TRANSPLANTACJA NARZĄDÓWtransplantacja.fundacjasccs.pl/wp-content/uploads/2014/01... · stwierdzono śmierć mózgową, może być uważana za potencjalnego dawcę tkanek i narządów,

TRANSPLANTACJA TRANSPLANTACJA NARZĄDÓWNARZĄDÓW

aspekty medyczne, prawne i organizacyjne

Zabrze 2013

TRANSPLANTACJA NARZĄDÓW

aspekty medyczne, prawne i organizacyjne

Zabrze 2013

Autorzy:

Bogumiła Król

Joanna Zembala - John

Nadzór merytoryczny:

Prof. dr hab. n med. Marian Zembala

Katedra i Oddział Kliniczny Kardiochirurgii i Transplantologii SUM

Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu

Wydawca:

Fundacja Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu

ul. Wolności 182 lok. 42-45, 41-800 Zabrze

www.fundacjasccs.pl

„Sfinansowano ze środków Ministerstwa Zdrowia w ramach Programu Wieloletniego na lata 2011-2020.

Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej”.

Co to jest transplantacja? 5

Historia polskiej medycyny transplantacyjnej 5

Regulacje prawne w Polsce 6

Co mówi religia na temat transplantacji narządów 6

Od kogo można pobrać narządy? 6

Co to jest śmierć mózgu? 6

Świadome dawstwo – zgoda i sprzeciw

w polskiej ustawie transplantacyjnej 7

Kiedy, od kogo i w jakich warunkach pobiera się narządy 7

Dawstwo rodzinne 8

Jakie są wyniki transplantacji narządów? 8

Rozwój transplantacji narządów w Polsce 9

Życie po przeszczepie 9

Czy pacjenci po transplantacji mogą wrócić do aktywności zawodowej? 9

Czy przeszczep zmienia osobowość? 10

Jakie narządy można przeszczepiać? 10

Co to są leki immunosupresyjne? 11

Kto jest kim w transplantacji – czyli uczestnicy procesu

pobierania i przeszczepiania narządów 11

Program edukacji i promocji idei transplantacji na terenie

województwa śląskiego na lata 2013-2014 w ramach realizacji

Narodowego Programu Medycyny Transplantacyjnej -

Program Wieloletni 2011-2020 Ministerstwa Zdrowia 13

Spis treści

Bez wiersza....

Bez mojego wiersza

I słońce ogrzeje ziemię

I deszcz padać będzie

Bez mojego wiersza

I potok i rzeka zaszumi

I ptak o świcie zaśpiewa

Bez mojego wiersza

Zielone trawą pagórki

Będą niewzruszone trwać

Bez mojego wiersza

Życie i tak pójdzie dalej

Swoją krętą drogą

A ja piszę

By zatrzymać chwilę

W której z tym światem

............... jeszcze trwam

Pacjent (lat 47) oczekujący na transplantację serca i płuc

Co to jest transplantacja?Transplantacja (z łac. transplantare – szczepić i plantare – sadzić) - inaczej

przeszczep narządów, to bezpieczna, skuteczna i czasem jedyna metoda

leczenia, pozwalająca na uratowanie ludzi ze skrajną niewydolnością

narządów (serca, wątroby, płuc, nerek, trzustki). Polega na wymianie chorego

narządu lub tkanek na nowe, pochodzące od innego człowieka. Niektóre organy

(takie jak nerka czy część wątroby) lub tkanki (szpik kostny) można pobierać od

osób żywych - pod warunkiem, że dawca wyrazi zgodę a przeszczep nie

spowoduje zagrożenia jego życia i zdrowia. W Polsce większość narządów

i tkanek do przeszczepienia pobiera się od osób zmarłych, wobec których

wyczerpano wszystkie możliwości ratunku, u których stwierdzono śmierć

mózgową.

TRANSPLANTACJA – wymiana chorego narządu

na „nowy”

Historia polskiej medycyny transplantacyjnej

1966 r. Pierwsze przeszczepienie nerki od dawcy żywego (Wrocław)

1966 r. Pierwsze przeszczepienie nerki od dawcy zmarłego (Warszawa)

1983 r. Zastosowanie leku immunosupresyjnego (cyklosporyny)

- przełom w walce z odrzucaniem narządów

1985 r. Pierwszy przeszczep serca (Zabrze)

1987 r. Pierwsza próba przeszczepienia wątroby (Szczecin)

1988 r. Pierwsze przeszczepienie nerki, trzustki (Warszawa)

1990 r. Pierwsze przeszczepienie wątroby u dziecka (Warszawa)

1996 r. Powstanie Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego

ds. Transplantacji POLTRANSPLANT (Warszawa)

1999 r. Pierwsze przeszczepienie części wątroby od żywego dawcy

(Warszawa)

2001 r. Pierwsze przeszczepienie serca i płuc (Zabrze)

2003 r. Pierwsze przeszczepienie pojedynczego płuca (Zabrze)

2005 r. Pierwsze przeszczepienie obu płuc (Zabrze)

2006 r. Pierwsze przeszczepienie kończyny górnej (Trzebnica)

2013 r. Pierwsze przeszczepienie twarzy (Gliwice)

5

Regulacje prawne w PolsceW Polsce, w latach 60-tych, kiedy rozpoczęły się pierwsze przeszczepienia

w kraju, nie istniała jeszcze odpowiednia ustawa ani przepisy prawne,

regulujące kwestię transplantacji narządów. Dopiero w roku 2005 ogłoszona

została tzw. Ustawa Transplantacyjna, która wyraźnie określa, kiedy i od kogo

można pobrać komórki, tkanki i narządy, jakie warunki powinny być spełnione

przy pobieraniu i wszczepianiu, kto ma prawo pobierać i wszczepiać organy

i tkanki. W roku 2009 nastąpiła nowelizacja tej Ustawy; „Ustawa o pobieraniu,

przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów”.

Co mówi religia na temat transplantacji

narządów?Wszystkie religie chrześcijańskie w pełni popierają przeszczepianie narządów.

Inne religie i wyznania także - w zdecydowanej większości - popierają ideę

transplantacji lub uważają, że jest to indywidualny wybór każdego człowieka.

Brak oficjalnego stanowiska określającego poglądy na temat przeszczepu

w wielu religiach można interpretować jako brak jednoznacznego sprzeciwu

w kwestii pobierania i przeszczepiania narządów.

Od kogo można pobrać narządy?Dawcą narządów może zostać człowiek, u którego komisja lekarska, złożona

z trzech lekarzy, po przeprowadzeniu serii bardzo szczegółowych badań

stwierdzi śmierć mózgu. W świetle polskiego prawa osoba taka zostaje tym

samym oficjalnie uznana za zmarłą.

Co to jest śmierć mózgu?Śmierć mózgu to stan, w którym wskutek zatrzymania krążenia krwi doszło do

nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. Na tym etapie żadna forma leczenia nie

może już pomóc; nie można przywrócić już życia takiej osobie.

Przy pomocy specjalistycznej aparatury można przez pewien czas

podtrzymywać czynność serca i oddychanie; po stwierdzeniu przez komisję

lekarską śmierci mózgu chorego, aparatura zostaje odłączona – przed jej

odłączeniem istnieje możliwość pobrania niektórych narządów do przeszczepu.

6

Świadome dawstwo – zgoda i sprzeciw

w polskiej ustawie transplantacyjnejZgoda domniemana – według polskiego prawa każda osoba, u której

stwierdzono śmierć mózgową, może być uważana za potencjalnego dawcę

tkanek i narządów, o ile za życia nie wyraziła sprzeciwu (brak zgody na

pobranie narządów powinien zostać za życia pisemnie zgłoszony przez daną

osobę w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów). Moc prawną ma również noszone

przy sobie, własnoręcznie podpisane oświadczenie sprzeciwu lub oświadczenie

ustne, złożone w obecności dwóch świadków a następnie pisemnie przez nich

potwierdzone. W przypadku osoby małoletniej, sprzeciw może wyrazić jej

przedstawiciel ustawowy.

Mimo obowiązującej w kraju zgody domniemanej, lekarze w Polsce zawsze

pytają bliskich o zdanie zmarłego na temat pobierania narządów. Rodzina

jednak często nie zna woli zmarłego na temat dawstwa, w obliczu osobistego

dramatu – odmówi. O tak trudnych kwestiach, jeśli nie ma takiej potrzeby, zwykle

na co dzień się nie rozmawia. Warto to zmienić – porozmawiać z bliskimi,

zawiadomić ich zawczasu o swojej decyzji, zarówno dotyczącej zgody, jak

i sprzeciwu wobec pobrania narządów. W krytycznej chwili pozwoli to rodzinie

na podjęcie szybszych i zgodnych z wolą zmarłego działań; zaoszczędzi jej

także dodatkowego cierpienia.

Kiedy, od kogo i w jakich warunkach pobiera się

narządy Narząd do przeszczepienia musi pochodzić z organizmu drugiego człowieka.

Najczęściej dawcą narządów jest człowiek, który zmarł w wyniku urazu głowy

lub wylewu krwi do mózgu. Po przeprowadzeniu bardzo szczegółowych badań

i stwierdzeniu śmierci mózgu, o których orzeka wieloosobowa komisja lekarska,

złożona z lekarzy nie związanych z pobieraniem narządów, w tym co najmniej

z jednego specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz

specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii orzeka śmierć człowieka.

Decyzja komisji musi być podjęta jednomyślnie, pozbawiona cienia wątpliwości.

Przekazanie narządów od zmarłego ma zwykle charakter anonimowy, chyba, że

jego najbliżsi zdecydują inaczej.

Zdarza się, że od jednego dawcy zostaje pobrany więcej niż jeden narząd,

często kilka – dzięki czemu można uratować życie nawet 8 innych ludzi.

7

W Polsce, podobnie jak w Europie, liczba dawców systematycznie rośnie: w roku

2009 wynosiła 420 osób, w roku 2010 – 509, a w 2012 - aż 615 osób. To dobry

znak, świadczący o rosnącej świadomości społecznej i coraz większej

aktywności polskiego środowiska transplantacyjnego.

Dawstwo rodzinneDawstwem rodzinnym określa się przekazanie narządu lub tkanki (szpik, nerka

lub płat wątroby) innemu członkowi rodziny. Dawcą może zostać osoba

spokrewniona z biorcą w linii prostej: dziecko, rodzic lub rodzeństwo, ale także

małżonek, osoba przysposobiona lub inny bliski, jeśli uzasadniają to szczególne

względy osobiste i nie ma żadnych przeciwwskazań medycznych i etycznych.

Dawcą rodzinnym może zostać osoba świadoma, posiadająca pełną zdolność

do czynności prawnych, która wyraziła dobrowolną, pisemną zgodę przed

lekarzem na bycie dawcą określonego narządu dla określonego biorcy.

Dawcą może zostać również osoba poniżej 18 roku życia, która nie ma pełnej

zdolności do czynności prawnych, jeżeli nie spowoduje to dającego się

przewidzieć upośledzenia sprawności oraganizmu dawcy (np. na rzecz

rodzeństwa)

Jakie są wyniki transplantacji narządów?Znakomita większość, bo 90% transplantacji narządów kończy się sukcesem.

Należy jednak pamiętać, że podobnie jak w przypadku każdej innej operacji,

przeszczep również wiąże się z pewnym ryzykiem niepowodzenia – dotyczy to

zwłaszcza chorych trudniejszych, wyniszczonych długotrwałą chorobą.

Wyniki transplantacji narządów w Polsce i na świecie są coraz lepsze. Głównym

problemem, z jakim boryka się współczesna transplantologia, jest niedobór

narządów do przeszczepienia w stosunku do aktualnych potrzeb.

Każdego dnia na świecie umiera piętnaście osób, nie doczekawszy przeszczepu.

Szacuje się, że w Polsce, dzięki transplantacji, można byłoby uratować ok. 1 - 1,5

tys. osób rocznie: dorosłych i dzieci.

8

Rozwój transplantacji narządów w PolsceTransplantacja to szczególny rodzaj leczenia, wymagający akceptacji

społecznej. Niezależnie od wysiłków podejmowanych przez polskie środowisko

transplantacyjne, niski poziom świadomości społecznej i brak dostatecznej

wiedzy na temat dawstwa narządów, stanowi wciąż istotną barierę dla rozwoju

transplantacji w Polsce.

Pomimo wiedzy, doświadczenia oraz zaangażowania zespołów

transplantacyjnych w Polsce wciąż bardzo daleko nam do poziomu donacji

narządów, jaki odnotowuje się w takich krajach jak Hiszpania (40 dawców na

1,000,000 mieszkańców), Wielka Brytania, Austria, Niemcy czy Czechy.

Naśladując dobre rozwiązania z zagranicy, angażując się w działalność

edukacyjną społeczeństwa, środowiska medycznego i wszystkich podmiotów,

mających wpływ na ilość zgłaszanych potencjalnych dawców narządów, ale

także rozmawiając na ten temat z rodziną, przyjaciółmi, znajomymi,

współpracownikami, działając razem, możemy w znaczący sposób zredukować

przeszkody, które utrudniają rozwój donacji narządów w Polsce i dzięki temu

uratować znacznie więcej chorych, oczekujących na nowy organ, na drugie

życie.

Życie po przeszczepie – czy warto przeszczepiać

narządy?Osoby po transplantacji żyją średnio do 20-30 lat po zabiegu. Dzięki operacji

dostają szansę na powrót do zdrowia, na dalsze lata aktywnego życia.

Czy pacjenci po transplantacji mogą wrócić do

aktywności zawodowej?Należy z cała mocą podkreślić, iż celem transplantacji jest pełny powrót chorego

do aktywności życiowej, w tym również zawodowej.

W późniejszym okresie po przeszczepie wykonywanie pracy zawodowej jest

możliwe, o ile nie naraża chorego na skrajnie duży wysiłek fizyczny lub w inny

sposób nie wpływa niekorzystnie na jego zdrowie.

9

Czy przeszczep zmienia osobowość?Osobowość wpływa na to, kim jesteśmy i jak się zachowujemy. Decyduje o naszej

indywidualności, wpływa na nasze relacje z innymi i na zdrowie. To względnie

stały zestaw cech i predyspozycji odziedziczonych oraz nabytych w toku życia,

najmocniej w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości.

Każda ważna sytuacja życiowa, a więc także transplantacja czy inna poważna

operacja, może zmienić nasz sposób reagowania. To naturalne zjawisko. Dzięki

ważnym zdarzeniom i doświadczeniom, można odkryć w sobie nieznane wcześniej

zdolności, umiejętności i cechy. Osoby po transplantacji często zauważają w sobie

pewne zmiany w osobowości, sposobie reakcji i postrzegania życia. Niektórzy

obserwują u siebie większą wrażliwość emocjonalną albo większy dystans do

pewnych spraw - przewartościowują swoje życie. Odkrywają nowe zainteresowania,

pasje. Starają się spędzać czas inaczej niż przed chorobą i przeszczepem: lepiej,

aktywniej – z jednej strony dlatego, że stan ich zdrowia wreszcie na to pozwala,

z drugiej – bardziej doceniają życie, zwykłe radości dnia codziennego;.

Jakie narządy można przeszczepiać?Transplantacja to metoda terapeutyczna, która może uratować życie wielu ciężko

chorym z nieodwracalnym uszkodzeniem narządów, dla których wyczerpano już

wszelkie inne metody lecznicze. Obecnie w Polsce wykonuje się przeszczepy:

Jeden dawca może uratować życie nawet

8 innych osób i poprawić jakość życia wielu

innych!

10

serca

nerki/ nerek

trzustki

rogówki/rogówek

skóry

płuca/płuc

kości, chrząstki,

szpiku

twarzy

kończyn wątroby

Co to są leki immunosupresyjne?Rozwój medycyny transplantacyjnej nie byłby możliwy bez rozwoju leków

immunosupresyjnych. Organizm biorcy traktuje przeszczepiony organ jako

„obcy”: jego układ odpornościowy reaguje atakiem skierowanym przeciw

przeszczepowi. Konieczne jest zatem zażywanie leków immunosupresyjnych,

których zadaniem jest zmniejszenie aktywności układu odpornościowego

organizmu biorcy a tym samym zapobieganie odrzuceniu przeszczepionego

narządu. Należy jednak pamiętać o utrzymaniu równowagi pomiędzy dawką

leku zabezpieczającą przed odrzuceniem przeszczepu a dawką zapewniającą

utrzymanie odpowiedzniej bariery ochronnej organizmu przed różnego rodzaju

zakażeniami.

Kto jest kim w transplantacji – czyli uczestnicy

procesu pobierania i przeszczepiania narządówBiorca – osoba, u której dokonano przeszczepu narządu lub tkanek.

Dawca – osoba żywa lub zmarła, od której pobrane zostały narządy lub tkanki.

Immunolog – specjalista zajmujący się układem immunologicznym.

Przeprowadza badania nad zmniejszeniem odpowiedzi układu odpornościowego

organizmu na przeszczepiany narząd.

Kardiochirurg - transplantolog – lekarz pobierający i wszczepiający

pobrany narząd. Lekarz ze specjalizacją chirurgiczną i transplantologiczną.

Koordynator transplantacyjny – osoba odpowiedzialna za prawidłowy

przebieg pobrania narządów od dawcy i przeszczepienie właściwemu biorcy.

Nadzoruje stan zdrowia pacjentów oczekujących na przeszczepienie narządu.

Laborant – technik laboratoryjny, który czuwa nad prawidłową pracą

laboratorium. Archiwizuje, przechowuje próbki badań dawcy i biorcy, nadzoruje

pracę maszyn laboratoryjnych.

Lekarz anestezjolog – lekarz znieczulający do zabiegu. Zajmuje się

kwalifikacją dawców narządów.

Lekarz kwalifikujący do przeszczepu – lekarz opiekujący się chorym;

nadzoruje bezpośrednio stan zdrowia pacjenta do momentu przeszczepu.

Lekarz prowadzący po przeszczepie – lekarz opiekujący się chorym;

nadzoruje bezpośrednio stan zdrowia pacjenta od momentu przeszczepu.

Patolog – lekarz oceniający cyklicznie pobrany materiał z wszczepionego

narządu (biopsja serca).

Pielęgniarka – opiekuje się pacjentami – dawcą i biorcą. Wspólnie z lekarzem

nadzoruje proces leczniczy chorych przed i po transplantacji.

11

Radiolog – specjalista zajmujący się m.in. ultrasonografią, tomografią

komputerową. Wspomaga lekarzy opiekujących się dawcą i biorcą w celu

postawienia właściwej diagnozy.

Rehabilitant – zajmuje się działaniem mającym przywrócić osobie

niepełnosprawnej fizycznie lub psychicznie sprawność, m.in. planuje

i przeprowadza postępowanie rehabilitacyjne.

12

Program edukacji i promocji idei transplantacji na

terenie województwa śląskiego na lata 2013-2014

w ramach realizacji Narodowego Programu

Medycyny Transplantacyjnej - Program Wieloletni

2011-2020 Ministerstwa Zdrowia

Zasadniczym założeniem programu, opracowanego przez Fundację Śląskiego

Centrum Chorób Serca we współpracy z zespołem Śląskiego Centrum Chorób

Serca w Zabrzu: kardiologami, kardiochirurgami, transplantologami,

anestezjologami oraz koordynatorami transplantacyjnymi i działem marketingu

SCCS jest opracowanie i przeprowadzenie wśród lokalnej społeczności

kompleksowej, długoterminowej kampanii promocyjno-edukacyjnej, mającej na

celu zwiększenie świadomości społecznej na temat transplantacji,

wypromowanie idei dawstwa narządów, komórek i tkanek oraz

upowszechnienie i usystematyzowanie wiedzy społeczeństwa dotyczącej

przeszczepu komórek, tkanek i narządów jako metody leczniczej. Program

zakłada, że działania te, podejmowane systematycznie i w obrębie różnych

grup społecznych i zawodowych regionu, przyczynią się do zwiększenia liczby

przeszczepień narządów od dawcy zmarłego o co najmniej 100% do czasu

zakończenia programu (2020) w stosunku do roku 2009. Wzrost aktywności

transplantacyjnej wpłynie jednocześnie pozytywnie na sytuację zdrowotną

w regionie: przyczyni się do redukcji zgonów z powodu skrajnej niewydolności

narządowej, poprawy jakości i długości życia chorych ze skrajną

niewydolnością narządów, którzy dzięki przeszczepowi mogą powrócić do

aktywnego życia, jak również do zmniejszenia niepełnosprawności

i wykluczenia społecznego w tej stale rosnącej grupie pacjentów. Pozwoli to tym

samym na znaczne obniżenie wydatków związanych z opieką medyczną

i długoterminową hospitalizacją chorych z niewydolnością narządową i większą

koszt-efektywność leczenia w regionie.