TÜRKLERİNDİNİProf.Dr.FuatBozkurtBirinciBasım1995İÇİNDEKİLERGİRİŞ1.KURTATA2.KUTSALATA3.GÖKTANRI4.SAMANLIKa.DoğaHerZamanHaklıb.YerSuc.Dağç.AğaçOrmand.Su,Pınar,Irmak,Göl,Kayae.Ateş,Ocakf.Ruhlarg.Şamanh.Giysiı.Davuli.DinselTören.j.Yuğ5.BUDİZM6.MANİHAİZM7.ATEŞOĞULLARI8.NESTROYAN
9.YECÜCMECÜCLER10.HİÇBİRPEYGAMBERKENDİİLİNDEETKİNOLAMAZKutsalSözler11.YÜZYÜZEa.ŞuBilinmeyenTürkelib.BuharaÖnlerindec.ZahmetlerBabasıd.ArapIrkçılığınınÇöküşüe.DönümNoktasıf.ArapçanmKonumug.DervişUçmaz,MüritleriUçururh.EkberŞah
GİRİŞDin,hemenhertoplumdaolduğugibi,Türktoplumundadakültürün
önemlibiröğesidurumundadır.Bireyinkişiliğinibulmasındaetkinroloynamıştır.OsmanlıDevleti’ninkuruluşundanbirsüresonraİslamlıkdevlet
desteğiileyerleşir.İslam’ınkurallarıişlenmeyebaşlar.600yılgibibirsüreçiçindeİslamtümAnadoluinsanınadamgasınıvurur.Onunulusalbilinciniyoketmepahasınapotasındaeritir.1908yılındaMeşrutiyetyönetimiileTürklükbilinciyaratmaçabalarıbaşlar.BuçabaCumhuriyetdönemindedeyoğunbiçimdesürer.Nedir,sözkonusuçababiryandancumhuriyetaydınındadeğerboşluğuyaratırken,biryandandaAnadoluinsanınıyenidüzenekarşıdirenmeyeiter.Altmışyılıaşkınsüredirvarlığınıkoruyanbubocalamayıİslam’ınyapısınıveTürktoplumunaetkilerinianlamadantanımlamak
olasıdeğildir.İslamlıkkökendedinolmasınakarşın,kurucusuMuhammetonu
dahaçokbir“ulus”biçimindetanımlamaeğilimindedir.Böyleceİslammümmetçiyapısı,İslamhalklarıarasındaderinizbırakır.Ümmetçiyapı,tümMüslümanlarıbirbirinebağlayan,onlarıcemaatbiçiminesokanöğedir.HerMüslümandasilikbileolsabircemaatvarlığıveyüksek
değerlerbilincibulunur,ilericiyadacahilolsun,birMüslümanıöbürMüslümanabağlayanbirbağbulunur.Dinkaygısındanuzakmarksistetkialtındakiişçilerdebilebudinseltopluluk(cemaat)duygususezilir.Nedeni,ümmetyapısınınİslamdakarmaşıkbiryapıdaoluşundadır.İslamdumanıtütenbirtoplumdadoğankişibuümmetruhundankolaykolaysıyrılamaz.Öteyandan,İslammideolojikyapısı,kişininTanrıyatümüyleteslim
olmasıbiçimindedir.İnsanınTanrı‘yateslimolmasınınyoluşeriatateslimdengeçer.Oluşanbirtoplumunbaşındabiryöneticideğil,doğrudanAllah’ın
kendisivardır.İslamıkabuledenbiri“Senbizimhükümdarımız”dediğindeMuhammet,ona“HükümdarAllah’tırbendeğil”biçimindekarşılıkvermiştir.1Böylece,birİslamtoplumundayönetimdoğrudanTanrı‘nın
yönetimidir.HalkınüzerinegözlerinidikenTanrı‘nınegemenliğidir.Tanrıortak
yararadınaçalışanüstgücünadıdır.Kamuhazinesi,Tanrı‘nmhazinesi,orduTanrınınordusu,kamugörevlileriTanrı‘nmgörevlileridir.İslammbuözelliğiOsmanlıDevletidönemindeenderinbiçimde
yerleşir.Padişahdevletinyöneticisiolduğuncadinindeyöneticisidir.Tanrı‘nm
yeryüzündekigölgesidir.Tanrıbuyruklarınınuygulayıcısıdır.BuyüzdenonakarşıgelenTanrı‘yakarşıgelmişsayılır.Ülkedeyaşayanhiçkimsenincanvemalgüvenliğibulunmaz.Öteyandan,Kur’angünlükgereksinimlerielealır.Bunları
düzenlemeyeçalışır,inancagöre,Kur’anson,gelişmişeksiksizkitaptır.Muhammettümdavranışlarıilekusursuzinsandır.Buikitemelilkesonsuzadekgeçerlidir.Buikiilkeninyanlışlığınıdüşünmek,tartışmakolasıdeğildir.Bu
yüzdenkişininbütünyaşamıboyudavranışlarınıbuikiilkeyegöredüzenlemesigerekir.İslammçokçeşitliterbiyeyönlendiricibirişlevivardır.Çocuklar
İslammkalıplarıiçindeterbiyeedilecek,yönlendirileceklerdir.Bunoktadaİslam’ınbaşkabirözelliğisözkonusudur:İslamtopluluklardabiçimvekalıplaregemendir,İslam’ıntoplulukdüzeni,Batı‘nmtoplumdüzenindenkesinçizgilerleayrılır.Batıtoplumlarındadeğerlervardır,
İslam’daneyapılmasıgerektiğinekişivicdanıylakararveremez,toplumkalıplarınagöre
yapar.Neyinhayır,neyinşerolduğunudinbelirlemiştir.Kişiselseçenekler
yokdenecekölçüdeazdır.Neki,Türktoplumununkendineözgübirhiyerarşikdüzenilkesi
vardır.BuTürkhalkınınbirözelliğidir.Tarihselakışiçindeböylebirözellikgeliştirilmiştir.Çağlarboyuncaiçindeyaşadığıyaylaveorduyaşamı,Türk’tetoplumsalbirkumandavedisiplindüzeniniherşeyinüzerineçıkarmıştır.Butoplumsalvicdanınıtemsiledecekotoritebirhakanmıolur,birşefmiolur,bircamihocasımıolur,yoksabirkurultaymıolur,önemlideğildir.İradesinitoplumaegemenkılacakbirmakambulunmasıyeter.Ozamanoradangelecekyasalar,kurallartümyaşamdüzeninibiledeğiştirsebunlar,halkınruhunabirsugibikolaycaakar.2BunedenleTürkler,birtoplulukbiçiminikorudukları,aşamalı
(hiyerarşik)düzenlerinikoruduklarısürecedışakarşıdayanıklıolabilmektedirler.Ancakaşamalıdüzenleribozulduğunda,öbüruluslardandağınıkolmaktavedahakolaybozulabilmekteler.Kore’detutsakdüşenTürkaskerleriaşamalıdüzenlerinikoruduklarıvetopluolduklarısürecetutsaklıkyaşamını
öbüruluslardandahakolaysürdürmüşlerdir.Ancakaşamalıdüzenbozuluncaöbüruluslardandahadağınıkolurlarvekolaycabeyinyıkanmasınasokulabilirler.Camisözkonusuotoriteboşluğunudoldurur.İslamtoplumlarındabireyinkişiliğininoluşmasüreci,Batı‘dakine
göreçokdahauzundur.AzdeğişmişİslamtoplumlarıgibikaypakbirortamdabüyüyençocukbüyümebunalımlarınıBatılıçocuğunçözdüğübiçimdeçözemez.Çocuğunulusalkişilikkazanmasınaİslamengelolur.Sonuçtaiseçocukulusalkimliktençokdinselkimlikkazanır.RomancıKemalTahirBatıileDoğutoplumlarıarasındakibukimlik
bulmaolayınışöyleaçıklar:“Batıdaailedölyatağıgibibirşey!..Hayvanlar,nasılyavrularını,
yürüyüpkendibaşlarınayaşayacakhâlegelinceyedekbakıyorlar,sonradaonlarıyuvadanuzaklaştırıyorlarsa,Batıadamıdaçocuğunabellibiryaşa
kadarbakıyor.Kişiliğininoluşmasındabununelbettepayıvardır.Amamerhametsizinsanyetişmesindedeelbetetkisivardır.Doğudakiailebireylerdenoluşuyor,amabireylerdenfarklıbirkaraktere,birayrıbütünlüğesahipoluyor.Bireylerdenbirininbaşınagelen,bütünaileyiilgilendirir.Batıdasınıflarınyaptığıişi,doğudaaile,üstüneyüklenirgibidir.”3KemalTahirOsmanlıaileçekirdeğiningüçlüolduğunadeğinir.Ona
göreetkilibireğitimivardır.Babaerkilailesistemiiçindedir.Otoriteçokbağlayıcıdır.Erikson,insanyaşamınıartardagelenveçözülmesigereken
bunalımlarolaraktanımlar.Bunalımlarınolumlubirbiçimdeçözümü,kişininkendisiveçevresiilebarışıkolaraktoplumakatılmasınısağlar.Erikson’agöreinsanyaşamındasekizbüyükbunalımvardır.Bunalımlarınbirbölümüküçükyaşlardaortayaçıkar.Kimileriiseergenlikçağındayadadahasonrabelirir.Bunlargerekliyaşlardaçözümlenmezlerse,yaşamınsonraki
evrelerindedahazorçözülürler.Erikson’ungösterdiğibunalımlarveİslam’ıngetirdiğiçözümlerşunlardır:Birincisorun,çocuğundoğumdanbaşlayarakyaşamıgüvenle
karşılamasıdır.Şefkat,güven,düzençocuğugüvenledünyayabakandurumuna
getirir.Anababanmyalnızyasakveödüllendirmeileçocuğayönvermeile
yetinmemesigerekir.Çocukiçinanlamlıbirçalışmaiçindeolduklarınıdasezdirmelidirler.BusorununçözümündeBatıtoplumuileDoğutoplumuarasında
önemliayrımbulunmaz.Doğutoplumlarındaerkekçocuğadahaçokönemverilmesibirayrılıkolarakgösterilebilir.Çocuğunutançvekuşkuduygularınıaşmasıikincisorundur.Çevre
ileilişkikurançocukkimidavranışlarınınutanılacakşeylerolduğunualgılarsadışdünyailealışverişinikeser.Dışdünyayıkuşkuduyulmasıgereken
birortamolarakgörür.Bubunalımınçözümündeİslam“Kalıplaryadaölçüler”(normlar)
toplumudur.Kalıplarkişideutancıçoközelbirbiçimdeortayaçıkarır.
İslamtoplumlarındautançkişininkendiyaptıklarındanutanmasıdeğildir.Toplumunbeğenmediğibirişiyaptığıiçintoplumungazabına
uğrayacağıkorkusudur.İslam’datakiyyekavramıvardır.Takiyye,Tanrıdankorkupdinin
yasakladığıişlerdensakınmakdemektir.Çocuğungirişkenliğiningelişmesiüçüncüsorundur.Vücudunu
kullanmasınıöğrenençocukbunundeneyleriniyapar.Kırıpdöker,cinseldeneyleregirişir.Buevrededeneylerinönükesilirseçocuktakigirişkenliğinyerinisuçlulukduygusualır.Girişkenliğingelişimineİslam’ınönemlibirkatkısıbulunmaz.Çocuğunçevresindekiuygarlığıteknikyöndenalgılamayabaşlaması
vebunlarıkendinemaletmeyeçalışmasıdördüncüsorundur.İslamdateknolojidinlebirlikteyürütülür.Teknolojiçocuğunkarşısınadinselbiretkiolarakçıkar.Ancak.İslamkişiyeençokdinkonusundaetkieder.İslam’daeğitiminamacıİslam’ıneniyidinolduğunudoğrulamaktır.ÇocuğuiyibirMüslümanolarakyetiştirmektir.Eğitiminbirdeöğretiselyapısıvardır.Bunagöreeğitimotoriteyipekiştirir,İslam’ınotoriteyedayananyönünügüçlendirir.Busorunlarınçözümüilekişiergenlikçağmagelir.Çözümügerekenbeşincisorunkimlikkişiliksorunudur.Bireyin
kişiliğinibulmasıçokönemlibirolaydır.Büyüklerindünyasınakatılacakolançocuk,nasılbirkişiliklekatılacağınısaptayacaktır.Biriş,birmeslekseçecek,toplumkatlarıarasındayerinialacaktır.Buevreerkekyadakadınlığıntoplumanasılbirkişiliklesunulacağınınçözümevresidir.Teksözcükilebireykişiliğininneolduğukonusundakararverecektir.Busorununçözümüsanılandandahazordur.Tehlikelerdenbiri,
birkaçkişilikarasındakalanbirisinin,bunlardanhangisiningerçekkişiliği
olduğunakararveremezdurumagelmesidir.Kişiliksorunuçözümününzorolduğubuevredegençlergenellikletoplueylemleriçerisindeerimeyiyeğlerler.Çokdüşünmeyigerektirmeyenöğretivedüşüngü(ideoloji)leresarılırlar.Kişilikbunalımınıİslam,geneliklebirimantazelemebiçiminde
çözmeamacındadır.Genççevresindekilerebenzer.Onlargibiinançlı,
onlargibizamangeçireniyibirMüslümanolacaktır.Toplumlabütünleşmekiçinöncedenkendisineöğretilenİslaminançlarınıkabuledecektir.Ancakkişibuevredekimiarayışlaragirerseönemlibirkişiliksorunudoğarvebunalımadüşer.Bunalımdankurtuluşunyolunuyineİslam’daarar.Kimiaşırıuçlarakayar.Nurculuk,Nakşibendilik,Süleymancılıkgibitarikatlardakişilikbulmayaçalışır.Kişininçevresiilenasılilişkikuracağıaltıncıbunalımdır.Buoluşum
birbenliğin(ego)başkasıylailişkiyegirmesidir.Kişibusorunubaşarıileçözemezsekişideyalnızlıkbaşlar.Kişi,başkalarınıyalnızlığınıbozanvegüvenliğinitehlikeyesokandüşmanlarsayar.Başkalarıileilişkikurmadaİslammümmetçiyapısıönemlibiröğedir.
Türk-İslamgeleneklerindekikonukseverlik,eşdostlaiyigeçinme,bayramlardabaşkalarınınyaptıklarıkötülükleribağışlama,sertilişkilerkurmamayaçalışmagibiilkelerDoğutoplumununideolojikyönünüoluşturur.Kişinintoplumiçersindeyapıtvermesiveyaratıcıolmasıbunalımı
yedincisorundur.Yaratıcılıkkonusundaİslamgelenekseldir,İslamtoplumlarında
kentlerdegerçekanlamdakapitalistyapıyageçilmemiştir.Üretimsınırlıbiristeğebağlıkalmıştır.İnsanmeslekyaşamındagenişliğinedeğil,derinliğine
emekvermiştir.Birinsanınyaratıcılığıçalıştığıkurumunüretiminiartırmamıştır.Birkitapkapağınabirkişininyirmiyılemekvermesiövünçkaynağıolmuştur.İslam’dayaratıcıolmanınbaşkabiryoluisegaza’dır.İslam
dünyasınınsınırlarınıgeliştirmek,talanlazenginlikleriartırmakyaratıcıolarakişlevgörmüştür.Tanrıyolundagitmekişiyevicdansalrahatlığıverirken,dünyalıkdasağlamıştır.“Gazilik”kutsalbiraşamaolarakalgılanmıştır.Birbenliğeermişkimsenindışdünyailealışverişinidüzenleyecek
ruhdüzeninekavuşmasısekizincibunalımdır.İslam’dabusorunkuralarlaçözülür.AlahveMuhammet’inyoluna
girmişbirinançlınınneyapacağıtümüylebelidir.Muhammet’inbuyurduğu
biçimdedavrananbirkimseiçindışdünyaileilişkidedüşünülecekbirsorunbulunmaz.TümdavranışlarındaMuhammet’insünnetleriniörnekalmasıyeterlidir.4Türklerarasındabuöbeklerkimizamançatışır,kimizamanbirbiriile
yarışırdurumdadır.Özellikleilkdörtöbekbirbirininkitlesinikapmakiçinsüreklibiryarışiçindedir.Günümüzdedindeyincehemenİslamaklagelir.Ancak,bugünİslam
inancıolarakbilinenpekçokinanççokeskilereiner.Toplumsalyapımıza
yönverenbuöğeleribelirlemeden,_buyapıyıtanımakolanaksızdır.KURTATATürkaileyaşamındaTürklerkurt’uatatanırlar.Kurtuatasayma
Türklerdebirtakımsöylencelerleaçıklanır.Tümtoplumlardainançlarsöylencelerlesüslüdür.Bozkurtsöylencesi,eskiÇinkaynaklarındaikibiçimdesaptanır.GöktürkdestanlarıbütünTürklerindüşmanlarcayokedildiğibir
baskınkıyımıilebaşlar.Türksoyunububüyükkıyımdan,annesibezkurtolanbirkurtkurtarır.Annesikurtolduğuiçinöldürülemeyenbugenç,tekbaşınasağkalır.Yaz-KışTanrılarınınkızlarıileevlenir.İlkoğluna“Türk”adını
verir.Türk’ünonçocuğundanbirininadı“Asena”,yaniBozkurt’tur.Buad
Asena’yaeskianalarınınadınıyaşatmasıiçinverilmiştir.Türklerbuevlenmelerinçocuklarıolarakçoğalırlar.Başkabirsöylencede,anakurt,öncebirkurtarıcı,sonraanaolarak
anlatılır.SağkalanTürk’übudişikurtkorur,besler.YeniTürkkuşakları,dişi
kurtile,eleriayaklarıkesilmiştekTürkçocuğununevlenmesindentürer.BuevlenmedendoğançocuklardanbiriAsena’dır.Asenaatalarınıunutmaz.Herkesindeatalarınıbilmesiniister.Çadırınönünebirdirekdiktirir.
Üzerinealtındanbirkurtkafasıkoyar.BukurtbaşıTürk’ünilkbayrağıolur.Türkler,Ergenekon’dançıktıklarızaman,hanlarınınadıBörteÇene,yaniBozkurt’tur.UygurTüreyişdestanındaise,Tanrıbirerkekkurtbiçimindeyere
iner.UygurlarınatasısayılanKaochoboylarınınkökenihakkındaÇin
kaynaklarışubilgiyiverir:“Birhakanınolağanüstüikikızıvardır.Hakan,kızlarınıinsanlarla
evlendirmeyekıyamaz.OnlarıGök(Tanrı)‘yasunmayakararverir.Buamaçlaülkesininkuzeyindeıssızbiryerdeyüksekbirtepecikyaptırır.Kızlarıtepeninüzerinekor.OnlarıkabuletmesiiçinTanrı‘yayakarır.Aradan
üçyılgeçer.Kızlarınannesi“onlarıartıkgerigetirelim”der.Hakangetirmez.Biryıldahageçer.Yaşlıbirkurtgelir.Gecegündüztepeyibekleyipulur.Tepeciğinaltındakendineinyapar.Ordar.Kurtbirtürlügitmez.Küçükkızablalarınaşöyleder:—BabamızbiziGök(Tanrı)ileevlenmekiçinburayabıraktı.Şimdi
kurtgeldi.BelkibuTanrı‘nmyoladığıkutsalbirhayvandır.Benaşağıiniponagideceğim,onuneşiolacağım.Büyükkızkarşıçıkar:—Bupisbirhayvandır.Anamız,babamız,buevlenmeyionaylamaz.Küçükkızablasınıdinlemez.Aşağıyainer,kurtlaevlenir.Çocukları
doğar.Babakurttandoğanbuçocuklar,Kao-choadlıTürkboylarınınataları
olurlar.Budestanlarınözüaynıdır.Buözegöre,yokolmaileyüzyüze
gelen,GöktürksoyununyenidendirilipçoğalmasınıbirBozkurt,anakurtsağlar.BöyleceTürklerbiranlamdakurduatasayarlar,onasaygıduyarlar.BöylebirinançeskiTürklerdetotemciliğinvarlığısavınıgetirir.BirHunprensininbiraltınyontusubulunmuştur.Söylenceyegöre,
AsyaHunlarmınhanıMaotun’unsoyuejderedayanır.Büyükolasılıkla,ejderçokeskidönemlerdetapmçolmalıdır.AyrıcaReşidüddin,14.yüzyılınilkçeyreğindeCâmi’utTevarihadlıyapıtında24Oğuzboyunusıralarkenherdörtboyiçinbirongonkuşugösterir.Böyleceşahin,kartal,tavşancıl,sungur,üçkuş,çakırkuşlarıOğuzlarıntotemleridir.Birçokbilgin,totemizm’ininsanlığınilkdinisayar.Totemizm
inancındagenelliklebirtopluluk,birbitkitürüneyadabirnesneye
mistik,akrabalıkduygularıilebağlıdır.Bubağlanışınbelligörev,yasakvetörenlerivardır.Totemizminbaşlıcaşuözelliklerivardır:“Aynıtotemdenolankişileraynıatadangeldiğineinanırlar.Bireyler
toteminadını,işaretinitaşırlar.Aynıtotemçevresindetoplanankişilerinbirbirleriyleevlenmeleriyasaktır.Totemdenolankişileriçintotemolanhayvanyadabitkiyiyemekyasaktır.Totemin,inanantopluluğunüyelerineyardımcıolduğuna,onlarıçeşitlitehlikelerdenkoruduğunainanılır.5“Genelliklehayvanlartotemsayılmışlardır.Kimizamansözkonusu
hayvanyerine,onunbirparçası(kuyruğu,dili,pençesi,tüyüvb.)totemyerinegeçer.Hayvantotemleri,ençokavcılıklageçinenilkeltoplumlardagörülür.6Türklerdetoteminancınauygunkimiinançvedavranışlarizlenir.19.yüzyılsonlarındaOrtaAsyaTürkleriarasındatotemcilikteki
“şuringa’yıandıranputfetişlervardır.AltayveYakutTürklerindeBabaveanayı
temsiledenputlarbulunur.Abdülkadirİnan,Türkırkındanşamanistlerde,tavşan,ayı,kartal,sincapgibiadlartaşıyanputlarbulunduğunubildirir.Ayrıcabüyükşamanlar,kahramanlar,iyivekötüruhlariçinyapılmışputlarvardır.TelevütTürklerinintotemiTilek’dir.Butoteminsanbiçimindedir.
ŞamandualarındaTilek’eçağrılır.Ayı,şamanistlerinençoksaydıklarıputlardanbiridir.ŞorTürklerininavcıları,Şangırdenenputukutsalsayarlar.Buputdainsanbiçimindedir.Üzerineavhayvanlarınınderilerindenparçalarasılır.Kendinimenmunedenavcılarabolbolavverir.Darılırsaormanları
yakar.Avcılarıhastaeder.Kuşbiçimindegörüntülenenruhlardahaçok
Yakutlarakomşu,Dolaganlardabulunuyor.YakutlardaençoksayılankuşKartal.Yakutlaragöre,ilkyazilegüzkartalınruhgücünebağlı.Kartalın
kanatlarınıbirkezçırpmasıilebuzlareriyor,ikiçırpmasıileilkyazgeliyor.
Anlaşıldığınagöre,Yakutlardabukuşeskidönemlerdegüneşve
Göktanrınmsembolüdür.KartalgeleneğisondönemleredeğinBaşkurtTürklerindede
yaşamıştır.Kartalileağaçtapmcıarasındailişkilervardır.Başkurtlareski
dönemlerdetanımadıkbiriilekarşılaştıklarındakuşununveağacınınneolduğunusorarlar.İbnFazlanBaşkurtların12Tanrılarıbulunduğunubildirir.7Kış,yaz,
yel,ağaç,insan,hayvan,su,gece,gündüz,ölüm,yaşam,yerinayrıTanrılarıvardır.GökteolanTanrıtümününbüyüğüdür.Ancakoöbürlerini
eşgüdümiçindeyönetir,içlerindenkimileriyılanataparlar.Balıklaratapanlardavardır.Kimileriiseturnakuşunataparlar.Turnakuşunatapanlarbirgündüşmanlarıileyaptıklarısavaştayenilirler.Busıradadüşmanlarınardındanturnalarbağrışmayabaşlar.Düşmanlarbundanürküpkaçarlar.Yengindurumdaikenyenikdurumadüşerler.BununüzerineBaşkurtlarturnayatapmayabaşlarlar.TurnayıTanrısaymaları,böylebirsöylenceyedayanır.Başkurtlar,ağaçtanbirnesneyaparlar.Onubiryereasarlar.
Yolculuğaçıkarkenyadadüşmanlakarşılaşırkenonuöpüpsecdeederler.AlevilerinkutsalkitabıBuyruk’tageçenbiröykü,UygurTüreyişdestanmdakisöylenceyianımsatır:GünlerdenbirgünİmamCaferHazretleriinananlarlaoturmuş
söyleşir,inananlardanbirinedöner:Yarınsanabirkişiyolluyorum.Kızınıonaver,buyurur.Buinananevinegeldiğinde,İmamCafer’insöylediklerinikarısına
anlatır.Akşamyatar.Sabahkalkıphazırlanır.Busıradaevindışkapısından
birsesgelir.Dışarıçıkıpbakınca,kapıdabirkurdundurduğunugörür.“İmamCafer’insöylediğikişibuolmalı”diyeiçindengeçirir.Hiçdüşünmeden,kızınıgetiripkurdunelineverir.Kurtkızıalıpgider.Birkaçgün.geçtiktensonrakarısı:Beadam,İmamCafer’insözüilekızıkurdaverdin.Kurtkızıalıpgitti.
Kaçgündürkızdanhaberuçargelmedi.Gitşukarşıkikoruluğuara.Kızı
kurtyemişse,kemiklerinidevşirgetir,biryeregömelim.Ondanumutkeselim,der.Bununüzerineadam,kalkıpkızınıaramayameşeliğedoğruyola
çıkar.Gider,gider,gider.Birsürü,kuşunuçtuğubiryerevarır.Birgüzelkız
ile,biryakışıklıdelikanlınınoturduğunugörür.Kendikızınıtanır.Kızıvedamadıileoturur.Korkularını,kuşkularınıanlatır.Sonradönüpevinegelir.Gördüklerinikarısınaanlatır.Karıkocamutluolupsevinirler.Böylecekurtlaevlenmevekurduninsanlaşmasıöğeleri,Buyruk’ta
daişlenir.EskiinançlardanAnadolu’yauzananköprüAleviliktenoktalanmış
olur.Neki,tümbunlarEskiTürklerindeTotemciolduğunakanıtsayılmaz.Totemcilikteyalnızcabirhayvanıatasaymak,onungörüntülerini
yapmakyetmez.Totemciailedeanayıesasalantoplumdüzeniegemendir.Akrabalıktotembağınadayanır.Mülkiyetortaklığıvardır.Devşirmeveavcılığadayananbirtür“asalak”ekonomibulunur.Hersopunbirtotemivardır.OysaTürktoplumyaşamı“baba”ağırlıklıdır.Kanakrabalığıvardır.
Bireyselmülkiyetönemlidir.Tarımvehayvancılığadayananbirekonomiegemendir.Yalnızca“kurt”atasayılır.Başkatotematalarbulunmaz.Kurt
söylencesitümtoplumdayaygındır.Budakurdakarşıkorkuilekarışıkduyulansaygıyadayanır.Çünkükurt,bozkırlarınkorkuluhayvanıdır.Özelliklehayvansürüleriiçinbüyüktehlikedurumundadır.Kurdunasıladıbilesöylenmez.Türkçedekurdungerçekadı“börü“dür.Kökendekurt,kurtçukların
adıdır.Sonuçtakurt,kutsalvesaygıdeğersayılmasınakarşın,kurda
tapılmamıştır.Birtopluluktabirhayvanasaygıduyulmasıotopluluğuntotemci
toplumsayılmasınıgerektirmez.NitekimZerdüştdinendeinekileköpekkutsaldır.
KimiHintdinlerindehayvanöldürmekyasaktır.EskiMısırdinindeApisöküzükutsaldır.Timsahvekartalatapılır.BaşkurtveOğuzlardaavcıkuşlarlailgiliinançlardatotemizleri
vardır.Ancakbu,büyükolasılıklakomşuhalklarınetkisiyleolmalıdır.
Sözgelimi,BaşkurtlariçinUralhalklarınınetkisidüşünülebilir.FinveMacaretkisisözkonusudur.OğuzlardakibuinançlariseMoğoletkisinedayanır.Moğollardatotemciliğinizleribulunur.Moğolailedüzenindeanabaskındır.Asalakekonomivardır.8KUTSALATASamanlıkiçindeerimişeskiTürkinançlarındanbirideataya
tapmçtır.Atayatapmçolayıdaevrenselinançlardandır.Atayatapmç,insanınölümünkaçınılmazlığınıbilentekyaratıkolmasındankaynaklanır.Nekibugerçeğibilmekyetmez.Kişi,bunudüşünmeyiherdönemdehemdedirençleyadsır.Ata,kendisinetapacaksoyuvarolduğusüreceyaşayacağına
inanıyor.Buyüzdenkabiletoplumlarındaçocuktanyoksunlukkorkunçbiryıkımdemektir.YunanmitolojisindeToprakanaGeaözçocuklarınıöldürüpyer.
Zeus’unoğluDianisos’uTitanlaryerler.ZeusdaonunyüreğiniyiyipyenibirDianisosyaratır.Bunlarinsankurbanınınizleriolarakdeğerlendirilir.9Tevrat’tanöğrendiğimizegöreİsrailoğullarmdadadurumböyledir.
Tevrat’taerkekleri,çocukbırakmadanölenkardeşlerinindulkarılarınıeşolarakalmayazorunlukılankesinbuyruklarvardır.Böylecedoğacakolanoğullarölenkardeşinsoyunuoluşturacak,onunsürekliliğinisağlamışolacaktır.10İnsankurbanıgeleneğiAraplardadavardır.Kenanillerinde(Kuzey
Arabistan)doğanındüzeniniyönetenTanrılarainsankurbanedilir.CahiliyedönemindeAraplarTanrınınöfkesiniyatıştırmakiçinendeğerliolanerkekçocuğunukurbanederler,insankurbanıgeleneğininizlerigökseldinlerdesaptanır.İsainsanlığıkurtarmakiçinkendinekıymayıgözealır.İsa,SonYemek’indeekmeğiözvücuduna,şarabıkanmabanar.Okaninsanlığınkurtuluşuuğrunadökülecektir,İslamlıktaKurbanbayramıgeleneğideaynıiçeriktedir.İbrahim’inoğluİsmail’ikurbanetmegirişimindenesinlenir.
Atayatapmçinancıölenkimigüçlükişilerikutsamailebaşlar.AtagiderekyarıTanrıdüzeyinegelir.EskiYunandaHeraslarböyledir.HintAvrupahalklarındaölününmezarınaeşyasıkonur.Büyükvesaygıdeğerölülerinakrabalarıöldürülüpyanmagömülür.BuinsankurbanıgeleneğiözelikleKeltlerdekorkunçtur.KuzeyAvrupahalklarındaFreyriçinkurbandaaynıürkütücülüktedir.BuhalklardaerkekdomuzolanFreyrbolluk
Tanrısıdır.Törenlerleonainsankurbanedilir.İnsankurbanıgeleneğiuzakdoğuhalklarındadasaptanır.Gerçekte,
insanlığıngeçmişinekoşutbuinançTürklerdedevardır.Atatapmanda,baba/ata,öldüktensonraruhlarıaracılığıile,ailebireylerinikorur.Buyüzdenonlarasaygıgerekir.Hunlarheryılmayısayıortalarındaatalarakurbanlarsunarlar.Tabgaçlaratalarakurbanlarkeserler.Türklerdeataanılarıkutsalsayılır.Mezarlarakarşıyapılansaygısızlıklaraağırcezalarverilir.Atamezarlarınasilah,değerlieşya,mücevherkonur.Kimileyinölenbaşbuğunaltıngümüşlebezenmişdonatımlıatı,kadınıbirliktegömülür.Öbürdünyadaikincibiryaşamınvarlığınainanılır.Buinançtaruhlar
bengüdür.Göktürkçede,“tin”sözcüğüruhanlamındadır.Sözcükaynızamanda“soluk”anlamındadır.Ölüm,soluğunkesilmesi,ruhun
bedendençıkıpuçmasıolarakdüşünülür.Böyleceöbürdünyadayaşamalarınınsağlandığıdüşünülür.EskiTürklerdeenbüyükkurbanattır.OrtaAsyaveAltay
kurganlarındabirçokatiskeletibulunur.Öbürhayvanlardanerkekhayvankurbanıüstünsayılır.Türkinancındainsankurbanıgeleneğininkimiizlerisezilir.Sözgelimi,Hunlardayakınakrabalarınbirliktegömülmesiolayından
sözedilir.Göktürklerdekigeyiksöylencesibenzerbirörneksayılır.Söylenceşöyledir:DenizTanrıçasıileilişkidebulunanGöktürkdedelerindenbiriavdabirgeyiköldürür.Bundandolayıogündensonra,Göktürkboyuhepkurbanolarakinsanyolamakzorundakalır.İsadan1000yılönceCindeyasayanChaoTürklerindedekurban
törenleriyapılır.Chaohanı,kurbantöreniolanavşöleniokilegeyikleravlar.Atalarınıntapmağınakurbaneder.
Geyikvedağkeçisitüründen“Kilen-Kiyik”söylenceseltekboynuzlubirhayvanvardır.Bununbiradıdaku-tu’dur.Sözkonusuad,Türkçekutlu(kutlu)sözündengelir.SöylentiyegöreKutu,Kırgızillerindebulunur.Türklergeyik,dağkeçisivekilenkiyikgibihayvanların,kutlubir
dağdabaşkakutsalhayvanlarlabrlikteyaşadığınainanırlar.Hanınköşküilebirlikteyervegöktapmaklarınınodağdabulunduğunusanırlar.Kutuilegeyik,okutludağdabitenölümsüzlükotunuyiyerekölümsüzleşirler.llCindeağaçdibindeyapılanyerTanrısınakurbanvermetöreni,değişikbiçimlerdeTürkboylarındadagörülür.KagnılıTürkboyubunlardanbiridir.Güzdönemindebirağaç,dalyadakoruçevresindeyarışedilir.Ya
dakötüruhlardanarınmakistenenbiryerdekurbanverilir.Orayaağaç
ormandikilir.Kurbanolarakbirkoyungömülür.Üzeri,söğütveçiçeklisazdallarıileörtülür.Üzerinekımızdökülür.Tabgaçlarisetörenleağaçyada
ormandiker.BuyeşillikHakansoyunusimgeler.EskiTürklerdenChou’lardaki(İ.Ö.1050-249)kurbantöreniveongun
dağıtımıileilgiliavşölenleriGöktürklerdedesürer.Chou’larda,heryiğidinvurduğuhayvan,onunongunuolur.Chouhanıgüzdöneminde,okilegeyiklervurur,bunlarınkimibölümlerinikurbanolarakatalartapmağınayollar.Bunuizleyentörenlerdekurbanınkalaneti,Hansoyundankimselerceyenir.Böyleceataruhlarıilebirbağlantıkurulmuşolur.Sözkonusuşölendekonumlarınagörekişilerinyerleribelirlenmiştir.Kadehileantiçilir.12Göktürlerdeyılkışilebaşlar.Yıldönencelerivetörenleri“yangıkün”
(yenigün)adıileanılangündebaşlar.HunlardaveGöktürklerdeyazaylarındagökvesuTanrısına,yerTanrısına,kurbanlarverilir.Atalariçinyapılantöre,atalarmağarasındayapılır.Gökvegöğünsimgesiejder(Kökluu)töreniiseTemirırmağıkıyılarındagerçekleşir.DoğuHunlar,gölervesularınbulunduğuvolkanlıdağlardagöğeveejderetaparlar.Budağlaragökdağıanlamındaadlarverirler.GöktürkleryerTanrısıtörenini,Ötüken’in
batısındakiçıplakdağlardakutlarlar.Göktürklerde,düğünlerdenöncedeavşölenleridüzenlenir.Ok,
kargıgibiaraçlarladağkeçisitüründenhayvanlarveyabanatları
vurulur.Oğuzavlarıveavtörenlerindebuolaycanlıtablolarlabetimlenir.Avlanan
hayvanın“Sünük”(kemik)denenkimikesimlerigeleneğegöreOğuzbeylerine
dağıtılır.Av,bellikuralagörebölüşülür.Törensırasındabeylerinkatmanlarıdağıtılır,antiçilir.Türkçede“tapıg”yada“yagışlıgtapıg”adlıkurbantörenlerindekoç,
koyun,at,geyikvedağkeçisisunulur.Çinilebirlikteeskigöçebeler,İskitveHunlardainsankurbanıolduğunubildirilir.Bugelenek6-7.yüzyıldaÇin’dedeGöktürklerdedegörülmez.GöktürklerdeinsankurbanıüzerinetekBizanselçisinin,Valentin’ingözlemidir.Valentin,İstemiHan’ınölümtörenini(yog)anlatırkenşöyleder:“Yasgünlerindenbirinde,dörtbağlıHungetirdiler.(Kağanın)
babasınınatlarıilebirliktebunlarıortayakoydular.(Öbürdünyaya)gelip,(Kağanın)babasınınçevresinegirmelerinibuyurdular,13“İnsankurbanıüzerine,bunundışındakikaynaklarisedahada
belirsizdir.Okaynaklardatören,ölümilesonuçlanmaz.Sözgelimi,birÇinli
kadınınölenbirUygurhanına,kendinikurbanetmesiistenir.Çinlikadınbunuyerinegetirmez.BirbaşkakaynaktaiseölenbirÇinhanına,birTürkyiğidikendinikurbanetmekister.Ancakbaşkalarıncadurdurulur.HayvankurbanıgeleneğiiseGöktürklerdegörkemlidir.Göğe,
yıldızlara,gökselatalaraakdonlukurbanlarsunulur.Birdağtepesinde,okvekargıileavlarvurulupyakılır.Sıgun(dağkeçisi)ilekiyik(geyik)türündenhayvanlarıngöktanrısıileilgisibulunduğunainanılır.İnancagöre,bunlarhakanınormanındayaşar.Hakansoyuüzerineanlatılansöylencelerdedebuhayvanlaryeralır.Bunlarıancakhakanavlayabilir.BuyüzdenİlterişHanveGöktürksoyundangelenbaşkanlarınaKutlugadıverilir.YineGöktürklerdegeyikkurbanıbulunduğusanılır.Büyükolasılıkla,geyiklerinhakanormanındayaşadığıinancıGöktürklerdedesürer.Kurbanlarınöbürdünyayahizmetedeceğineinanılır.Toprağavetoprakruhlarınasunularkurbanlarınçiğeti,kanıyeregömülür.Akdonluatgöğekurbanedilir.Koyun,koçisegömülür.Bu,belkidetoprağaverilenbirkurbandır.
Göktürkatalartapmağındakikurbançukuru,atkoyunvekuşkemikleriiledoludur.BelkideGöktürklerdendeeskiolanSibirya’dakikurbantaşları
üzerindeatvegeyikçizimleriilekanakıtmaoluklarıbulunur.OysaAkHunlardadurumdeğişiktir.Kuşaklıyiğitlerarasındabirbirlik
yasasıvardır.Buyasayagöre,yiğitlerdenbiriölünce,öbürlerikendinikurbanederler.ÇinlilerdeveTürklerdebugelenekerkenunutulur.Moğollardainsangeleneği13.yüzyıladeksürer.BatılıkaynaklarAtila’nmölümünde,birçokkimseninöldürülüpbirlikte
gömüldüğünübildirirler.Tümbuverilerekarşın,Eberhard,Türklerdeböylebirgeleneğin
bulunmadığınıvurgular.Eberhard’agöre,insankurbanıgeleneği,bozkırkültürününürünüdeğildir.Tarımkültüründevardır.Türkler,insankurbanınıyasaklamışlardır.14GÖKTANRIBilgeKağanyazıtı“Ben,TürkleringöktedoğmuşTanrısalBilge
Kağanı,tahtımaoturdum”diyebaşlar.Busöyleyişbirinancıyansıtır.Çağlarıniçindesüzülüpgelecekbirinancınöztoplumuncayazıyadökülmüşilktümceleribunlar.Birçokinancıiçindeyorumlayacaktır.BozkırTürktopluluğunungerçekdiniGöktanrıinancısayılır.Bu
inançtaGöktanrıtekyaratıcıdır.Tengri(gök)enyüksekvarlıktır.İnançdüzeninindireğidir.Yaratıcıdır,tamgüçsahibidir.Onakurbanlarsunulur.ÇokkezGöktanrıdiyeanılır.Eliade’yegöreOrtaveKuzeyAsyatopluluklarınaözgü,özgüninançanlayışı.Giraudiçindoğrudan“bütünTürklerinanatapmımı”durumunda.Göktanrı,genelliklekişilerinyaşamınaaracısızkarışır.Buyurduğu
istemlerineuymayanıcezalandırır.Gök’ünisteminekarşıgelinmez.Andiçme,şükürGöktanrı‘yayapılır.AsyaHunlarmınhanıMaotunİ.Ö.176yılındaÇinimparatorunayol
adığıbirmektuptautkularınıGöktanrı‘nmyardımıylakazandığınıbildiriyor.4.yüzyılbaşlarındaHundevletinikuranLiuYüan,gençyeğenininyiğitliğiniöverkenGöktanrı,bukişiyiHunlularıdüşünerekdünyayagetirdi”diyor.Asya’datarihsahnesindegörülenhalklardaGöktanrıinancınınizleri
görülüyor.Hunlar,Tabgaçlar,Göktürkler,UygurlarGöktanrı‘yakurbanlarsunuyorlar.EskiTürkyazıtlarındaTanrıkimileyin,“TürkTengrisi”biçiminde
ulusalbirTanrıolarakanlatılır.GöktürkleronunisteğiileCindenayrılıpulusalbirdevlet(680-682)kurmuşlardır.Türklerehakanıovermiştir.Ancaktoplulukhakanıbıraktığıiçin,“Tanrı”onlarıyıkımasürüklemiştir.TanrıTürkhalkınınbağımsızlığıileilgilenenbir“uluvarlık”tır.Tonyukuk’abaşarıiçingereklibilgiyiobağışlamıştır.Göktürkhanlığınınkurucuları,Buminileİstemi’yiTürktöresiniyürütmeleriiçinotahtaçıkarmıştır.“Türkulusuyokolmasın..özgürvebağımsızolsun”diyeİlterişhakanilehanımıİl-Bilge
Hatun’uoyüceltmiştir.Savaşlardaonunistemiileutkukazanılır.Kısmetvekutuoverir.Yaraşmayankimselerdengerialır.Şafaksöktürür,bitkiyicanlandırır.Ölümdeonunisteminebağlıdır.Kişi,Göktanrı‘yadizçökerekyalvarır.Tanrı‘dankutister.Buistek
onaylanırsa,atlarçoğalır,kişininyaşamıuzunolur.KuzgununniyazıbileTanrıyaulaşır.DoğruveyalancıkişiyiTanrıbilir.Orhunyazıtlarında“Yukardamavigök,aşağıdakarayer
yaratıldığındaikisininarasındainsanoğluyaratılmış.”deniyor.BurdaTanrıdüşüncesi,saltmaddigökyüzüdeğil;ulubirvarlık.Tanrıbengü,Tanrı,herşeyeegemen,heryerdeovar.İlkulusalTürkinancısayılanGöktanrıinancınınözübudur.Ama
SamanlıkeskiTürkinancınadamgasınıvurur.Dahadoğrusuadınıverir.Türklerdeinançdağdanyuvarlananbirkartopunuandırır.Bukarparçasıvadiyeyaklaştığındakocamanbirçığolmuştur.Gerçektetümdünyadinleriiçindedurumbudur.AncakSamanlıktaeskiileyenininbileşimidahabelirgindir.Yeniinanç,eskiyiortadankaldırmayolunagitmez.Eskiyeeklemeler
yapar.BuyüzdenSamanlık,Göktanrıanlayışınadokunmaz.Eliade,Ulu
TanrısözkonusuolduğuzamanSamanlığınsırıttığınısöyler.MüslümanlıklaGöktanrıdiniarasında,ilginçkimiortaknoktalarbulunur.GökselTanrı,Allah’ıkarşılar.
SAMANLIKTürkinancınaçokyönlüadınıvereninançsamanlıktır.Gerçekte
bozkırhalklarınındinselinançlarınısamanlığabağlamayerleşmişbirkanıdır.SamanlığınbüyükaraştırıcısıEliade’yegöresamanlıkkısaca
esirimevedalgınçlıktekniğidir.Ancak,heresirimedesamanlıkdeğildir.Şaman,kendiözelyöntemleriileesirir.Buesirimedurumuiçinderuhunugöklereyükseltir,yeraltınaindirir.Oralardagezipdolaşır.Ruhunbedendenayrıldığınıduyar.Ruhlarıdenetimialtınaalır.Ölü,şeytan,cinveperilerlebağlantıkurar.Hastalarısağaltır.Ölülerinistekleriniyerinegetirir,insanlarındertvedileklerinibildirmeküzeregöktekiveyerdekiTanrılarınyanmagider.Onlaraaracılıkyapar.Buözelikleriileilkeltopluluklardaşamankorkuvesaygıuyandırır.İnsanruhununuzmanıdır.Halkkitlesinindoğaüstüveyürekgücünündoyumunabakar.Ancakişlevibaşkadinselsihirselinançdinadamlarındaolduğuölçüdekapsamlıdeğildir.Birzorlukolmazsaşamanaişdüşmez.Samanlıkkökendedindençok,büyükişiliğindebozkırTürkinanç
düzenidir;Doğanınkatıkoşularınakarşıbiryaşamabiçimidir.EskiTürklerarasındaSamanlığınbirtürüyaşar.EskiTürktoplumundagörülen,Tanrıve“yersu”inançlarıileilgisibulunmaz.AncakTürkinancıilesamanlıkarasında
şaşırtıcıbiruyumolmuştur.ÖzellikleTürklerdekiatalarkültü,kartalinancı,demircilikveatkurbanışamaniközelliklerkazanmıştır.Kökendesamanlığınenbüyüközelliği,yayıldığıbölgehalkınınruhyapısınabürünmeyeteneğidir.TürkdüşüncesiuzunbiryolsonundaSamanlığaulaşır.Kendinden
öncekibirçokinancıiçindeözümler.Buyüzdensamanlıkbelibirbirlikgöstermez.Dünyanınçeşitliyerlerindevezamanlarındaayrıgörüntüyebürünür.Zamanaveçevreyegöreuyumgösterençokrenklibirinanç
konumundadır.Samanlıktaki“Esirime”Türkinançlarıilebirbileşimevarmıştır.
Böyleceşamanruhugezipdolaşır.Tanrılarlabağlantıkurar.EskiTürktoplumunundoğayabağladığıgizligüçleryenianlamlarkazanır.Yavaşyavaşgeliştirerek,onayeniöğelerekler.Böylecetümmanevialeminibelirlibirkadroiçinealmayıbaşarıpbirdinsağlamlığıkazanır.Yinede
dıştanetkiyalnızTürkdinineözgüdeğildir.Dintarihçilerinegöre,herdindebutüretkiler,birleşimler,yenilemelerbulunur.Samanlık,Göktürklerdekağanveçevresindençokhalkarasında
yayılmışvebenimsenmiştir.Yazıtlardabuinançtansözedilmez.BizanslıgezginlerMenander(6.yy)veTheophylakt(7.yy)samanlığıngünümüzdeiyibiçimindetanınmasınısağlamışlardır.EskiTürkdiniiçingörece“şamanizm”terimikullanılır.Bu,AltayveYakutsamanlığınınçoküstündebirdinselanlayıştır.Büyükgöçebehanlıklarındinidir.GünümüzdeeskiTürkdinidendiğindehemenaklaSamanlıkgelir.
Sürekliadıgeçerde,neolduğunupekkimsetanımlayamaz.OysaEskiTürklerbirdiziinançlarınardındansamanlığageçmişlerdir.Samanlıkçokkimsenintanımlayama-yacağıölçüdeçokrenklilikgösterir.Kendindenöncekibirçokinancıözümseyerekdeğişikbölgelerdedeğişikgelişimgösterir.Yinetümdinleriçingeçerliolanzamanagörebiçimlenmebudoğadinininenbelirginözelliğidir.Ayrızamandilimlerinde,ayrıgiysilerebürünür.SamanlığınesasıGöktanrı,Güneş,Ay,yersu,ata,ateş(ocak)
tapmçlarıdır.Dinseltörenbelirlibirtöreniçindeyürütülür.Çinkaynaklarınagöre,OrtaAsyaŞamanizmininesaslarıGöktanrı,
güneş,ay,yer,su,ata,ateş(ocak)tapmçlarıdır.a.DoğaHerZamanHaklıDoğagüçlerineinançtümhalkdinlerindebulunuyor.Sözgelimieski
YunanTanrıveTanrıçalarıdoğagüçlerindenkaynaklanıyor.Zeus,göklerTanrısıdır.Yağmuryağdırıyor,şimşeklerçaktırıyor.Bulutlaryolluyor.Apollongüneş,gençlikTanrısı.Afroditilkyaz,seviTanrıçası,vb..
AncakeskiYunanlar,eskiMısırveMezapotamyalılardaolduğugibi,Tanrılarıinsanbiçimindedüşünüyorlar.BudüşünceyegöreherilinbirkoruyucuTanrısıvardır.EskiMısır’daiseNü,bollukTanrısı.Eskiİran’da,ateşZerdüşt’ün
TanrıAhuramazda’nmgöstergesidir.Romalılaragöreheryerin
koruyucusuvar.Herinsanınkoruyucuperisibulunuyor.Örneklerçoğaltılabilir.
SonuçtabütünhalklarTanrılarınsomutbenzerleriniyapıyorlar.Yunanlılarheykel,HintlilerveAraplarputlarlagörüntülüyorlarTanrılarını.15Türklerdedoğadabirtakımgizligüçlerinvarlığınainanmailk
dönemlerdenbaşlar.BuinançOrhunanıtlarında“yersu”terimiileanlatılır.Orhunanıtlarında“Yukardamavigök,aşağıdayağızyerkılındığızamanikisininarasındakişioğluyaratılmış”tümcesiseçilir.KırgızlarınManasdestanında“Yeryerolduğuzaman,susuolduğuzaman”dizelerigeçer.Heriki
söyleyiştedeanlamaynıinsanoğlunudünyanınyaratılışınabağlar.Gökileyerkılındığında,kadınileerkekvarolmuşlardır.AltayTürklerinegöreyeryaratılmadanönce“su”vardır.Altay
söylencesininbiranlatısı“Öncesuvardı.Yer,gök,aygüneşyoktu”diyebaşlar.Söylenceninöbürbiçiminindeise“öncedenizvardır.Yergökyoktur.
TanrıÜlgendenizinüstündeuçar.Konmakister.Konabilmesiiçin
dünyanınyaratılmasıgerekir.BirdenSuiçindeAkAnaçıkar.Ülgen’ebuyrukverir.Bubuyruküzerineyeryaratılır.Söylenceyegörebizimdünyamızdanbaşka99dünyavardır.Dünyalarınyeraltıları(cennet/cehennem)bulunur.
Uygurlardabu“yersu”inancınısürdürürler.EskiTürklerdedağ,tepe,kaya,vadi,ırmak,sukaynağı,ağaç,
orman,deniz,demir,kılıcıngizemligüçlerivar.Ayrıcagüneş,ay,yıldırım,yıldız,şimşek,ruhTanrılarısayılır.Ruhlariyivekötüruhlarolarakikiyeayrılır.ErkekTanrılaryanındaUmayadıverilenTanrıçavardır.AsyalıHunlarilkyazvesonyazdaatalaravedoğaTanrılarınakurbanlarkeserler.HanTanhu,gündüzgüneşi,gecedolunayıulular.Hunlar,Göktürkler,Uygurlargirişimleriniayyıldızhareketleriiledenetlerler.Tabgaçlarilkvesonyazdaatalarakurbanlarsunarlar.Kurbanlartaşevtapmağıiçindekesilir,çevreyekayınağaçlarıdikilir.Bunlardankutluormanlaroluşur.Hunlar,saldırıyıyadasavaşıancakayınbüyümekteolduğuveya
tamamlandığıgünlerdegözealırlar.Büyükkağanenbüyükdinadamı
gibibirşeydir.HersabahTanrınınçadırındançıkar,tapınırgibibirtavırla,doğangüneşiselamlar.Uğurgetirenyeniaygördüğüzamaniseaynısaygıileselamlar.b.Yer-SuEskiTürkler,Göktanrıgökte“Tengriruhları“nmvarlığınainanıyorlar.Doğayatapıyorlar.Doğayatapınım,“yersu”terimiilekarşılanıyor.
Yer-Sutapmımıbüyükimparatorluklardönemindegelişerekvatantapmımıdüzeyineyükseliyor.Göktürkler“ıdukyersub”(kutsalyersu)kavramınıkullanıyorlar.Bu
koruyucuruhlarveyurtanlamınageliyor.Yazıtlarda“eçümizapamıztutmışyersub”(atalarımızınyönettiğiyersu)kullanımıgeçiyor.Yer-Su
tapına,ÖtükenveBudunilidağlarıormanlarıtemsileder.Bukutsalyer-suruhlarıGöktürklerinyazgısınıyönetir.Yurdunkorunmasındayer-su
ruhlarınınrolüTonyukukyazıtındapekçokvurgulanır.Göktürkyurdunasaldıran
düşmanlar,TanrıUmayveyer-suruhlarınınyardımıylagafilavlanarakbasılmışlardır.Yersu’larUygurlardadakutsalsayılır.Yazıtlarda“ıdukÖtüken”ve
“tamıgıdukbaş”olmaküzereikiyersuadıanılır.“IdukÖtüken”kağanlığınmerkezidir.KutsalTamıg,Tamirsuyununkaynağıdır.UygurlardaKutluDağsöylencesindckikayalıkulusagüçvemutlulukverenruhtur.YineeskiTürklerdeyağmurtaşıolarakkulanılanYadataşıvardır.Tümbunlardoğayatapınımöğeleridir.BugünküşamanTürkboylarındagörülendağ,su(ırmak,.göl,pınar),
ağaç,kayatapmçlarıeskiTürkyazıtlarında“yersu”adıaltındatoplanmıştır.c.DağDağıkutsamaevrenselbirinançtır.EskiYahudilerSinadağını,
YunanlılarOlimpusdağını,AraplarArafat,HindularHimalayadağınıkutsarlar.16YerSuruhlarınınenözgüngöstergesidağlardır.ŞamanistTürklerde
dağ
tapmcıGöktanrıtapmaylailgilidir.HunlareskiYurtlarındaHanyoandağınaheryılGöktanrıyakurbanlarkeserler.GantsuanşandağıHunlarmkutsaldağlarmdandır.HunhanlarıCinleyaptıklarısözleşmeleriHundadağıtepesindekurbankeserekantlarlapekiştirirler.Göktanrıtapmcıiledağtapmcıbirbiriyleyakındanilgilidir.AltaylıŞor
veBeltirler,Göktanrıyakurbanlarınıyüksekdağtepesindetörenlerlesunarlar.Butörenetengeretayıg(Tanrıgökkurbanı)derler.Gardizi’yegöre,
EskiTürklerdağlarınTanrımakamıolduğunainanırlar.TürgeşveÇiğilTürkleriyakınlarındakibirdağıTanrılarınmakamısayarlar.Yüksekdağtepelerigöklereyakındır.OrtaAsyadağlarınınçoğuTürkçedeveMoğolcadakutsalsözlerle
adlanır.GünümüzdeOrtaAsya’daveAltaylardaşamanistherboyun,her
oymağınkendineözgükutsaldağıbulunur.AmaAltaylartümününortakkutsaldağıdır.Boylardankurulanbüyükbirliklerinortakkutsaldağlarıvardır.Göktürklerdededağvemağarakültürüönemli.7.YüzyıldaGöktürk
imparatorluğunagirentümTürkveyabancıboylariçinÖtükendağıveormanıkutsaldır.HakanınotağıÖtüken’dekuruludur.HeryılboylarbaşbuğlarıileBudinİnlimağarasındatörenleryaparlar.Atalarakurbanlarsunarlar.Türklerİslamagirdiktensonrabilebutapmçsürecektir.Divan’ıBağdat’tayazanKaşgarlıMahmut,Ötüken’ianacaktır.Cüveyni’ninsaptadığıUygursöylencesinde,kutsalKuttagvardır.
Uygurlaramutlulukvebolluksağlar.BudağıÇinlilergördüktensonraUygurlarperişanolmuşlardır.BugünküMoğolistan’dakiErdeneUla(MutlulukDağı)içindeaynısöylenceanlatılır.Moğollarıntaptıkları,ErdeneUla’yıÇinlileralıpgötürürler.DağınbulunduğuyerdebirkadınşamantapınarakTanrıyaduaeder.Mutlulukdağınıgerigetirir.BusöylenceUygurKuttağsöylencesininçeşitlemesidir.SöylencelerdeOrtaAsya’nınverimlidağlarıÇinlilercetutulduğu
dönemlerinanılarınıyansıtır.Bollukdağlarınıyitirengöçebelerbudağlarınanılarını
yıllaryılıunutmazlar.Hunlar,GansuilindekiTsilenşandağındanayrıldıktansonraağıtlaryakacaklardır.Samanlaragöretümdünyaruhlarladolu.Dağlar,ırmaklar,göllerin
tümücanlınesneler.Kutsadıklarıırmaklargöllersaltyerelnesnelerdeğil.Konuşan,duyan,evlenen,çolukçocuksahibiolanvarlıklar.Dağ
doğrudanruh,ruhdoğrudandağdır.Bunlarıayırmakzor.Şamanistlerçokeskiilkeldoğadacanlılıkanlayışınıyaşatıyorlar.Şamantörenlerinde,şamanAltaydağlarınasesleniyor.Ondan
yardımumuyor.ÜzülmeyelimTanrıvarTasalanmayalımAltayvarAltay’ımdiyetapıyoruzRuhlarvebüyükşamanlarAltaylardanesinalırlar.KutsaldağkavramıMoğolardadavar.MoğollarınGizliTarihinde
CengizHangençkenMerkitlerinbirbaskınındaBurhanHaldundağınasığınır.Budağınyardımıyladüşmanlardankurtulur.Söylenceşöyle:“BurhanHalduntepesineçıktım.BurhanHaldun’unyardımıyla
kırlangıçgibikurtuldum.HersabahBurhanHaldun’atapınmalıyım.Bunu
soyumvesoyumunsoyuböylebilsin!”Temuçinbusözlerlekuşağınıboynuna,külahınıkolunaastı.Güneşe
karşıdöndü.Eliylegöğsünevurdu.Güneşekarşıdokuzkezdizçöküp
tövbeetti.Pişmanlıkbelirtti.BenzerbiröyküAltayTürklerindedevar.Moğolarcaizlenen
AltaylılarKaragaydağınasığmıyorlar.Dağakurbankesiyorlar.Birdenbiredağı,ormankaplıyor.Moğollaryolbulamıyor.Altaylılarkurtuluyor.11.yüzyıldaGardizi,DokuzOğuzlarınçokbüyükbirdağataptıklarını
yazar.Oğuzlarodağakurbankeserler.17
EskiTürklerinYersutapmımıSibiryaveOrtaAsyaŞamanTürklerindeyaşıyor.AltayYeniseyveYakutTürkleridağ,orman,ağaç,yerpınartapınçlarmısürdürüyorlar.Kutsaldağlariçingörkemlitörenleryapıyorlar.Başkurtlar,bütünUraldağlarınıkutlusayarlar.Bununlabirlikteher
boyunkutlubirdağıbulunur.UralınortakesimindekiboylarTura,Kırktıdağlarınıkutsarlar.Kırktıdağındabirağacaçaputbağlarlar.18Göktanrıyayapılantörendeyüksekvekutsaldağıntepesinde
yapılıyor.Birağızdanilahilersöyleniyor.Dağlar,ırmaklar,ormanlarasesleniliyor.Anadolu’dadakimidağlarkutsalsayılır.YaklaşıkherAleviköyyada
obasınınkutsalsaydığıbir,ikidağvardır.Anadoluböylekutsalsayılandağlarladoludur.Kimiyerlerdeböyledağlariçintörenleryapılır.Yağmurdualarınaçıkılır.Kurbanlarsunulur,adaklaradanır.YörüklergöçsırasındaTorosdağlarıruhlarınakurbanlarsunarlar.ÇanakkaleyöresiTürkmenleriKazdağmıkutsarlar.OrdakiSarıkız’ıulularlar.ÇevredeyaşayanAlevilerarasındaSarıkızüzerinesöylenceleranlatılır,deyişlersöylenir.SözgelimişudeyişSarıkızmitolojisinianlatır:Heykurbanınolam,ZülfikârAliSenyarattınyerigöğüezeliDünyagörmemişböylegüzeliHeykurbanınolamZülfikârAliFalımanurundanKabe’yedüşenMevlanefesindensüzülüpgeçenSarıkızelindendoldurupiçenHeykurbanınolanıZülfikârAliEşiğininyanındaYanYatanSultanSarıkızdivanındakumlanaslanSırrı,esrarıbilendirSelmanHeykurbanınolamZülfikârAliMalımı,canımıhelalaldınmı?
Irzıma,kanımahelalaldınmı?SarıSultan’ımıhelalaldınmı?HeykurbanınolamZülfikârAli.Deyişçokrenklimotifleriiçerir.OrtaAsya’daAnadolu’yauzanan
uzunyoluntümöğeleriserpiştirilmiştir.Deyişegöre,varıyoğuyaratanAli’dir.Sarıkız’mnurusüzülüpTanrıAli’dengelmiştir.Alikapısındayan
yatanSelman’dır.SarıkızdivanındakurulanbuSelmanıFarisi,Ali’nintümsırrınıbilir.SonraSarıkız,Selman’mnikahlısı,helalisiolur.Burdaanlatılanolaylar,tümüyleEskiTürkdestanlarmdakiöğeleri
anımsatır.OğuzKağanDestanıilekimikoşutluklarbulunur.OğuzKağanDestanı‘nda,günlerdenbirgünOğuzKağanbiryerde
Tanrı‘yayalvarır.Karanlıkbasar.Göktenbirışıkdüşer.Buışık,güneşten,aydandahaparlaktır.OğuzKağanyürür.Buışığıniçindebirkızgörür.Çokgüzelbirkızdır.Başındaateşli,parlakbirbenivardır.AltınKazık,DemirKazıkgibidir.Okız,öylegüzeldirki,gülseGöktanrıdagüler.Ağlasa,Göktanrıdaağlar.OğuzKağanonugörünceaklıkalmaz,onusevervealır.KazdağıyöresindeanlatılanSarıkızmasalışöyledir:BirgünFatma
Anamızçoküzgünvetasalıdır.Ağlar.BusıradaHz.Ali,KanKalesiniaçmayaveelegeçirmeyeçalışır.Hz.Ali,FatmaAna’nınderdini,üzüntüsünüduyar.OsıradaKanKalesihanınınkızınıalmaküzeredir,kioandaFatmaAnamızıneliHz.Ali’ninyakasınayapışır.Hz.Ali’ninönündehanınkızıcanverir.Hz.AlibuolayıFatmaAnamızınkadınlıkkıskançlığınayorar.FatmaAnamızı,kızınodasınagötürür.Ordagönlünüalır.Niyegeldiğinisorar.Odaderdinisöyler.“İkioğlumuzvar.Birdekızımızolsaydı!tştebununiçintasalanıp
geldim”der.Hz.Alişöylekarşılıkverir:“VarKabe’denkızınıal!”FatmaAnaoandakendinidünyagüzelibirkızla,Kabeiçindebulur.
Bumırtopuyavrusuyla,atasıHz.Muhammet’evarır.“Görbakalım,sahibimAlineverdi?”der.“İyiamayavrum,buçokgüzelkızıgörmekiçin,benimüçüncü
gözümyok.ikigözümHasan-Hüseyin’dir.VarbunuHz.Ali’yegötür.Tanrı‘ya
emanetetsin”diyekarşılıkverirMuhammet.FatmaAna:“Benistedimdiyeverdi.Aligerialmaz”der.Hz.Muhammet:“Öyleysegötür,Kabe’yebırak.Tanrıkendisibilir.“FatmaAna,kızıKabe’yebırakmayagiderkenKabe’ninkapısında
yanyatmaktaolanSelman’lakarşılaşır.“EySelman,burdaneişinvar?”diyesorar.“SahibimAli,banabirkutsalemanetinialmamıbuyurdu.Onualmayageldim”der.FatmaAnanınkucağındakinurtopunualıpgözdenyiter.SelmanKafdağı‘ndaelmastan,yakuttanbirköşkebırakır.Kızbüyür.
Selmankızınyetiştiricisidir.Selman,aradabiruğrayıpkızıyoklar.KızbüyüdükçeyaşlıSelman’mgüzeliğinevurulur.BirgünTanrıyaduayadurur.‘Yalvarıpyakarır.DurumAli’yemalumolur.Ali:“Halinyaman”der.Yerigöğüyaratan,kenditümgizemineSelman’ıortakedenAli,
Selman’aacır.Onugenç,yakışıklıbirdelikanlıyapar.Gidip,Kafdağmdakiköşkündenkızıgetirir.Sarıkıztepesindeonabirdünyasarayıdüzer.Sarıkızdünyasarayındayirmigünyaşar.Artıkkendisinebuyaşayış,kimsesizlikağırgelmeyebaşlar.BirgünSelman’a:“Atamı,anamı,dedemi,kardeşlerimigöresimgeldi.Onlarıbana
göster”diyeyalvarır.SelmanSarıkız’aacır,“Sarıkız’ınçokgüzel.Senigörmekistiyor.Birgel,onugör”diye
yakarır.FatmaAna,Ali’denizinalıpgelir.Sarıkız’ıgörüşür.Bubuluşmadan
sonraSarıkızölür,Selmaniseyenidenyaşlanır.Yedikızsağyanda,yedikızsolyanda,yedidesürünerekkendi
özleminiinleyereksızlayarakAli’yisormayagider.YirmigünsonraAli’ninkapısınagider.Örtüsünegirer.FatmaAnaSarıkız’ıgörmeyegittiğizamangüzünilkgünüdür,işte
bugün,KazdağıçevresindekiAlevilerheryandanKazdağı‘nagelirler.Büyüktoplantıveeğlenceyaparlar.A.Yılmaz,busöylenceyi110yaşındabirdededenderlemiştir.Söylencededağkutsaldır.Dağınkutsalsayılması,yersutapmanın
birbölümüdür.A.Yılmaz,KazDağınıululamadoğrudanŞamaninancınadayanır.
KuzeyTürklerindenAktavTürklerigelipbualanayerleşmişlerdir.EskiinançlarınıTürk-İslamörtüsüaltındayaşatmışlardır.AydaTorugan’aSarıkız,
asıldağadaKazdağıadınıvermişlerdir.ç.Ağaç,OrmanBirormantümüyleyadakimiağaçlarkutlusayılıyor.Samanlarınen
çoksaydıklarıağaçkayın.AltaysamanlarıkayınınTanrıdankoptuğunainanırlar.Bununiçin,kaymayıldırımdüşmez.19DoğuTürkistan’ınMüslümansamanlarıhastayıafsunlasağaltırkenkayınağacıbulunduruyorlar.Sonyıllara
değinAltaylışamanlarkayınağacıolmadantörenyapmıyorlar.Kayınsalttörendebulunanbiraraçdeğil,kendisinetapılankutsalbirvarlık.KaçTürklerindenbirşamankaymakurbansunarkenşöylesesleniyor:AltınyapraklıkutsalkayınSekizgölgelikutsalkayınDokuzköklü,altınyapraklıbaykayınEykutsalkayınağacıSanakarayanaklı,akkuzukurbanediyorum.Buaçıklamayagörekayını,anaTanrıUmayile,Ülgenyere
indirmiştir.Altaydualarındahepbaykayınanılır.BeltirveSagaylargökyadadağkurbantöreninikayınağacıaltındayaparlar.Yakutlarkaraçamağacınısayarlar.ÇocuğuolmayanYakutkadınkaraçamağacınagelir.Akatderisini
ağacınaltınaserer.Ağacınkarşısındaduaeder.Ormantapına,kuzeyliçağdaşavcıuluslardadaenönemli
tapmçlardan.YakutavcılarınagöredokuzormanTanrısıruhubulunur.Buruhlar
avcıları
korur.Onlarabolavbağışlar.SonzamanlaradekavcılıklageçinenŞorTürkleriormanruhunapek
önemverirler.Buruhlaravcınıntemizvedoğrusözlüolmasınıister.Avcıavaçıkacağıgüncinselilişkidebulunmamalıdır.Avcılarınailebireyleridetemizliğeözengöstermelidir.Avcılardönünceyedeğinobadaoyun,şakalaşma,eğlenceyasaktır.Ormanruhlarıböyleşeylerisevmezler.Buruhlaravcılardanöyküler,masallardinlemeyebayılırlar.Buyüzdenavcılaryanlarındabirustahikayecibulundurur.20d.Su,Pınar,Irmak,Göl,KayaEskidönemlerdenberiTürklerdesuönemlibiröğedir.Orhun
anıtlarında“yersu”Türklerinkoruyucuruhudur.ElBiruni,Oğuzlarınçokbereketlibirpınaryanındakikayaya
taptıklarını,secdeettikleriniyazar.Gardizi’yegöreKimekboyuİrtişırmağınatapar.SuKimeklerintanrısıdır.lO.yüzyıldaİbnel-Fakih,BarhsanTürklerininIşıkgölünükutsadıklarmıyazar.BarhsanTürkleriIşıkgölünetaparlar.ÇağımızdaAltayTürkleridoğatapmana“yersu”derler.Görkemli
törenlerle“yersu”yailahilersöylerler.“Bereketlihayvansürülerimizincanlarını
yaratanyersuyumuz”diyeseslenirler.Arapkaynaklarınagöre,eskiOğuzlarveMoğollarsudankaçarlar.
Hiçyıkanmazlar.lO.yüzyıldaİbnFadlan“Hiçyıkanmazlar,helekışınsu
ilehiçilgileriolmaz”diyesözeder.13.yüzyıldaCengizHanbugeleneği
yasallaştırır.Cücenlergiysileriniveeleriniyıkamazlar.Aynıtöreşaman
OğuzlardaveMoğollardadagörülür.GardiziKimekveKıpçaklarmİrtişırmağınataptıklarınıbildirir.Onagöre“SuKimeklerinTanrısıdır.”BuyüzdenTobalaronlarıküçükgörürler.Hasarettensayarlar.Bugelenekkoyuşamanistlerinsutapmanainanmalarındankaynaklanır.21e.Ateş,OcakEskiTürklerdeateşetapmççokönemlidir.AltaylışamanistTürkler
şöylebirsöylenceanlatırlar:
İlkinsanlarmeyveveotlabeslenirlerdi.Ateşegereksinimleriyoktu.Tanrıonlaraetyemelerinibuyurdu.Ateşeihtiyaçlarıoldu.Ülgengökten,
birikarabiriakikitaşgetirdi.Kuruotlarıavcundaezerekbirtaşınüzerinekoydu.Başkabirtaşlavurdu.Otlarateşaldı.BöyleceÜlgen,ilkkezateş
yapmasınıinsanlaraöğretti.“Buateşatamıngücündentaşadüşmüşateştir”
dedi.Buyüzden,AltaylardaveYakutlarda,çakmaktaşındaneldeedilen
ateşkutlusayılır.KuzeyAltaylardagelingüveygerdeklerindeilkateşiçakmaktaşıylatutuştururlar.Üçgece,üçgündüzbuateşinyanındabulunurlar.Yakutsamanlarıdinseltöreniçinateşiçakmaktaşıylaeldeederler.
Buateşekutsalateşderler.Kibritleyakılanateşdinseltörendekullanılmaz.AteşebakıpgelecektenbilgivermekTürklerdeeskibirgörenek.
Türklerinbüyükhanlarınınbellibirgünüvardır.Ogünkendisiiçinbüyükbirateşyakılır.Buateşekurbansunulur,dualaredilir.Ateşinüzerinden
büyükyalınlaryükselir.Yalınlaryeşilimsiolursa,bolyağmuryağacaktır,iyiürünolacaktır.Kızılolursasavaşolacaktır.Sarıolursasalgınvesayrılıkolacaktır.Karaolursahanölebilir,yadauzunbiryolculuğaçıkacaktır.11.YüzyıldaGardizişöylediyor:Hintlilergibiölüleriniyakarlar.Ateşienarınesnesayarlar.Ateşe
düşenherşeyinarıolacağınainanırlar.Ölüyükirvegünahlardanarınmasıiçinateşeatarlar.Şamaninancınagöreateşherşeyitemizler.Kötüruhlarıkovar.6.
YüzyıldaBatıGöktürkhanınagelenBizanselçileriateşlerarasındangeçmişlerdir.Butörenle,elçilerlegelmesiolasıkötüruhlarkovulmuşolur.İnancınizleriileMüslümanTürklerdedekarşılaşılır.BaşkurtlarveKazaklarbiryağlıpaçavrayıtutuşturuphastanın
çevresinde“alas,alas”diyedolaştırırlar,“alaslama”,“alazlama”biçiminde
TürkiyeTürkçesindedekulanılır.Ateşletemizlemeanlamındadır.AlassözüYakutveAltaysamanlığındageçenbirsözcüktür.Yakut
samanlarıkötüruhları“alias,alias”diyekovarlar.Şamankutluodilealazlama
yapmaktadır.Ocaktapmcıileateştapmcıbirbirindenayrılmaz.Şamandualarında
atalarımızınyaktığıocakdenir.Şamantörenlerindeokunanmanzumdualardanbirindeateşruhu
şöylekutsanır:OtuzdişliateşanamKırkdişlikayınanamGündüzleribizimiçinÇalışıpçabalıyorsunRuhlarainanma,kahinlikvefalcılığıdabirliktegetirir.Hunlarda,Uy
gurlardafalcılıkyaygındır.UygurlardankalanIrkBitikyazıtıkahinlikleilgilidir.22Neki,kahinlikilefalcılıksaltTürklereözgüdeğildir.Eskiveorta
çağlardainsanlığıngenelarayışlarmdandır.EskiMısır’daYunan’da,Babil’deönbilicilikünlüdür.Romalılarkendilerinibugizemekaptırmışlardır.BizanskaynaklarınagöreTürklerateşidekutsalsayarlar.
GöktürklerdegörülenbuinançZerdüştlüğünetkisiyledir.BüyükdevletkuranŞamanistlerdinseltörenleriniuygulamakiçin
tüzükoluşturuyorlar.Mançularbunuyapmış.ÇinlileregöreHunlardadabenzertörenvar.Dinseltörenlerbelirlibirdüzeniçindeyapılır.Hakanınotağmdakitapmaktaheryılbaşındatörenyapılır.Törene24Hunboyununbaşbuğukatılır.YılınbeşinciayındaLungçengkentindetoplanırlar.Atalara,Göktanrı‘ya,yersuruhlarınakurbanlarsunarlar.Sonyazdaatlariyibeslenmişlerdir.Ormanyanındatoplanırlar.
Çevreyidolaşırlar.Halkınvehayvansürülerininsayısınıbelirlerler.Hakangündeikikeztapınımiçinçadırındançıkar.Sabahgüneşe,geceleriayatapar.İÖ.121yılındaÇinlilerbirHunprensiniyenipotağınıelegeçirirler.
Savaş
kazancıarasındabirdealtınputvardır.Çintarihçilerinegöre,HunprensibuputkarşısındaGöktanrı‘yakurbanlarsunar.Hunlarbirişegirişeceklerindeyıldızlarınveayındurumunabakarlar.HunlardansonraOrtaAsya’dadevletkurançeşitliTürksoylarıda
Göktanrı‘ya,yersuya,güneşe,ayakurbanlarsunuyorlar.DinselinançlarıHunlarmkigibi.Tobalar,Siyenpigeleneğiüzerineilkyazınilkayında
Göktanrıya,kurbanlarkesiyorlar.Doğudabulunantapmaktaatalarakurbanlarsunuyorlar.SonyazmilkayındaGöktanrıyakurbantörenleriyapıyorlar.Dinseltören,kurbantörenleribirkurallardizisiiçindeyapılıyor.Atalartapmağınabirtaşoyuyorlar.Kuzeyyurdundangüneyegöç
ediyorlar.Taşevdegöğe,yere,hakanınsoyunakurbanlarkesiyorlar.
Kurbandansonrakayınağaçlarıdikiyorlar.BunlardanTanrısalkutluormanlaryeşeriyor.İÖ.3.yüzyıldaTobalardaHuntapmçlarısürüyor.Tobalar,
egemenliklerindekiCücenleriaşağılıyorlar.519yılındaJuanjuanlardabirkadınşaman,birprensigöğe
yolculuğayolluyor.Sonrabuprensigezidengeriçağırıyor.Bununiçingüzünortaayındabirovadaçadırkuruyor.Çadırıniçindeyedigünoruçtutuyorvetümbirgeceduaediyor.Vl.yüzyıldaiçAsya’dayız.Göktürksoyu,büyükTürkdevletini
yenidenkurmuştur.Göktürklereskidinselinançlarınabağlıbirsoy.Busoy,devletyönetimindeulusalyazıveulusaldiligeliştirecektir.Ulusaldevletbilincinintomurcuğuaçılacaktır.Tümbunlarakarşınilkelsamanlıkyaşayacaktır.Göktürklerdesamanlığainanıyor.6.yüzyılındagelişmişbirulus
olmasınakarşınbugünküAltayuluslarınınşamanlık-larmdakibirçokilkelöğeleribulunduruyor.KeçedenTanrılarınbiçiminiyapıyorlar.Deritorbaiçindekoruyorlar.
Bugörünüşüiçyağıileyağlıyorlar.Sırıklarüzerinedikiyorlar.YılındörtçağındaTanrılarakurbanlarkesiyorlar.Bugörüntüler,AltaylılarmTöztös,YakutlarınTanara,SoyonlarınEren,MoğollarınOngondedikleriputlar.Atvekoyunkurbanlarınkafalarınısırıklaratakarlar.Hanınçadırı
Ötükendağındadır.Kapısıdoğuyabakar.Heryılboybaşbuğlarıylabirlikteatalarınmağarasınakurbanlarsunar.AyınilkonundaırmakkıyısındaTanrıyakurbankeserler.Ötükendağınınbatısında500liiuzaktayüksekbirdağvardır.Budağınüstündeağaçveotyoktur.Buraya“Budunili”derler.
Ülkeyikoruyucuruhanlamındadır.Ruhlarataparlar,kamlarainanırlar.GöktürklerveUygurlardansonraOrtaAsyaBozkırlarınınefendileri
Kırgızlardır.ÇinveİslamkaynaklarınagöreonlardaşamanıTanrılararuhlarakurbanlarsunuyorlar.Kurbantörenininbellibirzamanıyok.Sularaağaçlarakurbankesiyorlar.10yüzyıldaİslamgezginDülef’egöreheryılüçbayramlarıvar.Dinseltörenlerindeuyaklıdeyişlerokuyorlar.EbuDülefYediSuveSırderyaırmağınındoğusundaoturan
Karluklariçinşubilgiyiveriyor:KarlukTürklerininyanmayanağaçtantapmaklarıbulunur.
Duvarlarındaeskihakanlarınıngörüntüleribelgelenir.Busavdoğruysa,Karluksamanlığıoldukçagelişmiş.Tapmaklıbir
dindurumunagelmiş.YineGardizi’yegöreKırgızlarboyboyçeşitlivarlıklarataparlar,inek,
kirpi,saksağan,şahin,güzelağaçlarbutapılannesnelerdir.Heryılbelligünlerdeçalgıcılarıgelir.Çalgılarçalmayabaşlayıncaşamanbayılıpdüşer.Oyılnelerolacağını,kıtlık,bolluk,yağmur,kuraklık,tehlike,güvencevedüşmansaldırısıkonularındasorularsorulur.Şamantümbusorularayanıtlarverirveçokkezsöyledikleriolur.lO.yüzyıldaHazarileAralarasındaOğuzlaryaşarlar.İbnFadlan’a
göreİslamülkesineyakınolmalarınakarşınOğuzlarSamanlıktadirenirler.IbniFadlan,ilkOğuzbeyiKüçükinalBeyigörür,inalBeyönceMüslümanolmuştur.Ama,halkı“Müslümanolursanbizimbaşkanımızolamazsın”diye
karşıçıkmıştır,İnalBeyyemdensamanlığadönmüştür.Fadlan’mgördüğüölügömmetörenleridetıpkıGöktürklerinkigibidir.Mezarüzerinekurganyapılır.Balbaldikilir.Yug(aş)yapılır.Kesilen
hayvanlarınderileri,baş,ayakvekuyruklarıilebirlikteağacaasılır.Böyleceölülerekurbanlarsunulur.
f.RuhlarSamanlıktaiyivekötüruhlarbulunuyor.AltaysamanlığındaÜlgen,
enbüyükruhveTanrısayılır.KırgızveKazakTürkçesindeülgenbüyük,uluanlamında.Buryatdilinde“anamızyağızyer”demek.BunagöreÜlgenyerTanrısınınadı.A.Anohin’insaptadığısöylenceyegöre,ülgen,iyilikedenbirvarlık.
Ayvegüneşinötesinde,yıldızlarınüstündeyaşıyor.Onunkatmagidenyoldayedi(yadadokuz)engelvar.Buyolerkeksamanlaradinseltörensırasındaaçıktır.Bunakarşınerkekşamandaancakbeşinciengeledeulaşabilir.Ordangeridöner.Ülgen’insarayıaltındantahtıvardır.Kendisiinsanbiçimindedir.Ülgenyaratıcıdır.Tümvarlığıyaratanodur.Onaaylıgüneşlitüm
katlarıyaratanodurdiyeseslenirler.Ateşiyaratanodur.Sacayaklarını
ocaklaraoyerleştirmiştir.Göktendökülenrahmetonunağızsularıdır.Ayıilegüneşindeviniminiyaptırır.Akbulutlarıülkedenülkeyeaşırır.Ülgen’inyedioğlu,dokuzkızıvardır.Bunlargöklerdebulunur.
Oğullarınınherbirininözeladıvardır.KızlarıtoplucaAkkızlaradıileanılır.Ülgen’inhizmetindebaşkaruhlardavardır.BunlarYayık,Suyla,
Karlık,Utkuçuruhlarıdır.YayıkinsanlarlaÜlgenarasındaaracılıkyapar,insanlarıkötüruhlardankorur.Ayvegüneştenbirparçadır.Suyla,yerdebulunurveinsanlarıkorur.Gözleriotuzgünlük
uzaklıktangörür.Atgözlerinebenzer.Ayvegüneşinkırıntılarındanyaratılmıştır,insanyaşamındakideğişimleriizlemeklegörevlidir.Dinselyolculuğundaşamanısaldıracakkötüruhlardankorur.Yayıkilebirliktekurbanıncanını
gökleregötürür.Dinseltörendeonurunasaçıolarakrakıkullanılır.Karlık,Suyla’nmenyakınarkadaşıdır.Utkuçugöklerdebulunur.Yer
yüzüneinmez.Ülgenekurbansunmakiçingöğeçıkanşamanıkarşılar.ŞamanındilekleriniÜlgen’esunar.Ülgen’inoğullarıdagöktebulunur.HerAltayboyubiroğulukendikoruyucususayar.Ülgenindokuzkızı(akkızlar)şamandualarınınesinkaynağıdır.Samanlıktabaşka,iyidişiruhlardavardır.Umay,AnaMaygıl,Aka
Ene,Ayasıtbunlardandır.Umayçocuklarıvehayvanyavrularınıkorur.EnünlüTürkdişi
Tanrısıdır.Eskiçağlardanberibilinir.İlkGöktürkyazıtlarındaadıgeçer.Bilge
Han“BabamhakanöldüğüzamanküçükkardeşimKülteğinyedi
yaşındaydı.UmaygibianamhatunsayesindeküçükkardeşimKülteğin
erkahramanadınıaldı”der.AnasınıUmayabenzetir.Yineyazıtlarda“Tanrı,UmayvekutsalyersuruhlarınTürklereyardımetmesindensözedilecektir.Ayasıt,yaratıcı,bolluk,gönençdişiruhudur.Kimiinsanvehayvan
yavrularınıkorur.Dağınıkyaşamöğelerinitoplayıpbirleştirir.YakutlardaeskiUmay’ınişleviniüstlenmiştir.Anakarnındakiçocuğa“kut”üfler.Çocuğacanverir.Gebekadınlarınkoruyuçuşudur.Yakutkızları
ayasıtadınaputyapıpkaryolalarınınaltınasaklarlar.KısırkadınlarçocukiçinAyasıt’adilektebulunurlar.Samanlıktabirtakımkötüruhlardavardır.BunlarınbaşındaErlik
gelir.Erlik,Altaylılaragöre“güçlü”demektir,insanlarahertürlükötülükleriyapar.Hastalıklaryollar,kurbanlarister.Kurbanverilmezse,oobayayada
ocağailişir.Ölüm,yıkımyollar.Öldürdüğücanlınınruhunuyeraltındakikaranlıkdünyasınagötürür.Kendisineuşakyapar.Şamandualarındaşöylebetimlenir:“Bindiğiatkaraküheylan,döşeğikarakunduzderisi.Belinekuşak
yetişmez,Gözkapağıbirkarış,karabıyıklı,karasakallı.Yüzükanaçalmış,parlaksaçlıbayerlik.Kuvasıkişigöğsünden,kadehikurumuşkafatasmdan,
kılıcıyeşildemirden,kapkarayüzlü.Bindiğiatkaraküheylan,dizginikaraipek,kamçısıkarayılan,tamönümegülerekgel!”Erliğindeyedi(yadadokuz)oğluvar.Dokuzdakızıbulunur.Şamaninancınagörebütündünyaruhlarladolu.Dağlar,göller,
ırmaklar(yersu)tümücanlınesneler.Dağlar,ırmaklar,gölerşamanlariçinsaltyereladlardeğil.Konuşan,duyan,evlenen,çolukçocuksahibi
olanvarlıklar.Şamanistlerbuinançlarındaçokeskiilkelanimizmdöneminin
anılarınıyaşatıyorlar.g.ŞamanŞaman,kendindengeçmeyöntemiileruhlarlailişkikurabilendin
adamıdır.Doğaüstüvarlıklarlailişkilerkurabilir.Onlarıngücünesahiptir.Bunlarıtoplumadınakulanır.Tanrılarlainsanlararasındaaracılıkyapar.
Tanrılarcaseçilmiştir.Ruhlarbuyruklarınaverilmiştir.Gücütanrısaldır.Bugüçbaşıüzerinebirbulutolarakgelir.Ebemkuşağıbiçiminegirerekvücudunu
doldurur.Şamanbuinançlarlabüyür.Düşselevrenigenişbirkimsedir.
Doğadakisırlarıbilir.Küçüklüğündenberidüşüncelidir.Kimileyinbunalımlaragirer.Doğaçlamadeyişlersöyler.Dinselduyumiçindekendinden
geçtiğinde,ruhunungöklereçıktığınayadayeraltınaindiğine,cehennemigördüğüneinanır.Genelliklebirkişininşamanolupolamayacağıçocukluğundaki
birtakımruhsalbelirtilerdenanlaşılıyor.Nioradzebunlarışöyleanlatıyor:“Cinperidevgörme,sıksıkgelenbaşdönmeleri,bayılmalargelecektenhabervermeyeteneği.(..)Şamanolacakkimseler,samanlıkmesleğinialanadeğinruhsalvebedenselacılariçindekıvranırlar.Çoğuzamanyemedeniçmedenkesilirler,insanlararasınakatılmazlar.Dışgörünüşleriylesinirlidirler.Evlerindenormanlara,kırlarakaçarlar.Dışardakarlarüzerinde
yatarlar.Tekbaşınayaşadıklarıyerlerderuhlarlavecinlerlekonuşurlar.Drenkova’yagöre,insanlardançekinmevekorku,içedönükbir
ruhsalyapı,sıkıntıvedüşünceninağırbasmasısamanlıkiçinönbelirtilerdir.Budurumkarşısındaoçocuğunyakınları,çocuğunataruhuncaseçilmişolançocuğubuağırgörevindenalıkoymakiçintürlüçarelerebaşvururlar.Ancakbütünbuçarelerinişeyaramadığıanlaşılırsagençaltaylıöğrenimveeğitimiçinbirşamanınyanmaverilir.(..)SözgelimiKırgızlardabirkimseninşamanolması
yaklaşıkolarakyukardakibelirtilereuygundüşmektedir:Samanlıköğrenmekleeldeedilmez.Soydangelir.Kimseşamanolmakistemez.Geçmişsamanlardanbirininruhuşamanadayınısarar.Bundansonraşamanadayıdeneyimlibirşamanyanındaeğitimebaşlar.Yaşlışamanonatümgerekliöğretileribelletir.Yakutlardaşamanadayıuğraşöğretisineşöylegiriyor:Tümoymak
toplanır,birdağyadatepeüzerineçıkar.Yaşlışaman,geleceğinsamanınaüstlükgiysisinigiydirir.Elineatkıllarıbağlanmışbirasaverir.Gençadayınsağındadokuzgenç,solundadokuzkızbulunur.Yaşlı
şaman,uğraşabağlılıkyeminiokur.Buuzunbirduadır.Gençadayaynısözleriyineler.Tobalarınilkdönemlerindekadınşamanlarvar.Devletindinsel
törenleriniyönetiyorlar.Sözgelimi339yılındabirkurbantöreninde,tıpkıSibiryasamanlarıgibielerindedümbeleklerlegözüküyorlar.h.GiysiSamanlarınenönemligiysileriüstlükilebaşlıktır.Üstlükakkoyun
derisindenyapılır.Üstünebaşkaparçalardikilir.Başlıküçkarışuzunluğundadır.Kızılbezdenyapılır.Kıyısınaüç
düğmekonur.Şamanbunlarıdinseltörensırasındagiyer.Giysidensonraenönemlidonatımdavuldur.Çalgısızdinseltören
yapılmaz.DahasonralarıMüslümanolanşamanlardavulyadadefyerine
kopuzkullanacaklardır.Şamanüstlükvedavulunudüşselbiçimdesüsler.Busüslerin
biçiminionahizmetindebulunduğuruh,ayrıntılıbiçimdebetimlemiştir.Buesinlenmeiledonatımınbiçimveözellikleridoğar.ı.DavulŞamandavullarınaresimler,akvekızılboyaileçizilir.Boyalar,ırmak
kıyılarındakiyumuşaktaşlarezilerektozadönüştürülür.Buyüzdenboyalara,“apagaçtaş”,“kızıltaş”adıverilir.Butozdeneyimlierkekçizicilerce,parmakladavulüstünesürülerekçizimyapılır.Davulunsahibininçizimi,davuluikieşitbölümeayırır.Yukardabaş,
aşağıdaayaklarbulunur.Başınikiyanındayeralaniçiyuvarlakayvegüneşingörüntüsüsayılır.
Şamandavullarındagüneş,ay,yıldız,şimşekresimleriyanındakayınağacıresmidebulunur.Birşamandavulundakiikikayınağacıresmini
şöyleaçıklar:“Ülgenatamızdanilktitrediğimizzaman,Umayanamızlabirliklebu
ikikayınağacıyereindi.”AltaySamanlığında,Şamanıöldüktensonradavulormanagötürülüp
parçalanır.Birağacındalmaasılır.Şamanınölüsüdebuağacınyanmagömülür.23i.DinselTörenŞamandinseltörenlerindekesinlikleateşbulunur.Kurbanlıkhayvan
önceateşruhunasunulur.ŞamanistTürkhalklarınıntörenleriikiyeayrılır:1.Belibirdönemdeyapılmasıgerekentörenler:ilkyaz,yazvegüzünyapılır.Çokeskidönemlerdenberiyapılagelirler.Çinkaynaklarınagöreeski
Türkİmparatorluklarıdöneminde,devletinresmidinselbayramlarıdır,ilkyazvegüzbayramıtörenleriHunlardönemindenberibilinir.Moğolardönemindebunlardevletindinselbayramıolacaktır.Görkemlitörenlerlekutlanacaktır.Buyazbayramlarıtörenleridoğanındirilişinianlatanevrensel
törenlerdir.SamihalklarındaPesah,HırıstiyanlardaPaskalyatörenleriileaynıiçeriktedir.YazbayramıtörenlerineYakutlar“ısıah”adınıvereceklerdir.Yediay
sürenağırkışdönemindensonrakısraklarsağılacak,kımızmayalanacaktır.Bütünoymak,soybirçayırdatoplanacaktır.Soyunşamanıyönetimindetörenyapılacak,oyunlardönülücektir.Şöyletürküsöyleyeceklerdir:“Eyçocuklar,beyler,sevinçligünlergeldiEskiyılbitti,yeniyılgeldiTümyeryüzüyemyeşilkesildiÇocuklardoğuyor,İnekler,kısraklaryavruluyor
Ardındanşamankımızkabınıbaşınakaldırır.“Algıs”(Uğur)diyesöyler.İlktoplanankımızısaçıolarakTanrılarınbüyüğü,ÜrünAyiToyon’aveÜrünArToyon’asunar.Şuilahiyiokur:AyToyonsanaşükürlerolsunBuilkyazdöneminibizesenverdinBuzağılar,tay,tatlısütlerisenyolladmAğaçlarımızıgüzelyapraklarladonattınOtlaklarımızıyeşilotlarlasüsledinBukımızdoluayağı(kadehi)sanasunuyoruzSonraateşTanrısına,alateşsahibinekımızveyağdöker.İlkyazısıahtörenineşamanlabirliktedokuzarıkız,dokuzarıgenç
katılır.Bunlarşamanıngöğeyolculuğundabirlikteolurlar.Arıolmayankızlar
gençler,göklereçıkamazlar.Günahlarınınölçüsünegöregöğünkatmanlarındakalırlar.Tanrılarkatmaçıkanyoldaduraklarvardır.Törensırasındabuduraklarınherbiriiçinözelilahilersöylenir.Yakutlardabutörensondönemlerdehıristiyanlıketkisiylebirtür
ulusalbayrama,şölenedönüşmüştür.Altaylılarınenönemlidinseltöreniatkurbanıtörenidir.Törenuzun
yadakısaolabilir.Enuzuntörenüçbölümdenoluşur.a)Güneşbattıktansonrahazırlıkbölümüyapılır.Şamantören
yapılacakyeribelirler.Kapısıdoğuyaaçılanözelbüyükbirçadırkurulur.Kapısınaatkılındanbirtuzakkonur.Çadırınortasınayeşilkayındikilir.Kayınınçadıriçindekalandallarıbudanır.Çadırınüstündekalandallar,bırakılır.Orayabayrakasılır.Kayındokuzyerindenkertilir.Buralarabasamakdenir,b)Birkaçakbozatgetirilir.BunlarTanrınınbeğenisinesunulur.Şamanafsunsöyleyerekelindebulunanfincanıatınarkasınakor.Fincanbaşıaşağıdüşerse,Tanrıbuatıbeğenmemiştir.Kurbanlıkkısraksa,şaman
fincanıonunsütüyleyıkar.Sonraşuduayıokur:İyigörüpkabulettinFincanbenden,alcadüşürmeksendenHayırlıbilgiverin
Kurbanlığındizgini“baştutan”melindedir.BuadamTanrıkatmakurbanıncanınıgötürecekruhutemsileder.Şaman,kayındallarındanbirdemetyapar.Kurbanınüzerindesallar.Giysivebaşlığınıgiyer.Elinedavulunu,tokmağınıalır.ÖnceÜlgen’i,oğullarınıveonlarabağlıruhlarıçağırır.Şamanbirkaçruhaseslenir.Deyişlerokur.Mumyalanmışkazabiner.
Gökyolculuğunaçıkmışolur.Sözdekurbanlığıngörünmezcanınıavlayacaktır.Epeyceuğraştıktansonrahayvanıncanınıyakalar.Şamanınbindiği
kazdauçupgider.(Uçtuğuvarsayılır).Kurbanlıkatboğularakvebelkemiğikırılaraköldürülür.Atölmek
üzereykenikişamanhayvanınyanmagelir.Ellerindetuttuklarıekmeğiatınyanmagetirirler.Kurbandançıkankutuekmeğekarıştırmışolurlar.Buekmeğikurbansahibiileyakınlarıyiyecektir.Başkakimseyeverilmez.Kurbanınderisi,başı,ayağıvekuyruğutoplucabirsırığaasılır.
Kurbanınkemiklerikırılmadanayrılır.Kurbanı“kazancı”denenikiuzmanpişirir.Pişirilmesırasındakazancılardanbaşkakimsekurbanayaklaşamaz.
Şamanetsuyundanalır.Töslereafsunlardualarokuyaraksaçıyapar.Ozansıdualarokur.Herdizeninbitiminde“amin”anlamında“çook”diyebağırır.Törenekatılankimselerekurbanetiileşölenverilir.Şamandua
edereketparçalarınıyemeyisürdürür.Birazsonraşamandinlenir.Busıradakurbansahibidokuzgiysigetirir.Çadırınkapısınınyanmaasar.BunlarÜlgen’earmağandır.“Tolu”denir.Kemiklerbirçukurdatoplanır.Çalı,çırpıilekapatılır.Şaman
davulunuateşetutupkurutur.Cübbesiiledavulunukokuluotyakıptütsüler.Biroturaküzerineoturur.Davulunuvurarakruhlarıçağırmayabaşlar.Önce,YayıkHanadlısuTanrısınıçağırır.Davulunavurmayıveuyaklıdualarokumayısürdürür.Bildiğitümruhlarıadlarıylaçağırır.Bunlararasındakartal
davardır.Kartalı,“Tanrıkuşu,bakırtırlanaklımüthişkuş”diyetanımlar.Bundansonraherboyunbüyükatasınıçağırır.Buatalaraseslenen
ilahilerokur.Kurbansahibiileeşinidavuluntokmağıilekucaklayıp,kutsar.Evbireylerinegöstermelikolarakzırhvebaşlıkgiydirir.
Ardındangüçlüdavuluvuruşlarıileateşçevresindedöner.Ülgeniçinkonulanödülüdavulvetokmağıilekucaklar.Süreklişiirselilahilersöyler.Ülgen’inödülünüalıpgöğeyükselişegeçer.Göğünbirincikatmaçıkar.Ordayıldırım,gökgürültüsüilekarşılaşır,ikincikatayükselir.Havanınilerdekikonumuüzerineönbiliştebulunur.Göğünherkatındanebulunduğunuanlatır.Deyişlersöyleyesöyleyedördüncükatgöğeçıkar.Davuluilegök
gürlemesiniyansıtır.Beşincikataulaşır.Gökgürültüsüartmıştır.BukattaYayuçıdenenbirruhvardır.Şamanburuhkatındadavulunayavaşvurur.Dualarınıyavaşsöyler.Buruhdişidir.Bunaanamdiyeseslenir.Yaratıcı(yayuçı)sorgular:Senkimdenkaldın,kimintorunusun?Adınısöyle.Kişininadı,
geyiğinpostuolur.Adını,yolunubildir.Kuşuçmaz,sürüngengeçmezbuyerepiskokanböcekgibinasılgeldin?Şamançokkorkar.Gerigerigider,yalvarıpyakarır.Yayuçışamanınağzındanönbiliştebulunur.“Şuolacak,buolacak”.
Törenekatılanlarıntümbaşlıklarınışamanındavulununaltınaatarlar.Buiyifallarıyakalamakiçindir.Şamangöğünaltıncıkatmaçıkarkenherkes
başlığınıalır.Altıncıkattaşamanayasecdeeder.Böylecegöğünonikincikatma
değinçıkar.BurdaÜlgen’ekurbanlarsunar.Onadualarsöyler.Böyleceyolculuğunsonunagelmiştir.Şamanyeryüzüneiner.Davulunuatar.Gözleriniaçar.Uzakyoldan
gelmişgibiherkeslesclamlaşır.Buüçgünsürentöreninözetidir.Üçüncügün,şamanonurunabüyük
birşölenverilir.Şöleniçinhazırlananiçkilerdenherkessarhoşoluncayakadariçer.Kötüruhlarakarşıyapılandinseltörenlerdeşamanlaryeraltına
yolculukyaparlar.Uyaklıbiranlatımlabaşlarındangeçenleridilegetirirler:Cehennemdekılköprüdengeçmişlerdir.Kuzgunuçmazkızgınsarıçölleraşmışlardır.Günahlısamanlarınsayısıziskeletlerinigörmüşlerdir.Yılan,ejder,canavarlarlakarşılaşmışlardır.
EskiTürklerdeözgünbirölügömmetörenivardır.GöktürklerdekiölügömmetöreniniÇinlilerayrıntılıbiçimdebetimler.Çinlilerbutörene“Kubbeliotağaltındakitabut”adıverirler.Türktöresinegöre,ölü,
kubbeliotağaltınakonur.Herakrabası,koyun,at,sığır,gibibirhayvankeser.Kurbanlarçadırındışınadizilir.Tümakrabalaratabiner.Otağın
çevresindeatkoştururlar.Çadırınçevresindeacıçığlıklarıatarakyedikezdönerler.Kapıyagelinceyüzlerinibıçaklaçizerler.Yüzler,kulaklarbıçaklanır.
Kangözyaşmakarışır.Yasgöstergesiolarak,saçlarınkesildiğiolur.Tütsü(kokuluk)kullanılır.Çındanağacıile“yuğyıpar”(tütsülüyasmeşalesi)yakılır.Ölüyügömmeiçinuğurlubirzamanseçilir.İlkyazveyazınölenleryapraklar
dökülünceyedek,sonyazvekışınölenler,yapraklaryeşirinceyedekbekletilir.Ölü,kubbeliotağbiçimindetahtaköşkiçindedir.Hakanatüstünde,özeleşyalarıvealtın,gümüş,kürkgibideğerlihediyelerleyakılır.Külüölününeşyalarıilebirliktegömülür.Gömüldüğügünyeniden
kurbanlarkesilir.Gömününüstünebirtapmakyapılır.Tapmağınçevresiniatlılarkuşatır.Tapmağınüzerine“bengütaş”denenbirkayayerleştirilir.Bengütaşa,ölenkişivesavaşlarıgörüntülenir.Orhunvadisindeki
Göktürkdönemiataanıttapınakları,bugeleneğinaçıkbirkanıtıdır.Butapmakveyontular,yüksekkatmandankişileriçindir.Dahaaltkatmandankişilerinmezartaşma,günümüzdeKırgızlarmezarlarındakonan,tuhdenenbüyücekkuklalarkonur.ÖlüyakmageleneğiEskiKırgızlardadavardır.Külteginanıtında,öleningörüntüsüyanında,yakınlarınınvemaiyetininyontusudavardır.Öleninyontusudışındakigörüntüler,belkideeskidönemlerdekurbanedileninsanlarınsimgesidir.Mezarınüzerinesahibininöldürdüğüsayıdataşyadayontu(heykel)dikilir.Bunlara“Balbal”denir.Yine
Göktürkdönemimezarlarında,koçyontularıileat,geyikresimleribulunur.Bunlarkurbantörenlerininbiranısıolmalıdır.Göktürklerdekurbankesilenkoçyadaatlarınbaşlarısırıklaraçakılır,mezarınçevresinedikilir.Koçvegeyikyontularıbelkidebukurbanlarıanlamiçindir.SözkonusugelenekolduğugibieskiChouTürklerindedevardır.24
BUDİZMTobaHan(572-581)birÇinliBudist’inözendirmesiileBudadinini
benimsiyor.GöktürklerarasınaBudizmisokmuşoluyor.TobaHantutucubirBudistgibidavranıyor.Budistdualarıokuyor.Oruçtutuyor.AncakhalkınbudönemdeBudizminasılkarşıladığınıbilmiyoruz.TobahanınölümündensonraGöktürkhanlığıyıkımasürükleniyor.Türkbeyleriçinlileşiyor,soysuzlaşıyor.Türkkarabudunu“Hanibenimhakanım?Hanibenimilimtörem”diyehaykırıyor.HanınınölümündenyüzeliyılsonrayazılanOrhunyazıtlarındaBudizmdenizyok.Yazıtlaragöre,Türklerin,bağımsızlıkkazanmasınaTürkTanrısıveYerSuyardımediyor.Ancak,işinilginçyanıyazıtlardailkelinançlardan,kötüruhlardan,tözlerdenvebenzer
putlardansözyok.BilgeHanınsoyluçevresibutürgelenekleribırakmıştır.Yufkayürekli
BilgeHanınBudadininekarşıbireğilimivardır.Karahalkınboşinançlarınakarşı
kayıtsızdır.NitekimBilgeHanÇin’ingörkeminekendinikaptırmıştır.OrtaAsya
Türklüğüdeböylesinegösterişliolmalıdır.Otağınınçevresikalelerlekuşatılmalıdır.BudaveLaotseutapmaklarıyükselmelidir.Ulusukentyaşamınaalışmalıdır.Budadinseltörenleriuygulanmalıdır.AncakbugörüşbilgeTonyukuk’unsertdirenişineçarpıpdönecektir.AmaBudizm,Uygurlariçineköklübiçimdegirmiş,onlarınyaşamına,
sanatına,yazınınaderinizbırakmış,damgasınıvurmuştur,içAsya’daHotanBudizm’inkalesiolmuştur.Budizm’inkurucusubirkıralsoyundanolanSidhartaadlıprenstir.
Sidharta,İ.Öö.yüzyıldaHindistan’ınMağdabölgesindedoğmuş.29yaşmagelincekırlaraçekilmiş,birdervişyaşamısürmeyebaşlamış.Yaşamınanlamıüzerindedüşünceyedalmış.GerçekteSidharta’nmdurumuöylesineyadırganacakbirolay
değildir.Kendindenönce,yadayaşıtlarıarasındaaynıdurumadüşenlereo
dönemdesıkçakarşılaşılır.Neki,onunkıraçekilmesininsonuöbürlerininkigibiolmaz.Yıllarcadüşünceevreninedalar.Sonundabirgecemucizegerçekleşir.ZihniaydınlanırveBudaolur.Gerçeği,acıçekmegerçeğinibulur.Buda’yagörevaroluşızdıraptır.Doğuş,hırs,yaşlılık,ölüm
birbirleriniizleyen,birbirlerinibütünleyenhalkalar,oluşunparçalarıdır.Buacısonsuzdur.Acıölümledebitmez.Yenibirvücuttabiçimbulur.OunutulmazgecedeBuda’nmönündebirdeacılarısonaerdirecek
gerçekbelirir.Izdırapgirdabındankişiancaktutkuyu,yaşamatutkusunuöldürmeklekurtulabilir,işteozaman,saltozamanacınınbulunmadığıduruma,nirvanayaulaşabilir,tenleşmeninsonugelmeyen
zincirindenkurtulaniçinartıkvücutyoktur.Buda’nmbelleğiaydınlığakavuştuktansonragerçeğinsözünü,
drahmayı
yaymayabaşlar.Kilisesidemekolansagha’smıkurar.YenidinMagdhatopraklarındahızlayayılmayabaşlar.BuhızlıyayılmaBudizm’inhiçayırçalıkyapmaksızınherkesiçatısıaltındatoplamasından
kaynaklanır.Buda’nmsağlığındadoğuHindistankrallıklarındanMagdhave
Kosalayenidinegirmişlerdir.MagdhaHindistan’ınkuzeybatısınıelegeçirdiktensonraBudizmyereldinolmaktançıkar.Yaygınbirdindurumunagelir.Buda’nmölümündensonrakimiilkelerkonusundaBudistdin
adamlarıarasındagörüşayrılıklarıbaşlar.Giderekbutartışmalarkızışır.
SonraKuzeyveGüneyBudizmleribirbirlerindenayrılır.KuzeyBudizm’iMahayanamezhebinioluşturur.Bumezhebegözattığımızda,eskiTanrısızBudizm,Tanrılar,yarıTanrılar,koruyucuruhlarvecinlerlekalabalıklaşmıştır.ÇokTanrılıbirdindurumunagelmiştir.BumezhebindinadamlarıBudayıTanrıgibialgılamayolunagiderler.Dünyeviçözümeağırlıkverirler.GüçlükişiliğinkendiniNirvanayaadamasıileacılarınbiteceğinisavunurlar.BudizminöbürmezhebiiseHinayana’dır.BudistteolojiBuda’nm
düşünceyeyaklaşabileceksoyuteşinibumezhepteyaratmıştır.Bumezheptemeditasyonyoluilekendiliğindençözümsözkonusudur.Budizminbeşanayasakilkesivardır:Canlıyıöldürme,yalansöyleme,içkiiçme,hırsızlıkyapma,zina
yapmainancagörebubuyruklarıyerinegetirenkişinirvanayaulaşır.Burkandiniİ.S2.yüzyıldaKuşanimparatorununseçmesiileOrta
Asya’yayayıldı.BusıradaHindistanmikieyaletindeBudizmgelişiyordu.KengereseyaletininbaşkentindebirBudisttapmağıyapılmıştı.FakatBudizmBatıTürkistan’datutunamayacaktı.BubölgedeSasanilerindesteklediği
AteşetapınımilebaşkaİrandinleriBudizm’isokmayacaktı.NitekimŞulTürkleriateşetapıyorlardı.İslamaAteşetapınımdinindengeçmişlerdi.25Türkmenistan’daduraksamasınakarşılık,Budizm,Doğu
Türkistan’danÇin’edoğruhızlayayıldı.DoğuTürkistan’ınyerleşik
çevrelerindeçağlarboyuncaBurkandinibaşlıcakültürçevresiolacaktı.ÇinedoğruuzanankervanyolarıboyuncaBudistkülliyelerkurulmuştu.Budistmanastırlarda,Türkçe
“toym”denenBudistrahipler,Budistkültürünüyayıyordu.OrtaAsya’da
Budizm’inTürkçe‘Ulukölüngü’(ulugemiyadakağnı)denenMahayanamezhebigeliştirildi.Bumezhep,“Kiçigkölüngü”(Hinayana)adlıasılBudizmdenkimiçizgilerleayrılıyordu.KüçükGemiyadakağnıkişiselbiryaşamfelsefesiidi.UluGemiiseevrenseldi.Amabuikimezhebedesüreklidahaönceki
Türkinançlarıyerleşiyordu.Sözgelimi,AkKurtsöylencesiBudizmiçindeyerinialıyordu.Oysabusöylence,kuzeyTürklerininsöylencesiydiveBudizmleilgisiyoktu.AkKurtBudistbiriçeriğedönüştü.KurdunheykeliBudisttapmağadikildi.BunungibigökveatalardininalpveyarıTanrıHaninancıUluGemimezhebinegirdi.KutsalHangeleneği,Göktürk
dönemindekiTürkBudizmindedeyeraldı.6.YüzyıldaGöktürklerinBudizmiseçimlerinianlatanBugutyazıtıvardır.YazıttaTasparHan,atasıBuminHanınruhundanemiralır.Butarihselkararınmaneviyükünü,atalardininedayandırır.26BögüHanise762’deManidininegirerken,“dmtar”(yüksek
katmandarahip)olmakister.ManidininegirenBasmilveUygurhanlarıise“idikKut”sanıile,kutsalkişilerarasınagirerler.AyrıcaManidinitörenlerine,gökveyerTanrılarınınkatıldığıbirUyguryazıtındabelgelenir.OrtaAsya’daKusanlarlaHunlarmçabasısonucuençokyayılandin
BudizminUluGemimezhebiolur.TıpkıDoğuHunlardaolduğugibi,GöktürklerdeMukan(552-72)veTasparHan(572-81)daresmidinolarakBudizmi,siyasaldüşüncelerleseçmişlerdir.BöyleceÇin’inKonfüçyüs’üileTaoizm’i,İran’dangelenZerdüşt,Bizans’tanilerleyenHıristiyanlığınkültüreletkinliklerininönünegeçilecektir.TasparHançokdindardır.OnaPatra(Burkan’mkasesi)veAraslangibibudistsanlarverilmiştir.TasparHan,sutralarıTürkçeyeçevirtir.GöktürkHanlığınıngenişillerinintamortasındabüyükbirBudistkülliye(Türkçe‘Ködüş’)yaptırır.Türkçe“Edizev”adıverilenkutsalbelgelerikorumaevleriyaptırır.BuralardaBurkan
yontuları,Burkandinselyazmalarıveazizlerinkalıntılarısaklanır.
Bunlar6.yüzyılOrtaAsyaBudisttapmaklarıdır.Böylece,GöktürkBudizmigenellikleOrtaAsya’dagelişenUluGemimezhebiyönündegelişir.KuzeyÇin’eegemenolanTabgaçsaraylarındada550-580yılları
arasındaBudistrahiplervardır.TabgaçlarileÇinlilerarasındaakrabalıkvekültürelilişkilerbudininkökleşmesineortamsağlıyordu.HindistanveKabilçevresindeyetişenBudistrahipler,BatıTürkhanıyanmageliyorlardı.630yılındaölecekolanBatıTürkHanıTongYabgu,Hintlibirrahip
aracılığıileBudistolmuştu.BatıTürkHanınınBuharasoyudaBudizmiseçmişti.BunlarınyaptırdığıBurhanatapmağı645’leredeğinayaktakaldı.
BaykentilihükümdarıYelTeginise588’denönceBurkaninancınıseçti.BudönemdePeşavarveKeşmir’deBudisttapmaklarkuruldu.KarlukillerindedeBudizmyayıldı.663yıllarındaTarduşboyuKızılsu
vadisininKuzeyindeKarlukdevletinikurmuştu.8.YüzyılınbaşlarındaTürkBudistsoyunundandinselkünyelerelimizdedir.AyrıcadöneminİslamgizemcilerindenBelhliŞakikKartuklarınBudistolduklarınıdoğrular.GizemciŞakik,Karlukilindekibirtapmaktayüzüvebaşıtıraşlı,al
giysilerebürünmüşbirBudistrahibiylegörüşmüştür.BelhliŞakik790’daBudistTürkbölgesiolanHuttal’daöldürülecektir.UygurhanıBögüilebirliktesoyudaManidininegirmedenbüyük
olasılıklaBudistti.BudizminUygurlararasındayayılması4-5.yüzyıllardabaşlamışolmalı.Uygurlar,Türkdilindeyenibirbiçemle,büyükbirTürkBudist
yazınıvesanatıoluşturdular.Budizmgerçektebirdindençokyaşamıacı
dolubirhayalvebüyülübirdüşsananfelsefeydi.TürkBudistibudüşünceyişöyleanlatıyordu:“Evreninbirbüyü,birdüşgibiolduğunuanla!Oyoklukveboşluktur,benyokbenlikyok.Zamançarkıdöndükçebirbiriniizleyenyaşamlarsoyu,korkulubirdüşsayılarak,ondankurtulmakgerekir.Kurtuluşyokluğutanıklamakvebenliktensıyrılıpyokluğavarmaklaolur.
Uygurbudistibudüşünceyişöyleanlatmıştı:“Yokluğu,boşluğutanımakgerçeğeulaşmaktır.”Yaşamıkötübirdüşsayanveondan
kurtulmakiçinnirvanaya,yanibenliğisöndürmeyeçağıranbufelsefe,UluGemimezhebindedahasomutbiçimdeyorumlandı.Yorumagöre,nirvanasönmekdeğil,başkabirdünyevianlayışınüstündebiryaşamavarmaktı.Benlikateşisönünce,evreninbütünruhununateşiilebirleşiyordu.BöyleceTaoizmeyakınbirgörüşe,evreninkülüruhunainanmayavarılıyordu.Evrenintümgörünümleri,Taoizmdeolduğugibiikiilkeyedeğil,tekbirilkeyeindirgeniyordu.Taoizmdeegemenolanikiilkelikosmolojiyerine,evreninçekeşinitekasıldanbilenvahdetivucutavarılıyordu.Taoizmdeevreninküllüruhukuşkulukalırken,UluGemimezhebindeebediBudanmruhunabağlıyordu.10-11.yüzyıllardageliştiğibildirilenbudüşünceebediBudaveZamançarkıkavramlarıileUygurilindedoğmuştu.OrdanTibet’evebaşkailleregeçti.BirUygurozanEbediBurkan’manlamınıinsangönlüolaraktanımlıyordu:Burkanınkendigönlüdür,Gönülburkandır,Gönüldışındanevar?UlugemimezhebininTantirikkolununbudüşüncesiTürkgizemcilik
okulununVahdetivücutanlayışınaçokbenzer.“Gönül”ve“Eren”(insanizaaflarıkahramancayenebilenveli)gibikavramlarveterimlervardır.BöyleceUygurBudistmetinleriTürkgizemciedebiyatınınöncesidir.
Zamançarkıkavramı,KarahanlıdönemiTürkyazınında“Evren”(zamançarkınıdöndürenfelekejderi)biçiminedönüşür.Böylecedindışıbiryaşam
felsefesiolarakbaşlayanBudizm,UluGemimezhebiçevresindeçokTanrılıbirdinolur.Merkeziyetçidünyaekseninde,nicedüşselBurkanlar,tarihselveyaratılmışkişiler,eskidinlerinTanrılarıBudizm’deyeralır.UygurgeleneğindekiUluGemimezhebi,İslamilekarşılaşmadanönce,çokTanrılıbirdindurumundadır.GerçekBudizm,UluGemianlayışındabüyük
değişimeuğramıştır.BubakımdanUygurBudizmi,güzelsanatlarınsunduğutümolanaklarıkullanmaktasakıncagörmemiştir.UygurBudizmindccennetdüşleri,dinseltörenler,edebiyatgörkemlidir.Yontular,resimler,süslütapmaklar,çiçekvemiskkokularıgözalıcıdır,canlıdır,incedir.Köşkler,yazılar,bahçeler,havuzlar,suludur,alımlıdır.Dinselezgiler,dinseloyunlarcoşkuludur.Moğolyayılması,UygurBudizmindeyeniaçılımlarayolaçar.1212
yılındaHoçoUygurHanlığıMoğoldevletinekatılır.BudönemdeBudistTürkkültürü,birsüreMoğollaraöncülükeder.UygurBakşıları(dinöğretmenleri)MoğollarıBudizmekazanırlar.Moğoldevletininkültürvesanatyaşamınınenüstkatmanlarınageçerler.MoğolarkültürdiliolarakTürkçeyiöğrenirler.Moğolca,Uyguryazısıileyazılmayabaşlar.Ancak,KubilayHan
1269’daTibetlama(rahip)larınmetkisialtınagirer.TibetLamaistBudizmi,Uygurillerindeyayılır.AncakUygurBudistsanatı,Lamaistmotifleryanındakendiözbiçeminidesürdürür.Öteyandan,UygurBudistyazınında,Tibetçedençevirileryapılır.TibetçedençevrilenmetinlerdeLamaistözellikleraçıkçasezilir.SözkonusumetinlerdeBudistazizler,Hindudinininilahlarınıngörüntüsünebürünmüştür.KimiHinduilahlarıgibi,LamaistBudistazizlerininbirereşiolduğudüşlenir.Azizlerinkadınlarınıkucaklarbiçimdegörüntüleriçizilir.Türkçe“ögkang”(ana-baba)denenbuilahçiftininkucaklaşması,yaşametkisiniyansıtır.YaşamınsonuolanÖlümündüşselgörüntüsüise,kurukafaveöldürücüsilahlarlaanlatılır.Bunlarilahçiftinintaçlarındaveellerindedir.LamaistBudistazizlerde,Hintmabudlarmdaolduğugibi,kimileyinçokbaşlı,üçgözlüveçokkolugösterilir.BubenzerlikleryanındaLamaistBudistazizleriileHintmabudlarıarasındakimiayrımlarvardır.Sözgelimi,Budizmevrenintümgörünüşleriniveilahlarıbirerhayalsayar.14.YüzyıldaTürkçeLamaistmetindeilahlardahayalolarakanlatılır:Onlarınözruhuyok,Onlaraynadakiyansımagibidir.14.yüzyıldankalanTürkçeLamaistbirtabloilginçtir.Tabloda32
çifttenoluşan64ilahvardır.Tablocanlıvegösterişlidir.Tabloyuanlatanbirdemetinvardır.Sözkonusumetinşöyledir:Ogökrengindedir.GüneşdairelilotustahtıüzerindedurmaktaVesağayağınıuzatıp,kızılrenkteUmayHatunuteperSolayağıile
kararenkteMahesvara’yıteperOtekyüzlü,ikikolluveüçgözlüdür.Sağelindeçan,Solelindevajratutar.VeTanrılarkızıolananayıkucaklar.
Tacıbeşkurukafdar,Gerdanlığı,boncuklarıelikanlıinsanbaşındanoluşur.OnunkoynundabulunananaVajravarahi,Kızılrenktedir.Tekyüzüveikikoluvardır.Sağelindetuttuğukurbankesmebıçağı,Evreninonyönünükorkutur.SolelindebeştürlüölümsüzlükiksiriiledolukafatasıTutar.Veatayıkucaklar.Tacıbeşkurukafadan,Gerdanlığınınboncukları,Elilkurukafadanoluşur.27BöyleceBudizmUygurlararasındauzunsüreyaşar.Onların
kültürlerindederinizbırakır.15.yüzyıldaİslamUygurilindeyayılmayabaşladığızaman,TibetlilerveMoğollargibioldukçagerihalklarınetkisiileişlenmişbirBudizmleyüzyüzegelirler.AncakBudizmsınırlıdaolsagünümüzdeTürkhalklararasındayaşar.Sözgelimi,SarıUygurlarşimdilerdedeBudizm’einanırlar.MANİHAİZMVII.yüzyılınortasındaGöktürkDevletiUygursoyununyönetimine
geçer.BudönemdeOrtaAsya’nınkuzeylerindesamanlıkegemen
durumdadır.BatıveGüneydenyanaşankitaplıdinlerinetkisiyokdenecekölçüde
azdır.Kitaplıdinlersamanlıktanetkilenmektedir,ilkUygurhanları(Kül
BilgeveMoyunÇur)şamanisttir.BögüHan763yılındaUygurlararasınaManidininisokacaktır.
BöyleceUygurTürkleriSamanlığıbırakıpManidininegiriyorlar.Böyleceilkkeztemelindeetikilkeleryatanbirdiniseçiyorlar.Buolayıgenişgörüşünvedüşünselolgunluğunbirsimgesisaymakgerekir.
SamanlığıbırakıpManidininegeçiş,toplumyaşamındabiraşamasayılır.ÇünküManidinidahainsancıl,dahasağlamtemellidir.Etikkurallaradahaçokyerverir.SözgelimiManidinindeöldürmeeylemi,nebiçimdeolursaolsun,kötüvegünahsayılıyor.BusıradaUygurhanlarınınotağı,OrhunırmağıileÖtükendağı
arasındabulunur.BüyükolasılıklatümuygurhalkıManidininegirmişdeğildir.UygurlarınManihaizmikabulünden506yılsonradikilmiş
Karabalgasunyazıtıvar.BudinUygurlararasında840’tansonrakökleşmişolacak.ButarihteKırgızlarUygurlarıMoğolistan’dançıkarmışlardır.OrtaAsya’nındoğusundaKırgızdevletikurulmuştur.ManidininikabuledenUygurlarDoğuTürkistan’agelipyerleşirler.BundansonraUygurülkesindeManihaizm,HıristiyanveBudizmileyanyanaSamanlıkdayaşayacaktır.BudistUygurtapmaklarındarahiplersamanlığıntözyadaongon
kültünüsürdürecek.Rubruköyküsübizebubilgileriaktaracak.İ.SIII.yüzyıldaBabil’liMani,dahaçokBabildegelişmişmezhep
Kurallarındanyolaçıkar.KimiHıristiyanveİranlıZerdüştöğelerinikatarakyenibirdinkurar.Budinintemeliikilemdir.Dünyayıikiöğedoldurur:iyivekötü,biriışık,öbürükaranlıktır.Başlangıcıolmayanbirdönemdeışıkilekaranlıkülkesibirbirindenayrılmıştır.Karanlıklarülkesiışıkülkesindenbirparçaışıkçalmıştır.Bununüzerinemaddeveışığınkarışıp,ruhortayaçıkmıştır.Bu,dünyanınbugünkübiçimidir.Gerçekbilginingörevi,bukarışımıtanımak,ışığıkaranlıktanvemaddedenayırmaktır.BunungerçekleşmesiiçinTanrı,insana‘aklı’,ruhunbirparıltısıolarakyollamıştır.Aklınetkinliğiileışık,maddedenkurtulacakveilkyurduna,ışık
ülkesinedönecektir.Böyleceilkikianailke,zamaniçindeortayaçıkanayrılık,karışımvearınmakatılmışolur.(Ayrılıkgeçmişteolmuştur,karışımşimdikidurumdur,arınmaisegelecekteolacaktır).Budüzeni,Manibenzetmelerle,ozansıbirdilledestansıbirhavaiçindeanlatmıştır.Işıkülkesinde,birbarışhavasıeser.Burada“BüyüklükBabası”
oturur.Dişiolarakdüşünülen“BüyükRuh”,ışıkülkesininüzerindedolaşır.Yaşanandünya,karanlıkülkesidir.Karanlıkülkesi,kavgagürültü,tutkuvepiskokularladoludur.Işıkvekaranlıkülkeleri
arasındakisavaş,üçevredegerçekleşir:1.Karanlıkülkesininsaldırmasınakarşıkoymaküzere,ışıkülkesinin
hükümdarı‘BüyükRuhu’canlılarınanasıolarakyolar.Canlılarınanasıdailkinsanıyollar,ilkinsanbeşkısımlıbirruhiledonatılmıştır,ilkinsan,beşbölümdenoluşanruhunuşeytanayediripderinbiruykuyadalar.UyandığındaışıkTanrısınayedikezduaeder.2.DuaüzerineışıkTanrısı,‘IşıklarınSevgilisini’,yani‘BüyükYapı
Ustasını’ve‘CanlıRuhu’yollar.CanlıRuhu,insanabirçağrıolarakiletmiştir.
Buçağrıinsandabir‘yanıtı’uyandırır.Çağrıveyanıtbirlikteenüstteki
dünyayaçıkarlar.CanlıRuh,oğularıolan,beşkozmolojikgüçileve‘CanlılarınAnası’,ilkinsanıanayurdagötürürler,ilkinsanın,anımsamaözelliğiolanruhu,karanlıklarülkesindekalmıştır.Bununüzerinecanlıruh,beşoğlununyardımıiledünyayıyaratır.Canlıruhunbeşoğlunefes,rüzgar,ışık,suveateştir.Karanlık,oğullardanbirkaçınıöldürür.Derilerindenongök,etlerindensekizyeryaratılır.Geridekalanışıkparçalarındangüneşileay,‘ışıkgemisi’olarakyapılır.Böylecedünya,karanlıkveruhiçinbir
tutsakeviolarakyaratılmıştır.Artıkkurtuluşolayıbaşlayacaktır.3.İlkikiyolanıştakiilahlarışıkhükümdarınayalvarırlar.Bunun
üzerineışıkhükümdarıüçüncübirelçiyolar.Üçüncüelçikaranlıklarülkesiningörevlilerinitehditeder,korkutur.Görevliler,alıkoyduklarıışıkparçalarınıgeriverirler.Üçüncüelçi,birgörkemsütunuyaratır.Işıkgemilerini
hareketegeçirir.Işıkruhlarıgörkemsütununatırmanarakayaçıkarlar.Oradangüneşegeçipışıkülkesineakmağabaşlarlar.Maddebuetkinliğiönlemekiçininsanıyaratır.Ruhusıkıbirçemberiçinealmakister.Erkekvedişi
şeytanlar,şeytanlarülkesindebulunanruhu,(ışığı)yutarakinsanıyaratırlar.Buinsanaürümegücüverir.Ancaksözkonusuçababoşaçıkar.Işıkülkesihükümdarı,‘mesih’iyolar.BuHıristiyanlıktakiİsa’dır.Mesih,insanaaslınıilahi
özünü
öğretir.Mesih,‘akıl’biçiminde,peygamberleri,ışıkresulleriniuyarır.Onlaravebütün‘seçilmişlere’,kurtuluşagötüren‘akıl’ı,yani“ışıkbakiresini’verir.Mani,“Işığınkurtulabilmesiiçin,hercanlıböyleçalışmalıdır”der.işte
Manidinininahlakikurallarıburadandoğar:-Cinselilişkidenkaçınma-Canlıöldürmeme-Dua,vaaz-İlahiokuma-Günahçıkarma-OruçtutmaBuvebunabenzerilkelerledininçerçevesibelirlenir.Buortamda
başlayansavaşınsonundaışıkparçalarıkurtulacak,ışıkülkesineulaşacaktır.Ordabütünışıkilebirleşecektir.Mani,evreninoluşumu,ilerdesonaerişi,ozamanadeksürecek
savaşımıtümayrıntılarıylayorucubirözenleçizmiştir.Manihaizmdegörkemli
birkozmogoni,metafizikveahlakbilimleridüzenibudur.İlkevetörelerininyayılmasıiçinManikilisesinisağlığındakurar,
inanlarınıvepapazlarınıbelirler.Bunlariçindedereceleroluşturur.Maniinançdüzenindeşefeatçılar,aklındünyadakigörünüşüişlevindedir.
‘Seçilmişler’olanrahipverahibelerinzivayaşamıyla,ışıkparçalarınınmaddeden
kurtulmalarıişinekatılırlar.Manidininegönüldenbağlıolanhalkisediningerekleriniyerinegetirmekveahlakkurallarınauymaklayükümlüdür.Zerdüşt,BurkanveİsagibiMani’denöncekipeygamberler,ışık
parçalarınıkurtarmakiçininsanlığatürlüyollargöstermişlerdir.Ancak,bunların
enbüyüğüveendoğruyolugöstereniMani’dir.Maniİsaiçinşöyleder“Onunçarmıhtaacıduyaduyacanvermesi,maddeiçerisindekiacıduyanvevatanözlemiileyananışıkparçalarınınbirsembolüdür.”
Mani,İran’dabaşarıilediniyayar.Hindistan’daçeşitliyörelerigezer.Budizmileilişkiyegirer.Farsçaolarakyazdığıkitabıdöneminİran
hanınasunar.Neki,çokgeçmedengözdendüşer.Yalnızkilisesiyasaklanıpinananlarkovuşturulmaklakalmaz.Kendisinedeişkenceyapılır.Sonundavücuduparçalanaraköldürülür.216-277yıllarıarasınasığacakMani’ninyaşamıböylecenoktalanır.BununüzerineyardımcıvepapazlarıiçAsya’nınyolunututarlar,ordakendilerineyeniyaşamortamıararlar.NitekimiçAsya’daşanslarıhiçdekötügitmez.YeniBudistöğelerinkatılımıile
güçkazanmayabaşlarlar.Manihaizm6.yüzyıldaBatıda,özellikleAfrikaveküçükAsya’daçığ
gibibüyümeyebaşlar.BiraraHıristiyanlığıtehditederolur.Neki,dinyayılmasısavaşınısürdürmeyesoluğuyetmez.Batı‘daHıristiyanlık,Doğu’da
İslamlık,onunyazılıkitaplarınıbileyokederler.BöyleceManikatıbirgizembulutununaltındakalır.Onunüzerinebugünbildiklerimiz,ancakHıristiyanveMüslümandinadamlarınıngüvenilmezyazılarınadayanır.Çintarihçilerininanlattıklarınagöre719’dabirManihaistpapazve
bilgin“büyükbirmecus”Toharistankralınınbuyruğuylabaşkentegelir.Bu
manihaistbüyükmecushemendininiyaymayabaşlar.Girişimibüyükbaşarılardoğurur,inananlarınınkaygıvericibiçimdeçoğaldığınıgörenÇinimparatoru732’deçıkardığıbirbuyrukileuyruğundanbirkimseninmurtadlardininegirmesiniyasaklar.BununlabirlikteManihaizmdahaÇin’deortadankalkmamıştır.Kovalamayakarşınsurdaburdasinmiş,hattagiderekgizliceyayılmasınısürdürmüştür.Göktürkhakanınınağzından“DevletancakÖtiikençayırından
yönetilir!”tümcesiyuvarlanmıştır.Türkulusuartıkyerleşikyaşamageçme
özlemleriiçindedir.681yılındaKutlugHan,kurtuluşsavaşmagirmiştir,ilkinÖtüken’ielegeçirir.Bozkırlaraveçağındünyasınaburdanegemenolabilecektir.YaşlıTonyukukgençBilgeHanınbaşbakanıolmuştur.BilgeHan,
Tonyukuk’tan,yerleşikyaşamageçilmesiniister.Halkevleryapıpkentlerkurmalıdır.
Cindekidinlerdenbiriseçilipulusundiniolmalıdır.28Tonyukuk’unverdiğikarşılıkgöçebeveakıncıbirsiyasetiaçıkve
seçikolarakdilegetirir:“Çinlilerbizdensayıcayüzkatçoktur.Bunakarşınbiz,onlarakarşıgelecekisek,çayırvesuyunardındangitmemiz,avilegeçinmemiz,çadırlardaoturmamızgerekir.Güçlüoluncailerleriz,yoksageriçekilir,saklanırız.Çinlilerçoktur,ancakheryerdesavaşamazlar.Duvarlarlaçevrilişehirlerdeoturduklarıiçinivedihareketedemezler,herhangibirsaldırayakarşıkoyamayıptutsakolurlar.AyrıcaBurkanveLaotsediniinsanıyumuşakvezayıfyapar.”Bugörüş,göçebeliğeveakmcılığadayananbirdevletiçin
zorunludur.BununlabirlikteBilgeHan,ulusununyerleşikyaşamageçmesiiçin,
çokuğraşır.Yazıtlardaöğütlerverir:“SenTürkulusu,oralaragidipçoksayıdaöldün!Oralaragidersenöleceksin.AmaÖtüken’deyerleşirkervangüdersenhiçsıkıntınolmaz.Ötüken’deyerleşirsendevletisonunakadarelindetutabilirsin!”Ancaktümbuuyarmalarakarşın,kesinolarakşehirlereyerleşmegörülmez.Göçebeliksürerken,bellibiralanayerleşmeistenir.745yılındansonra,Ötüken’eGöktürklerinyerine,kesinbiçimde
Uygurlaregemenolur.Uygurlar,yazıtlardaTokuzOğuzadıylaanılırlar.Uygurlar,öbürTürkboylarındandahauygardır.Yapıcı,kültürbakımındandahagelişmişbirTürkboyudur.Göktürklergibikentyaşamındançekinmezler.Bozkırvegöçebeliğibırakmazlarancak,kentyaşamınınkendilerini
yumuşatmasındandakorkmazlar.SoyluUygurlarÇinliprenseslerleevlenmeyebaşlayıncakentyaşamıkendiliğindengelir.Soylular,çadıryerineevlerkondururlar.Halk,buyaşambiçimineözenir.Ticaretleuğraşmabaşlar.Ticaretingereği,mallarınsaklanmasıgerekir.Giderekyenievler
yapılır.Buzorluklardan,SelengaIrmağıüzerindeSoğutveÇinliustalar,Baybalıkadlı,birzenginlerşehrikurarlar.Buaradadevletinsınırlarıdagenişler.Kentuygarlığıiyicekökleşereksürer.Manihaizmansızınvedeçokgeçmedenyitirdiğitümhaklarını
yenidenkazanır.OrhunbölgesiUygurlarıosıralardagüçlerinindoruklarındabulunurlar.Önünegeçilmezgüçtekiatlıbirlikleriile,içsorunlarlauğraşanÇin’inbaşkentiLoyang’agirerler.Çinlibireşkıya,ayaklanmıştır.Çinhükümdarı,ihtilalcilerinelinegeçmişolanbaşşehri
bırakıpÇin’ingüneybatısınakaçmıştır.Çinhanı,durumundüzeltilmesiiçin,Uygurlardanyardımistemiştir.BögüHan,762güzündeordularıyla,Çinbaşkentlerindenbiriniasilerinelindenkurtarır.Göçebegeleneğinegöre,yardımınkarşılığıolarakşehrinyağmalanmasıgerekir.Çinordusukomutanı,“henüz
asilerinelindebulunanLoyanghalkı,buşehrinyağmalandığınıduyarsaasilerlebirolur.Kentinalınmasıgüçleşir.BunedenleyağmadanönceLoyangüzerineyürümelisiniz”der.BöğüHanyağmayıbırakıp,Loyangüzerineyürür.Uygurlar,Loyang’ıasilerdentemizler,ardındankentiyağmalarlar.Bu
askeriyardımınsonucualınmıştır.Çintahtıeşkıyanınelindenkurtarılmıştır.AmaUygurordusuÖtüken’edönmez.Kentindışınayerleşir.KentyaşamıUygurlarıbağlamıştır.Buzorakikonukluk,eskidenberiÇinlilerle
alışverişyapanUygurlarınişineyaramıştır.AmaçokgeçmedenUygurve
Çinlilerarasındaçatışmalarçıkar.ÇinlilerUygurları,Ötüken’edönmeyerazıederler.BögüHanabirÇinliprensesverirler.Ayrıcaheryıl20.000topipek
vereceklerdir.Loyangakını,Türkleraçısındanpekönemlikültürelsonuçlar
doğurur.KısacaBögüHanadıileanılanUygurhanıÇinbaşkentinde
Manihaizmiöğrenerekkabuleder.Orhunyanındakiordusunadönüşünde,beğendiğibudiniuyruğunadakabulettirmekiçin,yanındadörtmanihaistpapazıgötürür.BögüKağanınyardımıylaozamandansonraManihaizm
Uygurdevletininresmidinidurumunagelir.Orhunçevresindekigöçebeler,hanlarınınsözünüdinleyerekbir
dirençgöstermeksizinbuyabancıdinegirerler.BuönemliolayınÇin
Manihaizmiüzerineolanetkisiazdeğildir.GüçleriniçevredetanıtmışolanUygurlar,elçilerini,birlikleriniüstüstebaşkentegönderirler.LoyangyakınındaadetabirUygurşehrimeydanagelir.ManihaizminkoruyucularısıfatıylaUygurlarilkinÇin’deyerleşmişolanUygurlarınkendilerineserbesçetapmakvemanastıryapabilmeleriniisterler.
BöyleceUygurkoruyuculuğualtında768’deLoyangmanihaistkilisesi,aradanbirkaçyılgeçince(771)GüneyÇin’dekiYangdzıırmağıkıyısındakibüyücekkentlerinyaklaşıktümündemanihaistmerkezlerkurulur.BubatıdinineÇinlilerancakUygurlarınbaskısıaltındaisteristemezkatlanırlar.NitekimOrhunUygurDevletiKırgızlarınvuruşuüzerine840yılındayıkıldığındaimparatortümManihaistleriÇingiysileriilegezmeyezorunlukılanbuyruğuçıkarır.Aradanbirkaçyılgeçincedahadasertbiradımatılır:Bütünkiliseler
yıkılır,resimleryakılır,mallarıellerindenalınır.Manihaistlerebüyükkıyımlaryapılır.YalnızbaşkentteyetmişManihaistrahibedoğranır.ÇinlilerintahminlerinegörebuyılardaManidininigüdenlerinenaşağıyarısıyokolur.UygurDevletininyıkılışındansonraTarımbölgesindetoplananUygurlarınbüyükbirbölümüManidinineinanmayısürdürürler.Manihaistilahiler,Uygurcanmendikkatedeğerbölümlerindenbirini
oluşturur,ilahilerinbüyükbirbölümütammetinhalindeyadaçokazbirözürleelegeçmiştir.Huastuanitadlıonbeşbölümlükbirtürgünahçıkarmaduasıbunlardanbiridir.MetindeManihaistlercegünahsayılantümyasaklarsıralanır.MetinaralarınaManihaistlercegünahsayılandinselkoşularbilesokuludur.TanTanrıgeldiKalkınızbütünbeyler,kardeşlerTanTanrıyıövelimGörengüneşTanrıSizbizikoruyunGörünenayTanrıSizbizikurtarın!TanTanrıGüzelkokulu,miskokuluParıltılı,ışıltılıTanTanrı..Sesler,sözcükler,dizeleryinelenecektir.Görkemlibirahenk
doğacaktır.TanTanrısözleriardardasöylenecekbirdavulsenfonisiyaratılacaktır.Birtapmağınloşluğuiçindetoplubiçimdebuilahe
söylenecektir.ManininkarışıkdinselilkevetöreleriUygurlararasındagenişyankıuyandırır.OdönemlerintanıklarınagöreUygurlararasındao
dönemlerdeManihaistlerBudistlerdençoktur.BundadevletdiniolarakbenimsenişininyanındaManihaizminyapısıdaetkilidir.Manihaizm’inkendisanatıvardır.DininkurucusuManiaynızamandaünlübirressamdır.Onun
düşmanıİslamlarbileonunressamlıktakigücünükabuletmişlerdir.Maninin
sanatduygusuveressamlıkyeteneğidininededamgasınıvurmuştur,içAsya’dabulunmuşmetinleruzaktantanınacakniteliktedir.Dinseliçeriklielyazmalarısanatlıminyatürlerlesüslüdür.Eniyiboyalarlaakkağıda,enözenligüzelyazılarlayazılmışlardır.ManidiniTürklerarasındayayılmışilkahlakdinlerindendir.Mani
öğretisinegöresaltinsanlarıdeğil,hayvanlarıöldürmekveetleriniyemekyasaktır.OysaTürklerindahaöncekiinançlarındaölümgelecekyaşamda
insanakutsalıkgetirir.Nitekim,eskiTürkulularınınmezarlarınaöldürülendüşmanıbelgelerbiçimdebalbaltaşlarıdikerler.EskiUyguryazmalarındaeskiveyenidininzıtlıklarıaçıkbiçimdeanlatılır.Sözgelimişöyledenir:“Eskidenetlebeslenenhalkşimdipirinçlebesleniyor.Eskiden
öldürmeolanülkedeşimdiiyilikegemen.”Manihaizmdedua,oruç,günahçıkarmagibidinselgereklerinyanı
sıracinselilişkidenuzakolma,içkiiçmemegibikoşullardavardır.Toplumdaikitabakabulunur.Birincisievlenme,şarapiçmegibiyasaklarınakesinlikleuyan“seçkinlertabakası“dır.Bunlarinananlarınverdiklerizekatiledirliklerinisürdürürler,ikincisibunlarayardımcıolan,dinselkuralarıyerinegetirmeklezorunlu“dinleyiciler”katmanıdır.Maniha-izmdedeonveyedibuyrukolmaküzereikibuyrukdizisiileüçmühürdenenyasaklarvardır.Üçmühür,el,dilvegönülmühürleridir.Manihaizm,kimikurallarıile
Budizmeyakınolmasınakarşınputatapmayıyasaklar.ManidinininÖtükenUygurlarıarasındaneölçüdeyayıldığıkesin
bilinmiyor.UyguryazıtlarındaBögüHanınkabulüilebinlerce,onbinlercekişininalkışladığıbelirtiliyor.Busayıbirazabartılmışolsa
da,birgerçekpayıbulunmalı.BütünüstkatmanlarManidininegirmişolmalılar.Ama
aynıdönemdeUygurlararasındaHıristiyandinineinananlardavar.Bu
inançayrımıüstkatmanlardaçekişmelerenedenoluyor.Tarkanadlıbiri,
Manidininikabulekarşıçıkıyor.780yılındabirsuikastsonucuBögüHanöldürülüyor.SuikastıHıristiyaninancındanTarkangerçekleştiriyor.Bütünolaylar,BögüHanınManihaizmdenönceHıristiyanolduğunugösteriyor.BögüHanınManidinigibiheryandankoğulanbirdiniseçmesi,Türk
siyasasıaçısındanbüyükönemtaşır.OtarihlerdeManidiniÇin’deBurkancılıkveTaoculukyanındabüyükbirnefretkazanmıştır.Gerekhalk,gereksesarayçevrelerincekovuşturmayauğramıştır.Çinliler,sevmedikleribirdini,güçlübirdüşmanınkorumasınıistemezler.BubakımdanÇinözendirmesiilebudininkabuledildiğidüşünülemez.ManihaizminseçimideUygurlarcaulusalbenliğikorumaözlemindenolmalıdır.TıpkıMuseviliğinseçimindeolduğugibiTürkler,güçlükarşıtlarınındinini
seçmiyorlar.Kıyıyaköşeyesıkışmışbirdiniyeğliyorlar.Manidinininkabulüvebüyükbirçoğunluğunbuinancı
benimsemesi,Türkleraçısındanönemliyapıdeğişiminenedenolur.Tonyukuk,şehirkurmaveÇin’dekidinlerdenbiriniseçmeisteğinibirtakımhaklıgerekçelerleonaylamamıştı.TarihTonyukuk’uhaklıçıkarır.Türkulusu,savaşçılıkveakmcılıkgücünüyitirir.BununsonucuUygurlar,Kırgızlarınkuzeydensaldırılarınakarşıkoyamazlar.Ötüken’ibırakıpTarımyöresinegöçederler.KuzeyipekyoluüzerindekiHami,Hoço,Beşbalık’ayerleşen
Uygurlar,bubölgedeMoğolyayılmasınakadarküçükbirbeylikkurarlar.Bozkırlarıneskibarbarlarıartıkşehirliolmuştur.Kervanyollarındanalmanvergiler,halkagönençlibiryaşamsağlamıştır.Burkan,ManiveHıristiyandinlerindençeşitlieserlerTürkçeyeçevrilir.BozkırdadevletisteğiylekabuledilenManidini,ÖtükenUygur
egemenliğininçöküşüilegözdendüşer.Hoço’daBurkancılıktansonraikinciderecedebirdinolur.Manidinininkültürümüzeenönemlietkisi,Türkhalkınakentleşmeyigetirmesidir.762yılındakitaplıklarıyla,basımevleriyle,kanalizasyonlarıydıTürkyaşamındakentleşme
başlamıştır.Tümbunlarınüstündeçeşitlidinvemezhepyandaşlarıarasındabirhoşgörüortamıoluşturulmuştur.7ATEŞOĞULLARIİranlıpeygamberZerdüşt’ündünyanınenbüyükdinlerinden
Zerdüştlüğükurduğuvarsayılır.DininAvestaadlıkutsalkitabıZerdüşt’ün
özdeyişlerinikapsar.AncakgerekZerdüşt’ünyaşamıgerekseZerdüştdinininkonumuçoktartışmalıdır.ÇünküZerdüştlüğedahagenişanlamdaMazdeizmdedenir.MazdeizmiseZerdüşt’tenöncedeİran’davardır.Budurumdadinin
evrimsüreciZerdüştlükiçindegeçerliolmuştur.ZerdüştMazdeizminyenileştiricisidurumundadır.Zerdüşt’ünyaşamıüstünesöylenenlerisebirbirinitutmaz.Yaşamıusaaykırıbirdizisöylencelerlesüslüdür.BüyükolasılıklaİÖ.7.yüzyıldaİran’dayaşamıştır.Özdeyişlerindenanlaşıldığınagöre,çokakıllıveçağınınbilgileriniözümsemişbirkişidir.ZerdüştdiniYahudiliğeöylesineyakındırki,birbirineetkiedip
etmediğisorulabilir.Zerdüşt,Ahuramazdadenentek,herşeyinyaratıcısı,insanlaraiyilikyapanbirTanrı‘nınpeygamberidir.Zerdüştdininde,şaşılacakbirdeğişimveaktarmaileHintveİranTanrıları,tekTanrı‘dabirleştirilir.BelkidebuHindistan’dakiVarunaadlıbüyükTanrı‘nınbiraktarmasıdır.Zerdüşt’egöreiyilikvekötülükaynıkaynaktançıkmaz.Buyüzden
iyiliğiAhuramazda(Hürmüz),kötülüğüEhrimenyapar.Bunlararasındasüreklibirsavaşvardır.Busavaşkuşkusuziyiliğinyengisiilesonuçlanacaktır.Ancakerdemliinsanlar,busavaştaiyiliğekatıldıklarıölçüde
mutluluğahakkazana-caklardır.Buçarpışma,iyiliklekötülüğün,ışıklakaranlığın,gökyüzüyleyeryüzününçarpışmasıdır.insanolmakisteyeninsaniyilikten,ışıktan,gökyüzündenyanaolmalıdır.Böylecetoplumsaldüzendesağlanacak,üretimartacaktır.Ahuramazda’nmbakışıherzamançalışkançiftçininüstündedir.Gerçekdindarlıkoruçtatapmımdadeğil,tarımçalışmala-rmdadır.BudüşüncelerinigerçekleştirmekisteyenZerdüşt’übirTuran
askerininöldürdüğüsöylenir.Zerdüşt’ünbuçokakıllıcaveusauygun
olarakkurduğudindüzeni,ölümündensonrabirhaylideğiştirilmişveboşinançlarladoldurulmuştur.Böylecebutektanrıcılık,uzunsüreözgünyapısınıkoruyamaz,İran’aözgübiryapıkazanır.YeniAvesta’dakimieski
Tanrılaryenidenkabuledilir.AmaZerdüştlükİran’daderinizbırakmışbirkültürdür.ÖmerdönemindeSasanidevletininAraplarcayıkılmasıveİran’daİslamlığınyayılmasıbilebukültürünizlerinisilememiştir.HattayaşayanİranŞiiliğininkökenindebilebukültüründirenciyatar,İslamdaAliyandaşlığıolaraktanımlananveçeşitliülkelerdedeğişikgörünümalanŞiilik,Arapulusçuluğunakarşı,öbüruluslarınözbenliğinikorumasavaşındanbaşkabirşeydeğildir.Nitekimgünümüzİran’ındadaköklüulusalbirduyguvardır.Buduyguonlarınbilinçaltınasızıpbirikmişbinlerceyıllıkbiruygarlığın,birAsyauygarlığınıntortuşudur.TürklerZerdüştlükleAşağıTürkistan’datanışmışlardır.İslamdan
önceOrtaAsya’yadoğruuzanangenişalandabirbirleriileyarışanBudizm,Hıristiyanlık,ManihaizmgibidinlerinyanındaZerdüştlükönemlibiryertutar.Baykent,Buhara,SemerkantgibibölgeninbüyükyerleşimmerkezlerindeçoksayıdaZerdüşttapmağıbulunur.DinselarayışapektutkunTürklerarasındaZerdüştlükönemliölçüdeyayılmıştır.GerçekteZerdüştlükAşağıTürkistanadıverilenbubölgededevletdinikonumundadır.29ZerdüştlükdahadailerigiderekÇinşeddinekadaruzanangenişalandaçeşitliTürkboylarıarasınagirmiştir.30Zerdüştlük,bölgedeİslamyayılmasınakarşıenbüyükengellerden
birinioluşturmuştur,İslamlıkbölgeyegirdiktensonradaZerdüştlergizligizliinançlarınısürdürmüşlerdir.SaltAşağıTürkistanTürklerideğil,Hazarkıyılarınıelegeçiren
TürklerdeZerdüştlüğünçekiciliğinekapılıpbudinegirmişlerdir.BubölgedeyaşayanDokuzOğuzlar8.yüzyılda(AraptarihçisiİbniBahr’ingezilerisırasında)hemManihemdeZerdüştdinineinanırlar.Aynıülkeninsınırlarındaikiayrıdin,aynızamandabarışiçindeyanyanayaşar.Kentlerdeve
başkenttehalkınçoğunluğuManiliğeinanır.KöylerdevekalanbölgelerdeZerdüştdiniegemendir.GerçekteZerdüştinançlarıileeskiTürkinançlarıarasındakimi
koşutluklardavardır.Bunlarınbaşındaateşikutsalsaymainancıgelir,İranlılararasındagelişmişMug(TürkçeMoğoç)ateştöreni,Hazar
kıyılarındanUygurbölgesinekadarTürklerarasındadayayılmıştır.AncakeskiTürkateştaparlığıİranlılardanalınmışdeğildir.Belkiikiinançdaçokeskibirköktebirleşir.YalnızTürklereözgübirateşetapmımolayıdavardır.SözgelimiSırDeryabölgesindeyaşayangöçebeTürklerarasında
ölüleriköşkiçindeyakmatörenivardır.Buİraninançlarındabulunmaz.31ZerdüştlüğüseçenkimiTürkboylarıarasındabutörenZerdüştlükinancı
arasındayaşamınısürdürmüştür.8NESTROYANGöktürklerdönemindeTürklerinHıristiyanlıklailgileribaşladığı
anlaşılıyor.TartışmalıSüryanikaynaklarınıkazıbilimverileridoğruluyor.
TürklerdeHıristiyanlığınerkenvarlığıkonusundabugüngüvenilirgözükenbilgilerşunlar:KaşgarhanlarındanbiriBizanskralıilebağlantıdabulunuyor.718’deMervNasturipatriğiputperestbirkentteoturanbüyükbirTürkhanınınveulusununHıristiyanlığıseçtiğiniyazıyor.TürkhakanTarazkentindebüyükbirTürkmetropolitikurdurur.Çeşitlikiliseleryaptırır.Şamanoğulları,Taraz’ıKarluklardanaldıkla-rmdaenbüyüktapmağınbirkiliseolduğunugörürler.7-8.yüzyıllardanİçAsyaveUrallardaHıristiyaneserleriKarluklardankalır.7-8.yüzyıllardaKırgızlarındaHıristiyanolduklarısanılır.NaymanlararasındadaNasturiHıristiyanlıkoldukçayayılmış
bulunuyordu.NaymansözüMoğolcada‘sekiz’anlamındadır.AncakNaymanlar
Türkboylarmdandır.MüslümandüşmanıNaymanbeyiKüçlügHırıstiyandır.KereitTürklerihanının1009sıralarındaAzizSerkis’inbirmucizesiile
Hıristiyanolduğusöylenir.DahasonrakidönemlerdeHıristiyanTürklerinbaşlıca
merkezlerindenbiriÖngütboylarıülkesidir.Öngütbeyliğisınırlarıiçindeçeşitlisurlukentlerbulunuyordu.13.yüzyıldaÖngütsarayında,Hıristiyanyapıtlarındanoluşanbüyükbirkütüphanekurulmuştu.Öngütbeyleri,Moğolsarayındaetkinkimselerdir.ÖngütbeyleriİlhanlılardönemindeAzerbeycan’daNesturimanastırıkurmuşlardı.
NesturizmUygurTürkleriarasındayayılır.BuyolunkurucusuNesturius,Suriye’ninGermenicakasabasındadoğar.AntakyamanastırındayetişmişbirHıristiyanpapazdır.Genişbilgiliamazaptolunmayacakölçüdehırslı,inanılmazbiçimdekendinibeğenmişbirkimsedir.Romakilisesiileanlaşmazlığadüşüncekendigörüşlerinedayananbirdininkuramcısıolur.Nesturius428yılındaBizanspatriğiolur.Budönemdeİsa’nıniki
ruhanivarlığıgizlediğini,Tanrılıkveinsanlıkolmaküzereikikişiliğibulunduğunuilerisürer.Görüşleriniyaymayabaşlar.BununüzerineEfes’tekiHıristiyankilisesince431yılındaafarozedilerekMısır’asürülür.Ordayalnızveperişanbirdurumdaölür.ÖlümündensonraİranveIrak’tailkelerinedayananyenibirtarikatgelişir.Budinbiryangıngibikomşuülkelereyayılmayabaşlar.İran’danİçAsya’yayayılmaolanağıbulanNesturizmbudur.Ancak
yayılmışolanbudininilkelerininnekadarınınkurucusununolduğunu
kestirmekzordur.5.yüzyılbaşlarındaHeratveMerv’depiskoposluklarkurulur.AsyaiçlerindeNesturizmyayılmasısürer.NesturiliğinİçAsya’dayayılışıburdakibasitinsanlarınyüreklerinetümüylepratikyoldangirmekleolur.GerçekteNesturidinadamlarıdinbilgisineveöğretisineöylesinebağlanmışkişilerdeğildir.Alışveriştençokiyianlarlar.Sayrılıklarısağaltmasınıbilirler.Gezginsatıcıolarakuzakülkeleredekgiderler.Pekçokhalk
yığınlarıileilişkikurarlar.Paraiçinkimseyeavuçaçmazlar.Budurumonlaraekonomikbağımsızlıkvesaygınlıkkazandırır.TümbunlarakarşınNesturilikÇintopraklarındayayılmaolanağı
bulamaz.Çin’dedahaçokTürklerbuinancıseçerler.Neki,buinancı
seçenlerintümüalışverişleuğraşır,İçAsyahalklarıarasındaNesturiHıristiyanlığıile
ünlenmişboyKereitMoğollarıdır.AyrıcaŞatoTürklerindenÖngütler(Ongutlar)deNasturidir.ÖngütsarayındaHıristiyaneserlerindenoluşanbüyükbirkütüphanebulunur.Öngüthanınınkızkardeşiiçin1298’deNesturibirkitapyazılır.BukitapbirkaçyılönceAnadolu’dabulunur.Öngütler12.yüzyıldaRomakilisesinebağlanırlar.ÖngütbeyleriMoğol
saraylarındaetkinvesaygınkişilerdir.Güzelmektupyazarlar.Hattatlık
yaparlarveudçalarlar.ÖngütTürklerindeKoşanlıMarkus,İlhanlıDevletidöneminde
Azerbeycan’dabüyükbirmanastırkurar.Markus1280’deNesturipatriğiseçilecektir.11.yüzyıldaNesturipapazlarıİçasya’dakikitleleriörgütlemişler.
Herat,Merv,Semerkant’tabüyükdinselmerkezleroluşmuştur.Buörgütlenme14.yüzyıladeksürecektir.MoğolyönetimininçökmesinekoşutolarakNesturilikdeöneminiyitirir.DoğudaÇin’densürülürken,Batıdaİslamkılıcıiletükenir.16.Yüzyıldatümüylesilinir.GünümüzdeMardin
yakınlarındayaşayanküçükbirhalkdiliminininancıolarakkalır.Türklerin,dışlanmış,köşeyesıkışmışbirHıristiyanmezhebinineden
seçtiklerinianlamakzor.AmaTürklerindinseçmedekigeneleğilimlerinebakıpbunedenikestirmekkolay:Türklergüçlüimparatorlukdiniseçmedenkaçmıyor,aradayitipgitmekistemiyorlar.Ancakeskidinlerinindeçağıngereklerineyanıtveremediğinigörüyorlar.Böylecebuarayış,Türkleriherdefasındayenidinleridenemeyeitiyor.YalnızbudinimparatorlukdiniolmayacakvedinTürklerizorlamayacak!YECÜCMECÜCLER7.yüzyıldaKafkaslardanVolga’yadekuzananalandagüçlübir
imparatorlukgörüyoruz.BudevletHazarimparatorluğudur.HazarlarTürkkökenlibirulustur.ÜlkeleriKaradeniz’leHazararasındaönemligeçitniteliğindeki,stratejik,kilitnoktadakurulmuştur.AraplarınAvrupa’yadoğruilerlemesine,buakınlarınenbezdiricidönemiolanbaşlangıççağlarındaHazarordularıengelolmuştur.HazarülkesiAraplarındoğalilerlemeyoluüzerindebulunuyordu.Muhammet’inölümünden(632)birkaçyılsonraHalifelikorduları,
herşeyiönlerinekatarakkuzeyedoğruilerliyorlardı.DoğalbirengelolanKafkasdağlarınavarmışlardı.BuengelaşıldığındaDoğuAvrupatopraklarınınyoluaçıkdemekti.AraplarıKafkaslardaHazarTürklerinindüzenli,güçlüordularıbekliyordu.SasanidevletiniyıkanAraplaraynıyıllarda
Horasan’daveKafkaslardaTürklerleyüzyüzegeliyorlardı.KafkaslardakiArap,Türksavaşıyüzyılıaşkınsürecekti.
PekiTürklerleAraplardahaöncekarşılaşmamışlarmıydı?Muhammet’inTürkleriçinsöylediğisözlerneölçüdegerçeğedayanıyordu?Bunlargünümüzdedetartışılankonulardır.KaşgarlıMahmut’tageçenikihadisegöre,MuhammetTürklerüzerineçokolumlusözlersöylemişti.AmaArapkaynaklaraveyorumcularagöreMuhammet’inTürklerebakışıhiçdeolumludeğildi.Muhammettanıyıpbilmediğibirtoplumakarşı,nedendüşmancasözleretmişti?İçAsyadoğurganbiranayıandırır.Geçmişinkaranlıkdönemlerinden
beri,doğudanbatıyahalklargöçerler.Bunlar,Hazar’ınKuzeyindekiyadagüneyindekidoğalyollardanAvrupa’yayayılırlar.Tarihinenbelirsizdönemlerindenberisürüpgidenbuhalklarakını,Avrupa’nınyerleşikhalklarıüzerindekorkuludüşleryaratır.Yerleşikleriçin,Doğu’nungöçebeleriyakıpyıkanvahşilerdir,işinilginçyanıDoğulugöçebelerdebirsüresonraAvrupalıyerlilerlekarşılaşırlar.Yerleşikyaşamabaşlarlar.Doğudangelecekgöçebelerikorkulugözlerlebeklerler.7.YüzyıldaiseBatıdandoğuyadoğrubirsaldırıvardır.Gerçibu
saldırı,ycryuvarlağınınacımasızoluşumuiçinde,Batıdandoğuyayönelenilksaldırıdeğildir.Dahaönceleridebutürakınlarolmuştur.Amabusaldırının
amacıvetürüöbürlerininkinebenzemez.Kutsalbiramaçiçinyapıldığına
inanılır.SözkonususaldırılarıdoğrudanTanrıonaylamıştır.İslamlığagiriş
içinyapılankutsalçağrılardırbuaskerieylemler.GerçekteiseArabistançöllerindeyeşerenyenibirulusçulukakımı,dinselbiryapıyabürünüpdörtbiryanayayılmasavaşıbaşlatmıştır.DoğudaveKuzeydekarşılarınaçıkankarşıtlarıpekyabancıolmadıklarıhalklardır.Bunlartümsöylenceveverilerbirarayagetirildiğinde,ortayasomutbirsonuççıkar.TürklerinAvrupalıhalklarlaveAraplarlatanışlığıçokeskilereiner.İsa’dansonraki
yıllardaOrtaAsya’daözadıileanılanTürkhalkınıngeçmişi,çokdahaeskileredayanır.ŞimdiBatıdanDoğu’yailerleyenAraplaryenidenTürklerle
karşılaşmıştır.AncakAraplar,butanıdıküzerinepekdeolumluyargılartaşımazlar.
ÇokeskidönemlerdenberiDoğulugöçebelerAraplarcaYecüc-Mecücadıylaanılmışlardır.Yecüc-Mecücadlıhalk(yadahalklar)Samihalklarınınkutsalkitaplarındadayeralır.Tevrat’taGog-Magogdiyebirhalkansözedilir.Magog,“Mecüc”adınınbaşkabirsöylenişidir.Kimisöylentileregöre
MagogyadaMecücTürklerinilkatasıdır.Tevrat’taayrıcaTogarmaadıgeçer.BuadıniseTürksözününbozulmuşbiçimiolduğusanılır.YecücMecüc,Tekvin’deikiayrıkişiadıolarakgeçer.Kuran’dabuiki
ad,halkadıolarakanılacaktır.Kehfsuresinin83.ayetinden101.ayetinedeğinsürer.Toplam19ayettenoluşur.Kur’an’daZülkarneynöncebatıya,sonradoğuyaveondansonradakuzeyedoğruakınaçıkar.Zülkarneynbubilinmeyenyöndeikidağarasıönündeoturanbirhalklakarşılaşır.BuhalkonaYecücveMecücakınlarındanyakınır.Buakınlaraengelolacakbir“sed”yapmasınıister.Bununüzerinebuikidağarasınademirlebakırdan
büyükbirsetyapılır.YecücleMecüciştebuşeddinarkasındakalır.Kur’an’dakibölümbuiçeriktedir.İslamaraştırmacılarbukonudaözellikleüçsoruüzerindedururlar.
Demirlebakırdanyapılanbusednereyeçekilmiştir?Yecüc-Mecüclerkimlerdir?Zülkarneynkimdir?Busorularakimiolasılıklarlayanıtverilebilir.Demirlebakırdanset,
Kafkaslarıgüneyebağlayandoğalgeçitüzerineçekilmiştir.BurasıgünümüzdeDerbent,boğazıadıileanılır.HazardeniziyleKafkas
dağlarıarasındatarihinveeskidünyanınkilitnoktalarındanbiridir.
MasallardakiKafdağınınkapısıburasıdır,İranlılarburayataştansedçekmişlerdir.Araplarbugeçide‘kapılarkapısı’anlamınagelen“Babülebvâb”derler.Tarihteyayılmadalgalarınıngeçityeridirburası.Birçokhalk,çokeskiçağlardanberiburdangüneyesaldırıpgeriçekilmişlerdir.YecücMecüc,Araplarınbukapınınardındayaşayanhalklara
verdikleriaddır.Tümbusöylentiveverilerbirleştirildiğinde,ortayasomutbirsonuç
çıkar.
TürklerinAvrupalıhalklarlaveSamilerletanışıklığıçokeskilereiner.GerçisağlambelgeleredayananTürkgeçmişiİsa’dansonrakiyüzyıllardaaydındır.AmatarihineskidönemlerindeTürklerdeğişikboylarbiçiminde
Batınınkapılarınızorlamışlardır.ŞimdiBatıdanDoğuyailerleyenAraplar,yenidenTürklerlekarşılaşmıştır.Ancakbutanıdıkyüz,Araplarüzerindeolumsuzanılarlakarışıktır.Tevrat’tabaşlayanMecüchalkıKur’andadahaaçıklıkkazanır.Kur’an’dabuad“Yecüc”adıylabirlikteanılır.MuhammetTürklerigörüptanımasabile,uzakülkelereyaptığıkervanyolculuklarındahaklarındabilgiedinmiştir.DahaöncekikutsalkitaplarıesasalanMuhammet’inonlaradayanarakkimiaçıklamalaryapmasıdoğaldır.Hattakimikaynaklarda,Türklerinİslamlığıseçmeleriiçinmektupyazdığıdasöylenir.32MuhammetdönemindeGöktürklerindünyanınengüçlüdevletlerindenbiriolduğubilinir.BunadayanarakMuhammet’in
mektupyazmasıolasılığıüzerindedurulur.Ancakunutulanbirikiönemlinoktavardır:ÖncelikleMuhammetdönemindeİslamlıkdahaArapyarımadasınıaşmışdeğildir,ikincisi,hiçtanıyıpbilmediği,kitaplıdinebile
geçmemişbirhalkaMuhammetnasılmektupyollar?Nevarki,yüzyüzegelmesebile,Muhammet’inTürklerhakkında
böylesineolumlusözleretmesiolanaksızdır.Uzakülkelereyaptığıkervanyolculuklarında,kulaklarıYecücMecücsöylentileriiledolmuştur.AyrıcaMuhammet’inkutsalsaydığıdahaöncekikitaplarda,olumsuztanıtılanbirhalkıövmesiolanaksızdır.NitekimAraptarihçilerdeTürkleregenellikleolumlubakmazlar.SözgelimiünlüArapyazarlarındanHazin(İmamAlaüddinAliibniMuhammed)1324yılındayazdığıLubâbut-Te’vilfiMaânit-Tenziladlıkitabındaİslammilkdönemlerindenberigelmişgeçmişyorumcularınbukonuylailgiligörüşlerinitoplar.Arapbilginlerinin
İsraillilerinsaçmalarındanyararlanaraktümgülünçsöylentileriTürkleremaleder.Kur’an’dakibölümşöyledir:“EyZu’lKarneyn,Ye’cücveMecüc,buyerdebozgunculukyapıyorlar.Bizimleonlarınarasınabirsedyapmaniçinsanabirvergiverelim
mi?”(Kef,94)“NihayetYecücveMecüc(sedleri)açıldığızamanonlarhertepeden
dünyayasaldırırlar”(Enbiya,96)
Kur’an’agörebunlardillerianlaşılırşeylerdeğildir,İmamHazin,PeygamberMuhammed’insöyleşisindebulunanlardanİbniAbbas’adayanarakbuhalkınTürkolduğunubildirir.Kendidilerindenbaşkahiçbirdilbilmezler,onlarındillerinidehiçkimseanlayamazdiyevurgular,İslamtarihindeTürklerdenilkkezböylesözedilir.Hazin’inanlattıklarınagöreZülkarneynbuTürkhalkıileanlaşabilmekiçintercümanlarkullanır.NitekimMuhammet’tensonragelenbirçokArapyazar,kutsal
kitaplardaveKur’an’daadıkötübiçimdeanılanbuhalkınTürklerolduğunusüreklivurgulamışlardır.12.yüzyıldaAntakyalıyaşayanSüryanirahibiYakubibunlardanbiridir.Vakayiname’deadlıkitabında,YecücMecüclersorununuayrıntılıbiçimdeelealır.Türkırkıkonusundaşubilgileriverir:“TurkayeyadaTıırkâyemilletiYasefsoyunadayanır.ÇünkübunlarınsoylarıMagog=Mecuc’dangelir.”Yakubi’ninyorumunagöre,Türkırkınınilk
yayılmasıMÖ.510yılındaolmuştur,ikinciyayılmasıise,yaşadığıdönemdeki
(12.yy)Selçukluyayılmasıdır.SonuçtaYecücMecüclerTürklerdir.Zülkarneynsözkonusuşeddi
Türkırkındankorunmakiçinyapmıştır.TürkadıdaArapça“Terk”sözündendir.İmamHazinbusaçmalarıhadislerebaşvurarak,bilimadınabelgeler.
TürkolarakkesinlikkazananYecücMecüclerişöyletanımlar:“Yecüclerayrıbirboy,Mecucayrıbirboydur.Herboydörtbin
insandanoluşur.Bunlardanbirerkekkendisoyundanelisilahtutanbiroğuldünyayageldiğinigörmedenölmez.BunlaryeryüzünüyakıpyıkmayauğraşanAdemoğularıdır.Huzeyfdemiştirki:Bunlarüçbölümeayrılırlar,içlerindenbirbölümü,Suriye’deyetişen,gökyüzünedoğruyüzyirmiarşınuzunluğundakiSedirağaçlarıgibidirler.Öbürbölümüinsanlarınenleriyleboylarıbirolupyüzyirmiarşındır.Bunlaranedağlardayanabilirnededemirkarşıkoyabilir.Yinebunlardanbirbölümvardırki,biradambirkulağınıyereserip
yatar.Öbürkulağınıdayorganolaraküzerineörter.Bunlarfilleri,yırtıcı
hayvanlarıvedomuzlarıgördüklerizamanyemedengeçmezler.Hattakendi
ölülerinideyerler.BunlarınilerikollarıSuriye’de,kanatlarıHorasan’dadır.Maşrıkırmaklarıyla,Tabariyyegölünüiçerler,içlerindenbirkarışboyundaolanlarbulunduğugibi,çokuzunboyluolanlardavardır.Bunlarinsanoğluiçindeazbulunanşeylerdir.ÇünküHazretiAdem’inbirgünergenliğiazmış(düşüazmış)vedölsuyutoprağakarışmıştı.Yecüc’üTanrıişteosudan
yarattı.Bunedenleonlarbizimleanayönündendeğil,babayönündenbirleşirler.Hâzin,kitabında“YecücMecücler’inTürkolduklarıgörüşünü
yineleyerekvurgularve“Zülkarneynbunlarakarşısedyaptı.Buhalksetdışındakaldı,terkedildi”Bunlarterkedildikleriiçin“Türkadınıaldılar”diyeyorumlar.Savlarınışöylesürdürür:“Bunlarınişigücüdünyayıyakıpyıkmaktır.
Birbölümüçamyarmasıgibidir.Birbölümüyüzyirmiarşınenindeyüzyirmiarşınboyundadır.Birkesimininbirkulağıyatak,birkulağıyorganolacakbiçimdedir.Vesonrabaşkabirbölümünündeyalnızbirkarışboyundaolduğusöylenir.”İmamHazin’inyüzkızartıcıtanımlamasıböylesürüyor.Bu
betimlemedahasonrabirçokArapyazarmcadayinelenecektir.SözgelimiTaberibunlardanbiridir.33ArapmiliyetçiliğindeTürkdüşmanlığınınizleriçokderindir.Araplar
içinTürkler“yüzlerikırmızı,burunlarıbasık,gözleriküçük,yüzlerideriüstünekaplanmışkalkanlargibikalın”yaratıklardır.Araplar,böyletanımladıklarıYecücMecücadıileandıklarıTürkleriinsanlıkiçinenbüyükyıkım
kaynağıgörürler.TürklerEmevilerdenberiArapulusçuluğunahedeftahtasıolmuştur.ArapkinvenefretiTürklerüzerineyoğunlaşmıştır.
AraplarınYecüc-MecücadınıverdikleriYüençiTürkleridir.Onlarıezmeyincehükümgelmeyecektir.NitekimEmevilerdönemindeyaşayanenbüyükİslambilginlerindendiyebilinenveDurratal-YatimaadlıyapıtıylaünsalanİbnalMukaffaTürkleriyırtıcıhayvanniteliğindegösterir.34Nevarki,İslammTürklerebakışı,kesinbiçimdeTürkolduklarıkanıtlanamayanKura’n’dakiayetlerlekalmaz.Dayanağısağlam
hadislerdedeTürklerüzerineolumlusözlerbulunmaz.Muhammet’in
buhadisleriderlenmiştir.Muhammetiçin,TürklerleAraplarınsavaşıbirkıyametgöstergesiolacakölçüdeönemlidir:“Kıyametkopmadanazöncesizkıldançarıklargiymişbirulusla
savaşacaksınız.Onlarınyüzleriçekiçledoğulmuşderilerlekılıflıkalkangibidir.Benizlerikızıl,gözleriçekiktir.35Başkabirkaynaktaiseşöylebirhadisgeçer:Türklersizedokunmadıklarısürecesizdeonlaradokunmayın.Zira
KanturaoğularısoyundangelenbuTürklerilkkezAllahmümmetineverdiğiyurtveegemenliğionlarınelindençekipalacaktır.ZekeriyaKitapçı‘nmderlediği,Türklerüzerinesağlamhadisler
yukarıdakiiçeriktekilergibidir.Muhammet’eenyakınkişilerinağzındanderlenensözler,Türkleraçısındanyeniryutulurtürdendeğildir.Busözleri,dahaönceçeşitliaraştırmacılaryayınlamışlardır.Tümbusuçlamalar,hakaretler,AraplarıngeçmişteTürklerden
yedikleritokadınetkisindenkaynaklanır.BöylebirgeçmişedayananArapTürkilişkisi7.yüzyılortasında
Kafkaslardayinealevlenmiştir.642-652yıllarıarasındaAraplardefalarcaDerbend’dengeçerekHazertopraklarınagirerler.Herdefasındageripüskürtülürler.652’dekarşıtlararasındabüyükbirsavaşolur.Herikiyanda
mancınıkkullanır.DörtbinArapölür.ÖlenleriçindeAraplarınordukomutanlarıdavardır.BundansonraAraplar,kırkyılHazarülkesinegirmeyecesaretedemezler.SaldırılarınıBizans’ayöneltirler.BuaradaHazarlar,BulgarlarlaMacarlarıegemenliklerialtınaalırlar.BatıdaUkraynaveKırım’aulaşırlar.SekizinciyüzyılbaşlarındaHazardevletiAraplarayüklenecekölçüde
güçlenmiştir.“İkinciArapsavaşları”(722-732)denenbusavaşlarsürekli
yinelenen,tekdüze,yöreselsavaşlarıandırır.Tümündeolaylaraynıdır:HazarlarDerbentkapısındanAraplarıntopraklarınagirerler.BirsüresonraArapkarşısaldırısıbaşlar.HazarlaraynıyollardanVolga’yadoğrugeriçekilirler.Busavaşlarınbelirginözelliği,ölümemeydanokuyanbirfanatizmdir.Sözgelimi,birHazarkentiteslimolmaktansakendiniyakıpyokeder.
BaşkabirolaydabirArapkomutanıBabelEbvabgeçidininsuyunu
zehirler.BozgunauğrayıpkaçanbirArapordusununyolunuyinebirArap
ordusukeser.Adamlartekkişikalmaymcayadeksavaşazorlanırlar.“Cennetegidelim,eyMüslümanlar,cehennem’edeğil”diyebağrışırlar.SavaştaşehitolanherMüslümancennetegideceğinekendisiniinandırır.OnbeşyılsürensavaşlarsırasındaHazarlarGürcistanve
Ermenistan’ısilipgeçerler.730’daArapordularınıbüyükvekesinbiryenilgiyeuğratırlar.MusulileDiyarbakır’ıalıphalifeliğinmerkeziŞam’ayaklaşırlar.SonArapsaldırısınıdahasonraII.Mervanadıylahalifeliğegeçecek
olankomutanyönetir.Mervan,öncebarışelçileriyolar,sonradaherikigeçittenşaşırtıcısaldırılarageçer.HazarordusubuşaşkınlığınetkisindenkurtulamazveVolga’yadeğingeriçekilir.Kağanbarışistemekzorundakalır.Mervan,almanöbürülkelerdekiyöntemeuyarakKağan’danHakdininedönmesiniister.Kağandabunukabuleder(737).AmabuMüslümanlığageçişlaftakalır.Görünüşegöre,halküzerindehiçbirizbırakmaz.BuyenilgidensonraHazarlarkendilerineçekidüzenverirler,güçleriniartırırlar.ButarihteMüslümanlareskicihadruhunuyitirmişlerdir.Halifelikiçkarışıklıklariçindedir.BuyüzdenAraplarınkuzeydegüçlübirüs
kurmalarınaolanakbulunmaz.NitekimbirsüresonraMervanŞam’dahalifeliğeoturuyor,ancaksonrahalifelikAbbasisoyununelinegeçiyorveMervanöldürülüyor.Hazarlarainançlarınıkabulettirmekiçinherikiyandandahaçok
çabaharcanır.AncakHazarkrallığıkendiaskerigücünedayanaraküçüncügüçolmayakararlıdır.HazarKağanınınYahudiliğiseçişiüzerineAraptarihçiElBekri’nin
“KırallıkveYollar”adlıkitabındailginçbirsöylencevar.Söylenceşöyle:DahaönceputperestolanHazarKağanıönceHıristiyanlığıseçiyor.Ancakbudininyanlışlığımgörmüş,durumaçokcanısıkılıyor,tçiniemrindekiyüksekrütbelilerdenbirineaçıyor.Oyüksekrütbeliadamkralaşöylediyor:“Eykağanım,kutsalyazılarüçayrıtoplumunelindedir.Onlardan
birerkişiçağırtıpinançlarınıanlatmalarınıemredin.Ozamandoğru
olanıseçiponunyolundagidebilirsiniz.”BununüzerinekağanHırıstiyanlarahabergönderipbirpsikopos
istiyor.Kralınyanındatartışmayeteneğiçoküstünolan,onunlasıksık
konuşanbirdeYahudibulunuyor.PsikoposgelincebuYahudiona:“Amaran’moğluMusaüzeneveonabildirilenTevrathakkında
görüşünnedir?”diyesoruyor.Psikoposbuna,“MusabirpeygamberdirveTevrat’dayazılanlardadoğrudur.”diyekarşılıkveriyor.OzamanYahudi,kraladönüp,“Bakın,dahaşimdidenbeniminancımındoğruluğunukabullendi.
Şimdionakendisininneyeinandığınısorun”diyor.Kralbusoruyusorunca,psikopos:“Beniminancımagöre,kurtarıcıİsa,Meryem’inoğludur,esasgerçek
onunsözüdür,bizeTanrı‘nmsesiniyansıtandaodur,”diyor.OzamanYahudiyinekraladönüyorveşöylekonuşuyor:“Onunsöyledikleribenimbilmediğimşeyler.Oysao,benim
dediklerimikabulediyor.”Psikopossavlarınıkanıtlamayıbaşaramayınca,davayıkaybediyor.Bununüzerinekral,huzurunabirMüslümançağırtıyor.Müslümanlar
onaçokokumuş,akıllı,iyitartışanbiradamyolluyorlar.AmakralayakınolanoYahudi,birisineparaveripoMüslümanıyolculuğusırasındazehirletiyor.BöylelikleYahudi,kralıiknaetmeyibaşarmışvekraldaYahudidinini
kabulediyor.Böylece,İS.740yılındaHazarHanı,sarayıveaskerikomutanları
Yahudidininibenimsiyor.VebudinHazarlarınresmidinidurumunageliyor.HazarlarınengüçlüdönemlerindeYahudidininiseçmesitarihçileri
şaşırtıyor.Enmantıklıaçıklamaşöyledir:Sekizinciyüzyılınbaşlarındadünyaikibüyükgücünelindekutuplaşmıştı.BiryandaHıristiyanlık,öteyandadaMüslümanlıkvardı.Herikigrubunideolojikdoktrinleri,kuvvetpolitikasıilkelerinegöreişliyor,klasikpropogandayöntemleri,iknavefetihyol
arıylainançlarınyayılmasınaçalışıyordu.Hazarimparatorluğubusıradaüçüncü
güçkonumundaydı,imparatorlukherikibüyükgüçledeboyölçüşebileceğinidahaönceortayakoymuştu.Amakendibağımsızlığınısürdürebilmenintekyolu,HıristiyanlığındaMüslümanlığında
dışındakalıpyaşamınısürdürmekti.Çünkü,buinançlardanbiriniseçmesidurumundasiyasalgücünübütünleyecekkültürelöncülüğünüyitirecekti.DoğuRomaİmparatorluğu’nunyadaBağdat’takiİslamhalifesininnüfuzualtınagirecekti.AtainancıSamanlıkise,görkemliyerleşikbirdevletinyaşamkoşularınıngerisindekalmıştı.Sözgelimi,insankurbanetmegeleneğivardı.Kırallıkdönemibitimindekırallarmıtörenleöldürmegeleneği
bulunuyordu.Öteyandan,HazarlarMuseviliğetümdenyabancıdeğillerdi.Nitekim
Museviliğiseçtiktensonrada,Hazarlararasındadinselhoşgörülerisürdü.HazarbaşkentindebulunanyediyargıçtanikisiMüslüman,ikisi
yahudi,ikisiHıristiyanbirisiRuslarınveputperestlerindavasınabakmakiçingörevlilerdi.Oinançtankişilerdi.Onuncuyüzyılınbaşlarında,Hazarhanlığıadilvegenişgörüşlüyönetimbiçimiylebirmasalülkesiydi.36Yahudilik,Önasya’nmeskiköklüdinlerindenbiridir.Yahudiadı,
İsrailliyadaİbraniadıileanılanbirulusukarşılar.Yahudiadı,Filistin’inbirbölgesininadıdır,İbraniadı,dedeleriİbrahimelİbrani’dengelir,İsrailadıiseİbrahim’intorunuYakup’unsanıdır.İbrahim,Samiirkındandır.Kildanlıdır.İÖ.ikibinliyıllardaFırat
kıyılarındanKenanilineyadaFilistin’egöçetmiştir,İbrahim’inikioğluvardır.BirisiHicazAraplarmınatasıolanİsmail’dir.BununanasıHacer,Mısırlıbircariye’dir.Ötekiİshak,Yahudilerindedesisayılır.İÖ.1300yıllarındaMusadoğar.Musa’yadekİsrailoğullarının
başındanbirçokolaylargeçmiştir.Musaİsrailliboylarıbirulusdiniçevresindebirleştirmeyibaşarır.Yehova,İsrail’intanrısı,İsrailiseYehova’nmulusudur.TevratveOn
Emir’inMusa’dankaldığınainanılır.Dahasonradakrallargelir.DavudveSüleymanbunlarınenönemlisidir.Peygamberilerinyanısırabirdenebilergelir.Yahudiliğinkitabı“EskiAhit’tir.Buçeşitlibölümlerdenvehaberlerden
oluşanbirderlemedir.Tekvin,Çıkış,Haberler,Sayılar,Tesniyeadlıbeşbölümdenoluşur.TalmudiseTevrat’ınaçıklamasıdır.Kur’an’da
bunlaryalnızcaMusa’nınTevrat’ıveDavud’unZebur’uolarakanılır.Yahudiinancınagöre,YehovatekTanrıdır.Öbüruluslarınherşeyput,yadaşeytandır.YehovayaratıcıTanrıdır.Evrenialtıgündeyaratmıştır.Yedincigündinlenmiştir.Obilen,yaşayanvekadirolandır,İsraillilerkorkuvesaygınedeniyleonunadınıanmaktankaçınırlar.VahiyYehova,ulusunukorurvedüşmanlarınakarşıonlarayardım
eder.Komutanlarıvepeygamberleriaracılığıileonlarıdoğruyayöneltir.GenellikleYehova,iyiliğeyöneltmekvekötülüktenalıkoymak
amacıylaulusunadoğrudanyadapeygamberlerinindiliileseslenir.OnEmiriseYehova’nmTuruSina’daMusa’yasalıkverdiği
önermelerdir.Buönermelerşunlardır:BenYehova!senikölebulunduğunyerden;Mısırtopraklarından
çıkaranTanrı‘nm.ArtıkgözündehiçbirTanrıkalmasın.Neüstündekigökyüzünden,neçiğnediğintopraktan,neyeraltındakisulardanherhangibirşeyikendinebirputyadatapınacakedin!BendenbaşkaTanrıyasecdeetme.ÇünkübenYehova’yım.SeninTanrın,koruyucuTanrıbenim.TanrınYehova’nmadınıyalanyereağzınaalma.Yedincigünü(cumartesi)saygıylaan.Anababanasaygıgösterki,yaşamınuzasın.Öldürme.Zinaetme.Hırsızlıketme.Yalanyeretanıklıketme.Komşununevine,karısına,kölesine,cariyesine,öküzüne,eşeğine..
gözdikme.(Tevrat,çıkış,20/2-17)Zebur,Davut’tankaldığınainanılandeyişlerdir.150deyiştenoluşur.KökendeZebur’untümününDavut’tankalmadığıbilinir,ancakbu
deyişlerinhangilerinondankaldığı,hangilerinondankalmadığıbilinmez.BunlardanbirbölümüTanrı‘yıyüceltendeyişlerdir.Kimileri
Tanrı‘yaşükredenveondanacımadileyendualardır.Kimileriisebilgivehaberlerdir,inançveyalvarışdoludeyişlerdir.İbranitektanrıcılığmıntarihöncesikaranlıktır,İbrahim,tarihte
inananlarınbabasıolarakbilinir.FakatbuinançİÖ.ikibinliyıllardaSümer-Babilçoktanrıcıçevrelerdeortayaçıkar.ÇağlarboyubuinancınkorunmasıveayıklanmasıMusaveöbürpeygamberlercesağlanır.KökendeYehovailkelhalklarıngökselgörüntüleriyleonuüstünvarlığayaklaştırankişiliğinikorur.GüçlübirbiçimdeTanrılarıninsangörünüşünebenzediğiinancına
yakındır.Giderekkozmikolmaktankurtulur.Ahlaksalvetinselbiranlayış
kazanır.Bununlabirliktesoyutbirbiçimalmaz.Okorkunçbirbiçimde
canlıdır.“Kutsalİsrail”ve“YakanAteş“ingizemiaraştırılmaklaöğrenilmez.Bu
gizemkarşısındaki,Job(Eyüp)gibieğilmektenbaşkabirşeyyapamaz.SonuçtaHazarlarınYahudiliğiseçmeleriardındanhiçakla
gelmeyen,önhesaplaragirmeyenbirtakımkültürelgelişmeleridebirliktegetirdi.HazarlarekonomikveaskeribakımdangüçlüolduklarıiçinMuseviliğiseçmeyigözealmışlardı.BütünüiçindeenuzunyaşayanTürkdevletlerindenbirioldu.1250’leredeğinyaşamısürdü.600yıldolayındaayaktakaldı.SonYahudiTürkler2.DünyasavaşıöncesinedeğinPolanya’nm
birkaçkentindeyaşıyanKaraylardı.Savaşyıllarındavesonrasındaeriyip
tükendiler.10HİÇBİRPEYGAMBERKENDİİLİNDEETKİNOLAMAZBaşlangıçtaönemsizgözükmesinekarşın,Türklerinİslamlığa
girmeleriölçüsündetarihietkilemişolaylarpekazdır.Buseçim,Türkleriçinolduğunca,İslamiçindebüyükönemtaşır.Türklereliileİslamlıkengeçmişteengeniştopraklaraegemenolabilmiştir.BununyanısıraTürklüközbenliğindenkimiöğeleriyitirmiştir.İslamdinitoplumsalyaşamlarıbedevilik,siyasaldurumları
soygunculuktemeliüzerinekurulmuşbirhalkarasındançıkmıştı.Araplaraynıköktenolmalarınakarşındağınıkbiçimdeyerleşmişlerdi.Çeşitliboylaraayrılmışlardı.Herboyunkendineözgüyaşamanlayışıvebiçimivardı.Boylararasındaaralıksızsavaşlarsürüyordu.Yağmasız,baskmsız
güngeçmiyordu,ilkelçölyaşambiçimialabildiğinesürüyordu.Buortamıngereğisoyakrabalığıgüçlenmişti.Toplumsalbirlikduygusugelişmemişti.Aralarındabelirginbirdinsistemiyayılmamıştı.37Kendilerine
peygambersüsüveren,ancakyandaşbulamayanbirçokdinsömürücüsü,sıksıkhalkınkarşısınaçıkıyordu.38Muhammetbuortamdadininiyaymayabaşladı.Gerçi
peygamberliğinibildirdiğindeparavebilgibakımındaniyibirbirikimedinmişdurumdaydı.Daha12yaşındaykenamcasıEbuTalip’inkervanıileBasra’ya
gitmiş,ordaHıristiyan(Nestroyanmezhebinden)Bahira’yıtanımıştı.39AyrıcakendimemleketindeanatarafındanakrabasıvaftizlibirYahudibilginileilişkikurmuştu.BöyleceHıristiyanveYahudidinbilgileriniedinmişti.Yirmibeşyaşındayken,zenginbirtüccarındulkarısıHatice’ninhizmetine
girmişti.Hatice’ninkısasüredebeğenisinikazanmış,aradaolağanüstüyaş
farkıbulunmasınakarşın,Haticeileevlenmişti.Budavranışınardından
sevgidençokparasalnedenlerbulunuyordu.Muhammetoldukçaileribiryaşta,kendisinidinselgörülere
kaptırmayabaşladı.Hıristiyan,MusevidininingörüşvegelenekleriileArapputperestgörüşlerininkaynaşmasındanoluşandinselsistemini40yaymayakoyuldu.OnaençokkarşıçıkanlarkendikabilesiKureyşlilerdi.BunlarınkarşıçıkışlarınınnedeniyazıbilimciJudas’mİsa’yakarşıçıkışnedeniyle
aynıydı:“Hiçbirpeygamberkendiülkesindeetkinolamaz.”Kabe’yikorumakla
görevliKureyşlilerkendilerineünvebüyükparasalyararlarsağlayanbuyetkiyüzündenyenibirdininortayaçıkmasınakuşkusuzizin
veremezlerdi.41BaşlangıçtaMuhammetsınırlısayıdakiyakınınıinandırabildi.Nevar
ki,Kureyşilerlearasındaanlaşmazlıkçatışmayadönüştü.Muhammetyaşamıpahasınadüşüncesindedireniyordu.Tanrıherhalkabirpeygamber
yollamış,Araplarahiçpeygamberyolamamıştı.Kendisiisebupeygamberdi.“Sen,sendenöncekendilerineuyanagelmemişbirtoplumuuyarmak
içinrabbindenbirrahmetsin.Busayedeonlarındüşünüpöğütalmalarıumuluyor”(Kasas46)SonuçtaMuhammetAraphalkıiçinyolanıyordu.BelkitümArap
halkınıdaiçinealmıyorduonunpeygamberliği.YalnızcaMekkeveyöresiileonunlailişkidebulunanAraplarıkapsıyordu.BunlarAllahmbirliğineinanmazlarsakıyametemüşrikolarakgideceklerdi.Cehennemdeyanacaklardı.Onlarıkorkutmakgerekiyordu.“Budabizimkentlerin/medeniyetlerinanasınıuyarmaniçin
indirdiğimizbirKitap.Kutsal-Bereketli,kendindenöncekinidoğrulayıcı.Ahireteinananlar,onadainanırlarveonlarnamazlarınadevamederler.(En’am92)Bunucehennembetimlemeleriizledi:“Oayetlerimiziinkaredenleriyakındaateşesokacağız,derileri
piştikçeazabıtatsınlardiyeonlarabaşkaderilervereceğiz!ŞüphesizAlahdaima
üstündür,(hüküm)vehikmetsahibidir.”(Nisa56)“Ardındandacehennem,irinlibirsudaniçilecekler.Onuyutmaya
çalışacakamaboğazındangeçiremeyecek.Ölümheryandanüstünegelecekdebirtürlüölmeyecek.Arkasındandadehşetlibirazap.”(İbrahim16,17)İyiamainsanöldüktensonranasıldirilir?Mezardaçürüyüpgidencansızvücutnasıldirilir?İstersenizgönlünüzdebüyüyenherhangibiryaratıkolsun.”
Diyeceklerki:”Pekibiziyenidenkimyaratacak?”Deki:“Siziilkkezyaratankimse,
o“Bununüzerinebaşlarınısanadoğrualaylıbirbiçimdesallayarak
şöylekonuşacaklar:“Nezamano?”Deki:”Çokyakınolabilir!”(İsa51)
“Ogünyerbaşkayere,göklerdebaşkagökleredönüştürülür.BütüninsanlartekvekahrediciAllah’ınhuzurunda’görünürler.Veogünsuçlanbirbirlerine(veı/aelleriayaklarına)yaklaştırılarakzincirevurulmuşgörürsün.!Gömleklerikatrandır.“Yüzleriniateşkaplamaktadır(İbrahim48-50)
Tümçabalarıboşunaydı.Tamonüçyıluğraşmış,didinmiş,konuşmuş,ancakbirikiyüzkişiyiinandırabilmişti.MekkeveKureyşilerinyenidinitanımalarıolanaksızdı.Mekketüccarkentiydi.KuyreyşlilerMekke’ninsahibidurumundaydı.Mekke’deKabevar,putlarvar,haçlarvar,panayırlarvardı.Yılınbeligünlerindebütünçevreboylarheporayageliyorlardı.
Kureyşlilerençokosayedezenginoluyordu.YenidinbaşarılıolursaMekkebatacaktı.Olanaksız,olanaksızdı.Kureyşlilerkesinsaldırıyageçtiler.Buyenidinidoğarkenboğmak
gerekirdi.MekkebiravuçMüslümanacehennemoldu.ÜçyüzMüslümanmbir
bölümüHabeşistan’a,birbölümüMedine’yegitti.Muhammettümyandaşlarınıkurtardıktansonra,Mekke’debirsüredahayalnızbeklemeyiyeğledi.KendindenbaşkaEbubekirveAlikalmıştıyandaşıolarak.Kureyşlilerherboydanbirdelikanlıseçtiler.Bufedailerogece
peygamberinevinibasıponuöldüreceklerdi.AmaMuhammetdetetikteydi.Durumuiyisezmişti.OgeceMuhammet’inyatağınaçocukyaştakiAligirdi.MuhammetkendisinebağlıarkadaşıEbubekirile,birhayaletsessizliğiilegeceninkaranlığında,Mekke’denuzaklaştı.GerçekteİslamlığaenbüyükdüşmanlığıyaptığınısananMekkelilerbilmeyerekİslamlığaenbüyükiyiliği
yapmışlardı,İslamlıkMekke’denkurtulmaklaİslamoldu.Muhammet,önceMekkeyakınlarındabirmağarayasaklandı.
ArdındandaMedine’yegöçetti.Buortamdadahagenişbiryayılmatabanıbulmasıgerekiyordu.ÖteyandanMekkeneölçüdetüccarkentiyse,Medinesavaşçı
kentiydi.ÖslerveHarzecleradlıikikardeşboysüreklibirbiriileboğazlaşıyordu.Kentbiröncü,birbüyükbeklergibiydi.Medineliler
istedikleriöncüyübulmuşlardı.Medine,kendisinikarışıklıktankurtaracakortamakavuştu.Bu
İslammalıpyürüyüşüoldu.Muhammet,devesiüzerindecoşkulukarşılayıcılarıselamlayarakMedine’yegirdi.Tanıyanlarpeygamberiiyisindenbetimlemişlerdir.Bubetimlemelere
göre,PeygamberMedine’yegirdiğindesağlamyapılıvedinçtir.Ortaboylu,göğsügeniş,başıgüçlüdür.Tenitunçrengindedir.Yanaklarıparlak,
kumralaçarpansaçlarınekıvırcık,nedüzdür.Saçlarıkulaklarınınaltınakadardalgadalgainer.Bıyıklarıkırpık,altdudağıaşağıdanbirazönedoğruçıkık,sıkvegümrahsakallıiledeğirmiyüzügösterişkazanmıştır.Genişalınlıdır.Aralarındanmordamarlarlaayrılmışkalınikikaşvegerginbiçimde
kemerlenmişburunüstünderuhlarıaydınlatarakbakaniriveışıklıgözleriilebuyurmakiçinyaratılmışbiröncüdür.Bedeviöncüsüdevenindizgininserbestbırakmıştı.Devebaşıboş
gidiyordu.Sokaklarımeydanlarıgeçerekşehrinortasında,genişçebiryerde
HalidbinEbuEyyübülEnsari’ninevininönündeyereçöktü.16Temmuz622günü,deveninçöktüğüyerdeyalnızyenibirdinpatlamıyordu.Ogünordayenibirdevletkuruluyordu.Biryüzyılbilegeçmeden,AtlasokyanusundanHindiÇin’eHazarkıyılarındanNü‘edekyarıdünyayıkaplayacakbirdevletin,birimparatorluğunçekirdeğiatılıyordu.Muhammet’iMedine’deHazreckabilesidostçakarşılayıparalarına
aldı.Muhammet,bukabileyekendisineyardımındandolayı“yardımcı”
anlamınagelen“Ensar”adınıverdi.42Arap’taMuhammet’tenöncedevletyoktu.HattaArapçasözlüktebu
anlamdabirkavramıkarşılayanbirsözcükbileyoktu.DevletsözüArapçadaancak,8.yüzyıldansonrakullanılır.BusözcükArapçadwlkökündengelir.“Dönmek,birşeyinetrafındadönmek,değişmek,yerdeğiştirerek
dönmek,yadabirinehalefyadaselefolmak”anlamındadır.43
Araplarboyözeliğinivetoplumsalgörevleriüzerinealmış,bağımsızbirdevletanlayışıkavramındanuzakbulunuyorlardı.Onlardasuçvecezakavramları
bileyoktu.Çalmakyadaadamöldürmek,bunlarsuçsayılmadığıgibicezasıdabulunmuyordu.Bunlaryalnızcabaşkasınazararvermektenibaretti.Kısasakısasyasasıuygulanırdı.Birisisanakötülükyaptıysa,sendekendikabilenleonazararverebilirsinmantığınadayananbirtoplumanlayışıegemendi.Bireyinhakkınıdevletdeğil,bireyleralırdı.Cezasınıdabireyler
verirdi,intikamdankorkutuyorsanistediğinkervanıvur!44ilkesinedayananbiryaşambiçimiegemendi.DeveninçöktüğügünAraba,iştehiçbilmediğidevletveriyordu.Artıkkanbağıveboytutmadışında,devletdenenkutsalbirkavramdoğuyordu.OzamanadekAraplardabütüngözlerancakboyilişkileriçemberinetutsakedilmişti.Araplardaherboybağımsızbirbirimdi.Arabmgözündetümevrenkendiboyuidi.Dostyalnızorasıydı.
Boyundışıhepdüşmandı.Birlikleriniancakboyileanlıyorlardı.Oysadevenin
çöktüğügünMedineçeşitliboylardançeşitçeşitinsanladoluydu.Buinsanlar
kardeştiler,insanlarkabiledışındabaşkabirliklerinolduğunugördü.Kabilenindarbirlikçemberiyırtıldı.Genişbaşkabiralem,
doğuyordu.Apayrıinsanlarıbirbirinebağlayanbaşkabirbirleştiricievren
çıkıyordu.Muhammet’inAraphalkınaenbüyükbağışıbuoldu.Mekke’dengelengöçmenler,Medine’dekievsahiplerininevlerine
birerbireryerleştiler.Onlarkardeşolmuşlardı.Bukardeşliköylesineileribirkardeşliktiki,ölüncemirasları,kankardeşlerinedeğil,dinkardeşlerinekalıyordu.Arabmengüçlübağıolankanbağınıdinbağıyeniyordu.Mirasın
ailebireylerinekalışı,ancakİslamlarçoğaldıktansonraoldu.45MuhammetMedine’yeyüzdolayındagöçmenlegelmişti.Medine
zenginbirkentdeğildi.Ensarkardeşliğinikabulediyorlardı.AncakMuhammetvegöçmenlerensarafazlayükolmakistemiyordu.Öte
yandanMekkelilernetarımdannedesanattananlıyordu.Onlaryalnızticarettenanlarlardı.Ticaretyapmayakalkışsalarşurayaburayadağılmalarıgerekirdi.O
zamandaMuhammetyalnızkalacaktı.Öteyandan,Medinelileriyisavaşçılardı,Arap’taiseganimetolumlubirkazançtı.Kureyşlileriseİslamdüşmanlığınısürdürüyorlardı,ikiyılsonrakiBedirsavaşıbuzorunluktandoğdu.MuhammetMedine’dedinsel,siyasal,toplumsaldevletyapısını
örgütlemeyekoyuldu.Bellikurallarüzerinedinseltapmımıdüzenlemeyebaşladı.Tapırtımınkitleselkatılımla,baskıunsuruolduğunuiyisezmişti.
Ortakbiramaçlagerçekleşenherkitleselkatılımiçindekikişiler,kendileriniherzamanolduğundançokdahagüçlühissederler.Sahipolduklarıgüçlerbirkaçkatmaçıkmışgibidir.Bukişilerinkendilerinegüveniartmıştır.Birtür,kendindenaldığıışığıyansıtır.Bununetkisiylekişi,tekbaşınahiçbirzamanüstesindengelemeyeceğieylemleriyapmacesaretinikendindebulur.ÜstelikAraplariçin,özdenetimvedüzenkurmayı,ortakdavranışlarvebirliktelikolaşturmayıhedefleyendinkuralarıayrıbirönemtaşır.ÇünküAraplaradağınık,bölükpörçükbiraşiretyaşantısıegemendir.46EbuSüfyanyönetimindezenginbirKureyşkervanıSuriye’den
geliyordu.Kervan,denizkıyısınıizleyerekMekke’yegidiyordu.Kervanın
basılmasıkazançlıbiröçolacaktı.MuhammetüçyüzkişiileBedir’evardı.
FakatordayağlıkervanyerinebinkişilikyamanbirKureyşordusuilekarşılaştı.Muhammetzorbirdurumdakalmıştı.Dönmekyenidoğandini
ortadansilecekti,İslamsavaşçılarıiçinçarpışıpkazanmakyadaordaölmeksözkonusuydu.Muhammet,yalınbirkonuşmayaptı.Yürekler,bileklertutuşmuştu.Muhammetiyibirsavaşdüzenikurdu.Üçyüzkişilikaskeriiledörtcephelibirsavunmadüzenioluşturdu.Oklarlasaldıranlarıdeviriyorlardı.BöyleceMekkelilerağıryenilgiyeuğradılar.MuhammetbuaradaMedine’dedininigenişkitlelerebenimsetmek
istedi.EnuygunkitleninMusevilerolduğunuanladı.Yenidoğan
İslamlıkiçinMusevilerinkonumuHıristiyanlardandahaönemliydi.HıristiyanlıkBizans,Habeşistangibiuzakülkelerdeydi.OysaMusevilerMedine’deoldukçaçoksayıdabulunuyorlardı,İslamlığınçadırındayeralıyorlardı.GönençbakımındanAraplardanüstündurumdalardı.Servetonların
elindeydi.DüzeyleriAraplardançokdahayüksekti.Sıkıdinseltörenlidinleri,
aralarındabirkanvesevgibağıoluşturmuştu.MedineAraplarısürekliMusevilerdenfaizleparaalmakzorundakalıyorlardı.MuhammetçoközenlibiçimdeMusevilereveHıristiyanlarayaklaşmakistedi.MagnaYahudilerineveAylaHırıstiyanlarmamektuplaryoladı.Mektuplarınsonu“barış”anlamınagelen,“selam”sözüilebitiyordu.Kökendeİslamsözcüğü
deselamsözcüğüileaynıköktentüremişti.Selamsözükimileyindahayalınanlamda“emniyet”yadagüvenlikolarakkullanılıyordu.Medine’yegirmeden
öncekentinyakınlarındakiKaba’dagünlercekaldı.Günlercegörüşmeleryapıldı.Yahudilerleikibakımdananlaşmakistedi.Birigünlükyaşamdüzeni
için,öbürüisedinseldi.GünlükyaşamdüzeniiçinönemliYahudikabileleriileMuhammet
arasındayedibaşlıktanoluşanbirantlaşmayazıldı.Anlaşmagüçlüydü:İkiyandabirulusgibiyaşayacak,ikidindeözgürkalacak.Medinesaldırıyauğrarsaikiyanbirliktesavunacak.MüslümanlaryadaYahudilerüçüncübiryanilesavaşacakolursa,öbürüsüonayardımedecek.Barışyapılırkenikikesimindeonayıalınacak,Medinekutsalbiryerleşimmerkeziolduğuiçin,ikiyanda,kandökmeyecek.AradabiranlaşmazlıkçıktığındaMuhammethakemolacak.MuhammetdinselbakımdandaYahudilereyaklaşmakistedi.Bu
amaçlaönemliMusevigeleneklerinikendidinseldüzeniiçindesürdürmeyidenedi.Kudüs’üKıbleolarakseçti.Yahudilerdeolduğugibi,İslamlardaoruçtutuyordu.Onlargibiabdestalıyor,sünnetoluyorveöşür
veriyorlardı.BuortamdaaradayalnızcaMuhammet’inAraplarınpeygamberiolmasısorunukalıyordu.Tanrıherhalkabirpeygamberyolamış,Arap’ıensonabırakmıştı.
BununiçinMuhammetsonpeygamberdi.ZatenTevrat’tadasondönempeygamberiningeleceğibildirilmişti,işteo
kendisiydi.Musevilerinbunukabuletmeleriyeterliydi.YanlarmdakinidoğrulamaküzerekendilerineAlahkatındanbirkitap
geldiğinde,dahaönceinkaredenlerekarşızaferisteyipdurduklarıhalde,tanıyıpbildiklerikendilerinegelince,onuinkarettiler.KüfresapanlarınüstüneolsunAlah’ınlaneti!..(Bakara89)AncakMusevilerkesinliklebunukabuletmediler.BütünYahudi
bilginler,Tevrat’taensonpeygambergeleceğininbildirildiğinionaylıyordu.BunuTanrıbildirmişti.AncakMuhammet’inopeygamberolduğunubirtürlükabuletmiyorlardı.Kur’an’dakonudadahaöncekigörüşmeler
anlatılır.Verdiklerisözdendöndükleriilesuçlanır:“İsrailoğullarmdanşöylebirsözalmıştık:Allahtanbaşkasınaibadet
etmeyin,annebabaya,akrabaya,yetimlereyoksullaraiyilikvegüzellikledavranın,insanlaragüzelivegüzeliğisöyleyin.NamazıMmzekatıverin.Bütünbunlardansonrasiz,pekazınızmüstesna,sırtçevirdiniz.Hâlâdayüzçeviripduruyorsunuz.”(Bakara83)Muhammetgranitgibitaşaçarpmıştı.Tümçabalarınakarşın
Musevilerdendestekbulamıyordu.“Kendilerinekitapverdiklerimiz,onuözoğullarınıtanıdıklarıgibi
tanırlar.Bununlabirlikte,içlerindenbirzümre,bilipdurduklarıhaldegerçeği
hepgizlerler.”(Bakara146)Yahudilerlebuanlaşmazlıksürerken,Muhammetzekicebuluşları,
öncüdavranışlarıylaMedine’deputataparlararasındaazımsanmayacak
birtabankazandı.Musevilerdenisetümdenumudukesti.Artıkbarışçıİslam’ınyerinisavaşçıİslamalabilirdi.“Dindezorlamayoktur”buyruğununyerini“İğretihayatıahirethayatıkarşısındasatanlar,Allahyolunda
çarpışsınlar.Allahyolundaçarpışıpdaöldürülenyahutgalipgelenebizyakında
büyükbirödülvereceğiz.”(Nisa74)buyruğualıyordu.
İslammbuyapısınıMacarbilginiLigeti’ninşöyleanlatır:“İslamlıkkılıçtır,derler.Gerçektendebuyenidinkendisineinananlar
katmakiçininsanlarıkandırmakla,onlaraöbürdünyadamutluluklarsözvermeklevedegünügelinceonubekleyentubaağacınınseringölgesine,çağırmaklayetinmemiştir.Belkidebudin,onakatılmışolanlara,asılyemişiniötekidünyadaverecekolanenbüyüködevin,dinsizleri,hemdeyalnızcadiningerçekleriniyaymak,aklınıerdirmekyoluyladeğil,dahaçoksilahzoruyla,zorlaİslamdinineçevirmekolduğunubilinçlibirbiçimdeaşılamıştır.Muhammet’indiniböyleceönünegeçilmez,bağnazbiryayılmapolitikasınınyayıcısıolmuştur.48“Gerçektenİslam’ınbaşkoşullarındanbirikâfirlerekarşıcihattır.
Yalnızsaldırıdankorunmakiçindeğil,İslamdininiyaymakiçindecihatgerekir.Nitekimdoğrudanbuamacayönelikolarakİslampeygamberi28
savaşdüzenler.OndansonragelenenbüyükhalifelerdehepbuTanrı
buyruğugereğincesüreklisavaşlarlaİslamimparatorluğunugenişletirler.49Gerçekte,Yahudiler,sonbirpeygambergeleceğineinanıyorlardı.
AmabupeygamberMuhammetolamazdı.GelecekolansonpeygamberMesih’ti.Mesih,Yahudilerinbaşınageçecek,Yahudiulusunudünyaya
egemenkılacaktı.BuyüzdenYahudilerinbekledikleriMesih’inkendilerindengelmesigerekirdi.MuhammetiseArap’tı.Sonpeygamberoolduğunagöre,öbüruluslaraegemenolmakdaAraplaranasipolacaktı.BuyüzdenYahudilerleMuhammetarasındaçözümsüzuzlaşmazlıkbaşladı.Yahudilerkendibaşlarınabuyrukbirhalktı.Öbüruluslarayukardanbakıyorlardı.YineYahudiinancınagöre,cennetbilesaltYahudilereaçıktı.CenneteYahudidenbaşkasıgiremezdi.OysaMuhammet’egörecennettümİbrahimdinindengelenlereaçıktı.TekTanrıtanıyan,öbürdünyayainananiyibiryaşamsürmüştüminsanlarcennetegidebilirlerdi.Nitekim,Kur’anYahudilerinbubencilanlayışlarıilealayediyordu:“Deki:‘Eğerdiğerinsanlarındeğildeyalnızveyalnızsizinise,eğer
doğrusözlüiseniz,haydiisteyinölümü!.”Ellerininöndengönderdiğişeyleryüzündenölümühiçbirzamanistemeyeceklerdir.Allah,zalimleriçokiyibilmektedir.”(Bakara94,95)
Yahudilerenküçükyaklaşımdabulunmaz.Muhammet’in“Tanrısözleridir”diyeortayakoyduğubuyrukları,Tevratveİncil’denaktarılmışbilgiler
diyetanımlarlar.Muhammet’isahtekarlıklasuçlarlar.50BuolaydansonraMuhammet’intümsabrıbiter,içindeYahudilerekarşıbüyükbirkinoluşur.Yahudileri,Hıristiyanlardandakötügörür.BukezonlarakarşıMuhammet’insuçlamalarıbaşlar.Kökendeonlar,yalnızMuhammet’i
değil,eskidengelenhakpeygamberlerinidetanımamışlardır.Kimisiniyalancılıklasuçlarlar,İsa’daolduğugibikiminiiseöldürmüşlerdir.Buonlarıneskihuyudur.Kur’anonlarınbueskihuyunuyüzlerinevurur:“İşonlarınsandığıgibideğil.Kötülükveçirkinlikkazanan,suçu
kendisikuşatmışolankişiler,ateşindostudurlar.Süreklikalacaklardırorada.”(Bakara81)Taberi’nindebelirttiğigibi,MuhammetMedine’yegeldiğindeKıble
olarakKudüs’ügösterir.Müslümanlaronaltı,onyediayKudüs’eyönelereknamazkılarlar.BudurumYahudilerişımartır.“Mııhammedveashabı,kıblelerininneresiolduğunubilmiyorlardı;bizonlarayolgösterdik..”gibilaflaretmeyebaşlarlar.Muhammetbaşınıhavayakaldırır.İslamamahsusbirkıbleninverilmesinibekler.Sonunda,Kudüs’ten,Kabe’yedönülmesibuyruğugelir.51BundansonraMusevilereverilenödünlerbirbirgerialınmaya
başlandı.Kuran’menuzunsuresiolanBakarasuresindeMusevilereleştirildi.Ramazanayıoruçdönemiolarakbelirlenerek,İslamorucu,
Musevilerinorucundanayırtıldı.KıbleolarakKudüsyerine,Kabekabuledildi.Muhammetbirtaşlaikikuşvurmuştu.Biryandan,birtürlü
uzlaşmayayanaşmayanYahudileridışlıyor,biryandandaPutataparlarıkazanıyordu.ÇünküKabe,putataparlarmvazgeçemeyecekleribirgelir
kaynağıydı.İslamdanöncedebirhacyeriydi.Sayısızhacıvehackervanının
ziyaretyeriydi.Kabe’ninkazancıMuhammet’inkabilesiolan
Kureyşlilereakıyordu.Kabe’dekutsalHacer’ülesvedtaşıbulunuyordu.Çapıyaklaşık15
cmuzunluğundakidalgalı,ovaltaşbüyükolasılıklabirgöktaşıydı.Sonradanbirgümüşkorumaiçindeduvarayerleştirilmişti.52BöyleceMuhammet,kendikabilesiolanKureyşlileredegözkırpıyordu.AmasorunYahudileriçinyinebitmişdeğildir.Yahudiler,İslammdüzeltilmesigüçbuolayınıiyiceeledolarlar.Müslümanlarlaalayederler,iştebununüzerineYahudilerveonlarınkışkırttıklarıinançsızlarmırıldanmayabaşlarlar.53“NedenKıbledeğiştirdiniz?”diyesorarlar.BudurumMüslümanlararasındadadalgalanmalaranedenolur.Toplumdadedikodularalıpyürür:Bundanöncekinamazlarneolmuştur,okiKabekıbleidiyse,nedenşimdiyedekoyöndenamazkılınmamıştır?AmauluTanrıbuyöndegerekliaçıklamayıgetirmektegecikmez.Bununüzerinetoplumdakidalgalanmalar
durur.BakaraSuresinin142-144.ayetlerindeeskidenKudüs’ekarşıkılman
namazlarınboşagitmediğivurgulanır,nedenkıbledeğiştirildiğiaçıklanır.“İnsanlariçindebazıbeyinsizler:“Onları,yönelmekteoldukları
kıbledenneçevirdi?”diyecekler.Deki:“DoğudaAlah’ın,batıda.O,dilediğinidosdoğruyolakılavuzlar.”(Bakara142)“İşteböyle!Bizsizi,insanlarüstünetanıkolasınız,resuldesizin
üstünüzetanıkolsundiye,ortayoluizleyenbirümmetyaptık.BizeskidenyönelmekteolduğunKabe’yikıblehalinegetirdikkiresuleuyanı,ökçesiüstünegerisingeridönendenayıralım.Bu,Allah’ınkılavuzlukettikleridışındakileregerçektenzorgelecektir.AmaAlahimanınızıişeyaramazhalegetirmeyecektir.Şudabirgerçekki,Alahöncelikleinsanlaraçokacıyıcı,çokmerhametlidir.”(Bakara143)“Bizseninyüzünühabiregöğedoğruçevirdiğinielbettegörüyoruz.Hoşlanacağınbirkıbleyesenielbettedöndüreceğiz.Artıkyüzünü
MescidiHaramyönüneçevir.NeredeolsanızyüzünüzüMescidiHaramyönünedöndürün.Kendilerinekitapverilenler,onunRablerindenbirgerçekolduğunuçokiyibilirler.Allahonlarınyapıpettiklerindenhabersizdeğildir.”(Bakara144)Yahudiİslamkavgası,Bedirsavaşındansonraiyideniyiyealevlenir.
Yahudi,İslamçekişmesisaltdinselalandakalmaz,günlükyaşamayansır.Bedir’deKureyşlilerinüçyüzekarşıbinkişininyenilmesi
Yahudilerikorkutur.Kureyşlilerleİslamlarakarşıbirbirlikyapmagereğiniduyarlar.Mekkeliler,Bedir’inöcünübırakacakgibideğilerdir.Biryılsonraon
binlikMekkeordusuMedine’yedayanır.Muhammet,Bedir’dekanıtladığıaskeriöncülüğüileyenibirsavunmasavaşıverecektir.YedisekizyüzkişilikordusunukentinkuzeyindekiUhudtepesiniarkasınaalır.Okçularıgerekliuçlarayerleştirir.Böyleceağırgüçlerkarşısındaiyibirdirenişverecektir.Nitekimtasarladıklarınıgerçekleştirmeyibaşarır.GerçiMekkeliler
Muhammet’eağırbirdarbeindirirler,İslamlarzamanzamanbüyükpanikleryaşarlar.Muhammetyaralanır,Uhutdağınaçekilerekcanınızorkurtarır.MekkelileriseUhutönündesavaşıgereksizgörüpçekilirler,İslamlar
ağırkayıpvermişlerdir.Yüzlerceölüvardır.Peygamberyara,berevesargıiçindeUhut’tandöner.Peygamberin
buperişanhalineYahudilerkıskısgülerler.AmaMuhammet,yenibirtaktikuygular.HemençekilenMekkelilerinizlenmesinibuyurur.Bukararbezginsavaşçılarıcanlandırır.SevinenYahudilerinsevinçlerikursağındakalır.Yaralılarbilebuizlemeyekatılır.Medine’ninaltıyedimilgüneyinde
Kureyşlileriyakalarlar.Kureyşlilerböylebirbaskınıbeklemezler.Zatendönmüşgitmektedirler.Amabugeriçekilmebiryenilgihavasınabürünür.Uhutsavunmasıbirgeripüskürtmeeyleminedönüşür.Muhammet
biradımdahailerlemiştir.ŞimdisıraMedine’dekiYahudileregelmiştir.BirkaçzenginYahudiilerigeleni,Muhammet’inbuyruğuileMüslümanfedailerceöldürülür.Medine’deYahudisindirmeeylemibaşlar.Yahudimahalleleriboşaltılır.ArapyarımadasındaMüslümanyayılmasıileYahudisürgünübirbiriniizler.54Yenidininyayılmasıveimparatorluğunsınırlarınıngenişlemesiiçin
komşuArapveYahudilerinİslamlığıbenimsemesigerekiyordu.Öteyandanbüyükkervanlarabaskınlaryapılıyor,zenginganimetlerelegeçiriliyordu.Hicret’in7.yılındaMuhammet,Hayber’ebirakındüzenledi.Hayber,hurmalıklarıylaünlü,verimli,zenginbirYahudikentiydi.Müslümanlar1600dolayındaydı.
Yahudilerbunlarınüçkatıydı.AncakYahudilerçağlarınbaskısıilesinmişkorkaklardı.Hayber,öbeköbekevlerdenoluşuyordu,İslamordusu
tümşehrikuşatacakgüçtedeğildi.Budurumdabölümbölümevlerkuşatılıyor,teslimalmıyordu.Hayberböyleceelegeçti.AmaHayber’inasılönemihurmalıktangeliyordu.Muhammet’ineşiAyşe,“AncakHayber.hurmalıklarındansonrazenginolduk”demiştir.55Hayber,İslamyayılmasındaçokyönlüönemtaşır.Fetih
ganimetlerinindağılımıilkbusavaşlabaşlar.Burdabelirlenenganimetdağılımilkeleriçağlarcaİslamsavaşlarındauygulanacaktır.GanimetlerinbeştebiriMuhammet’ekalır.Bupaydahasonra
halifelerinhakkıdır.Gerikalanbeştedörtkabilelerarasındapaylaştırılır.56İslamgüçlenmesiileYahudisürgünükoşutolarakbirbiriniizledi.
MedineyöresindekiYahudilerin,bütüntopraklarıellerindenalındı.NevarkiHayber’inYahudilerinelindenalınmasıİslamlarınpekişineyaramıyordu.HayberMedine’yeuzaktı.AyrıcaAraplartarımabağlıdeğillerdi.Bu
durumdaMuhammetyineakıllıbirkararverdi.Hayber’dekiYahudileri“heryılürününyarısınıalmakkoşuluyla”yerlerindebıraktı.BunlaryenipeygamberinBedevileriçin,hayırlıişleriarasındayer
alıyordu.Muhammet’inünüvebüyüketkisiyaygınlaştıkçaonakatılan
inananlardaartmayabaşladı.OrtaveGüneyArabistan’ınyanısırazenginYemenülkesinideimparatorluğunakattı.SırakendisinehâlâdüşmancaduygularbesleyenbabakentiMekke’yegelmişti.Hicret’in8.yılındaMekkeüzerineyürüdü.MuhammetMekkelileri
yenipkentinilerigelenlerinitutsakaldı.630yılındakentteslimoldu.Amabunlaraçokyumuşakdavrandı.Aralarındanbirçoğunuhediyelerledonattı.KimseyiMüslümanolmayazorlamadı.Mekke’dekiyoksulsınıfarasındazatenvarolanyandaşlarınınsayısınıbuakılıdavranışlaartırdı.Kenttenherhangibirganimetderlemedi.BöyleceMedinelileringanimetbeklentisiboşaçıktı.Kenttekileryenipeygamberleuzlaşmanınyararlıolacağını
düşünmeyebaşladı.HeleMuhammet,Kabetapmanıyıkmakşöyle
dursun,dahageliştiriyordu.Onukendidinseldüzeniiçindekoruyordu.Durumanlaşılınca,bukültünyandaşıKabeputlarınatapanlarındostluğunukazandı.Böylecesondirenmelerdekırıldı.57BöylecekökeniİbrahimPeygamberedayananTek-Tanrıcıinancınsonpeygamberioluyordu.Söylenceyegöre,Kabe’yikitaplıdinlerinilkatasıİbrahimyapmıştı.Yahudilerde
kendileriniİbrahimpeygamberebağlıyorlardı.AyrıcaKabe’deçeşitlisöylencelerekonuolanHacerülesvetadlı,karataşbulunuyordu.Busöylencelerdenbirinegöre,butaş,Tanrının,herhangibirsuçundanötürücennettenkovuptaşadönüştürdüğügöktendüşmüşbirmelekti.Birbaşkasöylenceyegöre,İbrahimpeygamberonucennettenyanındagetirmişti.Cennetteykenbutaşbembeyazdı,inananlarıngünahınıüzerindetoplayatoplaya
kararmıştı.58Muhammet,Kabe’yiMüslümanolmayanlarındaziyaretineizinverdi.
Bubiryılböylesürdü.Mekke’deİslamlıkiyicegüçlenince,Ali’yiyoladı.Kabemüşriklereyasakedildi.ArapelastikiyetiArappeygamberinkişiliğindetümüylebelirginleşiyordu.Muhammet’insiyasalbaşarısınıngizemiburdayatıyordu,iyibirzamanlamaustasıydı.Oanıkurtarmakiçingeleceğebolbolsözveriyordu.Sonraonlarıbirerbirergerialıyordu.Hiçbirzamanbelibirdüşünceyesaplanmıyordu.Dinselgereklikdiyesiyasetsizlikyapmıyordu.Soğukkanlı,dingin,olaylarıngereğineyseonagörekararveriyordu.Muhammetsavaşlarınıkılıçlayaptı,amaİslamlığınçarçabuk
büyümesindebusiyaset,kılıçtandahaetkinoldu.59Mekke’ninMuhammet’inelinegeçmesindensonradaKureyşliler
Müslümanolmazlar.KureyşlilerancakHuneynganimetindensonraMüslümanlığıbenimser.Huneynganimetigerçekanlamdabirvurgundur.
Müslümanlarozamanadeğinböylebirvurgungörmemişlerdir.MuhammetganimetinaslanpayınımüşrikKureyşöndegelenlerineverir.Onlarbubağışınbüyüklüğükarşısındabiryandanutanırlar,biryandandaİslamlığınkendilerine
negibibiryarargetireceğinidüşünüpMüslümanolurlar.Muhammetyinebaşarılı
birsiyasetsergilemiş,Kureyşlileriİslamabağlamıştır.AmabuMedinelilerintepkisiniçeker.ÇünküİslamlıksavaşınıMedinelileryürütmüşler,Kureyşlilerİslamıboğmakisemişti.OysaşimdipeygamberMedinelileriunutupkendikabilesiniödüllendirmişti.SürekliKureyşlilerikayırıyordu.Bununüzerinepeygamberbütün
ensarıtoplar.Heyecanlıbirsöylevverir.Yinetanetane,toktokkonuşur.KendisininMedinelilere,Medinelilerinİslamahizmetinianlatır.Sekiz
yılınişlerini,özverilerini,almansonuçlarıbirbirsıralar.Vesözlerinişöylebağlar.“Onlarbirkaçkoyunladönüyor,sizresulullahiledönüyorsunuz.Bunu
azmıbuluyorsunuz?”60Muhammetyineçarpıcısözleriilekitleyietkilemiştir.Medineliler
gerçektenyağmadanpaylarınıalmamışlardır,amaTanrınınresulüonlarlabirliktedir.Buonlarayeter.Ensarpeygamberinsözlerininetkisiylehüngür
hüngürağlar.BirazönceMuhammet’eağıreleştirileryöneltenlerMuhammet’inkurduğuİslamdiniilebirlikteArapulusçuluğunundailktohumlarıatılmışoldu.DoğrudanAraptöreleridinkurallarıbiçimindeanayasa
oluyordu.Toplumsıkıbirdüzenekavuşuyordu.Boylararasındakikavgalarson
buluyordu.Bunabağlıolaraktoplumsalkalkınmadabaşlamıştı.Gazalarbirbiriniizliyor,devletkasasıdoluyor,gönençdüzeyiartıyordu.AlmanbilimadamıRudiParet’insöylediğigibi,İslamöncesiyapılangazevetlerİslamdinininkabulündensonragazalaradönüşür.Gazavetlerbedevileriçinzorunluveonurlubirişsayılır.Yerleşiklereveöbürbedevilerekarşımal,mülkvurgununadayananyağmaakınlarıdırbunlar.DoğrudanKur’an’dacihatözendirilir:“AllahyolundasavaşınvebilinkiAllah,herşeyiduyar,herşeyibilir.”(Bakara244)“İğretihayatıahirethayatıkarşılığındasatanlar,Alahyolunda
çarpışsınlar.Allahyolundaçarpışıpdaöldürülenyahutgalipgelenebizyakında
büyüködülvereceğiz.”(Nisa74)EyPeygamber!Müminleriçarpışmayateşviket.Sizdensabırlıyirmi
kişiolsa,küfresapanlarınikiyüzünegalipgelir;sizdenyüzkişiolsa,onlarınbininegalebeçalar.Çünküonlargereğinceanlamayanbirtopluluktur.”(Enfal65)Dinsavaşçılarıödüllendirilir.Enfalsuresinin41.ayetibukonudadır.Bunagöre,almantopraklardaelegeçirilenganimetlerin(köle,cariye,maltoprakvb.)beştedördüsavaşanlarakalır.Beştebiridevletindir:“Doğruileyanlışıayrılışgünü,ikitopluluğunkarşılaştığıgün,
kulumuzaindirmişolduğumuzainanıyorsanızşunubilin:GanimetolarakeldeettiğinizşeylerinbeştebiriAllah’a,resule,resulünyakınlarına,yetimlere,yoksullaraveyoldakalmışaaittir.Allahherşeyekadirdir.”(Enfal41)Tevbesuresinde,İslamainanmayanlarakarşıkonulacaktavırlaraçıkbiçimdebelirtilir.Ağırhakaretleredilir:“Eyinananlar!Müşriklerbirpisliktir.ArtıkbuyulardansonraMescidi
Haram’ayaklaşmasınlar.Eğeryoksulluktankorkarsanızbilinki,Alahdilediğitaktirdesiziyakındalutfundanzenginedecektir.Alahherşeyibilirtümhikmetlerinsahibidir.”(Tevbe28)MüşrikolarakYahudilerveHıristiyanlargösterilir.“Yahudiler:“Uzeyr,Allah’ınoğludur.”dediler;Hıristiyanlarda:“Mesih,
Allah’ınoğludur”dediler.Kendiağızlarınınsözüdürbu.Kendilerindenönceinkaredenlerinsözlerinebenzetmeyapıyorlar.Allahonlarıkahretsin.Nasıldayüzçeviriyorlar.”(Tevbe30)Görüldüğügibi,Allah’ınağzındanYahudiveHıristiyanlarakahırlar
yağdırılır.Aynısuredeonlaraneyapılmasıgerektiğiaçıklanır,kesinyargıverilir:“KendilerinekitapverilenlerdenAllah’aveahiretgününeinanmayan,
Allah’ınveresulününyasakladığınıharamsaymayanvehakdinidinedinmeyenlerle,boyuneğerekkendieleriylecizyevereceklerizamanakadarsavaşın.”(Tevbe29)BöyleceİslammgelecektekiyayılmaçizgisidoğrudanMuhammet
dönemindebelirlenir.Müslümanolmayanlardancizyeadlıvergialınacaktır.Müşrikleröldürülecektir:
“Eğerverdikleriahittensonrayeminlerinibozar,dininizesaldırırlarsa,ozamanküfürünelebaşlarmıöldürün.Çünküonlarınyeminleriyoktur.Böyleyaparsanızhalvegidişlerinesonverilebilir”(Tevbe12)Muhammetöldüğünde(632)kurduğuİslamdevletiyalnızcaMekke,Medine,Neşed,Taif,Okaş,Bedr,Ceberbölgelerinikapsıyordu.Ebubekir(634)dönemindeİransınırlarınadayanmıştı.Arapolmayanuluslarlayüzyüzegelmedönemibaşlamıştı.MuhammetMekke’yialdıktansonra,Medine’dekalmayıyeğledi.
Medineİslamlığaörnekolmuştu.Medine’yievliruhbanlardanoluşanbirdevletmerkezigibigördü.GerçekteİslamlıkMekke’dekiilkdöneminiunutmaözlemiiçinegirdi.NitekimÖmerİslamlığıntakviminibelirlerken,Mekke’depeygamberliğinbaşlangıcınıdeğildeMedine’yegöçüaldı.ÇünküMekkeİslamlığınmahcubiyeti,Medinegücüydü.Mekkeİslamlığıpasif,Medineİslamlığıaktifti.KutsalSözlerİçerikbakımındanKur’anbeşbaşlıktaincelenebilir.Mekkeile
Medine’ninfarkıayetlerdeçokaçıkbiçimdegörülür.1.Surelerinbirbölümüİslammilkevekurallarınıiçerir.Dinsel
buyruklarıkapsar.Buayetlerdepeygamberkendikendisiilekonuşurgibidir.
Şiirseldir.Kâhinlerinuyaklıbildirisigibikaranlık,derin,titreşimliayetlerdir.
BunlarıntümündeTanrıyaşükürleredilir.Hamdullahısenaayetleridir.Budönem32surede344ayetikapsar.Lirikdönemençokyüreğeseslenir.2.Kimisurelerdedineçağrıyapılır.Busurelerdebolbolöğütverilir.
Tanrıyaşükürveduasalıkverilir.Tanrınınbüyüklüğünübelirtenyargılarıiçerir.Kavminiaydınlatır,uyarır.Doğruyolayöneltmekiçinçabaharcar.Bu
evredeçağrı,dahadoğrusuTanrıelçiliğidebaşlamıştır.AncakbuTanrıelçiliğiçokçekingencedir.Yalnızcaikikezresullüktensözedilir.Buevrede26surede849ayetikapsar.Nebiliktenresullüğeihtiyatlageçilenvenasihataağırlıkverenbirdönemdir.3.Baskı,sindirmevekorkutmaiçerensurelerdir,insanlarıcehennem
azabı
ilekorkutanbuyruklaryeralır.Öğütleryerinikıyamet,cehennemazapsözlerinebırakır,insanruhununderinliklerindekikorkulara,kuşkularaseslenir.Korkunçcehennembetimlemeleriilekuşkularkörüklenir.21surede1902ayetbudönemdendir.4.Öyküvekıssaiçerensurelerdir.Kalbeliriksesleyönelinir.Bu
olmazsa,aklaseslenilir.Odaolmazsa,kuşkununkorkuları,tehditlerbaşlar.Eskipeygamberlerinbaşındangeçenleröykülenir.5.MedinesurelerindeMuhammet’inözelyaşamıvededikodularla
ilgiliolansurelervardır.BunlaryalnızMuhammet’inkişiselyaşamınıilgilendirir.
Medinedöneminde21surede2095ayetsöylenir.Kur’an’müçteikisindençoğuMekke’desöylenir.Toplam90surede4850ayetikapsar.Budönemdeyalnız200-300kişiMüslümanolmuştur.Sözkonususureninayetleribuaçıdanilginçtir.Ancakbizbirörnek
dahaverelim:Eypeygamber,biz,ücretlerini(mehirlerini)verdiğineşlerini,Allah’ın
sanaganimetolarakverdiği(savaşesir)lerindenelininaltındabulunan(cariye)leri,amcanın,halalarının,dayınınveteyzelerininseninleberabergöçedenkızlarınısanahelalkıldık.Birdekendisini(mehirsizolarak)
peygamberehibeeden.vepeygamberindekendisinialmakdilediğiinanmışkadını,diğermü‘minleredeğil,sırfsanamahsusolmaküzere(helâl
kıldık).Biz,eşleriveellerininaltındabulunan(cariye)lerihakkında
mü‘minlereyapmalarıgereklikıldığımızşeyibildirdik.(Onlarınbuhusustaneyapmasılazımgeldiğinidahaönceaçıkladık)ki,sanabirzorlukolmasın,(sen
birsıkıntıya,güçbirdurumadüşmeyesin).Alahçokbağışlayan,çokesirgeyendir.(Azhab50).Eyinananlar,(rastgele)peygamberinevlerinegirmeyin.Ancak
yemekiçinsizeizinverilirdegirerseniz(erkendengelip)yemeğinpişmesinibeklemeyin.Çağrıldığınızzamangirin;yemeğiyiyincedağılm,sözedalmayın.Çünkübu(davranışınız)peygamberiincitiyor,fakato(sizebunusöylemekten)utanıyor.AmaAllah(gerçek)isöylemektenutanmaz.Onlardan(yanipeygamberinhanımlarından)birşeyistediğinizzamanperdearkasındanisteyin.Bu,hemsizinkalbleriniz,hemdeonlarınkalbleriiçindahatemizdir.Sizin,Allah’ınelçisiniincitmenizvekendisindensonraonuneşlerininikahlamanızaslaolamaz.Çünkübu,Allahkatındabüyük(birgünah)tır.(Azhab52)AzhabsuresiHicretin57.yıllarıarasındaMedine’deinmiştir.Surede,
İslammönemliyollarkatettiğiaçıktır.YukardakiayetleilgiliİbniAbbasşunlarıanlatır:KimilerinezamanzamanMuhammet’inevindeyemekverilir.Bunlar
kimileyinyemektenöncegelipyemekpişinceyedeğinbeklerler.Yemektensonradakalkıpgitmezler.Muhammetdurumdansıkılır.Bununüzerinesözkonusuayetiner.Peygamber,söylemesigerekensözleri,yüzütutupsöyleyemediği
için.Tanrısöylemiştir.Muhammet’inZeyd’ineşiZeynepilenikahınaizinverentümcelerde
özelyaşamıileilgiliayetlerdendir.BilindiğigibiZeyd,çocukluğundaannesindençalınıpköleolaraksatılmıştır.Peygamberinkendinden20yaşbüyükeşiHaticekendisinisatınalmıştır.HaticeninhediyeettiğibuçocuğuMuhammetazadedipkendisineevlatlıkedinmiştir.Muhammet,Zcyd’içoksevmiştir.OnuevlatedindiktensonrahalasınınkızıZeynep’leevlendirir.
BöylecebiryerdeZeynepMuhammet’inkızısayılır.MuhammetbirgünZeynep’ievdeyarıçıplakbirdurumdagörür.“EykalplerialtüstedenTanrı”diyeseslenir.ZeynepdurumuZeyd’eanlatır.ZeydeşiniboşarveZeynep
Muhammet’leevlenir.Buolaydabüyükbirdedikoduyanedenolur.TanrıhemenMuhammet’inimdadınayetişirvesorunuçözer:“Allah’ınnimetverdiği;senindekendisinenimetveriphürriyete
kavuşturduğunkimseye:‘Eşiniyanındatut,Allah’tankork’diyordun,fakatAllah’ınaçığavuracağışeyiiçindegizliyordun,insanlardançekmiyordun;oysaasılçekinmenelayıkolan,Allahidi.Zeyd,okadındanilişiğinikesincebizonusananikahladık,ki(bundanböyle)evlatlıkları,kadınlarıylailişkilerinikestiklerizamanokadınlarlaevlenmekhususundamü‘minlerebirgüçlükolmasın.Allah’ınbuyruğu(herzaman)yerinegetirilmiştir.(Azhab37)Ancak,Muhammet’inyandaşlarıyukardakisavlarıyadsırlar.Onlara
göre,buevliliköylesöylendiğigibiaşkevliliğinedayanmaz.Zeynep,Zeydilegeçinemez.Zeynepsoylubirailedengeldiğiiçinbağışlanmışbirköleileevliliğikendisinebirtürlüyediremez.Allah’ınresulününhatırıiçinevlenir.Zeyd’ebirtürlüısınamaz.Zeyd’ekarşısoyluluğuileövünür.Zeydbir
sürebunadayanır.SonundaMuhammet’evarıpZeynep’tenayrılmakistediğinisöyler.Muhammetbunuuygunbulur,amaZeyd’esöylemeyeçekinir.
“Karınıyanındatut”diyeöğütverir.Peygamber,içindegizlediğibuhuzursuzluğugidermekister.BoşanacakZeynep’ikendiailesinekatacak,böylecekırılanonurunuonaracaktır.Amabunungerçeklebirilgisibulunmaz.Çünkü,Zeynep
Muhammet’inhalasınınkızıdır.Çoköncedenonugörmüştür.Güzelliğisözkonusuolsa,onunladahaönceevlenmeolanağınasahiptir.Ayşe’ninünlügerdanlıkolayısonrasıdedikodularadoğrudanTanrımüdahaleeder.Olayınözüşöyledir:Peygamberbirakından
dönerkenAyşegeridekalır.Düşürdüğügerdanlığınıbulmakiçingecikir.KonaklamayerinegeldiğindeordununMedine’yegittiğinigörür.Muhammet’ineşleridevelerüzerindekapalıyerlerdeolduklarıiçinonungeridekaldığınıkimsesezmez.Odaararlardiyebulunduğuyerdebekler.Saffanadındagençbiri,
Ayşe’yioradabeklerkengörür.DevesinealıpMedine’yegetirir.Buolaytoplumdakorkunçbirdedikodukumkumasınanedenolur.Ayşeanasınınevinegider.Dargınlıkbiraysürer.Muhammet,Ayşe’yiziyaretegider.Ayşeçok
üzüntülüdür.Böylebirşeyinolmadığınıbildirir.Muhammet“Allahgerçeğigörüyor,suçsuzsanTanrıbunubilir”içeriğindesözlersöyler.TamosıradaNurSuresiiner.Sözkonususuresorunuçözer.BudedikodularıyayanlarıTanrıağırbirdillesuçlar.AyşeveSaffanıaklar:“Oyalanhaberigetirenleriçinizdenbirgruptur.Onusiziniçinşer
sanmayın.Aksineo,siziniçinbirhayırdır.Onlardanherkişiyeogünahtan
kazandığıvardır.Onların,günahınbüyüğünüyöneteninedebüyükbirazap
vardır.”(Nur11)BuolaygerçekteAyşeileAli’ninarasınınaçılmasınadaneden
olmuştur.DedikoduyayılıncaAli’yedanışılmıştır.Aliise“Olayıntanıklarıvardır,
soruluparaştırılsın”demiştir.Şuayette,söylentiyekarşıçıkmayanlardasuçlanır:“Onuişittiğinizde,erkekvekadınmüminlerinbirbirleriiçiniyizanda
bulunup“buapaçıkbiriftiradır”demelerigerekmezmiydi?”(Nur12)İşbununladabitmez.OlayıngerçekolupolmadığınıkanıtlamakiçinTanrıbirtanıkladayetinmez,dörttanıkister.Buolayainananlarıda
yalancısayar:“Onadörttanıkgetirselerdiya!Mademkitanıklarıgetiremediler,o
haldeAllahkatındatümüyalancıdır.”(Nur12)TanrıPeygamberinitamanlamıylakoruyucukanatlarıaltınaalmıştır.
Böylebirdedikodununyayılmasınabileizinverilmemesigerektiğinivurgular.Ancakkonubakımındanyapılanbuayrım,kesindeğildir.Kimileyin
dinselyargılarlaöykülerbirleşir.Geçmişöyküleranlatılırken,dinselbuyruklarverilir.Öğütlersıralanır.Toplumkurallarıvurgulanır.Önasyageçmişindenevar,neyoksasergilenir.Sözgelişi,evreninyaratılışsöylencesi,Tevrat’taveSümerlilerde
anlatıldığıgibidir.Sümersöylencesinegöre,evrendeilkolarakTanrıçaNammu
adındabüyükuçsuzbucaksızbirsuvardır.Tanrıçaosudanbüyükbirdağçıkarır.OğluhavaTanrısıEnlil,onuikiyeayırır.Üstügökolur.Göktanrısı
onualır.GöğünaltındakiyeriseyerTanrıçasıilehavaTanrısınınolur.Bilgelik
TanrısıilehavaTanrısı,yeribitkiler,ağaçlar,sularladonatır.Hayvanlar
yaratılır,tümüyönetecekTanrılaroluşturulur.Tevrat’taevreninyaratılışışöyleanlatılır:Sularınyüzüüzerinde
allanınruhuhareketediyordu.Allahsularınortasındakubbeolsun,sularıayırsındediveAllahkubbeyiyaptı.AlttaolansuyuüstteolansudanayırdıveAllahkubbeyegökvealttakikurutoprağayerdedi.”Bundansonrayerinbitkilervehayvanlarladonatımıgelir.GörüldüğügibiSümerileTevratsöylencesibirbirineçokyakındır.
Kur’an’dayaratılışşöyleanlatılır:“Göklerveyeryapışıkikenonlarıayırdığımızı,bütüncanlılarısudan
meydanagetirdiğimizbilmezlermi?”(Taha30)YaratılışsöylencesiKur’an’daçokyüzeyseldir.Ancakanadüşünceüç
kaynakta(Sümer,Tevrat,Kur’an)aynıdır.Bunagöreyervegökbaşlangıçtabitişiktir.Bunlarınsudançıkmasıdır.İslam’agöreinsançamurdanyaratılmıştır.Buinancınkökenideçok
eskileredayanır.Sümer’deTanrılarözellikledişiTanrılarçoğalmayabaşlayıncaişlerininçokluğundan,yiyeceklerinihazırlamanınzorluğundanyakınırlar.BütünTanrılarıvaredendeniztanrıçasıNammu’yabirçözüm
bulmasıiçinyalvarırlar.OdabilgelikTanrısınabilgeliğiniveyeteneğinigöstermesinisöyler.BilgelikTanrısıyumuşakkildenşekilleryapar.ArdındanTanrıçayaşöyleseslenir:Eyannem!adınıvereceğinyaratıkoldu,OnunüzerineTanrıların
görüntüsünükoyDipsizsuyunçamurunukarıştır,Kolvebacaklarınımeydanagetir.Eyannem!yenidoğanınyazgısınısöyle!İşteobir
insan!İştebuişsırasındatümTanrılarınannesi,yerTanrıçası,doğum
TanrıçasıvebilgelikTanrısıolmaküzere4Tanrıbirliktebulunurlar.Tevrat’ta(Tekvin2:7)buolayşöyleanlatılır:“Raballahyerintoprağındanadamıyaptıveonunyüzünehayat
nefesiniüflediveadamyaşayancanlıoldu.”Tevrat’tainsanınyaratılışıikitürlüanlatılır.TekvinBabl:26’da,
Allah’ınyerigöğü,yıldızları,bitkilerihayvanlarıyaratışıanlatıldıktansonraşunlarsöylenir:“Allahdedi:Suretimizdebenzeyişimizegöreinsanyapalım!O
yeryüzündeherşeyehakimolsun.VeAlahinsanıkendisuretindeyarattıveonlarıerkekvedişiolarakyarattı.”Böyleceyaratılmaaltıgündetamamlanır.Talmud’agörebuAdemle
birlikteyaratılanilkkadınLilith’tir.LilithkendiniAdem’leeşitgörür.Adem’insözünüdinlemez.Birdişicinolur.Erkekleresataşmayabaşlar.Yakaladığıbirerkeğibırakmaz.Özelikleayınyedincigünüerkekleriçinbüyükbirtehlikedir.BuLilith,SümeraşkTanrıçasıİnanna’nmağacınayuvayapıponukestirtmeyenbircininadıdır.AllahdahasonraAdem’itopraktan,karısınıdakaburgasından
yaratır.BöyleceTevrat’tainsan6gündeerkekvedişiolarakyaratılmasına
karşın,yenidenerkekçamurdan,kadınonunkaburgasındanyaratılır.
Kur’an’dainsanınyaratılışıçeşitlisurelerdedeğişikbiçimlerdegeçer.Yeminolsunki,bizinsanıtopraktanoluşanbirözdenyarattık.
(Müminun12)Allahinsanı,pişirilmişçamurgibikurubirbalçıktanyarattı.(Rahman
12)Allahkatındaİsa’nındurumu,Adem’indurumugibidir.Onutopraktanyarattı.,sonra“ol”dedi.Artıkoolur.(Aliİmran59)Yarattığıherşeyigüzelyaratmıştır.Veinsanınyaratılışınaçamurdanbaşlamıştır.(Secde7)Andolsun,bizinsanı;kuruçamurdan,değişkencıvıkbirbalçıktan
yarattık.Cini/İblis’idedahaÖncekavurucuateştenyaratmıştık.Hatırlao
zamanıki,Rabbinmeleklere,“benkupkurubirçamurdan,değişken,cıvıkbalçıktanbirinsanıyaratacağımdemişti.Onuamaçlanandüzlüğeulaştırıpözruhumdaniçineüflediğimzaman,önündehemensecdeyekapanın.Meleklerintümütopluhaldesecdeettiler,İblismüstesna.O,secdeedenlerleberaber
olmayakarşıçıktı.Allahdedi:“Eyİblis!Sananeoluyordasecdeedenlerleberaberolmuyorsun?”Dedi:“Kurubirçamurdan,değişkencıvıkbirbalçıktanyarattığınbirinsanasecdeetmekiçinvarolmadım.”Buyurdu:“Öyleyseçıkoradan,çünkükovuldun.”(Hicr26-34)Görüldüğügibiherüçdindedeinsançamurdanyaratılır.Ancak
Sümer’deinsanınyaratılmanedenivenasılyaratıldığıayrıntılıolarakanlatılır.”61Sümersöylencesinde“OnunüzerineTanrılarıngörüntüsünükoy”
denir.Burdananlaşıldığıgibi,Sümer’deTanrılarinsanıkendigörünüşünde
yaratmıştır.BudaonlarınTanrılarıinsangibidüşündüklerinebirkanıttır.AynısöylenişTevrat’tadageçer:VeAllahinsanıkendisuretindeyarattı,onlarıerkekvedişiolarak
yarattı.(TekvinBab1:27)ÇünküAllahkendisuretindeAdam’ıyarattı.(TekvinBab9:6)
Kur’an’da,dolayısıileİslamdüşünündedeTanrı‘nminsanıkendibiçimindeyarattığıaçıkolarakvurgulanır.Kur’an’daşöylekanıtlar
vardır:Yahudilerdedilerki:“Alah’ınelibağlıdır.Kendieleribağlandıeleribağlanasıcalar!Söylemişolduklarılakırdıyüzündenlanetlendiler.Söylediklerininaksine,Allah’ınikielidealabildiğineaçıktırdilediği
gibibağıştabulunur.(Maide64)Muhammet’inbirhadisindeiseTanrı‘nmbiçimidahabelirginbiçimde
anlatılır:YüceTanrıyarattıklarınıyaratmaişibitirincesırtüstüuzanır.Osıradabirayağınıöbürayağınınüzerinekoyar.“Bununbenzerini
yapmakhiçkimseiçinuygundeğildir”der.62BudaMuhammet’inTanrı‘yıinsan
biçimindealgıladığınınaçıkkanıtıdır.Önasyageçmişinisergileyenbukutsalkitaplarınilkuçlarıbirimbirim
Sümeruygarlığınauzanır.Sümer’denkalanünlübirsöylencevardır.Dilmunadında,saf,temizparlakTanrılarınyaşadığıbirülkevardır.Burasıhastalıkveölümünbilinmediğiyaşamülkesidir.Ancakordasubulunmaz.SuTanrısı,güneşTanrısına,yerdenyerdensuçıkararakorasınısuiledoldurmasınısöyler.GüneşTanrısısöyleneniyapar.BöyleceDilmunmeyvebahçeleri,tarlalarıveçayırlarıylaTanrılarınbahçesidurumunagelir.BucennetbahçesindeyerTanrıçası8bitkiyetiştirir.BuağaçlarmeyvelenincebilgelikTanrısıEnkiherbirindentadar.BunayerTanrıçasıçokkızar.Tanrıyıölümlelanetleyerekortadanyokolur.BilgelikTanrısıçokağır
hastalanır.ÖbürTanrılarbüyükgüçlüklerleyerTanrıçasınıbularakbilgilik
Tanrısınıiyietmesiiçinyalvarırlar.Tanrıça,Tanrının8bitkiyekarşıhastaolan8organıiçinbirerTanrıyaratır.YaratılanTanrılarınbeşiTanrıçadır.Hastaolan
organlardanbirikaburgadır.OnuiyiedenTanrıçanınadıkaburganınhanımıanlamınagelenNinti’dir.Buad,“nin”hanım,“ti”kaburga
sözcüklerindenoluşanbileşiksözcüktür.Ti”ninbiranlamıdayaşamdır.İkincianlamıylaTanrıçanınadı,“yaşamınhanımı”anlamındadır.TevratveKur’an’daiseAdem,yasakmeyveyitadıncacennetten
kovulur.
Tevrat’tabuöykü(Tekvin2:5-23)şöyleanlatılır:“Vehenüzyerdebirkırfidanıyoktuvebirkırotuhenüzbitmemişti;
çünküRabAllahyerinüzerineyağmuryağdırmamıştı;vetoprağıişlemek
içinadamyoktuveyerdenbuğuyükseldivebütüntoprağısuladı.VeRabAllahyerintoprağındanadamıyaptıveonunburnunahayatnefesiniüflediveadamyaşayancanoldu.VeRabAlahşarkadoğruAden’debirbahçediktiveadamıorayakoyduveRabAllah,görünüşügüzelveyenilmesiiyiolanherağacıvebahçeninortasınadahayatağacınıveiyilikkötülüğübilmeağacınıyerdenbitirdivebahçeyisulamakiçinAden’denbirırmakçıktıveoradanbölünerekdörtkololdu(bunlardanikisiDicleveFırat).VeRabAllahbaksınveonukorusundiyeadamıortayakoyduveRabAlahadama,“bahçeninherağacındanye,fakatiyilik,kötülükbilmeağacından
yemeyeceksin,yersenölürsün”dediveRabadamıyalnızbırakmamakiçinbütünhayvanlarıtopraktanyaptıveonlaraadkoymakiçinadamıgetirdi.Fakatadamyalnızidi.Rabadamaderinbiruykuverdi,onun
kaburgakemiklerindenbirinialdı,ondanbirkadınyaptıveonuadamagetirdiveadamdedi:şimdibubenimkemiklerimdenkemikveetimdenettir,bunanisadenecek.”Bundansonrayılanınkadınıkandırarakyasakmeyveyiyedirdiği,
bahçedeolanAllahilekonuşmalarıanlatılır.Allahyılanılanetler.AlahAdemvekarısınagiymeleriiçinkaftanyapar.KadınıağrılıçokçocukyapmasıveAdem’idetopraklauğraşmasıilecezalandırır.OnlarıAdenbahçesindenkovar.Burayakadarkarısınınadıverilmez.4.BabınbaşındakarısınınadınınHavvaolduğuveHabilileKain’idoğurduğubildirilir.BöyleceTevrat’ta(Bab1:27)yaratılışınaltıncıvesongünündeAlah
insanıerkekvedişiolarakyarattığıhalde,adamıyenidenyerin
toprağından,eşinideonunkaburgasındanyaratır.BunagöreBab2:4-23’teanlatılanlar,Sümeröyküsündenalınmadır.Kur’an’dabukonudaçokyüzeyselanlatılmıştır.Konuyaçeşitli
surelerdedeğinilir:VeAdem’eisimlerintümünüöğretti.Sonraonlarımeleklere
sunarkenşöylebuyurdu:“Hadi,haberverinbanaşunlarmisimlerini,eğerdoğrusözlüleriseniz.”(Bakara31)VeAdem’eşöylebuyurmuştuk:“EyAdem,senveeşincennette
yerleşinveondandilediğinizyerde,bolbolyiyin.Amaşuağacayaklaşmayın,yoksazulmesapanlardanolursunuz.Bununüzerineşeytanonlarınayaklarınıkaydırdıdaonlarıniçindebulunduklarıyerdençıkardı.Bizdeşöyle
buyurduk:“Birkısmınızbirkısmınızadüşmanolarakaşağıyainin.Bellibirsürüyekadaryeryüzündesiziniçinbirbeklemeyeri,birnimet/biryararlanmaimkanıolacaktır.BununüzerineAdem,RabbindenbazıkelimeleröğrenipbelledideO’nayöneldi.Odaonuntövbesinikabul
etti.GerçektendeO,evetO,Tevvab’dır,tövbelericömertçekabuleder;
Rahim’dir,rahmetimcömertçesunar.(Bakara35-37)EyAdem!Senveeşincennetteoturun,dilediğinizyerdenyiyinamaşuağacayaklaşmayın.Yoksaikinizdezalimlerdenolursunuz.Derkenşeytankendilerindengizlenmişçirkinyerlerinionlaraaçmakiçinikisinedevesveseverdi.Dedi:“Rabbinizinsizişuağaçtanuzaktutması,ikimelekolmayasmızyahutölümsüzlerarasınakatılmayasmızdiyedir.”VeOnlara“bensizeöğütverenlerdenim”diyeyeminetti.Nihayetonlarıkandırarakaşağıçekti.Oikisiağaçtantadıncaçirkinyerlerikendilerineaçıldı.Bahçeninyapraklarındanyamalaryapıpüzerlerineörtmeyebaşladılar.Rablerionlaraseslendi:“Bensizebuağacıyasaklamadımmı,bensize,şeytansiziniçinaçıkbirdüşmandırdemedimmi?”Eyrabbimizdediler,‘özbenliklerimizezulmettik.Eğerbiziaffetmez,bizeacımazsanelbettekihüsranauğrayanlardanolacağız.’Buyurdu:“Kiminizkiminizedüşmanolarakinin.Yeryüzündebelirlibir
süreyekadarmekantutmanızvenimetlenmenizöngörülmüştür.”Buyurdu:“Oradahayatbulacaksınız,oradaöleceksinizveoradan
çıkarılıcaksmız.”EyAdemoğulları!Size,çirkinyerleriniziörtecekgiysivesüskıyafetiindirdik.Amatakvagiysisienhayırlısıdır.İştebu,Alah’ınayetlerindendir.
Düşünüpöğütalmalarıumuluyor.(A’raf1926)Andolsun,bizdahaönceAdem’eahitverdikdeunuttu;bizondabir
kararlılıkbulmadık.Hanimeleklere“Adem’esecdeedin”demiştikdeİblismüstesnahepsisecdeetmişti,İblisdayatmıştı.Bununüzerinebiz
şöyledemiştik:“Eyadem!Şu,senindeeşinindedüşmanıdır,dikkatetdesizicennettençıkarmasın;sonrabedbahtolursun.Seninburdaneacıkmansözkonusudurnedeçıplakkalman.Vesenburadanesusayacaksmnedegüneştenyanacaksın.”Derkenşeytanonaşöylediyerekvesveseverdi:“EyAdem!Sana,sonsuzlukağacıylaeskimezçökmezmülkvesaltanatıgöstereyimmi?”Nihayetikisideondanyedi.Bununüzerineçirkin
yerlerikendilerineaçıldı;üzerlerinecennetyapraklarındanörtmeyebaşladılar.Adem,Rabbineisyanetmiş,şaşırıpkalmıştı.SonraRabbionuarıtıp
temizledi,onuntövbesinikabuledipkendisiniiyiyevedoğruyakılavuzladı.(Taha115-122)SonuçtayaratılışsöylencesideSümerveTevrat’tabirbirinekoşuttur.
İkisindedebirTanrıbahçesi,dikilmişağaçlar,bahçedensuçıkarılması,yasakmeyveninyenmesi,lanetlenmeöğeleriyeralır.Sümer’dekaburgayıiyietmekiçinTanrıçayaratılır.Tanrıçaya“kaburganınhanımı”adıverilir.ÖyküTevrat’tageçerkenkadınkaburgadanyaratılmışveadıSümer’deki
ikincianlamıolanHayatınHanımı‘nm(yaşatanhanım)İbranicekarşılığıolanHavva’yadönüşür.Kur’an’dacennetbahçelerideğişiksurelerdeçeşitliayetlerde
betimlenir.Yasakağacınsonsuzlukağacıolduğuyalnızbiryerdegeçer.Adem’i
cennettenyılandeğilşeytançıkarır.Havva’nınadıanılmadığıgibi,kaburgakemiğindenyaratılmasındansözedilmez.İslammitolojisinde,Adem’inyaratılmasıvecennettenkovulması
dahadeğişiktir.Allah,Cebrail,Mikail,Azrail,İsrafiladlımeleklerine7katyerden7avuçtoprakgetirmelerinibuyurur.Neki,yeryuvarlağıbutoprağıvermekistemez.Azrailzorlaalır.Alahbutopraküzerinegünlerceyağmuryağdırır.Onuyumuşatır.Melekleryoğurur.VeAllahbiçimverir.Adem80yıl
biçimsiztoprakolarak120yıldaruhsuzolarakbekler.Biçemverenkkazandıktansonrameleklere,Adem’esecdeetmesibuyrulur.Bubuyruğuyalnızşeytandinlemez.Buyüzdencennettenkovulur.Cennettekiiyiyikötüdenayırmaölçüsüelmaağacındanyemedir.Bu
Adem’eyasaklanmıştır.Cennettenkovulmasınakızanşeytan,yılanileanlaşıpAdemile
Havva’yıyasakmeyveyedirerekcennettenkovdurur.Ademyaptığınapişman
olur,yalvarır.CebrailaracılığıilebağışlanıpMekke’deArafat’ayollanır.OradaHavvailebuluşur.Adem’eMekke’yiyapmasıbuyrulur.Cebraildehactöreniniöğretir.Böyleceinsansoyutürer.Sümerveİslamyaratılışsöylencesindebaşkabirkoşutlukdahavar:
İslam’agöre,insanınyaratılmasındaAllah’adörtmelekyardımcıolur.Sümer’deisedörtönemliTanrıyardımcıolur.Cennettebulunanelmaağacı,Sümersöylencelerindesıkçakarşılaşılan,özellikleaşkTanrıçasıileilgilibirağaçtır.Kur’an’dabirkezbununsonsuzlukağacıolduğubelirtilir.Sümer’de
bubilgelikTanrısıEnki’yeyasakmeyveyi,ikiyüzüolanveziriİsimutverir.BuişiTevrat’tayılan,Kur’an’daşeytanbaşarır,İslammitolojisindeAdem’inbağışlanmasınıCebrailsağlar.Sümer’deanaTanrıça,Tanrılarınyalvarmasıile,bilgelikTanrısınıiyieder.Sümer’debilgelikTanrısıEnki,insanlara,öbürTanrılardanhaber
getirir,İslam’dadaaynıişiCebrailyapar.Cebrail’ingüçsahibiolmasıvekemaleeriştirmesiSümerbilgelikTanrısınıanımsatır.HabilileKabilsöylencesideeskibirgeçmişedayanır.Ademile
Havva’nınçocuklarıKain’inöyküsü,TevratTekvin(Bab4:1)deşöyleanlatılır:VeAdemkarısıHavva’yıbildi.GebekalıpKain’idoğurdu.YinekardeşiHabil’idoğurdu.Habilkoyunçobanıoldu.FakatKamçiftçioldu.Kaingünlergeçtiktensonra,toprağınsemeresindenRabbesunugetirdi.Habildesürüsününilkdoğanlarındanveyağlarındangetirdi.Rab,Habil’eveonunsunusunabaktı.Kain’eveonunsunusunabakmadı.Kainçoköfkelendi.RabKain’ededi:“Niçinöfkelendinvesuratınıastın?Eğeriyidavranırsanoyükseltilmeyecekmi?iyidavranmazsangünahkapıdapusuyayatmıştır.Onunisteğisensin.Fakatsenonaüstünol.”KainkardeşiHabil’e
söyledi.Öyleolduki,kırdaolduklarızamanKainkardeşiHabil’ekarşıkalktı
veonuöldürdü.AynıolayKur’an’dayineçokkısabiçimde,sözkonusuadlar
olmaksızınanlatılır:Onlara,ikiAdemoğlununhaberinioku:Hanibirkurbantakdim
etmişlerdidebirisindenkabuledilmiş,diğerindenkabuledilmemişti.‘Andolsunseniöldüreceğim’dedi.Diğeride‘ancaksakınanlardankabuleder’dedi.Andolsunki,senöldürmekiçinbanaeliniuzatsan,bensana
öldürmekiçineluzatacakdeğilim:BenalemlerinRabbiolanAllah’tankorkarım.Benistiyorumki,senhembenimgünahımı,hemdekendigünahınıyüklenipateşeatacaklardanolasın:Zalimlerincezasıbudur’dedi.Nihayetnefsionu,kardeşiniöldürmeyeittideonuöldürdü.Buyüzdendekaybedenlerdenoldu.DerkenAllah,kardeşinincesedininasılgömeceğinionagöstermekiçinyerieşeleyenbirkargagösterdi:Yazıkbana!Şukargagibiolupdakardeşimincesedinigömmektenacizmioldumdediveettiğineyananlardanoldu.”(Maide2731)AynıöyküSümerlilerdeikibiçimdegeçer.Birincisişöyleanlatılır:
ÇobanTanrısıDumuziileçiftçitanrısıEmkimduaşktanrıçasıInanna’yaaşıkolurlar.HerbiriInanna’yakendiürününüöver.SonuçtatanrıçaçobantanrısıDumuzi’ninürünlerinibeğenerekonunlaevlenir.Enkimdubuseçimi
dostçakabulederekonunlaarkadaşolur.ÖbüröyküiseSümeryazvekışTanrılarınıntartışmasınadayanır.
Sümer’deemeşyaz,entenkışanlamlarınagelir.Kış,havatanrısıEnlil’eçeşitlihayvanları,yavrularını,yağvesüt
getirir.Yazdaağaçlar,bitkilervedeğerlitaşlargetirir.Herikisidekendigetirdiklerinindahadeğerliolduğunusöyleyerektartışırlar.BukavgayıgörenTanrı,kışıngetirdiklerinidahaüstünbulur.Yazdabunukabulederekkışaboyuneğer.Kur’andabüyükbiryertutanbuöyküvekıssalarıTanrıyalnız,
insanlaribretalsınlardiyeindirmiştir.Buöykülerinbirbölümüdahaöncedendeinmiştir.SözgelimiMusaileFiravunöyküsüTevrat’tabulunur.Ancakbuolay
dakökendeSümersöylencelerindenkaynaklanır.SümersöylencelerindebirbirinekızanTanrılar,bütünülkeyeçeşitliyıkımlarverirler.EskiÖnasyageçmişindentekTanrılıdinlereuzanançizgideTanrılarınortakcezası,sularıkanaçevirmektir:
Sümer’deaşkTanrıçasıInanna,birbahçeninkıyısındauyuyakalır.BunugörenbahçeninsahibigidipTanrıçayatecavüzeder.BunakızanTanrıçaülkeyeçeşitliyıkımlarverir.Ülkedebütünkuyularkaniledolar.Oduntaşıyankölelerkandanbaşkabirşeyiçmezler.Sularınkanaçevrilmesikonusu,Tevrat’ta(ÇıkışBaba7:1425)şöyle
anlatılır:RabMusa’yadedi:firavununyüreğiinatçıdır,ulususalıvermekistemiyor.Sabahleyinırmağınkıyılarınaçıkanfiravunagit,ona‘çöldebana
ibaretetmeleriiçin,ulusumusalıver’diyeİbranilerinAllah’ıbenisanayoladı,benelimdekideğnekleırmaktakisularavuracağımvekanadönecekler.MusaRabbindediğiniyaptı.Değneğiniırmaktakisularavurdu.Bütünsularkanadöndü.Mısırlılariçeceksubulamadılar.BuolayKur’an’daşöyleanlatılır:Vededilerki:“Bizibüyülemekiçinnekadarmucizegetirirsengetir,
bizsanainanacakdeğiliz.”Bizdeonlarınüzerlerineayrıayrımucizelerolaraktufan,çekirge,kımıl,kurbağalarvekangönderdik;amayinebüyüklüktasladılarvesuçlubirtoplulukoldular.(A’af32-33)Tevratveİncil’ineskiçağlardankalmasöylenceveöykülerledolu
olduğu19ve20.yüzyılboyuncayapılankazıbilimverilerivetarihsel
araştırmalarlakanıtlanır.Sözgelimi,Musa’nınbirsepetiçindesuyabırakılmasıöyküsübunlardanbiridir.Kutsalkitaplardageçenbusöylenceyegöre,Mısır
firavunununeşisepetiçindekiçocuğubulupsaraydabüyütür.GerçektebusöylenceBabilonyadönemindenkalmabiröyküdür.AsurileryadaKaledonyahlardönemindenkalmainançlarınsöylencelerindendir.Busöylence,öyküyeinançlaraYahudileryenibirbiçimverirler,Tanrısözlerikılığınasokarlar.63Oysa,Kur’ansöylediklerinindoğruluğunaTevrat’ıkanıtgösterir:“EyMuhammetsanaindirdiğimizbukıssalardankuşkuduyuyorsan
sendenönceTevrat’ıokuyanlarasor,Rabbindengelenbukıssalardoğrudur.”(Yunus94)KendisideYahudibirailedengelenSigmundFreud’agöre,Musaile
ilgiliolarakTevrat’tayeralanöykülertümüyleyanlışveuydurmadır.TektanrıdüşüncesiniyerleştirenilkpeygamberdeMusadeğildir.Öncelikle
Musadiyebirkimseninvarlığıkesinbilinmez.Musayaşamışolsabile,Tektanrıdüşüncesiniondançokdahaönce,MısırfiravunlarındanAkhnaton
yerleştirmiştir.Yahudibilginlerdahasonra,Akhnaton’ungörüşleriniMusa’yayamamışlardır.Yahudilerce“Tanrı”diyetanımlananYahveYehovadiyebilinirçokeskidönemlerde“şertemsilcisi”sayılanbirTanrıça’dır.SeksenyaşındayazdığıbuönemliçalışmasındaFreud,MısırfiravunuAkhnaton’uerdemveahlakörneğiolarak
gösterir.TarihiçarpıttıklarınısöylediğiYahudidinadamlarınaağıreleştiriler
yöneltir.64Nuhkıssası,tufan,gemivegemininCudidağınaoturuşuöyküsünün
ise,Kur’an’dayepyenibiröyküolaraksunulur:“İştebunlar,sanavahyetmekteolduğumuzgaybhaberlerindendir.
Nesennetoplumunbundanönceonlarıbilmiyordunuz.Artıksabırlıol.Sonuçtakvayasarılanlarındır.”(Hud49)BuöyküyüMuhammet’indehalkıAraplarındabilmediğivurgulanır.
ÇünküYahudilerMuhammet’inanlattıklarınınTevrat’tanaktarmaşeyler
olduklarınıilerisürüponainanmamışlardır.Tanrı,Yahudilerinsözkonusu
savlarıüzerinedebirayetindiriponlarınağızlarınıtıkar:“Eğerkulumuzaindirdiğimizdenkuşkuiçindeyseniz,hadionun
benzerlerindenbirsuregetirin,Allahdışındakidestekçilerinizitanıklarınızıdaçağırın.Eğerdoğrusözlükişilerseniz..”(Bakara23)UluTanrı
Yahudileretamanlamıilerestiniçekmiştir,“inanmıyorsanız,buyurunsizdahaiyisiniortayakoyungörelim”der.ArdındanKur’an’da,dahaöncekikitaplardabulunmayan,halkınbilmediğibiröyküanlatılır.BöyleceYahudilerinyukardakisavıdaçürütülmüşolur.AncakNuhöyküsüdegerçekteÖnasyatarihindebilinmedikbiröyküdeğildir.BuöyküTevrat’tayeralır.1872yılındabulunanAsurKralı
Asurbanipal’inkütüphanesindebirtabletüzerindeaynıöykübulunur.Gilgameşdastanınmsonbölümünüoluşturanbuöykü,ölümsüzlüğü
arayanGilgameş‘e,tufandankurtulupTanrılarcaölümsüzlükverilenUtnapiştimtarafındananlatılır.Öykükısacaşöyledir:İnsanlaröyleçoğalırlarki,Tanrıonlarıngürültüveşamatasından
uyuyamazolur.BununüzerinedörtbüyükTanrıbuinsanlarıyoketmeyekararverirler.BilgelikTanrısıEnki,yarattıklarıinsanlarınortadankaldırılmasına
çoküzülür.ŞuruppakkentindeyaşayanUtnapiştim’inevininduvarlarındanseslenir.Tanrılarınbirtufanyaratmayakararverdiklerinisöyler.Birgemiyapmasınıönerir.Gemininbiçiminibildirir.Adamsöylendiğibiçimdegemiyiyedigündebitirir.Gemiyapıldığısüreceçeşitlihayvanlarkesilir.Beyaz,kırmızısukatılmamışşaraplarırmaksuyugibibolboliçilir.
Yılbaşıtörenleriniandıranşenlikleryapılır.Utnapiştimgemininiçineailesini,
akrabalarını,sanatçıları,kırlarınevcilveyabanhayvanlarınıdoldurur.Buaradaaltındaalmayıunutmaz.Gemininkapısıkapanırkapanmazşiddetlibirfırtınailebirlikteyağmurboşanır.Sularyalnızgöktenboşanmaklakalmaz,yerTanrılarıdayerdensufışkırtırlar.Tufanöyleazgmlaşırki,onuyaptıranTanrılarbilekorkarlar.Bukıyametaltıgünaltıgecesürer.YedincigüngemiNisirdağınaoturur.YedigünbeklediktensonraUtnapiştimdışarıbirgüvercinsalar.Güvercinkonacakyerbulamadığıiçingeridöner.Ardındanbirkırlangıçyollar.Odageridöner.Sonolarakbirkuzgun
uçurur.Kuzgungeridönmeyince,gemidekicanlılardışarıçıkarlar.
Utnapiştimdağıntepesinekurbanlarlaiçkilersunar.Altlarındaçeşitliağaçlarınodunlarıyananocaklarayedikazankonur.Kurbanlarpişirilir.KurbanlarıntatlıkokularınıduyanTanrılarüşüşürler.TufanıçıkaranTanrıEnlilgelipinsanlarıve
gemiyigörünceçokkızar.“Kimkurtardıbunları?”diyeçıkışır.BilgelikTanrısıonakarşıçıkar.“Günahyapanı,kuralarakarşıgelenicezalandır,amaböylesineağırveölümcülolma!”diyeonuyatıştırır.BöyleceUtnapişimvekarısıölümsüzbiryaşamileırmağınağzındakiTanrılarbahçesine
yerleşirler.65Öykü,SamidillerindenolanAkadcayazılmıştır.Ancakiçindegeçen
adlar,başkabirdildendir.ÖykününSümerlerdenkaldığınainanılır.NitekimdahasonraSümeryazıtlarındaöykününkimikesitleribulunmuştur.TufanöyküsüSümercedeşiirbiçimindeyazılmıştır.Metninenazyarısıelegeçmemesinekarşın,bulunankesimkonuhakkındaoldukçaaydınlatıcıdır.Bunagöre,Tanrılarinsanlarakızarakbirtufanyapmayakarar
verirler.TufanınyapılacağıZiusudraadlıbirineTanrıtarafındanbirduvar
arkasındanbildirilir.Tufanbütünşiddetiyleyedigün,yedigecesürer.ZiusudraTanrılarakurbanlarkeser.AynıolayTevrat’ta(Tekvin6-7)uzunuzunanlatılır.Tevrat’agöre,insanlarkötüvebozulmuşolduklarıiçin,rabonlarıyok
etmeyekararverir.NuhAlah’ıtanıyan,onunlabirliktegidenbiridir.Tanrıona,insanlarıyoketmekiçinbirtufanyapacağınıbildirir.Kendisine
birgemiyapmasınıbildirir,içinealacağınıanlatır.Nuhsöyleneniyerinegetirir.Tufanbaşlar.40günsürer.Yeryüzündeherşeyyokolur.Sularancak150gündeazalır.Gemi7.aydaveayın17.günündeArafatdağınaoturur.Nuh,40gündahabekler.Sularıntümüyleçekilipçekilmediğinianlamakiçinöncebirkuzgunsalardışarıya.Ogerigelincebekler,birgüvercinuçurur.Üçüncükezyolladığıgüvercindönmez.Bununüzerinekarayaçıkarlar.Nuhkurbanlarkeser.Tanrıhoşkokularduyuncayenibirtufanyapmamayakararverir.Nuhilekonuşur.Yeryüzünebirdahatufanvermeyeceğinesözverir.
Nuh950yılyaşadıktansonraölür.Yeniyaşam,kurtulancanlılardanveNuh’unoğularındansürer.Kur’an’dabuöykü,29.suredeçeşitliayetlerdeoldukçayüzeysel
anlatılır.AyetlerinçoğuNuh’untoplumuileolaninançsorunlarıileilgilidir.
“Tufan”sözcüğüyalnızbirkezgeçer.“Andolsunkibiz,Nuh’utoplumunagönderdikdeoşöylededi:“Ey
toplumum!Allah’akullukveibadetedin.SizinondanbaşkaTanrınız
yok.Üstünüzeçokbüyükbirazabıninmesindenkorkuyorum.”(A’raf59)
Bununüzerineonuyalanladılar.Bizdeonuvegemideonunlaberaberbulunanlarıkurtardık,onlarıyöneticileryaptık;ayetlerimiziyalanlayanlarıdabatırıpboğduk.Bakdagör,öncedenuyarılanlarınsonunice
oluyor.(Yunus73)Nuh’aşöylevahyolundu:“Toplumundan,dahaönceinanmışolanlar
dışındahiçkimseimanetmeyecektir.Artıkonlarınyaptıklarıyüzündentasalanıpdurma.”Vahyimizebağlıolarakgözlerimizinönündegemiyiyap.Vezulmedenlerhakkındabenimlekarşılıklılafedipdurma.Onlarmutlakaboğulacaklardır.Gemiyiyapıyordu.Toplumundanherhangibirgrupyanındangeçtikçeonunlaalayediyorlardı.DedikiNuh:“Bizimlealayediyorsanız,bizdesizinlealayedeceğiz.Tıpkısizineğlendiğinizgibi.“Reziledenazabınkimegeleceğini,sürekliazabınkiminbaşınaineceğiniyakındabileceksiniz.Nihayetemrimizgelipdetandırkaynaymcaşöyleseslendik:“Yükleiçineherbirindenikişerçiftvealeyhindehükümverilenhariç
olmaküzereaileni,birdeimanetmişolanları.”AmaNuh’labirlikteçokazbirkısmıimanetmişti.Nuhdedi:“Bininiçine.Onunakıpgitmesidedemir
atmasıdaAllah’ınadıyladır.BenimRabbimelbettekiGafur’dur,Rahim’dir.Gemionları,dağlargibidalgalarüstündenyürütüpgötürüyordu.Nuhonlardanayrıbiryerdeduranoğlunaseslendi:“Oğulcuğum,bizimleberaberbin,kafirlerleberaberolma.”Oğulcevapverdi:“Birdağasığınacağım,benisudankorur.”Nuhdedi:“Allah’ınmerhametettiğidışındabugünhiçkimseiçinAllah‘ınkararındankurtaracakyoktur.”Veikisiarasınadalgagirdideo,boğulanlararasınakatıldı.Vedenildi:“Eyyer!Suyunuyutveeygök,sendetut.”Vesuçekildi,işbitirilmişti.Gemi,Cudiüzerineoturduvehaykırıldı:“Ozalimlertopluluğugerigelmezolsun.”(Hud,36-44)Andolsunbiz
Nuh’utoplumunagönderdikdeoonlarınarasındabinyıldaneliyıleksikkaldı.Sonundaonlarıtufanyakaladı.Çünküzalimlerdionlar.BizNuh’uvegemihalkınıkurtardıkveogemiyialemlereibretyaptık.(Ankebut14-15)
Zürriyetlerinideodopdolugemilerdetaşımamızdaonlariçinbirayettir.Onlariçingemilerebenzer,binecekleribaşkaşeylerdeyarattık.
Eğerdilersekonlarıboğarız.Budurumdanekendileriiçinbirferyatedenolur,nedekurtarılırlar.(Yasin41-43)Görüldüğügibi,Kur’an’daNuhveTufansöylencesinde,geminin
nasılyapılacağı,tufanınnekadarsürdüğü,gemidennasılçıktıkları,Nuh’unneden950yılyaşadığıanlatılmaz.BunakarşılıkTanrınıninsanlarakızması,olayınyalnızcabirkimseyebildirilmesi,gemiyapılması,göktenveyerdensularıntaşması,gemininbirdağayanaşması,birkısıminsanlarınkurtulması,Nuh’unuzunömürlüolmasıSümerlerdengelenizlerdir.66EyüpPeygamberinsabrıöyküsüdeSümerlerdenkaynaklanır.
Sümerlerdenkalanikiayrıtabletteyeralanöykü135satıraulaşanbirşiirbiçimindedir.Öykününanadüşüncesi,insanlarınfelaketlereuğradığızaman,bunu
yapanTanrıyalanetleryağdıracağıyerde,onuyüceltiponayalvararakyüreğiniyumuşatması,böyleceyıkımdankurtulmasıdüşüncesinedayanır.SümerdeyalvarılanTanrı,insanınkendiTanrısıdır.OTanrılarmeclisinebudualarıgötürerekiyisonuçlaralır.Sümerlerdenkalanşiir,önceinsanınTanrısınıövmesini,
yüceltmesini,ağlayıpsızlamalarlayüreğiniyumuşatmasınıöğütvererekbaşlar.Sonraadıverilmeyenbiradama,akrabavearkadaşlarıncayapılankötü
davranışlaranlatılır.Adambaşınagelenyıkımlardansözeder.Arkadaşlarınındakendiüzüntülerinekatılmasınıister.Bundansonrabaşınagelenbudurumlarınkendigünahlarıyüzündenolabileceğinisöyler.Tanrısınabağışlamasıiçinyalvarır.ŞiirTanrınınonubağışladığınıbildirenbölümlesonbulur.67Tevrat’tabuöykü,birçokbilgedolusözlerlesüslü,1040satırı
kapsayanbirşiirbiçimindedir.ÖykününbaşındaTanrıŞeytan’aEyüb’üniyibirkulolduğunusöyler.Şeytanda“eğeronukötüdurumadüşürürsen,baksananasıllanetedecektir”diyekarşılıkverir.ŞeytanEyüb’ünvücudunu,tabanındantepesinedekçıbanlarladoldurur.Eyübsesiniçıkarmaz.Karısı
ona“bunuverenAlah’alanetet”der.Eyübde“Allah’ıniyiliğininasılkabulediyorsak,kötülüğünüdeöyleüstlenmeliyiz”karşılığınıverir.BundansonraEyübbaşınagelenyıkımları,dünyayagelmemesi
gerektiğini,Allah’ınbunukendisinehaksızolarakverdiğinişiirbiçimindeanlatır.Arkadaşlarıise,Tanrı‘nmhaksızbirişyapmayacağını,kendisinin
bunuhakettiğinisöyleyerekAllah’ısavunurlar.BundansonraAllahileEyübkarşılıklıtartışırlar.Herikisidekendiyaptıklarıiyiişlerisayıpdöker.Sonunda
Eyübsöylediklerinepişmanoluptövbeeder.Allahdaonuntövbesinikabuledereksağlığınakavuşturur.Malvemülkünüdeikikatyapar.BöyleceEyübarkadaşlarınınyanındasaygınlığınıkazanır.GörüldüğügibiSümerveTevratmetinlerikonuolarakaynıdır.
Tevrat’takişiir,Sümerşiirindenenazbinyıldahasonrayazılmıştır.Dahaderinvekapsamlı,şiirselbirdilvebilgedolusözlerledonatılmıştır.Sümerşiiridahayalındır.Herikisindedefelaketinkendigünahlarıyüzündencezaolarakverildiğisöylenir.YalnızSümerinancınagöre,zatenherçocukgünahıiledoğar.Kur’an’dabuöyküdeçokyüzeyselanlatılır.Dörtsuredebirkaçayet
içindekonuözetlenir.Nisasuresinin163.veEnamsuresinin84.ayetlerindeİbrahim’denbaşlayarakbütünpeygamberlerarasındaEyüb’edevahiedildiğiyazılır.VeEyyub..Rabbineşöyleyakarmıştı:“Dertgelipçattıbana;sen,
rahmetedenlerinenrahmetlisisin.”Hemencevapverdikona,kendisindekiderdikaldırdık.Tarafımızdanbirrahmetveibadetedenleriçinbirhatırlatmaolarak,onaailesiniveberaberindebenzerlerinideverdik.(Enbiya83-84)KulumuzEyyub’udaan!HaniRabbineşöyleseslenmişti:“Şeytanbanabiryorgunlukveazapdokundurdu.”“Ayağınıyerevur.işteyıkanacakbiryer,işteiçileceksoğukbirsu!..”dedik.Onabizdenbirrahmetveözütemizlerebirhatırlatmaolarak,ailesiniveberaberlerindebenzerlerinibağışladık.“Elinebirdemetsapaldaonunlavurveyemininetersdüşmüşolma.”dedik.Bizonusabırlıbulduk.Negüzelkulduo.Bizeyönelenyakaranbiriydio.(Şad,41-44)Konuçokkısayazılmışolmasınakarşın,şeytanınazapvermesi,
sabır,Tanrıyayakarış,dualarınkabuledilmesiödüllendirme,SümerveBabilkaynaklarıilekoşutbiçimdedir.Tevrat’tabulunan“Süleyman’ınŞarkılarŞarkısı”bölümüde
Sümerleredayanır.Açıksaçıkşiirlerdenoluşanbubölümünkutsalkitaptanearadığıtanrıbilimcileriçokdüşündürmüştür.Görünüşegörebuşiirlerindinle
vetarihleilgisibulunmaz.Buşiirlerdebirseven,birdesevilenvardır.Bunukilisepapazları,İsa’yıseven,kiliseyisevilenolarakyorumlamışlardır.İbranileriseYahveyiseven,İsrail’isevilenolanakgöstermişlerdir.19.yüzyıldaisebunlarınİsraildüğünlerindeyapılantörenileilgiliolduğu
ilerisürülür.Oysayenibulgularınışığındayapılanaraştırmalarbuşiirlerin
Sümerlerinyeniyılbayramında,sazlareşiğindesöylenenşarkılarveilahilerolduğunuortayakoyar.Sümerekonomisitarımadayalıolduğuiçinülkelerindebollukvebereketinbulunmasıönemlidir.BunedenleSümerler,aşkTanrıçasıİnannaileçobanTanrısıDumuzi’yi(Dumuzibaşlangıçtabirkraldır,
sonradanTanrıyapılır)evlendirirse,onlarınverimlilikgücünüveölümsüzlüklerinipaylaşacaklarınavebuyollaülkelerindebollukvebereketisağlayacaklarınainanırlar.BuinancauyarakSümerşairveozanlarıikiTanrıileilgilibirsöylenceyaratırlar.Bunuyazıyageçirerekzamanımıza
ulaştırırlar.Butörenlerdeokunmaküzere,kralınverahibeninyadaTanrınınveTanrıçanınağzındanbirbirleriiçinaşkdolu,sevgidolu,açıksaçıkşiirleryazılır,bunlarbestelenerekşarkıbiçiminegetirilir.Sümerlilerdeberekettapmımıoluşturanbutörenler,bugün“Kutsalevlenmetörenleri”olaraknitelendirilir.Buberekettapınımmınİsadöneminedek,hattadahageçzamanlaradeksürdüğüanlaşılır.AşkTanrıçasıİnannaileDumuzibirçokgüçlüklerdensonra
evlenirler.EvlilikgerçekleşinceTanrıçayeraltıdünyasınagider.Neki,orası
gidilen,ancakdönülmeyenbirülkedir.KuralagöreTanrıçaolmasınakarşın,yeryüzünebırakılmaz.BilgelikTanrısıEnki’ninyardımıileTanrıçakendiyerinebiriniyollamaküzere,yeraltıyaratıklarıilebirliktedışarıçıkar.TanrıçahergittiğiyerdeTanrıveTanrıçaların,kendisininyokluğunda
çuvallargiyerek,yerlerdesürünerekyastuttuklarınıgörür.Hiçbirini
yeraltıdünyasınayollamayakıyamaz.Fakatkocasınınbulunduğuşehre
gider.Kocasınıkendiyokluğunaaldırmazbiçimdekeyifletahtındaoturur
bulur.Büyükbirkızgınlıkla“alınbunu”diyekocasınıcinlereverir.Daha
sonrayaptığınapişmanolur.Amakocasınıncezasızkalmasınıdaistemez.BudurumdaDumuzi’ninkızkardeşirüyaTanrıçasıGeştinannan’mkardeşiyerineyarımyılyeraltındakalmasıonaylanır.BöyleceDumuzikışaylarındayarımyılyeraltındakalır,ilkyazgelinceçıkıpkarısıilebirleşir.Bubirleşmeyizamanınkralıilebaşrahibekutlar.Büyüktörenleryapılır.Artıkyeniyılbaşlamıştır.Ortalıkuyanır.Ağaçlaryeşillenir.Hayvanlarçoğalır.İştebutörenlerdeokunanşiirlerinkalıntılarıdırSüleyman’ınŞarkılar
Şarkısışiirleri..KökendeSümerkralı,rahibeTanrıveTanrıçanınağzından
birbirleriiçinsöylenmişiçiaşkdolu,sevgidoluaçıksaçıkbestelenmişşarkılardır.Sümerbereketkültünüoluşturanbutörenler,bugün
“KutsalEvlenmeTörenleri”olaraknitelenir.Buberekettapmcıİsazamanınadek,hattadahageçzamanlaradeksürer.BuyüzdendinleilgisiolmayanbirçokkonuTevrat’tançıkarılmasınakarşın,sözkonusuşiirlerTevrat’tabırakılır.SümerAşkTanrıçasıİnanna;Akadlardaİştar,İsrail’deAstarta,
YunanlılardaAfrodit,RomalılardaVenüsadıaltındasaygıgörürvevarlığınısürdürür.Günümüzdeİsa’nınannesiMeryem’eİnanna’nmnitelikleri
yakıştırılır.Odaİnannagibi,göğünegemenidir.Toplumsaladaletinsavunucusudur.Yoksulların,ezilenlerinkoruyucususayılır.KimiçevrelerceTanrıça
düzeyindealgılanır,oğlundandahaçokonatapılır.Annelerin,savaşanların,üzüntüçekenailelerinyardımıiçinonaduaedilir.İsa’nındurumuiseDumuzi’yebenzer.Dumuzi’nindövülerek,eziyet
edilerekyeraltınagötürülüşü,yenidenyeryüzüneçıkışıileİsa’yayapılanlarveheryılyeryüzüneçıktığıdüşüncesiarasındakoşutlukvardır.
DumuzisözügünümüzdekiTemmuzayınınadıolarakyaşamınısürdürür.MusevicedeTammuzbiçimindesöylenir.17Temmuzdaİsrailli
kadınlaroruçtutaraktapmakkapısınagidipağlarlar.BuDumuzi’ninyeraltına
götürülüşününcan-landırmasıdır.ÖnasyageçmişiyansıtankutsalsözlerleSümeryazıtlarıarasındaki
koşutluklarbunlarladabitmez.Kur’andaİsa’nınnedenTanrınınoğluolduğuşöyleaçıklanır:İmran’mkarısıdemiştiki:Rabb’im,karnımdaolanıazatlıbirkul
olaraksanaadadım,adağımıbendenkabulbuyur;şüphesizsenişitensin,bilensin.”Onudoğurunca-Allahonunnedoğurduğunubilirken-yineşöylededi:Rabbimonukızdoğurdum,erkekkızgibideğildir,onaMeryemadınıverdim.Onuvesoyunukovulmuşşeytanınşerrindensanaısmarlıyorum.Rabbionugüzelbirşekildekabulbuyurdu;onugüzelbirbitkigibiyetiştirdiveZekeriya,onunyanma,mihrabahergirdiğindeyanındabirrızkbulurdu.“EyMeryem,busananereden?”derdi.Oda“BuAllahkatından”derdi.ZiraAllah,dilediğinehesapsızrızkverir.(Al-iİmran36-37)Buayetleregöre,odönemlerdetapmaklarvardır.Tapmaklarınvarlığı,Tevratveİncil’dedebellidir.Meryemtapmağaadanmışveordayetişmişbirkızdır.Herhangibirbiçimde-kimikitaplaragöreiseYusuf’tan-gebekalmıştır.Tanrı‘nmçocuğudiyedoğurmasıdurumundaöldürüleceğindenkorkar.Buyüzdençocuğunuıssızbiryerdedoğurmayıyeğler.Birvarsayımagöre,İsabüyürkenkendisineTanrınınoğluolduğu
aşılanmıştır.“BenTanrınınoğluyum”diyeortayaçıkmasıgeçdeolsaölümünenedenolmuştur.68ÇünkübuolayileSümerinançlarıarasındakimikoşutluklarvardır:KimidurumlardaSümerrahibelerievlenselerbileçocuklarının
olmamasıgerekir.Kazaraböyledoğançocuklaröldürülür.ÇünkübukadınlarAl
ah’ınkarısı,doğançocuklardaAlah’ınçocuğusayılır.SümerlilerbirölümlüdenTanrıçocuğuolsunistemezler.Peygamberlerekutsalsözleriinişehazırlayanardıarkasıkesilmeyen
vahiynöbetiinancıdaçokeskilereiner.Bunöbetlerinilginçözelliği,peygamberleritereboğupsüreklivecdnöbetleriiçindehayalerdoğurmasıdır.
Kur’an’agöre,Allahinsanlaancakvahiyyoluileperdearkasındangörüşür,yadaelçiyolayıponadilediğinibildirir:Allahbirinsanla(karşılıklı)konuşmaz.Ancakvahiyle(kulunun
kalbinedilediğidüşünceyidoğurarak),yahutperdearkasındankonuşur;yahutizniyledilediğinivahyedecekbirelçigönderir.O,yücedir,hükümvehikmetsahibidir.(Şura51)Tevrat’taTanrıilebireyler(peygamberlerdışındaMusa’nınkardeşi,
kölesi,İbrahim’inkarısıgibi)karşılıklıkonuşurlar,insanbiçiminegirmişmeleklerTanrıdanhabergetirir.Tanrıistediğinirüyadabildirir.Sümer’deTanrıduvararkasındankonuşur.BilgilikTanrısıEnki
tufanınolacağını,Nuh’unkarşılığıolanZiusudra’yaduvararkasındansöyler.YadaTanrılarinsanlarayapacaklarıişleridüşlerlebildirirler.Bunlardanbaşka,falvekehanetyoluileinsanlarTanrılarınisteğiniöğrenirler.Sümer’dedüşlerTanrıbildirisiolarakyorumlanır.Budüşlerinkimileri
Tevrat’taveKur’an’dadayeralır.BunlardanenilginciYakupileoğluYusuf’undüşüdür.Yusuf“tarlanınortasındademetlerbağlıyorduk.Benimdemetimkalktıdikildi.Sizindemetinizonunçevresinikuşatıpbenimdemetimeeğildi”der.Kardeşleribubizimüzerimizekralmıolacak?”diyekuşkuyakapılırlar.Yusufikincidüşündegüneşayve11yıldızınkendisineeğildiklerinigördüğünüsöylemesiüzerinekardeşlerionuöldürmeyekararverirler.SümerkralıUrzababa’nmyaranındaçalışanSargon,gördüğüdüşü
kralasöyleyince,kralkendiyerinekralolacağıkorkusuileSargon’uöldürmekister.69YusufkıssasındaiseTanrıMuhammet’eilettiğiöykününgüzeliğiile
övünürgibidir.“BizbuKur’an’ısanavahyederek,hikayelerinengüzelini
anlatıyoruz.Oysakisen,bundanöncebunlardantamamenhabersizolanlardandın.”(Yusuf3)Kutsalkitaplar,Önasyageçmişininöyküvekıssalarınıaktarırken,hukukdüzeninedeyenibiçimveripdinkurallarıolaraksunarlar.SümeryasalarıHammurabiyasalarınıntemelinioluşturur.Musayasalarıveİslam
yasalarıbuyasadanetkilenir.Musayasasındakianababayasaygı,kimseyi
öldürmeme,zinayapmama,oğrulukyapmama,yalancıtanıklık
etmeme,komşununkarısınavemalınagözdikmemegibikurallarSümeryasalarıileaynıdır.Sümeryasalarıdahainsancıldır.Sözgelimigözegöz,dişedişcezasıbulunmaz.Samilerceyapılanyasalarbuyasalardankaynaklanır.Sözgelimi
İbrahimPeygamberinkarısıilecariyesiarasındakiolaybununaçıkkanıtıdır.Sümeryasalarınagöre,kısırbirkadınınkocasınaverdiğicariyesiçocukdoğurunca,hanımınabüyüklüktaslayamaz.Büyüklüktaslamayakalkarsacezalandırılır.TevratveKur’an’dayazıldığınagöre,İbrahimPeygamberinkısıreşi
Sara,cariyesiHacer’içocukyapmaküzerekocasınaverir.Cariyeçocukyapıncakendisiniüstüngörmeyebaşlar.Bununüzerinekocası,Hacer’ioğluİsmaililebirlikteçölegötürüpatar.Tevrat’agörebüyükerkekçocuğamirastanözelpayverilir.Çocuk
istersebabanınsağlığındabupayıalabilir.AynıkuralSümer’dedevardır.Araplardazinayapankadınıntaşlanmasıkuralı,Tevrat’tageçer.
Kur’an’daböylebircezabulunmaz.Zinacezasıileilgilikimiayetlervardır.Kadınlarınızdanfuhuşyapanlarakargıiçinizdendörtşahitgetirin;
eğeronlarşahitlikederlerse,okadınlarıölümalıncayayadaAllahonlarınyararlarınabiryolgösterinceyekadarevlerdetutun(dışarıçıkarmayın),içinizdenikikişi,fuhuşyaparsa,onlaraeziyetedin;eğertövbeeder,uslanırlarsaartıkonlaraeziyettenvazgeçin.ÇünküAlahtövbeleriçokkabuledendir.(Nisa15-16)Zinaedenvezinaedenerkeğinherbirineyüzdeğnekvurun;Allah’a
veahiretgününeinananlarisenizAllah’ıncezasınıuygulamadasizi,onlarakarşıacımaduygusututupengellemesin.Müminlerdenbirgrupdaonlarayapılanazabaşahidolsun.Zinaedenerkek,zinaedenveyaortakkoşankadındanbaşkasıylaevlenemez;zinaedenkadındazinaedenveyaortakkoşanerkektenbaşkasıylaevlenmez.Böyleleriyleevlenmekmüminlereharamkılınmıştır.(Mü‘minun2-3)Taşlamacezası,Sümerlilerineskiçağlarındavardır.İÖ2200’lerde,
ikikocaalmayakalkankadınlarvehırsızların,bukötüdavranışlarıyüzündentaşlanacaklarıbildirilir.Dahasonrakiyasalardaböylebircezageçmez.Zinaileilgiliyasalariseyazıtlardakikırıklarnedeniyleeldeyok.Zinaolayı
Hammurabiyasalarındabulunuyor:129.Eğerbiradamınkarısıbirbaşkaerkekleyatarkenyakalanırsa,
onlarıbağlayıpsuyaatacaklar.Eğerkadınınkocasıyaşatırsakralda
yaşatacak.130.Eğerbiradambaşkabiradamınbabasınınevindeoturan
karısınızorkullanıpkoynundayatırırkenyakalanırsa,oadamöldürülecek,kadınözgür.Sümerlilerdekızlıkkonusudaönemligörülür.Birköleninzorla
kızlığınıbozan,bellibirorandagümüşöder.Dulolarakevlenenbirkadın,
kocasındanboşandığında,kızolarakevlenenkadınınalacağıödentininyarısıalır.KızlıkkonusuTevrat’tadahakatı.Birkızevlendiğindekızolmadığıkanıtlanırsataşlaöldürülür.Kur’an’daisekızlıkkonusuna
değinilmez.Sümeryazıtlarındanzorlatecavüzedeğinilir:“Hürbiradamınkızıtecavüzeuğrarsa,anne,babasıonunolduğunu
bilmemişlerse,kızonlara‘tecavüzeuğradım’derse,anne,babaonuzorlaerkeğekanolarakverecekler.”Zorlatecavüz,Sümersöylencelerinedekonuolur.TanrıEnlil
Tanrılarınbaşıolduğuhalde,evlenmedenöncekarısınıaldatarakzorlatecavüz
ettiğiiçinTanrılarmeclisinceyeraltıdünyasınasürülür.AynıolayTevrat’tadaişlenir:Eğerbiradamkızolannişanlanmamışbirgençkadınlayatarsave
onlarıbulursa,adamgençkadınlayatarsaveonlarıbulursa,adamgenç
kadınınbabasına50şekel(SümerlilerdenAkadcayageçenağırlıkölçüsü)gümüşverecekvekadınonunkarısıolacaktır.(Tesniye22:28-29)Tevrat’a
göre,biradamnişanlıbirkızlaşehirdeyatarsa,herikisidetaşlanaraköldürülür.Kur’an’dabunadeğinilmez.
İslaminancındakiöbürdünyakavramınınköklerideeskilereiner.Sümer’detoplumsaleşitliğikoruyanTanrıça,yıldabirkezinsanlarıiyivekötüdavranışlarındandolayıyargılar.Kötülericezalandırır.Buinanç
İslam’aŞabanayınınonbeşindeBeratkandiliolarakgirer.SümerTanrılarınınesasadlarıyanında,niteliklerinegöreadlarıvardır.Babillilerbuadlardan50tanesiniyeniyarattıklarıTanrıMarduk’averirler.BöylecetekTanrıdüşüncesinedoğrubiradımatarlar,İslam’da,Allah’averilen99ad,
aynıgeleneğinbirdevamıgibidir.Sümerlileregöreölüler,Kuradlıkaranlık,gidipdönülmeyenbir
yeraltıdünyasınagiderler.Buanlayış,Tevrat’taŞeol,Yunan’daHades,
İncil’decehennem,İslam’daahiretolaraksürer.Sümerlileregöreburadayenidendirilmeolmaz.Ancakyeraltıdünyasıtanrıları,rahipleriveölenleringölgeleriyleoldukçahareketlibiryerdir.Kimiözeldurumlardagölgeleryeryüzüneçıkabilirler.SözgelimiGılgamış‘mçağrısıüzerinearkadaşıEnkidu’nungölgesiyeryüzençıkar,ikiarkadaşkonuşur.Tevrat’taise
KralSaul’unisteğiüzerineSamuel’ingölgesiyeraltındançıkar.Sümerlileregöreyeraltındakiölülerinruhlarıiçinyiyecekvekurban
sunulmazsa,onlaryeryüzüneçıkarakinsanlarırahatsızederler.Ölenlerinardındançokfazlaağlayıpsızlamakonlarırahatsızeder.İslamlıktadaölüleriçinyapılandualar,kurbanlarbuinanışınbirdevamıdır.Müslümanlıktadavardır“Çokağlayıpölününruhunurahatsızetmeyin”sözü.Yahudilereise,Babiltutsaklığındansonra,Perslerinetkisiile,Zerdüştdinindenölülerinyenidendirileceği,cennet,cehennemvesıratköprüsügirer.Tevrat’taElohim,insanlarınTanrıgibidavranmalarınakızıp
birbirlerinianlamamalarıiçinbirçokdilortayaçıkarır.SümerdeisebilgelikTanrısıhavaTanrısınakızar,insanlarbirdilkonuşurken,birbirlerinianlamayacakbiçimdebirçokdiloluşturur.Sümerlilerkendilerinin,Tanrılarcaseçilmişüstünbirhalkolduğunu
yazarlar.Tevrat’taYahve,Kur’an’daAllah,İsrailoğullarmıüstünbirulusyapmıştır.70
Sümerlilerkadınıtarlayabenzetirler.AynısöyleyişTevratveKur’an’dabulunur.Kur’an’daşöyledenir:Kadınlarınızsizintarlanızdır.Tarlanızadilediğinizbiçimdevarın.
KendiniziçinileriyehazırlıkyapınvemutlakaAlah’akavuşacağınızıbilin.İnananlarımüjdele.(Bakara223)Kur’an’daevreninyaratılışı“ol”buyrumuilebaşlar:O’nunişi,bir
şeyinolmasınıistedimionasadece“ol”demektir,hemenoluverir.(Yasin82)Sümer’dedeTanrılar“ol”derveherşeybubuyrumlaoluşur.Sümerlilerdünyadakibütünolaylarıngökteyıldızlarlayazılıolduğuna
inanırlar.Kur’an’dabuinançsürer.YineSümerlilerinsanınyazgısınıntuğladayazılıolduğunainanırlar,İslam’agöreinsanınyaşamıalnınayazıldığıbiçimdesürecektir.Sümerlilerde7sayısıçokönemlidir.7gün-geçmek,7dağaşmak,7
ışık,7ağaç,7kapıkavramlarıkullanılır.AynıbiçimdeTevratveKur’an’da7
sayısıbolbolkulanılır,İslam’agörecennetin7kapısıvardır.Sümeryeraltıdünyasınında7kapısıbulunur.Sümerlilertanrılarınısevindirmek,onlardanbiristektebulunmak,
hastalıklardankurtulmakiçinveyayaptıklarıadaklarakarşılıkkurbanlarkeserler.Bukurbanlarsağlıklıolmalıdır.Sakatvehastalıklıhayvankurbansunulmaz.Kurbanlarrahiplerceözeldualarlakesilir.KurbanınsağkalçasıveiçorganlarıTanrıyasunulur.Kalankesimçevredeolanlaradağıtılır,İslam’dadakurbanaynıkoşullardakesilir.KurbanınsağkalçasıileiçorganlarıTanrıyerine,sahibinebırakılır,gerisihalkadağıtılır.71Sümer’dekralvekraliçelerinaskerleriveyakınlarıilebirlikte
gömüldükleriolur.AncakSümer’deinsankurbanıgeleneğibulunmaz.BunakarşılıkİsrailveYunan’dainsankurbanıgeleneğivardır.Araplardadainsankurbanıinancıolduğuanlaşılır,İbrahimPeygamberbugeleneğikaldırır.Yahudi,HıristiyanveMüslümanlarınatasısayılanİbrahim
Peygamberveailesi,Tevrat’agöreMezopotamya’danHarran’agöçer.Harran’danbirtüccarkolonisiolarakFilistin’egirer,İbrahim,askeriveparasalgücüilekendikişiseltanrısınıhalkatanrıolarakbenimsetir.BuaradaMezopotamya’dangetirdiklerinidehalkaaşılar.Kur’an’agöreevrenitanrıyaratmıştır:“Yeryüzündenevarsa,tümünüoyarattı.O,sonragöğeyönelip,
gökyüzünüyedikatolarakdüzenledi.”(Bakara29)“Gökleriveyeryüzünüaltıgündeyaratmıştır.Buyaratılışaltıgün
sürmüştür.”(Fussilet11-12)Babillilergökcisimlerinindevinimlerinibüyükbirsabırlaizlemişlerdir.Yüzyıllarboyusürenbugözlemleriylevardıklarısonuçlar,bugün
duyarlıaygıtlarlayapılanölçümlereyakındır.EskiYunandabubilgilerdaha
dageliştirilir.ÖzellikleBatlamyus,tümortaçağboyuncaAvrupa’yıveöbüruygarlıklarıetkileyecekbütünlüklüevrenmodelinigeliştirir.Kur’an’dakievrenmodeli,ogüniçindoğruluğutartışılmayan,Antik
Yunan’dageliştirilmişevrenmodelidir.BumodelBatlamyus’tasonbiçiminialmıştır.Yerçekimiyasasıhenüzsaptanmadığıiçin,Kur’an’daşuayetlerdegeçer:“Allahodurki,gökleridireksizyükseltmiştir;görüyorsunuzonları..
Sonraarşüzerindeegemenolmuştur.Güneşiveayıdaboyuneğdirmiştir.”(Rad2)“Yerküreye,onlarıçalkalanmasındiyebirtakımdağlardiktik.Ve
oradagenişgenişyollaraçtıkki,doğrugidebilsinler.”(Enbiya31)“O’nunizniolmaksızınyerküreninüstünedüşmemesiiçingöğüo
tutuyor.”(Hacc,65)GörüldüğügibiKur’an’mevreninyapısıkonusundayazdıkları,o
gününbilgidüzeyininkısabiryinelemesidir.Evreninoluşumuveinsanınyaratılışıgibikonularlailgiliayetler,ozamanınegemengörüşüolanBatlamyusevrenmodelininyansımalarınıtaşır.Fakattambiraçıklamasınıiçermez.Gerçi,inananlar,Muhammet’inokuryazar
olmadığınıilerisürerler.Sıradanbirkişininböylesinebüyükbirbilgibirikimiiledonanmışolmasını,kutsalbirkaynağabağlarlar.OysaCemilSena,HazretiMuhammed’inFelsefesiadlıkitabında,Muhammet’inolasıbilgikaynağınışöylesıralar:a.
MuhammetamcasıileyaptığıSuriyeyolculuğundaNasturikeşişlerinmanastırında,rahipBahira’danHıristiyanlıkveçeşitlimezheplerihakkındakimibilgileredinmiştir.b.UkazÇarşısındaYahudi,HıristiyanveMazdeizmebağlıİranlılarla
veputlaratapanlarlatanışıp,tartışmışveNejranpiskoposuKussİbnŞeyda’nınvaızlarmıdinlemiştir.c.HabeşliköleVaraka’danHıristiyanlıkveMusevilikkonusundakimi
bilgileredinmiştir.d.AlışverişnedeniyleYemen,Suriye,Filistin,İranveAnadolu
kentlerineyaptığıgezilerde,çeşitlievziyaretlerindedinsel,tarihselveyazınsalgörüşmelervetartışmalaryapmıştır.e.Mekkegibiçeşitliuluslardankişileribarındıranbirçevrede
büyümüştür.Buradaçeşitliinsanlarıtanımıştır.f.Medine’deYahudilerindersverdikleriyerlerdeonlardanbilgi
edinmiştir.g.Kabeoyörenindinselmerkezlerindenbiridir.Burada360tanrı
yontusuvardır.Mekke’dekutsalişlerebakmakMuhammet’inailesininsoydangelengörevidir.BunedenleMuhammetgenişbirbilgivedeneyimkazanır.72Gerçekteböylebirkişininokuryazarolmamasıdaolanaksızdır.
CemilSena’nmİbniSina’nınŞifaadlıyapıtındanaktardığınagöre,MuhammetHudeybiyesözleşmesininyazılmasısırasındayazmanıMuaviye’yeşöyleseslenir:“Divitinekıtıkkoy,kaleminiyankes,be’yiuzat,sin’ibelliettir,mim’i
köreltme,Tanrı‘yıgüzelyaz,errehman’ıuzatveerrahim’itecvideuydur.”73BudaMuhammet’inokuryazarolduğununkesinkanıtıdır.Muhammet’insunduğuöykü,öğütveilkelerböylesineuzunbiryol
katederekkendisineulaşmıştır.
Medine’dekionyılda24surede1467ayetsöylenir.Hattasonyıllardahiçayetbulunmaz.AyrıcaMedine’dekiayetlerdedinselyargılarikinciüçüncüsıradadır.Yasalyargılar,toplumsal,siyasal,askeriesaslar
önceliklidir.Muhammet’inadıçokanılır.OysaMekke’deMuhammet’tençoköbür
peygamberlerinadlarıanılır.Sözgelimi,Medine’deöbürpeygamberlerinadı12kezanılır.Bunakarşı,kendiadı,47kezgeçer.Mekke’de
dördüncüdönemdebileResullükyönübelirsizvesilikbırakılmıştır.Medine’de
buyalnızaçıklıkkazanmaklakalmaz,süreklivurgulanır.Yalnızresuldenmekleyerinilmez.“Resulullah”diyevurgulanır.Muhammetiyiceözgüvenkazanmıştır.ResulullahsöylenişiMedinesurelerinde68kezyinelenir.Mekkeayetleri,Medine’dekininüçkatıdır.Surelerisedörtkat.
Mekkeayetleri,saltkısadeğil,aynızamandasecivekafiyelidir.Medineayetleriuzundur,ancak,uyaklarazalmıştır.Mekke’desöylenenKur’ankökendedüzyazıdançokşiireyakındır.Medine’dekisurelerisetümdendüzyazıdır.SonuçtaMekkeayetlerindebuyrumlar,öyküler,öğütleregemendir.
Medineayetleriisebirdevletkuruluşuileilgilidir.BirbakımaMekkedönemikuram,Medinedönemiiseuygulamadır.Mekke,Muhammet’inkabilepeygamberliği,Medineulusresullüğüdönemidir.Resulyenibirşeriatgetirenpeygamberdir.Buanlamıile
eskişeriatısürdürennebidenayrılır.Nebiye,yalnızcavahiyiner.Nebibunlarıbildirmekle,çağrıyapmaklayükümlüdür.Allah’tanaldıklarını
insanlarasöyler,başkabirşeyekarışmaz.Tanrıbildirilerininişleviyalnızdinselveuhrevidir.Resulleriseşeriatsahibidir.Cemaatlarınınreisiolurlar.Buyüzden
resularıntoplumsalvesiyasalişlevlerivardır.Bunlarsaltdinseldeğil,dünyevidirde.Buyüzdennebilerinhadisleribulunmaz.Onlardayalnızayetlere
saygı
duyulur,ikincitürpeygamberlerdeisehadismuteberdir.Muhammet’indiniMekke’detümüyleuhrevidir.Medine’deisedaha
çokdünyevidir.Medine’debüyüyendindençokhükümettir.Muhammet,Mekke’devaizdir.Medine’deiseamirdir.Mekke’debezgindir,üzüntülüdür;Medine’deiseemindir,cesurdur,İslamlıkMekke’deyalvarır,Medine’dehükümeder.Mekkeİslamlığındoğuşyeri,Medinekuruluşyeridir.Mekke’dedinhepöbürdünyayabağlanmıştır.Kıyametyakındır,
insanlarTanrıyakâfirolarakgitmemekiçininanmalıdır.Mekke’dekidinanlayışısaltkıyamet,öbürdünya,cehennemeksenindedöner.OysaMedine’deinsanlaryaşamaçağrılır.Kıyametten,cehennemdensözedilmez,İslamlıkMekke’dekalsaydı,dinselkuralarbütünündenoluşurdu.Medine’deyaşamkazandı.Hıristiyanlık,uhreviliktengünlükyaşamaüçbuçukyüzyılgibibir
süreçtedönmüştür,İslambunupeygamberininyaşamındasağladı.Onabunuyaptıransaltpeygamberkalışıdeğil,aynızamandahükümdaroluşudur.Peygamberlikveyöneticilikayrıayrıbirergüçoldu.Peygamberliğine
inanmayanlarıboynunayöneticininkılıcıinandırdı.GerçekteMuhammetevrenselbirdintasarlamaz.Gerçidinyayılma
düşüncesinedayanır.Muhammet’inçocukluğuuzakillerdegeçmiştir.Tümbunlarakarşın,Muhammet’indinievrenselliktenuzaktır.HeryönüileArapmilliyetçiliğininizlerinitaşır.NitekimMekke’deMuhammetyalnızkabilenebisidir.Medine’dekabiledenhalkayönelir.YalnızcaAraphalkınıdüşünür.YalnızAraplarımüşrikliktenkurtarmakister.Bununenkesinkanıtı
Kuran’mArapçasöylenmişoluşudur.Kur’an,peygamberAraplarayollandığıiçinArapçasöylenir.“EğerbizonuyabancıdildebirKur’anyapsaydık,elbetteşöyle
diyeceklerdi:“Ayetleridetaylandırmalıdeğilmiydi?”İsteryabancıdilde,ister
Arapça!”(Fussilet44)“Bizonusana,aklınızıçalıştırasmızdiye,ArapçabirKur’anolarak
indirdik.”
(Yusuf2)BugerekçeKur’an’dadoğrudanaçıklanır.Tanrıeskidendehangi
halkapeygamberyolladıysa,onuhalkındiliyleyollamıştır:“Biz,görevlendirdiğimizherresulüancakkenditoplumunundiliyle
gönderdikki,onlaraaçıkseçikbeyandabulunsunlar.”(İbrahim4)GiderekMuhammetAraplıkbilinciniiyidenortayakorveşuayetiilerisürer:“Andolsuniçinizdensizeonurlubirresulgelmiştir.Sizirahatsızeden
şeyonudaüzer.ÇokdüşkündürsizeMüminlereisedahaşefkatlivedahamerhametlidir.”(Tevbe128)GerçekteMuhammet’inpeygamberlikalanıdasınırlıdır.Bualan,
kendihalkınınbulunduğu,şehirleranasıMekkeileonunçevresiniiçinealır.“BizsanaArapçabirKur’anvahyettikki,ülkevemedeniyetlerin
anasınıveçevresindekileriuyarasm.”(Şura7)GerçekteşehirleranasıMekke’ninalınmasıiledinamacına
ulaşmıştır,tümuğraşsonucunualmıştır.“Bugünsiziniçindininizikemaleerdirdim,üzerinizdekinimetimi
tamamladımvesiziniçindinolarakİslamıseçtim.”(Maide3)BubakımdanMuhammet,İslamolmayanArapmilliyetçi-lerincedebüyüksaygıileanılmaktadır74Zatenİslamyenibirdindeğil,İbrahim’indinininAraplaraözgü
yenidendoğuşudur,İbrahim’indini,Allah’ıntekolduğunukabuleder.BirTanrı,birgerçekdünyaveiyiamelüzerinekurulmuştur.BuüçilkeMusevilikteveHıristiyanlıktadavardır,İslamlıkdabuüçkuralüzerinekurulur.Bunlarıntümütekdindir.“Deki:Allahdoğrusunusöylemiştir,vaadindesadıktır.Hadiartık
hanifolarakİbrahim’indinineuyun.Müşriklerdendeğildio.”(Aliİmran95)Kökendeİbrahim’indinininadıdaMüslim’dir.NefsiniAllahateslimedenindinidir.“Allahuğrundaonayaraşırbirgayretledidinin.Osiziseçmişve
dindesizehiçbirgüçlükçıkarmamıştır.Babanızİbrahim’indininiesasalın.Alahsizi,öncedendeşuKitap’tadaMüslümanlardiyeadlandırdı.”(Hac78)Yalnızİbrahimdeğil,onunYakup,YusufgibioğulvesoyudaTanrınınbirliğinisöyledikleriiçinMüslimdir.Musa,İsahepMüslim’dir.Tümü
İbrahim’indinininçeşitlemeleridir.BuortamdaMuhammetkendineilkMüslümadınıverir.ÇünküArap’tanilkMüslimolanodur.Yenibirdinyoktur,Araplarıilkkez,eskidenberivarolanArapdinineçağrıvardır.Kabe’ninkutsallığıdaburadangelir.Kabekitaplıdinlerinilkatası,tek
Tanrıcılığınpeygamberiolanİbrahimyapmıştır.KıbleninKudüs’tenKabe’yeçevrilmesiMuhammet’inkendidininidoğrudanİbrahim’indininebağlamasmdandır.İbrahim’indinineYahudi,neHıristiyan,neMüslümandinidir;yalnızcakendiniAllah’ateslimetmişkulolanİbrahimdinidir.Ancakİslamlık,Musevilik,Hıristiyanlıkveöbürdinlerdenşeriat
bakımındanayrılır.Dintek,koşullarayrıdır.Çünkükoşullarhalklaraözgüdür.Halklarayrılıncakoşullardaayrılır.“Herümmetiçinbiz,biribadetşeklibiribadetyeribelirledik;onlar,
onuizlerler.Artıkbuişkonusundaseninleçekişmesinler.Senderabbinedavetetduaet.Sen,elbettekişaşırtmadanyolaldıranbirkılavuzsun”(Hac67),“Nuh’unardındanbirçokresulleridahatoplumlarınagönderdik.”
(Yunus74),“Biz,görevlendirdiğimizherresulüancakkenditoplumunundiliyle
gönderdikki,kionlaraaçık-seçikbeyandabulunsun,“(İbrahim4)Herhalka,anlasındiye,ohalkındiliilepeygamberyollanmıştır.Şeriatayrılıklarınınkaynağıburdanbaşlar.Dintektir,amapeygamberayrılığıyüzündenşeiratlarayrıdır.HattatekşeriatıAllahbileistemez.Şeriatlarçeşitliolmalıkiinsanlar
dahaiyisınavedilsin.Hangihalkınİbrahim’indininedahayürektenvesağlambağlıolduğuanlaşılsın.Buyüzdenşeriatlardaayrıolmalıdır.“Sizdenherbiriiçinbiryolvemetodbelirledik.Alahdi-leseydisizi
elbettebirtekümmetyapardı.Amasizevermişolduklarıylasiziimtihanaçeksindiyeöyleyapmamıştır.Ohaldehayırlardayarışın.TümünüzündönüşüAllah’adır.Osize,tartışmışolduğunuzşeylerinesasınıbildirecektir.”
(Maide48)Demekki,bütüninsanlarıİslamyapmakçabasıyoktur.Tanrıtek
şeriatistemez.Öbürşeriatlardahakolarakolduğugibidururlar.Gelen
birşeriatöbürleriniortadankaldırmaz.NitekimMusevişeriatıdaİsa’dansonraortadankalkmaz,İslamlıkgeldiktensonradaöbürşeriatlaryinedururlar.Başkatürlüolmasınadaolanakbulunmaz.OkiTanrıtektir,
peygamberleraynıgörevleyollanmışdelegelerdir.Peygamberlerdeeşittir.Biriöbüründenüstüntutulmaz.Kur’an’dabuaçıkçavurgulanır:“Şöyledeyin:“Allah’a,bizeindirilene,İbrahim’e,İsmail’e,İshak’a
Yakub’aonuntorunlarınaindirilene,Musa’yaveİsa’yaverilene,vediğernebilereverileneinandık.Bunlararasındanhiçkimseyiayırmayız.BizyalnızO’naAllah’ateslimolanlarız”(Bakara136)Muhammet’inhedefiinsanlarıputatapmaktankurtarmaktır.İnsan
Tanrınıntekliğineinanmaklainsanolur.Muhammetkendiputataparhalkınıbundankurtarmakister.Musevilik,Hıristiyanlıköbürhalklarıkurtarmıştır,budakurtaracaktır.Muhammetöbürdinlerideİbrahim’edayananhakdinleriolarak
görür.TekTanrılıdinleriçindeençokHıristiyanlığayakınlıkduyar.ÇünküHıristiyanlararasındaderinaraştırmayapankeşişlervardır.O
keşişlerMuhammet’insöyledikleriniyalanlamazlar.Enönemlisiise,Hıristiyanlar,kibresaplanmamışlardır.YahudilersekibresapıpMuhammet’ialayaalmışlardır:“Şutartışılmazbirgerçektirki,insanlarınimanedenlereenşiddetli
düşmanlıkduyanlarını,Yahudilerleşirkebatanlarbulursun.Şudatartışılmazbirgerçektirki,insanlarınimanedenleresevgideenyakınolanlarını“bizHıristiyanlarız”diyenlerbulursun.Buböyledir.ÇünküoHıristiyanlariçindederinaraştırmalaryapankeşişlerkendiniAllah’aadamışrahiplervardır.Veonlar,kibresapmazlar.”(Maide82)Muhammet
Mekke’deKureyşlilerinbaskısınauğrayanMüslümanlarıHıristiyanHabeşistan’ayolar.Hırıstiyanlarlauzlaşmaiçindedir.İran
ileBizansarasındasavaşsürmektedir.MuhammetRumlarınkazanacağınısöylervebukonudaTanrıdanayetiner:“YenilgiyeuğratıldıRum..Yeryüzününçokyakınbiryerinde.Ama
onlaryenilgilerininardındangalipdurumageçecekler.Birkaçyıliçinde,iş,oluş
önündedesonundadaAllah’ındır.Onlarıngalibiyetgünündemüminlerferahlayacaklar”(Rum2-4)Gerçekten625yılındaRumlarİranlılarıyenerler.Suriye’yiele
geçirirler.BuolayMedine’deşenliklerlekutlanır.Ancakbuuzlaşmanınsürmesiolanaksızdı.Hıristiyanlıkbaşlangıçta
küçükbirdinolanİslamlığıönemsemediğiiçinkorur.ZatenMuhammetMedine’yegöçtüğünündördüncüyılındaHırıstiyanlarlabirsözleşmeimzalamıştır.Olaya,Ebubekir,Ali,Ömer,Osmantanıktır.BelgeMuhammet’in
yazmanıMuaviye’ninkalemindençıkar.Hırıstiyanlarlayapılanbusözleşme,
HıristiyanveMüslümanlarınönünde,KarmeldağındaFryarsManastırındaikitarafçaimzalanır.Busözleşmeözetleşukoşullarıiçerir:Muhammet,kendidininintemsilcisiolduğunuonaylatır.Hıristiyanlardakendiinançlarındatamözgürolacaklardır.Onlaraaithertürtaşınır,taşınmazmalkendisininvetümMüslümanlarınkorumasıaltındaolacaktır.Papazvekeşişlerden,istekleriyleyapacaklarıbağışdışındavergi
alınmayacaktır.Vergizengintüccarlardanvebalıkçınınincisinden,madencinindeğerlitaşlarından,altınından,gümüşündenveöbürvarlıklıHırıstiyanlardanalınacaktır.Buvergiyıllık12şilinigeçmeyecektir.Kişilerdengüçleriveyeteneklerininüstündevergiistenmeyecektir.Hıristiyanlar,Müslümanlarlabirliktedüşmanakarşısavaşagitmeye
zorlanmayacaktır.Müslümanlaronlarıkorumakvekollamaklayükümlüolacaklardır.HıristiyanlarveMüslümanlartasadavekıvançta
ortaktırlar.HıristiyanlarkızlarınıMüslümanlarlaevlendirmekzorundadeğildir.
DamatadayıolmalarıdurumundayalnızHıristiyanolduklarıiçinrededilmeyeceklerdir.Taraflarkararlarınıtümüyleözgürcevereceklerdir.BirHıristiyankadın,birMüslümanlaevlenirse,kocasıkendisinedilediğivebildiğigibiibadetözgürlüğüvermekleyükümlüdür.MüslümankocabuyüzdenHıristiyaneşiniboşamaklatehditedemez.Bunlarakarşılık,MuhammetHıristiyanlardanİslamdüşmanlarına
yardımcı
olmamalarınıister.Hıristiyanlaronlaraevlerinivekucaklarınıaçmayacaklardır.Muhammet,Müslümanlaratanınmışhakve
ödevleri,MüslümanlarındenetimindekiHıristiyanlaradatanımaktançekinmez.KısacaMuhammet’egöreonlarda“..şeriatıngereğiolarak”Hıristiyandırlar.75Nevarki,Muhammet’inkurduğubudüzenvegetirdiğibuanlayış,
kısasüresonrabozulur.Müslümanlıkyayılıpgüçlenincearadakiçatışmakendiliğindensuyüzüneçıkar.OysaMuhammet’indinitekTanrılıdindir.İsahakpeygamberidir.TanrıbakireMeryem’igebebırakmıştır.
CebrailMeryem’enefesleüflemiştir.Bubakımdanİsa’nınsözleridevahiylerdir.İsaölüleridiriltir.Tümbunlarakarşın,İsaTanrı‘nmoğludeğildir.“Rahmançocukedindidediler.Andolsunki,sizpekkötübiriddiada
bulundunuz!Busözünüzyüzündennerdeysegöklerçatlayacak,yeryarılacakvedağlaryıkılıpdağılacaktır.Rahmaniçinçocukiddiaettiklerindenötürü.Çocukedinmekrahmanayakışmaz.”(Meryem88-92)OysakiliseHıristiyanlığı“Üçleme”(baba,oğul,kutsalruh)veİsa’nınTanrılığıüzerinekurulmuştur.Yukardakiayetlerdensonraşöyledenir:“GöklerdeveyerdebulunanherkesRahman’akulolarakgelecektir”(Meryem93)Böyleceİsa’nın,Tanrı‘nmoğludeğil,kuluvepeygamberiolduğu
vurgulanır,İsa’nınTanrınınoğlusayılmasıanlayışınakarşıçokserttepkigösterilir.KendisideTanrıseçtiğipeygamberdir.Amasıradan,ölümlübir
insandır.Muhammet’egöreÜçlemeöğretisiçokTanrıcılığınkalmasıdır.
Tanrınınüç(baba,oğul,kutsalruh)olduğuanlayışınadayanır.İsa,olağanbir
anadandoğmabirpeygamberdir,İsa’nınölümüdebütüninsanlığıngünahtankurtulmasıiçindeğildir.Buanlayış,Tanrı‘nmadaletinekarşıbirhaksızlıktır.Tanrı,başkalarınıngünahını,birbaşkainsanayükleyipona
ödetemez.
KökendeHıristiyanlıktadabukonudagörüşbirliğibulunmaz.Sözgelimiİskenderiyepiskoposu,İsa’nınTanrılıközeliğiniyadsır.MuhammetbirbiriiledidişenbuHıristiyananlaşmazlığındantiksinmiştir.Rumsuresinin32.ayetindeşöyleseslenir:“Onlardanki,dinleriniparçalayıphizipler/fırkalarhalinegeldiler.Her
hizipkendielindekiylesevinipövünür.”(Rum32)Kökendedinlerhiçbirzamanonubildirenpeygamberlerindini
değildir,İsa’nındininikilisevetarikatlardeğiştirmiştir.Muhammet’inİslamlığınısonrakiMüslümanlardeğiştirecektir.Böyleceikidininyandaşları
arasındayüzyıllarınouzun,okorkunç,omilyonlainsankanmamalolanboğuşmalarbaşlar.Muhammet’inİslamlığıİbrahim’indinininAraplaraözgügelişiolarak
başladığıalçakgönüllüyolculuğunugiderektekdin,sondinilkesiilesürdürür.Öbürdinlerveilkelereskidir,çağıngerisindekalmıştır.Tanrıgelişendünyanınkoşularınauygunsonkitabıyollamıştır.Kur’andaöbürdinleriçindebelirsizbiryorumgetirilir.Musevilik,
Hıristiyanlıkdahakdinidir.Ancakbunlarınhaklılıklarıİslamlığındoğuşunakadardır.Zatenonlarkendidinlerinibozmuşlardır.Kurandabubozulmaaçıkbiçimdevurgulanmıştır.Odinlerbozulduğuiçinİslamlıkçıkmıştır.BuyüzdenMusevisideHırıstiyanıdatümüylekâfirdir,inançsızdır.Kiliselerbirerküfürtapmağındanbaşkabiryerdeğildir.Buyüzden,FatihSultanMehmetAyasofya’yıcamiyaptığıiçinkutsalbirsultandır!Öteyandan,Müslümanlık,inançlarınuygulanışıbakımından
Hıristiyanlığıaşar.Kişiyeyenihakveözgürlüklergetirir.Sözgelimi,bir
MüslümanlaAllaharasınakimsegiremez.NeMüslümanolacaksın,nedeMüslümanlıktançıkacaksındiyebiribuyurabilir.OysaHıristiyanlıktabirkişiancakkilisearacılığıileHıristiyanolabilir.KilisebirkişiyiHıristiyanlıktançıkardıktansonraherşeybitmiştir.Oysaİslamlıkherikibakımdanlaiktir.Müslümanlıktazorlamabulunmaz.Hiçkimseyaptıklarındandolayı
birMüslümanlahesaplaşamaz.HesapsormakyalnızAllah’ınhakkıdır.
“Ohaldetebliğetmeksana,hesapsormakbizedüşer.”(Ra’d40)“Kimküfresaparsa,inkârıkendisialeyhinedir.”(Rum44)“Sizindininizsize,benimdinimbana”(Kâfirun,6)“Dindebaskı-zorlama-tiksindirmeyoktur”(Bakara,256)Yineileri
sürüleniyimsersavlarbitmez,İslamlıktakimseyiöldürmehakkıdayoktur.Öldürmeancakkısasdurumlarındasözkonusuolabilir.Allahyapısıolaninsanıyıkmak,Tanrınıneseriniyıkmak,enbüyüksuçtur.Ancak
onuncezasıölümdür.Kur’an’dabukonudaaçıktır:“Allahmsaygıylalayıkkıldığıcanahaklıbirsebepyokkenkıymayın.”
(İsra33)Vicdanözgürlüğü,başkadindenolanlarasaldırıdayasaklanmıştır.SözgelimiMedine’deinenşusurelervardır:“Allahsizi,dinhakkındasizinlesavaşmayanvesiziyurtlarınızdan
çıkarmayankimselerleiyiliketmekten,onlaraadaletlidavranmaktanmenetmez.Allahadaletiayaktatutanlarısever.Alahsiziancakdinhakkındasizinlesavaşan,siziyurtlarınızdançıkaran,çıkarılmanızayardımedenkimselerledostolmaktanyasaklar.Böyleleriyledostolanlar,zalimlerintakendileridir.”(Mümtehine8,9)YineaynıiyimsersavlaragöreMuhammetİslamlığındacihatda
saldırmacıdeğildir.AncakMüslümanlığadüşmanlıkbesleyenlerekarşıdır.
Kur’anbunuyineleyenayetlerledoludur.Sözgelimi:“SizinleçarpışmayagirenlerleAlahyolundasizdeçarpışın.Ama
haksızyeresaldırmayınçarpışmadazulmesapmayın.ÇünküAllah,sınırtanımazazgınlarısevmiyor.”(Bakara190)Onlarlaeşitlenesinizdiyeküfresaptığınızgibiküfresapmanızı
istediler.Ohalde,Alahyolundagöçedeceklerivaktekadaronlardandostlar
edinmeyin.Eğeryüzçevirirlerseonlarıyakalayınvebulduğunuzyerdeöldürün.”
(Nisa91)“Onlarıyakaladığınızyerdeöldürün;onlarınsiziçıkardıklarıyerden
sizdeonlarıçıkarın.Fitnebaskıvebozgunculuk,Mescid-iHaram’da,
onlarsizinleçarpışmayagirinceyekadarsizdeonlarlaçarpışmayagirmeyin.Eğersizinleçarpışmayagirerlerseonlarıöldürün,işteböyleverilirküfresapanlarıncezası.”(Bakara191)BuvebenzerisavlaragöreMuhammet’indinikılıçdinideğildir.Cihat
ancakhakkatecavüzedenlereveİslamlarıyurtlarındançıkaranlarakarşıdır.BudurumuMuhammetyazılıbirantlaşmayadadökmüştür.AmaMuhammetdoğrudankendisi28savaşyapıpsavaşyoluylayayılmanınöncülüğünüyapar.Savaşlardaölenlerşehitsayılırvebunlaradoğrudancennet
sözverilir.Araplardasavaşçıruhu,şanşöhret,saygınlıkveganimet,başka
özendiriciönlemlerigerektirmeyecekiticigüçlerinbaşındagelir.Dünyeviçıkarlarilemaneviçıkarlarbirbirleriylebağdaştırılır.Muhammet,kutsaldinuğrunasavaştaölensavaşçılaraötekidünyadakiyaşamıöylesineçekicibirbiçimdebetimlerki,ölümdensonrakiyaşam,şehitdüşene,yeryüzündeancakmücadeleileeldeedebileceğienbüyükhazvezevklerinbirdevamıolarakgörünür.GerçekteAraphalkıisteklerindesonderecealçakgönülüdür.Yaşambiçimidayalındır.Amabirtekaşkkonusundaalabildiğine
duyarlıveduygularızordoyrulurbirinsanolarakkarşımızaçıkar.Onuniçin,güzelbirkadın,herşeydendahadeğerlidir.Böylebirkadınuğruna,yaşamınıheranfedaetmeyehazırdır,işteMuhammet’inöğretisinegöre,cennettengüzelkadınlardaeksikolmayacaktır.Tenlerikargibi,karagözlühurilerveenfesvücutlarenbüyükmutluluklarısunmakiçin,onucennettebeklemektedir.Ayrıcatümötekihazvezevkler,dansvemüzik,görkemlisaraylarve
bahçelerdecennetindonanımlarıarasındadır.Kökende,AraplarMuhammet’tenönceölümdensonrayaşamdüşüncesineyabancıdır.Muhammet’inölümdensonrayaşamdüşüncesiniHıristiyanlıktan
aldığıkesindir.Ancakbuyaşamı,Araphalkınınbeğenisinegöretasarlar,
canlandırır.HıristiyanlardaTanrı‘nınöbürdünyayıyüzyıllarboyuncayeryüzündetanıdıklarıenbüyükhazlarladonanmış,maddibirdünyaolarakdüşlemişlerdir.76Ömerdönemi,İslamtarihindeArapulusçuluğuaçısındanönemlibir
evredir.
ArapulusçuluğununbaşlangıcıÖmerdönemineuzanır.Ömer’inadaletiİslamtarihindedilleredestandır.Ömer,bilindiğigibibaşlangıçtaMuhammetveEbubekir’iİslamolduklarıiçinöldürmekistemiştir.Ancakgerçeğeeripbueylemindenpişmanlıkduymuştur.AmabukezdeMüslümanlığıkabuletmeyenözbabasınıöldürmüştür.AraplıkruhuonunhalifelikdönemindebağnazbirArapulusçuluğunadönüşmüştür.MuhammetkendinisaltAraplarayollanmışbirpeygambersayar.BunuyakındanbilenÖmerdebütüngücünüArapbirliğinisağlamayaverir.MuhammetobasitArapçevresindebirdinvedevletikurmayı
başarmıştır.Amaartıkyorgunveyıpranmıştır.Sonyıllarındahastadır.Yılar
içindeardıarkasıkesilmeyenvecdnöbetlerizamanlaartmıştır.Peygamberitere
batıranbusüreklivecdnöbetlerivehayaleriyiceyıpratmıştır.Birdebunayenidevletyapısınınörgütlenmesiiçingiriştiğiçabavemücadelelereklenmiştir.Ayrıcailerlemişyaşmakarşındokuzeşiilesürdüğüyaşam,
Peygamberinsağlığınıiyiceyormuştur.77Hicretinonuncuyılında,ağırhastabirbiçimde,Mekke’yesonziyaretiniyapar.Ogündengünümüzedekkorunagelenhacziyaretifarzınıyerinegetirir.Amaölümüyinebeklenmedikbirgündeolur.Herhangibirvasiyette,geleceğeyönelikbiröğüttebulunmaz.
Tanrı‘danölümüüzerineherhangiiletidegelmez.8Haziran632’de,adıogündensonradünyayayayılanadam,ensevdiğikarısıAyşe’ninkollarındayaşamagözleriniyumar:“Asya’nınogünedekçıkardığıenbüyükadamvedünyanıngördüğüenbüyükadamlardanbiridir”78Peygamberinölümüüzerinetoplumşaşırmıştır.Neyapacağını
bilmez.Ömerkılıcıkapıportalaradüşer.OnunMusagibiTanrıilegörüşmeyegittiğinigerigeleceğinisöyler.Panikbüyüktür.Herkafadanbirsesçıkar.Amasonraasılsorungözönünegelir,İslamdevletineolacak?Yirmiüçyıllıkemek.Onyıllıkörgütlenmebirandaçökecekmidir?Devletinkurucusuölmüştür,amadevletinyaşamasıgerekir.DağınıkArapboylarıbirleşmişbiruluslaşmasürecibaşlamıştır.ÖmerMuhammet‘inkurduğudevletieniyiEbubekir’ingötüreceğineinanırveonuhalifegösterir.Otoplantıdabulunanlarbirerbirerbuöneriyikabulederler.AmacıMuhammet’ineserinikorumavegüçlendirmedir.Muhammetyaşarkendinyüzeyselolarakyayılmıştı.
Peygamberonuistediğigibiyönlendiriyor,uzatıpkısaltıyordu.Ebubekirdiniderledi,topladı.Artıkyenibirbuyrukgelmiyordu.Muhammet’inyönetiminegöredinküreleşmeyebaşladı.Muhammet’inölmedenönceplanlamışolduğuSuriyeseferinigerçekleştirdi.Başarıkesindi.TümSuriyeİslamimparatorluğunakatılmıştı.
Muhammetdinvedevletbaşkanlığınıkişiliğindebirleştirmişti.Peygambervedevletbaşkanıydı.Şimdioikisanhalifeyegeçiyordu.Papalıklakralıkbirkişidebirleşiyordu.Busonsuzbirgüçtü.Ebubekironikiyılsürecekyönetimkoşusunaböylebirgüçlebaşlıyordu.AmacıMuhammet’inkurduğudevletiyaşatmaktı.Amabuöylesinekolaydeğildi.BedevilerbirbirMüslümanlıktankopuyorlardı.GerçekanlamdahiçbirzamandaMüslümanolmamışlardı.Bedevilerbaşıboşgöçebelerdi.Nedinnededüzentanırlardı.İbni
Haldun’unsöylediğigibibuhaşininsanlaryağmavetalanlayaşamayı
yaşambiçimiedinmişlerdi.Bütündünyahalklarıarasındadisiplineenazyatkınolanlardı.NitekimMuhammetbedeviMüslümanlığınınneölçüdepamuk
ipliğinebağlıolduğunupekiyibiliyordu.Amagerçekçibiçimdeişiolurunabırakmıştı.Bedevilerinbüyükçoğunluğunamazınneolduğunubilmiyordu.Öbürdünyadanvedirilişgünündenisetümdenhabersizlerdi.Ebubekir’inhalifelikyıllarındabedevilerinyenidenyolagetirilmesi
gerekti.Amabiryandanİslambüyürken,öteyandanyapısındada
değişmeleroluyordu,İslamlıkbuhaşindinamiköğeninvasıflarınabürünüyordu.Savaşçı,yayılmacı,kavgacıbiriçerikkazanıyordu.Ebubekirdönemi
böylesinezordönemiaştı.OnuizleyenÖmeriseMuhammet’indüşüncesiniiyicebiliyordu.HerşeyArapdevletiningüçlenmesiiçindi.Ömer,İslamimparatorluğunutümArapyarımadasına,SuriyeveIrak’a,oradanHazardenizine,batıdadaMısırveKuzeyAfrika’yakadargenişletmeyibaşardı.PeygamberinhareketleriveyaptıklarıTanrıistemisayılmıştı.
Sünnetti,ilkhalifelerinyaptıklarıdapeygamberinyaptıklarıgibikabuledildi.OnlarzatenMuhammet’inenyakınlarıydı.İslamabağlılıkveiçtenlikleribütünİslamlıkçabenimsenmişti.BöyleceonlarMuhammet’inpeygambersanınıtaşımayanardılıoldular.Yeniolaylaraveyenigereksinimlerekarşıverdiklerikararlardinselbuyrukiçeriğitaşıyordu.
Ömergenişimparatorluğunçeşitlieyaletlerinde,Arapgöçmenlerinsürekliyaşayacaklarıyerleşimmerkezlerikurdurmayabaşladı.Buönlem,uzundönemdeegemenAraphalkınınparçalanmasınıdurdurur.Araplarınöbürhalklararasındaerimelerineengelolur.Ömer,giderekayrılıkçıeğilimleriartırır.Araplarınelegeçirdikleritopraklardatoprakmülkiyetiniyasaklar.AmacıAraplarınyerleşikyaşamageçmelerineengelolmaktır.
Araplaryerleşikyaşamageçerlersesavaşçıyapılarınıyitirirlerdüşüncesindedir.AyrıcaArapdilinitümimparatorluğunbiricikgünlükkonuşmadilive
alışverişdilikonumunasokar.79ÖmerAraplara“SakınArapolmayanlarınahlakiileeşitolmayın”
diyordu.HıristiyanAraplardanolanİslamMedeniyetiTarihiyazarıCorci
Zeydanövünerekşöyleder:“İslamiyet,ArabolmayanlarınaleyhineArablarıbirleştiren,Araplarınuyanışındanbaşkabirşeydeğildi.”80ÖmerAraplardanköleliğikaldırıyor.Ömer’egöreArapköleolamaz.
“UluTanrıAraplarabuncayabancıülkeyialmalarıiçinbağışlamasıyanındaAraplarınbirbirleriniköleyapmalarıpekçirkindir.”BuyüzdenÖmer,İslamlıktakölelikyoktur.Hadisinedayanıyor,ancakbuhadisyalnızAraplariçingeçerlidir!BuruhiçindeÖmer,ArapyarımadasındanbütünArapolmayanları
çıkardı.Medine’yeArapolmayanbirigiremezdi.81Yineaynıdönemde
Araplıkdinbirliğininüstündetutuluyordu.Ömer,SuriyeveIrakta’kiHıristiyanAraplaradaçokyakınlık,iyilikgösterdi.HıristiyanAraplarkendilerindencizyealınmasınakarşıçıktılar.ÇünkükendilerideArap’tı.Ömerbunudaonayladı.YalnızdoğacakçocuklarıHıristiyanolmamasıkoşuluyla.82HalifeÖmerdönemindeAraplarÖnasyakapılarınızorlamaktadır.
Arapyayılmasınınuzakülkeleredoğruuzanmasıiletoplumdakendiliğindenulusalayrımlardabaşlar.Arapyarımadasıaşıldığındailkkarşılaşılantoplumİranlılaroldu.İraneskibiruygarlığınkalıtınıtaşıyordu.Binlerceyıllıkbiruygarlıkülkesiydi.Bağrındadeğişikdinlerbüyütmüştü.Zerdüşt,Manidinlerionunürünüydü.Persimparatorluğu
gibibüyükbirdevletgeleneğinikoymuştutarihe.BöylesibirortamdaAraplarınilksürtüşmeleriİranlılarlaoldu.ÖmerhemdindarhemArapulusçusuidi.Dindarlığınedeniylebir
noktayadeğineşitlikçiydi.OnundönemindeArapulusçuluğuArapolmayanlarakarşıdüşmanlığadönüşmemişti.Ömerdönemindeİslamdevletiçizgisinibelirlemişti.OnunöldürülmesiileseçilenOsman,Emeviailesindendi.EmeviailesiOsmandönemindedevletinönemlinoktalarınıelegeçirmeyebaşlamıştı.NitekimyeğeniMuaviye’yiŞamvaliliğineatamıştı.Osman’ı,Ebubekir’inoğluMuhammetdüzenlediğibirsuikastsonucuevindeöldürdü.AliHalifeseçildi,amaMuaviyeAli’ninhalifeliğinikabuletmedi.Uzun
uğraşlarsonundadevleteegemenoldu.Böyleceİslamdevleti’ninEmevilerdönemibaşlıyordu.AliileMuaviye’ninsavaşıaynızamandaMedineileMekke’nin
çarpışmasıdır.KökendeİslamlıkMekke’detutunamamıştır.MuhammetMedine’yesığınmakzorundakalmıştır.Muhammet,Mekke’ninalmışındansonradakendikentindekalmaz,yenidenMedine’yedöner.TakvacıMedineiledünyacıMekkearasındakiçıkarsavaşıdır.Medineensarıİslamlığınkütüğüolmuştu.İslammilkfakihleri,ilkhadisçileri,ilkkelamcılarıonlardançıkacaktır.Medinelilerkurduklarıİslamlığınilkbilginlerideolurlar.Medineİslammbeşiği,ruhu,ahlakveizanıdır.İslamdevletininmerkezidir.Mekke’yeKureyşlileregemendir.BaşlangıçtaKureyşliler
Müslümanlığınenamansızdüşmanıdır.Muhammet’iMekke’denkovmuşlardır.Uhut’taMuhammetMekkelilerinelindencanınıkılpayıkurtarmıştır.Hendeksavaşındaİslamıboğmayagelmişlerdir.Mekke’ninİslammelinegeçmesindensonrabileMüslümanolmamışlardır.AncakHuneynsavaşındansonraMuhammetonlarısavaştalanıilebolbolödüllendirinceMüslümanlığageçmişlerdir.BuiseMuhammet’inölümündeikiyılöncedir.Peygamberinöldüğündekimseonlaraönemvermez.İkiyılöncesine
değinİslamakarşıdirençleribeleklerdensilinmemiştir.Ayrıcaaskeribirgüçleridebulunmaz.Yalnızticarettenvekazançtananlarlar.TümbuçıkarcılıklarınakarşınEmeviveAbbasiegemenliğininkaymağınıyineKureyşileryemişlerdir.ÇünküMuhammetbuboydangelmektedir!Medinelilerbuncaemeklerinekarşılık,Muhammet’tensonradevletin
kendielerindesürmesigerektiğineinanırlar.Ülkeninegemenionlardır.
TümmaddigüçMedine’ninelindedir.Muhammet’inölümününardındantartışmalarınardındabuegemenlikçekişmeleriyatar.AmaEbubekir’intemkinlibelagati.Ömer’incoşkulujesti,Öslerinbunlarıdestekleyişi,Medinelilerindevletielegeçirmektenalıkor.MuaviyeEmevisaltanatınınolduğuncaKureyşboyununArap
devletindeetkinliğininkurucusudur.Kureyşailesininetkinliğinikoymakiçinheryolabaşvurur.HalifelerinKureyşilerdenolmasıgerektiğiyolundahadislerdüzdürür.PeygamberveilkhalifelerinKureyşiolmasınıkanıtgösterir.Kureyşlileriyiaskerolmayabilirlerama,zekidirler,yöneticidirler,
örgütçüdürler,İslamdevletinedevletörgütünüonlaryerleştirmiştir.AncakKureyşlilerhiçbirzamaniyiMüslümanolmazlar,İslam
devletinidünyazevklerine,insanihtiraslarınasürüklerler.Kureyşihalifelerindezerrecekutsalduygubulunmaz.EmevibaşkentiolanŞam’ınsaraylarızevk,eğlence,cümbüşleçınlar.Muaviye’ninAli’yiyenmesigerçekanlamda,İslam’ınyenilgisiolur.İslam’ıelerindetutanhalifelerdinisaraylarınıneşiğindeniçerisokmazlar.EmevilerikinoktadaÖmer’denayrıldılar.Ömerdindardı,bunlar
dinsizdi.ÖmeryalnızArabıtuttu.BunlarArapolmayanlaradüşmankesildi.
BuyüzdenEmeviArapulusçuluğusaldırgandı.Saltçıkariçindeğil,Arapolmayanazararvermektendezevkduyardı.Şovenbirmiliyetçilikti.ArapolmayanlarbiryanakendilerigibidüşünmeyenAraplarıbilekılıçtangeçirmektençekinmiyorlardı.Sözgelimi,Kerbela’daMuhammet’intorunuHüseyin’itümailesiilebirlikteöldürdüler.Yezit63yılındaMedine’detoplukıyımyapıp,ensarıortadankaldırdı.OndankısasüresonraHaccac,mancınıklarlaMekke’yiyıkarakaldı.AbdullahİbniZübey’inbaşınıkendieliilekopardı.ÜçgünsüreyleKerbela’dasürekliadamöldürdü.OrdanMedine’yegitti.Medinehalkınıkılıçtangeçirdi.Kapısıkapalıevlerhemenyakıldı.Kimelegeçirildiysekılıçtangeçirildi.Kuranlarparçalanıpayaklaraltınaatılıyor,kadınlarınyaşmaklarıyırtılıyordu.EmeviegemenliğiArapvahşetinidoruklaraçıkarmıştı,İslambilimciDozy’indediğigibi“Emevidönemieskiputataparlığmdonamındanbaşkabirşeydeğildi.”ArapşovenizmikendiniEmevisaltanatındabulmuştu.“HerkimAraplarabuğzederseAllahdaonabıığzeder”diyebirhadisuydurmuşlardı.PeygamberArap’tı,Kur’anArapçaydı.Böylecesözkonusuhadisin
gerçekliğitartışılmazdı.ArapolmayanlarakarşıArapüstünlüğübutemelüzerindekuruldu.83EmevilerdönemindetümArapolmayanlara“Mevali”adıverildi.Busözcükbağışlanmışköleleranlamınagelir.Mavlakökündendir.Bağışlanmışkölenineskiefendisiylearasındabelirlibirhukukilişkisi
vardır.Buhukuksalilişkiherikikesimedeyükümlülüklergetirir.İslamm
erkendönemlerindeazadlılarla,efendilerarasındakibuilişki,büyükönemtaşır.Mavladenenbukişilerönemliişlevleriolanayrıbirtoplumsalkesimi
oluşturur.84Bilindiğigibiİslamlıkköleliğikaldırmaz,İslamgeleneğindekölelerözgürinsanlargibi,aynınitelikteadlartaşımazlar.Kölelerinadları,değişikolurveilkduyuştaİranveTürkkökenliolduklarıçağrışımınıyaratır.85OnlarıküfürdenimanaçıkaranAraplardır.Öyleysebu
kölelerinArap’asonsuzminnettarkalmalarıgerekir.Köleningöreviefendisinemutlakitaatvesaygıdır.BütünArapolmayanlarArapkarşısındaefendisineeğilenköleyığınlarıdır.AraplarArapolmayanınarkasındanamazkılamazlar.Mevalilergünümüzdekisoyadıişlevindekünyealamaz.Künyealmak
Arap’mhakkıdır.ArapyemeğeoturduğundaMevaliayaktaduracaktır.Arapolmayanlarkadıolamaz.KadılıkyalnızArabınhakkıdır.Budabirhadisebağlanmıştır:KadılıkşanveşerefsahibinedolayısıileAraplaraverilebilir.Araplarefendi,öbürleriköledir.Arapyalnızsiyasetyaparveyönetir.
ÖbürtümyorucuişlerMevalileriçindir.YollarıMevalileryapacaktır,ayakkabılarıMevalilerdikecektir.86KısasüreöncebirbirineyiyenboylardanoluşançölArabıiyice
özgüvenkazanmıştır.Araplarsaltyapıolarakseçkindeğildir.Uzviyetbakımındanözgünözellikleresahiptir.SözgelimibirArapkadınellikezgebekalabilir.BukadınKureyşisebusayıaltmışaçıkabilir.Arapkanıtaşıyanlar
felçgibihastalıklarayakalanmazlar.Felçolanınkanındakesinlikle,anayanındanbirkarışıklıkvardır.EmevilerArapüstünlüğünügüçlendirmekiçinengüçlüsilaholarak
dilielealırlar,EmevileredekArapçaresmidildeğildir.Mısır’daKiptiler,Suriye’deRumlar,Irak’taArapolmayanlarçoğunluktadır.Araplaroralardayalnızistilacıveyöneticidir.Herülkeyerlidilinikullanır.Emeviler,Arapçayıbütündevletinresmidiliyaparlar.Emevilerindörthalifelerdenayrılanikinciönemliyanlarıiseharcamalarıidi.ilkhalifelertahtyerinekoyunpostundaoturuyorlardı.Muaviyeçeşitlitahtlardanyalnızbirine110binmiskalaltınkaplatmıştı.Namazdabilehalkileyöneticilerarasındaayrımbaşladı.Muaviyemescitleremahvilyaptırdı.Kendinihalktansoyutladı.Arapolmayanlarabaskı,sindirmebununladabitmez.BirgünArap
olmayanlarınçoğalmasıdurumundaAraplarınyaşamıtehlikeyegirebilir.Bunedenle2.MuaviyeMevalisoykırımınagirişir.ArapolmayanMüslümanlaröldürülecektir.AmaArapolmayanlarAraplardanbirkaçkatfazladır.BöylebirsoykırımındaAraplaryenikçıkabilirler.Bukorkuilesoykırımındancayarlar.87Oysaİslamimparatorluğugiderekuzakülkelereuzanıyordu.Değişik
halklarİslamagirmeyezorlanıyordu.ÖmerdönemindefilizlenenŞuubiyeeylemiyenidengelişmeyebaşladı.Şuubiyeeylemidezaten,MüslümanAraplarıngittikleriyerlerdehukukvesiyasalbakımlardankendindenbaşkahalklarüzerindeüstünlükkurmaçabalarınakarşıdirenişti.BöylecetohumlarıÖmerdönemindeatılanbölünmelerAli
dönemindealevlendi.ŞuubiyeyandaşlarıtümMüslümanlarıneşitliğinisavunuyorlardı.AbdullahİbniSebeadlıYahudikökenlibirMüslümansözkonusu
mezhebinkuramınıbelirledi.Busiyasalakımıdinselbirgiysiyesoktu.Siyasalmezhepler,Ali’yeyandaşlıkyadakarşıtlıkbiçimindegelişiyordu.HaricilerAlikarşıtlarını,ŞiaiseAliyandaşlarınıtemsilediyordu.İranŞiiliği,siyasalbirmezhepolarakparlamayabaşladı.GerçekteOnikiimamvePeygambersoyununenateşlisavunucularınınİran’dançıkışıgelişigüzeldeğildi.İran,eskibirkültüresahipti.Çeşitlidinleryaratarakbirçokaşamalaryapmıştı.Köklübirulusalbilinçsağlamıştı.Müslümanlığıİran’agötüren
Araplar,İransaraylarıveCemşiddinselayinlerikarşısındairkilmişlerdi.Eskiİrantapmaklarınınbilginvekültürlüdinadamları,Müslümanlığıntemeldüşüncelerinikendidavranışlarınauydurarakyayıyorlardı.EskiİranlılarAraplaratazıderlerdi.Busözcük,Arabmvücutözelliklerini,
hızlıkoşmasını,vedirenişinianlatıyordu.İranartık,yüzyıllardırsavaştığı“Turan”ı,Türkanayurdunu
unutmuşabenziyordu.Arapakını,Turan’mkutsalbayraklarınıelegeçirmiş,kutsaltapmaklarınıyıkmış,hansoyunusöndürmüş,tümvarlığınıçökertmişti.Buyıkıntılariçindeyenidüşüncelerdenyeniesinleralıpinançlarınıyenilediler.İslamlıkisetoplumsayaşamıbedevilik,siyasalkonumusoygunculuk
üzerinekurulmuşbirhalkarasındançıkmıştı.AraplarMüslümanlıktanönce,birbiriileboğuşanikibüyükboyaayrılmışlardı.Buboylarındaaltbirimlerivardı.Boylarkendiaralarında“gazve”dediklerikabilesavaşlarıyapıyorlardı.Birbirinibasıpmallarınıyağmalıyorlardı,ilkelçölyaşantısıçöl
halkınıntoplumsaldüzenidurumundaydı.Kanakrabalığıgüçlenmiş,enyüksektoplumsalaşamaolanbirlikulusalbirlikduygusuuyanmamıştı.88MuhammetbüyükbircoşkuileAraplardakiaşiretruhunuulus
ruhunadönüştürmeyibaşarmıştı.Emevileraşiretruhunuyenidenuyandırıpgüçlendirdiler.KültürveuygarlıktabedevilerdençokgelişmişolanöbürMüslümanlarıdışladılar.Dahaöncedesöylendiğigibi,onlarıMevali(bağışlanmışköle)olarakgördüler.Kendiaralarındakisoyakrabalığınabüyükdeğervermeyebaşladılar.Bututum,ArapolmayanMüslümanlararasındatoplumculukakımınıdoğurdu.Muhammet’inailesiHaşimoğullarıile,3.HalifeOsmanveMuaviye’ninailesiolanEmevioğulları
arasında,İslamdanöncevarolandüşmanlıkveçekişmeyiateşledi.Haşimoğulları,siyasalçıkarlarınıMuhammet’inailesinesevgi,saygı
vedostluğabağlamışlardı.Bunlardinbirliğinisavunuyorlar,Müslümanlarıdinhalkasıylakendilerinebağlamakistiyorlardı.Emevilerisedinesaygısızlıkyapıp,bubağızayıflatmayolunututmuşlardı.EmevilerMüslümanolmayanAraplarakarşıAraplığısavunuyorlardı.KendilerineyandaşolmayanAraplaryanındasoybağımgüçlendirmesiyasetinigüdüyorlardı.Böylebirsaltanatsürdürmesiyasasıizliyorlardı.AncakEmevilerinherşeyekıyansoyguncuyönetiminekarşı,giderektepkilergenişledi.Haşimoğullarıdabutepkilerikışkırtıyordu.ŞiaiçindekiGaliyekolu,Ali’deTanrılıkolduğunainanıyordu.
GünümüzedeğinuzananNusayrilerŞia’nınGaliyekolunadayanır.
11YÜZYÜZEÖmerdönemindeAraplarCeyhunIrmağınadayanmışlardı.Fars
devletiyıkılmış,İslamordularıTürksınırlarınayaklaşmıştı.GerçiÖmerHorasan’ayolladığıvalilereCeyhun’ugeçmemelerinisalıkvermişti.Amagenelliklevalilerbusözüpektutmamışlar,fırsatbuldukçaakınlaryapmışlardı.Araplar652’deHazarHanlığısınırlarınailerlediler.Hazardenizinin
batısındakiefsanevivekorkunçbiryersayılanDerbentGeçidinitekbirilegeçtiler,İranlıMüslümanlardehşetvericibiryersayılanDerbent’egitmeyekarşıçıktılar.Türkleriseİslamordularınıncesaretlerineşaşmışlardı.Onlarımeleklerinkoruduğunusanmışlardı.Taberi’yegöreTürklerDerbent
çatışmalarındaölenİslamöncüsününölüsünübirsandukayakoyupyağmurduasıylakaldırdılar.BuakınlarsonrasındaHazarlardanİslamıseçenolacaktı,Hazarkentlerindenvergialınacak,Etilkentlerinemescityapılacakvekadılıkkurumuoluşturulacaktı.AncakHazarilindeİslamduraklar.HazarHanı,Etilmescidiniminaresiilebirlikte922deyıktırır.
MüslümanlığıseçenHazarTürkleriyurtlarındatutunamaz,göçezorlanırlar.
GöçmenyadasavaştutsağıolarakHilafetmerkezinegelenHazarlararasındaönemlikatmanlaratırmananlarolur.İslammHazarillerindetutunamayışı,Bizansmdinsiyasasınayada
Museviliğebağlanır.89BizansbudönemdeHıristiyanlığıyaymaçabasındadır.MuseviliğiiseHazarlar740’tansonraseçeceklerdir.Oysa7.yüzyıldaİslamHazarillerindeenküçükbirbaşarıgösteremez.Kimi
araştırmacılaragöreMuseviliğinKaraitkolu,İslammMutezilekolununetkisiilebaşlamış,böyleceHazarillerindeyayılmıştır.Türk-ArapçatışmasısonucundaHazarlar,Hazardenizinin
batısındakiTürkillerininyolunukaparlar.BununüzerineAraplarHazardenizinindoğusunadönerler.TürklerileİslamarasındailkaçılanyolHorasanüzerindengeçer.Ceyhunırmağı,Turanileİran’ıayırandoğalsınırsayılır.Ceyhun’un
doğusundaTürkçe,batısındaFarsçakonuşanhalklaryaşar.
Firdevsi’ninünlüŞehname’sindebuikihalkkesimiarasındasüreklisavaşlar
olduğunuişler.AncakgerçekteTürklerleİranlılararasındaekonomikvekültürel
ilişkilerdahaçokdostlukdüzeyindedir.ArapFarskaynaklarınınTürkadınıverdiklerigöçebelerbutopraklara5.yüzyıldagelmişlerdir.Böylece
ArapordularıNihavendsavaşındaSasanidevletiniyenipİran’ıelegeçirdiklerinde(642)Türklerleikiayrıyöredekarşılaşırlar.Kafkaslar’daHazarlarla,DoğudaMaveraünnehr’deküçükTürkdevletleriile.a.ŞuBilinmeyenTürkeliCeyhun(Amuderya)IrmağınınkarşıkıyısınaAraplarMaveraünnehr
adınıverirler.Bu“Irmağınöteyakası”anlamındadır.SözkonusutopraklarıKaşgarlıMahmutÇayırardıadıileanar.BöyleceİçAsya’nınbir
bölümü,geçmiştengünümüze“Türkistan”adıileanılır.Buad,“Türkyurdu,Türkeli”anlamındadır.Türkçeköke,Farsçaekinbirleşimindenoluşur.
GünümüzdekiKuzeyAfganistanilebirlikte,dağılanSovyetlerBirliğideHazar’ındoğusunuiçinealır.Kesinsınırlarıbelirsizbugenişalan,geçmişineskidönemlerindenberiTürksoyludeğişikboylarınyerleşimalanlarıolmuştur.TürklerlebirliktegöçebeAsyalılarınyaylaklarıvekışlaklarıişleviniüstlenmiştir.Geçmişineskidönemlerindenberi,Türklerinatkoşturduğubualanlar,değişikadlarlatarihsayfalarındageçer.Değişikboylarbutopraklarınsahiplerigibigözükür.HintlilerinkutsalkitabıAvesta’dabubölgedeTuraboylarındansöz
edilir.ÖbürgöçebelergibiTuralardadeğişikboylardanoluşurlar.90BöyleceAraplarCeyhunırmağınadayandıklarında,Türklerlebirkaç
yöndeilişkiyegeçmişlerdir.Hazar’ıngüneydoğusudaTürkegemenliğindedir.BubölgedeŞulTürkleriyaşarlar.‘Şul’adıTürkçe“çöl”yada“çor”sözleriileilgiliolmalıdır.ŞulTürkleributopraklarda5.yüzyıldagözükürler.Sasaniler,bunlaraengelolmakiçinHazar’ındağlıkgüneykesimine,birduvarörerler.BugeçideŞulkapısı(Bab-elŞul)adınıverirler.5.yüzyılsonlarında
SasaniŞahıFiruz,burayakendiadınıtaşıyanbirkentkondurur.BatıTürkHanıİstemi,552yılındakigüneyeyaptığıakındaŞulTürkleriniöncü
olarakSasaniillerinesürer.BununüzerineSasaniŞahı,Şulboyunukılıçtangeçirir.KalanseksenkişiyiFiruzkentinesınırkorumagörevlisiolarakyerleştirir.AmaŞulsoyunusonralarıHazarkıyılarındaCürcanşehrinialmayıbaşarırlar.Cürcan’aotağbiçimindeatalartapmağıdikerler.Cürcan’a553’tebir
Nasturipiskoposluğukurulmuştur.ŞulTürkleriböyleceNasturilikledeilişkiyegeçerler.BudönemdeTürklerAraplarlakarşılaşırlar.Taberi,TürklerinAraplarlakarşılaşmasınışöyleanlatır:639’daMüslümanaskerlerininbaşçısıŞulTürklerininyaşadığı
yeşillikülkeyevardı.OdönemdeDihistanveCürcan’aRuzbanBeyegemendi.ŞulBeyikeselergetirerekbarışgörüşmelerinibaşlattı.Arapbaşçı,Türkbeyiileşukoşulardabirantlaşmabelirledi:ŞulBeyi,Türkleraracılığıilekuzeygirişyolunukoruyacakvevergiverecekti.BunakarşılıkŞulBeyisaldırıya
uğrarsa,Müslümanlaronayardımakoşacaktı.Şulülkesindedinlerözgürbırakılıyordu.Amabubarışantlaşmasıuzunsürmez.714’teAraplarCürcan’a
ikincibirakınyaparlar.ArapsaldırısınakarşıdirenenŞulbeyleriMecusiinancınıseçmişlerdir.ŞulTürkleribusıradaHazarkıyılarındabiradada
kaleleryapmışlardır.TürklerağırArapgüçlerikarşısındayenilirler.CürcanveDihistangibiŞulşehirleriAraplarınelinegeçer.Şulbeyleriyenilincebuadayakaçarlar.CürcanganimetleriarasındabirdeTaçbulunur.ArapsavaşçılarTacıuğursuzsayarlar.AraplaragörebuzalimTürkhanınıntemsilidir.HiçbirİslamsavaşçıTacıganimetolarakalmakistemez.Taçbirdilenciyeverilir.BuyenilgidensonraŞulBeyi,İslamlığaeğilimduyar.Müslüman
olmayakararverir.Enyüksekİslamtemsilcisikarşısındainancınıaçıklamakister.Arapbaşçı,Şulbeyinihalifeyeyollar.Şulbeyi,peygamberin
halifedenyüksekolduğunuöğrenir.Medine’yegider.Muhammet’inmezarıönünde,İslam’ıseçtiğineantiçer.BundansonraŞulbeyisoyuİslamiçinhizmetverir.
Şulsoyundanbirçokdevletadamı,şair,bürokratçıkar.ŞulTürkleriniaradançıkardıktansonraAraplarCürcankentini
yenidenkurarlar.Çevreye,kırkdolayındamescityaparlar.KentikuzeydeyaşayanMüslümanolmayanTürklerdenkorumakiçin,büyükbirduvarçekerler.MüslümanolmayanbuTürklerOğuzTürkleridir.Hududal-‘alam’da
şöyleanlatılır:“Hazardenizindeikiadavardır.SiyahKuh’tayaşayanOğuzlar,
toprakvedenizüstündekileriyağmaederler.Dihistan’abağlıbiradadahavardır.Oradada,avcıkuşlarilesukuşlarıavlayanvebalıkçılıkedenbirkaç
kişiyaşar.”AynıdönemdeNişaburyöresideTürkbeylerininegemenliğindedir.AraplarÖnAsya’yadayandıklarında,günümüzTürkmenistan
sınırlarıiçindekiMerv,karışıkbirkültürmerkezidir.TürkveFarsdevletlerinin
sınırındayeralır.4-5.yüzyıllardanberisürekliTürkgöçleriolur.Merv’deİrandinleriilebirlikteBudizmveNestoryanHıristiyanlıkyanyanayaşar.MervNasturimetropolitiTürklerarasındaHıristiyanlığınyayıldığınıbildirir.642’desonSasanilideriilerleyenİslamordularındankaçıpMerv’e
Türkbeyinesığınır.Beylerinyardımlaşmasıandıadına,Hakandanyardımister.BudönemdeCeyhunırmağınınötesisağlambirsiyasalbirlikten
uzaktır.Bölgebirbirleriilesavaşançeşitlibeyliklereayrılmıştır.Yıkımlar,
baskınlarhalkıbezdirmiştir.630yılındayaptığıbirgezide,Yuan-Çuang,Türkleriveülkeyi32ayrıbeyebölünmüşdurumdabulur.Ülkedinbakımındandabölünmüştür.Zerdüştlük,Budizm,Hıristiyanlık,Manibirbiriileyarıştadır.SasanihanedanınınvehalkınınresmidinidurumundakiZerdüştlük
İran’ınulusaldininiteliğinebürünmüştür.91AşağıTürkistan’ayayılmışolanbudininBuharaağırlıkmerkezidurumundadır.BaykentveSemerkant’taönemlibaşarıeldeetmiştir.HintkökenliBudizm,
Zerdüştlüğünenbüyükkarşıtıolarakbölgedeyaygındır.BirtüccardiniolarakbilinenManihaizmAşağıTürkistan’ıkaplamıştır.Ancakbudinlerinhiçbiridevletdinideğildir.ÇünküİslamlıköncesibütünTürktarihinetümüyledinselhoşgörü
egemenolmuştur.Bizans’tayadakomşuİrandevletlerindegörülenmezhepkavgaları,kandökmeyaşanmamıştır.92Türklerdineilgiduyarlar,amabaskıcı,zorlabenimseticiolmazlar.SözgelimiUygurlarınulusalŞamaninancınıbırakıpBuda,HıristiyanyadaManiinançlarındanbiriniseçtikleriolmuştur.Amabunlargönüllüseçimlerdir.BaşkaülkelerdekoğuşturmayauğrayaninançlardaTürkillerinecanlarınıatarlar.SözgelimiİrandaağırkıyımauğrayanManihaizmAşağıTürkistan’asığmmıştır.93GerçibuülkelerBatıTürklerininyabgusununbüyükoğluolan“Türkşad”maskeriegemenliğialtındadır.BubaşbuğunbaşkentiKunduzkentidir.Ancakgerçektebuegemenlik,Toharistandışındasözdekalmıştır.Türkbeyleritümdenözgürsayılabilecekölçüderahathareketederler.Sogutlar,Türkleryanyanayaşarlar.Buikihalkarasındasavaşlareksikolmaz.BuyüzdenAraplarınbölgedeilerlemelerihiçzorolmaz.GerçiAraplararasındadatambirbirlikbulunmaz.Ancak,yereldurumagöreçoküstündurumdadırlar.SogdprensleriArapakınlarıkarşısındaözgüvenleriniyitirmişlerdir.Arapkasırgasınaboyuneğmekdurumundakalmışlardır.BaşlangıçtaÖnasyabeylikleri,Araplarıöylesineçokönemsemezler.Dahaöncebutopraklarasaldıransıradançapulculargibisanırlar.Araplarıgelipgeçicisoyguncularolarakdeğerlendirirler.Bağımsızlıklarınıtümdenyitirdiklerininayrımınavarmazlar.OysabukentlerdahaönceAraplargibikarşıtlarlahiçkarşılaşmamıştır.Araplarivedigelip,ivedigidençekilen,uzun
kuşatmalarısevmeyengeçiciakıncılarabenzemezler.Araplarınbaşarısı,başarılı
savaşlarsonucueldeedilenkesinutkularınadayanmaz.Arapyayılmasışöylebiryöntemizler:Öncehabertoplayıcıöncüleriyakınveuzakelleresokarlar.94Bölgedekietnikkesimleribirbirinedüşürüparadakiçelişkiden
yararlanırlar.Gereklibilgileritopladıktansonraordularladayanırlar.Kimileyin
barışladinleriniyaymayasözverirler.Amahemenardından,verdiklerisözdendöndükleriveyaptıklarıantlaşmalarıunuttuklarıçokolur.Yağmalar,yıkımlar,kıyımlarbirbiriniizler.Bundansonraisebölgeye
Arapgöçmenyerleştirirler.İşteArapkıvraklığıburadayatar!Ömerdönemindeİran’ıelegeçirenAraplar,aralıklarlaTürkistan’a
akınlaryaparlar.AncakCeyhunIrmağıTürklerleAraplararasındabirgüvenliksınırıdır.Araplar,henüzTürkelinidoğrudantopraklarınakatmacesaretinigösteremezler.Kimigirişimleribaşarısızlıklabiter.NitekimOsmandönemindeFerganaüzerineyapılanArapakını,Araplaraçısındantambiryıkımolur.BaşlarındakikomutanlabirliktetümArapgüçleri,birkişikalmaksızınTürklercebiçilir.Halifelikmerkezideiççekişmelerlekarışıkbirgörünümdedir.Osman,ilebaşlayanEmeviailesietkinliğiAraplararasındahuzursuzluğanedenolur.OsmanveonuizleyenAlidönemlerindeTürkelerinesaldırılardurur.Muaviye’ninArapimparatorluğununbaşınageçmesiilesaldırılaryoğunlukkazanacaktır.653’teBelhkısabirsüreAraplarınelinegeçer.95Araplar’mgözü
uzunsüredirBelhşehriüzerindedir.Belh’inÖnasyageçmişindeönemlibiryerivardır.Budizminkutsalkentidir.KuşanimparatorluğunundinselmerkeziNevbahar’mkapısıişlevindedir.Döneminbüyükalışverişkentidir.Kenttümbukonumuilekutsalsayılır.Belhtümortaçağboyuncabüyükönemtaşıyacaktır.DahaönceleriBahterilerinbaşkentidir.Araptarihçilerikentlerinanasıolaraktanımlarlar,İpekyolununçekirdekkentidir.ŞimdikiKuzeyAfganistantopraklarındayeralanBelh’inalınmasıileDoğuTürkeliyoluAraplaraaçılacaktır.AyrıcaGüneyTürkelidiyetanımlananbubölge,zengindoğalkaynaklarıileAraplarınağzınısulandırır.Zengindemir,altın,gümüşmadenleri,derikağıt,kokudışsatımıveİpekyoluileGüneyTürkeli
gönençlibirülkedir.Arapyayılmasındaönemlibirbasamaktaşıolacaktır.BölgeninsiyasalbölünmüşlüğüArapyayılmasınakolaylıksağlar.Genelgüvensizliktenbaşkaordular,saraylarbeslemekdayanılmazbiryükolmuştur.Yayılmalarınardıarasıkesilmiyordu.Tümbunlarakarşın,ArapyayılmasınakarşıÖnasyakolaykolayteslimolmaz.Toharistan’dakiKarlukTürkleriAraplarakarsısavaşırlar.BelhçevresindeyoğunbiçimdeTürkleryaşar.Nevarki,BelhyöresiBudistlerininAraplarakarşıdirenişleriçokyoğunolur.Çinlilerde,burdakihalkıİslamakarşıkışkırtır.Araplardirenişikırmakiçin,kimiödünlervermekzorundakalırlar.Budistlerideehl-ikitapsayarlar.Müslümanolupdasonradaneskidinlerinedönenlere,şeriatyasalarıuygulamayıbırakırlar.Buİslamhukukundayenigörüşlervebuyruklargetirir.TümbunlarakarşınbirkaçyılsonraBelh’degenişhalkyığınlarınınkatıldığıbirayaklanmaçıkar.AyaklanmayıNezakTarhan
adlıbirbeyyönetir.KendisininBudizmeyadaateşetaparlığainandığı
sanılır.Sonİransultanının(Yazgerd632-651)devrilmesindeönemliişlevi
olmuştur.NezakTarhan,Arapordularınakarşı,ençokdirenenyiğitbirbeydir.ToharistanveHorasanTürklerinibaşarılıbiçimdeörgütler.Nezak
TarhanVeToharistanTürkBeyi,Merveldençıktıktansonra,Arapkomutanileanlaşmakzorundakalırlar.Arapkomutan653’teBelh’eakınlardüzenler.TürkBeylerArapkomutanauymakzorundakalırlar.AncakbubarışantlaşmasıBelhalınıncayadeğinkağıtüstündekalır.NezakTarhan
ancakBelh’iAraplarelegeçirdiktensekizyılsonrayenidenyakalanır.Buayaklanmadansonradabağışlanır.AncakAraplarınBelh’ibualışlarıbirakınıandırır.Belh’inAraplarınelinegeçişi663yılındadır.KenttekiünlüBudistmanastırıNevbahar’myıkılışıdabuakınsırasındadır.96AraplarınbubölgedeTürklerleönemlikarşılaşmalarıHorosan’m
Sindsınırındaolur.SindileHorasansınırındakisurlubirşehirdençıkanTürkatlıları664’teAraplarlavuruşurlar.Araplar,ilkkez,Türklerinatkuyruğunutuğolarakkulanışınatanıkolurlar.Bugeleneğibenimserler.OdönemdeKabil’denGazne’ye,SindırmağınauzananalanTürklerledoludur.BunlarGöktürk,HâlâçveOğuzboylarıdır.644’teGaznehalkınınüçtebiriGöktürksoyundandır.726’daGazneveKabil’dehanveçevresi,soylulartümüyleTürk’tür.9.yüzyıldaKabilTürkSahibeyiAraplaravergiolarakyıldaikibinOğuzverir.9.YüzyılsonlarındaİranlıbirMüslümanyönetimindekiİslamordularıKabilveGazneBudistTürkSahibeyleriniyenerler.Builereİslamısokarlar.TürkSahibeyi,Sindırmağınınkıyısındakibaşkentine
çekilir.10.yüzyıldaTürkSahidevletini,Hintlibaşbakanıyıkar.BuHintliHint
Sahidevletinikurar.BundansonraCeyhunileSindarasındayaşayanTürkboylarıİslamıseçmeyebaşlarlar.MahabandağlarındakiGöktürkyazısıileİslammezartaşlarıbugeçişdönemindenolmalıdır.10.Yüzyıladek,bölgedeTürkyerleşimibudurumdadır.
Araplar670yılındaCeyhun’unsolkıyılarınadayanırlar.b.BuharaÖnlerindeMuaviye’ninHorasanvalisiZiyad673’te24binkişilikbirorduyla
Ceyhun’ugeçti.Buhara’yıkuşattı.AraplardahaöncedeBuhara’yaakınlaryapmış,kentikuşatmışlardır.BudönemdeTürkKıbaç(yadaKabaç)HatunBuharabeyidir.KıbaçHatun,sevimliliğivesiyasalkıvraklığıiletarihteünsalmıştır.Buharabeyliğiiçsavaşlarveyabancıakınlarıylagüçsüzdurumdadır.
KıbaçHatunöbürTürkbeyliklerindenyardımister.Ancakyardımçağrılarıkarşılıksızkalır.KıbaçHatun,kendindençoküstünArapgüçlerine
karşıyiğitçekentisavunur.Araplarkentitamanlamıylaelegeçirmeseler
deyağmalamayıbaşarırlar.ZenginganimetlerleBuhara’danayrılırlar.BusıradaAraplaraltıyıluğraştıktansonraSemerkant’a
girebilmişlerdi.Dahaönceyaptıklarıaynıinsanlıkdışıkıyımlarınıbubölgedeuygulamışlardı.AmaTürklerbubölgedekiAraplaraamanvermiyordu.Sonuçta,
EmevilerBuharaveSemerkant’ıeldetutabilmekiçinİslamdininikabuledecekolanTürklerdenvergialınmamasınıuygunbuldular.AyrıcaTürklerleAraplareşithaklarasahipolacaklardı.BuödünlerkarşısındakimiTürklerMüslümanlığıseçti.AncakAraplaryinesözlerindendöndü.ÇünküzenginSemerkantkaynağınınkesilmesiişlerinegelmemişti.Şam’ısıkıntısarmıştı.YenidenTürklerdencizyealınmasınıbuyurdular.97AncakAraplarbukezdeMerv’iyenerler.TürklerMerv’iboşaltmak
durumundakalırlar.MervHorasanemirlerininbaşkentiolur.691’deMervHorasan’ınİslammerkezidir.BuaradaArapyönetimininiçindeiçkargaşasıdoruklaraçıkar.Sıffin
savaşıöncesi,İslamiçindeyenibirakımbelirir.Hariciler,Muhammet’in“Bir
Habeşköledehalifeolabilir”hadisiniileri“sürerler.Bunadayanarak,
İslamdainsanlarıneşolduğunusavunurlar.Emevilersoydangelenbirhalifelikdüzenikurmakisterler.Şiiler,Aliveonunsoyunuhalifeliğe
getirmekisterler.MuaviyedönemindeBuhara,sürekliArapakınlarınasahneolur.
HorasanvalisiSaitdeBuhara’yayönelir.SoğutbeylerKıbaçHatundanyardımisterler.KıbaçHatun,Sogdlarakoruyuculuksözüverir.Sogdlardanoldukçakalabalıkbirgüçderler.Türkistan’danderlediğiaskerlerlebuorduyugüçlendirir.Şiddetlisavaşlarolur.BidunKâfirleri,6000kişidenoluşanMüslümangüçleriezerler.BirikiaylıkbirkuşatmadansonraBuhara,Araplarlauzlaşmakzorundakalır.BusıradaönAsyahalklarıarasındaAraplaryenilmezyargısı
yerleşmiştir.Buhara’nmteslimolmasıile,buyargıbirkezdahapekişmiştir.Kıbaç
Hatunküçükdüşmüştür.Ağırkoşullarla,Araplarlabarışyapmakzorundakalmıştır.Ağırbirsavaşzararıödemekdurumundakalmıştır.Ayrıca,AraplaragüvenceolarakTürksoylularınınoğularındanrehineverecektir.SayılarıelliileseksenarasındagösterilenrehineTürksoylularının
öyküsügerçektenacıdır.Medine’detutsaklık,bakımsızlıkvekölelik,soylu
gençlericanlarındanbezdirir.Nepahasınaolursaolsun,Arapkomutandanöçlerinialmakisterler.Uygunbirfırsatta,toplucaArapkomutanınüstüneçullanıphançerleöldürürler.HaberMedine’depanikhavasıyaratır.HerkesbuTürkgençlerininüstüneyürür.Türkgençleribirdağaçekilipsavunmayageçerler.Medinehalkıdağıneteğiniçeviriramasavaşagirişmektenkorkar.
Türkgençleriuzunsürekuşatıldıklarıdağdaaçlıkvesusuzluktanölürler.98Arapların,Türkellerindeyapacağıakınlarakarşısavaşmayacaktır.
Araplaryinebolganimetelegeçirmişlerdir.Atlıbaşına2400dirhemvurgundüşer.AraplarkentteküçükbirkollukgücübırakıpMevr’edoğruakınısürdürürler.99Araplar12yılzenginvebayındırTürkşehirlerinibirbiriardına
yağmalayıpyıkmaklauğraşırlar.Gittikleriyerdeölüm,yıkımveyangınbırakırlar.Yinedekesinsonuçalamazlar.Tümbukıyım,zulümvevahşetekarşınTürklerdirenirler.
BudönemdeHorasan’dakiAraplararasındadageçimsizlikbaşgösterir.Horasan’ınİslamdevletinekatılmasınınardındanyarımyüzyıl
geçmesinekarşın,yerlihalkİslamdançokuzaktır.100Araplarınkendiaralarındakikavgalarıfırsatbilenyerlibeylikler,birerbirerbağımsızlıklarınıaçıklarlar.SeyhunötesineArapakınlarısürmeklebirlikteİslamordusunun
düzeniçoksarsılmıştır.680yılındayaptıklarısavaştaAraplarTürklerekarşıyenilirler.BusavaşakatılanbirArapşairBusaldırıdaelindenherşeyialınmış
birinsanolarakkalakaldığındanyakınır.Yağmacılaryağmayauğrayıpgeriçekilmişlerdir.İştebusıradatarihe,şiddetedayalıyönetimiyüzündenZalimsanıile
geçen,HaccacHorasanveBasraeyaletleribeyiatanır(694-714).Haccac,öncelikleAraplarınelindekialanlardabaskıiledenetimiyenidensağlamaklabaşlar.Muaviyedöneminde,Arapyayılmasınıkolaylaştırmakiçinbölgeye
Arapgöçmenyerleştirilmiştir.Arabistan’dangetirilen50binaile,Horasan’ınönemlikentlerindeotururlar.Haccac,yenigöçmendalgasıileArapyayılmasınıgüçlendirmekister.AmaHalifeYezitilebukonudaanlaşmazlığadüşer.Arapçayızorunluresmidilsayarakişebaşlar.Emeviyönetiminekarşıtümtoplumkesimleriniezer.Haricileriortadankaldırır.GözüSeyhunötesindedir.Amagücübunayetmez.Birkaçyıltektük
akınlaryapabilir.Buakınlardaöylesinebaşarılıolmaz.NitekimHaccacordusununTürkBeyiRutbil’ekarşıyaptığısavaşAraplariçintambiryıkımolur.RutbilAraplarıbozgunauğratır.Haccac,Rutbilileanlaşmakzorundakalır.BunagöreAraplaryediyılTürkillerindenharaçalmayacaklardır.AncakHaccac“savaşhiledir”hadisineyaslanarakyenidensözündendöner.699
yılındaTürklerüzerinegüçlübirorduyollar.KimişehirlerArapordularınınelinegeçer.BuyayılmakarşısındaessizTürkdirenişisürer.TürkdirenişiniArapyazarCahizşöylebetimler:“Türk,Horasanlıgibigeriçekilmez.Geridöndüğündeo,öldürücübirzehirveinsanınişinibitirenbirölümolur.101Harezm’dedeaynıinsanlıkdışıuygulamalarolur.Araplar,birbiri
ardınagörkemliHarezm’inTürkkentleriniyağmalarlar.Arapyönetimi
yineacımasızdır.Birayaklanmayüzünden,ayaklanmayıdestekleyenHarzemaydınlarınıntümütoplukıyımauğrar.102Harezm’dedörtbinTürkgenciniöldürürler.AraplarHarezm’dençoksayıdatutsaklageridönerler.Okışşiddetlibirsoğukolur.Araplarsıcağaalışıkolduklarıiçin,soğuğa
dayanamazlar.Tutsaklarıngiysilerinisoyupgiyinirler.Şiddetlisoğuğakarşın,tutsaklarıserbestbırakmazlar.Bututsaklarısatıpkazançsağlayacaklardır.KafileMerv’eulaştığındabuçıplaktutsakların
büyükçoğunluğuölmüştü.Haccac’mönderliğindekibuyayılmakalıcıolmaz.Busüreiçinde
AraplarTürkülkesininbüyükküçükkentlerinielegeçirip,haracabağlarlar,yağmalarlar.Türkillerindesiyasalegemenlikkuramazlar.Yerlihalkakarşıüstünlüklerinikabulettiremezler.Heryerde,özellikleTürkyerleşim
alanlarındabüyükdirenişlekarşılaşırlar.Kısasüresonra,elegeçirdikleribukentlerisahiplerinegerivermekzorundakalırlar.103ZalimHaccac,705yılında,Kuteybe’yiHorasanvalisiatar.Kuteybe,
TürklereyönelikMüslümanArapvahşetininbelirleyiciadıdır.Arapkalıcıbaşarısıonunlabaşlar.VVellhausen’insöyleyişiileKuteybebaşarısınıçoğu
zamanvicdansızlığınaborçludur.104Kuteybe,ilkolarakBelh,Çağanyanyöresineyönelir.705yılındabu
bölgeyiegemenliğialtınaalır.NezakTarhanileyenidenbarışanlaşmasıyapar.AraplararasındabirliğisağlayıpSeyhunötesineakmaçıkar.Seyhun
ötesininbüyükalışverişkentiBaykent’eyönelir.105Baykent,Buhara’ya6kmuzakta,Buhara’dandahaeskibirkentti.
Bölgeninenkorunaklıvecanlıalımsatımkentiydi.BaykentArapkuşatmasınaikiaydirendi.TürkbeylerininuzaktaolmasıAraplarınişinikolaylaştırıyordu.KuşatmanınduyulmasıüzerinedeğişikyerlerdenTürksavaşçılar,
Baykent‘inyardımınakoşarlar.KuteybeikiayBaykent’ikuşatmasınakarşın
alamaz.DayanışmagüçlerideeriyinceBaykent,Kuteybeilebarışyapmak
zorundakalır.Arapordusudayorgundurveyıpranmıştır.Kuteybe,Haraçkarşılığıbarışıkabuleder.Araplar,barışyoluileBaykent’egirdiler.Ama
kentinzenginliğinigörünceyağmayakoyulurlar.Kentingörkemliyapılarınıvesurlarınıyıkarlar.Bugüzelkentibirkaçgünyağmalayıp,yakıpyıkarlar.KentteelisilahtutannekadarTürkvarsatümünüöldürürler.Kadın
veçocuklarıtutsakalırlar.106Asya’nınenzenginalışverişkentlerindenbiriolanBaykent’tensayısızvurgunlaçıkarlar.Taberi,kentinsavaşsızteslimolduğunubildirir.Oysabaşkakaynaklar,kentinağırçarpışmalarsonundaAraplarınelinedüştüğünüsöyler.NitekimTaberikendidebaşkabiryerde,kentindörtyılsonrabileyıkıntılariçindeolduğunubildirir.Kentteönemlidirenişolduğuaçıktır.Baykentyağmailedekendinikurtaramaz.Heryerdendumanve
çığlıkyükselenkentinİslamlaşmasınagidilir.ÖnceMerv’dengetirilmişArapaileleriBaykent’eyerleştirilir.Önemlibirkorumagücüoluşturulur.Vali,kadı,vergicigibitümdenetimorganlarıArap’lardanoluşturulur.BudistveZerdüştinancınınsembolleri,onlarainananyerlihalkınkorkulubakışlarıarasındaüstüsteyığılıpyakılır.Eritilensembollerden50000miskal
altınvemücevhereldeedilir.Tekbaşınaikiyüzelibinmiskalağırlığında,incigözlübiryontuelegeçer.Buhara’yailkArapsaldırısı673yılındayapılmıştır.BuharaveSogd
ülkesindekibeyliklerGöktürkhanlığınınegemenliğindebeyliklerdi.BubeylikleribirTürkbeyiyadayerliailelerdenbiriyönetirdi.706yılındaKuteybeyenidenCeyhun’ugeçer.Onasya’dakiArapvahşetihalkınkorkuludüşüolmuştur.Buharaiçinhalkbirleşmiştir.KuteybeDemirkapı‘yadoğruilerler.Busavaşaylarcasürer.BurdaAraplarıBüyükGöktürkordusukarşılaşır.BüyükTürkhanınınbusavaşlarıyönettiğisöylenir.KülteğinveBilgeKağanyazıtlarındaanılanSoğutveDemirKapısavaşlarıbuçarpışmalarınöyküsüdür.107Külteğin’in707’deMerv’deve711’deSemerkant’taolmaküzereikikezArapemiriKuteybe’yekarşısavaştığısanılır.BuçetinsavaşyüzündenKuteybe’ninBasrailebağlantısı
kesilir.ZalimHaccacdörtayArapordusundanhaberalamaz.Korkunç
merakveendişeiçindekıvranır.İslamordusununutkusuiçincamilerdedualaredilmesinibuyurur.AraplarDemirkapı‘danbaşarısızdönerler.KuteybeMerv’eçekilir.Haccacbunapekkızar.AmabusıradaBaykentkentininalındığıhaberiyüreğinisoğutur.707’deKuteybeyenidenCeyhunötesinesaldırır.Türk,Sogdve
Fergana’lılardankuruluyirmibinkişilikbirorduAraplarıgöğüsler.TürkPrensKütBaga’nmyönettiğiorduKuteybe’ninkardeşininyönettiğiArapordusunasaldırır.Nevarki,KuteybekardeşininyardımınakoşarveTürkordusunugeriatar.BuharauzunveyorucudireniştensonraAraplarateslimolur.Amateslimolmakdabiryarargetirmez.Direnişekatıldığısöylenenherkeskılıçtangeçirilir.ArdındanAraplarkentiyağmalar.Budayetmez.Araplarköleolaraksatmaküzerekenthalkındanelibinkişiseçerler.Buhara’yavaliolarakTuğşad’ıatarlar.Buhalkıntepkisiniengellemek
içinbirhiledenbaşkabirşeydeğildir.Harun’unoğluTuğşad,MüslümanolmuşveoğlunaKuteybeadınıvermiştir.NitekimtümyönetimiboyuncaTuğşadişbirlikçihaindir.ArdındanKuteybe,halkınİslamıseçmesiiçinyoğunbaskıyapar.
Türklertümbaskılaradirenirler.Türkkişiliğininbirözeliğikendinigösterir.ÇünküTürkkişiliğinezorlainançbenimsemeaykırıdır.Baskılarkarşısında
İslamıseçmişgibigözükürler,amagerçekteeskiinançlarınıveputa
tapmımısürdürürler.Atadinindenbirtürlüdönmezler.Öylekiiçkalede
bulunanArapgüçleriçıktığındagözcülerhalkıuyandırır.Halkİslaminancınıyerinegetirirgibigözükür.Müslümanaskerlerinkentiboşaltmasıilehalkyenidenkendidininedöner.108KuteybeBuharahalkınınbugizlidirenişiniöğrenir.Durumuönlemek
içinçözümyollarıarar.YerlihalkınevinininyarısınıMüslümanhalkavermelerinibuyurur.BöyleceAraplaryerlihalklabirlikteaynıevdeoturacaklardır.Onlarahemİslamlığıöğretecekler,hemdeonlarıdenetleyeceklerdir.Kuteybebuyöntemindebaşarılıolurveyerlihalk
arasındaİslamlığıyayar.Halkışeriatauymakzorundabırakır.Birçokmescityaptırır.Küfürünizleri(!)veZerdüştlüğünbelirtilerisilinipgider.Kuteybebuuğurdabüyükgayretlersarfeder.109AmaKuteybe’ninbu
baskıcıuygulamalarıhalkındirenişvetepkisinenedenolur.Öyleki,
Müslümanlarçokkezsilahsızcamiyebilegidemezolurlar.Gibb’insöylediğigibi,AraplarMerv’isömürgeleştirirkendeaynıyöntemleriuygulamışlardır.KuteybeBuhara’yıkesinolarakelegeçirdiktensonra,yerlihalkaağır
birvergiyükler.YıldaHalifeye200.000,Horasanvalisine10.000dirhemvergiödeyeceklerdir.Müslümanhalkaevlerininyarısınıayıracaklardır.YineMüslümanhalkabağbahçevereceklerdir.Arapaskerineyemsağlayacakalanbulacaklardır.Araphalkaodunveyakacakbulacaklarıalangöstereceklerdir.BöylecekocakenteçoksayıdaMüslümanArapyerleştirilir.İşgüçsahibiolmalarıiçinbağbahçeverilir.Kentdışındakarşılıksız
toprakbağışlanır.Buözendiricietkenlernedeniyle,birsüresonraBuhara’yayoğunArapgöçübaşlar.Arapgöçüyıllarcasürer.Arapaileler,fazlabirgüçlüklekarşılaşmadanyaşamlarınısürdürürler.KuteybeBuhara’yıbölümlereayırır.HerkesimibelliArapkabilelerinedağıtır.Arapgöçleriİslamlaşmayızorlayanetkenlerinbaşındagelir.ZekeriyaKitapçı‘yagöre,Kuteybe,
ArapyerleştirmeyiZerdüştlüğünetkinliğinikırmakveyenidininyayılmasınaortamsağlamakiçinyapmıştır.KentinetkinailelerindenbirbölümüZerdüşttür.SözgelimibüyükolasılıklaTürksoylu,Kusanlar
Zerdüştlüğeinanırlar.MüslümanFatih(!)KusanlaraçokağırbirdarbeindiripZerdüştlüğüdeezmekister.KusanlarınevlerivetopraklarınınyarısınıelerindenalıpBuhara’yayerleştirdiğiAraplaraverir.Kuşanailesiise,
aklıncaArapvaliyikınamakiçin,tümmalınımülkünüAraplarabırakıpBuhara’dançıkar.KusanlarkentindışındayenibirMecusimahalleoluştururlar.Araplardanuzak,dinginyaşamakisterler.AmakentmerkezindenAteşetaparkesimsilinmiştir.YerlerineMüslümanAraplaryerleşirler.BubelkideBuhara’daZerdüştlüğüezenenbüyükvuruşolur.AmaKusanlaryineeskiinançlarındadirenirler.Müslümanlar,en
sonundayenikurduklarıkonutlarınasaldırıpyakıpyıkarlar.110Kuteybebaskıcıİslamyaymapotikasmdakimiyumuşatmayapmayı
daunutmaz.Sözgelimi,Kur’an’mFarsçaokunmasınaizinverir.ÇünküAraplarözellikleEmeviler,ırkçıArapulusçusudur.Arapçadiyedirenirler.Amayerlihalkınbudilikullanmasıolanaksızdır.Kuteybe’ninbugirişimiürününüverir,İslamlıkBuhara’daçoksağlambiçimdeköksalır.Zerdüştve
Budistliğinyokedildiğikentteİslamlıkyerleşir.708-709yıllarındaKuteybe,BuharaveSogdilindekibeylikleribirer
bireryıkar.MüslümanordularıBatıTürkistan’ıdenetimaltınaalmayabaşlar.Türklerlesürekliçarpışır.BuçarpışmalardaTürkhanınınveoğlunun
yaralandığısöylenir.Türkistantarihindeİslamdönemibaşlar.Bölgesiyasalbirbirliktenyoksundur.Halkdakarmaşıktır.Sogutlar,Türklerleiçiçeyaşarlar.KuteybeSogdbeyiTarhunileTürklerinarasınıaçmayıbaşarır.Tarhunilebarışantlaşmasıyapar.BusıradaayaklananNezak
TarhunileToharistanyabgusunuelinegeçiripastırır.710yılındaKuteybe,DemirkapıgeçidinigeçipTürkilerineyenibir
akındüzenler.Kültegin’inileKuteybeordularınınikincikezbusavaştakarşılaştığısanılır.AraplarTalkankentinielegeçirirler.Bubayındırkentiyerlebirederler.Halkıtoplukıyımauğratırlar.Türklerisırasıraağaçlaraasarlar.TalkanyolunundörtfersahlıkbirbölümüböylesalkımsalkımasılmışTürkölüleriiledolar.Arapvahşetigerçektenkorkunçtur.BundansonraKuteybeKeşveNefeskentlerinialır.Tarhunilebarışantlaşmasınıyeniler.TarhunbusıradaSemerkantbeyidir.AmaTarhun’akarşı
ayaklanmaolurveTarhunöldürülür.YerineGurekgeçer.SogdhalkıTürkbeyinebaşvurur.Araplarakarşıyardımister.KuteybeyenidenBuhara’yadöner.Buhara’nmiçkalesindebulunan
Budatapmağınıcamiyedönüştürür.Türklerleyoğunsavaşlarsürer.ArapbaskısınakarşıTürkyardımıgelmiştir.Yerlihalkİslamakarşıayaklanır.Kuteybe’nintümbaskısınakarşınCeyhunötesindeİslamlıkçok
yavaşyayılır.Sogdülkesinitümüyleİslamakatmakçokgüçolur.Türk
direnişi,HorasanveCürcan’dakigibideğildir.AraplaroralardaküçükTürkbeylikleriilekarşılaşmışlardır.Ceyhunötesindeise,büyükTürk
hanlıklarıileyüzyüzegelmişlerdir.111711yılındaKuteybeorduları,Semerkant’adayanır.Semerkant’ta
TürklerleSogdlariçiçeyaşarlar.KentbusıradaGurekBey’in(OğuzBek)yönetimindedir.Semerkantbeyi,Gurek,öbürTürklerdenyardımister.TaşkentveFergana’danyardımgelirama,bugüçleri,Kuteybe’nin
ordusupusuyadüşürüpyokeder.Semerkantgünlercemancınıkateşiyleyakılır.Türklerkenticanlabaşlasavunurlar,İranlıkölelerAraplarınyanında
paralıaskerolaraksavaşır.Semerkant’malınmasına,Türklerindekatıldığıbildirilir.112Ancakbusavınneölçüdedoğruolduğubilinmez.
Gurek,Kuteybeileanlaşıpkentiteslimetmekister.AncakyapılanantlaşmayaAraplaruymazlar.Kentteslimedildiktensonraçokağırkoşullariçerenyenibirantlaşmaçıkarırlar.113İşbununladakalmaz.Semerkantdayağmadannasibinialır.Kuteybe,putlarıntümünüyıktırır.Putlarınkalıntısından50binmiskaldançokaltıneldeedilir.AncakArapvahşetikarşısındaTürkdirenişibaşlar.AyrıcaAraplarotuzbinTürkgencinitutsakalıpkölepazarlarındasatarlar.Semerkant’tadaBuhara’dauygulananlaryapılır.Aridinlercetapmak
olarakkullanılanMah-ıRuzcamiyedönüştürülür.BudistveZerdüştmanastırlarınaelkonur.BütünBudistyontularınındeğerlitaşlarısoyulur.Ardındantümübiryereyığılır.Taberi,yontuyığınınınbüyükbirköşkgibiolduğunu
bildirir.Gurekyapılanlarıantlaşmayaaykırıbulur.Kuteybe’denyontulara
dokunmamasını,ister.Kuteybe’ninbuinançlaraenküçüksaygısıbulunmaz.Kuteybe,yüksekseslebirtekbirverir.Binlerceinsanınyüreğinde
tahtkurmuş,putlarıateşeverir.114Kuteybe’ninganimetveservetdüşkünlüğüArapşairlerinceövülerekşiirlerekonuolur.Kuteybegerçektekentegeçicigirmiştir.Sonratümdenyerleşmiştir.
SıraSemerkant’msömürgeleştirilmesinegelir.Semerkant’taAşağıTürkistan’ınhiçbiryerindegörülmeyenbirşiddetuygulanır.
Semerkant’mbütünyollarıtutulur.Büyükkıyımlaryapılır.Semerkant’aHorasan’danArap
göçmenlergetirilipyerleştirilir.Kuteybe714tehalifeyekarşıayaklanır.TürkveÇinlilerekarşıakın
yaptığısıradakendiaskerlerinceFergana’daöldürülür.YerineEsraşadlı
yenibirkomutanvevaliatanır.AmaTürk-Arapsavaşlarınınbirincidönemibaşlamaküzeredir.
BöyleceTürkeşlerinkurulupAraplarıdurduracakları716’adeğingeçensürede,CeyhunötesişehirlerikanlıArapsaldırılarınasahneolur.ŞehirleresürekliArapgöçmenleryerleştirilir.Türksavunmasıkırılmayaçalışır.c.ZahmetlerBabasıBatıTürkdevleti(580-658)yıkılınca,Türkistan’dabaşlıcaikiTürk
devletikalır.Bunlar,yönetimyeriÖtükendağlarıolan,GöktürkHanlığı(550-745)ileTürkeşdevletidir.Türkeşlerinkuruluşvebatışyıllarıkesinbilinmez.Büyükolasılıkla
658yılındaGöktürkHanlığındankoparlar.716daiseSeyhunboylarında
bağımsızbeylikolarakgözükürler.İkiTürkdevletibirbiriilepekgeçinemezamadışakarşıdayanışmalarısürer.Çin,TibetveAraplarakarşıOrtaAsya’daTürkegemenliğinikorumayaçalışır.KabilveGazne’yideiçinealanDoğuAfganistantopraklarıise
GöktürksoyundanTiginŞahileİlteber(Rutbin)yönetimindekiBudistTürklerindenetimindedir.Bunlar661’deAraplarlaçatışmayabaşlamışlardır.Arap-TürkilişkilerininikincidönemiTürkeşlerinkurulmasıilebaşlar.
ArtıkAraplarkarşılarındaküçükbileolsa,birTürkdevletinibulacaklardır.716’daSeyhunboylarındaküçükbirbeylikolarakdoğanTürkeşbeyliğiSeyhunkıyılarındaküçükbirbeylikolarakdoğar.Türkeşler,OnoklarmTulukolunuoluşturanbeşboydanbiridir.
Zamanlaonlarınengüçlüboyu,öncüsü,sözcüsüdurumunagelirler.Göktürklerekarşısavaşırlar,amabaşarılıolamazlar.Göktürkyenilgisindensonra
TürkeşbeyiSu-lu,boyuyenidenderler.ZamanlatümOnoklarıyanma
almayıbaşarır.ÇinebağlıKuça,Hotan,Kaşgar,Karaşarkentlerinialmakiçinakın
düzenler.Çinimparatoru,Su-luHanlabaşaçıkamayacağınıanlar.Türkeşleri
karşısınaalmakyerineyanmaalmayı,uygunbulur.Çin,719yılındaTürkeşbeyiSulu’yukağantanır.Türkeşler,ÇinlilerindetanımasıilebeyleriSu-luyönetimindeiliyöresindeyenibiryönetimkurarlar.BaşkentleriBalasagun’dur.Su-luHanbeyliğinieskidevletgeleneğinegöreburadanyönetir.TürkeşdevletikendinitopladığıgünlerdeBatı‘danArapsaldırısısürer.TürkbirlikleriileAraplarçatışmayagirmeyebaşlarlar.Arap
kıyımıvevergibaskısınakarşıAşağıTürkistan’ınMüslümanveMüslümanolmayantümTürkleritoplanıpTürkeşBeyiSu-luHandanyardımisterler.115BusavaşlardaAraplarınparlakbaşarılıdönemlerigeridekalmıştır.116BundansonrayirmiyılsürecekTürkdireşiileAraplarHorasan’daçivilenipkalacaklardı.Su-luHanAraplarakarşıdinmeyendirenişiileünlüdür.Araplar,
sevmedikleribuTürksavaşçısına“ZahmetlerBabası”anlamındaArapçabiradtakarlar.Su-luHanisesürekliİslamlığımerakiçindedir.Bağnazdeğildir.AncakdinadınabağımsızlığıAraplarabırakmayıaklıalmaz.
Araplarasorularyöneltir,tartışmalaryapar.EmevizulmünekarşıayaklananHarisiledosttur.OnunTürkillerindeİslamıyaymasınaizinverir.Din,inançsözleriileboşuboşunabağımsızlığınıdavermekistemez.Haris,dahasonraSu-luHanınhediyeettiğizırhıgiyinipMerv’egirerveordaöldürülür.TürkeşlerleAraplarınsavaşlarıuzunveamansızoldu.
AyaklanmalarıbahaneedenArapvaliler,Türkeşlerinçekilmesiardındankentlileri
vesoylularıkılıçtangeçirdiler.117KıyımdancanlarınıkurtaranlarTürkeşleresığınırlar.724yılındaAraplarFergana’yabirakındüzenler.Yemişağaçlarını
kesipdevirirler.Ülkeyiyakıpyıkarlar.Vebaşkentikuşatırlar.AncakbusıradaTürkeşlerinüzerlerinegeldiğiniöğreninceivedikuşatmayıkaldırırlar.Geriçekilmeyebaşlarlar.TürkeşlerAraplarıizlemeyibırakmazlar.KüçükTürkatlıbirlikleri,Araplarasüreklibaskınlardüzenler.Araplarsekizincigünbirmilyondeğerindekitümeşyalarını
yakmakzorundakalırlar.TürkeşlerAraplarısüreklisıkıştırır.Araplararalıklarladirenselerdebaşarılıolamazlar.Arapkomutandabuçarpışmalardaölür.Arapordusununkılıçartığı
canınıHuçent’eatar.Semerkant’adoğrudüzenliçekilişbaşlar.“Susuzluk
Günü”diyeünlenenbugünArapyayılmasındabirdönemgünüdür.Su-luHanbirkaçayiçindeTürkeşlerinbaşındaAraplarıAşağı
Türkistan’dansürüpçıkarır.AraplarBuhara’danbileçıkmakzorundakalırlar.YalnızZerefşan’dakiikiönemsizmevkiileSemerkantellerindekalır.Sogdlarikilioynar.TürklerleAraplararasındayerdeğiştirirler.BuaşamadaTürklerSemerkant’ıkuşatır.Butehlikesizküçükbirkuşatmadır.AmaAraplaraçısındanbüyükönemtaşır.TürkgücüAraplarınaklınıbaşınagetirmiştir.Arapegemenliğindekibölgelerdekitümgüçleraralarındaki
çekişmeleribırakırlar.Geçiciolarakbirleşirler.BirleşikArapordusuAmul’datoplanır.AmayerlilerdenveTürklerdenoluşanordukarşısındaırmağıgeçme
cesaretinigösteremezler.HattaTürkatlılarıHorasan’aakınlaryaparlar.BuyenilgidensonraAraplar,Önasya’dakiyayılmalarına15yılara
vermekzorundakalacaklardır.Arapetkivesaygınlığıağırbirtokatyemiştir.Araplarsavunmayaçekilirler.Seyhun’unöteyakasındantümdenatılmışlardır.SusuzlukgünününacısıAraplardanbirtürlüsilinmeyecektir.Arap
kaynaklarıbusavaştaTürkeşleridoğrudanSu-luhanınyönettiğinibildirirler.731yılıbaşlarındaTürkeşlerleSogdlarSemerkant’ıkuşatmakiçin
güçderler.Semerkant’mArapvalisiSavraTürklerlesavaşıgözealamaz.
Horasan’dakiArapgenelvaliliğindenivediyardımister.HorasangenelvalisiCüneyt,ivediordusunutoplar.IrmağıgeçipSemerkant’adoğruilerler.AncakSemerkant’adörtfersahuzaklıktaboğazlardaTürkeşHanınınbaskınınauğrar.TürkeşlerAraplarınöncübirliklerinidağıtırlar.AğırArapgüçleriileyoğunsavaşagirerler.Çarpışmaherikiyanındagücübitinceyedeğinsürer.
Araplarheryandankuşatılırlar.Siperkazıpkendilerinisavunmakzorundakalırlar.TürklerkaçanlarıvedöküntüleriKİŞönlerindekuşatırlar.ErtesigünTürkeşHanıArapotağınasaldırır.Savunmayıyarıpotağadeğingirer.Horasan’ınArapvalisiCüneytçokgüçdurumdakalır.Güçlerinin
yenilmesininAraplarınsonuolacağınıanlar.BurdayenildiğiandaSemerkant’mdadüşeceğinibilir.Semerkant’takiArapvalisi(Savra’ya)ulakyollar.Semerkant’taküçükbirkorumabirliğibırakıpivedikendisineyardımakoşmasınıbuyurur.Semerkantvalisiyolukısaltmakiçindağlarınarasındanyürüyüşegeçer.HorasanvalisineulaşmasınadörtfersahkalaTürkgüçleriSemerkantvalisiSavra’yıçevirirler.Savaşgüneşiyicekızmcayadeğinsürer.Türklersavaşalanındakiçayırıateşler.Sularıkeserler.SemerkantArapbirliklerinisusuzbırakmakisterler.AteşvesusuzluğunetkisiileAraplardeliyedönerler.ÇılgıncabiratılışlaTürkhatlarınıyarmayıbaşarırlar.Birliklerbirbirinekarışır.Amansızcabirçatışmabaşlar.Buçılgın
savaştaTürklerdeAraplardaateşiçindekalırlar,ikikesimdeağırkayıpverirler.Arapordusugeriçekilir.TürkatlılarıAraplarıizlemeyisürdürür.120
000kişilikArapordusundanancak1000kişikurtulabilir.Horasan’ınArap
valisiCüneytkendinigüçbelaSemerkant’aatar.TürkleriseBuhara’yaçekilir.Burada,SemerkantileHorasan
arasındakidoğalulaşımyolunututarlar.Araplarıngönülgücükötübiçimdeçökmüştür.AskeraylıklarınıçokyükseltirleramaSemerkant’tasavaşacak800
kişizorbulunur.Savaşçılar,Türklerekarşısavaşmayıölümlebirtutarlar.AncaktambuaşamadaAraplarınyazgısıdöner.KüçükbirçatışmadaTürklerinküçükbirbirliğiniyenerler.ErtesigünTürkbeyiöçalmakiçinAraplarasaldırıyageçer.Araplarböylebirsaldırıyıbekledikleriiçinhazırlıklıbulunurlar.Türksaldırısıgeripüskürtür.Arapgönülgücüyükselir.Güzün,Türkler,Soğutilindençekilmekzorundakalır.ArapordusuBuhara’yagirer.ArdındanSemerkant’adestekyollarlar.AraplarBuharaveSemerkant’ıkurtardıklarıiçinpekmutluolurlar.Türkeşsaldırılarınıdurdururlar.Bundan
sonrakidönemdeSogutlarAraplarıniçindeerirler.GhurakSemerkant’ıkuşatır.Araplarıbaşkentlerindenatmayıbaşarır.
AraplarınelindeyalnızBuharakalır.Bölge,Türkeşdenetimialtındabileolsabağımsızlıkkazanır.737TürgişKağanınınilerlemeyılıdır.Su-luHan,Çuvadisindeki
karargahınıSuyab’dan27güniçindeHutal’aalır.HanınilerlediğiniduyanEsed,
Ceyhunırmağınıngüneyinegeçmeyehazırlanır.TürgişhanıırmağıgeçerkenyakaladığıAraplaraağıryitikverdirir.ÇekilenAraplarınardındakiTürklerdeCeyhun’unGüneyinegeçer.Su-luArapbirliklerininağırlıklarınasaldırır.AraplarBelh’eçekilir.Su-luHanülkesinedönmez.KışıToharistan’da
geçirir.Buradaonagerçekİslam’adönüşsavaşçısıHariskatılır.Haris,Su-lu
HanaArapgüçleridağılmışkensaldırmayıöğütler.Hanaskertoplayıpsaldırıyageçer.Belhyakınlarınadeğinilerler,ileriyürüyüşünüCürcan’adeksürdürür.Başkentialır.Ordabirsürebekler.Heryanaatlılaryollar.Gibb’egöreakınınamacıMerv’ialmakdeğil,BatıToharistan’ıAraplarakarşıayaklandırmaktır.Neki,Cürcanegemeni,Araplarlabirleşir.Su-lu
Hanınyanındaazbirgüçkalır.EsetSu-luHanıHaristan’dabasar.Hanınyanındayalnızdörtbinkişikalmıştır.Su-luHarislegüçlüklekaçabilir.Karfırtınası,yağmur,Esed’inkovalamasınıengeller.Gibb’egörebuTürkeşilerlemesindebirdönümnoktasıdır:“Savaşönemlidir.ÇünküMaveraünnehr’devebelkiHorasan’daen
azındanyakıngelecekteArapegemenliğinesonverecekti.BatıToharistanegemenleri,Esedyanındaydı.Ancak,Su-luyengisi,onlarıkuşkusuzHarisveTürklerinyanmaçekecekti.CeyhuniledesteklenenBelh,üsleriolacaktı.ButehlikedenArap,Esed’inkararlılığıveBelh’ibaşkentseçişiylekurtuldu.”Yenilgi,savaşçılığınedeniyleAraplarınBoğaadınıverdikleriSu-lu
Hanındasonuolur.Su-luHanbaşlangıçtakendisipayalmaz.Tümsavaşkazancınıboylaradağıtır.Sonyıllardabutöresiniunutmuştur.Budurum
huzursuzlukçıkmasınanedenolur.736yılındaÇin’e,737’daEsed’eyenilir.Boylarayaklanır.ÇinveArapyenilgisininardındanBoylarayaklanır.Birboybeyiolan
BağaTarkan,738yılındabirgeceSu-lu’nunotağınıbasıpöldürür.
Hanınöldürülmesikargaşayıartırır.SarıTürgişboyuileKaraTürgişboyuarasındakıyasıyabirboğuşmabaşlar.Türkeşboylarıarasındaçatışmalariyiceartar.KimiTürkboylarıÇinbuyruğunuister,istekkabuledilir.ÇinIssıkgöl
veİlivadisineyenidenegemenolur.Seyhun-CeyhunbölgesindeAraplarakarşıdirenişzayıflar.TürkBeyleri,Arapilerleyişinidurdurmagörevini
yerinegetiremezolurlar.BununsonucundaMaveraünnehryenidenArapegemenliğinegirer.AraplarSeyhun’undoğusunasızmayabaşlar.738’deSuluHan’ınölümündensonraSemerkant’agirebilmişlerdir.BusıradaArapmilliyetçiliğidoruklardadır.Amaheryükselişteolduğu
gibiodadoruktaykenbatmayahazırlanır.ArapmiliyetçiliğiyapanEmeviler,TürklereMüslümanolsalarbiletepedenbakarlar,kendileriniTürklerdenüstüngörürler.Türklerimalarıvecanlarıilekendilerinehelalsayarlar.ŞamsaraylarınınaşırıgiderleriniTürkillerindensağlarlar.Türktopraklarındayıkımlaryaparlar.Sanateserleriniortadankaldırırlar.TürklerEmevilerekarşıŞuubiyehareketioluştuktansonrayığınlarbiçimindeİslamlığagirmeyibenimserler.YabancıırkveuluslardandindaşlarakarşıEmevilerzamanındaArapsiyasalvehukuksalbaskısısonölçüyevarır.BirdenbiregenişleyenEmeviimparatorluğundaAraptanbaşkaMüslümanlarAraplaraeşitsayılmaz.Araplarınkölesigibigörülür.BirTürkyadabirİranlınınarkasındabirArapnamazkılmaz.Arap,Araptanbaşkasıilegezipdolaşmaz,evlenmez.119745’teTürkdestankahramanı,HorasanlıEbuMüslümMervvalisi
olur.Türk-İslamilişkilerindebiryumuşamabaşlar.HorasanValisiEbu
MüslümdeEmeviyönetimindenhoşnutdeğildir.Yerlihalklarınüzerinegitmez.GözüArapbaşkentindedir.Ordaolangelişmeleriözenleizler.Heran
hareketegeçecekbiçimdebekler.Buonunyerlihalklarlabütünleşir.Önasyahalklarınıntümününonukendisoydaşısayması,bunedenledir.HernedenseAraptarihçilerbusomutdurumukabuleyanaşmazlar.
AraptarihçisiTaberi,Horasan’adoğruuzananArapyayılmasınınöyküsünü,övünerekuzunuzunanlatır.Araptarihçileregöre,Türkler,Araplarkarşısındaancak20yıldayanabilir.Sonuçta738yılındakesin
biçimdeyenilipdağılıyorlar.Emevizulmü,Hicaz’daolduğugibi,Horasan’dadaİslam
gönüllülerindeisyanduygularınıuyandırır.Emeviler,çokcizyealmakamacıileHorasanveTürkistanhalkınınMüslümanolmasınıönlerler.120HorasanveTürkistan’ınyerlibeyleriniEmevileraşağılarlar.Yerlibeylerdeboşdurmazlar.Halkıİslamagirmemeyeçağırırlar.HalkyerlibeylerleEmevilerarasında
kalır.BudurumadayanamayanMerv’liMüslümanlar735’teEmevilerekarşıayaklanırlar.ArapHaris,peygamberinkarabayrağınıaçar.Her
soydanezilmişMüslümanıbubayrakaltındatoplanmayaçağırır.HarisileTürklerarasındabiryakınlıkvardır.BusıradaTürkYabgusoyuyönetimindeşimdikiBatıAfganistantopraklarındabirbeylikvardır.TürkhakanıSu-luHanEmevilerekarşı,Arapayaklanmacılarlabirlikte,savaşakatılır.KimikaynaklarSu-luhanınmescitlerkurarakİslamıyaydığınısöylersedebukesindeğildir.AncakbuaradaHorasan’daEmevietkisidesilinir,yeriniAbbasi
etkisialır.BilindiğigibiEmevilerkoyuArapulusçuluğuyaparlar.Abbasilerdaha
çokİslamlığınyayılmasınaözengösterirler.Horasan,TürkistanhalkıİslamlığadeğilArapmilliyetçiliğine,Araplaratümdenteslimolmayakarşıdır.BuyüzdenAbbasipropogandasıbölgedesıcakyandaşlarbulur.747’deHorasan’daEmevilerekarşıaçıkayaklanmabaşlar.Buayaklanmagiderekyayılır.750yılındaEmeviyönetimininyıkılmasınanedenolur.İştebuyüzdenTürkeşlerinortadançekilmelerinekarşınAraplarSeyhun’undoğusundailerleyebilirler.Kabil’dendahakuzeydekibirTürkmerkezi,GöktürkHansoyundan
BudistToharistanilidir.TürkbeylerininbaşkentleriKunduzveBelh’tir.BubeylerebağlıikinciderecedebeylerdenTarkanTirek,TürkişsoyundandırveBelhvalisidir.OnlardaEmevilerekarşıamansızbirsavaşagirişmişlerdir.Savaşlar,BelhileHindikuşdağlarında,BamyanBudistkülliyesine
gidendargeçitlerdekikalelerdegeçmiştir.TürkaşağıToharistanyabgusu,709’daEmevileretutsakdüşmüştür.724’teyanmdakilerlebirliktehalifelikmerkeziŞam’agetirilmiştir.10.YüzyıldaGaznevaGur’dayaşayanHâlâçTürkleriyeni
Müslümanolmuşlardır.BunlarGazneliTürksoyununyönetimine
geçeceklervebugünküAfganlılarınatalarınakarışacaklardır.SindveHint’einenTürklerise,oillerdedevletkurupİslamıyayacaklardır.Bunlar11.yüzyıldansonraMüslümansözününeşanlamlısıgibikullanılacakTuruşka(Türk)adıileanılacaklardır.Böylece,MüslümanArapyayılmasıiçAsyanmkendineözgüeski
yaşamıiçinfelaketlisonuçlardoğurmuştur.Budinöncegüneysınırlardan
sinsicesokulmuş,sonragittikçesesiniyükseltmişveensonundasilahlarınagüvenerekkendiniyeterincegüçlübulduğuzamanvahâlârdakişehirlerezorlayerleşmiş,göçebeçadırlarınıniçinesokulmuşvefethedilentopraktayavaşyavaştekvetitizbirsesyükselirolmuştur:Tanrıdanbaşkayokturtapacak,Muhammetonunelçisidir.İslamlığınzaferliyayılışıiçAsyatarihindesonubelirsizetkiler
yaratmıştır.Buhoşgörübilmezdinorada,eskidünyanınokadarzararsız
görünenanılarınabilekıymış,onlarıyoketmiştir.Vedahasonra,bundanbirkaçyüzyılönce,Batılılarbukaraparçasmdagözüktüklerizaman,artık
eskigeçmişyüzyıllarınolaylarını,uygarlıklarınıanımsatacakhiçbirşeybulamayacaklardır.121d.ArapIrkçılığınınÇöküşüArapİmparatorluğununsınırlarıgenişledikçe,Emevilerinyarattığı
Arapşovenizminetepkilerartar,İslamsınırlarınagirmişolanHorasan’ınbüyükçoğunluğuTürktür.Önasya’daTürklerleİranlıhalklarbirleşir.HorasanlıEbuMüslümveTürkbeyler,Abbasiailesininhalifeolmasıgerektiğini
ilerisürer.EbuMüslüm’ünsoyutambilinmez.Türk,FarsveArapolduğusöylenir.Amaönemliolanonunulusudeğil,tarihselişlevidir.750yılındaEmevihanedanıkantufanıiçindeyereserilir.BütünEmevisoyukılıçtangeçirilir.Tarihleraltıyüzbinkişininöldürüldüğünüyazarlar.Emeviler,acımasızArapşovenizmininkanıiçindeboğulurlar.Emevisaltanatı89yıldabitmiştir(661-750).Arapolmayansuçsuzhalklarakarşıacımasızyönetimi,tarihtekarabirlekebırakıpsilinir.MüslümanlıkAraplarıngücündençıkar.Arapolmayanhalklarındenetiminegirer.Emeviçöküşününİslam
tarihindebirdevrimoluşubundandır.AbbasilerArapolmayanlarayaslanıpyönetimegelmişlerdir.Hilafet
makamı,Muhammet’inamcasıAbbas’msoyundangelenlerdedir.KökendeyenidevletdeKureyşlilerinyönetimindedir,ikiKureyşilikarasındadağlarkadarfarkvardır.Abbasikureyşiliğinde,devletbaşkanlığıdışındatümdevletkatmanlarıArapolmayanlarınelindedir.Vezirlikler,hükümet,ordu,kültür,tümündeArapolmayanlarağırlıklıdır.AçıkçasıTürklerveİranlıhalklarınelindedir.BaşbakanlıkTürkBermekoğularıailesininelindedir.BermekoğullarıBelhlibirTürkailesidir.YineEmeviordularını
darmadağınedenKahtabivearkadaşlarıToharistan,HorasanveCeyhunötesiTürkleridir.Bağdat’ınplanınıBermekoğularıçizer.Abbasiyönetimiileİslamtarihindeikiaşamagerçekleşti.Arap
şovenliğinekarşıevrensellik,dindesünnetçiliğekarşıdüşünseleylembiçimindegelişti.KökendeAbbasihalifelerideEmevilergibiKureyşisoyundan
geliyordu.Onlardadiniönemsemezbirtavıraldılar.AncakEmevidöneminde
hiçdüşüneylemiyoktu.EmevileryalnızcadinsizveAraptılar.Abbasiler
dinekarşılaubaliolsalarbile,devlettebirdüşünpatlamasıoldu.Dinyalnızistihfafedilmiyor,akılvedüşünceyeyöneltiliyordu.Dinkurallarıinsanzekasıileölçülmeyebaşlandı.İslamyalnızinançolmaktançıktı.Düşünolarakgelişmeyolunagirdi.DüşüneylemiilkBasra’dapatladı.BasraÖmerdönemindekurulmuş
birkentti.MuaviyedönemindeCeyhunötesinielegeçirmeklegörevlivali,Türkillerindenikibingençaydınseçipgetirmişyerleştirmişti.BugirişimBasra’dabirdüşünfışkırmasınayetmişti.Muteziledenilenakımbununeseridir.GiderekgelişenMutezileinancı7.halifeMemunzamanındadevletin
resmidinioldu.Memun’unkendisideMutezileciveakideciydi.Kur’an’minsanürünüolduğukabuledildi.Kur’anTanrısözlerideğil,Peygamberindüşünveöğretisisayılıyordu.SünniMüslümanlarMemun’aEmir-ülkâfirindediler.ÖteyandanAbbasidevletidegiderekArapdevletikişiliğinden
uzaklaştı.
DevletinbaşkentideArapsınırlarıdışındadır.Ömer’inArapülkesisınırıFıratkıyısındakiKufe’debiter.Bağdatise,Diclekıyısındayeralır.AyrıcatoplumvedevletdüzenindedeArapağırlığısilini-yordu.
SözgelimihalifeMansur(754-775)giyinmeyibileAraptarzındançıkardı.İrangiysisidevletinresmigiyimbiçimisayıldı.Araplarınbaşınauzunkülahlargeçirildi.Abbasilerdönemindeöbüruluslarkendigelenekvetöreleriniİslam
içindeyaşatmayasürdürdü.SözgelimiBermekoğulları,750yılındanönceAsyaDalaiLamaidiler.Bağdat’taAbbasibaşbakanlığınageçtiktensonra,İslam’ısaygıdeğerÇinmodelinegöreörgütlediler.İslammilkyüzyılınınçok
belirsizgelenekleriniveÇinBatiniliğininkuralarınısaptadılar.122AbbasidönemindeTürkağırlığıdevlettekendiniiyiceduyurmaya
başlamıştı.AbbasihalifeleriiyiyöneticiliköğrensindiyeoğullarınıvalilikleTürkillerineyoladılar.SonralarıkimehalifelerTürkanalarınçocuklarıydı.SözgelimiHarunReşid’inüçoğlununannesiTürktü.BunlarHarun
Resiftensonraartardahalifeoldular.BunlardanMutesimtümyazgısınıTürklerebağlamıştı.Kardeşiniİranaskerleriöldürmüştü.KorumabirliğiniFerganalıTürklerdenkurdu.Bunlarınsayısıyirmibiniaşıyordu.Halife,Türkler
içinBağdatyakınlarındaSamraşehriniyaptırdı.AskerlerbölgedenuzaklaşmasındiyeSamra’daKabe’ninbenzeriniyaptırdı.Samra’yabinlerceTürkcariyesigetirtti.AskerlerTürkkızlarıileevlendi.Arapçılıkakımıtümdenkırılmıştı.“Araplarbaşlarındapeygamberolmasahiçbirutkukazanamaz”sözühalkarasındayayıldı.Halifelereskidentahtaçıktıklarında
askerleronlarabağlılıkyeminiederlerken,Türketkinliğidönemindehalifelercülussırasındaaskereyeminetmeyebaşladılar.123“Abbasidevleti8.yüzyıldan13.yüzyılortalarınakadar500yıl
yaşamışgözükür.Busüreiçinde37halifetahtaoturur.Abbasidevletinin
gerçekyaşamı83yılilesınırlıdır.7HalifeAbbasihalifesisayılmalıdır.Devletinkalanyaşamındayalnızadıvegölgesisürer.Devlet,Türklerinelinegeçmiştir.Araplarsahnedenuzaklaşırlar.Ömer’lebaşlayanetkin
Arapulusçuluğu8.halifeyedek,200yılsürer,ikiyüzyılsonraAraplargeldikleriçöledönerler.ArapolmayanhalklardindiyesarılırlarvedinsizArabidevirirler.ÇöldeyenibirdinyaratanAraplar,yineçöllerine;eskiyaşamlarınadönerler.Kendilerininortayaattıklarıdiniellerindenalanlarise,odinileçağlarcabütündünyayıtitreteceklerdir.DininkurucusuArapgerçektekurduğudinekendideinanmamıştır.BaşkasınındininialanTürkiseonatümkalbiylebağlanır.Müslümanlıkyayıldıkçaöbürhalklarıneskiinançvetöreleridedoğal
olarakİslamakatılır.Zerdüştİran,HıristiyanBizanstümüİslammegemenlikalanınagirer.Saltkitledeğildinadamlarıdayenidiniçindeyerlerinialırlar.Buİslammniceliğiniartırır,amaniteliğindedeönemlideğişimlere
nedenolur.Odinlerininançlarıileİslamsulanır.BuyeniöğelerkendiinançveöğretilerekanıtolarakHadisuydurmayabaşlarlar.“Peygamberdemiştirki”diyebaşlayanbitiptükenmezhadislerlesözlerine,öğretilerinetanık
getirirler.Abbasilerdönemindehadisler600biniaşar.HadislerintümüMedinedönemindesöylenmesigerekir.Bütünhadisleronyıla
söylenmiştir.Hergüneortalama200hadisdüşer.Muhammet’indurmadan
konuşmuşolmasıgerekir.Buhari,600binhadisten7275tanesağlamınıalır.
Dindecanlılarıandırır.Hiçbirdinkendinibeslemedenyaşamınısürdüremez.İslammyayılmaalanıgenişleyipegemenliğinealdığıuluslararttıkça
kurallarıçoğalmıştır.Hiçbirdin,ortayaçıktığıkurallarlakalmamıştır.Yitipgitmeyenİslammgücünebubakışaçısınıgetirirsek,dahaiyianlayabiliriz.Müslümanlıktakibudeğişimveyenileşmezorunludurda.
Muhammet’inMüslümanlığıArapçölerinindışınataşmıştır.Budeğişiminkendineyeniilkeler,yenigörüşler,başkadayanaklararamasızorunluydu.Dinlertoplum,toplumlaryaşamvetarihiçindedir.Yaşamvezamanakmaktadır.Dindebuakışımıniçindedir.Bunetümdenbirgelişmenedeçöküştür.Muhammet’tensonradininyenibirbiçimlenmeyegirmesidoğaldır.Budeğişimsürecindedinkimileyinkazanmış,kimileyinyitirmiştir.
İslammgücünüveyayılmasındadinseltapınımdüzenibüyükroloynar.Namazvetapmımlarkesindir.Camilerdebirimamauyulur.Budüzen
İslamordularınıdasıkıdüzenesokar.Genişalanlarayayılmabusıkıkuralılıkiçindeyapılır.OysaMuhammet’inİslamlığıhiçdeböyledeğildir.Tapınımvetörenlerserbesttir,yumuşaktır,rahattır.İslamtarihiyazarlarınagöre,dinseltapırtımındireğidurumundaki
günlükbeşnamazMuhammetdönemindekesindeğildir.Mekkedönemindebulunmaz.Bu,ancak1.ve2.yüzyılkelamcılarıilefıkıhçılarmınürünüdür.Muhammetdönemindeabdestvenamazdüzensizvegelişigüzeldir.
AyrıcaKur’an’danamazınbiçimiveayrıntılarıdaanlatılmaz.Dinindireğidurumundadeğildir.İkinciüçüncüdüzeydebirtapmımdır.Mekkeayetlerindetapmımdanvenamazdançokbelirsizsözedilir.OdayalnızMuhammet’eyöneltilmiştir,kitleyedeğil.NamazinananlaraMedine’debuyrulur.Yalnızkaçkezkılınacağıyinebellideğildir.BeşvakitnamazMuhammetİslamlığındakesinliklebulunmaz.Sabah,akşamvegecenamazlarındansözedilir.Emevilerinsondönemlerindebilegünlükbeşnamazilkesibulunmaz.AyrıcanamazKuran’daçokönemsizbiryer
tutar.6217ayetintümündeAllah’tansözedilir.Alahadınıngeçmediğiayet
bulunmaz.Oysatapmıma(ibadet)değinenayetleryalnızcaonikidir.Hadislerdedeibadetaçıkdeğildir.Buhari’dekonuileilgili150hadis
bulunur.Amahiçbirindenamazınbiçimivebeşkezyapılacağıaydındeğildir.Belirsizlikabdestiçindegeçerlidir.Abdestyalnızcumanamazları
içinkesindir.ÖbürnamazlardaMuhammet’indeabdestalmadığıolur.Muhammet’ininananlarabdestalmadı,namazkılmadıdiyeherhangi
biruyarısıbulunmaz.Muhammet,Arapruhunubildiğiiçin,tapınımişiniesnekbırakır.ÖzelliklebedeviArapsıkıyagelmez.Tapmımlarıonunözgürlüğünükısıtlamayacakbiçimdeyapmakgerekir.Yaşamdonmuşdinedeğil,
dingünlükyaşamauyar.Öteyandantapmmasızdaolmaz.Arap’ıtümdenbaşıboşbırakmak
onudinebağlamamakdemektir.Ömerileyakınları,Muhammet’tenbu
yönüngüvenceyealınmasınıisterler,İslam’aözgütapınımdüzenikurmakgerekir.Ayrıcabutanım,özgünolmalıdır,öbürdinlerdenayrılmalıdır,işe
namazaçağındüzeniilebaşlarlar.Önceboruçalmayıdüşünürler.Amabu,Yahudilerboruçaldıklarıiçin,Yahudilerebenzetmeolacaktır.ÇançalmakiseHıristiyanlığaöykünmedir.BudurumdaÖmer’insözlüçağın(ezan)önerisibeğenibulur,onaylanır.124Kur’an’da“Namaz,kötülüklerdenveyasaklardansizikorur.HerhaldeAlah’ın
zikriveenbüyükşeydir”(Ankebut45)biçimindetanımlanır.Başkabiryerdeise“Namazmüminlerüzerindemuayyenvakitlerdeyazılıfarzdır”(Nisa
103)biçimindeaçıklamagetirilir.Ancakgündebeşkeznamazkılınacağıbelirtilmez.Beşkeznamazkılınacağıüzerineensomutayetşudur:“Güneşindoğmasındanöncedebatışındanönce,deRabbiniöverek
teşbihet!Geceninkimisaatleriyle,gündüzünikiucundadateşbihetki,Alah
sendenhoşnutolsun”(Taha130).Budasöylenenlerde,namazınzamanıvesayısıaçısından,yoruma
bağlışeylerdir.AbdestvenamazınayrıntılıilkeleriMuhammet’tençok
sonrabelirlenir.Muhammet,başıboşArapruhunauygunolarak,tapmımlarıgevşekbırakmıştır.Dahasonraİslamlıköbürdinlerdenayrılmakiçin
bunukesinleştirir.Muhammet,inançdüzenineeskidinlerdenkimitörevegelenekleri
almayıdaunutmamıştır.Sünnetgeleneğibunlardanbiridir.Sünnet,eskiden
beriZencilerveSamiuluslarındayaygınbirgelenektir.BubereketTanrılarınabirtürkurbansayılırdı.ZencilerveSamilererkekleridekızlarıdasünnetederlerdi.Kızlardaklitorisderisininucunu,erkeklerdesünnetderisininucunukeserlerdi.Hıristiyanlık,kökeniZerdüştlüğedayananvaftizialarakbuSami
sünnetgeleneğinidışladı.Ancakİslamlık,sözdeİbrahim’inizindenyürüdüğünüsanarakSamisünnetgeleneğinisürdürdü.Erkekleriolduğuncakızlarıdakapsayanbusünnetgeleneği,
Ortaçağboyunca,kimiİslamülkelerindeuygulandı.BunlarSuriye,Mısır,
AfrikaveIrakgibiiyicesamileşmişülkelerdi.İranilebirliktebaşkaAcemülkeleriuzunsürebugeleneğekarşıdirendiler.Sonundayalnızerkeksünnetiniuygularoldular.Ancak,Yahudilerçocuklarınıdoğumdanyedigünsonrasünnetettiriyorlardı.Müslümanlargeleneklerinionlardanayırmakiçin,dahauzunbirtarihebıraktılar.125e.DönümNoktasıBütünhalkıylabirlikteİslamlığailkkatılangöçebehanıSatukBuğra
Hanolur.Buönemliolay926sıralarındaKaşgar’dagerçekleşir.AncakbuhalkınodönemdeiçAsya’dayaşayanTürkboylarındanhangisiolduğubilinmez.HakaniTürkyadaAfrasiyaboğullarıadlıbuTürklerinGöktürklerden
indiklerisanılır.893yılındaBatıTürkistan’ıSamanoğullarınabırakmakzorundakalırlar.10yüzyılbaşlarındaKaşgarbaşkentlibirdevletkurarlar.OdönemdeKaşgar,özellikleBudistkültürününmerkezidir.Devlet,eski
İslamkaynaklarındaKarahanlıülkesiadıileanılır.İslamıseçmedenönceKarahanlıTürkleriBudizmeinanırlar.Devletinikiönemlibüyükkentivardır.BunlardanbiribugündeiyibilinenKaşgar,ötekiiseeskizamanlarda
adıçoksöylenmişolanBalasagun’dur.SatukBuğraHanınİslamıseçişidesöylenceilekarışıktır.Karşılı
Cemal13.yüzyıldaşöylebirolayanlatır:SatukBuğraHanAfrasiyaboğluPeşenksoyundandı.Busoy
(Turanlılarsoyu)YasefoğluNuh’adayanır.Veo,Türkhakanlarından,ilkİslamlığıseçenlerdir.KaşgarileFerganasınırlarmdandır.AlMutiLilah,
müminlerinemiri(946-974)ikenEmirel-Reşit,AbdülMalikNuhoğlıı,Samanoğlu(954-961)devletidönemindeKaşgarİslamlığıbenimsedi.
(BilgeKülKadirHandansonra)Türklerinyönetimi,BazırArslan’mkardeşi,OğulcakKadirHan’ageçti.O,İslamaçağrımektuplarınıhiçdinlemiyordu.(Samanoğullarmdan)NasıroğluMansur,kardeşlerindenkaçarak
Kaşgar’avardı.Oğulcakonukonukolarakağırladı.“Vatanınageldin,ulusunakonuksun.Sanakardeşincefaetti.Bizvefagösteririz”dedi.OnaArtuçilininyönetiminiverdi.VeNasır,(OğulcakKadirHan’dan)mescityapabilmek,ibadetetmekiçinbirsığırderisikadaryeristedi.(Oğulcak)“Buyur,istediğinseninolsun”dedi.Nasırbirsığırkurbanetti.Derisini(incebirşeritgibi)uzunluğunakesti.BunlarlabugünArtunçmescidiolanalanınçevresiniçizdi.OğulcakSatuk’unamcasıidi.(Satuk)onikiyaşınıbitirdiğizaman,
yüksekderecedegüzelliği,parlakgörünüşü,doğalzekası,duruzihni,genişanlayışı,uzakgörüşüveaklıile,geçmişmelikoğullarıarasında,eşsizidi.Buhara’dankervangeldiğibirgündü.Satuk,taşıdıklarıeşyayıgörmekiçin,Artuç‘avardı.VeSamanoğluNasır,onukonuketti.Onaikramdabulundu.Öğle
zamanıgelince,Müslümanlardinselgörevleriniyerinegetirmekiçinkalktılar.
Satukisebumutlugörevibilmiyordu.(Namazkılan)halkabaktı.Bitince,Samanoğluna,neyaptıklarınısordu.Samanoğlu“gecevegündüziçindebizebeşkezböyletapınımzorunlukılındığıbirgerçektir”dedi.(Satuk)sordu:“Kimbunusizefarzkıldı?”AnındaSamanoğlu,onayaratanıgüzel
adlarıveyüceözellikleriileanlatmayagirişti.Allah’ınselamıüzerindebulunanMuhammet’indiliile,İslam’ınşartlarını,ümmetinöyküleriniveiyiliklerinisaydı.Bundansonra(Satuk)şöylededi:“İlahO’durveO’ndanbaşkasına
tapınımhakdeğildir.VebuNebi’dendahadoğruvekendisinebağlanmayahakkazanmışkimseolamaz.Vedinikabuletti.Vehizmetindekigençoğlanlarilemaiyetinindeİslama,imanagirmeleriniistedi.TümüMüslümanoldular.”126KarşılıCemal’inanlattıklarınagöre,gençSatukBuğra,İslamı
seçtiğinigizler.OğulcakKadirHan,İslammArtuç‘tayayıldığınıöğrenir.Karşıönlem
olarak,Artuç‘abirputtapmağıyaptırır.SatukBuğraHantapmağınyapımınakatılmakzorundakalır.Tuğlalarıtaşırken,içindenbutapınağı,Allah’aadar.YengesiHatun’ungizliyardımıile,amcasınınkuşkularından
kurtulmayaçalışır.Yirmibeşyaşınagelince,avaçıkargibiyapar.ElliMüslümanilebirlikteKaşgar’dankaçmayıbaşarır.Tabgaçşehrinielegeçirirveordaüçyılkalır.Amcasıkendisinekarşısaldırıyageçer.Satuk,FerganaMüslümanlarınındaiçindebulunduğubinkişilikbirgüçderler.Amcasınınordularınınsaldırısınadayanır.SonundaSatuk,amcasınıyener.AtbaşveKaşgar’ıalır.Artuçtapmağınımescityapar.BudönemdenayaktakalanAtbaşkalesikalıntılarıgünümüzeulaşmıştır.Atbaşkalesininanılarızamanla,içerikdeğiştirir.Manasdestanındankesitleriçindeyeralır.Kırgızlar,Atbaşkalesine,ManasdestanıkahramanlarındanKoşay’m
adınıverirler.KaşgarveArtuçanıtlarıisebirçokkezyenidenyapılacak,
özgünkişiliğigünümüzeulaşmayacaktır.SatukBuğraHan,955yılındaöldüğündeArtuçmescidikülliyesinegömülür.BuuluanıtDoğuTürkistan’daİslammsimgesiolur.ÇinlilerveKarmuklarbirçokkezmezarıyıkarlar,Türkleryenidenyaparlar.KarahanlıTürklerininİslamıseçmelerisonucu,BatıTürkleriarasında
dinsavaşıbiter.BatıTürkistanmtümüileDoğuTürkistan’ınbatısı,KarahanlıTürkdevletiyönetimindebirleşir.Ancak,Uygurlarİslamlığı
seçmezler.UygurlarlaMüslümanTürkler,savaşalanındaolduğugibi,kültür
alanındadakıyasıyayarışırlar.Uygurlarancak1473sıralarındaİslamıbenimse-yeceklerdir.Türkistan’daKarahanlıTürkdevletiİslammkalesiolarakyükselir.
Artık,Karahanlılarİslammyayılmasiyasasınıüstlenmişlerdir.Budurum,safkanTürklerinhoşunagitmeyecekbirşeydeğildir.BirbiriardıncaYarkent,KotangibiBudistuygarlığınıneskikaleleri,İslammelinedüşer,İslambelliölçüdeDoğu’dangelenÇinkültüretkisinekarşıbirduvargöreviyapar.BundansonrakidönemdeKarahanlıdevletiningelişmesişöyleolur:
Karahanlılar,İslamıseçtikleriyıllardaBatıTürkistan’ınkuzeyillerinden
Argu’yugerialırlar.Samanoğulları962yılındaBuğraBeyadındabirhanınyönetimindedir.BuğraHan980lerdensonraSayramveSamaniillerinialır.BöyleceKarahanlılarHotan’danbatıyadoğru,Türkistan’aegemen
olurlar.BuilkbüyükMüslümanTürkdevleti926-1220arasındaüçyüzyılyaşar.İdilIrmağınınkuzeykıyılarındakiTürkboylarındaneskiBulgarların
İslamlığıseçişleribirsöylenceilekarışıktır.922yılındaBulgaröncüsüAlmuş,düşündesöylenceselbiçimdegerçeğeerer,böyleceİslamıseçer.Almuş,halifeyebirmektupyazar.Kendisineİslamıöğretecek,mescitvekaleyapacakelemanlarister.YollananAbbasielçileri922yılınınsoğukbirmartgününde,HazarkıyılarındakiTürkOğuzkapısınavarırlar.Elçilerarasında,ünlügezginİbniFadlan’labirlikte,AbbasilerhizmetindekiikiTürkgencidevardır.Elçilersoğuğakarşıkalıngiysilergiymişlerdir.ÇifthörgüçlüTürkdeveleriüzerindeyolculuklarınısürdürürler.Oğuz,Peçenek,Başkurtbölgelerindengeçerek70gündeBulgarelineulaşırlar.Bulgarlarodönemdegöçebeyaşamaktadır.İbniFadlan,İdilkıyılarınaveOğuzlararasınaİslamlığınsıçradığınıyazar.ElçilerAlmuş‘unotağındatoplanırlar.Bulgarboybeyleri,halifeninİslamaçağrısınıayaktadinlerler.Yerititretenbirtekbirileİslamagirerler.127Türkistan’daolduğugibiİdilkıyılarındakigöçebelerarasındaİslamlık
yerleşmeyebaşlar,İslamyaşamdüzenimescitçevresindetoplanır.Yerleşiktoplumageçişhızlanır.Elsanatlarıgelişir.Bulgarlar,deri,madenvemücevherişlemedeuzmanlaşırlar.Çizmeyapımıileünlenirler.İdilBulgarları,İslam’ınKuzey’dekienuçnoktasıolur.Bulgarlar
arasındayetişenbilginler,İslamlığıBaşkurt’largibibatıTürkboylarıarasındayayarlar.Ancak10.yüzyılbaşlarındaTürklerinbüyükçoğunluğuhenüzİslamıseçmemiştir.DoğuTürkistan’daiseİslamlıkBudizmleyüzyüzegelecektir.Turfan
Uygurları15.yüzyıladeğinBurkandinindekalır.KarahitayveMoğolyayılmasıDoğu’daİslamıyıkmakisteyenakınlardır.Karahitayakını,1128-1150arasındaHakani(Karahanlı)TürkdevletininArgu’dakiillerinielegeçirir.KısasüreiçindeSeyhun-CeyhunarasınıhattaHorasanveKirman’ayayılır.AncakArgudışında,Karahitaylar,Hakanibeyleriniyerlerindebırakıpvergialmaklayetinirler.Moğolarise,soylarınıHanolarakaçıklarlar.
Karahitaylardöneminde,NaymanveKereitbeyiKüçlügHanTürk’tür.AncakMüslümandeğildir.Müslümanlaraağırbaskılaryapar.Moğol
kıyımlarınıdestekler.Türkistan’daİslamkentlerininyakıpyıkılmasına,gözyumar.Amatümbubaskılar,Türkistan’daİslamuygarlığınısarsmaz.Uygurlar,Moğollara,UyguryazısınıveBudizm’iöğretirler.Karahanlıuygarlığı,OğuzilisayılanCend’debiter.12.yüzyılda
Karahanlıetkinlikalanınındışınaİslamlıkhenüzulaşamaz.Bubağlamda,
Kıpçaklar,İdilveÖziırmağıyataklarındayaşayanÇuvaşlar,Peçenekler,BatıOğuzlar,KıpçakKumangibiTürkboylarıİslamagirmezler.Odönemdeİslamlığınetkinlikalanıdışındakalanbuboylarınbirbölümü,hiçİslamıseçmeyecektir.YalnızİdilBulgarkentleriİslammkuzeydekienetkinmerkezleriolur.İslamlığınbudönemdeBatı‘yailerleyişi,Saltukname’desöylencesel
anıolarakanlatılacaktır.Saltukname,Öziırmağıkıyılarındaki
İslamlaşmasüreciniöyküleştirir.Türklerdekiyaygınbirkanıyagöre,İslamTürkerimesineengel
olmuştur.TürkruhunaveyaşambiçimineuygunbuinançTürklüğün
kalıcılığınısağlamıştır.Oysakimisomutbelgelerbusavıntutarsızlığınıaçıkça
ortayakor.KaşgarlıMahmut,SeyhunCeyhunarasındaİslamlariçinde,Türklereziciçoğunluktadır.Türklerİslamdansonraİranlıhalklariçindeerimiştir.SamanoğularıdönemindedeSeyhun-CeyhunarasındaTürkler
çoğunluktadır.ZekiVelidiTogan’agöre,Kur’an’milkTürkçeçevirisiSamanoğularıdönemindeyapılmıştır.Kur’an’mİrandillerineçevirisideSamanoğularıdönemindedir.128MüslümanveHıristiyandinselöğretiümmetvesoyöğesiileçeşitli
bakımındanortaklıkgösterir.Ümmetaynıinancıpaylaşankimselertopluluğudur.Soyiseaynıkandangeleninsanortaklığıdır.Herikidindedeümmetanlayışıneölçüdegüçlüisesoyanlayışıoölçüde
zayıftır.Soyöğesigüçlendikçeümmetbağızayıflar.Uygarlıklarbirdindentümuluslaraodiningenelözelliklerinivurmakister.Soyisekendidamgasınıvurmayaçalışır.Hıristiyanöğretisindeümmetuygarlığınınortaknoktalarısonderece
güçlüdür.Soyöğesienazainmiştir.OdönemdeHıristiyanlığınkucakladığıAvrupauluslarıhenüzulusdeğildir.Dilleribileoluşmamıştır.Roma
uygarlığıodönemdedoğmamıştır.Yenidinputataparlıkdöneminintümizlerinisilmeyeçalışır.BuyüzdenHıristiyanuygarlığıkapsadığıuluslaraulusdeğilümmetdamgasınıvurur.Haçlıakınlarındauluslaryoktur,Hıristiyansavaşçılarvardır.İslamuygarlığındadurumdeğişiktir.TürkFars,Hindugibiuluslar
İslam’agirdiklerindeköklübireruygarlığasahiptirler.İslamagirerken,İslam’ınilkelerinekendiuygarlıklarınıdakatarlar.Yaşambiçimibakımından,Muhammet’inİslamlığıonlariçinçokdardır.Buyüzdensonrakiİslamlıkbambaşkabirİslamlıkolarakgelişecektir.İslamagirenleryüksekkültürdenhalklar,dindenaldıklarındançokdineverirler.MüslümanTürklerarasındailkdönemlerdenbaşlayarakTürklerdeiki
akımınortayaçıktığıanlaşılıyor.Bunlardanbirincisi,Müslümanlığı,Arapyöneticilerininbuyurduklarıbiçimdeolduğugibikabuldür.Buakım,Arap’ınnesivarsatümüneözenmiştir.Dinindendilinedeğin,müziğindenzevkine,tümdüşüncedünyasınaveyaşambiçiminevegeçmişine,vesonuçtapisliğinedeğinnesivarsatümünübaştacıetmiştir.Küçülmeiletümbenliğiniyitirmiştir.Türk’edüşmanolmuştur.Ulusaldeğerleriyitiriperimesürecinegirmiştir.f.ArapçanmKonumuGeçmişteArapçakutsalbirdildeğildir.Putatapardilidir.Latincegibi
bilimdilideolamamıştır.ÇölArabınındilidir.Olanaklarıilezenginbirdildir.BiraraştırmacıyagöreArapça,tıpkıArap’ınkendisidir.Arabm
kişiliğineuygunözelliklertaşır.Arapçaamaçlarıgizler.Kesinlikyerinekıvraklıkvekaypakanlatımıseçer.Genelliklehalkyığınlarıuyutmaveyanıltma,sürügibibellibiryönesürüklemeyeyatkındır.Arapçadasesezgisinin
tonunuayarlayarak,aynışeyifarklıtonlardasöylemekolanaklıdır.Böylecezihinlertütsülenir,kişibüyülenir,istenenherşeyi,halk
topluluklarınavehattaaydıngeçinenlerebenimsetilir.SöylevdiliolarakArapçabubakımdanidealbirdildir.129AncakArapça,Kur’an’manlamıileönemkazanıncadurumdeğişir.
Arapçayıdahadazenginleştirmekiçinsiyasalyaşamlailgilialanlarda,Farsça,
Yunancavehattalatincedensözcükler,terimleralınır.KimizamanbusözcükveterimlerinanlamsalkarşılıklarınıoluşturacakArapçasözcükler,terimlergeliştirilir.Bunlarınkimileriİslammilkgünlerineuzanır.Sözgelimi,Kur’anmetinlerindebilebunlarlakarşılaşılır.Müslümanlarınizlemesigerektiğineinanılanal-Siratal-Mustakim
Romalılarınipçekmecedümdüzgidenyollarınınkarşılığıdır.Sirat,Latincedekistrata’dangelir.İngilizcedekistreetileaynıköktendir.130Ancak,İslamlıkdoğudanbatıyayayılıncaKur’an’msözcükleri
tümcelerininbiledoğrudanTanrısözleriolduğugörüşüyerleşir.Kur’andiliArapçaböyleceİslamhalklararasındakutsallıkkazanır.İnancagöreTanrıArapçabuyurmuştur.Onuöğrenmekgereklidir.BöyleceArapolmayanuluslardaArapçaöğretimiaraçolmaktan
çıkar,amaçdurumunagelir.BilimdemekArapçademektir.İslaminancınagöre
Kur’antümevrenselbilgilerikapsar.Yalnızcabubilgilerörtülüdür.Sözcüklerinaltınagizlenmiştir.KişineölçüdeiyiArapçabilirsebubilgilerianlayabilir.Arapçabilmeksaltenbüyükbilimdeğil,enbüyüksevapdurumuna
dageçer.EskidönemlerdebilimdiliYunancaveSüryanicedir.Hıristiyanlar
dışındakimseilgilenmez.YunanveSüryanidilindekibilgilerArapçayaçevrildiktensonraMüslümanlıktagelişmebaşlar.Aralarındanseçkinkişileryetişir.Arapçabilimdiliolmayolunututar.BuaradaYunancadanbirçok
sözcükArapçayagirer.AncaknedensonrabuterimlerinyerineArapçakarşılıklarıbulunacaktır.KökendeAraplariçindeArapçakutsaldeğildir.Putatapardilidir.Çöl
Arabınındilidir.Latincegibibirbilimdilihiçbirdönemdeolmamıştır.Arapiçinbüyükönemtaşıyankılıç,deve,kadıngibikavramlarınbol
bolkarşılıklarınıbulunduranbirdildir.KızgınçölalevininaleviileyanıptutuşanArap’mbualandakisözcükleriakladurgunlukverecekölçüdezengindir.Arapinsanınınduygusaletkinlikleregösterdiğiduyarlılıkçokbüyüktür.Buözellik,içindeyaşadığıaydınlık,coşkuludoğanınbirsonucudur.Günboyuhemenhemenkesintisizışıyangüneşinenginışıkdeniziiçindedir.İnsanınbakışlarının,enırakköşelerekadaruzanmasınısağlayantemizhavanıntadınıçıkarır.Ülkeningörüntüsünün
tekdüzeliğinindeğişmesiakşamlabaşlar.GeceleyinArapinsanınınhayalgücü,ışıldayanyıldızgöğününetkisiylehareketegeçervebu,adetagöktenbeslenir.Ülkenindoğasısonuçtainsanınkendisinibedenselolarakiyihissetmesini,sağlıklıolmasını,hayattanzevkduymasını,yüreklivekendinegüvenenbiri
olmasınısağladığıgibi,şiirsel(edebi)duyarlığaelverişlikatkıyapar.Bu
bakımdanArapinsanışiiriveanlatısanatınıoldumo-lasısever.Şimdikutsalkitapdabudildeyolanmıştır.AmaTanrısoydaşlarıKur’an’ıanlasınlardiyeArapçayollamıştır.“Bizonusana,aklınızıçalıştırasmızdiye,ArapçabirKur’anolarak
indirdik.“(Yusuf2)Peygamberdönemindeİslamayürektenbağlı,inançlıkimseleriçin
bilekutsalolanyalnızKur’an’manlamıdır.Yoksadilinkendisiyinedünyadilidir.ÇölArabınınbudilinasılbilimdilioldu?ArapçayıgeliştiripböylebilimdilidurumunagetirenlerdeAraplar
değildir.İslammbüyükdüşünadamlarıArapolmayanlararasındançıkar.
ArapdilisözlüğününbüyükaçıklamacısıEbuNasırFarablıbirTürktür.Farabi’ninhemşehrisidir.Sözlüğü,Lügat-iCevheriadıileünlüdür.BuTürkyazarsözlüğünübitirdiktensonraAraplaraverirken,“dilinizibiryabancıdanöğreniniz”der.Arapçatümİslammedreselerinde,kısasüredebilimdiliolarak
kurulur.Amabudayetmezaraçişlevinideaşıpbirkutsallıkkazanır.Bilimin
kendisigibibirkatmanatırmanır.ZatenKur’an’daherşeyvardır.Onlarörtülüdüryalnızca.Sözcüklerinaltınagizlenmiştir.Kişineölçüdeiyi
Arapçabilirseoölçüdeiyianlar.Arapçabilimlerinenbaşınageçer.Kendisianabilimiolur.Arapçaöğrenmekyalnızbilimdeğil,enbüyüksevaptırda.îşte
medresecilerinveçeşitlisoydankişilerinemeğiileArapçailerleyecekbirbilimdilidurumunagelecektir.KökendeKur’anAraphalkıiçinindiğiiçin,Arapçadır.YoksaArapça
inmesininbaşkanedenibulunmaz.Kur’an’mçeşitliayetlerindebudurumvurgulanır:“Biz,görevlendirdiğimizherresulüancakkenditoplumunundiliyle
gönderdikki,onlaraaçıkseçikbeyandabulunsun.”(İbrahim4)Ancakdahasonrabugerekçeunutulup,biraraçişlevindeolanArapça,Arapmilliyetçilerininelindeamacadönüşücektir.EmevilerinArapçayıİslammresmidilikabuletmeleriArapçanm
öneminiartırır.Irak,Suriye,Mısır,Beberistan’daArapçayereldilleribirsilindirgibisilipgeçer.Ohalklarıaraplaştırır.DilsayesindeAraplıkArapolmayanhalklarıeritir.Arapçanmbuüstünkonumunedeniyletümİslamaydınlarıürünlerini
Arapçayazarlar.BudahasonrakidönemlerdebütünMüslümanuygarlığınınAraplaramaledilmesinenedenolur.GünümüzdeFarabi,Elbiruni,İbniSina,gibiTürkbilginlerürünleriniArapçayazdıklarıiçinArapsayılırlar.Araplardabufırsatıkaçırmayıp,tümdüşünür,aydınlarasahipçıkarlar.OrtaçağBatıaydınlarıyapıtlarınıLatinceyazmalarınakarşın,hiçkimseonlarıbir
ulusamaletmez.İşinilginçyanı,ArapçayıböylebilimdilibiçimindegeliştirenlerArap
olmayanlardır.İlkİslamdüşünürvebilimadamlarıArapolmayanlararasındançıkar.Yunanbilimvedüşünündenonlaryararlanırlar.BilimvedüşündeyaratıcılaryineArapolmayanlardır.ArapçabileyineArapolmayanlarcaişleniyor,geliştiriliyordu.Çünkü
ArapçaKur’andilidir,Tanrıdilidir.Onunilerletmeksaltbilimehizmetdeğil,büyüksevaptırda.ArapçayakarşıenetkindirençFarsçaileTürkçedengelir.Öbüryerli
dillergibiteslimolmazbudiller.AncakArapçanmkutsalsayılmasıbudilleredeyığınlaArapçaöğeningirmesinenedenolur.Dinveşeriatlailgiliyığınlaterimsüreklibudilleredolar.11.YüzyıldaFirdevsi’ninŞehnamesinde1015
Arapçasözcükgeçer.AynıyüzyıldankalanYusufHasHacib’inKutadguBilig’indededurumaynıdır.HerikidilinböylesinekapsamlıikiyapıtındabuncaazArapçasözcükkulanılması,ilkdönemlerdekiulusalbilincinvarlığınıgösterir.NitekimKarahanlılarİslamuygarlığınabirçokyeniliklergetirir.DönemindeKarahanlıuygarlığıTürkdünyasınınmerkezikonumundadır.AncakKarahanlıuygarlığı,BurkanveManidinleriçevresindegelişmiştir.BöyleceKarahanlılarmİslamuygarlığınakatkıları,özellikleBudistkültürdenkaynaklanır.YusufHasHacib’inKutadguBilig’deanlattığı“Hakan”kavramıGök-TanrıveBudistUlug-Könüngümezhebininöğretilerinedayanır.BuöğretiveTürkgeleneğinegöre,Hakanhalkını(karabodun)koruyan,yediren,giydirenbirkişidir.Ulusaltöreyisavunmakiçin,bilgisinivezekasını,gerektiğindecanınıhalkıiçinverenBilgeHan’danesinlenir,insanüstüözeliklerivardır.Enetkinbiçimdehalkıeğitmekleyükümlüdür.Buanlayış,TürkBudizmindenkaynaklanır.TürkBudizmindeBurkan,elindekamçıvesopatutan,sertbirhakan,beyyadayetkilidir.KutadguBilig’deHakan“ajuntözi”dir.Buikisözcük,ikiayrıkültürden
kalır.TözeskiTürkçede,ruh,kökdemektir.AtaveTanrıruhlarının
keçedengörüntüleriiçindekulanılır.Atatapmcıbuinançvardır.Ajunsözü,BudistTürkbelgelerinde,çeşitliyaşambiçimlerinikarşılar.Sözcük,Karahanlıyazınında,dünyaanlamındakullanılır.Böylece,KutadguBilig’de
hakan,dünyanınruhusayılır.KutadguBilig’de,hakantipiKüntogdı‘nmkişiliğindesunulur.HakanKüntogdı,eskiTürkgeleneğinde“kut”sahibidir.Gökselbirejder(evren)inhareketegetirdiğifelekçarkınınkutlubiranında,hakankutsahibiolmuştur.Burada,eskigökdiniveKök-luuadınıtaşıyangökselejderşiiri,göğüntemsiliolduğudönemdekiinançlarınyenibiryorumudur.Hintİrandinlerindezamankavramı,Hint’teKala,İran’daZurvânadlıkişilerdebirleşir.Bunlarejderolarakdüşlenir.KutadguBilig’deevren’denbaşkabirzamankavramıdahavardır.BueskiTürklerdekizamanTanrısıÖd’ünbirtürüdür.Ödleggecevegündüzilerleyenbiratolarakdüşünülür.NitekimkimibelgelerdezamanTanrısıKala,biratyadaarabasürücüsüdür.EskiTürkTanrısı,Yol-Tengrideaynıbiçimdedüşünülür.Ejderveatmotifleriilebirlikte,gökseldönüşümkavramı,BudizminKalacakra(zamançarkıTanrısı)nabenzerbiçimdedüşlenir.
OrtaAsya’dabulunançoksayıdaki,insanbaşlıarslançizimleriyaygınbirsöylenceyedayanır.İnsanbaşlıarslanmotifi,Budistmasallardadayaygındır.Yineaynıdüşleme,ManihaistmetinlerdeveDedeKorkutöykülerindegeçer.Busonuncukaynaklarda,insanbaşlıarslanaPerikenvePeriadıverilir.YusufHasHacip,Hakani(Karahanlı)Türklerinde,toplumsalsınıflarısıralarken,“Alisoyu”diyebirkatmandansözeder.HakaniTürkleri,
Sünniolmalarınakarşın,Alisoyunaözelbiryakınlıklarıbulunur.KutadguBilig’deevrenindüzeniyorumu,Çin,TürkveBudist
düşünceyedayanır.Yer-Su,düzbiralandır.BusabitmekançevresindegökejderiEvren,güneş,ayveyıldızburçlarınıtaşıyançarkıçevirir.Sabitbirmekançevresinde,zamandönenbirçarktır.Budüşlemeyeuygunbetimlemeleryapılır.Yapıt,birbaharsabahı,kahramanlarhenüzgençlikçağındaikenbaşlar.Kahramanlardahayazgılarınıbelirleyecekolayıneşiğindedirler.Ancakdönençark,Budistdüşlemindekianlamsızdönüşümiçinde
değildir.YusufHasHacib,evreninuyumu,olgunluğuveinsanınyazgısının
biranlamıolduğunubilir.Bunoktadaozan,İslamdüşünününetkisindedir.Sözgelimişöyleseslenir:Nediryaşam,nedirölüm?Nerdengelirim,nereyeyolum?Yaratılışınbiranlamıolduğunubilir.Ozanıngönlünde,kesinanlık
olana,O’nunlabuluşmaözlemateşiniyakar.BirdirObir,katıksız,karışıksızpak,YokuvarkılarO,kılarvarıyokNeki,sonralarıArapçanmgücüartar.Fuzuli’nindivanıArapçabir
şiirlebaşlar.Araplarınasılkazancıbuolmamıştır.Tümİslambilginlerinin
yapıtlarınıArapçayazmalarıonlardabüyükkayıplaranedenolmuştur.
BatılılarınİslamuygarlığınısaltArapuygarlığıolarakgörmelerinenedenolmuştur.GerçekteBatılıbilimadamlarıdayapıtlarınılatince
yazmıştır.Ancakhiçbirikendiulusununmalıolmaktançıkmamıştır.KimseonlarıLatinsaymamıştır.AncakArapçayazantümİslambilginleriArapsayılmıştır.
BuişteenbüyükzararıgörenTürklerolmuştur,İslamuygarlığınınbilimvedüşünalanındabüyükyaratıcılarıolanFarabi,Elbiruni,İbniSinayapıtlarınıArapçayazdıklarıiçinArapsayılmışlardır.Ünlübilgin,KaşgarlıMahmut’uyetiştirendönembuçağdır.Kaşgarlı,
bilinçleTürkulusçuluğunusavunur.Andiçereksöylüyorum,ben,Buhara’nınsözünegüvenilirimamlarınınbirindenvebaşkacabirimamdanişittim.İkisidesenetleriylebildiriyorlarkiYalvacımızkıyametbelgelerini,âhirzamankarşılıklarınıveOğuzTürklerininortayaçıkacaklarınısöylediği:“Türkdiliöğreniniz,çünküonlariçinuzunsürecekegemenlikvardırbuyurmuştur.”131Kaşgarlı‘nmverdiğiikincibirhadisiseşöyledir:“..YüceTanrı‘Benim
birordumvardır,onaTürkadıverdim.OnlarıDoğu’dayerleştirdim.Birulusakızarsam,Türklerionlarınüzerinemusalatkılarım’diyor,İştebuTürkleriçinbütüninsanlarakarşıbirüstünlüktür.ÇünküTanrıonlaraadvermeyikendiüzerinealmıştır;onlarıyeryüzününenyüksekyerinde,havasıentemizülkelerindeyerleştirmiştirveonlara‘Kendiordum’demiştir.”132.Görüldüğügibi,KaşgarlıöncelikleTürkçeninöğrenilmesini
Peygamberinbirhadisinebağlıyor,ikincihadisteniseTürklerinüstünbirulusolduğunuçıkarıyor.KaşgarlıİslamasonderecebağlıbirMüslümandır.Buyüzdenbaşkaolanlardansözederkendilisertleşir.BudistUygurlarüzerineağırsözlersöyler.Ancaksamanlıkkarşısındatutumubirazdahadeğişiktir.Kaşgarlı,Samanlığıİslamkarşısındabirtehlike,dahadoğrusu
onunlaboyölçüşecekbirdingörmez.Atalardandedelerdenkalanbiryeredeksaygıgösterilmesigerekeninançlargözüilebakar.Buhoşgörülübakış,
dahaçokMüslümanTürklerarasındakieskiinançlariçindir.133g.DervişUçmaz,MüritleriUçurur..BatıTürkleriniİslamaçağıranenönemlikişi,AhmetYesevi’dir.Adı
ileanılangizemciokulunkurucusuolanYesevi,11.yüzyılınikinciyarısındaBatıTürkistan’ınSayramilçesindedoğar,İbrahimadlıbirşeyhinoğludur.BabasınınölümüüzerineyediyaşındaikenYesikentinegelir.
Yesi’ninTürktarihindeönemlibiryerivardır.TürksöylencelerindeOğuzHan’ınbaşkentiolarakgeçer.Ahmet,öğrenimineburadabaşlar.SonraBuhara’daünlügizemciŞeyhYusufHemedanininöğrencisiolur.Güçlübirbiçimde
onunetkisindekalır.Onunlabirliktebirçokyergezer.Hemedani’ninüçüncühalifesiolarak1160’taBuhara’daşeyhininpostunaoturur.Amabir
süresonraŞeyhinineskibirsözüneuyarakYesi’yedöner.1167yılındaYesi’deölür.Efsaneviyaşamının130yılıbulduğusöylenir.AhmetYesevi’nin
soyununHz.Ali’yevedolayısıileMuhammet’ebağlanışıdailginçtir.Söylenceselbusoykütüğüiledüşünseldeğil,birdesoybağlantısıkurulmuşolur.Muhammet’inyaşamındaolağanüstülüklerbulunmaz,amaonun
peşindenkoşanlarbirçokolağanüstülükleryaratırlar.Muhammet’inİslamlığımucizesizliküzerinekurulur.Oysaİbrahim’in
dinindenöbürpeygamberler,mucizelerledonanmışlardır.Birinindevesivardır,birininolağanüstülükleryaratanasasıbulunur.Birbaşkasıölüleridiriltir.OysaMuhammetsıradanbirinsandır.“Onlaraşunusöyle:“BensizeAlah’ınhazineleriyanım-dadır
demiyorum.Gaybıdabilmemben.Sizebenbirmeleğimdedemiyorum.Yalnız
banavahyedileneuyarımben.”Soronlara:“Körlegörenbirolurmu?Haladüşünmüyormusunuz?”(En’am50)Yenikatılaninananlar,Yahudilereveinanmayanlarakarşı
Muhammet’tenolağanüstülüklergöstermesini,kendinikanıtlamasınıisterler.Muhammetkendisidesıkıntıdadır.Oki,Tanrınınpeygamberidir,Tanrınedenolağanüstülükleryaratmasınısağlamaz?Yandaşlarınasabırlabeklemelerinisalıkverir.Kendidebekler.Tanrınınbirgünkendisiniolağanüstülüklerledonatacağınainanır.Amabubirtürlügerçekleşmez.BununüzerineTanrıdankarşıayetlergelir:“Bizimucizelergöstermektenalıkoyan,dahaöncekilerinonları
yalanlamışolmasındanbaşkabirşeydeğildir.Semudkavmineodişideveyiaçık
birmucizeolarakverdikdeonunlakendilerinezulmettiler.Bizmucizeleriyalnızkorkutupsindirmekiçingöndeririz.”(İsra59)Böylece
mucizenintehlikeliolduğuvurgulanır.Mucizeyigördüktensonrainanmazveyadsırlarsaozamanyokolurlar.Böylebirtehlikebulunduğuiçinmucizegöstermekgereksizdir!Kur’an’damucizegöstergesisayılacaktekayetbulunmaz.
PeygamberbirgeceMescid-iAksa’yıgördüğünüsöyler.Bubelirsizayetüzerinededikodularbaşlar.Ertesigüninenbirayetişinaslınıanlatır:“Sanagösterdiğimizdüş,inananlariçinbirdenemedenbaşkabirşey
değildi”(İsra65)SorunyalnızcaMuhammet’iMescidiAksa’yıdüşündegörmesi
olayıdır.Tanrıkularınıbirdenemiştir,inananlarıntepkileriölçülmüştür.Dedikodularhemenkesilir.İslammtekmucizesiKur’an’dır.Kur’aninsanürünüdeğildir.Tüm
insanlarvecinlerbirarayagelseleronunbirbenzeriniyapamazlar.İştegerçekmucizeKur’an’msöylenişindegizlidir:“Deki,Kur’anmbirbenzeriniyapmakiçin,tüminsancinbiraraya
gelsebağımsızvetopluçalışsalaryineKur’anmbirörneğinibenzetemezler”(İsra88)Dervişuçmaz,müritleriuçurur.Muhammetdönemindekimucizesizlik
Muhammet’tensonraçığgibimucizeleryarattı,ikicihanMuhammet’inyüzüsuyuhürmetineyaratıldığınagöreMuhammetdemucizesiz
olamazdı.Musa’nınejderolanasası,İsa’ninölüleridiriltensoluğuvardı.
Muhammet’inbunlarıaşmasıgerekirdi.Muhammet’inMescid-iAksadüşü,dalıbudaklıbirmiraçharikası
oldu.MuhammetBurakadlıkanatlıatabinmişti.Cebrail’inkılavuzluğuile
katkatgöklereçıkmıştı.Herkattabirpeygamberlegörüşmüştü.HeleMusa,İslamümmetinielinamazdankurtarmakiçinMuhammet’iüç,dörtkezTanrıilepazarlığayolamıştı.Miraçbirmucizelermucizesiolarakgelişmiş,Musa’nınasasını,İsa’nınsoluğunuçokgerilerdebırakmıştı.
İslamsöylencelerindemucizesaltmiraçladabitmez.SüleymanÇelebi,Mevlütadlıyazınsalyapıtında,dahadoğarkenMuhammet’emucizelergöstermeyebaşlar.Annesi,Muhammet’idoğuracağısırada,meleklernurdanyataklarsererler,akkuşlarmuştucugelirler.Oysaöbürpeygamberlerancakpeygamberolduktansqnramucizelerbaşlar!Sonuçtadinlernepeygamberlerinbuyrukveuygulamalarında,nede
kitaplardakalır.Dinlerdahaçokhalkınyüreğindegelişir.Halkonucankafesindebüyütür,uçurur.Saltpeygamberedeğil,sevdiğisaydığıkişiyedeolağanüstülükyarattırır.BöyleceAhmetYeseviöğretisinindedoğrudanİslamlıkolduğu
vurgulanmakistenir.Söylenceselsoyağacmagöre,Türkistan’ınSayramkentindeHazretiAlisoyundanŞeyhİbrahimadlıbirşeyhvardır.Şeyhölünce,kızıGevherŞehnazile,yediyaşındakioğluAhmetkalır.Ahmet,küçükyaştanberiyaşıileuyuşmayanolağanüstüdurumlargösterir.Hızıronakılavuzlukeder.Yediyaşındayetimkalıncamanevibirbabayanındaeğitimgörür.BuŞeyhBabaArslan’dır.Kendisiashabınilerigelenlerindendir.Muhammet’inmanevigöstergesiileSayram’agelipAhmed’iirşadeylemiştir.Yinesöylenceleregöreikiyadayediyüzyılyaşar.OnunAhmetYesevi’yiaydınlatmailegörevlendirilmesimanevibir
göstergeyedayanır.Muhammet’insavaşlarındanbirinde,ashabaçkalıponunkatmagelir.Birazyiyecekdilerler.Muhammed’induasıüzerineCebrailcennettenbirtabakhurmagetirir.Neki,ohurmalardanbiriyeredüşer.Cebrail,“BusizinümmetinizdenAhmetYeseviadlıbirininkısmetidir”
der.MuhammetashabtanbirinibuhurmayıAhmetYesevi’yeulaştırmakla
görevlendirmekister.Bugörevikimsealmaz.Muhammet,hurmayıArslanBaba’nmağzınaatar.AhmetYesevi’yinasılbulacağınıanlatır.Onuneğitimiileuğraşmasınıbuyurur.BununüzerineArslanBabaSayram’a(yadaYesi’ye)gelir.Üzerinealdığıgöreviyerinegetirirveertesiyılölür.Hurileripekdonundankefenbiçer.Yetmişbinmelekağlayaağlayacenneteyolcueder.Yesevi’ninbundansonrakiyaşamıdaolağanüstülüklerledolu.Bu
dingin,sessizküçükçocuğunünügüngeçtikçeTürkistan’ayayılıyor.Günlerdenbirgün,hükümdarobölgedeki,Karaçukdağındaavlanamadığıiçindağı
kaldırmakistiyor.Bütünevliyalarıdağıyerindenkaldırmaklagörevlendiriyor.Ancakevliyalarıngücüdağıkaldırmayayetmiyor.KüçükAhmet’içağırmadıklarınıanımsıyorlar.Ahmet’içağırıyorlar.Ahmetbuevliyalartoplantısınabirekmekilegeliyor.Ekmeğiotopluluktabulunanlarabölüyor.Evliyavepadişahınadamlarından99.000kişibulunuyor.Ekmektümüneyetiyor.BukerametüzerineAhmet’inbüyüklüğüneinanıyorlar.VeAhmet’induasıüzerinegöktenbiryağmurboşanıyor.Karaçukdağıortadankalkıyor.YerindeKaraçukilçesidoğuyor.HikmetlereYesevi’ninyediyaşındansonrakiyaşamındankesitler
serpiştirilmiştir.YinebugizemlidörtlüklerindeBudistrahiplerinçocukluktabaşlayaneğitimevrelerisayılır.BudörtlüklerBudistilahilerdeolduğugibidir.Ahmet’inyaşamserüveniyediyaşında,ArslanBaba’nmeğitiminegirmesiilebaşlar.ArslanBabagizemlibirbuyruklaçocuğuneğitiminiüstlenir.BubelkiMuhammet’inemanetidir.Aydınlanmasimgesidir.HurmanınAhmetYesevi’yedörtyüzyılsonraulaşmasınıngizemidir.
ArslanBaba,bugizemiperdeler,saklar.“Birsırgörüpperdeilebüküpörtmüştür.”hikmetlerdebundansonrakidönemdeAhmetYesevi,garipgibi
yaşar.Yoksullarahizmeteder.Günlükyaşamıntutkularındankaçar.Zor
konulardakanyutarakeğitimgörür.Onikisindegizemperdesiaralanır.Ondördündetoprakgibialçakgönüllüolur.Onsekizindesevidolusunu(aşkbadesini)kanmcayadekiçer,kanatlanıpuçar.YirmiikisindeTanrıkatmaulaşır.Yirmiüç,yirmibeşindeHaktanırakdüşer.BuyıllarYesevi’ninyaşamınınsuçlulukyıllarıdır.Bundanpişmanlıkduyar,nefreteder.Ölüsününtaşlanmasını,sürüklenipçukuraatılmasınıister.Deyişlerdeşusuçlulukdizelerivardır:Benyirmidörde,girdim,Hak’tanırak,Cenazeminardındantaşlaratın!Ayağımdantutupsürün,çukuraitin!ArslanBaba’nmölümündensonra,mürşidinruhu,AhmetYesevi’ye
gurbetacısıçekmesiniister.“Babamruhusaldıbenibugurbete”diyedizeyeyansır.PeygamberinMunayokuşundaMedinelilerdensığınmahakkıisteyip
vatanınagöçtüğügibiAhmetYesevi’dedağlarıaşıpgurbetçiolmuştur.
AhmetYeseviBuhara’yagöçmüştür.Buhara’yıodönemdeHakaniTürksoyununbatıkoluyönetir.İslamlığınönemlikültürmer-kezlerindendir.Hakaniyazınıveuygarlığıise,altınçağınıyaşar.Büyüksanat
ürünleri,yazınürünleriyaratılır.Buharagörkemlicamileri,yapıörnekleriileDoğugeçmişindeözlenenyerlerdenbiridir.AynızamandaSünniİslamöğretisininmerkezidir.OsıradaMerv’deİslambilginiYusufHemedaniyaşamaktadır.Merv
Selçuklularınbaşkentidir.YeseviTürkçebilmeyenHemedani’ninöğretiokulunabağlanır.YusufHemedani,peygamberlerinyaşamınıtekkurtuluşyoluolaraktanımıştır.Yoksullukiçindeyaşar,günlükyemeğinibile
yoksullaradağıtır.Hakanlarınçevresindenkaçar.Kendisinetümüyledinselbilimlerevermiştir.Selman-ıFarisi’ninkılıcınıvesarığınısaklar.DoğumyeriolanHemedan’ıçoközlemesinekarşın,dönmez.OrtaAsyahalkınaİslamıöğreterekyaşamınısürdürür.AhmetYesevi,YusufHemedani’nin
üçüncühalifesiolarak,Buhara’daonunpostunaoturacaktır.Buolay,
yaklaşık1140’taolmalıdır.Yesevi’ninölümüise1166’tadır.BöyleceYeseviyaşamınınuzunbirbölümünüBuhara’dageçirmişolmalıdır.“DoğduğumyeromübarekTürkistan”dediği,ilinevatanınavemürşidininaktürbesineözlemiçindedir.ArslanBaba’nmgizemlibuyruğuileensonundaAhmetYesevi
Türkistan’adönecektir.Gizemlideyişlerdebuolayşöyleanlatılır:Arzularım,benkardeşlikiliniUluBabamınkutsalaktürbesiniTürkistan’adöndüğüzamanAhmetYeseviçoktanermiş,manevi
kılıçla,nefsinikurbanetmiş,“fena-fillah”katınıaşmış,yaşlıbir“eren”dir.KudretileHak’tanbizebuyrukoldu,Dipsizdeniziçineyalnızdüştüm,dostlarOdenizekadirrabbimbuyurduAllah’ahamdolsun,sağesengeçtim,dostlarYaşımilerledi,ömrümtükendi,göğeuçtum
Bağrımtaştı,aklımşaştı,yeredüştümŞeytaninefistutkuylaçokvuruştumSabırverızamakamlarınıaştım,dostlar.Dokuzumdatozgibisavruldum,tükenmedim,Onyaşımdasağyanımadolanmadım,OnbirimdekendinefsimizabtettimFarkverızamakamlarınıgeçtimdostlar.Onikimdebütünruhlarsözsöyledi,Hurilerkarşıgelipbanaselamverdi,SırşerbetinisakiolupbanasunduOnualıpedepileiçtimdostlarOnüçümdedalgıçolup,deryayadaldımMarifetincevherinisırdanderdimMumunugörüppervanegibikendimivurdumKendimdengeçip,aklımgitti,şaştım,dostlar.Ondördümdetoprakgibi,hakirlikçektimHuHudeyipgözyaşımlagecelerikattımBinaltınlıkkıymetinibiresattım,Ondansonrakanatçırpıpuçtumdostlar.Onbeşimdedergahınadönüpgeldim,Günahileyaptığımherişialıpgeldim,TövbeedipHakkaboyunsunupgeldim,TövbeedipgünahlardankaçtımdostlarCebrailvahiygetirdihakresulaAyetindizikretdiyecüzveküleHızırBaba’mbenisaldıiştebuyolaOndansonraderyaoluptaştım,dostlarŞeriatınbostanındadolaşıpdurdum
TarikatıngülzarmdagezinipdurdumTarikatınpazarındauçupdurdumMarifetindöşeğiniaçtımdostlarElestşarabınıpir-imugandosyasınaverdiIçiverdimmiktarımcakoyuverdiKulHaceAhmetiçimdışımyanıverdiTaliplereincicevhersaçtımdostlarNefsinikılıçlaparçalamasıolayı,belkiYesevisöylencelerindegeçen,
birevreyivurgulamakiçindir.Söylenceyegöre,Yesevi,oğlunaPeygamberinölenoğluİbrahim’inadınıverir.Muhammet’inyaşamınıörnekaldığıiçin,evlatacısınıbiletatmakister.YesiyakınlarındakiOğuzlarınSavrankentihalkıYesevi’ninbudileğiniduyar.Yesevi’ninoğlununbaşınıkılıçlakesipönünegetirler.Yesevibuzulmüdeiyiliklekarşılar.Yaratılışgününde,insanlar“bela”diyeTanrınınvarlığınıinkaretmişlerdir.OysaAhmetYesevi’ninruhu,yaratılışnedeniolarak,acıyarazıolur,boyuneğer.Çin’deyaşayanSalarlararasındabirsöylenceanlatılır.Salarlar
Oğuzların24boyundanŞakırlardangelirler.Söylenceyegöre,SalururuğuAkman
veKaramandiyekardeşikiboydanoluşur.KaramanlarileAkmanlarAhmetYesevi’ninoğlunuöldürürler.AhmetYesevionlarakargışverir.BununüzerineSalurlarTürkmenistan’dayaşayamazolurlar.TopraklarınıbırakıpÇin’egöçerler.AhmetYeseviböylece,çocukluğundanbaşlayarakHz.Muhammet’in
sünnetlerinebağlıkalır.Peygamberinöldüğü63yaşmagelince,Mustafa’nınyasınıtutmakiçinölmekister,diriikenmezaragirer.YeraltınınkaranlıklarındaMustafa’nınümmetinikarşılar.Tümyaşamınıbuçileevindegeçirir.Yaşamıboyuncabirçokkerametvemucizatgösterir.Ölümündensonradakerametlerisürer.NitekimTimurHan’ınYesevitürbesiniyaptırmasıdaşeyhinölümündensonragösterdiğibirkerametinedayanır.TimurBuhara’yagiderkenTürkistan’auğrar.AhmetYeseviTimur’un
düşünegirer.AhmetYesevi,düşündeTimur’a“EyyiğitivediBuhara’yagit.Ordakihanınölümüseninelinden.Seninbaşındançokşeygeçse
gerektir.TümBuharahalkıdasenibekliyor.”der.ErtesigünTimurdüşten
uyandığındaTürkistanbeyiniçağırtır.AhmetYesevi’ninmezarınagörkemlibirtürbekondurmasınıbuyurur.Yesevi,gizemcigörüşleriniuygunbirzamandaveortamdayaymaya
başlar.OçağdaAsyaİslamçevrelerininheryanındatarikatlaryükselir.
DoğuTürkistanveYedi-Suçevresigüçlübiçimdeİslamlaşmasürecinegirmiştir.AhmetYesevibuelverişliortamdaTürkistangöçebeinsanıarasında
büyüksaygınlıkkazanır.ÇevresindetoplananlarİslamlığayenigirmişköylüyadagöçebeTürkmenlerdir.Bunedenleonlaraanlayabilecekleribirdilileseslenmesigerekir.Türkhalkyazınındanaldığınazımbiçimleri;heceölçüsüvedurudililegizemcişiirleryazar.Halkbunlarıgelişigüzelşiirden
ayırmakiçinHikmetdiyeadlandırır.Buşiirlerdenbirbölümügünümüzedeğingelir.AncakHikmetlerinYesevi’ninolupolmadığıkesinbilinmez.Bunlar
Asya’daNakşibenditarikatınınkuruluşundan,hatta15.yüzyıldaOsmanlıülkesineyayılmasındansonrayazıyageçirilmişlerdir.BunedenleAhmetYesevi’yitümüyleNakşibendigörüşüneuygunbirbiçimdetanıtırlar.NakşibendilikTürklerikolaycaçevresinealabilmekiçinYeseviliklekimibağlarkurmagereksiniminiduymuştur.OysaAhmetYesevikonusundaBabaö,HaydaröveAlevilerinsöylenceleridahadoğruvetarihselgerçeklereyakındır.YeseviyayılmasınıgenelliklegöçebeveköylübozkırTürklerine
yöneltmiştir.Argu,Harezm,Ferganeyöresi,Yeseviilkelerininyayılmaalanı
olmuştur.Bubölgede,11-12.yüzyıllardaTürklerleİranlıhalklaryaşar.Türkler,Mazdeizm,Mogoç,Manigibidinlereinanırlar.Yesevilikbualanda,yayılmailkeleriniçevrekoşullarınauyarlar.SözgelimiHikmetlerde“PirMugan”deyimigeçer.Budeyimaçıkça,BatıTürkistan’dakiMogoçinancınınkalmasıdır.Yesevilikteyeraltındaçiledoldurmageleneğivardır.Butöre,nefsine
egemenolmagibibiryaşamanlayışındankaynaklanır.Bubenzeri
etkiler,TürklereBudizm’dengeçmiştir.Yesevi’ninyaşadığıdönemde,Balasagun’aBudistKarahitaylaregemendir.Budizmyenidencanlanmıştır.Hikmetlerdekikimiterimler,BudistTürkmetinlerindedegeçer.Sözgelimi“eren”terimibunlardandır.Yesevidervişlerindebaşyülümegeleneğivardır.Budakökende
Budistrahiplerinbaşyülümeinancınadayanır.YineHikmetlerdekikimisimgeler,benzetmeler,süslerde,açıkçaBudistyazınınınetkisigörülür.Yesevi’ninyaşamevrelerinisıralayanHikmetler,Budistilahilerianımsatır.Uygurilahilerin“sakmçlıgyitikılıç”diyebirkavramgeçer.GünümüzTürkçesine“tartışmanın,düşünmeninkeskinkılıcı”diyeçevirebileceğimizbu
kavram,Hikmetlerde“BatınTığı”deyimiileanlatılır.TümaraştırmacılarYeseviliğinTürktörelerindendoğduğu
konusundabirleşirler.FuatKöprülü‘yegöreYesevilikteki“biçki”zikri,şamantörenlerindekidavulunyankısıdır.Yesevilikte,Kurbankanınıgömmeinancıvardır.BuiseKagnılıTürklerindekiTanrıkurbanıtörenlerinedayanır.Yesevitörenlerindedinseloyunvardır.AleviliktekiSemah,
MevleviliktekiSemaoyunlarınındedesidiyebileceğimizbuoyundaçokeskileredayanır.Gerçiraksilebirçokeskidindekarşılaşılır.NitekimTürkolmayan
gizemcilerdederaksbulunur.AncakTabgaçveGöktürkdönemişamantörenlerindebelirginbiçimdeivedidönüşleredayananbuoyunsaptanır.6-9.yüzyılarasındadinseltörenlerinenözgünözelliklerindenbiribu
oyunlardır.Böylecesemahlarınilkizleribelirginbiçimdeortadadır.Budist
dönemdedönedöneoynananbudinseldönüşler,“gökseloyun”(tengirdemoyun)adıilesürer.Kendindengeçipdünyayıunutma,kadehçizimiileanlatılır.Buinançgizemcilikteolduğugibisürer.Türklerarasındaözellikle“antiçme”
töreninikarşılar.922yılındaİslamıseçenBulgarTürklerihanıAlmuş,halifeyianarak,İskit,HunveTürktöresiüzerine“sucu”başşarabıkadehiileant
içer.İbniFadlan,içkiileyapılanböylebiranttöreninekarşıçıkar.BununüzerineBulgarlarbalşarabınınhenüzolgunlaşmadığmısöylerler.HızıriseAhmetYesevi’yekadehsunar.Kadehiçindeyeşimtaşındanyapılmış,ölümsüzlükiksirivardır.Türkçeadıilebu“tiriliksuyu”,bengisu’dur.BuinançilebüyükolasılıklaTaoizmedayanır.HikmetlerdedünyayıunutmadolususunankişilerdenbiridePir
Mugan’dır.PirMugan,kimileyinİslamPeygamberi,kimileyin,Hızır,kimileyin
SatukBuğraHandır.Yesevi,YusufHasHacib’deolduğugibiherşeydenönceİslamdır.
BubağlamdaTanrıileinsanarasındakibuluşmayısağlayanbireren-ozandır.Çevresini,bozkırlardaatkoşturan,savaşan,destandinleyencoşkun
ruhlu,yiğityarıgöçebeTürklerlekuşatmıştır.BuortamdaHikmetlerbuinsanlarınruhunaseslenecektir.Budörtlüklerisöyleyen“eren-ozan”şanlıbirmanevigaziolarakbelirecektir.Soyutdüşünceler,kavramlaryalınbirTürkçeileanlatılacaktır.Eren-Ozanmböylecegizemebürünensesi,bozkırTürkleriilebirlikteOrtaAsyakültürününyankısıolarakİslamihuşuiçinde,Tanrıyayakarış,peygamberebağlılıkokur.Türkhalkruhununbuİslamlıkanlayışı,YunusEmreilebirlikteAlevideyişlerinimuştular.YesevilikgöçebeTürklerçevresinde,eskiTürkboy,gelenekve
töreleriilepaganizmininkalıntılarıilekarışmıştır.KadınileerkeklerinbiraradabulunmasıgöçebeTürkyaşamınınbirgereğidir.Yesevimeclislerindekadınveerkeklerbiraradabulunur.YesevitarikatındazikirbiçimiisetümüyleTürkpaganizmindenalınır.KısasüredeTürkmenboylarınınyaşamvedüşüncebiçimlerineuyar.Baba,atayadadedeadıverilenYesevidervişleriİslaminançlarınıyüzeyselveyalınbirbiçimdeyorumlayıpyandaşlarınasunarlar.TümbukonumuiçindeYeseviliğiSünnibirtarikatsaymakolasıdeğildir.KentlerdeYesevilikdahaçokSünnilikyönündegelişirve
Nakşibendiliğidoğurur.Köylüvegöçebelerarasındaiseyukardaanlattığımızbiçimdeyayılır.YesevilikbozkırlardahiçbirbiçimdeVahdetiVücutdüşünününderinvekarmaşıkdüşünceleriylebağdaşmaz.GöçebeTürkmençevrelerineuyar.Birhalkgizemciliğidurumunagelir.YesevidervişlerininAnadolu’yailkgelişleri13.yüzyıldadır.Yoğun
biçimdeCengizordularınınönündenkaçıpAnadolu’yasığınırlar.AhmetYeseviileilgilitümtörevesözlügelenekleridebirliktegetirirler.Onunvehalifeleriningizemcidüşünceleriniyineaynıyalınlıklaöğretirler.Busözlügelenekleraracılığıile“kuşdonunagirmek,taşlarıvekayalarıhareketegetirmek,ejderhaöldürmek”gibidahasonrakidönemlerdeAnadolu’dakalemealmansöylencelerdeortayaçıkacaköğeleryayılır.Anadolu’dagezenbubabalar,.atalar,dedelereskiKamozanlarabüyükbenzerlikgösterirler.Eski
söylencelerinkoruyuculuğunuyaparlar.Aynızamandabüyücü,ozan,doktorvedinadamıişlevindedirler.13.YüzyıldansonraAnadolu’daAlevitarikatlerinindoğuşunanedenolurlar.Yesevilik15.yüzyıldaHorasan’daNakşibendiliğinilerlemesiile
öneminiyitirir.17.yüzyıldaiseNakşibendiliğiniçindetümdenerir.Türkistan’ınbüyükŞeyhi’nideğişiktarikatlarulusayıyor.Budoğal,
neki,butarikatlararasındabüyükgörüşayrılıklarıvar.YeseviliktenkaynaklandığınısöyleyenikiinançyoluolarakAlevilikveNakşibendilikgösterilir.
Karşıtdüşüncelerisavunanikitarikatınbirdenaynıkaynaktangeldiğiniilerisürmesiilkbakıştaşaşırtıcıgözüküyor.NakşilikkatıSünnibirtarikat.AlevilikiseBatıni.HocaAhmetYesevi’ninDivanındanbunuçıkarmakolanaklıdeğil.
ÇünküDivançoksonralarıyazıyageçmiş.Divan’dakitümhikmetlerden
hangisininonunolduğunukestirmekolanaklıdeğil.Düşüncelerdeöyle.DoğrudanAhmetYesevi’denkalmışbelgeyok.Sonradankalanbelgelerseçoktartışmalı,ikitarikatarasındakiortaknoktalarıvekoşutluklarıaramakböylecebirbütünlemeyegitmekenkestirmeçözüm.AncakNakşiliğindeAleviliğindeoluşumuvegelişimleriepeyce
zamanalıyor.Nakşilik14.YüzyıldaMaveraünnehr’insünnikesimlerindeyerleşipköksalıyor.Bubölgelerkentlerdir.Büyükkültürmerkezleridir.OysaAleviliksürekligöçebelerarasındakalıyor.Vebakıyoruzki,Nakşibendilikgelişmişbirtarikatolaraküstdüzeyleretırmanıyor.Devletkatmanındanönemlikişileriyapısınaçekiyor.SözgelimiAliŞirNevaigibibüyükbirdevletadamı,yazarıNakşibendilikiçindegörüyoruz.Şeriatkurallarıileişleniyor.
Genişolanaklarlabesleniyor.Buncagelişmeninyanındadinleriçindoğalsüreciyaşıyor:Gericileşiyor.NitekimaynısürecidahasonraAleviliğinbölünmesindeizleriz.BektaşilikteKızılbaşlıkyakınbirdönemdekopmalarınakarşılıkbirbirineaykırıyollarıizlemeyekoyulacaklardır.YinesöylenceyegöreAnadolu’yabirdizievliyayoluyor.Rumuirşad
etmelerinibuyuruyor.GünümüzdeAnadoluAlevilerininüstadsaydıklarıevliyalarasöylenceyegörebuAhmetYesevi’ninRumayolladığı
kişiler,içlerindenkimilerininadlarıpekünlü.HacıBektaşVeliisePirlerpirisayılıyor.Zamançarkıiçindeadlarıgeriplanaatılmışdönemininünlülerivar.Gerçekteonlar,dönemlerindeHacıBektaş‘tandahaüstünkonumdalar.VekimibelgeleregöreHacıBektaşonlarınmüridisayılıyor.
DönemininenüstdüzeydeAlevidedesisayılankişisiDedeKargın.Kargınadı,OğuzHanınaltıoğlundanBozoklukolunuoluşturan
YıldızHanboyunabağlanır.Afşar,Beydilli,Kınık,Kargınoymaklarındanbirininadıdır.Oğuzlartoplamyirmidörtboydanoluşur.Yirmidörtboydanbiri.Her
boyunbirerdamgasıveavkuşuvardır.Divan’dahernedenseKargınboyununadıgeçmez,damgasıverilmez.Kargın’mtotemi(avkuşu)Tavşancıl’dır.Tavşancılbirkartaltürüdür.Tavşanavlayarakyaşar.DedeKargın13.yüzyılbaşlarındaElbistanyöresindeyaşamışbir
Türkmendervişidir.KendimüritleriyleAnadolu’yagelipyerleştirmiştir.Zamanlabüyükünkazanır.Birçokmüritedinir.Döneminsultanıonunyeteneklerinigörüpdostlukkurar.Kendisine17köyüvakıfolarakveriyor.DedeKargınyıllarboyuburdadüşünceleriniyayıyor.Müritleriniartırıyor.Babaİlyasdadahil,Rum’agidendörtyüzhalifesioluyor.DedeKargınkendihalifeleriarasındaHacıMihman,BağdınHacı,ŞeyhOsmanveAynaDolaadlarındadörtkişiseçiyor.Babaİlyas’mbuyruğunaveriyor.OnlarıRum’uirşadetmeküzeregörevlendiriyor.RumdiyarınagelenBabaİlyas,yanındakidörthalifeyiçeşitliyerlereyolluyor.Yerleşmelerinisağlıyor.HacıBektaşRumdiyarındaZülkadirilinegelmedenönceElbistan’da
kalır.HacıBektaş‘m,İbrahimHacıadındabirmüridivardır.HacıBektaş
onageyikderisindenyapılmabirbaşlıkverir.Onunölümündensonrabubaşlık,oğularıileDedeKargınmüritleriarasındabiranlaşmazlığa
nedenolur.Onlardaaynıtürbaşlıklarkullanırlar.ÇekişmesonucuyalnızDede
Kargınmüritleribaşlığıkendilerigiyebileceklerinikabulettirirler.Çünkübubaşlıkonlarıntarikatınıngöstergesidir.134BuolayVelayetname’deşöyleanlatılır:HacıBektaşVeliönceRum’ageldiklerivakit,Bozokcanibindengider
iken,yolüzerindeDulkadirli’denTürkmeniçindebirçobankoyungüdüyordu.HazretiHünkâr’mkokusunualankoyuncuklarbirbiriardına
kümelenipardınadüştüler.Çobaniseöncekoyunlarınönünegeçti.Yanınadönderdi.ÖbüryanındakikoyunlarHünkâr’mardınadüşüpgitmeyebaşladı.
Çobanneölçüdeçabagösterdiysedekoyunlarıdöndüremedi.Vesonraaklınageldiki,bukoyunlarıngösterdiğiişaretlerboşdeğildir.Olaki,yoldangidenkimseermişlerden,erenlerdendir.Birkoyunkadaraklımyokmuki,elineayağınadüşmeyeyim.Belkibanabirkezbakar,himmetederdedi.Koyunubırakıpkoştu.UluHünkarınardındanyetişipeliniöptü.Ayaklarınayüzsürdü.“Eygerçekerenler”diyeseslendi.“Banadalütufeyle,safanazar
eyle”dedi.BununüzerineHünkarbiryereoturdu:Adınnedirsöylebakalımdedi.Çoban:AdımİbrahimHacı‘dırdiyekarşılıkverdi.UluHünkarbaşmdakiniçıkardı.SöylendiğinegöreİbrahimHacı‘nın
başındaGeyikderisindenbörküvardı.Hünkâr’mönünekoydu.HazretiHünkarmücerrettekbiriniedipbaşınagiydirdi.Vedegözlerinisıvadı.Sırtınıtapışladı.Erenlerinnazarıkimyadır.Karatoprağanazaretsealtın
olur.OzamanİbrahimHacınasibinialdı.Tümutançlarıyüceldi.Erenler
katmaayakbastı.VedeHünkarşöylebuyurdu:Yürü,öyleki,sanaBozokveÜçok’uyurtverdik.Etmeklikolsunveo
koyuncuklardaseninlebirliktevarsınlar.Sonra(Hacıİbrahim)ovilayetevardı.Niceilginçvedeğişikermişlik,
kerametgösterdi.DulkadirliarasındaadınıHacıİbrahimdiyeçağırttı.Hünkâr’mgösterdiğigibiBozokileÜçokkendisininetmeğioldu.
Ayağınataşdokunan“yaHacıİbrahim”diyeçağırdı.Vedebirzamanadeğinbuadlaünlüdür.YaşamıboyuHz.Hünkar’mkendisinegiydirdiğigeyikderisini
başındançıkarmadı.Ölmedenkendisidemüritlerinegeyikderisibaşlıkgiydirdi.KendileribudünyadangöçtüktensonraDedeKargınoğuları
geldiler.Hacıİbrahimoğularınaşöyledediler:BugeyikderisiTaçDedeKargınsultanındır,sizbununer-den
aldınız?Onlar:AtamızHacı‘ya,HazretiHünkarHacıBektaşVelinazaretmiştir.
Bizimmeşrebimizondandırdediler.DedeKargınoğulları:Bektaşilerintacı,elifivehüseynîdir.GeyikderisitaçünlüceddimizDedeKargm’mdırdiyekarşılıkverdiler.Aradaçoktartışmaoldu.Sonuçtaçaresizkaldılar.Giydiklerigeyik
derisiniDedeKargınlaratapşırdılar.Kesinliklesaptanmıştırki,Hacıİbrahim’inilkmeşrebiHünkarHacıBektaşVeli’dendir.HacıBektaşvemüritlerininyaşamlarıdüşlerlesüslenir.EskiTürk
motifleribunlarındesenlerinioluşturur.Sözgelimi,HacıBektaşVeli’ninBozgeyikliileilişkisiböylebirsöylenceilesüslüdür.Bozgeyiklisanıileünlüermiş,EmirSultan’dır.HacıBektaşVeli,darıçeciüstündenamazkılarken,darınıniçinden
birdarıartar.BudarıEmirSultanolur.HacıBektaşVeliUrumerenlerinin
nasiplerinidağıtırken,yatıpkalkarduaeder.Sonrabiryattığında,aklınaHacıBektaş‘tannasipistemekgelir.HacıBektaşVeli’ye:-Şuçevgenisenmiatarsın,benmiatayım,der.HacıBektaşVeliSultan“destur”deyipçevgeniatarken:-Erciyestut..der.ÇevgenErciyes’etakılır.Birbölümükırılır.KalanıSuriye’deBeşir
denenyeredüşer.OrdaMevalileraşiretiyaşar.Aşiretbirçevgenin
yurtlarınadüştüğünügörüncekaldırmakister.Ancakkaldıramazlar.BirsüresonraEmir
Sultançevgeniaramayagelir.Çevgenikaldırır.Böyleceçevgeninkendisininolduğunudakanıtlamışolur.EmirSultandapostsahibidir.NekisonradanHacıBektaş
ocağındankopuyor.AlevilikiçindeEskiTürkinançları,Müslümangiysisinebürünerek
yaşamınısürdürür.SözgelimiOrtaAsyakökenliyolkardeşliğikurumu,
Musahiplikadıaltındaİslamibirgörüntükazanır.Ancakmusahiplikyadayolkardeşliğikurumu,Arapülkelerindebulunmaz.YalnızAleviliğeözgüdür.YolkardeşliğininkimiizleriileOrtaAsya’dakarşılaşılır.Divan-ü
Lugat-itTürk’te“biste”diyebirsözcükgeçer.SözcükSogutçadır.Busözcükesnafkardeşliğinikarşılar.Soğurlarİç-Asya’nıneneskitüccarhalklarmdandır.Hint-AvrupakökenliolupParslarayakındır.Esnafarasında
dayanışmayısağlayanbukurumTürklerarasındayayılır.Samanlıkiçindedinsel
birişlevkazanır.TürklerinAnadolu’yayayılmalarısırasındasavaşçıgazileraracılığıileAnadolu’yataşınır.Savaşçıgazilerarasındasonradankazanılan
kardeşlikkurumuolarakişlevinisürdürür.DahasonraAhilikteesnaf,ustadayanışmasıbiçimindeyaşar.Alevilikteisedinselişleviileayaktakalır.AleviliğeAhiliküzerindengeçmesisözkonusudur.ÇünküAhilerin
piriAhiEvranileŞeyhEdibaliyolkardeşidir.HacıBektaşdergahıaracılığıileAleviliğegirmişolabilir.AncakAlevilikdoğrudaneskidininbukurumunusürdürebilir.Bütüntarikatlardaolduğugibi,AhilerinMuhammet’eveonunsoyuna
saygılarısonsuzdur.Ali’yeyürektenbağlılardır.FüttühatnameadlıgizlidinseltörenlerindeAli’ninbaşolduğunukabulederler.İbniBatuta,Ahilerinsosyalveveekonomikörgütlenmesindenbüyüksaygıveheyecanlasözeder.AhilerAnadolu’yutürkleştirmekiçingereklisosyalveekonomik
varlığadayanmagereksiniminiçoköncedensezmişlerdir.Kooperatifçiliğinilkbüyükörneğiniverirler.Tarımvesanayininbütündallarındapir,nakip,yiğitbaş,usta,zırakgibiemekvealmteridüzeniolanloncadabirleşirler.Bugünküsendikacılığıngerçekleşmişamaçlarıoradaçözüme
bağlanır.Selçuklularınengörkemlidönemlerindebile,Ahilerkentlerin
yönetiminielerinealacakölçüde,etkinlikgösterirler.BöylelikleTürkçülükveBektaşiliğinçıkışında,birermanevikaynakolurlar.Ahilikte,yiğitçeyardımseverlikvesoyluinsanlığınyolyordamıTürkçeolarakortayakonur.Esnafvezenaatçıörgütlerininuymasıgerekenkuralları
Fütüvvetnameadlıbireserdetoplanır.Ahifütüvveterenlerinin16inançkuralı,Bektaşi
meydanlarınmdatemelilkeleriolur.135KarahanlılardaMüslümanolduktansonradaTürklerarasındaeski
inanaçlaryaşar.Zerdüşt,Mani,Buda,Şaman,Hıristiyaninançlarıyenidindekendilerineyeraçarlar.Eskidenkalan,gelenek,inançvegöreneklerkimidinseltapınmalardayaşamaortamıbulurlar.Sözgelimi,DoğuTürkistan’daBudamanastırıolarakkullanılmışbirmağaraAshab-ıkefmağarasıolarakkutsalbirziyaretyerinedönüşür.Belh’teBudistBermekoğullarmınNevbaharmanastırıHz.Ali’ninmezarısayılarakgünümüzdedeziyaretyeridir.KökendeBermekoğularmınİslamıkabullerideoldukçasancılıolmuştur.Muaviyedönemindebumanastıryıkılmıştır.İslama
girdiktensonradaeskiinançlarınısürdürmüşlerdir.Sözkonusutapmakdahasonrayenidenonarılmıştır.Nitekim,BermekoğullarıdakendileriniArapsoyunabağlamayıunutmamışlardır.136Türkistan’ındağlıkyerlerindekiBudayontusunaSenkHocadiye
saygıgösterilir.137YatırlaramumyakmakHıristiyanlıktankalır.Muskalarnazar
boncuklarıtakmakBudizm’den,kimiağaçları,pınarlarıkutlusayıpburalardan
medetummak,yatırlarabezbağlamakİslamöncesidinlerdenkalır.138
Toharistan’dakiSasaniprensiFiruz’unŞiisöylencelerindekiHz.Aliilebağlantısıilginçtir.Söylenceyegöre,Firuz’unkızıŞahribanu,Hz.Hüseyinileevlenmiştir.BöyleceHz.Hüseyin’densonragelenler,hemPeygamberhemdeİranimparatorusoyunabağlanmışolurlar.BöyleceiçAsya’danAnadolutopraklarınauzanangenişalandaeski
dinlerinkalıntılarısürer.Şamanistgelenekleryaşar,içAsya’daşuyakındönemlereyapılanincelemelerde,samanlığınİslamgörüntüsüaltındayaşamınısürdürüşünetanıkolunur.DoğuTürkistanlıbakıcılarpirolarakFatma
anayıtanırlar.Sözde,FatmaanayabusanatıCebrailöğretmiştir.Oysa
yaptıklarıbuiştümüyleşamanistinancadayanır.KendileriMüslümanolmalarınakarşın,loncaoluşturmuşlardır.Tüzükolarakbirkitapçıkyazmışlardır.Bukitapçığa“Perihanlıkrisalesi”adınıvermişlerdir.Buad,BudizmdekiBurhan
adınınkitabauyarlamasıdır.Burhan’ı‘periokuyan’biçiminesokmuşlardır.Sözdebunaİslamgörüntüsüvermişlerdir.YakutoyunlarıtörenveayinlerindeMüslümansayılanşamanlar“işe
başladımbismillah”diyorlar.AltaylıkamlarTanrılarıyerinepeygamberveİslamazizlerinisöylerler.ZamanveçevreningereklerineuyarakeskiTanrılarınıatmışlardır.Bunlarınyerinepeygambervevelilerisokmaklayetinirler.Böylecesanatlarınıyaşatırlar.Bunlarınparlaktörenleri,kimikendindengeçtiklerindeyaptıklarıharikalar,cahilhalkiçinüfürükçühocalardandahaçekicidir.Kökendeüfürükçülükdesamanlığın
kalmasıdır.Ancakzorlaİslamkılığınagirmeyeuğraştığıiçingüdükkalmıştır.Samanlığıngerçektemsilciliğibulunduğuyerlerdeüfürükçülük
tutunamıyor.DoğuveBatıTürkistanMüslümanlarıarasındaeskisamanlığınkalıntılarıyaşıyor.Mezarlaraveağaçlarapaçavrabağlamaenilkelşaman
geleneklerindenbiri.BugelenektümMüslümanTürklerdeyaygın.Şamanist,dağ,orman,
ağaç,suruhlarınagenellikle“yersu”denenTanrıyabağışlar.Yersuruhları
bağışlayıcıvekoruyucuruhlardır.Darılmadıkçakanlıkurbanistemezler.MüslümanTürklerbununlabirvelininruhundanyardımisterler.Artık
“YerSu”Tanrılarıgerçekyadauydurmavelilerinmezarlarınayerleşmişlerdir.Böylecesamanlıkdönemininpaçavralarınıalmayısürdürürler.Kimi
pınarbaşlarındagörülençalılaraynıişlevisürdürürler.Müslümanlığainananpekçokinsanbununşamanistbirgelenekolduğunubilmez.Enyaygınşamanistgeleneklerdenbiriiseyağmur,doluyağdırma;
fırtınaçıkarmadır.Samanlığınbuönemligeleneği“Yada”taşıdenenyağmurtaşıileyapılıyor.Gerektiğindesavaşlardaortayaatılıyorveyağmuryağıyor,fırtınakopuyor,gözgözügörmezoluyor.ÇinkaynaklarıGöktürklerdebugeleneğinbulunduğunuyazıyorlar.Göktürkhakanı,yadataşıileyağmuryağdıranşamanlargibi,suveyelyaratır.BirBudistUyguryazıtında,sutapınımyerinibetimlenir.Uygurlardasutapınımyeri,toparlakakrenktebiryerdir.Ortaçağboyuncatümİslamkaynaklarındaİslambilginlerindesüreklianılıpduruyor.Birçokünlüİslambilginibutaşıgördüklerinisöylüyorlar.Aralarındataşıİslamlığabağlamayaçalışanlardavar.İslamabağlamakisteyenlerbirdesöylenceuyduruyorlar.Butaşı,Nuhpeygamber,ismiazamduasınıokuyarakoğluYasefevermiş.BatıTürkleriyağmurtaşınıunutmuşlar.Amayağmurduasınıunutmamışlar.Kuraklığın
alabildiğincearttığı,umutsuzluğadüşülenyılardahalkbuinancıİslaminancıolarakyerinegetirir.ŞamaniköğelerOrtaAsya’yadoğrugidildikçeyaygınlıkkazanıyor.
Yalnızoralardabuöğelerkurumlaşamamış.Anadoludaisekurumlaşmaevresinegirmiş.OrtaAsyaTürkleriiçindeŞamaniköğeleriniençokkoruyanhalklardanbirideKazakveKırgızlar.Yoğunşamanikgelenekiçindeyaşıyorlar.Müslümanlığagireliyüzyıllarolmuş.TümhalkinançlıSünniMüslüman.BunakarşınAnadoluAleviinançlarınıandırangelenekleryaşayıpduruyor.Dinselmenkıbeveöykülerbileşamaniköğelerledolu.HazretiAli’nin
kâfirlerlesavaşı,HasanileHüseyin’inöldürülmelerinianlatanşiirselöyküler,destanlaryineşamanistöğelerleyüklü.BukahramanlarınKazakyadaKırgızolduklarınainanıyorlar.Bunlarınyardımcıruhlarıvar.MatemyaptıklarındatıpkıKazakKırgızlargibimatemyapıyorlar.SözgelimiKerbelaolayınıanlatanbiröyküdeHüseyiniçinruhların
yaptıklarıyasşöyleanlatılıyor:ÜçüncükatgöküstündenYakasınıparçalayıpİsageldiİnleyip,yakayırtıp,feryatedipİbrahim’leİsmaildahigeldiYastörenindeİsapeygamberyakasınıparçalıyor.ÇünküKazakve
Kırgızlardayastörenindeyakanınyırtılmasıgerekir.19.YüzyılbaşındaKazaklararasındaHazretiAliveKerbelaolayı
söylenceleriyayılıyor.BuöykülerdeHz.AlieskiTürkmasalkahramanlarındaolduğugibi7günuyuyor.Düşmanlayedigün,yedigecevuruşur.Kimileyinkadındüşmanlagüreşir.Onuyendiktensonraevlenir.Kazakhalkozanlarıeskialpların,yiğitlerinyerineHamza,Ali,HasanHüseyingibiİslamkahramanlarınıyerleştirirler.Eskiulusaldestanlarınbirbölümüneİslamgiysisigiydirirler.Budestanlarİslamigiysiyebürünerekyaşar.AyrıcaresmiİslamlığınAltayiçlerineyayılmasınayardımcıolur.Öykülerinkonuları,İranfolklorundanalınmıştır.SünniKazaklarınhoşlarınagidecekbiçimdeişlenmiştir.AnadoluTürkleriarasındagiysinintersgiyilmesiinancıyakın
zamanakadarsürer.Genelliklekendinebüyüyapılankişibüyününetkisinegirmemekiçingiysisinitersgiyer.İbnibatutaSinop’tagördüğüölümtöreninişöyleanlatır:“Buşehregelişimizindördüncügünüydüki,İbrahimBeyinanası
vefatetti.Onuncenazetöreninebendekatıldım.Bey,cenazeyibaşıaçıkve
yayaolaraktakipediyordu.Ötekibeylerlekapıkularıisehembaşlarınıaçmışlar,hemdekaftanlarınıtersgiymişlerdi.Kadıvehatipefendilerlehocalarisegiysilerinitersgiymelerinekarşın,başlarınıaçmamışlar,sarıklarıyerinesiyahyündenyapılmabirçevredolamışlardı.Buçevrehalkıarasındayas,kırkgünsürmektevehergünsofralarkurularakziyafetlerverilmekteidiki,bukezdeöyleyapıldı”139Alkarısıdenenkötüruhunbulunduğuinançdaçokyaygın.Alkarısı,
albastı,inançlarıtümMüslümanTürklerarasındayaygındır.İslammkaldıramadığıcanlışamankalmtılarmdandır.ÇocuğuolmayanYakutkadınbirçamağacınatapınarakduaeder.
BenzerinançdaAnadolu’dayaşıyor.
Kurşundökmeyinebunlardan.Yüzlerceinançİslamgörünümüaltındayaşamınısürdürüyor.Zaten
inançdabu.Aleviinancınagörededelerpeygambersoyundangelirler.Bu
durumdasözkonusudedelerinArapolmalarıgerekir.Çağlarınakışıiçindedeğişikuluslariçindeeridikleridüşünülebilir.Ancakbukezönemlibirsorunçıkıyorkarşımıza.OldukçasağlamsoykütüklerinedayanarakpeygambersoyundangeldikleribelirlenenHaşimiailesininAleviolmasıgerekir.Gerçisoyzinciri,oldukçakarışıkvedağınıktır.YinedeHaşimiailesininPeygamberinAliileevlenenkızı,Fatima’dangeldiğineinanılır.140Haşimiailesi,HaşimiÜrdünKralıHüseyiniyibirAleviolmalıdır.AileninuzunsüreSünnilerarasında,inançlarınıyitiriperidikleridüşünülebilir.Ancakbukezbaşkabirsorunlakarşılaşırız.SuriyedışındahiçbirArapülkesindeAnadoluAleviliğigörülmez.OysaSuriyeMuaviyeegemenliğininmerkezidir.EnkoyuSünniolmasıgerekenbirülkedeAlevilikyaşar.AmadoğrudanHüseyin’inöldürüldüğü,IraktopraklarındaAlevilikbulunmaz.NeYemen’dekiŞiieylemler,nedeFas’takiAliyandaşlığıAnadoluAleviliğidir.Türkiye’de,şeriatçılarınyaygıninancınagöreAnadoluAleviliği,
Şiiliğinbirkoludur.ŞiiliğinkurucusuiseİbniSebeadlıbirYahudidönmesidir.İbniSebegörünürdeMüslümanolmuştur.SonraMüslümanlığıbozmakiçinŞiilikfitnesiniortayaatmıştır.Oysabirinançbirininisteğiilekolaycabölünemez.Yüzeysel
bakıldığındadinlerinkimiilkelerdeayrılmalarnedeniylebölündüklerisanılır.Gerçektebölünmeninderinlerindeulusal,kültürelveekonomiknedenleryatar.İslamdaŞiilikayrımıisetümüyleulusalkimlikarayışınadayanır.
Peygambersoyununve12imamlarınenateşlisavunucularıİran’dançıkar.EmevilerinşovenArapulusçuluğunaenbüyükdirenişİran’dangelir.Butümüyleİran’ınköklübirkültüresahipolmasındankaynaklanır.Nitekimbirçokbilimadamıbugerçeğidoğrular.SözgelimiLeonCahen’agöreİrankendiinançlarınıolduğugibiyenidine(İslama)aktarmıştır.MuhammetZerdüşt’ünmirasçısıolmuştur.141İngilizdoğubilimciArnold’daaynıgörüştedir.Ulusaltapmağınyapısınışimdiyedekelindetutansoy(Sasaniler)ile
birlikteçökmüştür.SığınacakbaşkabirmerkezkalmadığıiçinZerdüşt
inancındanolanlareskidindenyenidinekolayveyalınbirgeçişyolubulurlar.Çünküİranlılareskidinilkelerininbirçoğunu,Kur’an’dabulduklarına
inanırlar.Ahuramazda’yıAlah,Ehrimen’iİblisgörürler.Evreninaltıevrede
oluşumunu,melekveşeytanlaeskidinlerineyabancıkavramlardeğildir.Cennetvecehennemileyenidindedekarşılaşırlar.İslamlabirlikte
gelenbeşvakitnamazise,eskikutsalkitaplarıAvesta’dakigünlükbeşkez
tapırtımınyenidendüzenlenmişbirbiçimigibidir.142644’lerde12yıllıksavaşsonundaboyluboyuncaİslamyayılmasına
uğrayan,devletiniveülkesinibaşdöndürücübiçimdeyitirenİran’daulusalruh,iştebubiçimdeZerdüştilkeleriniİslamauyarlar.Kimliğinibuyöntemlekorumayaçalışır.BudurumyenikveçökmüşSasaniülkesininulusalduygularlaşiileşmesinenedenolur.Gobineau’yagöreİran’ınSünniliğibenimsememesininteknedeni,ulusalduygulardır.Gaudefroy-DemombynesİranŞiiliğininkaynağınışöyleanlatır:Şiiilkelerininbaşarısını,Babilinancınınardılıolmasındaaramalıdır.
ÇünküSasanisoyuoradakutsalveTanrısalbirsaltanatüzerineilkelerini
oturtmuştur.İranlıŞiilerkutsalsaltanattanyolaçıkarak,halifelikhakkınınHz.Ali
soyunaözgükalmasınısavunurlar.Sasanilere,eskiBabil’denkalanbuinanç,İslamgiysisigiyerekŞiilikteyaşambulur.Hz.Hüseyin’inSasanisoyununsonhanı,Yezdicard’mkızıŞehbanuileevliliğiİranhalkınınyüreğindeyeniumutışıklarıyakar.İranlılarŞehbanuileHüseyin’insoyunu,hepeskisultanlarınınardılıolarakgörürler.BöyleceİranhalkınınHz.Alisoyunabağlılığısonderecegüçlenir.Araplar,Müslümanlığıİran’agötürdüklerinde,Medayinsaraylarıve
GiyanCemşidtörenleriningörkemikarşısındairkilmişlerdir.EskiİrantapmaklarınınbilginvedinadamlarıolanMubitler,Müslümanlığıntemeldüşüncelerinikendidavranışlarınauydurarak,yayarlar.Eskiİranlılar,Araplara“tazı”derler.Bu,Arabmvücutözellikleri,hızlıkoşması,mücadeleazminideanlatır.143SonuçtaMüslümanArapordularınayenilipbağımsızlığınıyitirenİran
halkı,İslamıkendinegöreulusalbirdindurumunasokar.BaşlangıçtaŞiilikgizlibiröğretigibiİran’dayayılır.10.yüzyıldaSamanoğullarınınhoşgörülüyönetimiiletümüyleortayaçıkar.16.yüzyıldaSafevilikilebirlikte
resmidevletdiniolur.144SafevisoyununkurucusuŞahİsmail,birKızılbaşolmasınakarşın,İran’aKızılbaşlığıbenimsetmeyibaşaramaz.Fars
kültürü,Türkkültüründenbaskınçıkar.Tıpkıdilalanındaolduğugibi,dinalanındadayenilenindinini,yenenindinieritir.İranŞiiliği,TürkKızılbaşlığınıeritir.Yakındönemler,Tahran’maydınbayanlarındanbiridiplomatYakup
KadriKaraosmanoğlu’naşöyleder:“Bizimkendimizemahsusbinlerceyıllıkdinimizvetörelerimizvardır,
istilacıArapordularıbize,İslâmiyetikılıçzoruylakabulettirmişlerdir.GerçişimdiİranlılarsamimiyetleMüslümandırlar.Ateşperesttikdevrindenkalmabirçokinanlarıbuyenidinimizesokmuşbulunuyoruz.SizSünnilerbunaşialıkdiyorsunuz.Şialıktadoğrudandoğruyabirtabiatdinininbayramıolannevruz’unveondanbeşongünönceateşyakıpüstündenatlamakâdetlerimizin,herşeyerağmenvahdânöbirmezheptelâkkiedilmesilazımgelenşialıktayerinedir?145»Gerçekbudur.Şiilik,ilkeolarak,tapınımveinançbakımından
Sünniliktenbüyükayrımgöstermez.Şiilik,tavşanıkirlisaymaveyememebakımındanSünniliktenayrılır.TavşanyasağıMuseviliktenkaynaklanır.Öteyandan,İslam,Museviliğiyadsımazki!Museviliktenbirdiziinançvetapmımıalmaktasakıncagörmez.Doğrudan,Muhammet’inuygulamalarında
ortayakonanMusevidostluğudahasonraYahudidüşmanlığınadönüşür.Busavtümüyletutarsızdır.SünnilikzamanlaArapşovenliğine
dayanarakgelişmişse,ŞiilikdeİranırkçılığınaveFarsulusçuluğunayaslanıpgenişlemekister.146ŞiilikleAnadoluAleviliğininkanbağıdaburdangelir.Kökendeikisininortakyanı,ırkçıArapulusçuluğunakarşı
olmalarıdır.Bubirinde,ŞiiliköbüründeAlevilikolarakgelişecektir.Tümbunlarakarşın,ŞiiliğinkurucularıFarslardeğildir.Şiilik
Araplardançıkmıştır.Ancak,FarslarulusalduygularınıSünnilikten
dahaçokdoyuranbumezhebedörtellesarılmışlardır.SasanilerdenedindiklerikutsalsaltanatgeleneğiniHz.Alisoyundasürdürmekistemişlerdir.SöylencekahramanlarıZaloğluRüstemileHz.Ali’yibirleştirmişlerdir,İslamtarihiboyunca
İran’ıngelenekgörenekleriyle,yaşambiçimivesanatlarınıbumezhebeişlemişlerdir.Buyüzdenİran,İslamkültürüiçindeFarskültürüçemberiiçinegirer.Şiilik,AlivePeygamberinailesinebağlılıksavıileortayaçıkar.İslam
olupolmadığıbilekuşkuluolanEbuSüfyan’moğluMuaviye’ninkurduğuEmevisaltanatı,Peygamberinailebireylerinekarşıamansızbirsavaşaçmıştır.Kinedayalıbuçatışmasonucundaİslamyetmişüçkolaayrılır.Şiilikbubölünmesonrasıyirmisiniçatısıaltındatoplamayıbaşarır.SözdeAbdulahİbniSebe,İslaminançlarıarasınabirayrılıksokmayıbusıradabaşarmıştır.MüellifediyeanılanaşırıbirakımıŞiiliğesokmuştur.BukolAli’yiTanrıtanır.Aliyaşamındabudüşünceyekarşısavaşmıştır.147GerçekteinsanıTanrısaymainancıdaeskidinlerdenkaynaklanır.Eskiinancınetkinolduğubölgelerdeyandaşbulmuştur.ŞiiliktekiMehdi,kavramınınkökenideçokeskilereiner.Mehdi
kavramı“yarınınkurtarıcısı”umuduileortayaçıkar.Tüminsanlıktavarolan
birumutkavramıdır.Buözellikteuluslarındestanlarındaçokaçıkolarakvurgulanır.Tevrat’taahirzamanpeygamberigeleceğibildirilir.BusonpeygamberMesiholacaktır.Mesihgelip,Yahudilerinbaşınageçecek,Yahudiulusunudünyayaegemenkılacaktır.AynıinançdeğişikbiçimdeHıristiyanlıktasürer.İslamda,eskiinançlarınbeklediği“Mehdi”kavramıdaİran’dagelişir.
İranlıbilginler,Müslümanlığıngününbirindeyetmişüçeayrılacağını,
bunlararasındanbir“fırka-inaciye”(kurtarıcıtopluluk)çıkacağınısavunurlar.Bilginlerpeygamberinbirhadisinibusavadayanakgösterirler.Aynı
savagöre,kurtarıcıtopluluğunbaşındaAli’nindeğerinibilenlerbulunacaktır.Alibilimşehrininkapısıdır.Onaelvermeyen,Tanrısalbilimegiremez.AliAllah’ınarslanıdır.Ali,manevidünyanınaynasıdır.Ali,mezarsızşehittir.Aliölüsünükenditaşıyangözdenırakolmuşbirkişidir.Beklenilmeyehakkazanandır.Aligözükendeğil,gönülde
bulunandır.Buduygular,dinlerinkumkumasıbirbölgedenkopupgelmiştir.
ZerdüştveBudainançlarındanesinlenerek,manevibirverasetyolunadökülmüştür.Eskiİranuygarlıklarıilebeslenenbudüşüncelerenparlakve
abartmalıbirbiçimde,halkruhundacanlanır.Mehdikavramı,Anadolu’dadahadeğişikmotiflerlesüslenir.Anadolu
AlevisindeMehdi,elindehakveadaletkılıcıtaşıyan,vardığıyerebolluklarveşenliklergötürecekolangüçlübirvarlıktır.Buyücevarlık,kimseninhakkınıkimsedekoymayan,mistikkurallarınasahipçıkacakolanTanrıdır.BukavramAlevideyişlerindeengüzelsözcüklerlesüslenir:Mehdi
dedemgelsegerekYücedivankursagerekHaksızlarıkırsagerek.Bu,AnadolubollukTanrılarınınnitelikleriiledonatılanyücevarlıktır.
Biryürüyüşeyleyipgelse,Şahgülleriaçacak,bolrahmetyağacak,kutlugünlerdoğacak,Urum’daağlayansefillerşadolupgülecektir.Padişahmasumlarıboğdurmayacak,halkınferyadınasağırolmayacaktır.Paşalarhak
söyleyendilikesmeyecektir.Yetimin,yoksulunhakkıyenmeyecek,adaletdağıtanlarhaksızlığınkapılarınıaçmayacaklardır.Zulümolmayacak,Tanrıadaletiyürüyecektir.BuMehdiimamHasanoğlu,MuhammetMehdi’dir.10.yüzyıldayedi(yadadokuz)yaşındaölmüştür.Amadünyanın
sonundayenidengelecektir.OgelinceTanrıdüzeniyeryüzüneinecek,kurtkuzuilegezerolacaktır.Kişiancaközemeğiileövünecektir.Kimsekimseninhakkınıyemeyecektir.Kimitokluktan,kimiyokluktanölmeyecektir.İslamdinininkendiiçindekisorunlarıveçelişkileri,dahasonra
etkisinigösterir.BuözellikleAliveailesinekarşıyapılanhaksızlıktır.Haklıbirkişiyeyapılanhaksızlık,Türkruhundaokişininsöylenceselbirkişilikkazanmasınanedenolur.NitekimTürkhalkıarasındaAli,eskikahramanlarınkimliğinebürünür.KimizamanbirDedeKorkutgibibilge,kimizamanOğuzHangibiyiğitsöylenceselbirkişilikkazanır.
Arapşovenizminekarşıİslamiçindekiseçenek,hepAliyandaşlığıolur.TürkbelleğindeAlibaşkanakışlarlaişlenir.Geçmişteiyi,güzel,erdemlinevarsatümüAli’ningörüntüsüne
yerleşir.TürkdestanışıklarıiledonatılanbuAli,gerçeklerdensıyrılmış,pırıl
pırılbirgörüntübiçiminialmıştır.KulHimmet,Ali’nininsanlarıyiyendevibağlayışını,çokustacauzunbirdeyişteanlatır.Budeyişinkimidörtlüklerişöyledir:Yerdeinsan,göktemelekyokikenKudrettenbirnurindisüzüldüCümlemahlukkandildekinurikenAyınAli,mimMuhammetyazıldı.OldemyaratıldıdevileperiKaftanKafahükmederdiherbiriVardıhemonlarınbirsultanlarıGayetpehlivandı,zurbazuidi.ÜçyüzelibatmangürzüçekerdiUzunkargı,Kuh-uKafiyıkardıCümledevleranınhayfmçekerdiYediiklimdörtköşederazidi.Kafdağındabirdağvardı,hurmadanOlvakityokidi,dünyadainsanGördübağiçindebirtazecivanŞadühurremolupgayetsevindiNigarmısındeyipsundueliniBenliğindengeçtisındıhaliniÖzgebilemedihiçahvaliniTezdenhemenyüzüstüyıkıldıNicebinyılgeçti,nicebinsaatYerduruldu,karşıgeldiyedikat
ZahirolduAliileMuhammetKarşısındadevdirildi,dizildiDevdederki“benialdıbirmerak”GelemembirdahamenzilimırakAradığımoğlanburadamutlakYanayanaşuvücudumközoldu.SelmandonundadaAli’yigördüDevMuhammethırkasınasarıldıYerdeinsangöktemelekyokikenDuyaridim,çokdevbaşınkeserdiBüyükküçükbuhaberiişittiAli’ninsırrınakimerdiyettiDevMüslümanoldu,sılayagittiCemeatdağıldı,bozuldu.DeyiştekiöğelerAnadoluAlevileriarasındadeğişikbiçimlerdeişlenir.
Konugenelçizgileriileşöyledir:Yerdeinsan,göktemelekolmadığıdönemde,birnursüzülüpiner.
Tümyaratılacaklarhenüzkandildekinurdur.Oçağdabirdevlebirperiyaratılmıştır.HerbiriKafDağındanKafDağınaegemendir.Amaonlarınbirdepadişahlarıvardır.Padişahüçyüzaltmışarşınboyundadır.Görkemi,hiçbirkulabenzemez.Yüzüyetmişyediarşındır.Baktığızamandoğudanbatıyaheryerdüzolur.Buyiğitüçyüzelibatmangürzüçeker.KafdağmdaHurmadanbirdağvardır.Bağıniçindegençbirçocukgörür.Sevinir,mutluolur.“Görüntümüsün,sevgilimisin”diyeeliniuzatır.Kendindengeçipbayılır.Yedigündensonrakendinegelir.Elibağlı,gözlerikandoludur.Bağlarınıçözmesiiçin,SultanSüleyman’abaşvurur.Süleyman,
Dev’ekendisinikiminbağladığınısorar.Dev,akılmantıkalırbirolayolmadığınısöyler.Kendisinibirçocukbağlamıştır.Süleymanbuişingizemini
bildiğinibildirir.Oişiyapanınkimolduğumusezmiştir.Dev’e“Muhammetpeygambervar,ogelecek,sorununuoçözebilir”der.Aradanbinlerceyıl,binlercesaatgeçer.Yerduruluryedikatolur.Aliile
Muhammetyeryüzündegözükür.DevdirilipMuhammet’inkarşısınaçıkar.Devkendisinibağlayanoğlanıgörmekister.Oğlanıgörünceşaşkınlıktançığlıkatar.Busöylencenindeğişikanlatılarıdavardır.Erzincanyöresindenbir
dedeyegöre,çocuk,birdevideğilKafDağı‘nmardındakitümdevlerieğitmiştir.DevlerhersabahkalktıklarındaKafDağınıaşıpDünya’yagelmek
isterler.“Alidünyadamı?”diyesorarlar.“Evet”yanıtınıalırlarvedağıaşma
düşüncesindendönerler.Ali’ninkendiölüsünügötürmesisöylencesideTürkdestanışıklarıile
donanmıştır.Olayşöylegeçer:Alişehitedilmedenkısasüreönce,oğullarıHasanileHüseyin’i
yanmaçağırır.Yakındabudünyadanayrılacağınıbildirir.“Benöldüktensonra,birdeveileyüzüpeçelibirigelecek.Sizdenölümüisteyecek.Onakarşıkoymaksızmölümüverin.Herhangibirşeysormayın”diyeöğütverir.GerçektenAli’ninöldüğüsabah,peçelibiradam,birdeveilegelir.
Ali’ninölüsünüdeveyeyükleyipgötürür.AdamgittiktensonraHasanileHüseyinkuşkulanırlar.Pişmanlıkduyarlar.Ölününardındankoşarlar.Peçeliadamınyüzünügörmekisterler.Adamonlarınkuşkusunuanlayışlakarşılar.Yüzündekipeçeyikaldırır.DeveileölüyütaşıyanAli’dir.Oğullar,
ölününde,peçeliadamında-kimianlatılardadeveninde-babalarıolduğunuanlarlar.İsterTürk,isterİranlıhalklarolsuntümüözbenlikleriniAli
yandaşlığındabulurlar.12imamvepeygambersoyununenateşlisavunucularıİran’dançıkar.Emeviegemenliğiniİranyıkar.Abbasileriİrandiriltir.Merv’dençıkanHorasanlıEbaMüslümEmeviyönetiminesonverip
Abbasoğullarmaverdi.Abbasoğullarızamanında,Müslümanuluslarabelibirözgürlüktanınır.Araptoplumsalvesiyasalbaskısıbelliölçülerdekırılır.ArapolmayanMüslümanyazarlar,Araplarakarşıkendiulusal
geleneklerinivetarihselonurlarını,dillerinisavunmayabaşlarlar.Bu
amaçlakitaplaryazarlar.BunakarşıAraplardahareketegeçerler.İkikesimdebirbiriniküçümseyenyayınlarabaşvurur.Dahaöncekibölümdeayrıntılıbiçimdeaçıklandığıgibi,Türkleröyle
davulla,zurnaylaİslamıkarşılamamışlardır.Türklerinİslamıuzundirenişinsonundabenimserler.Busüresancılıveacılıdır.642yılındakibukarşılaşmadansonra,EmevilerdönemindeTürk,Arapçatışmasıdoruklaraçıkar.EmevilerinyıkılmasıileTürklerleİslamimparatorluğuarasındabiryumuşamaolur.300yılgibiuzunbirsüreçteveancak940yılındabudindeğiştirme
tamamlanacaktır.Bununböyleolmasıdakaçınılmazdır.Tektekbireylerinolduğutoplumların,uluslarınyeniçıkandin,felsefe,sanatgibialanlardakiakımlarıideolojilerihemenbenimsemeleridüşünülemez,insanlarvetoplumlareskialışkanlıklarından,değerlerindenkolaykolaykopamazlar.İslamyayılması“cihad”diyeadlandırılankutsalsavaşilkesine
dayanır.Silahlagelir.Öbüruluslar,İslam’ıseçipArapimparatorluğuna
bağlanacaklardır.BağımsızlıklarınasonderecedüşkünTürklerinbağımsızdevletlerinikendielleriileteslimleridüşünülemez.KaldıkiTürklerinİslamlıklakarşılaştıklarıdönemdeArapimparatorluğununyönetiminidoğrudanArapmilliyetçiliğiyapanEmeviailesiyürütür.BuortamdaTürkleringönüllüolarakbağımsızlıklarınıbırakıp,Araplarateslimolmalarıolanaksızdır.ÜstelikdinadınabirdeAraplaravergiüstünevergi
vereceklerdir.TümbunedenlerleTürklerinİslamageçişleriuzunbirsüreçiçinde
olacaktır.BugeçişiŞerafettinTuranüçevreyeayırır.148BirincievredeTürkler
arasındaİslamıbireyselseçişlerolur.Buyaklaşık(642-761)yıllarmdadır.ikincidönemdekimiTürkboylarıdeğiştirir,İslamordusundave
yönetimindegörevlerüstlenmeyebaşlarlar(751-868).Üçüncüevredetopludindeğiştirmebaşlar.İlkİslamTürkdevletlerikurulur(868-940).Buaradaeskiinançlarlaİslaminançlarıkarışır.Yenibireşimlerortayaçıkar.Gerçektehiçbirinançkendindenöncekiinancıtümüileortadansilemez.Bütündinlerkendilerindenöncekidinlerininançvegeleneklerinikendiiçlerindeeriterekgelişir.Kitaplıdinlerinhiçbiri,ilkel
dinlerinkalıntılarındanarmamaz.Kökendekitaplıdinler,birevrimedayanır.Eskidinlerintöreve
törenleriniyaşatırlar.Hıristiyanlık,OrtaçağdaLutherveErasmusgibibüyükaydmlıkçıdin
adamlarıyetiştirir.Buaydmlıkçılardönemlerindekidinselgeriliklerieleştirirler.Hıristiyanlık,dinadamları,boşinançlarbuikidüşünürünağırsaldırılarınauğrar.Herikisidebireyinkişiliğindenveözgürlüğündenyolaçıkarlar.LutherbukişiliğindahaçokTanrısalyönüneağırlıkverir.Erasmusiseinsancılyönünümerkezalır.Herikisideinsanvedinbilimciolarakİncilveİsaöğretisinebüyükdeğerverir.Lutheriçinkutsalkitaplarherşeydir.ErasmusiseYunanveRomalıdüşünürlerinbirçokyapıtınıelden
geçirmiştir.Onagöreİncilsonsözüsöylemez.Builericiçıkışlarsonrasında
LutherRomakilisesindenkopar.Eleştiricidüşünceleriile,Protestankilisesiadıileyenibirkilisezincirininöncülüğünüyapar.Yenilikçidinadamlarıbuçizgiyidahadabelirginbiçimesokarlar.Kalvin’densonraErasmus.Luther’iizlemeyekarşıçıkar.LutherileErasmus’ungezdikleriyerlerbakımındanbirayrım
bulunur.Yazıkki,Lutherçokazülkeyigezipgörmüştür.Oysadinadamlarının
çokyergörmelerigerekir.Muhammet,kendisiniYahudiveHıristiyanpeygamberlerinardılı
gösterir.BirayrıcalıklaMuhammetöğretisini,Hıristiyanlığınyayılmadığı
bölgelerdeyayar,İslamAraplarınveMuhammet’inkişiliğineuygunolduğuiçinobölgedeçıkar.Ancakasılbelirleyicineden,obölgedeinançboşluğubulunmasıdır.Dinseldüşüncelersuyabenzer.Ulaşılmasıkolayyereakar.Hıristiyanlığınyayılmasındaolduğunca,İslammyayılmasındada
Yahudilikbüyükönemtaşır.DünyadaozamanlarYahudilervedinlerivardı.MekkeveMedine’deönceleriYahudigeleneklerisürdü.AmasonundaHalkHıristiyan,Müslümanlardiyeikiyeayrıldı.HıristiyanlığınsınırıRoma-Yunankültürününsınırıoldu.İslamlıkiseTürkbayrağıaltındaAvrupa’yadayandı,işinenilginçyanıHıristiyanlıkdaİslamdadaYahudiliktenkaynaklandı,ikisidünyadadeğişikülkelerdebüyükgüç
odaklarıoluşturdu,ikisinindeasılkaynağıolanYahudilikisetümdengüdükkaldı.NoelPaskalya,PingsterinançlarıBatıAvrupahalklarıarasındaçok
öncelerivardır.Paskalya,eskiinsanlarındoğayataptıklarıçağdakievrenselyazbayramıdır,İsa’danüçbinyılönceki,göçebeYahudihalkbubayrama“Pesah”adınıverirler.Tanrınınacımasınısağlamakiçin,davarların
ilkdölündenkurbankeserler.YahudilerFilistin’eyerleşiptarımabaşlamalarındansonra,bukurbantöreninehamursuzekmekgeleneğieklenir.Dahasonrabutören,YahudilerinMısır’dançıkışlarınınmutlugünüanısınadinselbirbayramkimliğinebürünür.Oysakökendebu
bayramkışınölüpilkyazdadirilendoğaTanrısıadınaverilendoğainancıdır.Hıristiyanlarbudoğayatapınımbayramını“kitabauydurup”İsa’nın
ölüpdirilmesionurunayapılangörkemlibirdinselbayramadönüştürürler.İranlılarınMihriganveNevruzbayramlarıdaaynıkaynaktangelen
bayramlardır.TürklerarasındakiHıdırellezbayramıdaaynıkökendendir.Eskiinancınizi,“Hızır”(yeşillik)adınakorunmuştur.Türk
folklormdakiHızır-İlyasgeleneklerieneskiMitrakültürününizlerinitaşır.Bubağlamda,RomaveHelenputatapargelenekleri,Hıristiyan
kültürünesızmayıbaşarır.Hıristiyandinadamlarıhalkıneğiliminedayanamayıpputlarınyerineİsa,Meryem,havariveazizlerinresimveyontularıilebirliktehaçıkorlar.BöyleceHıristiyanlık,putataparlığmbirçokgeleneğinikiliseninbaşkösesineyerleştirir.149h.EkberŞahTürklerdeeskibirdinseltartışmageleneğiolduğunuanlıyoruz.
Nitekim17.yüzyıldaHindistansarayındabenzerbirdinseltartışmayatanık
oluyoruz.Budinseltartışmayabirgözatalım:Ekber,Türk-Hintimparatorlarınınüçüncüsüdür.1542-1605yılları
arasındayaşamıştır.Sonderecezekiveaçıkzihinlibirkişidir.Çevresindekileriokutaraksüreklitarih,felsefe,dinkuralarıüzerinebilgileredinir.Mistikruhlubiryapıdadır.Hindistangibidünyanınbüyükdinlerininkarıştığıbirülkededinselinançlaraveçatışmalarabüyükilgigösterir.Tabaşlangıçtanberieniçtenliklidileğiçeşitlidinvemezheplerleırklararasındahoşgörüyedayalıdostlukkurulmasınıdüşlemektedir.1573’lerdeEkber’deİslam’akarşıkuşkularbeliriyor,ikiüçyılsonrasarayındabirdivanyaptırıyor.
Burayaibadethaneadınıveriyor.Gerçekteburanıntapmaklabirilgisibulunmuyor.Burdadinseltartışmalaryapılıyor.Burayaşeyhleri,seyitleri,
bilginlerivesaraymensuplarını,dinileilgilenenleritopluyor.Tartışmalardüzenliyor.BaşlangıçtabutartışmalarasaltMüslümanlarkatılıyor.1576’dada
Haccagitmekistiyor,amacaydırıyorlar.Ancakbilincindekuşkularsürekliciritatıyor.Birsüresonraetyemealışkanlığınıbırakmakistiyorsadabaşaramıyor.Aynıdönemdebirırmakkıyısındasürekavıdüzenliyor.Avdörtgünsürüyor.Birçokhayvanöldürülüyor.Dördüncügünçemberdaraltılıyor.Ortayasıkıştırılanhayvanlarıntoptanöldürülmesibaşlıyor.BuandaEkberHanbirdenbireavıdurduruyorvecanlıyaratıköldürmeyiyadayaralamayıyasaklıyor.Avolayındansonradinseltartışmalaryenidenbaşlıyor.DinseltartışmayailkkezHıristiyan,Hindu,Zerdüşt,Sabilerkatılıyor.ZerdüştdinbilginiMahyarcitartışmalarınenetkinkişisioluyor.Ekberüzerinedeetkileriaçıktanseziliyor.Ogünlerdegüneşe
tapınımvekandilyanımmdatörenleryapılmasıbuyruluyor.KimileriEkber’inZerdüştolduğunusanıyorlar,sultanonlarıyineyanıltıyorvebirmevlütgünündehutbeokuyor.ArdındanisebirHıristiyanheyetiniiçtenliklekarşılıyor.OğullarınındaHıristiyanlığıöğrenmesinibuyuruyor.Hıristiyanlar
sultanıkazandıklarıiçinbüyükumutbağlıyorlar,amabuumutlarıboşa
çıkıyor,çünküEkberŞahİslamaolanbağlılığınısürdürüyor.AmaEkber,İslam,Hindu,Cayni,Zerdüşt,BudaveHıristiyan
dinlerininilke,kuralvetörenleriniartırıyor.Herbiriüzerindeuzunuzundüşünüyor.Herbiriniyeterlivevedoyurucubuluyor.Ençokİslamlığıbeğeniyor,
amadinbilginlerininbiçimciliğivehoşgörüsüzlüğüyüzündenondandasoğuyor.ÖteyandanZerdüşt,hindu,caynidinlerinindebirçokilkesini
beğeniyor.Ancakhiçbirinegirmiyor.Sonuçtatümdinlerinbileşimindenoluşan
birdinortayaatıyor.Buna“ilahidin”diyor.Yenidininaçıklanmasıiçinbüyükbirmeclistopluyor.Ordadinlerarasındakiayrılıklaradeğiniyor.Dinselkavgalarınkötülüklerinianlatıyor.Tümdinlerinbirolacağı,amahiçbirininyitipgitmeyeceğibirdindebirleşmelerinisavunuyor.BöyleceTanrıgerçekleşmişolacaktır.Böyleceinsanlarbarışa,ülkelergüvene
kavuşmuşolacaktır.Buyenidinselarayışınönemlibiryararıoluyor:Hindularm
kocalarıölenkadınlarıyakmaveküçükçocuklarıevlendirmetörelerinideyasaklıyor.EkberŞahözdininiyaymakiçinazçokuğraşveriyor.Amazorabaşvurmuyor.Sütkardeşinidebudinekazanmakistiyor.Ama
sütkardeşibubaskılaradayanamayıpMekke’yekaçıyor.AncakMekke’degördüğüaçgözlülüktentiksiniyor.HacdönüşüodaDin-iİlahiyiseçiyor.Ama
Din-iİlahi’yiseçenlerinsayısıbirkaçbiniaşmıyor.1605’teEkber’inölümüüzerineDin-iİlahitümdenortadansiliniyor.NiyaziBerkesbuolayabirazdahaiyimserbakar.OnagöreEkber
resmiulemanınelinegirmemişbirhükümdardır.Hindistangibidinlerkumkumasıbirülkede,“dinnedir”,“neyeyarar”“neyeyaramaz”sorularını
soracakölçüdeaçıkkafalıdır.Ekber,Çiştitarikatının,NakşibendilikkarşısındayenidendirildiğidönemdeotarikatınozamankiünlüadamıŞeyhSelim’ekatılmıştır.Çiştilikodönemdebağnazulemadançok,Hindularıkendisineçekenbiryololmuştur.Ekberbunusiyasalimparatorlukbirliğiyaratma,amacıylakullanmakister.Ençokticaret,tanımavebelkidemisyonerlikamaçlarıylaEkbergibikendinidünyanınengüçlüimparatorusayanbirkişininbuadamlarındinsavlarınıtanımakistemesinisapıklıkgörmez.Berkes,Ekber’inkendinetaptıranbirdinkurduğunaveonu
yaydığınainanmaz.150
Topluolarakdeğerlendirecekolursak,yeryüzündedineböylesineilgiliuluspekazdır.Türkkimliği,bilinmeyeniaçıklamaçabasındakiinançlara,herdönemdebüyükilgiduyuyor.Sondurakolacakİslamlığıbulmalarınadeğin,birbiriardınadünyanınbütündinlerinideniyorlar.Din,inançbağlamındasonunadeğinhoşgörülüyaşıyorlar.Ayrıveçeşitlidinselanlayışabağlıkalmaklayetinmiyorlar.Birbiriardınaçeşitlidinleregiriyorlar.Büyük
ülkelerinhalklarıarasındaayrıdinselinançlarıninsanlarıoldular.Kendilerineuygungörmedikleridinibırakıp,yerineuygun
bulduklarınıalmaktasakıncagörmüyorlar.Değişikdinvemezhepteolmayı
düşmanlıkyadayabancılıknedenisaymıyorlar.Müslümanolmalarındansonrabile,öncekindeolduğuncasıkolmamaklabirlikte,öbürdinselinançlarailgigöstermeyisürdürüyorlar.Dinselmetinleridillerineçeviriyorlar.Tanrıbilimcileresorularsoruyorlar.Dinselkonulardatartışmalı
söyleşilerdüzenliyorlar.Butoplantılara,değişikdinselinançlardanolabildiğinceçoksayıdasözcüçağırıyorlar.SonuçtaTürkruhunainançbakımındankökendeevrensellik
egemen.Buanlayışagöre,tüminançlar,birarada,barışiçindekesinlikleyaşayabilirveyaşamalıdır.Savunduklarıgörüşbudur.Anlayışlarıçağdaşlaiklikkavramınayakınbirdüşüncedir.FransızbilimadamıJean-PaulRoux’agöre“Buonlarınuygarlığaenbüyükkatkılarındanbiriolmuştur.”151BuilginedeniyleTürklerpekçokdinidenemektesakıncagörmezler,işinilginçyanı,Türklerdedinihalktançokbeylerseçer.BudurumuŞevketSüreyyaAydemirşöyleaçıklar:Bubizimulustopluluğumuzunbirözelliğidir.Tarihimizinakışıböyle
birözelliğigeliştirmiştir.Çağlarcaiçindeyaşadığımızyaylaveorduyaşamı,bizdetoplumsalbirbuyurum(komuta)vedisiplindüzeniniherşeyinüstüneçıkarmıştır.Butoplumvicdanınıtemsiledecekotoritebirhakanmıolur,birşefmiyoksabirkurultaymı?Elverirkiiradesinitümulusaegemenkılacakbirmakambulunsun..Ozamanondangelecekyasalartümyaşamdüzeninibiledeğiştirsebunlar,ulusunruhunabirsugibikolaycaakarlar.Hattayukardangelenbuiradeyi,bizimöncedensezmemize,yada
onaylamamızadagerekyoktur.Bizpadişahabağlıgörünürkenbize“Padişahınıat”derse,bizşapkadannefretederkenobize“Şapka
giyeceksin”derse,bizkadınlarımızıkafesarkasındasaklarkenobize“Kadınlar
günlükyaşamakarışacak”derseherzamanonundediğiolur.Bizdegelişmenintarihselçarkıöylegörünüyorkibudur.”152Yazarınyargısışudur:“Türkiye’dehertürlüdevrimolur,ancakyasayoluyla!.Böylesinehoşgörülübirulus,nasıloluyordagünümüzdebağnazbir
toplumyapısıgösteriyor?Bu,Doğutoplumlarınısaranyüzlerceyıllıkortaçağdumanından
kaynaklanır.ŞevketSüreyyaAydemirveNiyaziBerkesgibideğerliaraştırmacılarbutoplumyapımızıiyigörmüşlerdir.Tümilerlemeçabalarıkarşısınasürekli“dineldengidiyor”savıilekarşıçıkılmıştır.Söz
gelimişusatırları1958yılındaNiyaziBerkesPakistan’danyazıyor:Sakallı,hacıbabakılıklıbinlerceinsançayhanelerde.Yattığıyerdebaşparmağıilegramofonçalanlar.Sokakkenarınaapaçıkoturupişeyen,aptestiniyapanlar.BöylesiniKaraçi’deilkgördüğümzamangözlerimeinanamamıştımda“Neyapıyorbuadamorada?”demiştim.Dahadikkatlebakıncaanladım;herifoturmuşyapıyorgeleningeçeninönünde.Keylikeyfliseyrediyorgelipgeçenleri.Halbukioradakioyolbirasfaltyoldu.Amakaldırımıyok.Asfalt
boyuncakoyumavirenklibirçirkefderesiakıyor.Adambaşınaçirkefiniçineiyirastlatılamamışinsanpisliğikulecikleri.Çirkefvesidikkokusu.Sorma.Bunlarısanayazıyorum.Buranınaydınlarınasöylesembeni
katlederler.Eninsaflısı“Yokböyleşey;yanlışgördün”derdesenibirdekör,yalancı,müfteriyerinekor.İştebunlarınİslammedeniyetidediğişeybunlar.Bunlarınüstüne
“İslamiDevlet”kuracak.KanunlarKıır’anveŞariat’agöreolacak!Üniversitelerdekibirçokhocalar(kiçoğuOxford’da,Cambiridge’de,
pekazıAlmanya’daokumuşkişilerdir)böylebirİslamidevletkurmuş
olmanınideolojisinitartışıyorlarharılharıl.Dinlediğimbazıkonuşmalarıbanazırdelisaçmasıgibigeldi,zamanzaman.Bunlardadışgörünüşlerindenbirâlem.
Kimifesli,kimisiyahkalpaklı.Kimisakallı,kimisarıklı.Birkaçıdakınalı.Bazılarıhacı-babalarabenzer.Amahepsi“doktor”.Bazıları“alâme”.
Bizdebukelimehafiftertipalaymanasıtaşır.Bıırdaöyledeğil.Bizdeki“Ord.Prof.Dr.”gibiolanlarınmukabili,ama“İslamiDevlet”ideolojisibahsinde
hepsinigeridebırakmışolmasışart!Üniversitelerindışındaki“alâme’lerdahaçok.istedikleriniyaptıracak
güçtekişiler.Bunlarınbirtanesi(çokgürültülübiradıvardı,amaunuttum.Meselâ“İftiharı-ıislâm”,“Allâme-icihan”cinsindenadlar.Çokolduğuiçinbu
anlatacağımınadınınhangisiolduğunuaklımdatutamadım)evet,bualâmebirgünMcLeodBulvarıgibibirbulvarınortasındadeğneğinidikmiş:-Dünakşamrüyamdabanamalumoldu;şeyhbilmemkimhazretleri
hurdayatıyor-demiş.Haddinvarsa“hayır”de.Heriforayabirtürbemi,zaviyemineyse
yaptırmış,insafınakalmışbirşey.Okumuşaydınkişileranlatıyorbunlarıbana.inanamıyorum
anlattıklarına.-Olurmuböyleşeyler?-diyorum.-Olur-diyorlar.Budin“allâme’lerininasılrolününneolduğunuyavaşyavaş
anlıyorum.İslamiDevlettotalitaryanizmindinterörcülüğü.Bunlarınsürdürdüğü
terörsayesindedirki,üniversitedekonuştuğumhocalarokadarzırvakonuşuyorlar.Öylekonuşmayanlarınvayhaline!Yoksa,buhocalararasındaakıllı,bilgilikişilervar.Belkideçok.Amaaçıkçafikirözgürlüğüyok.Üstelik,İslâmiDevletideolojisiüstünebirtartışmabaşladığızaman
öylebiryarışbaşlıyorkisorma.Buideolojiyikimençokboşlafla,kimençokdemagojiile,kimençokBatımedeniyetinesöverseençokomeşhurolur.Buitibarlabanaöylegeliyorki,Almanya’lardaokumuşprofesörlerin
okadarsaçmaşeylersöylemelericahilliktendeğil,korkudandır.
Düşünbirkere,Enver,eğergününbirindebuMenderesdevrigibibaşlangıçlaragidilirdebudin“allâme’lerininkafasındakikişilermeydanıalırsaTürkiye’dedeböyleşeylerolacak.Takkelidinpolitikaları
türeyecek.Şeriatdevletilaflarıbaşlayacak.Atatürkçülük,laiklikgibilaflarağıza
alınamayacak.Şeriatçılarındediklerineaykırılafedenlergâvur,kızıl,komünistolacak.Zatenşimdidenböylekişilere“Sol”denmiyormu?Bizlerikiyılgazetelerde“solcuprofesörler”diyesergilenmedikmi?Birgüngelecekbütünaydınlaraynıdamgayıyiyecekler.ÇünkübiliyorumkinasılPakistan’dasanaanlattığımhalerintoplumdaköklerivarsa,bizdedetohumlarıvardır.Vebirgüngelecekbutohumlaryeşerecek;Pakistan’daolduğugibiaydınlarsaçmalaryadasusarsabuyermelerboyverecek.Artıktahminet,ortalığıkapsayacakhezeyanları.”153ToplumbilimciNiyaziBerkes’inPakistan’dananlattığıdurumların
Türkiye’dedetohumlarıvardır.1958yılından1995’leköprülerinaltındançoksugeçmiştir.Devlet,“YeşilKuşak”önlemiileKomünizmekarşıbircepheoluşturmakistemiştir.Amerika’nındenetimindeKomünizmekarşı,enetkingüçolarak“Türk-İslam”bileşimiortayaatılmıştır.Neölçüdeİslam,neölçüdeTürkçüolduğubirtürlüanlaşılmayanbudüşünce,devletineğitimizlencesinioluşturmuştur.Kısasüreli,ucuzsiyasalbaşarıyöntemibiçimindegelişmiştir.Liberalsağcıpartilerdenseçilentaşralıpolitikacılarınseçim
bölgelerineenkolayulaşmaaracıdinsömürüsüolmuştur.Ancaktaşradasırabekleyenağzıkalabalıkpolitikacılarherzamankamutaydakilerigeribırakmışlardır.GittikçeartanbugeridönüşlersonucuSivas’taMadımakoteliyakılıp
içindekiyazarvesanatçılaröldürülebilmiştir.Prof.Berkes’i1959MartındaPakistan’daşaşırtanolaylarTürkiye’deyaşanırolmuştur.Bukezkendikendimizeşusorularısormanınzamanıgelmiştir:“Maddimedeniyetinasfaltyolları,demiryolları,limanları,madenleri,
fabrikalarıveüniversiteleriileyayıldığıbirülkedekafalardavetoplumyapısındanedenhiçbirdevrimolmamıştır?Nasıloluyordaçağdaşuygarlıklaortaçağbuülkedekucakkucağa?Nasıloluyordagerilik
namınanevarsa-büyükvederinbirtoplumsaldevrimdenbaşkakurtuluşyolukalmamışbirülkede-baştacıedilendeğerlerhalinegetiriliyor?Gelecektebununiçindennasılçıkılacak?Meselâ,şimdi
Ramazan.Üniversitedeçoktanhazırlıklarbaşladı.Meraklatakipediyorum.Rektörünyazılıtalimatınıokudum.Yatılıöğrenciyerlerindesabah,öğleyemeğiyok.Oruç
mecbur.Profesörtoplantılarındaçay,kahve,sigara,suyasak.Radyo
çalınmayacak.MahallinKomünistPartisi’nderesmenüyeolanprofesörlervar.
Hepsininkanları“purda”altındaveoruçlu.Kendileridebukafada.Peki,böylebirdualizmnasılmümkünoluyor?Banaöylegeliyorki,bizdebirAtatürkgelmeseydiveonunevveliyatıolmasaydı,bizdetıpkıböyleolacaktık.Nitekimbugünbuistikametedoğrugitmiyormuyuz?belkibirgün
gelecekbizdedekızlarüniversiteyeçarşaflagelmeyezorlanacak.Şimdidenkızlarınimtihanagireceğiyerlerperdelerlekapatılmayabaşladı.“Purda”altındaolankızlar-olmayanlardahaçok-perdelitalikaarabalıilebiledersleregirmektenmuaf.Evlerinehususimuallimlergidiyor,imtihanlarahazırhalegeldiklerindeperdelerlesımsıkıkapalıarabalariçindegelipbuperdegeriliyerlerdeimtihanagiriyorlar.Demokrasivarya,kimseninkeyfinekarışılmaz.Benimdersverdiğimsınıfta“çadır”denenörtüaltındaüçtanekız
öğrencivar.Neyüzlerinigördüm,nedebirkereolsunsesleriniduydum.Sınıftaayrıbiryerdeoturuyorlar.Zilçalıncaönceonlarçıkıyor,sonraerkek
öğrenciler.”1541990Türkiye’sinde,1958-59’lardaPakistan’dayaşanantümolaylar
yaşanırolmuştur.Laikdevlettedindersizorunlukılınmıştır.Türk’ünkamutayındaAtatürk’eenağırhakaretleryapılabilmiştir.Devletbaşkanıkoltuğundaoturanbirkişi,gericiliğinsembolüdurumunagelmişbirmeczupunmevlüdünetelgrafyollamıştır.Cumanamazlarısaatlerinindinlencediliminealınmasıiçin,kolejçıkışlı,uygargörünümlübirsaylavyasaönerisisunmuştur.Atatürk’ügericisayansolcular,Atatürkdevrimlerinindurağanlığındansözetmeyebaşlamışlardır.TümbuortamdaNiyaziBerkesgibiisyanedipşöyleseslenmekgeliyor:“EyAtatürknerdesin?YetiştirdiğinkuşağındanolanlarancakŞark
diyarınageldiklerizamanmısenidahaiyianlayacaklar?Senin,hanio
damarlarındakisafkanlaöğündüğüngençlerinkimilerişimdibenimgördüğümgeriliklerigetirmeistikametineşimdidendönmüşdeğillermi?Aman,buralaragelmesinlersenianlamakiçin.Öylemarifetleröğrenebilirlerki,seninadınıTürktarihininsayfalarındanbirdahaokunmayacakderinlikte
kazıyacaklar.Dahaşimdidenhissediyorumki,tuttuklarıyolTürkiye’yedeaynı
şeylerigetirmeyedoğrugidiyor.“-sOn-
155NOTLAR1ŞerifMardin:Dinveİdeoloji,İstanbul1983,s.542ŞevketSüreyyaAydemir:SuyuArayanAdam,İstanbul1967,s.
4003İsmetBozdağ:KemalTahir’inSohbetleri,Ankara1980,s.146104ŞerifMardin:y.a.g.e.,s.245İbrahimKafesoğlu:EskiTürkDini,1980,s.146SedatVeyisÖrnek:100SorudaİlkellerdeDin,Büyü,Sanat,
Efsane,İstanbul1977,s.38-397İbnFazlanSeyahatnamesi(Hazırlayan:RamazanŞeşen),İstanbul
1975,s.438İbrahimKafesoğlu:y.a.g.e.,s.17-219İbrahimKafesoğlu:y.a.g.e.,s.4910İsaacAsimov:“BoşİnançlarveBilim”,BilimveSanat,sayı38,
Ankara,Şubat1984,s.2311EmelEsin:“İslamiyettenÖnceEskiTürkKültürTarihiveİslama
Giriş,İstanbul1975s.9412EmelEsin:y.a.g.y.,s.10213K.Dietrich:ByzantinischeQuellenzurLanderundVölkerkunde,
Leipzig1912’denaktaranEmelEsiny.a.g.y.,s.101
14W.Eberhard:“EskiTürkDini”,TürkDiliEdebiyatıDergisiXIII,İstanbul1964,s.8715İbrahimKafesoğlu:EskiTürkDini,İstanbul1980,s.43-4416Abdülkadirİnan:EskiTürkDiniTarihi,İstanbul1976,s.16517Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.31-3818Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.16519Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.12220Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.38-4021Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.40-4122Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.41-4423Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.11624EmelEsin:İslamiyettenÖncekiTürkKültürTarihiveİslamaGiriş,
İstanbul1975,s.10425EmelEsin:İslamiyettenÖncekiTürkKültürTarihiveİslamaGiriş,
İstanbul1975,s.5926EmelEsin:y.a.g.y.,s.6227EmelEsin:y.a.g.y.,13328ŞinasiTekin:ManidinininUygurlartarafındandevletdiniolarak
kabuledilişinin1200.yıldönümüdolayısıilebirkaçnot(762-1962),TürkDiliAraştırmalarıYılığı1962,Ankara1962,s.529ZekeriyaKitapçı:Türkistan’daİslamiyetveTürkler,Konya1988,
s.6330ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.6131EmelEsin:y.a.g.y.,s.12432ZekeriyaKitapçı:Hz.PeygamberinHadislerindeTürkler,İstanbul
1986,s.64,ZekeriyaKitapçı:TürkistandaİslamiyetveTürkler:Konya1988,
s.95-9633İsmailHamiDanişmend:TürklükMeseleleri,İstanbul1966,s.76-
7834İlhanArsel:ArapMiliyetçiliğiveTürkler,İstanbul1977,s.77-78
35ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e,s.8836ArthurKoestler:OnüçüncüKabile,İstanbul1976,s.74-7637ŞemseddinGünaltay,TTK,Belleten,c.VII,sayı2538İlhanArsel,peygamberliksanatınınAraplardabirmeslek
olduğunusöyler.Gerçekten,.Muhammet’tensonradaArabistan’dabirdizipeygamberortayaçıkar.BahriyeÜçok“İslamdanDönenlerveYalancıPeygamberler”,İstanbul1982,kitabındaMuhammet’tensonraortayaçıkanpeygamberlerisıralar.Yazaragöre,gerçekpeygamberle,yalancıpeygamberleribirbirindenayıracaktamölçütbulunmaz.Yaklaşıkolarakgerçekpeygamberlerişöyletanımlar:Öldüktensonradaeseriyaşayan,fikirleribüyükkütlelerihakimiyetialtınaalanveeserlerininizlerihiçbirsuretlesilinipkaldırılmasımümkünolmayankimselergerçekpeygamberlerdir.Sahte
peygamberlerinentehlikelisiveilkeliYemenliEsved’dir.Esved’inolağanüstüyetenekvebecerileribulunur.Kahinlikbilir,güzelkonuşur,hokkabazveipnotizmacıdır(s.38-39).MüslümanlarkendidininiyayanEsved’i,zorbirsuikastsonucundaöldürebilirler.39AugusteBebel:Hz.MuhammedveİslamKültürü,İstanbul1987,
s.1640AugusteBebel:y.a.g.e.,s.2441AugusteBebel:y.a.g.e.,s.2642AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3343BernardLewis:İslam’ınSiyasalSöylemi,İstanbul1993,s.4644LeoneCaetani:İslamTarihi,(Çev.HüseyinCahit),C.3,s.244,
AktaranİsmailHabib,AvrupaEdebiyatıveBiz,c.1,s.188,İstanbul1940Alevileryolkardeşliğikurumununbuolaydankaldığınainanırlar.46AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3447İlhanArsel:ArapMiliyetçiliğiveTürkler,İstanbul1977,s.39748L.Ligeti:BilinmeyenİçAsya,I,Ankara1970,s.17249İlhanArsel:y.a.g.e.,s.17450İlhanArsel:y.a.g.e.,s.4551SüleymanAteş:Kur’anıKerimveYüceMeali,Ankara1975,s.2152AugusteBebel:y.a.g.e.,s.22-23
53SüleymanAteş:Kur’anıKerimveYüceMeali,Ankara1975,s.2154İsmailHabib:AvrupaEdebiyatıveBiz,İstanbul1940,s.202-20355.İsmailHabib:y.a.g.e.,s.20356AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3857AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3658AugusteBebel:y.a.g.e.,s.2159İsmailHabib:AvrupaEdebiyatıveBiz,İstanbul1940s.19160İsmailHabib:y.a.g.e.,s.19261MuazzezİlmiyeÇığ:KutsalKitaplarınSümer’dekiKökleri,Bilim
veÜtopyaDergisi,Sayı9,Mart1995,s.89.62TuranDursun:DinBu2,TabuCanÇekişiyor,İstanbul1991,s.
209.63İlhanArsel:AydınveAydın,İstanbul1993,s.10764İlhanArsel:y.a.g.e.,s.10765MuazzezİlmiyeÇığ:KutsalKitaplarınSümer’dekiKökleri,Bilim
veÜtopyaDergisi,Sayı9,Mart1995,s.1166MuzazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s1267NoahKramer:TarihSümer’deBaşlar,Ankara1990,s.96-9868MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.1569MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.1570MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.1671MuazzezİlmiyeÇığ:y.a.g.y.,s.15-1672CemilSena:HazretiMuhammed’inFelsefesi,İstanbul1989,s.
40-4473CemilSena:y.a.g.e.,s.4274CorciZeydan:İslamMedeniyetiTarihi(Çev.ZekiMegamiz)C.4,
İstanbul1978,s.5075AytunçAltmdal:Laiklik,İstanbul1986,s.40-4276AugusteBebel:y.a.g.e.,s.45-4677AugusteBebel:y.a.g.e.,s.36
78AugusteBebel:y.a.g.e.,s.3679AugusteBebel:y,a.g.e.,s.4380CorciZeydan:y.a.g.e.,s.4481CorciZeydan:y.a.g.e.,s.44-4582CorciZeydan:y.a.g.e.,s.4783CorciZeydan:y.a.g.e.,s.9984BernardLewis:İslammSiyasalSöylemi,İstanbul1993,s.8085AliMazaheri:OrtaçağdaMüslümanlarınYaşayışları,İstanbul
1972,s.5186CorciZeydan:y.a.g.e.s.79-8487CorciZeydan:y.a.g.e.,s.15988ŞemsettinGünaltay:TTKBelletenc.VII,sayı25’denCemal
Kutay,MüslümanKardeşlerHareketi,İstanbul1977s.133-13489EmelEsin:İslamiyettenÖncekiTürkKültürTarihiveİslamaGiriş,
İstanbul1978,s.14490Esin:y.a.g.y.,s.2891ZekeriyaKitapçı:Türkistan’daİslamiyetveTürkler,Konya1988,
s.5992ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.7693ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.7694L.Ligeti:Bilinmeyenİç-AsyaI,İstanbul1970,s.17295Abdülkadirİnan;EskiTürkDiniTarihi,Ankara1976,s.18996Abdülkadirİnan:y.e.g.e.,189-19097BahriyeÜçok:a.g.e.,s.5498ZekeriyaKitapçı:Türkistan’daİslamiyetveTürkler,Konya1988,
s.9999ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.216-217100Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.190101ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s..220102H.A.R.Gibb:OrtaAsya’daArapFüttühattı,İstanbul1930,s.
37-38103ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.221104Taberi”denaktaranZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.102ve
ErdoğanAydın:NasılMüslümanOlduk?,Ankara1994,.71s105Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.191106BahriyeÜçok:y.a.g.e.,s.55107BahriyeÜçok:İslamTarihi:Emeviler-Abbasiler,Ankara1983,s.
53108ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.120,KitapçıBuharahalkınınbu
tutumunugayrisamimibulur.ErdoğanAydın,İçiyanarakşeriatçınınTürkündirenişinikınamasınıeleştirir:ErdoğanAydın:y.a.g.e.,s.75109ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.121.ErdoğanAydın,Kitapçı‘nm
Naraşi’denaktardığıbubilgileri,Kitapçınınonaylayıcıanlatımıkarşısındayeryerkendinitutamayıpisyaneder!110ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.125111Abdülkadirİnan:y.a.g.e.,s.193112ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.145113ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.147114ZekeriyaKitapçı:y.a.g.e.,s.152115BahriyeÜçok:y.a.g.e.,s.54116H.A.R.Gibb:y.a.g.e.s,39117H.A.R.Gibb:y.a.g.e.,s.53118A.R.Gibb:y.a.g.e.,s.62119BahriyeÜçok:İslamTarihi,Ankara1983,s.56120EmelEsin:y.a.g.y.,s.147121L.Ligeti:a.g.e.I,s.173122AliMazaheri:y.a.g.e,s.188123CorciZeydan:y.a.g.e.,s.257124İsmailHabib:AvrupaEdebiyatıveBiz,İstanbul1940
125AliMazaheri:OrtaçağdaMüslümanlarınYaşayışları,İstanbul1972,s.55126EmelEsin:y.a.g.y.,s.163-164127EmelEsin:y.a.g.y.,s161-162128EmelEsin:y.a.g.y.,s161129İlhanArsel:ArapMilliyetçiliğiveTürkler,lstanbul1977,s.287130BernardLewis:y.a.g.e.,13131BesimAtalay:Divan-üLügatİtTürkAnkara1975,s.4132BesimAtalay:y.a.g.e.,s.35133MustafaCanpolat:“Divan-üLugat-itTürk’teŞamanizminİzleri”,
TürkFolkloruAraştırmalarıYıllığı,1974,Ankara1975,s.22,Abdülkadirİnan:“Divan-üLugat-itTürk’teŞamanizmeAitKelimeler”,EskiTürkDini
Tarihi,s.129-136.134AhmetYaşarOcak:Babailerİsyanı,İstanbul1977,s.90-95135CemalKutay:MüslümanKardeşlerHareketi,İstanbul1977,s.
215136Bartold:Bermekiler,İslamAns.İstanbul1993,c.2,s.561137Abdülkadirİnan:Kur’an’ıKeriminTürkçetercümeleriüzerinebir
inceleme,Diyanetİşleri,Ankara1961138BahriyeÜçok:y.a.g.e.,s.55139İbniBatutaSeyahatnamesi,(Haz.RamazanŞeşen).İstanbul
1976,s.65140ŞevketSüreyyaAydemir:EnverPaşa3,İstanbul1972,s.288141İsmailHamiDanişmend:TürkIrkıNiçinMüslümanOldu,Konya
1978,s.46142İsmailHamiDanişmend:y.a.g.e.,s.46-47141İsmailHamiDanişmend:TürkIrkıNiçinMüslümanOldu,Konya
1978,s.46
142İsmailHamiDanişmend:y.a.g.e.,s.46-47143CemalKutay:y.a.g.e.,s.190144İsmailHamiDanişmend:y.a.g.e.,s.48145YakupKadriKaraosmanoğlu:ZorakiDiplomat,İstanbul1984,s.
377-378146CemalKutay:MüslümanKardeşlerHareketi,İstanbul1977,s.
186147CemalKutay:y.a.g.e.,s.187148ŞerafettinTuran:TürkKültürTarihi,Ankara1990,s.113149Abdülkadirİnan:EskiTürkDini,İstanbul1976,s.176-177150NiyaziBerkes:AsyaMektupları,İstanbul1975,s.100151Jean-PaulRoux:TürklerinTarihi,İstanbul1989,s.34-35152ŞevketSüreyyeAydemir:SuyuArayanAdam,İstanbul1967,s.
399-400153NiyaziHerkes:AsyaMektupları,İstanbul1976,s.28-30154NiyaziBerkes:AsyaMektupları,İstanbul1976,s.199-200155NiyaziBerkes:y.a.g.e.,s.65