a. dayanım gerilimi deneyi, yüksek deney gücü gerektirmesi sebebiyle genellikle IEC

60076-3:2000 Madde 12’ye uygun olarak gerçekleştirilemez.

Um ≤ 36 kV olan reaktörler için yıldırım darbe deneyinin yerine Ek E’de açıklandığı gibi sargılar arası aşırı

gerilim deneyi yapılabilir.

9.10.8 Beyan sürekli akımda sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) Deney, genel olarak IEC 60076-2’ye göre yapılmalıdır. Sıcaklık sınıfı sınır değerleri, IEC 60076-11’de belirtildiği şekilde uygulanmalıdır.

Bu deney, şebeke frekansındaki eşdeğer akım Iequ’da gerçekleştirilmelidir.

Sıcaklık artışı deneyi için beyan frekansındaki eşdeğer akıma erişilmesinin mümkün olmadığı istisnai

durumlarda; deney, 0,9 Iequ ‘dan az olmamak üzere azaltılmış bir akım değerinde gerçekleştirilebilir. Deney

seviyesi imalatçı tarafından teklifte belirtilmeli ve siparişte bu husus üzerinde imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır. Sıcaklık artışları, şebeke frekansındaki eşdeğer akıma düzeltilmelidir.

Ortam sıcaklığının üzerindeki sargı sıcaklık artışı

y

deney

r

I

I




43




Reaktör sıcaklık artışı deneyi esnasında, istenmişse reaktör bağlantı uçlarının sıcaklık artışı ölçülmelidir. Bağlantı ucu sıcaklık artışı ölçmelerinde anlamlı değerler elde etmek için alıcı, sıcaklık artışı deneyi esnasında kullanılmak üzere imalatçıya sahada kullanılacak tipte bir bağlayıcı ve en azından bir metre uzunlukta giriş iletkeni sağlamalıdır. Bağlantı ucu sıcaklık artışı sınır değerleri Madde 6’da verildiği gibi olmalıdır (IEC 60943’e de bakılmalıdır).

9.10.9 Yıldırım darbe deneyi (tip deneyi) Genel bilgi için IEC 60076-3:2000 Madde 13’e ve IEC 60076-11:2004 Madde 21’e bakılmalıdır. Ayrıca, IEC 60076-4’e de bakılmalıdır. Diğer bağlantı uçları, standard darbe dalga biçimini elde etmek için gereken mümkün olan en küçük direnç üzerinden topraklanmış iken; deney gerilimi, deneyden geçirilen sargının her bir bağlantı ucuna sırayla uygulanır. Sargı uçlarında veya sargı ile toprak arasında azaltılmış yalıtım seviyeleri belirtilmişse; yıldırım darbe deney işlemleri, belirtilen azaltılmış yalıtım seviyesi değeri kullanılarak gerçekleştirilmelidir.

9.10.10 Kısa devre akımı deneyi (özel deney)

9.10.10.1 Genel Genel bilgi için IEC 60076-5’e bakılmalıdır. Kısa devre akımı deneyi istendiğinde, bu deney genel olarak IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.2 ilâ Madde 4.2.7’ye göre yapılmalıdır. Kısa devre akımı deneyine ait teknik özellikler deney akım seviyesini, uygulanan her bir akımın süresini, deney akımı uygulamalarının sayısını ve istenen kademe uç bağlantısını (reaktörlerin kademeli olması durumunda) içermelidir. Bu bilgi belirtilmemişse, uygulanan akımın ilk tepesi beyan mekanik kısa devre akım değerinde olmak üzere deney, reaktörün her bir fazına 0,25 s süreli iki deney akımı uygulamasından oluşmalıdır. Deney, en yüksek endüktans kademesi konumunda gerçekleştirilmelidir (reaktörlerin kademeli olması durumunda). Üç fazlı reaktörler veya tanımlandığı gibi tesis edilmiş olan ayrı reaktörlerden oluşan üç fazlı bir grup, her biri iki akım uygulamasından oluşan üç fazlı kısa devre deneylerinden üç kez geçirilmelidir. Her bir deneyde, ilk en yüksek sapma tepe akımını denemek için reaktörün farklı bir fazı seçilmelidir. Deney boyunca, elde edilen akımın tepe değeri, belirtilen değerden % 5’ten fazla sapmamalıdır.

Isıl kısa devre deneyi istendiğinde, bu deney, beyan süresi boyunca beyan ısıl kısa devre akımı ISCr

değerindeki simetrik bir akım uygulamasından oluşmalıdır. Beyan ısıl kısa devre akımına ulaşılamaz ise

süre, en azından belirtilen I2t değerini verecek biçimde azaltılmış akımda 6 s’ye kadar uzatılmalıdır.

Deney parametrelerinin tamamının karşılanabilmesi şartıyla toplam akım uygulamasının sayısını azaltmak için ısıl kısa devre deneyi, mekanik kısa devre deneyi ile de birleştirilebilir. Daha fazla bilgi için Ek F’ye bakılmalıdır.

9.10.10.2 Kabul kriterleri Reaktörün deneye dayanma yeteneği, IEC 60076-5:2006 Madde 4.2’ye göre belirlenmelidir. Kısa devre deneyinin öncesinde ve sonrasında, endüktans ve kayıpların ölçülmesini ve belirtilen gerilimin % 100’ünde Madde 9.10.7’ye göre bir sargı aşırı gerilim deneyindeki performansının belirlenmesini içeren rutin deneyler reaktör/reaktörler üzerinde gerçekleştirilmelidir. Endüktans ve kayıp değerleri, ölçme toleransı sınırları içinde kalmalıdır. İstenilen dielektrik deneyinden elde edilen osilogramlar hiçbir değişim göstermemelidir. Ancak, yüksek gerilim dielektrik deney sistemlerinin ölçme toleransı sınırları içindeki değişimler kabul edilir.



44

Reaktör ve destek yapısının gözle muayenesinde, reaktörün işlevini bozacak herhangi bir mekanik durum değişikliğinin bulunduğuna dair hiçbir işarete rastlanmamalıdır. Kısa devre deney programı sonrasında, sargı sıkıştırma sistemi kötüleşmişse veya yüzey çatlaklarının sayısı ya da boyutları kayda değer biçimde artmışsa; reaktörün, kısa devre deneyinde başarısız olduğu kabul edilir. Şüphe durumunda, izlenen şartların kararlı hale gelip gelmediğini doğrulamak için, kısa devre deneyleri tam sapma akımıyla üç defaya kadar uygulanmalıdır. Kötüleşme devam ederse reaktörün deneyden başarısız olduğu kabul edilmelidir. İlave kısa devre deneylerinin birincisi veya ikincisinden sonra şartlar kararlı hale gelirse ve kısa devre deneylerinden sonra rutin deneyler başarılı olarak yapılırsa; reaktörün kısa devre deneyinden geçtiği kabul edilmelidir. Daha fazla bilgi için Ek F’ye bakılmalıdır.

9.10.11 Beyan sürekli akımda akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) IEC 60076-10’da öngörülen yöntem uygulanır. Ölçmeler sırasında, deneyden geçirilen sargıdan itibaren yeterli güvenlik mesafeleri sağlanmalıdır. IEC 60076-10 Madde 7’de tarif edilen çevre hattı, sargı yüzeyinden itibaren 2 m’ye yerleştirilmelidir. Öngörülen çevre hattı, sargı yüksekliğinin yarısından geçen yatay bir düzlem üzerine yerleştirilmelidir. İşletme şartlarındaki kararlı durumu (yani, yükselmiş sargı sıcaklığını) benzeştirmek için, bu deneyin mümkün olduğu kadar, tam sıcaklık artışı deneyinin sonuna doğru gerçekleştirilmesi tavsiye edilir. Reaktörden yayılan ses, şebeke frekansındaki akıma ve varsa diğer bütün frekanslardaki akımlara bağlıdır. Başkaca belirtilmedikçe, beyan akım spektrumundaki akımlardan sadece çok önemli olanların dikkate alınması gerekir. Beyan şebeke frekansındaki ve diğer frekanslardaki akımların genellikle deneyde eş zamanlı olarak uygulanamamasından ötürü; reaktör, şebeke frekanslı akımla ve diğer frekanslardaki akımlarla bir biri ardına deneyden geçirilebilir. Bu durumda reaktör, farklı frekanslara sahip akımların etkileşimini yansıtan akımlar ile frekanslarda da deneyden geçirilmelidir. Deney imalatçı tarafından, önemli frekanslar ve akımların tümünde yapılamaz ise; bu durum teklifte belirtilmeli ve deney yöntemi ve değerler üzerinde alıcı ile anlaşmaya varılmalıdır.

I1, I2, I3… akımlarından oluşan bir reaktör akım spektrumu için bu ses eşdeğer akımları, aşağıdaki şekilde

verilir:

Deney akımının genliği Deney akımının frekansı Ses frekansı

I1 f1 2 f1

I2 f2 2 f2

I3 f3 2 f3

Yukarıdaki çizelgede yer alan reaktör akımlarının herhangi bir çifti, örneğin, I1 ve I2 için karşılıklı etkileşim

etkilerinden dolayı aşağıdaki deney akımları dikkate alınmalıdır:

Deney akımının genliği Deney akımının frekansı Ses frekansı

(2 I1 I2)1/2

(f1+ f2)/2 f1+ f2

(2 I1 I2)1/2

(f1 – f2)/2 f1 – f2

Not – f1, f2, f3… karşılıklı etkileşen I1, I2, I3… reaktör etkin akımlarının frekanslarıdır. Genellikle, f1 şebeke

frekansı ve f2, f3… beyan akım spektrumundaki önemli akımların frekanslarıdır.

Toplam ses gücü seviyesi aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmalı ayrıca IEC 60076-10 Ek A’ya da bakılmalıdır:

i

Ltot

iL101010 /

log



45

Burada;

totL : Toplam ses seviyesi ve

iL : Her bir münferit bileşenin ses seviyesidir.

Deneye dâhil edilmeyen akım bileşenlerinden kaynaklanan önemli ses seviyeleri, hesaplamayla bulunmalı ve toplam ses seviyesine eklenmelidir.

9.10.12 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (özel deney) Deney, genel olarak IEC 60076-3:2000 Madde 11’e göre yapılmalıdır. Deney gerilimi sargı ile toprak arasına uygulanmalıdır. Kuru tip hava çekirdekli reaktörlerde, reaktör sargıları ile toprak arasındaki yalıtım, iki veya daha fazla ünitenin kümelendiği yerde fazlar arasındaki yalıtım ve reaktör montajı için genellikle standard sütun tipi mesnet izolatörleri veya bara mesnet izolatörleri kullanılır. Dolayısıyla bu deney, mesnet izolatörlerinin deneyidir. Not – İmalatçı tarafından teklifte başkaca belirtilmedikçe, mesnet izolatörlerinin IEC 60273’e göre tasarımlandığı ve IEC 60168’e uygun olarak deneyden geçirildiği kabul edilir.

9.10.13 Üşüşme akımına dayanım deneyi (özel deney) Deney, Madde 9.10.10’da verilen prosedür takip edilerek şebeke frekansında ve beyan üşüşme akımında yapılmalıdır.

9.10.14 Boşalma akımı deneyi (özel deney) Boşalma akımı deneyi belirtildiğinde boşaltma reaktörü, beyan boşalma akımı değerinin 1,1 katından az olmayan bir deney akımına maruz bırakılmalıdır. Deney akımı, şebeke frekanslı yarım periyotluk bir akım dalgasından oluşmalıdır. Deney, 25 kez tekrarlanmalıdır. Uygulanabildiği yerde, Madde 9.10.10’da açıklanan deney kılavuzu ve kabul kriterleri uygulanmalıdır. Boşaltma reaktörünün her bir fazının genellikle ayrı bir platform üzerine monte edilmesi sebebiyle boşalma akımı deneyi, başkaca belirtilmedikçe yalnızca bir ünite üzerinde bir fazlı bir deney olarak gerçekleştirilmelidir.

9.10.15 Değiştirilmiş kısa devre/boşalma akımı deneyi (özel deney) Boşaltma reaktörleri için, Madde 9.10.10 ve Madde 9.10.14’te gösterilen deneylere alternatif olarak aşağıdaki deney gerçekleştirilebilir: Şebeke frekanslı kısa devre akımı deneyi, beyan boşalma akımı seviyesinin 1,1 katına eşit tepe değere sahip simetrik deney akımının reaktöre 10 periyot uygulanması suretiyle yapılmalıdır. Kabul kriterleri Madde 9.10.10.2’de verildiği gibi olmalıdır.

9.10.16 Mekanik rezonans deneyi (özel deney) İmalatçı, uygulanabildiği şekilde reaktör sargısına ait mekanik rezonansların, beyan üşüşme ve boşalma frekansının iki katına eşit değerden en az % 10 saptığını göstermek için uygun bir deney prosedürünü alıcı ile anlaşma sağlayarak önermeli ve gerçekleştirmelidir.

9.11 Toleranslar

9.11.1 Beyan endüktansın toleransı

Sönümleme ve boşaltma reaktörleri için, beyan frekansında ölçülen endüktans, belirtilen değerin %100

u

içinde olmalıdır. Endüktans ayarlama düzeni bulunmayan filtre reaktörlerinde, beyan endüktansın toleransı belirtilmelidir. Kademeler bulunduğunda, her bir kademe için bir tolerans ya da en küçük kademe aralığı ile en büyük kademe adım büyüklüğü belirtilmelidir.



46

9.11.2 Ölçülen kaybın ve kalite faktörünün toleransı Ölçülen kayıp, garanti edilen değeri % 10’dan daha fazla aşmamalıdır. Ölçülen kalite faktörü, imalatçı tarafından teklifte belirtilen değerin ± % 20’si içinde olmalıdır.

10 Topraklama transformatörleri (nötr bağlayıcıları)

10.1 Genel Topraklama transformatörleri, üç fazlı bir şebekenin topraklanması amacıyla bir nötr bağlantısı sağlamak için kullanılır. Transformatör topraklamasının nötr bağlantısı aşağıdaki yöntemlerden biri ile toprağa bağlanabilir:

Doğrudan,

Bir akım sınırlama rektörü vasıtasıyla (Madde 8),

Bir direnç vasıtasıyla,

Bir ark söndürme reaktörü vasıtasıyla (Madde 11). Topraklama transformatörünün şebekede sadece topraklama aracı olduğu durumda, topraklama transformatörünün sıfır bileşen empedansı ile nötr ve toprak arasındaki her türlü empedansın toplamı, bir faz-toprak arızasında akan akımı belirler. Not – Normalde, arıza durumlarında nötr üzerinden akan akımın süresi, nötrün bir ark söndürme

reaktörüne bağlandığı yerler dışında bir kaç saniye ile sınırlandırılır. Bu durumda nötr akımı, sınırlı genlikte ancak daha uzun süreli (saatlerce, hatta sürekli) olabilir. Bazı durumlarda transformatör, sistemin gerilim dengesizliğinden kaynaklanan sürekli küçük bir akımı taşıma yeteneğine sahiptir.

Topraklama transformatörleri çoğunlukla alt istasyondaki 400V’luk donanım gibi yerel bir yardımcı yükü beslemek amacıyla ikincil bir sargı ile donatılır. Topraklama transformatörünün ikincil yükü besleme işlevi ile ilgili olarak IEC 60076’nın hükümleri uygulanır.

10.2 Tasarım Topraklama transformatörleri bina içi veya bina dışı tesise göre, genellikle sıvıya daldırılmış, tabii soğutmalı, üç fazlı bir tasarıma sahiptir. Topraklama transformatörleri iki farklı yapısal düzenlemeye sahip olabilir:

Zigzag bağlanmış bir ana sargı,

Üçgen bağlanmış bir kararlılaştırma sargısıyla yıldız bağlanmış bir ana sargı. Üçgen sargı, sıfır bileşen empedansını ayarlamak amacıyla dâhili veya harici bir direnç ya da reaktörün araya girilmesine imkân vermek için açık bırakılabilir.

Topraklama transformatörü, bir ark söndürme reaktörü ile ortak bir tank içine yerleştirilecek biçimde tasarımlanabilir. Transformatörün nötr bağlantı ucunun erişilebilir olmaması durumunda bu birleşim, uygulanabildiği yerde Madde 11’e yapılan atıflarla birlikte bu maddenin kapsamında değerlendirilir. İkincil bir sargı belirtildiğinde, bu sargı genellikle sürekli yüklemeye uygun yıldız bağlı bir sargıdır. Ölçme amaçlarına yönelik olarak bir yardımcı sargı ilave edilebilir.


10.3.1 Ana sargı Topraklama transformatörünün, topraklanacak güç sisteminin fazlarına bağlanması amaçlanan hat bağlantı uçları arasındaki sargısı.

10.3.2 Beyan gerilimi, Ur Ana sargının hat bağlantı uçları arasına uygulanmak üzere tayin edilen beyan frekansındaki beyan fazlar arası gerilim.



47

10.3.3 En büyük çalışma gerilimi, Uen büyük Topraklama transformatörünün sürekli olarak çalışma yeteneğine sahip olduğu, beyan frekansında belirtilen en yüksek fazlar arası gerilim.

Not – Uen büyük, Um ile aynı değildir (Madde 3.2.1’e bakılmalıdır) ancak bunlar belirli durumlarda aynı değere

sahip olabilirler.

10.3.4 Kararlılaştırma sargısı Sıfır bileşen empedansını azaltmak için yıldız bağlı bir transformatörde sağlanan ilave üçgen bağlı sargı. Not – Bir sargı, sadece, harici bir devreye üç fazlı bağlantı için amaçlanmamışsa kararlılaştırma sargısı

olarak adlandırılır.

10.3.5 Beyan sıfır bileşen empedansı, Z0 Tüm ikincil sargılar açık devre ve tüm kararlılaştırma sargıları işletme şartlarında iken bir arada bağlanmış olan hat bağlantı uçları ile nötr bağlantı ucu arasındaki empedans değerinin üç katına eşit olan, faz başına ohm birimi ile belirtilen, beyan frekansındaki empedans. Topraklama transformatörü ve ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda; beyan sıfır bileşen empedansı, birlikte bağlanan hat bağlantı uçları ile toprağa bağlanması amaçlanan reaktör bağlantı uçları arasındaki değerin üç katına eşit olan, faz başına ohm birimi ile belirtilen değerdir. Not – Değişken bir sıfır bileşen empedansı durumunda; bu değer, normal olarak en küçük empedanslı

değerdir, ancak ilave beyan değerleri belirtilebilir.

10.3.6 Beyan sürekli nötr akımı, INr Sürekli olarak taşınacak olan, beyan frekansında ana sargının nötr bağlantı ucundan akan belirtilen akım. Not – Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, bu akım hem

transformatörün nötrü hem de ark söndürme reaktörü üzerinden akar.

10.3.7 Beyan kısa süreli nötr akımı, INSTr Beyan kısa süreli nötr akımı süresi boyunca taşınacak olan, beyan frekansında ana sargının nötr bağlantı ucundan akan belirtilen akım. Not – Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, bu akım hem

transformatörün nötrü hem de ark söndürme reaktörü üzerinden akar.

10.3.8 Beyan kısa süreli nötr akımının süresi, TNSTr Beyan kısa süreli nötr akımına ait belirtilen süre.

10.3.9 İkincil sargı Bir yardımcı yüke bağlanması amaçlanan ve topraklama transformatörü üzerinde sağlanan bir sargı.

10.3.10 İkincil sargının beyan gerilimi Beyan geriliminin ana sargıya uygulanmasıyla ikincil sargının hat bağlantı uçlarında endüklenen, beyan frekansında belirtilen yüksüz gerilim.

10.3.11 İkincil sargının beyan gücü İkincil sargının, sürekli yük altında belirtilen gücü. Bu beyan gücü, ana ve ikincil sargının yük kayıpları ve sıcaklık artışlarıyla ilgili garantiler ve deneyler için referans bir değerdir.

10.3.12 Ana ve ikincil sargı arasındaki kısa devre empedansı İkincil sargının bağlantı uçları kısa devre edildiğinde ve mevcutsa tüm yardımcı sargılar açık devre yapıldığında, beyan frekansında ve referans sıcaklıkta, ana sargının bağlantı uçlarındaki, faz başına ohm olarak belirtilen eşdeğer seri empedans. Not – Bu değer, IEC 60076-1:1993 Madde 3.7.1’e bakılmak kaydıyla, ikincil sargının beyan değerini esas

alan yüzde ifadesi şeklinde de verilebilir.



48

10.3.13 İlave tarifler Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, Madde 11’deki tarifler de uygulanabilir.


10.4.1 Beyan gerilimi Beyan frekansındaki beyan gerilimi Ur, alıcı tarafından belirtilmelidir. Beyan gerilimi, Madde 10.9’da başkaca

belirtilmedikçe tasarım, imalatçının garantileri ve deneyler için esas teşkil eder. Not – Beyan gerilimi genellikle ilgili güç sisteminin fazlar arası anma gerilimi olarak belirtilir. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, ark söndürme reaktörünün beyan gerilimi (tarifi için Madde 11.3’e bakılmalıdır), kısa süreli nötr akımı ile ark söndürme reaktörünün empedansından hesap yoluyla elde edilmelidir.

10.4.2 En büyük çalışma gerilimi En büyük çalışma gerilimi Uen büyük, alıcı tarafından belirtilebilir. Bu değer, işletmede topraklama

transformatörüne uygulanacak olan en yüksek sürekli fazlar arası çalışma geriliminden düşük olmamalıdır. Belirtilmediği durumda bu değer, beyan geriliminin 1,1 katı olmalıdır.

Not – Uen büyük değerinin belirtilmesi özellikle topraklama transformatörünün, beyan geriliminin önemli

ölçüde üstündeki gerilimlerde çalışmasının beklendiği durumlarda önemlidir. Bu, topraklama

transformatörünün tasarımında önemli bir husustur. Uen büyük‘teki yüksüz durum kayıpları ve akımın

ölçülmesi, alıcı tarafından özel bir deney olarak istenebilir.

10.4.3 Beyan sıfır bileşen empedansı Beyan sıfır bileşen empedansının değeri, örneğin topraklama transformatörünün ayrı bir nötr akımı sınırlama düzeni ile kullanılacağı durumda alıcı tarafından belirtilebilir. Topraklama transformatörünün nötrü doğrudan topraklanacaksa veya topraklama transformatörü ile ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda; beyan sıfır bileşen empedansı, en büyük çalışma gerilimi ile beyan kısa süreli nötr akımından hesap yoluyla elde edilebilir. Beyan sıfır bileşen empedansı belirtilmemişse, beyan kısa süreli nötr akımı belirtilmelidir.

10.4.4 Beyan sürekli nötr akımı Alıcı, bir sürekli nötr akımı belirtebilir. Beyan sürekli nötr akımı, işletme şartlarındaki sürekli nötr akımının en yüksek değerinden düşük olmayacak şekilde belirtilmelidir. Bu akıma, güç sistemindeki gerilim dengesizliği neden olur. Sürekli nötr akımının yüksek bir harmonik içeriğe sahip olması beklendiğinde bu durum, alıcı tarafından belirtilmelidir. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, bu akım, hem topraklama transformatörünün nötründen hem de ark söndürme reaktöründen akan akımdır. Ark söndürme reaktörünün en büyük sürekli gerilimi (Madde 11.3’teki tarife bakılmalıdır), beyan sürekli nötr akımı ile ark söndürme reaktörünün empedansının çarpımıdır. Not – Topraklama transformatörü, bir ark söndürme reaktörü ile birlikte kullanılacaksa; topraklama

transformatörünün beyan sürekli nötr akımının, ark söndürme reaktörünün beyan değeri ile uyumlu olması tavsiye edilir (Madde 11.4’e bakılmalıdır).

10.4.5 Beyan kısa süreli nötr akımı Beyan kısa süreli nötr akımı ya alıcı tarafından belirtilebilir ya da serbest bırakılabilir. Serbest bırakılması durumunda beyan sıfır bileşen empedansı belirtilmelidir. Eğer belirtilmişse bu akım, faz-toprak arızasının sebep olduğu akımın en yüksek değerinden daha düşük olmamalıdır. Beyan kısa süreli nötr akımı belirtilmemişse, bu akım, en büyük çalışma gerilimi ve sıfır bileşen empedansı kullanılarak hesaplanmalıdır.



49

Not – Bu durumda, beyan kısa süreli nötr akımı;

033

Z

UI

büyüken

NSTr

eşitliğinden elde edilir. Bu, kısa süreli nötr akımı için en kötü durumdur. Bunun çok yüksek olacağı düşünülüyorsa, bu durumda bu formülün uygulanması yerine beyan kısa süreli nötr akımı ve beyan sıfır bileşen empedansının her ikisinin de alıcı tarafından belirtilmesi tavsiye edilir.

10.4.6 Beyan kısa süreli nötr akımının süresi Alıcı, ya beyan kısa süreli nötr akımının süresini ya da kısa bir zaman periyodu içinde arka arkaya arızalar meydana gelebiliyorsa, uygulamalar arasındaki zaman aralıklarını, arızaların süresini ve uygulamaların sayısını belirtmelidir. İkinci durumda, kısa süreli akımın süresi verilen bu değerlere uygun olarak imalatçı tarafından seçilmelidir.

10.4.7 İkincil sargının beyan gerilimi İkincil bir sargı belirtilmişse, bu ikincil sargının beyan gerilimi alıcı tarafından belirtilmelidir. Not – İkincil sargının beyan gerilimi, normalde yardımcı sistemin beyan fazlar arası gerilimine eşit veya

transformatör yüklendiğinde kısa devre empedansından kaynaklanan gerilim düşümünün dikkate alınması dolayısıyla bu değerden biraz daha yüksektir.

10.4.8 Topraklama transformatörü ile ark söndürme reaktörünün birleşimi için ilave beyan değerleri

Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, ark söndürme reaktörleri için Madde 11’deki beyan değerleri uygulanabilir. Beyan gerilimi, en büyük sürekli gerilim ve beyan akımının (Madde 11.4.1 ila Madde 11.4.3’e bakılmalıdır) alıcı tarafından belirtilmesi gerekli değildir. Bu beyan değerleri imalatçı tarafından hesaplanmalıdır.

10.5 Beyan kısa süreli nötr akımına dayanma yeteneği Topraklama transformatörleri herhangi bir hasar olmaksızın beyan kısa süreli nötr akımının ısıl ve dinamik etkilerine dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır. Transformatör, bir ikincil sargı ile donatıldığında, yardımcı şebekedeki bir arızadan kaynaklanan akımın ısıl ve dinamik etkilerine de herhangi bir hasar olmaksızın dayanacak biçimde tasarımlanmalıdır. İkincil sargının bağlantı uçlarındaki kısa devrelere ilişkin kısa devre şartları konusunda IEC 60076-5 uygulanır.

10.6 Sıcaklık artışı

10.6.1 Beyan gerilimi, beyan sürekli nötr akımı ve ikincil sargının beyan gücünde sıcaklık artışı

Sıvıya daldırılmış transformatörler için IEC 60076-2’de verilen, kuru tip transformatörler için ise IEC 60076-11’de verilen sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanır. Sıcaklık artışından kaynaklanan kayıplar; beyan gerilimindeki çekirdek kayıpları, beyan sürekli nötr akımındaki sargı kayıpları ve ikincil sargıdaki yüke bağlı olarak yük kayıplarıdır. Transformatör, bir ikincil sargı ile donatıldığında, ikincil sargının beyan gücünde veya sürekli nötr akımı belirtildiğinde ikincil sargının beyan gücü ile sürekli nötr akımının birleşiminde sıcaklık artışı sınır değerlerini aşmamalıdır. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, reaktöre beyan sürekli nötr akımında Madde 11.5’e göre olan sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanır.

10.6.2 Beyan kısa süreli nötr akım yüklemesinden sonra sıcaklık Kısa süreli yükleme, beyan kısa süreli nötr akımının beyan kısa süreli nötr akım süresi boyunca uygulanmasıdır. Kısa süreli yüklemeden önce transformatörün ve ark söndürme reaktörünün sıcaklığı, uygulanabilirse beyan sürekli nötr akımında ve ikincil sargının beyan gücünde ulaşılan değer olmalıdır.



50

Beyan kısa süreli nötr akımının süresi 10 s’ye eşit veya daha küçük ise: Kısa süreli yükleme sonrasındaki sargı sıcaklığı IEC 60076-5:2006 Madde 4.1.4’te kısa devre şartları altındaki transformatör sargıları için öngörülen değerleri aşmamalıdır. Beyan kısa süreli nötr akımının süresi 10 s’den büyük ise: Beyan kısa süreli yükleme uygulamasını müteakip sargıların ortalama sıcaklık artışı ve üst yağ sıcaklık artışı Madde 11.5’te verilen değerleri aşmamalıdır. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, sargıların ortalama sıcaklık artışı, bunlar ayrı olarak ölçülebilirse ayrı ayrı olmak üzere hem transformatörü hem de reaktörü, ayrı olarak ölçülemezse ikisinin birleşimini belirtir.

10.7 Yalıtım seviyesi Topraklama transformatörünün ana sargısına ait hat bağlantı uçları için yalıtım seviyesi, IEC 60076-3’e göre seçilmelidir. Nötr bağlantı ucu için, azaltılmış bir yalıtım seviyesi uygun olabilir (tekdüze olmayan yalıtım).


Transformatörün tipi,





İmal yılı,


Beyan frekansı,

Beyan gerilimi,

Beyan nötr akımı ve süresi,

Soğutma tipi,

Isıl yalıtım sınıfı (sadece kuru tip için),

Yağın üst kısmındaki sıcaklık artışı ve sargının ortalama sıcaklık artışı (sıvıya daldırılmış transformatörler için),

Toplam kütle,



Sargı bağlantısı veya bağlantı şeması,

Sıfır bileşen empedansı (ölçülen değer), bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi değilse, Yükleme için ikincil sargı belirtilmişse yapılacak ilave işaretlemeler:

İkincil sargının yüksüz gerilimi,

Kısa devre empedansı (ölçülen değer),

İkincil sargının beyan gücü, Bir ark söndürme reaktörü bulunuyorsa yapılacak ilave işaretlemeler:

Reaktörün tipi,

Regülasyon tipi (uygulanabilirse belirli adımlar ile veya sürekli)


Sıfır bileşen empedansının ayarlama aralığını gösteren çizelge veya grafik ya da alıcı tarafından belirtilmişse beyan gerilimindeki akım (değişken endüktanslı reaktörler için).

10.9 Deneyler




51

Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, bu iki bölüm genellikle ayrı olarak deneye tabi tutulamaz. Alıcı tarafından her bir bileşenin münferit olarak deneyden geçirilmesi istenmişse, bu durumda ayrı deneye ilişkin gerekli hükümler üzerinde sipariş aşamasında imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır.

10.9.2 Rutin deneyler Aşağıdaki deneyler yapılmalıdır:


Sıfır bileşen empedansının ölçülmesi (Madde 10.9.5),

Yüksüz kaybın ve akımın ölçülmesi (IEC 60076-1),

Dielektrik deneyleri (Madde 10.9.7), İkincil sargısı bulunan topraklama transformatörü olması durumunda:

Gerilim oranının ölçülmesi ve gerilim vektörü ilişkisinin kontrolü (IEC 60076-1),

Kısa devre empedansının ve yüklü durumda kaybın ölçülmesi (IEC 60076-1),

Yardımcı sargının ve uygun olduğunda kontrol ve ölçme kablolamasının ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 10), Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda:

Reaktörün endüktansı ayarlanabiliyorsa, tüm ayarlama aralığı boyunca sıfır bileşen empedansının ölçülmesi (Madde 10.9.5),

Kademe değiştirici, çekirdek hava aralığı mekanizması veya herhangi diğer anahtarlama donanımı ile uygun olduğunda ilgili kontrol ve ölçme donanımının çalışma deneyi (IEC 60076-1:1993 Madde 10.8.1 a), b), c)’ye göre veya alıcı tarafından belirtildiği şekilde).

10.9.3 Tip deneyleri Aşağıdaki deneyler yapılmalıdır:


Sıcaklık artışı deneyleri (Madde 10.9.6), Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda:

Bir faz arıza şartları altında üç faz uyartımıyla nötr akımının ölçülmesi (Madde 10.9.10).


Beyan kısa süreli nötr akımına dayanma yeteneğinin gösterilmesi (Madde 10.9.8),

En büyük çalışma gerilimi Uen büyük’te yüksüz kaybın ve akımın ölçülmesi (IEC 60076-1),

Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (IEC 60076-10), İkincil sargısı bulunan topraklama transformatörü olması durumunda:

İkincil sargısı kısa devre edilmiş transformatörün kısa devre deneyi (IEC 60076-5), Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda:

Beyan sürekli nötr akımında kaybın ölçülmesi (Madde 10.9.9),

Endüktans regülasyon düzeninin dayanıklılık ve iklim deneyleri (Madde 11.8.12),

Doğrusallığın ölçülmesi (Madde 11.8.10).

10.9.5 Sıfır bileşen empedansının ölçülmesi (rutin deney) Sıfır bileşen empedansı, beyan kısa süreli nötr akımının 0,1 ve 1,0 katları aralığındaki herhangi bir akımda ölçülebilir. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, imalatçı ile alıcı arasında başka şekilde anlaşmaya varılmadıkça, sıfır bileşen empedansı beyan kısa süreli nötr akımında ölçülmelidir. Ölçüm yöntemi için IEC 60076-1’e bakılmalıdır. Bir topraklama transformatörü ile ayarlanabilir bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, sıfır bileşen empedansı tüm ayarlama aralığı boyunca ölçülmelidir. Belirli kademelere sahip reaktörlerde, ölçme her bir kademede yapılmalıdır.



52

10.9.6 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi)

10.9.6.1 Beyan sürekli nötr akımında ve ikincil sargının beyan gücünde sıcaklık artışı deneyi

Ölçme, yağ sıcaklık artışı ölçümünde yüksüz kaybın dikkate alınmasına ilişkin hükümler dâhil IEC 60076-2’ye göre gerçekleştirilmelidir. Hem beyan sürekli nötr akımı hem de bir ikincil sargı belirtildiğinde, ortalama ve üst yağ sıcaklık artışı, belirtilmişse beyan sürekli nötr akımıyla ve varsa ikincil sargının beyan gücüne karşılık gelen akımla ilgili toplam kayıp ve yüksüz kaybı sağlayacak bir akımda ölçülmelidir. Ana sargının sıcaklık artışı, sürekli akım ile ikincil sargının beyan gücüne denk gelen uygun akımın toplamına karşılık gelen bir akımda ölçülmelidir. İkincil sargının sıcaklık artışı, önceden toplam kayıpta ölçülen yağ sıcaklık artışı dikkate alınarak, ikincil sargının beyan gücüne denk gelen akımda ölçülmelidir. Not 1 – Bazı sargı düzenlemelerinde (örneğin, yıldız-yıldız-üçgen), kararlılaştırma sargısı ile nötrün

yeteneğini doğrulamak için beyan sürekli nötr akımında ilave bir sıcaklık artışı deneyi yapılabilir. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, beyan sürekli nötr akımında bir sıcaklık artışı deneyinin yapılması gereklidir. Reaktör ile transformatörün her ikisi de eşzamanlı olarak deneyden geçirilir. Bu durumda ölçülen sargı sıcaklığı, her iki kısmın ortalama sıcaklığıdır. Ark söndürme reaktörü ayarlanabiliyorsa, sıcaklık artışı deneyi en yüksek kayba sahip ayar değerinde yapılmalıdır. Deneyden sonra, sargı sıcaklığı direnç yöntemi kullanılarak belirlenmelidir. IEC 60076-2’ye bakılmalıdır. Not 2 – Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda,

transformatörün ana sargısının gradyeni ile reaktör sargısının gradyenini belirlemek için, ölçmelerden biri bir hat bağlantı ucu ile reaktörün toprağa bağlanması amaçlanan bağlantı ucu arasında diğeri ise iki hat bağlantı ucu arasında olmak üzere iki direnç ölçmesi yapılabilir.

10.9.6.2 Beyan kısa süreli nötr akımında sıcaklık artışı deneyi Bir topraklama transformatörüne ait beyan kısa süreli nötr akım süresinin 10 s’den fazla olmaması durumunda, ısıl yetenek IEC 60076-5:2006 Madde 4.1.5’e uygun olarak hesaplamayla gösterilir. Beyan kısa süreli nötr akım süresi 10 s’den fazla ve 10 min’den az ise sıcaklık artışı, imalatçı ile alıcı arasındaki anlaşmaya bağlı olarak hesaplama veya ölçmeyle belirlenmelidir. Beyan kısa süreli nötr akım süresi 10 min veya daha fazla olduğunda, beyan kısa süreli nötr akımının beyan kısa süreli nötr akım süresince uygulanmasını müteakip, direnç yöntemi kullanılarak ortalama sargı sıcaklık artışı ölçmesi yapılmalıdır. Deneyin başlangıcında üst yağ sıcaklığının ilk değeri, Madde 10.9.6.1’e uygun olarak toplam kayıpların enjekte edilmesiyle ölçülen üst yağ sıcaklığına yakın olmalıdır. Deneyin başlangıcındaki üst yağ sıcaklığı önceden ölçülen değerle tam olarak aynı değilse, ölçülen ortalama sargı sıcaklık artışına bir düzeltme uygulanmalıdır.

10.9.7 Dielektrik deneyleri (rutin deney, tip deneyi) Beyan dayanma gerilimleri aşağıdaki dielektrik deneyleri ile doğrulanmalıdır.

10.9.7.1 Tekdüze yalıtım Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 11, (rutin deney)),

Endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 12.2, (rutin deney)),

Yıldırım darbe deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 13, (tip deneyi)).

10.9.7.2 Tekdüze olmayan yalıtım Ana sargının toprak bağlantı ucu için ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (IEC 60076-3:2000

Madde 11, (rutin deney)),


Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, biri bir faz uyartımlı diğeri ise üç faz uyartımlı olmak üzere iki ayrı deneyden meydana gelen endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyi.



53

Yıldırım darbe deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 13, (tip deneyi)),

Bir topraklama transformatörü ile endüktansı ayarlanabilir bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda: Sürekli değişen endüktanslı ark söndürme reaktörleri, bu deneyler sırasında en küçük akım değerine ayarlanmalıdır. Reaktör kademeli sargıya sahipse, IEC 60076-3:2000 Madde 8’de ortaya konulan esaslar uygulanmalıdır.

10.9.8 Beyan kısa süreli nötr akımına dayanma yeteneğinin gösterilmesi (özel deney) Beyan kısa süreli nötr akımının dinamik etkilerine dayanma yeteneği, deneylerle veya benzer birimler üzerinde yapılan deneylere atıf yapılarak gösterilmelidir. Alternatif iki deney bağlantısı mümkündür:

Topraklama transformatörü simetrik üç fazlı bir kaynağa bağlanmalı ve hat bağlantı ucunun biri ile nötr bağlantı ucu arasında bir kısa devre oluşturulmalıdır.

Topraklama transformatörünün bir araya getirilmiş üç hat bağlantı ucu ile nötr bağlantı ucu arasına bir fazlı bir besleme kaynağı bağlanmalıdır.

Alıcı tarafından başkaca belirtilmedikçe, her bir deneyin süresi 0,5 s ± 0,05 s olmak üzere iki deney yapılmalıdır. Kısa devre akımının ilk tepesi, beyan kısa süreli nötr akımı ile IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.3’te verilen

uygun k faktörünün çarpılmasıyla belirlenen bir değere sahip olmalıdır. k faktörü, en küçük 1,8 √2 = 2,55

değerine sahip olmalıdır. Olumsuz ısı birikimini önlemek için, takip eden deneyler arasındaki zaman aralığı yeterli olmalıdır. Bununla birlikte deney, IEC 60076-5:2006 Madde 4.2’ye göre gerçekleştirilmelidir. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, her iki kısım eşzamanlı olarak deneyden geçirilmelidir. Ark söndürme reaktörü ayarlanabiliyorsa, deneyler reaktör kademelerinin uç konumlarında yapılmalıdır. Reaktör sürekli ayarlanabilir endüktansa sahipse, bu durumda en küçük sıfır bileşen empedanslı ayar değerinde deneyden geçirilmelidir. Reaktörün münferit sargılardan meydana gelmesi durumunda, ilk olarak en düşük sıfır bileşen empedanslı düzenleme, müteakiben reaktörün her bir münferit sargısı sırayla deneyden geçirilmelidir.

10.9.9 Beyan sürekli nötr akımında kaybın ölçülmesi (özel deney) Kayıp ölçmesi beyan sürekli nötr akımında yapılmalıdır. Bu deney, Madde 11.8.9’da açıklandığı gibi yapılmalıdır. Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda, her iki kısım eşzamanlı olarak deneyden geçirilmelidir. Ark söndürme reaktörü ayarlanabiliyorsa, bu deney en azından ayar değerinin iki ucunda yapılmalıdır.

10.9.10 Bir faz arıza şartı altında üç faz uyartımıyla nötr akımının ölçülmesi (tip deneyi) Bu deney, üç fazlı uyartım altında ve bir faz-toprak arızası durumundaki nötr akımını ölçmek amacıyla bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimine uygulanır. Bu deney Madde 11.8.5’te açıklandığı gibi yapılmalıdır. Reaktörün toprağa bağlanması amaçlanan bağlantı ucu, güç kaynağının hat bağlantı uçlarından birine bağlanmalıdır ayrıca normal olarak bu uç, bu deney sırasında toprağa da bağlanır (Şekil 8’e bakılmalıdır). Deney tesisindeki deney gerilim kaynağı topraklanmış bir nötre sahipse, reaktörün toprağa bağlanması amaçlanan bağlantı ucu topraklanamaz ve faz-toprak gerilimine dayanabilmelidir (Şekil 9’a bakılmalıdır).



54

Şekil 8 – Nötrü topraklanmış bir faz arızası deney devresi

Şekil 9 – Gerilim kaynağı topraklanmış bir faz arızası deney devresi

10.10 Toleranslar Beyan değerlerine uygulanacak toleranslar Çizelge 2’de verilmiştir. Çizelge 2 – Toleranslar

Değerler Toleranslar

1a) Sıfır bileşen empedansı Beyan değerinin % 200

si

1b) Bir topraklama transformatörü ile bir ark söndürme reaktörünün birleşimi durumunda sıfır bileşen empedansı

En küçük ayar değerinde beyan değerinin ± % 5’i Diğer bütün ayar değerlerinde beyan değerinin ± % 10’u

2) Yardımcı ve ikincil sargıların geriliminin ana sargı gerilimine oranı

Belirtilen değerlerin ± % 0,5’i

Alıcı tarafından daha düşük toleranslar istenebilir. Bu durumda piyasa araştırmasında toleranslar verilmelidir.

11 Ark söndürme reaktörleri

11.1 Genel Ark söndürme reaktörleri, üç fazlı bir sistemde faz toprak arızalarında oluşan kapasitif akımları kompanze etmek için kullanılan bir fazlı reaktörlerdir. Bunlar, üç fazlı bir sistemde güç transformatörünün ya da topraklama transformatörünün nötrü ile toprak arasında bağlanır.

11.2 Tasarım Ark söndürme reaktörleri genellikle bina içinde veya bina dışında tesis için sıvıya daldırılmış, tabii soğutmalıdır. Not – Ark söndürme reaktörü ve ilgili topraklama transformatörü aynı tankın içine yerleştirilebilir. Bu

düzenleme Madde 10’un kapsamındadır. Ark söndürme reaktörleri, genellikle şebeke kapasitansıyla uyumu mümkün kılmak amacıyla, belirtilen bir aralık boyunca ya kademeli olarak ya da sürekli biçimde ayarlanabilir bir endüktansa sahiptir. Bir ark söndürme reaktörü, doğrusal olmalıdır (Madde 11.4.8’e bakılmalıdır). Ark söndürme reaktörleri, ölçme amaçları için bir yardımcı sargı ile ve/veya bir yük direncinin bağlantısı için bir ikincil sargı ile donatılabilir. Yük dirençleri hakkında daha fazla bilgi için Ek G’ye bakılmalıdır.



55


11.3.1 Beyan gerilimi, Ur Ark söndürme reaktörünün ana sargı bağlantı uçları arasına uygulanmak üzere tayin edilen, beyan frekansındaki belirtilen gerilim.

11.3.2 En büyük sürekli gerilim, Uen büyük Ark söndürme reaktörünün ana sargı bağlantı uçları arasına sürekli olarak uygulanabilecek olan, beyan frekansındaki belirtilen gerilim.

11.3.3 Beyan akımı, Ir Beyan frekansında beyan gerilimi uygulandığında ana sargı üzerinden akan akım. Endüktans belirli bir aralık boyunca ayarlanabiliyorsa, beyan akımında endüktansın en küçük ayar değeri esas alınır. Alternatif olarak, alıcı beyan akımının tarifi için endüktansın başka ayar değerlerini belirtebilir.

11.3.4 Beyan akım süresi, Tr Beyan akımının belirtilen süresi.

11.3.5 Ayarlama aralığı Ayarlanabilir endüktanslı bir ark söndürme reaktöründe, beyan akımı ile en büyük endüktans ayar değerine karşılık gelen akım (beyan geriliminde) arasındaki belirtilen oran.

11.3.6 Yardımcı sargı Ölçüm ve kontrol amaçları için düşük gerilim ve düşük akım elde etmek üzere amaçlanan sargı.

11.3.7 İkincil sargı Toprak arıza akımının rezistif bileşenini arttırmak amacıyla kısa süreli görev yapmak üzere bir direncin bağlanması için öngörülen ilave sargı. Not – İkincil sargıya ölçme, kontrol ve toprak arızasına karşı koruma için kullanılan donanım da

bağlanabilir.


11.4.1 Beyan gerilimi Beyan gerilimi Ur, bir toprak arızası sırasında güç transformatörünün ya da topraklama transformatörünün

nötrü ile toprak arasında oluşabilecek en yüksek gerilimden daha az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. Not – Genellikle beyan gerilimi güç sisteminin faz-nötr gerilimine eşit olacak şekilde belirtilir.

11.4.2 En büyük sürekli gerilim En büyük sürekli gerilim Uen büyük, beyan geriliminin % 10’undan daha az olmadıkça, normal işletme şartları

altında güç sisteminin gerilim dengesizliği sebebi ile nötrde meydana gelen gerilimden daha az olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir. En büyük sürekli gerilimin belirtilmediği durumda bu değer, beyan geriliminin % 10’u olarak alınmalıdır.

11.4.3 Beyan akımı Beyan akımı Ir, faz-toprak arızası şartlarındaki akımın en yüksek değerinden daha az olmamak üzere alıcı

tarafından belirtilmelidir. Reaktör, bu akımı sürekli olarak veya belirtilmişse beyan akım süresi boyunca taşıyacak biçimde tasarımlanmalıdır.

11.4.4 Beyan akım süresi Beyan akım süresi Tr, sürekli olmadıkça, bir toprak arızasının beklenen en büyük süresinden daha az

olmamak üzere alıcı tarafından belirtilmelidir.



56

Kısa bir zaman dilimi içinde peş peşe arızaların oluşma ihtimali varsa, uygulamalar arasındaki zaman aralıkları ve uygulamaların sayısı alıcı tarafından belirtilmelidir. Beyan akıma ait belirtilen süre bunlara göre seçilmelidir. Not – Yaygın olarak kullanılan süreler 10 s, 30 min, 2 h ve “sürekli”dir. Ark söndürme reaktörlerinde 2

h’den fazla olan süreler genellikle “sürekli” ifadesiyle belirtilir.

11.4.5 Ayarlama aralığı Beyan frekansındaki beyan gerilimine karşılık gelen akım aşağıdaki yollardan biri ile ayarlanabilir:

Yük altında veya yüksüz durumda çalışan bir kademe değiştiriciyle, ana sargının ilave kısımları belirli adımlar halinde eklenerek,

Mekanik vasıtalarla manyetik devrenin hava aralığı azaltılarak,

Paralel bağlantı için amaçlanan bir grup bobinden münferit bobinler anahtarlanarak. Not – Birinci noktada belirtilen durumda, 2,5’ten fazla olmayan bir ayarlama aralığı tavsiye edilir.

11.4.6 Yardımcı sargı Alıcı, bir yardımcı sargı isterse; akım, gerilim ve bu değerlerle ilgili toleranslar belirtilmelidir. Not – Bir yardımcı sargının tipik beyan değerleri 100 V, 1 A olacaktır.

11.4.7 İkincil sargı Alıcı, bir ikincil sargı isterse akım ve gerilim belirtilmelidir. Not – Bir ikincil sargının tipik beyan değerleri 500 V, 100 A olacaktır.

11.4.8 Ark söndürme reaktörünün doğrusallığı Reaktör, başkaca belirtilmedikçe, Madde 11.9’da verilen tolerans içinde beyan gerilimi Ur’nin 1,1 katına

kadar doğrusal olmalıdır.

11.5 Sıcaklık artışı En büyük sürekli gerilim altındaki sıcaklık artışları, beyan akımın sebep olduğu sıcaklık artışının hesaplanmasında başlangıç değerleri olarak alınmalıdır. Sargıların ortalama sıcaklık artışı ve üst yağın sıcaklık artışı, beyan akımında Madde 11.8.7’ye göre deneyden geçirildiğinde aşağıdaki değerleri aşmamalıdır.

Beyan akım süresi sürekli olduğunda, sargılar için 80 K ve yağ için 75 K,

Beyan akım süresi 2 h veya daha az olduğunda, sargılar için 100 K ve yağ için 90 K. Not – Sıcaklık artış değerleri, güç sistemi toprak arızalarının seyrek ve sınırlı süreye sahip olarak oluşması

gerçeğini göz önüne alır. İkincil sargının kısa süreli yüklenmesi için 10 s’ye kadar bir süre belirtildiğinde, ikincil sargının sıcaklığı IEC 60076-5:2006 Madde 4.1.4’te kısa devre şartları altındaki transformatör sargıları için belirtilen değerleri aşmamalıdır. Üst yağ sıcaklık artışı 90 K’i aşmamalıdır.

11.6 Yalıtım seviyesi Başkaca belirtilmedikçe, ark söndürme reaktörünün yalıtım seviyesi güç sistemindeki transformatör nötrlerinin yalıtım seviyesine eşit olmalıdır. Ark söndürme reaktörünün toprağa bağlanan bağlantı ucu için daha düşük bir yalıtım seviyesi belirtilebilir (tekdüze olmayan yalıtım). Yalıtım seviyelerinin değerleri için IEC 60076-3’e bakılmalıdır.


Reaktörün tipi,



57





İmal yılı,


Beyan frekansı,

Beyan gerilimi (uygulanabilirse, yardımcı ve ikincil sargıların yüksüz gerilimi),

En büyük sürekli gerilim (belirtilmişse),

Beyan akımı (tüm sargıların) ve belirtilen süre,

Regülasyon tipi (sürekli veya belirli adımlar halinde),

Soğutma tipi,

Isıl yalıtım sınıfı (sadece kuru tip reaktörler için),

Beyan akımı ve süresi için üst yağın sıcaklık artışı ve sargının ortalama sıcaklık artışı (sıvıya daldırılmış reaktörler için sadece üst yağ sıcaklık artışı),

Toplam kütle,





Kademe bağlantıları ve ölçüm transformatörlerine ilişkin bağlantı şeması (uygulanabildiğinde),


Amper cinsinden veya bir oran olarak ayarlama aralığını gösteren bir çizelge veya grafik (endüktansı ayarlanabilen reaktörler için).

11.8 Deneyler




Akımın ölçülmesi (Madde 11.8.5),

Uygulanabildiğinde, yardımcı ve ikincil sargıların yüksüz geriliminin ölçülmesi (Madde 11.8.6),

Ana sargının dielektrik deneyleri (Madde 11.8.8),

Yardımcı ve ikincil sargılar ile uygun olduğunda kontrol ve ölçme bağlantısının ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 10),

Kademe değiştirici, çekirdek hava aralığı mekanizması veya herhangi diğer anahtarlama donanımı ile uygun olduğunda ilgili kontrol ve ölçme donanımının çalışma deneyi (IEC 60076-1:1993 Madde 10.8.1 a), b), c)’ye göre veya alıcı tarafından belirtildiği şekilde).


Beyan geriliminde akımın ölçülmesi (Madde 11.8.5)


Dielektrik deneyleri (Madde 11.8.8).


Kaybın ölçülmesi (Madde 11.8.9),

Beyan gerilimin 1,1 katına kadar manyetik karakteristiğin ölçülmesi (Madde 11.8.10),


Endüktans regülasyon mekanizmasının dayanıklılık deneyleri (Madde 11.8.12),

Beyan akımın dinamik etkilerine dayanma yeteneğinin gösterilmesi (Madde 11.8.13).



58

11.8.5 Beyan geriliminde akımın ölçülmesi (tip deneyi), akımın ölçülmesi (rutin deney) Reaktörün akımı, bir tip deneyi olarak, beyan gerilimi ve beyan frekansında ölçülmelidir. Pratikte bu mümkün değilse, seçilen deney gerilimi beyan gerilimine mümkün olduğu kadar yakın olmalı ve tercihen sipariş sırasında bu hususta imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır. Bir rutin deney olarak bu ölçme, daha düşük bir gerilimde yapılabilir. Bu durumda, beyan gerilimine düzeltilmelidir. Tip deneyi ve rutin deneyin her ikisinde ölçme, tüm ayarlama aralığı boyunca yapılmalıdır. Belirli basamaklı reaktörlerde ölçme, her bir basamakta yapılmalıdır. Sürekli ayarlanabilir endüktanslı reaktörlerde akım, aralık boyunca düzgün dağıtılmış en az beş ayar değerinde ölçülmelidir.

11.8.6 Yardımcı ve ikincil sargıların yüksüz geriliminin ölçülmesi (rutin deney) Yardımcı ve ikincil sargıların hepsinin yüksüz gerilim ölçmeleri, ana sargı üzerinde beyan gerilimi altında tüm ayarlama aralığı boyunca yapılmalıdır. Pratikte bu mümkün değilse, seçilen deney gerilimi mümkün olduğu kadar yüksek olmalıdır.

11.8.7 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) Deney, IEC 60076-2’ye göre yapılmalıdır. Tüm yardımcı ve ikincil sargıların bağlantı uçları deney sırasında açık olmalıdır. Beyan akım süresi sürekli değilse ve en büyük sürekli gerilim beyan geriliminin % 30’undan fazla değilse, sıcaklık artışı deneyine, en büyük sürekli gerilimin kararlı durum sıcaklığına erişilinceye kadar uygulanmasıyla başlanmalıdır. Beyan akım süresince beyan akımı uygulamasını takip eden bütün durumlarda sargı sıcaklığı, direnç yöntemi kullanılarak belirlenmeli ve üst yağ sıcaklığı termometreler kullanılarak ölçülmelidir (IEC 60076-2’ye bakılmalıdır). En büyük sürekli gerilim beyan geriliminin % 30’una eşit veya daha küçükse ve en büyük sürekli gerilim uygulamasının gerçekleştirilememe ihtimali varsa, başlangıç sıcaklığı, hesaplamayla bulunabilir. Bulunan bu değer, sıcaklık artışı deneyi ile ölçülen sıcaklık artışına ilave edilmelidir.

11.8.8 Dielektrik deneyleri (rutin deneyi, tip deneyi) Beyan dayanım gerilimleri aşağıdaki dielektrik deneyleriyle doğrulanmalıdır:

Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 11, (rutin deney)),


Yıldırım darbe deneyi (IEC 60076-3:2000 Madde 13.3.2, (tip deneyi)). Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deney seviyesi, toprak bağlantı ucunun yalıtım seviyesine göre belirlenir. Endüktansı ayarlanabilen ark söndürme reaktörleri, bu deneyler sırasında en küçük akıma ayarlanmalıdır. İmalatçı ile alıcı arasındaki anlaşmaya bağlı olarak özel bir endüktans ayar değeri kullanılabilir. Yıldırım darbe deneyi, güç veya topraklama transformatörünün nötrüne bağlantı için kullanılan bağlantı ucuna uygulanır. Deney, IEC 60076-3:2000 Madde 13.3.2 yöntem b)’ye göre yapılır. Not – IEC 60076-3:2000 Madde 13.3.2 yöntem b)’de 13 µs’ye kadar bir darbe gerilimi alın süresine

müsaade edilir. Reaktör kademeli bir sargıya sahipse, yıldırım darbe deneyi, rektör en büyük kademesinde iken yapılmalı ve en küçük kademesinde iken tekrarlanmalıdır. Endüklenmiş a.a. dayanım gerilimi deneyi pratikte yapılamazsa, sipariş sırasında alıcı ile imalatçı arasında anlaşmaya tabi olmak kaydıyla bu deneyin yerine yıldırım darbe deneyi yapılabilir.

11.8.9 Kaybın ölçülmesi (özel deney) Endüktansı ayarlanabilen ark söndürme reaktörleri, tüm ayarlama aralığı boyunca, beyan akımına ait konum dâhil en az beş konumda ölçülmelidir. Kayıp, beyan gerilimi ve beyan frekansında ölçülmelidir. Beyan geriliminde, beyan akımına ait endüktans ayarında ölçülen akım, beyan akımından farklı ise; ölçülen kayıp, bu kaybın beyan akımının ölçülen akıma oranının karesiyle çarpılması suretiyle beyan akımına düzeltilmelidir.



59

Kayıp ölçmesi fabrika ortam sıcaklığında yapılmalı ve IEC 60076-1’de verilen yönteme göre referans sıcaklığa düzeltilmelidir.

Toplam kayıp omik kayıp, demir kaybı ve ek kayıptan oluşur. Omik kayıp kısmı Ir2.R’ye eşit olarak alınır.

Burada R, ölçülen d.a. direnci, Ir ise beyan akımıdır. Demir kaybı ile ek kayıp ölçmeyle ayrılamaz. Dolayısıyla

demir kaybı ile ek kaybın toplamı, toplam kayıp ile omik kayıp arasındaki farktır. Omik kayıp IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltilir. Demir kaybı ile ek kaybın referans sıcaklığa düzeltilmesi normalde uygulanabilir değildir. Bu sebeple, demir kaybı ile ek kaybın sıcaklıktan bağımsız olduğu kabul edilmelidir. Bu varsayım normal olarak, referans sıcaklıkta gerçekte var olandan birazcık daha yüksek bir kayıp değeri verir. Dolayısıyla, referans sıcaklıktaki toplam kayıp, referans sıcaklığa düzeltilen omik kayıp ile ölçülen demir kaybı ve ek kaybın toplamıdır.

11.8.10 Doğrusallığın ölçülmesi (özel deney) Endüktansı ayarlanabilen ark söndürme reaktörleri için ölçme, hem en büyük hem de en küçük akım ayar değerinde yapılmalıdır. Ölçme, beyan frekansında beyan geriliminin 1,1 katına kadar yaklaşık olarak % 10’luk adımlarla gerilim uygulanarak yapılmalıdır. Doğrusallık, akımın etkin değerine karşı gerilimin etkin değerinin grafiği çizilerek belirlenir. Bu eğri üzerindeki herhangi bir noktada ölçülen akım, sıfır ve beyan geriliminde belirlenen noktadan geçecek şekilde çizilen düz bir doğrudan ± % 5’ten daha fazla sapmamalıdır.

11.8.11 Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) Genel olarak ölçme, ark söndürme reaktörünün beyan akımı konumuna ayarlanmasıyla beyan geriliminde IEC 60076-10’a uygun olarak yapılmalıdır. Endüktansı ayarlanabilen ark söndürme reaktörleri olması durumunda başka akımlardaki ilave ölçmeler üzerinde imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır.

11.8.12 Endüktans regülasyon mekanizmasının dayanıklılık deneyleri (özel deney) Ark söndürme reaktörü, endüktansı ayarlamak için bir mekanizmaya sahip olduğunda, alıcı, imalatçı ile yapılan anlaşmada reaktörün mekanizmasının tam ve yeterli performansa sahip olduğunu göstermek için ilave dayanıklılık deneyleri veya doğrulama prosedürleri isteyebilir. Deney, ünitenin ömrü boyunca beklenen çalışma sayısını yansıtan, ark söndürme reaktörünün belirli sayıdaki regülasyon çalışmasından oluşmalıdır. Tipik bir dayanıklılık deneyi, tüm ayarlama aralığı boyunca 1000 regülasyon çalışmasından oluşabilir. Deney sırasındaki ortam sıcaklığı hususunda örneğin -20 °C, 20 C veya 40 °C olarak imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılması da tavsiye edilir. Not – Mekanizma örneğin bir motorlu sürücü, anahtarlar vb.den oluşabilir.

11.8.13 Beyan akımın dinamik etkilerine dayanma yeteneğinin gösterilmesi (özel deney) Ark söndürme reaktörünün beyan akımın dinamik etkilerine dayanma yeteneği, deneylerle veya IEC 60076-5:2006 Madde 4.2’ye uygun olarak benzer üniteler üzerinde yapılan deneylere atıf yapılarak gösterilmelidir. Alıcı tarafından başkaca belirtilmedikçe, her bir deneyin süresi 0,5 s ± 0,05 s olmak üzere iki deney yapılmalıdır. Deney için, reaktör, beyan akımı konumuna ayarlanmalıdır. İkincil ve yardımcı sargılar açık devre olmalıdır. Not 1 – İmalatçı ve alıcı arasında başka akım ayar değerleri üzerinde anlaşmaya varılabilir.

Akımın ilk tepesi, beyan akımı ile IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.3’te verilen uygun k faktörünün çarpılmasıyla

belirlenen bir değere sahip olmalıdır. k faktörü, en küçük 1,8 √2 = 2,55 değerine sahip olmalıdır.

Not 2 – Çekirdekteki doyma etkileri sebebiyle k faktörü 2,55’ten daha yüksek olabilir. Alıcı, bu durumu

hesaba katmak amacıyla şebeke şartlarını benzeştirmek için, siparişte, özel bir deney düzenlemesi isteyebilir.

11.9 Toleranslar Beyan değerlerine uygulanacak toleranslar Çizelge 3’te verilmiştir.



60

Çizelge 3 – Toleranslar

Değerler Toleranslar

1) En küçük endüktansta ve beyan geriliminde ana sargının akımı

Beyan değerinin ± % 5’i

2) Diğer ayar değerlerindeki akımlar Belirtilen değerlerin ± % 10’u

3) Tüm ayarlama aralığı boyunca, ana sargıya beyan gerilimi uygulanmışken yardımcı ve ikincil sargıların yüksüz gerilimi

Belirtilen değerlerin ± % 10’u

4) Doğrusallık (Madde 11.8.10’a bakılmalıdır) ± % 5

12 Düzeltme reaktörleri

12.1 Genel Düzeltme reaktörleri, d.a. sistemlerde, harmonik akımların akışına karşı yüksek bir empedans sağlamak ve arızalarda akımın yükselmesini azaltmak için d.a. sistemlerine seri olarak bağlamak üzere amaçlanır. Düzeltme reaktörleri için iki ana uygulama alanı aşağıda açıklanmıştır: a) Endüstriyel uygulamalar. Bu sistemlerde d.a. genellikle üst üste bindirilmiş büyük harmonik bileşenlere

sahiptir. Bu düzeltme reaktörleri, genellikle bina içi tesis için tasarımlanır ve bu d.a. sistem gerilimleri, genellikle 10 kV’tan yüksek değildir.

b) HVDC güç iletim uygulamaları. Bu sistemlerde d.a. genellikle üst üste bindirilmiş küçük harmonik bileşenlere sahiptir. Bu d.a. sistem gerilimleri, genellikle 50 kV’tan daha yüksektir.

12.2 Tasarım Reaktör, tasarım ve tesis tipine göre aşağıdaki şekilde tanımlanır:

Kuru tip veya sıvıya daldırılmış,


Manyetik ekranlı veya manyetik ekransız,


Sargıları tabii hava, cebri hava veya doğrudan sıvı soğutmalı (kuru tip reaktörler için)

Sabit endüktanslı (doğrusal reaktörler) veya bazı endüstriyel uygulamalar için akıma göre değişen endüktanslı.

12.3 Terimler ve tarifler Bu maddenin amacı bakımından aşağıdaki terimler ve tarifler uygulanır.

12.3.1 Beyan gerilimi, Ud Reaktör sargısının hat bağlantı uçları ile toprak arasına uygulanmak üzere tayin edilen, belirtilen d.a. gerilimi.

12.3.2 En büyük çalışma gerilimi, Ud en büyük Reaktörün hat bağlantı uçları ile toprak arasındaki, belirtilen en yüksek sürekli d.a. gerilimi.

12.3.3 Beyan sürekli doğru akım, Id Reaktörün belirtilen sürekli d.a. akımı. Not – Beyan doğru akıma, hiçbir a.a. akım bileşeni dâhil değildir.

12.3.4 Beyan sürekli akım spektrumu d.a. akımdan başka, belirtilen frekanslardaki akımların belirtilen sürekli kararlı durum etkin değerleri.

12.3.5 Kısa süreli aşırı yük doğru akımı Kısa süreli aşırı yük akım süresi veya çalışma çevrimi boyunca uygulanacak olan, reaktöre ait belirtilen kısa süreli d.a. akımı.



61

12.3.6 Kısa süreli aşırı yük akım spektrumu Kısa süreli aşırı yük akım süresi veya çalışma çevrimi boyunca uygulanacak olan, d.a. akımdan başka, belirtilen frekanslardaki akımların belirtilen kısa süreli aşırı yük etkin değerleri.

12.3.7 Kısa süreli aşırı yük akım süresi veya çalışma çevrimi Kısa süreli aşırı yük akımının belirtilen süresi. Çalışma çevrimi, kısa süreli aşırı yük akımının her bir uygulamasına ait belirtilen süre, uygulamalar arasındaki aralık ve uygulama sayısıdır.

12.3.8 Beyan geçici rejim arıza akımı Sistem arızalarından dolayı oluşan akımın belirtilen tepe değeri ve dalga şekli.

12.3.9 Beyan artan endüktans, Linc Belirtilen bir frekans ve beyan doğru akım Id’de belirtilen artan endüktans. Not 1 – Artan endüktans, reaktörden geçen doğru akımın üzerine bindirilen, belirli bir değere ve frekansa

sahip a.a. akımı tarafından gösterilen endüktanstır. Not 2 – Artan endüktans, hava çekirdekli reaktörlerde doğru akımdan bağımsızdır. Aralıklı demir çekirdekli

veya manyetik olarak ekranlanmış demir çekirdekli reaktörlerde ise artan endüktans doğru akım seviyesinin bir fonksiyonudur.

Not 3 – Artan endüktansla ilgili daha fazla bilgi için Madde B.4’e bakılmalıdır.


12.4.1 Beyan gerilimi Beyan gerilimi alıcı tarafından belirtilmelidir.

12.4.2 En büyük çalışma gerilimi En büyük çalışma gerilimi alıcı tarafından belirtilmelidir. Bu değer, işletmede reaktöre uygulanan en yüksek sürekli çalışma d.a. geriliminden az olmamalıdır.

12.4.3 Beyan sürekli doğru akım Beyan sürekli doğru akım alıcı tarafından belirtilmelidir.

12.4.4 Beyan sürekli akım spektrumu Beyan akımları, frekanslarla birlikte alıcı tarafından belirtilmelidir. Not – Farklı çalışma şartları, farklı akım spektrumları ile sonuçlanabilir. Bu akım spektrumlarının tamamı

şartnamede kapsanmalı ve bir adet beyan sürekli akım spektrumu şeklinde gösterilmelidir.

12.4.5 Kısa süreli aşırı yük akımı, akım spektrumu ve akım süresi veya çalışma çevrimi Uygulanabildiğinde kısa süreli aşırı yük akımı ile birlikte kısa süreli aşırı yük akım spektrumu alıcı tarafından ilgili kısa süreli aşırı yük akım süresi veya çalışma çevrimi ve ortam sıcaklığı eşliğinde belirtilmelidir. Birkaç farklı akım ve bu akımlarla ilgili süreler veya çalışma çevrimleri belirtilebilir. Bir çalışma çevrimi tanımlamasında kısa süreli aşırı yük akımının azami büyüklüğü ve süresi, ardışık kısa süreli aşırı yük akımı uygulamaları arasındaki en küçük süre, kısa süreli aşırı yük akımı uygulamaları arasında akımın seviyesi ve kısa süreli aşırı yük akımının belirtilen süre ile arka arkaya en fazla uygulama adedi hakkında bilgi verilmelidir. Uygulanabildiğinde reaktör şartnamesinde kısa süreli aşırı yük akımı çalışma çevrimlerine ilişkin tüm bilgiler sağlanmalıdır.

12.4.6 Beyan geçici rejim arıza akımı Reaktörün dayanacak biçimde tasarımlanacağı, en şiddetli geçici rejim arıza akımının tepe değeri ve dalga

şekli alıcı tarafından belirtilmelidir. İlave olarak alıcı, I2.t değerini ya da imalatçının I

2.t değerini

hesaplamasına imkân verecek yeterli bilgiyi sağlamalıdır. Geçici rejim arıza akımı deneyi yapılmamışsa, reaktörün beyan geçici rejim arıza akımına dayanma yeteneği imalatçı tarafından gösterilmelidir.



62

12.4.7 Beyan artan endüktans Belirli bir frekans ve beyan doğru akımda artan endüktans alıcı tarafından bir asgari değer olarak belirtilmelidir. Başkaca belirtilmedikçe, bu değer Madde 12.9’da verilen toleranslara tabi olmalıdır. Frekans belirtilmemişse imalatçı uygun bir frekansı seçmelidir. a.a. akım büyüklüğü d.a. akımına nazaran önemli bir değere sahipse, beyan artan endüktansa ulaşmak için tasarımda bu durum dikkate alınmalıdır.

12.4.8 Düzeltme reaktörünün doğrusallığı Alıcı tarafından başkaca belirtilmedikçe, reaktör, beyan doğru akıma kadar Madde 12.9’da verilen toleranslar içinde doğrusal olmalıdır. Uygulama gerektiriyorsa alıcı, beyan değerin üzerindeki bir veya daha çok d.a. akımda artan endüktansın daha düşük asgari değerlerini belirtebilir. Bu durumda, belirtilen bütün d.a. akımlardaki artan endüktansın en büyük değeri, beyan değer ile pozitif toleransın toplamı olacaktır.

12.4.9 Doğrudan sıvı soğutmalı sargıları bulunan reaktörler için ilave kurallar Doğrudan sıvı soğutmalı (genellikle bir su karışımı) sargıları bulunan kuru tip reaktörler olması durumunda, giriş ve çıkıştaki sıvının en büyük sıcaklığı ve ilgili basınç, mümkün olan en büyük akış hızı ve soğutma sıvısına ilişkin ayrıntılar alıcı tarafından belirtilmeli veya bu hususlarda imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır.

12.5 Sıcaklık artışı Beyan sürekli doğru akım ve üst üste bindirilmiş beyan sürekli akım spektrumu ayrıca belirtilmişse kısa süreli aşırı yük doğru akımı, akım spektrumu ve akım süresi veya çalışma çevrimi şartlarında; sıvıya daldırılmış transformatörler için IEC 60076-2’de, kuru tip transformatörler için ise IEC 60076-11’de verilen sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanır. Not – Sıcaklık artışı, Madde 12.8.13’te verilen formülden elde edilen eşdeğer bir d.a. akımının

uygulanması suretiyle doğrulanır.

12.6 Yalıtım seviyeleri Yalıtım seviyeleri, sistem içinde reaktörün bulunduğu yerdeki ilgili d.a. sistemin yalıtım seviyesiyle koordinasyonu sağlamak amacıyla alıcı tarafından belirtilmelidir. Madde 12.6.5 (ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi seviyesi) hariç olmak üzere aşağıdaki yalıtım seviyeleri, Madde 12.1’in a) bendi kapsamındaki endüstriyel amaçlı reaktörlere uygulanmayabilir. Bununla birlikte, sarımlar arası aşırı gerilim deneyinin istendiği durumlarda bu seviyeler alıcı tarafından da belirtilebilir.

12.6.1 Yıldırım darbe seviyeleri Reaktörün yıldırım darbe seviyesi, her bir sargı bağlantı ucu ila toprak arası için ve bağlantı uçları arası için belirtilmelidir.

12.6.2 Anahtarlama darbe seviyeleri Reaktörün anahtarlama darbe seviyesi, her bir sargı bağlantı ucu ila toprak arası için ve bağlantı uçları arası için belirtilmelidir.

12.6.3 Ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi seviyesi d.a. dayanım gerilimi seviyesi Uda = 1,5 Ud en büyük olmalıdır.

Bu gerilim, bir arada bağlanan sargı bağlantı uçları ile toprak arasına uygulanmalıdır. Not – Harici yalıtıma ait yüzeysel kaçak yolu uzunluklarına ilişkin özel kurallar, imalatçı ile alıcı arasındaki

anlaşmaya tabi olmalıdır.

12.6.4 Polarite değişikliğine dayanım gerilimi seviyesi Polarite değişikliğine dayanım gerilimi seviyesi Upr = 1,25 Ud en büyük olmalıdır.

Bu gerilim, bir arada bağlanan sargı bağlantı uçları ile toprak arasına uygulanmalıdır.



63

12.6.5 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi seviyesi a.a. dayanım gerilimi seviyesi;

Madde 12.1’in a) bendi kapsamındaki reaktörler için 2

52 büyükend

aa

UU

,

Madde 12.1’in b) bendi kapsamındaki reaktörler için 2

51 büyükend

aa

UU

,

olmalıdır. Bu gerilim, bir arada bağlanan sargı bağlantı uçları ile toprak arasına uygulanmalıdır. Not – İşletme sırasında üst üste bindirilmiş yüksek a.a. gerilimlerinin görülebildiği yerlerdeki özel

uygulamalarda alıcı tarafından ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi seviyesi daha yüksek değerde belirtilebilir.


Reaktörün tipi,





İmal yılı,


En büyük çalışma gerilimi,

Beyan sürekli doğru akım,

Kısa süreli aşırı yük akımı ve akım süresi hakkında bilgi,

Beyan sürekli doğru akımda artan endüktans,

Soğutma tipi,

Isıl yalıtım sınıfı (sadece kuru tip reaktörler için),

Sıvı ile soğutmaya ilişkin ayrıntılar (doğrudan sıvı soğutmalı sargıları bulunan reaktörler için)

Üst yağ ve ortalama sargı sıcaklık artışı sınır değerleri (sadece sıvıya daldırılmış reaktörler için),

Toplam kütle,





Ölçüm transformatörlerini içeren bağlantı şeması (uygulanabildiğinde).

12.8 Deneyler



12.8.2.1 Madde 12.1’in a) bendi kapsamındaki reaktörler


Artan endüktansın ölçülmesi (Madde 12.8.5),

Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 12.8.7),

Doğrudan sıvı soğutmalı sargıları bulunan reaktörler için sıvı soğutma devresinin sızdırmazlık deneyi (Madde 12.8.16).



64

12.8.2.2 Madde 12.1’in b) bendi kapsamındaki reaktörler


Harmonik akım kayıplarının ölçülmesi (Madde 12.8.6),

Artan endüktansın ölçülmesi (Madde 12.8.5),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 12.8.7),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 12.8.8),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için polarite değişikliğine dayanım deneyi (Madde 12.8.9),

Yıldırım darbe deneyi (Madde 12.8.10),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için anahtarlama darbe deneyi (Madde 12.8.11),





Madde 12.1’in b) bendi kapsamındaki kuru tip reaktörler için anahtarlama darbe deneyi (Madde 12.8.11),

Doğrudan sıvı soğutmalı sargıları bulunan reaktörler için basınç düşümünün ölçümü (Madde 12.8.17),

Kuru tip reaktörler için yaşta ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi (Madde 12.8.12),

Varsa fanlar ile yağ pompalarının enerji tüketiminin ölçülmesi.



Yüksek frekans empedansının ölçülmesi (Madde 12.8.15),

Geçici rejim arıza akımı deneyi (Madde 12.8.18),

Sıvıya daldırılmış reaktörler için kesik dalga darbe deneyi (Madde 12.8.19).

12.8.5 Artan endüktansın ölçülmesi (rutin deney) Artan endüktans, belirtilen harmonik frekansında, beyan doğru akım Id‘nin üstüne bindirilmiş temsili bir akım

değerinde (beyan artan endüktans değeri) ve sıfır doğru akımda (yüksüz durumda artan endüktans değeri) ayrıca bunların yanı sıra reaktörün doğrusal bir reaktör olduğunu doğrulamak için bu uç değerleri arasında doğru akımın başka değerlerinde ölçülmelidir. Not 1 – a.a. akımların d.a. akıma nazaran küçük (% 10’dan az) olduğu yerde, a.a. deney akımının tam

değeri ölçme için çok önemli değildir. Ölçme, a.a. ve d.a. akımlarını eş zamanlı uygulamak için, Şekil 10’daki bağlantı şemasında gösterildiği gibi özdeş iki düzeltme reaktöründen oluşan bir köprü bağlantısı kullanılarak yapılmalıdır. Bununla birlikte, özellikle deney için sadece tek bir reaktör mevcutsa alıcı ile imalatçı arasındaki anlaşmaya tabi olarak diğer yöntemler kullanılabilir. Not 2 – Alternatif olarak, ölçülen manyetik karakteristikten (Madde B.7’ye bakılmalıdır) elde edilen fark

endüktans, imalatçı ile alıcı tarafından anlaşmaya tabi olmak kaydıyla artan endüktansın yerine kullanılabilir.

Endüktansın akımdan bağımsız olması sebebiyle, hava çekirdekli reaktörlerde sadece yüksüz artan endüktans ölçülmelidir.



65

Açıklama A = a.a. akım için ölçme cihazı M = d.a. akım için ölçme cihazı C = d.a. akım kaçağını önlemek için tıkama kondansatörü R = a.a. gerilim ölçmesi için yardımcı direnç G = a.a. kaynağı S = d.a. kaynağı L = Deneyden geçirilen düzeltme reaktörleri V = a.a. gerilim ölçmesi için voltmetre

Şekil 10 – Artan endüktansı tespit etmek için iki özdeş düzeltme reaktörlü ölçme devresi

12.8.6 Harmonik akım kaybının ölçülmesi ve toplam kaybın hesaplanması (rutin deney) Ölçme, sıfır doğru akım ve fabrika ortam sıcaklığında, belirtilen harmonik akım spektrumunun her bir frekansında ve akımında yapılmalıdır. Kayıplar referans sıcaklığa düzeltilmelidir. Toplam harmonik kayıp omik kayıp ile ek kayıptan ayrıca aralıklı demir çekirdekli ve manyetik olarak ekranlanmış hava çekirdekli reaktörler durumunda bunlara ilave olarak demir kaybından oluşur. Omik kayıp

kısmı Ih2.R’ye eşit olarak alınır. Burada R, ölçülen d.a. direnci, Ih ise harmonik akımdır. Demir kaybı ile ek

kayıp ölçmeyle ayrılamaz. Dolayısıyla demir kaybı ile ek kaybın toplamı, toplam harmonik kayıp ile toplam omik kayıp arasındaki farktır. Omik kayıp IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltilir. Demir kaybı ile ek kaybın referans sıcaklığa düzeltilmesi normalde uygulanabilir değildir. Bu sebeple demir kaybı ile ek kaybın sıcaklıktan bağımsız olduğu kabul edilmelidir. Bu varsayım normal olarak, referans sıcaklıkta gerçekte var olandan birazcık daha yüksek bir kayıp değeri verir. Ölçme, belirtilenlerden başka akım büyüklükleriyle yapılırsa, kayıplar, belirtilen akımın ölçülen akıma oranının karesi kullanılarak harmonik akım spektrumunun belirtilen büyüklüklerine düzeltilmelidir. Reaktörün toplam kaybı, beyan doğru akımdaki sargı d.a. kaybı (IEC 60076-1’de verilen yönteme uygun olarak referans sıcaklığa düzeltilen) ile toplam harmonik akım kaybı toplanarak hesaplanır.

12.8.7 Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney) Deney, 50 Hz veya 60 Hz’de yapılmalıdır. Gerilim, bir arada bağlanmış bağlantı uçları ile toprak arasına uygulanmalıdır. Deneyin süresi 1 min’dir. Madde 12.1’in b) bendi kapsamındaki sıvıya daldırılmış reaktörlerde kısmi boşalma ölçmesi IEC 60270’de belirtilen ölçme donanımıyla IEC 60076-3:2000 Ek A’nın uygulanabilir bölümlerine göre yapılmalıdır. Bu durumda deneyin süresi 1 h olmalıdır.



66

Not – Özellikle reaktörün içinde oluşan, herhangi bir kısmi boşalmayı, deney devresinde meydana gelebilen boşalmalardan ayırt etmek için kısmi boşalmaları algılama ve konumunu tespit amaçlı donanımın kullanılması tavsiye edilir.

Kısmi boşalma seviyesi 500 pC’u aşmamalıdır. Başarısız bir deneyi müteakip yapılması önerilen işlemler, IEC 60076-3:2000 Ek A’da verilmiştir.

12.8.8 Sıvıya daldırılmış reaktörler için ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi (rutin deney)

12.8.8.1 Deney prosedürü Reaktörün yağ sıcaklığı 20 ± 10 °C olmalıdır. Gerilim, bir arada bağlanan her iki sargı bağlantı ucu ile toprak arasına uygulanmalıdır. Pozitif polarite kullanılmalıdır. Geçit izolatörleri, deney öncesi asgari 2 h süreyle topraklanmalıdır. Ayrıca reaktörün yalıtım yapısının, daha düşük bir gerilim seviyesinde ön şartlandırılmasına müsaade edilmez. Gerilim, 1 min içinde deney seviyesine getirilmeli ve 120 min süreyle bu seviyede tutulmalıdır. Bundan sonra gerilim, 1 min veya daha kısa sürede sıfıra düşürülmelidir. Kısmi boşalma ölçmeleri, ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyinin tamamı boyunca yapılmalıdır. Not 1 – Ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi tamamlandıktan sonra yalıtım yapısı, bünyesinde önemli

bir elektriksel yük tutabilir. Yeterli boşalma sağlanmazsa, sonraki kısmi boşalma ölçmeleri etkilenebilir.

Not 2 – Özellikle reaktörün içinde oluşan herhangi bir kısmi boşalmayı, deney devresinde meydana gelebilen

boşalmalardan ayırt etmek için kısmi boşalmaların konumunu tespit amaçlı donanımın kullanılması tavsiye edilir.

12.8.8.2 Kabul kriterleri Kısmi boşalma ölçmeleri, IEC 60270’te belirtilen ölçme donanımı kullanılarak IEC 60076-3:2000 Ek A’nın uygulanabilir bölümlerine göre yapılmalıdır. Deneyin son 10 dakikası içinde 2000 pC’a eşit veya daha büyük darbe sayısı 10’dan fazla olmamak üzere, deneyin son 30 dakikası boyunca gözlemlenen, 2000 pC’a eşit veya daha büyük darbe sayısının 30’dan fazla olmadığı durumda sonuçlar kabul edilebilir olarak değerlendirilmelidir. Bu şartlar karşılanmazsa deney 30 dakika uzatılabilir. Bu ilave süre sırasında kabul kriterleri hala karşılanmazsa reaktörün deneyde başarısız olduğu kabul edilmelidir. Deneyin son 30 dakikalık bölümünden önce meydana gelen kısmi boşalma darbeleri sadece bilgi amacıyla kaydedilmelidir. Kabul kriterlerinin karşılanmadığı ve hiçbir delinmenin oluşmadığı durumda reaktör hemen reddedilmemelidir. Ancak bu durumda ilave incelemeler ve çalışmalar konusunda alıcı ile imalatçı arasında bir istişare gerekir. Alıcı, reaktörün kabulünden önce başarılı bir kısmi boşalma deneyi isteyebilir.

12.8.9 Sıvıya daldırılmış reaktörler için polarite değişikliğine dayanım deneyi (rutin deney)

12.8.9.1 Deney prosedürü Reaktörün yağ sıcaklığı 20 ± 10 °C olmalıdır. Gerilim, bir arada bağlanan her iki sargı bağlantı ucu ile toprak arasına uygulanmalıdır. Şekil 11’de gösterildiği gibi bir çift ters çevirme deneyi kullanılmalıdır.



67

Şekil 11 – Çift ters çevirme deneyi gerilim profili

Geçit izolatörleri, deney öncesi asgari 2 h süreyle topraklanmalıdır. Ayrıca reaktörün yalıtım yapısının, daha düşük bir gerilim seviyesinde ön şartlandırılmasına müsaade edilmez. Deney, iki ters çevirme işlemiyle yapılmalıdır. Deney dizisi, negatif polariteli 90 dakikayı, daha sonra pozitif polariteli 90 dakikayı ve nihai olarak negatif polariteli 45 dakikayı içermelidir. Gerilimi bir polariteden diğerine ters çevirme işleminin her biri, 2 dakika içinde tamamlanmalıdır. Gerilim, deney geriliminin % 100’üne ulaştığında polarite değişikliği tamamlanır. Kısmi boşalma ölçmeleri, polarite değişikliğine dayanım deneyinin tamamı boyunca yapılmalıdır. Not 1 – Polarite değişikliğine dayanım deneyi tamamlandıktan sonra yalıtım yapısı bünyesinde önemli bir

elektriksel yükü tutabilir. Yeterli boşalma sağlanmazsa, sonraki kısmi boşalma ölçmeleri etkilenebilir. Not 2 – Özellikle reaktörün içinde oluşan herhangi bir kısmi boşalmayı, deney devresinde meydana gelebilen

boşalmadan ayırt etmek için kısmi boşalmaların konumunu tespit amaçlı donanımın kullanılması tavsiye edilir.

12.8.9.2 Kabul kriterleri Kısmi boşalma ölçmeleri, IEC 60270’te belirtilen ölçme donanımı kullanılarak IEC 60076-3:2000 Ek A’nın uygulanabilir bölümlerine göre yapılmalıdır. Kısmi boşalma ölçmelerinin yorumlanması bakımından, herhangi bir 10 dakikalık periyot içinde 2000 pC’a eşit ve daha büyük 10’dan fazla darbe oluşmadığı durumda sonuçlar kabul edilebilir olarak değerlendirilmeli ve ilave polarite değişiklik deneyi istenmemelidir. d.a. gerilim değişiklikleri esnasında bazı boşalma olaylarının normal olması sebebiyle, deneyin ilk beş dakikası boyunca ve polarite değişikliği ile değişiklikten sonraki ilk beş dakika boyunca sayılan kısmi boşalmalar dikkate alınmamalıdır. Ancak bu periyotlar süresince 500 pC veya daha yüksek boşalma darbeleri sadece bilgi amacıyla ölçülmeli ve kaydedilmelidir. Kabul kriterlerinin karşılanmadığı ve hiçbir delinmenin oluşmadığı durumda, reaktör hemen reddedilmemelidir. Ancak bu durumda ilave incelemeler ve çalışmalar konusunda alıcı ile imalatçı arasında bir istişare gerekir. Alıcı, reaktörün kabulünden önce başarılı bir kısmi boşalma deneyi isteyebilir.

12.8.10 Yıldırım darbe deneyi (rutin deney) Kuru tip reaktörlerde bu deney, genel olarak IEC 60076-3:2000 Madde 13 ile Madde 14, IEC 60076-4:2000 Madde 7 ve IEC 60076-11:2004 Madde 21’e göre gerçekleştirilmelidir. Deney, her bir bağlantı ucu üzerinde art arda, zıt bağlantı ucu topraklanarak gerçekleştirilmelidir. Kuru tip reaktörlerde deney, hem negatif hem de pozitif polariteyle yapılmalıdır. Not – Sargı bağlantı uçları arasındaki yalıtım kuralları bağlantı uçları ile toprak arası için olanlardan farklı

olduğunda, darbe deneyi prosedürü alıcı ile imalatçı arasında anlaşmaya tabi olmalıdır.

12.8.11 Anahtarlama darbe deneyi (rutin deney, tip deneyi) Bu deney, genel olarak IEC 60076-3:2000 Madde 15 ve IEC 60076-4:2002 Madde 8’e göre gerçekleştirilmelidir. Anahtarlama darbe deneyi, bir arada bağlanan iki bağlantı ucu ve toprak arasında yapılmalıdır. Gerilim darbesi, negatif polariteli ve IEC 60060-1’de belirtilen dalga şeklinde olmalıdır.



68

Bağlantı uçları arasındaki anahtarlama darbe deneyi, deney jeneratöründen temin edilen enerjinin yeterli olmaması sebebiyle pratikte uygulanamayabilir. Bu durumda, reaktörün deney seviyesine dayanım yeteneği imalatçı tarafından gösterilmelidir. Kuru tip reaktörlerde, deneyler pozitif ve negatif polaritede yapılmalı ve deney prosedürü IEC 60060-1 ile uyumlu olmalıdır. Bu tip reaktörlerin bina dışı uygulama için olması durumunda, yaşta yapılan deneyler alıcı ile imalatçı arasındaki anlaşmaya tabi olmalıdır.

12.8.12 Kuru tip reaktörler için yaşta ayrı kaynak ile d.a. dayanım gerilimi deneyi (tip deneyi) Bu deney, kuru tip düzeltme reaktörlerinin izolatörlerine uygulanır. d.a. deney gerilimi Uda (deney seviyesi için Madde 12.6.3’e bakılmalıdır), yaş şartlar altında 1 h süreyle uygulanmalıdır. Deney, işletme şartlarındaki gibi düzenlenmiş izolatörlerle yapılmalıdır. Not 1 – İşletme şartlarını oluşturmak için deneyde gerçek bir reaktörün kullanılması gerekmeyebilir.

Reaktörün yerine ona eşdeğer uygun bir yapı kullanılabilir. Deney öncesi en azından 30 dakika süreyle ve deney gerilimi uygulaması boyunca, mesnet izolatörünün birine IEC 60060-1’e uygun olarak su püskürtülmelidir. Deney esnasında hiçbir atlamaya izin verilmez. Not 2 – Deney, teklif aşamasında alıcı ile imalatçı tarafından yapılan anlaşmaya bağlı olarak, ayrılmış tek bir

izolatör üzerinde yapılabilir.

12.8.13 Sıcaklık artışı deneyi (tip deneyi) Deney genel olarak, IEC 60076-2’ye göre yapılmalı ve Madde 12.8.6’da belirlenen toplam kayıpları sağlayan

eşdeğer d.a. deney akımı IT’de gerçekleştirilmelidir. Kuru tip reaktörler için, IEC 60076-11’de belirtilen

sıcaklık sınıfı sınır değerleri uygulanır.

Reaktörün eşdeğer d.a. deney akımı IT, aşağıdaki eşitlik kullanılarak hesaplanmalıdır:

R

PIRI

hdref

T

2

Burada;

IT : Eşdeğer d.a. deney akımı,

Rref : Ölçülen ve referans sıcaklığa düzeltilen d.a. sargı direnci,

R : Deney sıcaklığında ölçülen d.a. sargı direnci,

Id : Beyan doğru akım,

Ph : Madde 12.8.6’ya göre toplam harmonik kaybı

dır. Yüksek bir deney gerilimi, akımı veya gücünün gerekli olduğu durumlar gibi istisnai hallerde, bu deney

şartlarının sürdürülmesi zor olabilir. Bu durumda deney, azaltılan bir deney akımında (Ideney)

gerçekleştirilebilir ancak bu akım 0,9 IT’den az olmamalıdır. Deney seviyesi imalatçı tarafından teklifte

belirtilmeli ve sipariş aşamasında bu husus üzerinde imalatçı ile alıcı arasında anlaşmaya varılmalıdır.

Sıcaklık artışları, eşdeğer d.a. deney akımı IT’ye düzeltilmelidir.


x

deney

T

I

I.2

ile çarpılmalı ve yağ sıcaklığının üzerindeki


y

deney

T

I

I



ON soğutmalı reaktörler için x = 0,8 y = 1,3

OF soğutmalı reaktörler için x = 1,0 y = 1,3

OD soğutmalı reaktörler için x = 1,0 y = 2,0



69

Kuru tip reaktörler için ortam sıcaklığının üzerindeki sargı sıcaklık artışı

y

deney

T

I

I





Deney esnasındaki ortam sıcaklığının normal olarak tasarım değerinden daha düşük olması sebebiyle, kararlı durum şartlarındaki toplam reaktör kaybı çoğu durumda referans sıcaklıktaki kayıptan birazcık daha düşüktür. Bu etki ihmal edilmelidir. Sıcaklık artışı deneyi esnasında reaktörü güç kaynağına bağlamak için uygun bağlayıcılar ve elektrik kablolarının sağlanması gerektiğine dikkat edilmelidir. Bu husus, kuru tip hava çekirdekli reaktörler için özellikle önemlidir. Kuru tip hava çekirdekli reaktörler için istenmişse, reaktör bağlantı uçlarının sıcaklık artışı, reaktör sıcaklık artışı deneyi boyunca ölçülmelidir. Bağlantı ucu sıcaklık artışı ölçmelerinde anlamlı değerler elde etmek için alıcı, sıcaklık artışı deneyi esnasında kullanılmak üzere imalatçıya sahada kullanılacak tipte bir bağlayıcı ve en az bir metre uzunluğunda giriş iletkeni sağlamalıdır. Bağlantı ucu sıcaklık artışı sınır değerleri Madde 6’da verildiği gibi olmalıdır (IEC 60943’e de bakılmalıdır).

12.8.14 Akustik ses seviyesinin ölçülmesi (özel deney) Bu deney genel olarak IEC 60076-10’a göre, belirtilen harmonik akım spektrumundaki önemli a.a. akımlarının sırayla her biri ile beyan d.a. akımının eşzamanlı olarak uygulanması suretiyle gerçekleştirilmelidir. Şekil 10’da gösterildiği gibi bir deney devresi kullanılabilir. Bu devre birbirinden akustik olarak yalıtılmış iki özdeş reaktör gerektirir. a.a. kaynağı yeterli güce sahip, değişken frekanslı, sinüs dalga biçimli bir jeneratör olabilir. Reaktör üzerinden sürülen harmonik akımları arttırmak amacıyla, belirli harmonik frekansında rezonans oluşturmak için kondansatörlerle ayar yapılabilir. Toplam ses gücü seviyesi aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmalı ayrıca IEC 60076-10 Ek A’ya da bakılmalıdır:

i

Ltot

iL101010 /

log

Burada;

totL : Toplam ses seviyesi ve

iL : Her bir münferit bileşenin ses seviyesidir.

Belirtilen akımlara erişilemezse, ölçülen değerlerden beyan akım değerlerine düzeltme imalatçı ile alıcı arasındaki anlaşmaya bağlı olarak aşağıdaki formüle uygun hesaplamayla yapılabilir:

)(×

×log+=

..

..AdB

II

IILL

ölçmehölçmead

beyanhbeyanad

ölçmeWbeyanW 20

Burada;

beyanWL : Beyan d.a. ve beyan harmonik akımda reaktörün ses gücü,

ölçmeWL : Ölçme sırasındaki d.a. ve harmonik akımda reaktörün ses gücü,

beyanadI .. : Beyan d.a. akım,

beyanhI : Beyan harmonik akım,

ölçmeadI .. : Ses ölçmesindeki d.a. akım,

ölçmehI : Ses ölçmesindeki harmonik akımdır.



70

12.8.15 Yüksek frekans empedansının ölçülmesi (özel deney) Reaktörün empedansı bir frekans aralığı boyunca ve imalatçı ile alıcı arasında üzerinde anlaşmaya varıldığı biçimde ölçülmelidir. Not – Ölçmeler için tipik frekans aralıkları, şebeke frekansı ila birkaç kHz arasında ve 30 kHz ila 500 kHz

arasındadır. Deney yöntemi gerek duyulan bilginin kullanım amacına bağlı olacaktır.

12.8.16 Doğrudan sıvı ile soğutulan sargıları bulunan reaktörlerde sıvı soğutma devresinin sızdırmazlık deneyi (rutin deney)

Deney, sıvı soğutma devresinin sızıntı yapmadığını göstermek amacıyla yapılmalıdır. Deney, sonuçları etkileyen özelliklerin ilgilendirdiği kadarıyla tüm bileşenleri (borular, hortumlar, bağlantı parçaları, dağıtım boruları, ölçü aletleri vb.) büyük ölçüde işletmedeki gibi monte edilen soğutma devresiyle fabrika ortam sıcaklığında yapılmalıdır. Soğutma devresi esas itibarıyla hiçbir hava kabarcığı bulundurmayan soğutucuyla doldurulmalıdır. Başkaca belirtilmedikçe en azından reaktörün bağlandığı soğutma sistemine ait en yüksek çalışma basıncının 1,5 katına 2 bar eklenerek elde edilen değerdeki bir statik basınç, en az 6 saatlik bir süre boyunca uygulanmalıdır. Basıncın uygulanması sırasında, özellikle ek yerleri ve bağlantı parçaları gibi kritik yerlerde meydana gelebilecek sızıntılara karşı reaktör dikkatlice muayene edilmelidir. Görünür hiçbir sızıntı yoksa deney başarılı olarak değerlendirilmelidir.

12.8.17 Doğrudan sıvı ile soğutulan sargıları bulunan reaktörlerde basınç düşümünün ölçülmesi (tip deneyi)

Basınç düşümünün ölçümü, reaktörün soğutma devresinin girişi ile çıkışı arasında yapılmalıdır. Ölçme, deney sonuçlarını etkileyen özelliklerin ilgilendirdiği kadarıyla tüm bileşenleri (borular, hortumlar, bağlantı parçaları, dağıtım boruları, ölçü aletleri vb.) büyük ölçüde işletmedeki gibi monte edilen soğutma devresiyle fabrika ortam sıcaklığında yapılmalıdır. Alıcı tarafından belirlenen soğutucu (saf su veya su/glikol karışımı gibi), reaktörün soğutma devresi içinden belirtilen hızda pompalanmalıdır. Soğutucu akış hızı (dakikada litre biriminde) ile su giriş ve çıkışındaki basınç ölçülmelidir. Beyan soğutucu akış hızındaki basınç düşümü garanti edilen değeri aşmamalıdır. Alıcı tarafından belirtilmişse bu ölçme, akış hızına göre bir basınç düşümü grafiği çizilebilecek kadar sayıda farklı akış hızlarında da yapılmalıdır.

12.8.18 Geçici rejim arıza akımı deneyi (özel deney)

12.8.18.1 Genel Alıcı tarafından geçici rejim arıza akımı deneyine gerek duyulursa, bu husus sipariş aşamasında belirtilmeli ve alıcı ile imalatçı arasında deney metodu üzerinde anlaşmaya varılmalıdır. Geçici rejim arıza akımı

deneyinin teknik özellikleri deney akımının tepe değerini, I2t değerini ve deney akımı uygulamalarının

sayısını içermelidir.

Geçici rejim arıza akımı deneyi, belirtilen deney akımı tepe değerini ve I2t değerini sağlayan bir yöntem

kullanılarak gerçekleştirilmelidir. Başka şekilde belirtilmemişse, tam deney akımı uygulamalarının sayısı iki olmalıdır. Not 1 – Farklı deney yöntemleri mümkündür. Böyle bir yöntem IEEE Std 1277-2000 Ek C’de açıklanmıştır. Not 2 – Tepe geçici rejim arıza akımının beyan akıma oranı düşükse (tipik olarak 10’dan az), geçici rejim

arıza akımı deneyini uygulamak anlamlı değildir. Not 3 – HVDC düzeltme reaktörlerinde tam bir geçici rejim arıza akımı deneyi yapmak için gereken özellikler

genellikle ticari olarak mevcut olan yüksek güçlü deney merkezlerinin imkânlarını aşar.

12.8.18.2 Kabul kriteri Geçici rejim arıza akımı deneyinin öncesinde ve sonrasında, reaktör üzerinde, sıfır d.a akımda bir endüktans ölçmesi ve belirtilen gerilimin % 100’ünde Madde 12.8.10’a göre bir yıldırım darbe deneyi yapılmalıdır. Endüktans değerleri, ölçme toleransı sınırları içinde kalmalıdır. İstenilen dielektrik deneyinden elde edilen osilogramlar hiçbir değişim göstermemelidir. Ancak, yüksek gerilim dielektrik deney sistemlerinin ölçme toleransı sınırları içindeki değişimler kabul edilir.



71

Sıvıya daldırılmış reaktörlerde arıza tespiti ile ilgili genel bilgi IEC 60076-5:2006 Madde 4.2.7’de verilmiştir. Kuru tip reaktörler için reaktör ve destek yapısının gözle muayenesinde, reaktörün işlevini bozacak herhangi bir mekanik durum değişikliğinin bulunduğuna dair hiçbir işarete rastlanmamalıdır. Geçici rejim arıza akımı deney programı sonrasında sargı sıkıştırma sistemi kötüleşmişse veya yüzey çatlaklarının sayısı ya da boyutları kayda değer biçimde artmışsa; reaktörün, geçici rejim arıza akımı deneyinde başarısız olduğu kabul edilmelidir. Şüphe durumunda, izlenen şartların kararlı hale gelip gelmediğini doğrulamak için deneyler, tepe akımıyla üç defaya kadar uygulanmalıdır. Kötüleşme devam ederse reaktörün deneyden başarısız olduğu kabul edilmelidir. İlave geçici rejim arızası deneylerinin birincisinden veya ikincisinden sonra şartlar kararlı hale gelirse ve geçici rejim arızası deneylerinden sonra rutin deneyler başarılı olarak yapılırsa; reaktörün geçici rejim arıza akımı deneyinden geçtiği kabul edilmelidir. Daha fazla bilgi için, uygulanabildiği kadarıyla Ek F’ye bakılmalıdır.

12.8.19 Sıvıya daldırılmış reaktörler için kesik dalgalı darbe deneyi (özel deney) Bu deney, sırayla her bir bağlantı ucunda diğer bağlantı ucu topraklanarak IEC 60076-3:2000 Madde 14’te öngörüldüğü şekilde gerçekleştirilmelidir.

12.9 Toleranslar

Beyan artan endüktansın toleransı %200

olmalıdır.

Madde 12.8.5’e göre yapılan sıfır d.a. akımdaki artan endüktansın ölçüm değeri, beyan d.a. akımda ölçülen

artan endüktans değerinin %100

u içinde olmalıdır.

Madde 12.8.6’ya göre ölçülen ve düzeltilen toplam kayıp, garanti edilen kaybı % 10’dan daha fazla aşmamalıdır.



72

Ek A (Bilgi için)

Şönt reaktörün anahtarlanması ve özel uygulamalarla ilgili bilgiler

A.1 Şönt reaktörün anahtarlanması

A1.1 Terimler SIWL - Reaktörün anahtarlama darbesine dayanım seviyesi, LIWL - Reaktörün tam dalga yıldırım darbesine dayanım seviyesi, LICWL = 1,1xLIWL - Reaktörün kesik dalga yıldırım darbesine dayanım seviyesi, SIPL - Reaktörün bağlantı uçlarına bağlanmış parafudrun anahtarlama darbesine karşı

koruma seviyesi, LIPL - Reaktörün bağlantı uçlarına bağlanmış parafudrun yıldırım darbesine karşı koruma

seviyesi.

A.1.2 Anahtarlama olayı Şönt reaktörlerin anahtarlanması, sıklıkla meydana gelen günlük bir olaydır (örneğin, hat veya şebekede hafif yük şartlarında devreye girer, tam yük şartlarında devreden çıkar). Bu anahtarlama işlemleri sırasında, şönt reaktörün yalıtımında ve devre kesicide meydana gelen zorlanmalar karmaşık durumlardır (IEC 62271-110 ve IEEE C57.21’e bakılmalıdır). Devrenin anahtarlanarak kesilmesi sırasında devre kesiciler, akımın kesilmesi ve tekrar ateşlenmesinden kaynaklanan geçici rejim gerilimlerine neden olabilirler. Bu gerilimler, şönt reaktörün yalıtımında ciddi zorlanmaya yol açabilir. Devre kesici tarafından akımın kesilmesi, birkaç kHz seviyesindeki frekansları içeren anahtarlama aşırı gerilimleriyle reaktörü zorlar. Reaktörün SIWL’si ve aşırı gerilim, birbirine göre ayarlanmalıdır. Genlik, devre kesicinin kesme akımı seviyesinden, reaktör endüktansından ve reaktör sargısının paralel kapasitansından (normal olarak 100 pF ilâ 5 nF aralığındadır) hesaplanabilir. Hesaplama yöntemi IEC 62271-110’da verilmiştir. Parafudrun SIPL’si, reaktörün SIWL’sinin yaklaşık % 30 düşüğünden daha fazla olduğunda reaktörün yalıtımı, akım kesme aşırı gerilimine karşı parafudrla korunmalıdır.

Akım tümüyle kesildikten sonra, devre kesicinin kontaklarına uygulanan geçici rejim toparlanma gerilimi (TRV), açma kontaklarının gerilime dayanma yeteneğini aştığında, devre kesicide yeniden ateşleme olur. Yeniden ateşlemelerden kaçınmak için özel tedbirler uygulanmadığı müddetçe, şönt reaktörleri anahtarlayan devre kesicilerde yeniden ateşlemeler çok sık meydana gelir. Bu durumda şönt reaktör, tepeden tepeye genliği parafudrlar tarafından LIPL’nin iki katına sınırlandırılan MHz seviyesindeki yüksek frekanslı gerilim salınımlarıyla zorlanır. Yeniden ateşlemenin meydana getirdiği gerilim değişim hızı, kesik dalga deneyi sırasında oluşan gerilim değişim hızıyla benzerlik göstermektedir.

Devre kesicinin karakteristikleri (akım kesme seviyesi ve yeniden ateşleme ihtimalinin az olduğu ark oluşma zaman aralığı) IEC 62271-110 standardında verilen deneylerle değerlendirilebilir. Bu karakteristiklerle, anahtarlama işlemi sırasında reaktörün maruz kaldığı aşırı gerilim zorlanması doğrulanabilir.

Çoğu durumda, devre kesicinin kontrollü anahtarlanmasıyla yeniden ateşleme önlenebilir (ELECTRA No.185, Ağustos 1999’a bakılmalıdır). Devre kesicinin kontaklarının açılması, ark oluşma zamanı daima yeniden ateşleme serbest zaman penceresi içerisinde olacak şekilde kontrol edilebilir.

Not –- Reaktörün nötrü doğrudan topraklanmadığında, şönt reaktörün anahtarlanması sırasındaki gerilim zorlaması daha büyük olur.

Um ≤ 52 kV olan reaktörlerde (normalde nötrü topraklı olmayan reaktörle) yeniden ateşleme sırasında

reaktörün gerilim değişim hızına dayanma yeteneği, kesik dalga deneyi ile doğrulanabilir. Parafudrlarla yapılan koruma, reaktör yalıtımı için yeterli olabilir.

52 kV < Um ≤ 170 kV olan reaktörlerde, yeniden ateşleme esnasındaki gerilim değişim hızı sebebiyle reaktör

üzerinde oluşan zorlama, kesik dalga deneyi esnasında uygulanan zorlamayla aynı seviyededir. Bu

reaktörler için, IEC 60076-3’e uygun Um‘ye karşılık gelen daha yüksek LIWL değerleri seçilmeli ve devre

kesici, IEC 62271-110’a uygun olarak şönt reaktörü anahtarlayabilecek nitelikte olmalıdır.



73

Um > 170 kV olan reaktörler için (normalde nötrü doğrudan topraklı reaktörle), yeniden ateşleme esnasındaki

gerilim değişim hızı sebebiyle reaktör üzerinde oluşan zorlama, normal olarak, kesik dalga deneyi sırasında

uygulanan gerilim değişim hızını aşar. Bu reaktörler için, IEC 60076-3’e uygun Um’ye karşılık gelen daha

yüksek LIWL değerleri seçilmeli ve devre kesici, IEC 62271-110’a uygun olarak şönt reaktörü anahtarlayabilecek nitelikte olmalıdır. Ek olarak, devre kesicinin kontrollü anahtarlanmasıyla yeniden ateşleme önlenebilir. Parafudrun SIPL’sinin, reaktörün SIWL’sinin yaklaşık % 30 düşüğünden daha az olduğu durumda, devre kesicinin parametrelerinden hesaplanan kesik aşırı gerilim, reaktörün SIWL’sinin yaklaşık % 70’inden daha fazla olmamalıdır.

Hattın kompanzasyonu amacıyla kurulan ve Um > 170 kV olan reaktörler, yüksüz durumda ayırıcıyla

bağlanabilir. Bu durumda, reaktörün anahtarlanarak hattan ayrılması sırasında normal olarak reaktörde kritik aşırı gerilimlerin oluşması beklenmez ve parafudrlarla yapılan koruma yeterli olur. Ancak, çift devre hatlarda, hatlar arasındaki kapasitans ile reaktörün doğal bir rezonans oluşturduğu durumda, ayırıcı kullanılarak reaktörün ayrılmasında problem oluşabilir.

A.2 Yük altında kademe değiştiricili reaktörler (OLTC) OLTC ile donatılan reaktörler, hattın/şebekenin yük durumuna bağlı olarak, reaktif kompanzasyonun ayarlanmasına imkân vermek amacıyla kullanılır. Hafif yük sırasında (örneğin, gece vakti) en az sarım sayısına sahip kademede en çok reaktif kompanzasyon yapılır ve tam yük durumunda ise (örneğin, gündüz vakti), reaktörün kademesi, sarım sayısı en çok olacak şekilde değiştirilir. Tipik bir kademe aralığı, reaktif gücün % 100’den yaklaşık olarak % 50’ye azaltılmasına imkân verir. OLTC, sıfır güç faktörü anahtarlanması için özel olarak seçilmelidir. Ayrıca OLTC’nin en büyük çalışma sayısı da dikkate alınmalıdır.

A.3 Transformatörlerin üçüncül (tersiyer) sargısına bağlanan şönt reaktörler Um ≤ 52 kV olan şönt reaktörler, daha yüksek gerilimli sistemde reaktif kompanzasyonu sağlamak için

genellikle bir güç transformatörünün üçüncül sargısına bağlanır. Bu şönt reaktörler genellikle yıldız bağlanırlar. Nötr noktası normalde toprağa bağlanmaz. Şönt reaktörlerin transformatöre bağlantısını iki yöntemle yapmak mümkündür: a) Şönt reaktörün hat bağlantı uçları, bir devre kesici üzerinden transformatörün üçüncül sargı bağlantı

uçlarına bağlanır. Reaktörün bağlantı uçları, devrenin kesilmesi sırasında aşırı gerilimi sınırlandırmak için parafudrlarla korunabilir (Madde A.1’e de bakılmalıdır).

b) Şönt reaktörün hat bağlantı uçları, bir ayırıcı üzerinden transformatörün üçüncül sargı bağlantı uçlarına bağlanır ve reaktörün üç faz sargılarının nötr uçlarına bir devre kesici konulur. Reaktör, devre kesiciyle yıldız noktası oluşturulmak suretiyle devreye alınır. Genellikle aşırı gerilimi sınırlandırmak için hiçbir parafudra ihtiyaç duyulmaz. Nötr noktası açıldıktan sonra reaktörü devreden ayırmak için ayırıcı kullanılır.

Transformatörü anahtarlayarak devreden çıkarma sırasında, transformatörün HV tarafındaki aşırı gerilimlerden kaçınmak için, ilk olarak reaktörü devreden çıkarmak, daha sonra güç transformatörünü şebekeden ayırmak daha uygun olur. Ancak bu sıralama, arızanın temizlenmesi sırasında mümkün olmaz. Transformatörün aşırı gerilim koruması, bu durum göz önüne alınarak tasarımlanmalıdır (Electra No.138 (1991)’e bakılmalıdır).

A.4 Tek kutuplu otomatik tekrar kapama düzeni bulunan hatlar için şönt reaktörler Nötrü etkin bir şekilde topraklanmış bir hat veya şebekeye bağlı şönt reaktörler, normal olarak reaktörün nötr noktasında topraklanır. Hat üzerine tek kutuplu otomatik tekrar kapama düzeni tesis edilmiş olan iletim sistemlerinin bazılarında, bir faz-toprak arızaları için ikincil taraf ark akımının ve geçici rejim toparlanma geriliminin kontrol edilmesi tercih edilebilir. Bu kontrol, şönt reaktörün nötrünü toprağa bağlamak için bir nötr reaktörü ekleyerek veya uygun beyan değerli parafudr koruması bulunan açık bir nötrle yapılabilir. Dengesiz durumlar sırasında geçici aşırı gerilim kurallarını karşılamak için, her iki yöntemde de, şönt reaktörün nötründe daha yüksek bir yalıtım seviyesine ihtiyaç duyulur. Bu konuda daha fazla bilgi için aşağıdaki kaynağa bakılmalıdır: E.W. Kimbark, Suppression of Ground Fault Arcs on Single–Pole - switched EHV Lines by Shunt Reactors, IEEE Transmission and Distribution, March 1964.



74

Ek B (Bilgi için)

Reaktörlerin manyetik karakteristiği

B.1 Genel Bir reaktörün gerilim–akım ilişkisi, güç sistemleri açısından ilgilenilen temel karakteristik iken; faydalı akı-akım ilişkisi, reaktörün kendisine ait manyetik özelliklerin tanımlanması için daha uygundur. Faydalı akı, gerilimin zamana bağlı integralidir. Faydalı akı–akım ilişkisi bilindiğinde, kararlı durum a.a. ve geçici rejim durumlarının her ikisi için de gerilim–akım ilişkisini hesaplamak mümkündür. Manyetik akının en azından bir bölümünün ferromanyetik malzemeler (çekirdek, manyetik ekran v.b.) içinden geçtiği reaktörler, ferromanyetik malzemenin manyetik doyma karakteristiğinin neden olduğu, doğrusal olmayan bir davranış gösterir. Tam bir reaktörün düşük akı seviyelerindeki karakteristiği, akı ile mıknatıslama akımı arasında doğrusal bir ilişki olacak biçimdedir. Ferromanyetik malzemelerin tamamen doyuma ulaştığı yüksek akı değerlerinde de, akının değişimi ile mıknatıslama akımının değişimi arasında doğrusal bir ilişki vardır. Bu iki doğrusal bölüm arasındaki kısımda ise, bu ilişkide sürekli bir değişim söz konusudur. Bu iki doğrusal bölümün ekstrapolasyonunun kesiştiği noktaya dirsek noktası denir. Bu durum, Şekil 2’de gösterilmiştir. Şekil 1’de manyetik karakteristiğin üç farklı tipi gösterilmektedir. Şekil 1a, mıknatıslama akımı ile faydalı akı arasında, akı yolunda ferromanyetik malzeme bulunmayan reaktörlerde görülebilen, doğrusal bir ilişkiyi göstermektedir. Şekil 1b’de, ferromanyetik akı yolu bölümlerindeki akı yoğunluğu normal işletme seviyelerinden daha yüksekte doymaya başladığında, faydalı akı ile akım arasında bir miktar doğrusal olmayan bir ilişkinin başladığı görülmektedir. Şekil 1c, beyan işletme şartları altında ferromanyetik malzemelerin tamamen doyuma ulaştığı durumu göstermektedir.

B.2 Manyetik karakteristiğin tarifi Temel olarak ferromanyetik malzemelerde, akı yoğunluğu B ile manyetik alan şiddeti H arasında doğrusal

olmayan bir ilişki vardır. Bir reaktörde, akı yoğunluğu normal olarak, akı yolunun farklı bölümlerinde farklı olur. Bu da, akı yolunun farklı bölümlerinin farklı akı seviyelerinde doyuma ulaştığı anlamına gelir. Bu

nedenle, Ф akısı ile akım arasındaki ilişki, akı yoğunluğu ile manyetik alan şiddeti arasındaki ilişkiden daha

dikkat çekicidir. Bir sargının faydalı akısı, sargı sarımlarının sayısının dikkate alındığı, sargıyla bağlantılı toplam akıdır. Bir

reaktörün manyetik karakteristiğini (Şekil 2) biçimlendiren ilişki, anlık faydalı akı ψ ile anlık akım i arasındaki

ilişkidir. Manyetik karakteristik esas olarak hava aralıklarından etkilendiğinden, histerisiz olayı reaktörler için ihmal edilebilir.

B.3 Manyetik karakteristik ve reaktans Madde B.2’de ifade edildiği gibi manyetik karakteristik, faydalı akı ψ’nin anlık değeri ile akım i’nin anlık değeri

arasındaki ilişki iken reaktans, her ikisi de etkin değer (empedansın direnç bileşeninin ihmal edilebilir olduğu varsayılmaktadır) olarak verilen, uygulanan gerilim ile akım arasındaki orandır. Verilen bir gerilim büyüklüğü ve dalga şekli için reaktans, manyetik karakteristikten elde edilebilir. Faydalı akı ile akım arasında doğrusal bir ilişki varsa, gerilim (etkin değer olarak) ve akım (etkin değer olarak) arasında da doğrusal bir ilişki olacak ve reaktans sabit kalacaktır. Faydalı akı ile akım arasında doğrusal olmayan bir ilişki varsa, bundan dolayı gerilim (etkin değer olarak) ile akım (etkin değer olarak) arasındaki ilişki de doğrusal olmayacak ve faydalı akı ile akım arasındaki ilişkiden farklı bir karakteristiğe sahip olacaktır. Bu durumda reaktans, uygulanan gerilime göre değişecektir. Faydalı akı ile akım arasındaki ilişki, uygulanan düşük gerilimler (faydalı akı seviyesinin dirsek noktasının çok altında olduğu yerlerde) için doğrusal olacak ancak akının doyuma neden olmaya başladığı durumdaki daha yüksek gerilimlerde faydalı akı ile akım arasındaki ilişki doğrusal olmayan bir hal alacaktır. Manyetik karakteristiğin doğrusal olmadığı böyle bir büyüklüğe sahip sinüs biçimli bir gerilim uygulandığında, akım sinüs biçimli olmayacaktır. Bu durum Şekil B.1’de görülmektedir.



75

Şekil B.1 – Şekil B.6’ya göre manyetik karakteristiği doğrusal olmayan bir reaktöre uygulanan sinüs biçimli bir gerilimle birlikte faydalı akı ve akımın dalga şekillerinin gösterilişi.

B.4 Endüktans Reaktörün endüktansı farklı yollarla tarif edilebilir. Bu standardda diferansiyel endüktans, artan endüktans ve reaktanstan elde edilen endüktans kullanılmaktadır. Her bir reaktör tipi için yapılan tarifler, özel uygulama için hangisinin kullanıldığını göstermektedir. Diferansiyel endüktans, akımın bir fonksiyonu olarak faydalı akının türevi (manyetik karakteristiğin eğimli kısmına eşit) olarak tarif edilir:

di

dLd

(B1)

Bir d.a. akım üzerine bindirilmiş a.a. akımın olduğu yerde, artan endüktans aşağıdaki şekilde tarif edilir:

..

..

aa

aainc

f

XL

2

..adI

(B2)

Burada Xa.a., d.a. akım seviyesi Id.a.’da a.a. gerilim ve a.a. akım ölçümünden elde edilen reaktanstır. Daha

düşük frekanslar fa.a.’da rezistif kısım ihmal edilebilir.

Reaktanstan elde edilen endüktans, aşağıdaki şekilde tarif edilir:

f

XLreac

2 (B3)

Burada X, her ikisi de etkin değer olarak verilen gerilim ve akımdan elde edilen reaktanstır.

Not – Uluslararası Elektroteknik Sözlüğü’nde (IEV) endüktans, faydalı akı ile akım arasındaki ilişki olarak

tarif edilir.

iL

Endüktansın bu tarifi, doğrusal olmayan veya doymuş manyetik karakteristikli reaktörler için sınırlı bir anlama sahiptir ve bu standardda kullanılmamıştır.



76

B.5 Harmonikler Uygulanan gerilimdeki harmonikler ve reaktörün manyetik karakteristiğinin doğrusal olmaması, akımda harmoniklere neden olacaktır. Faydalı akı ile akım arasında doğrusal olmayan bir ilişki bulunduğunda, uygulanan sinüs biçimli düzgün bir gerilimle, akımda harmonikler ortaya çıkacaktır. Manyetik karakteristik biliniyorsa, akımda ortaya çıkan harmonik içeriği hesaplamak mümkündür. Normalde doğrusal reaktörler için harmonik içeriğin ölçümü veya değerlendirilmesi gerekli değildir. Harmonik akımların kendisi, uygulanan gerilimde bozulmalar meydana getirebileceğinden dolayı, bazen harmonik akımların ölçümünü yeterli doğrulukta yapmak zordur. Uygulamadaki zorlukların ölçmelerde yanlışlıklara yol açtığı durumlarda, harmonik akımların, manyetik karakteristik kullanılarak hesaplanması bu ölçmelere bir alternatif olabilir.

Toplam harmonik bozulma faktörü THD, temel bileşenin etkin değeriyle ilişkili olarak harmoniklerin etkin

değeri şeklinde tarif edilir. O halde, bir akım için THDI, aşağıdakine göre;

12

2

2

22

- -

≈bileşentemeldeğeretkin

değeretkin

bileşentemeldeğeretkin

bileşentemeldeğeretkindeğeretkin

bileşentemeldeğeretkin

rharmonikledeğeretkin

II

I

I

II

I

ITHD

,,

,

,

,== (B4)

veya daha pratik olarak;

∑n

h

hI iTHD

2

2

(B5)

eşitliğinden hesaplanabilir.

ih = Ih / I1

Ih – h. harmonik akımının etkin değeri,

I1 – Temel bileşen akımının etkin değeri,

n – Hesaba katılan en yüksek harmonik

tir.

Not – n değeri, bu standardın amaçları bakımından uygulamada 7 olarak alınabilir.

B.6 Üşüşme akımı Kararlı durum şartlarında, reaktörün uçlarındaki gerilim ile reaktörün içinden geçen akım arasında yaklaşık 90ºlik bir faz kayması vardır. Gerilimin tepe değerinde akım sıfır noktasından geçer. Reaktör şebekeye bağlandığında, bir geçici rejim durumu oluşur. Frekansa ve reaktörün şebekeye bağlandığı andaki gerilim dalgası üzerindeki noktaya bağlı olarak, beyan akımının tepe değerinden daha yüksek tepe değerli bir üşüşme akımı oluşacaktır. Reaktör, gerilim dalgası sıfır noktasından geçerken bağlandığında, en kötü durum meydana gelir. Bu durum kararlı durumdaki değerin yaklaşık iki katı kadar olan bir faydalı akı oluşturacaktır. Doğrusal manyetik karakteristiğe sahip bir reaktör için üşüşme akımının tepe değeri, o anda kararlı durumdaki akımın tepe değerinin yaklaşık iki katı olacaktır. Manyetik karakteristiği doğrusal olmayan bir reaktörde üşüşme akımının tepe değeri, kararlı durumdaki akımın tepe değerinin iki katından daha fazla olabilir. Üşüşme akımının seviyesi manyetik karakteristikten elde edilebilir. Üşüşme akımı olayı, transformatörlerde yaşanan üşüşme olayıyla aynıdır. Ancak tepe akımının, beyan akımına oranı daha düşüktür. Artık mıknatıslanma etkileri, reaktörün üşüşme akımını etkilemez. Güç sisteminin küçük bir direnç bileşenine sahip olduğu kabul edilirse, üşüşme akımının sönümlenmesini esasen reaktör sargısındaki kayıplar belirler.



77

B.7 Manyetik karakteristiğin ölçülmesi Faydalı akının doğrudan ölçülememesi nedeniyle, manyetik karakteristiği elde etmek için dolaylı bir yönteme ihtiyaç duyulur. Doyuma ulaştıracak yeterli genlikteki a.a. gerilimi en azından bir periyot uygulandığında, akım ve gerilimin anlık değerlerinden alınan ölçümler kullanılarak manyetik karakteristiğin hesaplanması mümkündür. En yüksek işletme akımının yukarısındaki akımlar için manyetik karakteristiğin ölçümü gerekiyorsa, Madde B.7.1’de tarif edilen d.a. yöntemi gibi reaktörü aşırı yüklemeyecek bir yöntem kullanılmalıdır. Böylece, anma akımından çok daha yüksek akımlar için manyetik karakteristik değerlendirilebilir.

B.7.1 Doğru akım doldurma – boşaltma yöntemi (teori) Reaktör, bir d.a. akımla (anma tepe değerinden daha yüksek) doldurulduğunda, manyetik faydalı akı mıknatıslanma eğrisini izleyerek yükseltecektir (Şekil B.2’deki 1 ve 3 numaralı anahtarlar kapatılır). Sonra, reaktör kısa devre edilir ve zamanla zayıflayan akım kaydedilir (Şekil B.2’deki 2 numaralı anahtar kapatılır, 1 ve 3 numaralı anahtarlar açılır). Manyetik karakteristik (faydalı akı ile akım ilişkisi), zayıflayan bu akımdan aşağıdaki şekilde hesaplanabilir:

Reaktör kısa devre edilerek (Şekil B.3’te gösterildiği gibi UR = UL’dir) aşağıdaki eşitlik uygulanır:

dt

tdiL

dt

tdi

di

id

dt

tdtiR d

)()()()()(

(B6)

Burada R, bütün devrenin (sargı + bağlantı uçları + akım şöntü) bilinen omik direncidir. Akımın değişim hızı

dttdi )( , ölçülen akım )(ti ’den hesaplanabilir.

Bu da, )(i ’nin aşağıdaki şekilde hesaplanabileceği anlamına gelir:

' '

)(')(

)(i

i

iddi

dt

tdi

tiR

0 0

0

(B7)

0t anında (2 numaralı anahtar kapatılır) başlangıç akımı, 0i ve faydalı akı, 0 ’dır. Faydalı akının,

başlangıç değeri 0 ’dan (başlangıç değeri bilinmiyor) ’ye değişimi, eşitlik B7’de ' olarak gösterilmiştir.

Sonsuz zamanda, reaktördeki faydalı akı ve akımın her ikisi de sıfır olacaktır. Bu da,

0 )(' t anlamına gelir.

Şekil B.2 – Madde B.7.1’e göre manyetik karakteristik ölçümünde kullanılan devre



78

Şekil B.3 – Kısa devre edilen reaktörün eşdeğer devresi

Faydalı akı ile akım arasındaki ilişki doğrusal kısımda (düşük akımlar) ise, bu anda akım üssel olarak azalacağı ve aşağıdaki gibi olacağı için ölçme durdurulabilir:

sabit

dt

di

ti )( (B8)

Sonra, ölçmenin durdurulduğu durumda geriye kalan faydalı akı 1 , en son ölçülen akım 1i ve 0i ’a

giderken hesaplanan did ’den ekstrapolasyonla veya daha basit olarak aşağıdaki şekilde hesaplanabilir:

11 iR (B9)

Bundan sonra, 0 ’ı belirlemek ve )(i ’yi hesaplamak mümkündür.

B.7.2 Doğru akım doldurma – boşalma yöntemi (uygulama) d.a. akımıyla doldurularak ve boşaltılarak bir reaktörün manyetik karakteristiğinin ölçülmesi ve hesaplanması aşağıdakilere göre yapılabilir: 1) Reaktör, sıcaklık artışı nedeniyle dirençte bir değişme meydana gelmemesi için mümkün olduğu kadar

hızlı doldurulmalıdır. Reaktörün doldurulması esnasında akım ölçümüne başlanabilir. Akımın üssel olarak zayıflamaya başladığı noktada (eşitlik B8) akım ölçümü durdurulabilir. Düşük akım ölçmelerinde daha büyük oransal hatalar söz konusu olduğu için bu yol uygun olur. Şekil B.4a ve Şekil B.4b’de bir ölçme sonucu görülmektedir.

Şekil B.4a – Doldurma ve boşalma akımının grafiği



79

Şekil B.4b – Boşalma akımının, akım ekseni logaritmik ölçekli grafiği

Şekil B.4 – Bir reaktöre ait d.a. doldurma ve boşalma akımının ölçülen eğrileri

2) Kaydedilen akımdaki rastgele (stokastik) değişimler, akımın türevi olan dttdi )( ’nin hesaplanmasında

önemli hatalara neden olabileceği için, ölçülen işaret sayısal olarak filtrelenmelidir. 3) Kaydedilen ve sayısal olarak filtrelenen akım kullanılarak, zaman sabiti hesaplanabilir (eşitlik B8).

4) Zaman sabitinin sabit olduğu herhangi bir akım değeri kullanılarak, o akımdaki faydalı akı hesaplanabilir

(eşitlik B9).

5) )/()( dtditi ve R direnci bilindiği için, boşalmanın başladığı noktadan itibaren düşük bir akım değerine

ulaşılana kadar integral alınarak faydalı akı hesaplanabilir (eşitlik B7). Faydalı akıdaki toplam değişim,

integral alınarak elde edilen değer ile düşük akım değerindeki ( 1i ) artık faydalı akının toplamıdır ve bu

değişim Şekil B.5’te gösterilmiştir. Ölçmeyle elde edilen manyetik karakteristik de Şekil B.6’da gösterilmiştir.

Şekil B.5 – Boşalma periyodu boyunca hesaplanan faydalı akı (B7 ve B9 eşitliklerine bakılmalıdır)



80

Şekil B.6 – Manyetik karakteristik

6) İlgili olabilecek diğer birkaç ilişkiyi, manyetik karakteristikten hesaplamak mümkündür.



81

Ek C (Bilgi için)

Üç fazlı reaktörlerin karşılıklı reaktansı, bağlaştırma faktörü ve eşdeğer

reaktansları

C.1 Fazlar arasında tekdüze manyetik bağlaştırma Bu madde esas olarak yıldız bağlı şönt reaktörlere uygulanır. Fazlar arasında tekdüze manyetik bağlaştırmaya sahip üç fazlı bir reaktörün manyetik davranışı, Şekil C.1’de verilen eşdeğer devreyle gösterilebilir.

Şekil C.1 – Üç fazlı bir reaktörün, fazlar arasındaki manyetik bağlaştırmayı içeren eşdeğer devresi

Aşağıda kullanıldığı gibi sıfır bileşen reaktansı X0, karşılıklı reaktans Xm ve bir faz uyartımlı reaktans Xbir-faz,

beyan reaktans Xr ’ye (Xr, reaktörün pozitif bileşen empedansıdır) göre ifade edilir. Benzer olarak, bağlantı

ucunun biri ile nötr arasındaki bir fazlı uyartım için, hava ve tank içinden geçen üst ve alt boyunduruk

arasındaki akı Фboyunduruk ve uyarılmamış faz sargıları içinden geçen akı Фdönüş, Xr ile gösterilen sargının

faydalı akısına göre ifade edilir. Reaktanslar ve akıların büyüklükleri manyetik devrenin tasarımına bağlıdır. Aşağıdaki Çizelge C.1’de yüzde cinsinden bağlaştırma değerleri hakkında bazı bilgiler verilmektedir. Bu veriler, farklı tip şönt reaktörler üzerinde yapılan ölçmelerden elde edilmiştir. Aşağıda p.u. cinsinden formülün yeniden hesaplanışı verilmektedir:

mr xxx 30

mrfazbir xxx

mboyunduruk x21

)/()( mrmdönüş xxx

Not – Karşılıklı reaktans xm daima negatif bir değere sahiptir.



82

Çizelge C.1 – Tekdüze manyetik bağlaştırmalı reaktörler için reaktans ve akı oranları

Üç adet, bir fazlı, sıvıya daldırılmış reaktör grubu veya bir adet, üç fazlı, beş bacaklı, sıvıya daldırılmış, aralıklı demir çekirdekli reaktör

Üç fazlı, üç bacaklı, sıvıya daldırılmış, aralıklı demir çekirdekli ve tank duvarında manyetik ekranı bulunan reaktör

Üç adet, bir fazlı, hava çekirdekli, manyetik ekranı olmayan ve yan yana monte edilmiş reaktör grubu

Beyan reaktans xr % 100 % 100 % 100

Karşılıklı reaktans xm % 0 - % 8….- % 10 *) ~0…- % 3

Sıfır bileşen reaktansı

x0

% 100 % 70 ….% 76 *) % 91 ….~ % 100

Bir faz uyartımlı reaktans

xbir-faz

% 100 % 90 ….% 92 *) % 97 ….~ % 100

Bir bağlantı ucu ile nötr arasında bir faz

uyartımı için φboyunduruk

% 0 % 80 ….% 84 *) Uygulanmaz

Bir bağlantı ucu ile nötr arasında bir faz uyartım

için φdönüş

% 0 % 9 ….% 11 *) ~0 ….% 3

*) Değerler bir faz deneyi sırasında uygulanan gerilime bağlıdır. Tank duvarındaki manyetik ekranların

doyuma ulaşması nedeniyle manyetik bağlaştırma değerleri (reaktanslar) artan akımla birlikte azalır. Verilen değerler, beyan akımına yakın bir değerde yapılan ölçmelere dayanmaktadır.

C.2 Fazlar arasında tekdüze olmayan manyetik bağlaştırma Bu madde düşey olarak kümelenmiş bobin düzenlemesine sahip reaktörleri kapsar. Bu gibi düzenlemelerde, üç fazlı akımla yüklenen komşu bobinler arasında pozitif bir manyetik bağlaştırmayla sonuçlanan, orta fazın diğer iki bobinin sargı yönüne zıt yönlü bir bobine sahip olması genel bir uygulamadır. Bu durumda, üç faz kısa devre durumu nedeniyle eksenel destekler (izolatörler) üzerindeki esas zorlama, sargı yönlerinin aynı olduğu durumdakinden daha azdır. Not 1 – Tüm bobinlerinin sargı yönü aynı olan üç fazlı düşey olarak kümelenmiş reaktörlerde, orta bobinin

bağlantı uçlarını diğer iki bobinin yönüne göre zıt yönde bağlayarak pozitif bir manyetik bağlaştırma elde edilebilir.

Her bir bobinin öz endüktansının seçimi ve tekdüze olmayan bağlaştırmanın kısa devre şartları sırasında reaktörün etkin endüktansı üzerindeki sonuçları; nötrün topraklama yöntemine diğer bir ifadeyle reaktörün bağlandığı güç sisteminin etkin biçimde mi yoksa etkin olmayan biçimde mi topraklandığına bağlıdır. Not 2 – Tekdüze olmayan manyetik bağlaştırma, koruma sistemine zarar verebilecek bir sıfır bileşen

gerilimine veya akımına (sistemin nötr topraklama tipine bağlı olarak) neden olacaktır. Her bir bobinin öz endüktansı, üç fazlı kümelenmiş reaktörün kompanze edilmiş ya da kompanze edilmemiş bir düzenlemesine göre seçilebilir:

Kompanze edilmemiş düzenleme Bu durumda her bir faz reaktörü, aynı öz endüktansa sahip olacak şekilde tasarımlanır. Fazlar arasındaki manyetik bağlaştırmanın tekdüze olmaması sebebiyle bu düzenleme, üç faz arıza şartları sırasında eşit olmayan akım büyüklüklerine sebep olacaktır. Ancak nötrü etkin olarak topraklanmış güç sistemlerinde, bir faz arıza akımının büyüklüğü üç fazın hepsi için aynı olacaktır. Sonuç olarak kompanze edilmemiş bir düzenleme, nötrü etkin bir şekilde topraklanmış sistemlerde tesis edilen reaktörler için tercih edilebilir.



83

Kompanze edilmiş düzenleme Bu durumda her bir faz reaktörünün öz endüktansı, toprakla temas etmeyen üç fazlı bir arıza esnasında üç eşit akım büyüklüğü elde etmek için kendine özgü biçimde ayarlanır. Ancak nötrü etkin bir şekilde topraklanmış güç sistemlerinde bir fazlı arıza akımının büyüklüğü üç faz için eşit olmayacaktır. Öz endüktansın beyan değerinden daha düşük olabileceğine ve bu nedenle etkin bir şekilde topraklanmış sistemlerde bir fazlı arıza akımlarının beyan değerlerini aşabileceğine dikkat etmek gerekir.

Aşağıdaki Çizelge C.2’de kompanze edilmemiş ve kompanze edilmiş düzenlemelerin bir karşılaştırması yapılmaktadır. Burada:

3311 LL – Alt ve üst bobinlerin öz endüktansı,

22L – Ortadaki bobinin öz endüktansı,

13m – 11L ’in yüzdesi olarak, alt ve üst bobinler arasındaki karşılıklı endüktans 13M ,

2312 mm – )( 2211 LL ifadesinin yüzdesi olarak, orta bobin ile alt veya üst bobinler arasındaki

karşılıklı endüktans 12M veya 23M ,

zSCR1 – Beyan üç faz kısa devre empedansı ZSCR3’e göre ifade edilen bir faz empedansı ZSCR1.

Çizelge C.2 – Manyetik bağlaştırması tekdüze olmayan reaktörler için bağlaştırma değerleri

Kompanze edilmemiş

332211 LLL

Kompanze edilmiş

223311 LLL

2312 mm - % 5….- % 15 - % 5….- % 15

13m % 1….% 2 % 1….% 2

zSCR1 (dış fazlar) % 100 % 101….% 102

zSCR1 (orta faz) % 100 % 89….% 72

Toprakla temas etmeyen üç fazlı arızada, kısa devre akımındaki dengesizlik

- % 4….- % 11 % 0

Not 1 – Çizelgede verilen karşılıklı endüktanslar standard rakamlardır.

Not 2 – Orta bobin zıt sargı yönüne sahip olduğu için 12m ve 23m negatif işaretlidir.

Not 3 – Üç fazlı kısa devre akımındaki dengesizlik, ortalama üç fazlı kısa devre akımından yüzde olarak en büyük sapmadır.



84

Ek D (Bilgi için)

Sıvıya daldırılmış aralıklı demir çekirdekli reaktörler ile manyetik olarak

ekranlanmış hava çekirdekli reaktörlere ait kayıpların sıcaklık düzeltmesi

D.1 Rutin ve tip deneyi için yöntem

Kayıplar ortam sıcaklığında ölçülür. RI 2 kayıpları IEC 60076-1’de verilen yönteme göre yeniden hesaplanır. Ek kayıpların sıcaklıktan bağımsız olduğu kabul edilir. Örnek:

Sıcaklık RI 2 Ek kayıplar Toplam kayıp totP

19,5 0C

(Ölçülen ortalama yağ sıcaklığı)

57,95 kW 24,16 kW 82,11 kW

(Ölçülen ve beyan akımına göre yeniden hesaplanan)

Referans sıcaklık 75

0C

70,59 kW 24,16 kW 94,75 kW

D.2 Özel deney için yöntem Kayıplar, ortam sıcaklığının yanı sıra ısıl çevrim deneyinin kararlı durumunda da ölçülür. Bu iki ölçüm kullanılarak bir sıcaklık katsayısı belirlenir. Örnek: Isıl çevrim deneyi esnasında Madde D.1’deki reaktör üzerinde yapılan ölçme:


60,5 0C

(Ortalama sargı sıcaklığı)

67,29 kW 22,20 kW 89,49 kW

(Ölçülen ve beyan akımına göre yeniden hesaplanan)

Toplam kayıp için sıcaklık katsayısının belirlenmesi:

CkWCkWP ootot /,),,(/),,(/ 18051956011824989

Sıcaklık katsayısı kullanılarak, 75

0C referans sıcaklık için toplam kaybın yeniden hesaplanması:

CPCPCP otot

otot

otot ),(/),()( 5607556075

kWCCkWkWCP ooo

tot 1,92)5,6075(/18,049,89)75(

Bu değer, Madde D.1’de açıklanan yönteme göre kestirimle elde edilen değerden daha düşüktür ve garanti etme bakımından ölçülen kayıp değeri olarak uygulanır. Özdeş ikinci bir ünite üzerinde ortam sıcaklığında yapılan ölçme (rutin deney):


24,0 0C

(Ölçülen ortalama yağ sıcaklığı)

59,10 kW 25,20 kW 84,30 kW (Ölçülen ve beyan akımına göre yeniden hesaplanan)



85

Sıcaklık katsayısı kullanılarak, 75 0C referans sıcaklık için toplam kaybın yeniden hesaplanması:

CPCPCP otot

otot

otot ),(/),()( 0247502475

kWCCkWkWCP oootot 489302475180308475 ,),(/,,)(

Bu değer, özdeş ikinci üniteye ait garanti etmeye yönelik ölçülen kayıp değeridir.



86

Ek E

Kuru tip reaktörler için sarımlar arası aşırı gerilim deneyi Sarımlar arası aşırı gerilim deneyi; tekrar tekrar, bir kondansatörün doldurulması ve küre aralıkları vasıtasıyla reaktör sargıları içinden boşalması suretiyle gerçekleştirilir. Reaktörün maruz kaldığı aşırı gerilimin tipi, üssel olarak sönümlenen, sinüs biçimli dalga şekline sahip anahtarlama darbesine benzemektedir. Şekil E.1, deney düzeneğini ve aşırı gerilimin dalga şeklini göstermektedir. Deneyin süresi bir dakikadır. Her bir boşalmanın başlangıç tepe değeri, IEC 60076-3:2000 standardında Çizelge 2 ve Çizelge 3’te verilen beyan

kısa süreli endüklenen veya ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi seviyesinin (etkin değer) 2331, (bina dışı

üniteler için) veya 2 (bina içi üniteler için) katı olmalıdır. Tabii sönümlenme frekansı (ringing frequency),

bobin endüktansı ve doldurma kondansatörünün bir fonksiyonudur ve tipik olarak 100 kHz düzeyindedir. Deney, istenilen büyüklükteki 7200’den daha fazla sayıda aşırı gerilimden oluşmalıdır. Not 1 – Sarımlar arası aşırı gerilim deneyi esnasında uygulanan dalga şeklinin alın süresi, standard bir

yıldırım darbesinin alın süresinden tipik olarak çok daha kısadır. Not 2 – Deney geriliminin değeri, dalga şeklinin ilk tepesi üzerindeki herhangi bir üste doğru aşma ve yüksek

frekanslı salınım boyunca çizilen ortalama bir eğri kullanılarak belirlenmelidir. Bu yöntem, IEC 60060-1 Madde 19.2 ve Şekil 10’da benzer darbe dalga şekli için açıklanan ile aynıdır.

Sargı yalıtım bütünlüğünün birincil doğrulaması osilografik yöntemlere dayanmalıdır. Azaltılmış bir gerilim boşalmasının üstüne bindirilen son boşalmayı kaydetmek için bir darbe osiloskobu ile kamera veya sayısal veri elde etme sistemi kullanılır. Azaltılmış ve tam dalga arasında, süredeki veya zarfın küçülme hızındaki değişim, bobin empedansında bir değişime işaret eder ve bu da sarımlar arası bir arızayı gösterir. Sargı yalıtım bütünlüğünün ikincil doğrulaması gözlemle yapılır. Reaktör sargılarındaki bir gürültü, duman veya kıvılcım boşalmasıyla arıza tespit edilebilir.



87

Şekil E.1 - Sarımlar arası aşırı gerilim deneyi için deney devresi ve örnek osilogramlar A Sarımlar arası aşırı gerilim deneyinden geçen bir reaktörden elde edilen osiloskop görüntüsü, B A görüntüsünün elden edildiği reaktör ile aynı beyan değere sahip ancak, sarımları arasında arıza

bulunan bir reaktörden elde edilen osiloskop görüntüsü. Frekanstaki kaymaya ve sönümlenmenin artmış olmasına dikkat ediniz.



88

Ek F (Bilgi için)

Kısa devre deneyi

F.1 Genel bilgi Bir kısa devre akımı deneyi esnasında, sapma akımı genellikle on periyot içinde sıfıra düşer. Daha uzun süreyle devam eden simetrik arıza akımı, reaktörü eş zamanlı olarak yüksek sıcaklıklara ve önemli mekanik yüklere maruz bırakırken; arızanın başlangıç evresi esnasındaki yüksek sapma tepe akımları, reaktör üzerinde en yüksek mekanik zorlamaları oluşturur. Kısa devre deney akımı uygulamalarının sayısı ve uygulanan her bir akımın süresi belirlenirken, güç sistemi ile ilgili belirli işletme faktörlerinin göz önünde bulundurulması tavsiye edilir:

Mekanik kısa devre deneyi sırasında uygulanan mekanik tepe akımı uygulamalarının sayısı belirlenirken (örneğin; 1, 2 veya 3), müsaade edilen otomatik tekrar kapamanın sayısına dikkat edilmelidir,

Mekanik kısa devre deneyinde uygulanan her bir akımın süresi, dağıtım şirketinin kesinti durumunu yansıtmalıdır.

F.2 Kuru tip reaktörlerin kısa devre deneyinde düzenleme, bara bağlantısı ve muayene hakkında kılavuz

Reaktörler, birkaç düzenlemede kısa devre deneyine tabi tutulabilir. Bir ünite üzerinde bir fazlı kısa devre deneyi ya da üç fazlı sıralı, üç fazlı üçgen veya üç fazlı yığın düzenlemesi üzerinde üç fazlı bir kısa devre deneyi gerçekleştirilebilir. Üç fazlı reaktör düzenlemeleri, çıkış bağlantı uçları bir arada bağlanarak ve giriş bağlantı uçlarına üç fazlı kısa devre akımları uygulanarak deneyden geçirilir. Reaktörün/reaktörlerin, bileşenleri ve düzenlemeleri işletme şartlarına mümkün olduğu kadar yakın olan bir deney düzeneğinde deneyden geçirilmesi tercih edilir. Reaktörün manyetik alanı ve akım beslemeleri (bara, kablo vb.) tarafından üretilen birbirini etkileyen kuvvetler tasarımın önemli bir yönüdür. Deneyde kullanılan düzenleme veya bileşenlerdeki herhangi bir sapma tam olarak değerlendirilmelidir. Reaktörün işletme kurulumundaki gibi deneyden geçirilmesinin mümkün olmadığı durumda, reaktörün manyetik alanı ve besleme devresi akımı tarafından oluşturulan, birbirini etkileyen kuvvetlerin etkileri en aza indirilmelidir. Baranın kötü bir şekilde tutturulması, reaktörün deney bölmesinin zeminine uygun olmayan biçimde bağlanması vb. durumların bir sonucu olarak, deneyden geçirilen reaktöre iletilen kuvvetler, tesis edilen alanın şartlarını temsil etmez. Dolayısıyla, gerçekçi sonuçları temin etmek için deney kurulumunun doğru olması önemlidir. Deney kurulumu notları:

Tüm taban destekleri cıvata ile zemine tutturulmalıdır.

Tüm cıvatalar doğru döndürme momenti değerinde sıkıştırılmalıdır.

Reaktöre giren/çıkan bara bağlantısı, esnek bir bağlayıcı veya en büyük uzunluğu 0,2 m olan bir hat vasıtasıyla yapılmalıdır.

Esnek bağlayıcı veya hat seviyesinde, giren/çıkan bara rijit olarak desteklenmelidir.

Nihai deney kurulumu tam olarak değerlendirilmeli ve imalatçı, alıcı ve deney kuruluşu veya eşdeğeri tarafından kurulum üzerinde anlaşmaya varılmalıdır.

Sargıyı içine alan mahfaza, kısa devre deneylerinden önce ve sonra yüzey çatlakları konusunda dikkatlice muayene edilmelidir. Sargı sıkıştırma sistemi ara yüzü ve benzerlerinde olduğu gibi, süreksizliklerdeki kaplama çatlakları genellikle mekanik bir sorunun işaretleri değildir ve tipik olarak çoğunlukla boyalar ile diğer kaplama malzemelerinin esnek olmayan yapısından kaynaklanır.



89

Ek G (Bilgi için)

Dirençler – Karakteristikler, teknik özellikler ve deneyler

G.1 Genel Bu Ek, Madde 11’de açıklanan ark söndürme reaktörlerinin ikincil sargılarına bağlanan bir fazlı dirençlerin teknik özellikleri için bir kılavuz olarak amaçlanmıştır. Not 1 – Bu ek, dağıtım şebekelerine tek başına bağlanan dirençler için de bir kılavuz olarak kullanılabilir. Genellikle dirençler bir sistem toprak arızası sırasında kısa süreli çalışma için tasarımlanır. Dirençler, toprak arızası koruma düzeninin çalışma güvenilirliğini iyileştirmek amacıyla toprak arıza akımının rezistif bileşenini arttırmak için öngörülür. Direncin, normal olarak ark söndürme reaktöründen önemli ölçüde daha kısa olan bir süreyle akım taşıması gerekecektir. Akım süresi veya çalışma çevrimi, toprak arızası koruma sisteminin çalışmasıyla kontrol edilir. Direncin tasarımı tipik olarak akım süresi veya çalışma çevrimi ile birlikte direnç değeri ve akımın büyüklüğüne göre belirlenir. Not 2 – Dirençler, faz-toprak arızası sırasında şebekenin zaman sabitini azaltmak için de kullanılabilir.

G.2 Karakteristikler Dirençlerin ana karakteristikleri şunlardır:

Ortam sıcaklığındaki beyan direnci Rr,

Beyan akımı Ir veya beyan gerilimi Ur,

Beyan akım veya gerilim süresi Tr ya da ilgili çalışma çevrimi,

Beyan yalıtım seviyesi. Dirençler, bina içinde veya dışında tesise yönelik, her ikisi de tabii soğutmalı olmak üzere hava yalıtımlı veya sıvıya daldırılmış şekilde olabilir. Hava yalıtımlı dirençler koruyucu bir mahfazayla sağlanır, sıvıya daldırılmış dirençler ise ya ark söndürme reaktörünün tankına ya da ayrı bir tankın içine yerleştirilir. Hava yalıtımlı dirençlerdeki aktif elemanlarda izin verilebilir en büyük sıcaklık artışı, bunların yapılışında kullanılan malzemeye bağlı olacaktır. En büyük sıcaklık artışı tipik olarak birkaç yüz Kelvin’dir. Bu nedenle yalıtım, koruyucu mahfaza, geçit izolatörleri, bağlantı uçları ve yardımcı elemanlarda kullanılan malzemeye dikkat edilmelidir. Yüksek sıcaklık sebebiyle tesisin güvenliğine de dikkat edilmelidir. Not 1 – Ana malzeme olarak paslanmaz çeliğin kullanıldığı bileşen için izin verilebilir en yüksek sıcaklık artışı

600 K civarındadır. Sıcaklık artışından kaynaklanan direnç değişiminin hesaba katılması da tavsiye edilir. Not 2 – Örnek olarak, paslanmaz çeliğin sıcaklık katsayısı yaklaşık 0,001 K

-1dir. 600 K’lık sıcaklık artışı

dikkate alındığında direnç, 1,6 Rr değerine ulaşabilir.

Sıvıya daldırılmış dirençlerde, Madde 11.5’te ark söndürme reaktörleri için verilen sıcaklık artışı sınır değerleri uygulanabilir.

G.3 Direncin teknik özellikleri Aşağıdaki parametrelerin alıcı tarafından belirtilmesi tavsiye edilir.

Beyan direnci,

Gerekli ise, beyan akım veya gerilim süresi boyunca yapılan uygulamadan sonra ortaya çıkan en büyük direnç artışı,



90

Direncin ısıyla değişmesi sebebiyle gerilim veya akımın sabit olup olmamasına ve uygulamaya bağlı olarak beyan akım veya beyan gerilim,

Beyan akım veya gerilim süresi ve ilgili çalışma çevrimi (akım veya gerilim uygulamasının en büyük süresi, ardışık uygulamaların sayısı ve ardışık uygulamalar arasındaki en küçük zaman aralığı),

Gerekli ise, direnç uçlarındaki en büyük sürekli gerilim veya direnç üzerinden akacak en büyük sürekli akım,

Direncin bağlantı uçları ile toprak arasındaki yalıtım seviyesi (genellikle ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi olarak belirtilir),

Tesis tipi (bina içi/bina dışı),

Hava yalıtımlı dirençler için IP Kodu (IP Kodu – IEC 60529’da açıklanan mahfazalarla sağlanan koruma derecesi),

Yalıtım tipi (hava yalıtımlı, sıvıya daldırılmış),

Aktif direnç elemanları için izin verilebilir en büyük sıcaklık artışı. Alıcı tarafından belirtilmemişse, imalatçının bu değeri beyan etmesi tavsiye edilir.

G.4 Deneyler Aşağıdaki deneyler önerilir: a) Rutin deneyler:

Ortam sıcaklığındaki direncin ölçülmesi,

Ayrı kaynak ile a.a. dayanım gerilimi deneyi (direnç ile mahfaza veya tank arasındaki yalıtımın doğrulanması).

b) Tip deneyleri:

Sıcaklık artışı deneyi (sıcaklık artışının ve gerekli ise direnç artışının doğrulanması). Direncin sıcaklık artışının, beyan akımın veya beyan gerilimin beyan akım veya gerilim süresi kadar uygulanmasının ardından doğrulanması tavsiye edilir. Gerilim veya akım (hangisi belirtilmişse), deney boyunca yaklaşık olarak sabit tutulmalıdır. Başka şekilde anlaşmaya varılmadıkça en sıcak elemanın sıcaklığı ölçülmelidir. Deneyi müteakip yalıtkan bileşenler ile diğer bileşenlerin hasara uğramadığı doğrulanmalıdır. Direncin deney boyunca ölçülmesi tavsiye edilir.

c) Özel deneyler:

Yıldırım darbe deneyi (Um > 1 kV olan sistemlere doğrudan bağlanan dirençler için),

Mahfazanın IP kodunun doğrulanması.

G.5 İşaret plakası Aşağıdaki bilgilerin işaret plakası üzerinde bulunması tavsiye edilir:

Bina içi/bina dışı uygulama,



İmal yılı,

Ortam sıcaklığındaki beyan direnci,

Beyan akım veya beyan gerilim,

Uygulanabilirse, beyan akım veya gerilim süresi ve ilgili çalışma çevrimi,

Uygulanabilirse, en büyük sürekli gerilim veya akım,

IP Kodu (hava yalıtımlı dirençler için),

Direnç elemanlarının izin verilebilir en büyük sıcaklık artışı (hava yalıtımlı dirençler için),

Toplam kütle.

G.6 Tolerans 20 °C’taki beyan direncin toleransı ± %10 içinde olmalıdır. İmalatçı ile alıcı arasında, daha düşük tolerans değerleri üzerinde anlaşmaya varılabilir.



91

Kaynaklar IEC 60143, Series capacitors for power systems Not – IEC 60143 serisi (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEC 60168:2001, Tests on indoor and outdoor post insulators of ceramic material or glass for systems with nominal voltages greater than 1 000 V Not – IEC 60168:1994 (değiştirilmemiş) + A1:1997 (değiştirilmemiş) + A2:2000 (değiştirilmemiş) olarak

harmonize edilmiştir. IEC 60273:1990, Characteristic of indoor and outdoor post insulators for systems with nominal voltages greater than 1 000 V Not – HD 578 S1:1992 (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEC 60353, Line traps for a.c. power systems IEC 60529, Degrees of protection provided by enclosures (IP Code) Not – EN 60529:1991 (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEC 60871-1:2005, Shunt capacitors for a.c. power systems having a rated voltage above 1000V – Part 1: General Not – EN 60871-1:2005 (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEC 61378-1:1997, Converter transformers – Part 1: Transformers for industrial applications Not – EN 61378-1:1998 (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEC 61378-2:2001, Converter transformers – Part 2: Transformers for HVDC applications Not – EN 61378-2:2001 (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEC 62271-110, High-voltage switchgear and controlgear – Part 110: Inductive load switching Not – EN 62271-110:2005 (değiştirilmemiş) olarak harmonize edilmiştir. IEEE C57.21-1990, IEEE standard requirements, terminology, and test code for shunt reactors rated over 500 kVA IEEE 1277-2000, IEEE trial-use standard general requirements and test code for dry-type and oil-immersed smoothing reactors for DC power transmission E.W. Kimbark, Suppression of Ground Fault Arcs on Single-Pole-switched EHV Lines by Shunt Reactors, IEEE Transmission and Distribution, March 1964. Controlled switching of HVAC circuit-breakers. Guide for application lines – reactors – capacitors – transformers. 2nd Part. ELEKTRA No. 185, 1999 Interruption of small inductive currents. Chapter 6: Switching of reactor-loaded transformers. ELEKTRA No. 138, 1991



92

Ek ZA

Bu standardda atıf yapılan uluslararası standardlar ile bu standardların karşılığı olan Avrupa standardları

Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste hâlinde verilmiştir. Tarih belirtilen atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standard ve/veya dokümanın tarihinin belirtilmemesi hâlinde ilgili standardın en son baskısı kullanılır. Uluslararası bir standardda, CENELEC tarafından (mod) ile gösterilen ortak değişiklikler yapıldığında, ilgili EN/HD uygulanır. IEC, ISO No Tarih Standardın Adı EN/HD Tarih

IEC 60060-1 + corr. March

1989 1990

High-voltage test techniques – Part 1: General definitions and test requirements

HD 588.1 S1

1991

IEC 60076-1 (mod) A1

1993 1999

Power transformers – Part 1: General

EN 60076-1 A1 + A11 + A12

1997 2000 1997 2002

IEC 60076-2 (mod) 1993

Power transformers – Part 2: Temperature rise

EN 60076-2 1997

IEC 60076-3 + corr. December

2000 2000

Power transformers – Part 3: Insulation levels, dielectric tests and external clearances in air

EN 60076-3

2001

IEC 60076-4 2002

Power transformers – Part 4: Guide to the lightning impulse and switching impulse testing – Power transformers and reactors

EN 60076-4 2002

IEC 60076-5 2006

Power transformers – Part 5: Ability to withstand short circuit

EN 60076-5 2006

IEC 60076-7 2005

Power transformers – Part 7: Loading guide for oil-immersed power transformers

– –

IEC 60076-8 1997

Power transformers – Part 8: Application guide

– –

IEC 60076-10 2001 Power transformers – Part 10: Determination of sound levels

EN 60076-10 2001

IEC 60076-11 2004 Power transformers – Part 11: Dry-type transformers

EN 60076-11 2004

IEC 60137 – 1)

Insulated bushings for alternating voltages above 1 000 V

EN 60137 2003 2)

IEC 60270 – 1)

High-voltage test techniques – Partial discharge measurements

EN 60270 2001 2)

1)

Tarihsiz atıf. 2)

Bu standardın yayımlandığı tarihte yürürlükte olan baskı.



93

IEC, ISO No Tarih Standardın Adı EN/HD Tarih

IEC 60721-2-6 – 1)

Classification of environmental conditions – Part 2: Environmental conditions appearing in nature – Earthquake vibration and shock

HD 478.2.6 S1 1993 2)

IEC/TR 60815 – 1)

Guide for the selection of insulators in respect of polluted conditions

– –

IEC 60905 1987 Loading guide for dry-type power transformers

– –

IEC/TR3 60943 1998 Guidance concerning the permissible temperature rise for parts of electrical equipment, in particular for terminals

– –


TSE - tektransformator.com · ICS 29.180 TÜRK STANDARDI TS EN 60076-6/ubat 2012 Ön söz Bu standard, CENELEC tarafından kabul edilen EN 60076-6 (2008) standardı esas alınarak

Documents