Tranhdangianvietnam1

4

MUÏC LUÏC*****

Lôøi noùi ñaàu ............................................................................ 5Phaàn daãn nhaäp ..................................................................... 7Phaàn I:Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø tranh daân gian Vieät Nam ..... 9

Phaàn II:Nhaân sinh quan Laïc Vieät & tính nhaân baûn trong tranh daângian Vieät Nam....................................................................... 77

Phaàn III:Tranh daân gian Vieät Nam vôùi lòch söû & huyeàn thoaïi ............. 89

Phaàn IV:Thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa tranh daân gian Vieät Nam .................... 99

Keát luaän ............................................................................. 107

SAÙCH THAM KHAÛO

Baùo Tia Saùng thaùng 4/2002Nguyeãn Caåm Vaân:

Tranh daân gian Vieät Nam - Nxb VHDT 1995Nguyeãn Caåm Vaân & Chu Quang Tröù:

Tranh daân gian Vieät Nam - Nxb VH 1984Nhieàu taùc giaû:

Amanach Maäu Daàn - Nxb Phuï nöõ 1998Thieäu Vó Hoa:

Chu dòch vaø döï ñoaùn hoïc - Nxb VHTT 1995Vöông Ngoïc Ñöùc, Dieâu Vó Quaân, Trònh Vónh Töôøng

Bí aån cuûa Baùt Quaùi - Nxb VHTT 1993Haûi AÂn bieân soaïn:

Kinh Dòch vaø ñôøi soáng - Nxb VHDT 1996Kieàu Lieân bieân soaïn:

Tranh Caùt töôøng Trung Hoa - Nxb VHTT 2002

5

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Neàn vaên minh cuûa nöôùc Vieät Nam hieän nay laø söï keátuïc moät truyeàn thoáng vaên hieán traûi gaàn naêm ngaøn

naêm lòch söû. Ñaây laø nieàm töï haøo chính ñaùng cuûa daân toäc Vieät.Maëc duø traûi bao thaêng traàm trong lòch söû gioáng noøi, nhöngchính beà daøy cuûa moät truyeàn thoáng vaên hoùa ñaày töï haøo aáy ñaõkhieán ngöôøi Vieät khoâng bò ñoàng hoùa trong hôn 1000 naêm Baécthuoäc vaø goùp phaàn quan troïng taïo neân nhöõng kyø tích lòch söûcuûa daân toäc Vieät.

Lôùp buïi thôøi gian phuû daøy leân lòch söû daân toäc qua hôn1000 naêm Baéc thuoäc, ñaõ khieán cho bao di saûn vaên hoùa bò xoùimoøn, thaát laïc. Truyeàn thoáng vaên hieán aáy chæ coøn ñoïng laïitrong taâm linh ngöôøi Vieät vôùi nhöõng di saûn vaên hoùa coøn laïi coùveû nhö mô hoà, döôøng nhö khoâng ñuû söùc chöùng minh cho moätthöïc teá bò khuaát laáp haøng thieân nieân kyû. Nhöõng yeâu caàu do söïnhaän thöùc cuûa khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ ñaët laïi vaán ñeà veà coäinguoàn lòch söû daân toäc. Haàu heát nhöõng nhaø nghieân cöùu hieännay, caû trong vaø ngoaøi nöôùc ñeàu cho raèng: Thôøi ñaïi HuøngVöông – coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán Vieät Nam – chæ toàn taïi töøkhoaûng nöûa thieân nieân kyû thöù nhaát vaø laø moät lieân minh boälaïc laïc haäu hoaëc chæ laø moät nhaø nöôùc sô khai. Seõ laø moät söïthaát voïng cho nhöõng giaù trò truyeàn thoáng, neáu nhö khoâng theåminh chöùng ñöôïc coäi nguoàn ñaày töï haøo cuûa neàn vaên minh LaïcVieät. Nhöng may maén thay, chính töø beà daøy cuûa neàn vaênhieán aáy, cho neân chæ nhöõng maûnh vuïn ít oûi coøn laïi cuõng ñuûsöùc chöùng toû moät neàn vaên minh kyø vó ñaõ toàn taïi treân thöïc teá:Ñoù laø neàn vaên minh Vaên Lang döôùi trieàu ñaïi cuûa caùc vuaHuøng.

Nhöõng di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät vaøcoäng ñoàng caùc daân toäc anh em nhö: ca dao, tuïc ngöõ, truyeànthuyeát, coå tích huyeàn thoaïi vv… ñeàu coù khaû naêng chöùng toû tínhthuyeát phuïc treân cô sôû nhöõng tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi,

6

chöùng minh cho giaù trò ñích thöïc cuûa neàn vaên hieán VieätNam.

Trong cuoán saùch nhoû naøy, ngöôøi vieát xin ñöôïc tieáp tuïctrình baøy quan ñieåm cho raèng: neàn vaên minh Laïc Vieät, coäinguoàn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 naêm, chính laø neàntaûng cuûa vaên hoùa Ñoâng Phöông kyø vó, qua moät maûng trongdi saûn vaên hoùa Vieät Nam. Ñoù laø nhöõng böùc tranh daân giancuûa caùc daân toäc Vieät Nam hieän nay.

Noäi dung cuûa cuoán saùch naøy phaân tích noäi dung nhöõngböùc tranh daân gian caùc daân toäc Vieät Nam. Qua ñoù, so saùnh,ñoái chieáu vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan trong lòch söû vaên hoùa coåÑoâng phöông nhaèm minh chöùng cho neàn vaên minh kyø vó cuûadaân toäc Vieät. Ñaây laø moät coâng vieäc heát söùc khoù khaên, vì söïvieäc ñaõ bò khuaát laáp haøng thieân nieân kyû, khaû naêng cuûa ngöôøivieát chæ coù giôùi haïn, cho neân maëc duø heát söùc coá gaéng, nhöngchaéc chaén khoâng theå traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt vaø baát caäp.Cho duø nhö vaäy, ngöôøi vieát vaãn hy voïng goùp phaàn coâng söùccuûa mình vaøo vieäc laøm saùng toû coäi nguoàn gaàn 5000 vaên hieáncuûa daân toäc. Ngöôøi vieát mong ñöôïc söï löôïng thöù tröôùc nhöõngsai soùt vaø coù nhöõng yù kieán ñoùng goùp quí baùu töø baïn ñoïc.

Chaân thaønh caûm ôn söï quan taâm cuûa baïn ñoïc.

7

PHAÀN DAÃN NHAÄP

Ngöôøi vieát ñaõ haân haïnh trình baày vôùi baïn ñoïc bacuoán saùch (Nxb VHTT taùi baûn 2002, coù söûa chöõa vaø

boå sung) laø:”Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeànthoaïi”; “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp hoa giaùp”; “Tìmveà coäi nguoàn Kinh Dòch” theå hieän moät quan ñieåm xuyeân suoátvaø nhaát quaùn cho raèng: Thôøi ñaïi Huøng Vöông, coäi nguoàn lòchsöû cuûa daân toäc Vieät Nam ñaõ toàn taïi töø thieân nieân kyû thöù IIItr.CN vaø laø moät quoác gia vaên hieán, neàn taûng cuûa neàn vaên hoùaÑoâng phöông kyø vó.

Quan ñieåm ñöôïc trình baøy trong caùc saùch ñaõ xuaát baûntröôùc, döïa treân neàn taûng caên baûn laø nhöõng di saûn vaên hoùa phivaät theå coøn löu truyeàn trong daân gian, ñeå ñaët laïi nhöõng vaánñeà veà coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Söï phaân tích, dieãngiaûi, minh chöùng treân cô sôû cuûa tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi laø:“Moät giaû thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù giaûithích haàu heát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán noù”. Do ñoù, tranh daângian Vieät Nam – laø di saûn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000naêm cuûa ngöôøi Laïc Vieät – thì tính taát yeáu theo tieâu chí khoahoïc treân laø: phaûi coù nhöõng böùc tranh chöùng toû tính truøngkhôùp hôïp lyù vaø laø söï tieáp tuïc cuûa söï minh chöùng ñaõ trình baøytröôùc ñoù trong nhöõng saùch ñaõ xuaát baûn cuûa ngöôøi vieát.

Moät hình töôïng theå hieän trong di saûn vaên hoùa (noùi chunggoàm ca dao, tuïc ngöõ, vaên chöông truyeàn mieäng, söï tích, truyeànthuyeát, huyeàn thoaïi, tranh daân gian v.v...) coù theå coù nhieàucaùch nhìn vaø caùch hieåu khaùc nhau. Coù nhöõng böùc tranh hìnhtöôïng theå hieän tröïc tieáp noäi dung. Cuõng coù nhöõng böùc tranhhình töôïng laø bieåu töôïng, ñoøi hoûi phaûi suy lyù vaø hoaøn toaønmang tính chuû quan. Ñaây laø söï khoù khaên lôùn nhaát cho vieäcphaân tích vaø minh chöùng cho caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát veà coäinguoàn lòch söû vaø vaên hoùa daân toäc. Bôûi vaäy söï hôïp lyù trong vieäclyù giaûi nhöõng vaán ñeà lieân quan chính laø ñieàu kieän caàn ñeå theåhieän tính khaùch quan cho vaán ñeà ñöôïc ñaët ra.

8

Vì cuoán saùch naøy laø söï tieáp tuïc theå hieän tính phaùt trieåntrong söï töông quan cuûa nhöõng vaán ñeà ñaõ minh chöùng, trìnhbaøy tröôùc ñoù. Bôûi vaäy, trong saùch naøy seõ khoâng laëp laïi nhöõngvaán ñeà ñaõ trình baøy. Do ñoù, raát mong baïn ñoïc caàn coù ít nhaátmoät trong hai cuoán ñaõ xuaát baûn laø “Thôøi Huøng Vöông quatruyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi” hoaëc “Tìm veà coäi nguoàn KinhDòch” ñeå tieän tham khaûo ñoái chieáu.

Trong saùch naøy seõ khoâng phaân loaïi tranh theo töøng doøngtranh ñang löu truyeàn trong daân gian, maø phaân loaïi theo chuûñeà noäi dung nhöõng böùc tranh ñoù theå hieän – theo caùi nhìn cuûangöôøi vieát. Phaàn chính vaên cuûa ngöôøi vieát ñöôïc theå hieän baèngkieåu chöõ “VNI-Centur 12”; chöõ trích daãn ñöôïc theå hieän baèngkieåu chöõ “VNI-Helve 10”.

Trong cuoán saùch naøy, ngöôøi vieát chæ trình baøy moät soátranh trong ñieàu kieän söu taàm ñöôïc. Bôûi vaäy, coøn khaù nhieàunhöõng böùc tranh khaùc, coù theå coøn mang trong hình thöùc vaønoäi dung cuûa noù nhöõng di saûn vaên hoùa to lôùn cuûa ngöôøi LaïcVieät. Hy voïng raèng caùc ñoäc giaû seõ quan taâm xem xeùt.

Maëc duø ñaõ heát söùc coá gaéng, nhöng chaéc chaén khoâng traùnhkhoûi nhöõng thieáu soùt. Ngöôøi vieát raát mong söï löôïng thöù cuûaquí ñoäc giaû.

9

PHAÀN IPHAÀN IPHAÀN IPHAÀN IPHAÀN I

THUYEÁT

AÂM DÖÔNG NGUÕ HAØNH&

TRANH DAÂN GIAN

VIEÄT NAM

10

LÖÔ

ÕNG

NG

HI S

INH

TÖ

Ù TÖ

ÔÏN

GTr

anh

daân

gian

Haøn

g Tr

oáng

11

LÖÔÕNG NGHI SINH TÖÙ TÖÔÏNG

Böùc tranh naøy töï noù ñaõ khaúng ñònh noäi dung trieáthoïc veà söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï qua ngay haøng

chöõ ñöôïc ghi treân böùc tranh. Nhöng coù veû nhö noù chæ nhaèmnoùi laïi moät caâu trong Heä töø cuûa kinh Dòch: “Thò coá Dòch höõu ThaùiCöïc, thò sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng, töù töôïng sinh baùt quaùi”.Thöïcra böùc tranh naøy mang moät noäi dung minh trieát saâu saéc.Ñaâychính laø böùc tranh minh hoïa vaø lyù giaûi yù nghóa ñích thöïc noäidung cuûa caâu treân trong Heä töø, khaùc haún söï lyù giaûi cuûa caùcnhaø lyù hoïc Ñoâng phöông töø thôøi Haùn ñeán nay.

Traûi haøng ngaøn naêm qua – keå töø ñôøi Haùn – caùc nhaø lyùhoïc phöông Ñoâng ñaõ coù raát nhieàu coá gaéng lyù giaûi yù nghóa cuûacaâu “Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi, Löôõng nghi sinh Töù töôïng, Töù töôïng sinh Baùtquaùi”. Coù ngöôøi cho raèng: Thaùi cöïc laø Thaùi nhaát, laø thaùi Hö. Coùngöôøi cho raèng: Thaùi cöïc coù nguoàn goác töø Voâ cöïc, Thaùi cöïcñoäng sinh Döông, Döông tònh sinh AÂm, AÂm Döông sinh raNguõ haønh (Chu Hy – Dòch hoïc khôûi moâng). Coù ngöôøi choraèng: Töù töôïng töùc laø Thaùi AÂm, Thaùi Döông, thieáu AÂm, thieáuDöông… Nhöng taát caû caùc caùch giaûi thích cuûa hoï ñeàu mô hoà vaømaâu thuaãn. Khieán cho ñeán nay neàn vaên hoùa coå Ñoâng phöôngvaãn laø moät söï huyeàn bí, khoù hieåu ngay töø nguyeân lyù khôûinguyeân cuûa noù (*).

Treân cô sôû söï nhaän ñònh sai laàm veà baûn chaát cuûa söï khôûinguyeân cuûa vuõ truï ñöôïc ghi nhaän trong Heä töø, nhöõng nhaønghieân cöùu Haùn Nho ñaõ ñöa ra nhöõng bieåu töôïng cho söï vaänñoäng khôûi nguyeân cuûa vuõ truï: Thaùi cöïc – AÂm Döông – Töùtöôïng vaø Baùt quaùi nhö sau:

* Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn

12

Qua ñoà hình cuûa Lai Trí Ñöùc vaøChu Ñoân Di chuùng ta thaáy roõ neùt söïphaân bieät giöõa Thaùi cöïc (bieåu töôïngbaèng voøng troøn ôû giöõa) vaø AÂm Döông(caùc phaàn ñen traéng xung quanh). Ñaâylaø moät sai laàm, vì AÂm Döông luùc naøylaø moät veá cuûa chính noù. Hay dieãn taûmoät caùch cuï theå hôn, neáu chuùng talaáy voøng troøn theå hieän Thaùi cöïc cuûahai ñoà hình naøy vaø so vôùi moät tronghai phaàn AÂm hoaëc Döông thì töï chuùngseõ laø AÂm Döông, phaàn coøn laïi seõ khoângbieát goïi laø gì.

Trong bieåu töôïng AÂm Döônghieän nay tuy coù thay ñoåi vaø mang tínhminh trieát hôn: Khoâng dieãn taû Thaùicöïc nhö moät thöïc teá toàn taïi ngoaøi AÂmDöông, thay vaøo ñaáy laø moät voøng troønbao quanh AÂm Döông. Nhöng ôû ñoàhình naøy thuaàn tuùy chæ laø moät bieåutöôïng; khoâng heà coù moät cô sôû lyù luaänhôïp lyù chöùng toû yù nghóa cuûa noù – choñeán taän ngaøy hoâm nay, khi baïn ñangñoïc cuoán saùch naøy. Sai laàm cuûa bieåutöôïng naøy – laø söï theå hieän tieáp tuïcnhaän thöùc sai laàm traûi haøng ngaøn naêmtröôùc ñoù trong coå thö chöõ Haùn – laø coùtheâm hai voøng troøn nhoû bieåu töôïngcuûa thieáu AÂm, thieáu Döông. Nhö vaäy,giöõa Thaùi AÂm vôùi thieáu Döông (hoaëcThaùi Döông vôùi thieáu AÂm) töï noù ñaõcoù söï phaân bieät; töùc laø ñaõ trôû thaønhAÂm Döông. Hay noùi moät caùch khaùc:Söï nhaän thöùc veà töù töôïng trong coåthö chöõ Haùn ñöôïc coi laø moät traïngtraùi toàn taïi trong söï chuyeån hoùa töøAÂm Döông ñeán Baùt quaùi. Ñaây laø söï

Hình Thaùi Cöïc xöa nhaátcuûa Lai Trí Ñöùc

Hình Thaùi Cöïc cuûaChu Ñoân Di

Hình Thaùi Cöïc hieän ñaïi

13

voâ lyù.Ngöôïc laïi vôùi nhöõng nhaän thöùc cuûa

taát caû caùc nhaø lyù hoïc Haùn nho töø tröôùcñeán taän ngaøy hoâm nay; böùc tranh daângian Vieät Nam “Löôõng nghi sinh töùtöôïng” mang moät noäi dung khaùc haún veàsöï nhaän thöùc söï hình thaønh vuõ truï trongcaâu trong Heä töø cuûa kinh Dòch: ‘Thaùi cöïcsinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng, töù töôïngsinh baùt quaùi”.

Chuùng ta baét ñaàu töø ba hình töôïngchính cuûa böùc tranh naøy laø

1) Ñoà hình Thaùi cöïc, AÂm Döông vaøBaùt quaùi (do moät chuù beù caàm treân tay).

2) Hai chuù beù vôùi boán thaân hình gaén keát vôùi nhau: bieåutöôïng cuûa “töù töôïng”.

3) Hình con ruøa (moät chuù beù ñöùng treân löng).Nhöõng hình töôïng trong böùc tranh daân daõ Laïc Vieät naøy,

laïi laø moät söï lyù giaûi raát hôïp lyù veà yù nghóa cuûa vuõ truï quan coåÑoâng phöông theå hieän trong Heä töø cuûa kinh Dòch vôùi moïihieän töôïng lieân quan ñeán noù.

Tröôùc heát laø ñoà hình hình “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi”

Hình Thaùi Cöïctrong tranh daân gian Vieät Nam

Hình Thaùi Cöïc phuïc cheátöø tranh daân gian Vieät Nam

14

cuûa böùc tranh naøy. Xin baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây:Ñaây laø bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi. Ñieàu

naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi söï giaûi maõ caâu “Meï troøn, convuoâng” trong tuïc ngöõ Vieät Nam (Tröôùc ñaây voán ñöôïc söû duïngnhö laø moät thaønh ngöõ). Meï troøn – caùi coù tröôùc – bieåu töôïngcuûa Thaùi cöïc, cuûa söï chí tònh, sinh con vuoâng – caùi coù sau –thuoäc AÂm ñoäng. Khi AÂm sinh thì môùi coù söï phaân bieät AÂmDöông; coøn baûn theå khôûi nguyeân cuûa vuõ truï chæ laø Thaùi cöïc.Ñoà hình naøy veà hình thöùc gioáng ñoà hình Thaùi cöïc hieän ñaïi,nhöng khaùc haún ôû choã khoâng coù bieåu töôïng töù töôïng trong ñoàhình naøy. Vaø moät ñieàu caên baûn nöõa laø bieåu töôïng trong tranhdaân gian Vieät Nam coù moät cô sôû lyù luaän hôïp lyù chöùng minhcho noäi dung cuûa noù. Ñoù chính laø caâu tuïc ngöõ Vieät Nam: “Meïtroøn con vuoâng”.

Bieåu töôïng cuûa “Töù töôïng” trong tranh daân gian VieätNam, khaùc haún yù nieäm naøy trong caùc coå thö chöõ Haùn laø noùñöôïc theå hieän taùch rôøi ñoà hình Thaùi cöïc – AÂm Döông vaø Baùtquaùi. Ñieàu naøy chöùng toû trong nhaän thöùc vuõ truï theo thuyeátAÂm Döông Nguõ haønh cuûa ngöôøi Laïc Vieät ñaõ coi “Töù töôïng” laømoät chuû theå töông taùc trong quaù trình vaän ñoäng cuûa AÂm Döông& baùt quaùi vaø khoâng phaûi AÂm Döông & Baùt quaùi.

Hai chuù beù naøy coù 4 thaân hình bieåu töôïng cuûa “Töùtöôïng”.Boán thaân hình cuûa ñöùa beù keát thaønh hình vuoâng laøbieåu töôïng cuûa AÂm. Coù nghóa “Töù töôïng” laø thuoäc tính cuûaAÂm, töùc laø thuoäc tính cuûa söï vaän ñoäng. Trong “Tìm veà coäinguoàn Kinh Dòch” (Nxb VHTT 2002) ngöôøi vieát ñaõ chöùng toûvôùi baïn ñoïc laø: Döông tònh, AÂm ñoäng vaø töù töôïng chính laø 4traïng thaùi töông taùc coù ngay töø söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truïtheo quan nieäm cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, goàm töôngsinh, töông khaéc, töông thöøa, töông vuõ. Vì söï vaän ñoäng vaøtraïng thaùi töông taùc khoâng ngöøng nghæ, neân khoâng theå coùtraïng thaùi phaân bieät roõ reät. Nhö khoâng theå phaân bieät giöõa“chieàu tím” vaø “hoaøng hoân”. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän baèng 4thaân hình gaén keát vôùi nhau trong böùc tranh treân. Nhöng AÂmDöông veà nguyeân taéc vaãn laø traïng thaùi phaân bieät, nhö banngaøy vôùi ban ñeâm. Do ñoù, hình aûnh hai ñöùa beù (söï phaân bieät)

15

cho thaáy AÂm Döông chi phoái “Töù töôïng”.Böùc tranh treân coøn moät hình töôïng quan troïng, ñoù laø

con ruøa. Con ruøa laø bieåu töôïng moät neàn vaên minh coù chöõ vieátcuûa ngöôøi Laïc Vieät. Baûn vaên coå chöõ Haùn ghi nhaän “Vaøo ñôøi ÑaøoNghieâu, coù söù Vieät Thöôøng daâng con ruøa lôùn, treân mai coù vaên Khoa Ñaåu, ghivieäc trôøi ñaát môû mang” (saùch Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu). Nhö vaäy,con ruøa chính laø phöông tieän ghi nhaän neàn vaên minh coù chöõvieát cuûa ngöôøi Laïc Vieät töø thôøi coå xöa khi chöa laøm ra giaáy.Thaùi Cöïc, Löôõng nghi, töù töôïng chính laø giai ñoaïn vaän ñoängñaàu tieân cuûa vuõ truï; hay noùi moät caùc khaùc: Chính laø vieäc “trôøiñaát môû mang”. Chuù beù “Töù Töôïng” daãm treân mai con ruøa laøhình töôïng saéc saûo chöùng toû noù thuoäc veà vaên minh Laïc Vieätvaø ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø thôøi toái coå; khi maø toå tieân ngöôøi LaïcVieät duøng mai ruøa ñeå ghi laïi nhöõng tri thöùc cuûa mình. Ñaâycuõng laø moät bieåu töôïng coù noäi dung saâu saéc cuûa böùc tranh naøy.

Nhö vaäy, vôùi nhöõng hình töôïng trong böùc tranh treân theåhieän moät noäi dung veà söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï qua caâu trongHeä töø: “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng”, khaùc haúntaát caû nhöõng quan nieäm traûi haøng ngaøn naêm nay veà caâu naøytrong caùc baûn vaên chöõ Haùn. Böùc tranh tö lieäu trình baøy trongsaùch naøy coù theå chæ ñöôïc thöïc hieän khoaûng vaøi chuïc naêm trôûlaïi ñaây. Nhöng qua noäi dung cuûa noù thì hoaøn toaøn coù cô sôû ñeåkhaúng ñònh raèng: noù ñaõ coù töø thôøi raát xa xöa, tröôùc caû nhöõngbaûn vaên chöõ Haùn coå nhaát noùi veà kinh Dòch. Bôûi vì ngay töønhöõng baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát cho ñeán ngaøy nay, cuõngkhoâng heà dieãn ñaït moät yù nieäm veà töù töôïng nhö hình töôïng ñaõdieãn ñaït trong böùc tranh daãn gian Vieät Nam. Veà söï hieän dieäncuûa nhöõng chöõ Haùn treân böùc tranh, coù theå daãn tôùi moät yù nieämcho raèng noù laø saûn phaåm cuûa vaên minh Haùn. Nhöng chính noäidung böùc tranh – qua bieåu töôïng raát cuï theå cuûa noù ñöôïc dieãngiaûi – laïi cho thaáy noù khoâng thuoäc veà neàn vaên minh Hoa Haï,nhöng ñaõ bò Haùn hoùa veà chöõ vieát. Ñieàu naøy cuõng chaúng coù gìlaø laï, vì duø cho ngöôøi Vieät ñaõ coù chöõ vieát tröôùc khi bò ñoâ hoä,thì noù vaãn bò thay ñoåi do nhu caàu taát yeáu vaø caàn thieát laø söïthoáng nhaát chöõ vieát trong moät ñeá cheá. Söï ñoâ hoä cuûa ñeá cheáHaùn ñaõ traûi hôn 1000 naêm. Ñaây khoâng phaûi laø thôøi gian ñeå

16

noùi trong moät giaây. Ñieàu naøy cuõng giaûi thích raèng: maëc duøböùc tranh coù noäi dung raát coå nhö ñaõ trình baøy ôû treân; nhöngnhöõng chöõ Haùn laïi laø loaïi chöõ thaûo thuoäc veà thôøi caän ñaïihoaëc trung coå.

Böùc tranh daân gian Haøng Troáng “Löôõng nghi sinh töùtöôïng” theå hieän moät caùch coâ ñoïng vaø hôïp lyù yù nghóa cuûa “Thaùicöïc sinh Löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng”. Tính minhtrieát trong böùc tranh daân gian naøy ñaõ goùp phaàn chöùng toû moätcaùch saéc saûo veà coäi nguoàn cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöôngthuoäc veà vaên minh Laïc Vieät, khôûi nguoàn cuûa ñaát nöôùc VieätNam traûi gaàn 5000 naêm vaên hieán.

TÖÙ HYÛ HÔÏP CUÏCTranh caùt töôøng Trung Hoa

Chuù thích treân tranh: Boán chöõ Hyû hôïp laïi vôùi nhau. Boán ñieàu möøng vui cuøng keùoñeán, thöôøng laø chuùc möøng sinh nhaät con treû; mong coù cuoäc soáng nhieàu may maén,möøng vui...

17

PHUÏ BAÛNBöùc tranh treân ñöôïc trích daãn töø cuoán “Tranh veõ caùttöôøng Trung Hoa”, Kieàu Lieân bieân soaïn vaø giôùi

thieäu, Nxb VHTT III 2002. Baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy boá cuïchai ñöùa beù trong tranh naøy gioáng heät tranh “Löôõng Nghi sinhTöù Töôïng” cuûa Vieät Nam. Neáu coù khaùc thì chæ laø vaøi chi tieát.Tính ñaëc thuø cuûa hình töôïng hai ñöùa beù trong hai tranh, chothaáy ñaây khoâng theå coi laø söï truøng hôïp ngaãu nhieân veà yù töôûngdieãn ñaït. Vôùi noäi dung cuûa böùc tranh Trung Quoác, khoâng theåvaø khoâng caàn phaûi dieãn ñaït baèng hình töôïng raát kieâng cöûtrong vaên minh Ñoâng phöông naøy (hai chuù beù thaân hình dínhnhau). Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng chuùng coù chungmoät coäi nguoàn vaên hoùa vaø xuaát xöù duy nhaát. Khoâng theå choraèng böùc tranh daân gian Vieät Nam laø aûnh höôûng vaên hoùaHaùn, vì noäi dung cuûa noù dieãn ñaït khaùc haún taát caû baûn vaên chöõHaùn noùi veà thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Nhö vaäy, chæ coù theågiaûi thích raèng: Böùc tranh “Löôõng Nghi sinh Töù Töôïng” ñaõlöu truyeàn töø raát laâu trong coäng ñoàng Baùch Vieät vaø qua hôn1000 naêm Baéc thuoäc ôû Nam soâng Döông Töû. Khi nöôùc Vieäthöng quoác (theá kyû thöù X sau CN), nhöõng di saûn cuûa ngöôøi Vieätôû Nam soâng Döông Töû tieáp tuïc bò Haùn hoùa. Vôùi caùch hieåu saileäch veà thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, nhöng ñöôïc coi laø yùtöôûng chính thoáng cuûa caùc nhaø lyù hoïc Haùn nho - ñaëc bieät phaùttrieån töø thôøi Toáng (theá kyû X, XI) - ñaõ khieán böùc tranh maát ñinoäi dung ban ñaàu cuûa noù vaø chæ coøn laø moät hình töôïng minhhoïa cho ñieàm laønh: “Töù hyû hôïp cuïc”.

18

TRANH THÔØ NGUÕ HOÅTranh daân gian Haøng Troáng

19

TRANH THÔØ NGUÕ HOÅTranh daân gian Ñoâng Hoà

20

HAØ ÑOÀ LAÏC THÖ& TRANH THÔØ NGUÕ HOÅ

Böùc tranh daân gian ñöôïc trình baøy ôû trang beân chaéckhoâng xa laï vôùi caùc baäc huynh tröôûng. Ñoù laø böùc

tranh theå hieän tín ngöôõng cuûa ngöôøi Laïc Vieät veà moät söùcmaïnh thieân nhieân huyeàn bí.

Nhöõng gia ñình coù thôø “OÂng Ba möôi” thöôøng ñaët böùctranh naøy döôùi tranh töôïng thôø thaàn thaùnh hoaëc thôø Phaät.Baûn thaân trong nhaø ngöôøi vieát, tröôùc ñaây cuõng coù moät am haitaàng: taàng treân thôø Phaät, taàng döôùi thôø Nguõ hoå. Vaøo nhöõngngaøy raèm, muøng moät hoaëc leã chaïp, ngoaøi höông hoa, oaûnchuoái, caùc cuï coøn cuùng moät mieáng thòt heo soáng treân ban thôø“OÂng Ba möôi” moät caùch raát toân kính. Hoài coøn nhoû, ngöôøi vieátñaõ bò baäc sinh thaønh raày la, chæ vì tröôùc ban thôø caùc ngaøi daùmphaïm huùy goïi ngaøi laø “con hoå”. Trong tuïc thôø, coù gia ñình thôøtranh Nguõ oâng; coù gia ñình chæ thôø moät oâng. Trong tröôønghôïp naøy, tuøy theo maïng vaän cuûa gia chuû thuoäc haønh naøo trongNguõ haønh maø thôø “OÂng Ba möôi” coù maøu saéc cuûa haønh ñoù,hoaëc haønh töông sinh vôùi baûn meänh cuûa gia chuû. Thí duï: giachuû maïng Hoûa, coù theå thôø OÂng maàu ñoû hoaëc xanh… Taát nhieân,taát caû nhöõng ngöôøi thôø phöôïng Ngaøi ñeàu tin raèng ñöôïc moätsöùc maïnh sieâu nhieân phuø hoä cho gia traïch bình an, loaïi tröø tainaïn.

Ñaõ coù nhieàu nhaø nghieân cöùu vaên hoùa daân gian cho raèng:tuïc thôø naøy baét nguoàn töø moät cuoäc soáng nguyeân thuûy, khi conngöôøi coøn soáng trong ñieàu kieän saên baét, haùi löôïm hoaëc giaiñoaïn ñaàu cuûa cuoäc soáng noâng nghieäp, thì hoå chính laø söùcmaïnh thieân nhieân gaàn guõi vaø laø tai hoïa ñoái vôùi con ngöôøi. Doñoù, con ngöôøi thôø hoå. Coù ngöôøi giaûi thích töø “OÂng Ba möôi” vìphaùt hieän ra ôû moät vuøng mieàn nuùi ngaøy xöa coù hoå hay laøm haïingöôøi. Quan huyeän sôû taïi treo giaûi ba möôi quan tieàn cho aigieát ñöôïc moät con hoå. Vì vaäy hoå ñöôïc goïi laø “OÂng Ba möôi”. Töø

21

nhöõng nhaän ñònh naøy, ñeå giaûi thích maøu saéc cuûa caùc “OÂng Bamöôi” ngöôøi ta cho raèng: trong thieân nhieân hoå vaøng ñoâng hôncaû neân ñöôïc veõ to vaø ôû giöõa tranh; hoå ñen vaø hoå traéng laø söï taûthöïc hai loaïi hoå hieám voán coù treân thöïc teá do bieán dò saéc toá;coøn hoå ñoû vaø xanh laù caây thì ñöôïc giaûi thích laø veõ cho ñeïp vaøcaân ñoái böùc tranh (?)(*). Vôùi caùch giaûi thích nhö treân seõ khoânglyù giaûi ñöôïc moät soá vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp trong ngay noäidung böùc tranh, chöa noùi ñeán nhöõng vaán ñeà lieân quan khaùctrong ñôøi soáng vaên hoùa coøn löu truyeàn trong daân gian.

Thöïc ra böùc tranh thôø Nguõ hoå coù xuaát xöù töø moät neànminh trieát coù neàn taûng laø hoïc thuyeát vuõ truï quan coå laø thuyeátAÂm Döông Nguõ haønh. Hoå laø moät bieåu töôïng ñöôïc löïa choïn theåhieän cho söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh, chöù khoâng phaûi laø nguyeânnhaân cuûa tuïc thôø Nguõ hoå.

Theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thì: Nguõ haønh chínhlaø moät daïng toàn taïi, vaø laø söï vaän ñoäng vaät chaát töø baûn nguyeâncuûa vuõ truï sau AÂm Döông. Chính söï töông taùc vaän ñoäng cuûaNguõ haønh trong söï chi phoái cuûa AÂm Döông taïo neân söï hieänhöõu cuûa vuõ truï hieän nay. Moãi haønh coù moät maøu ñaëc tröng:haønh Hoûa maøu ñoû; haønh Thuûy maøu ñen; haønh Thoå maøu Vaøng;haønh Kim maøu traéng; haønh Moäc maøu xanh laù caây. Cuõng theothuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thì haønh Thoå laø söï qui taøng cuûaboán haønh kia trong chu kyø vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh. Ñoù laønguyeân nhaân ñeå taïo maøu trong tranh thôø Nguõ hoå vaø laø nguyeânnhaân ñeå Hoå Vaøng ñöùng giöõa vaø lôùn hôn caû. Nhöng hình töôïngtrong tranh thôø Nguõ hoå cuõng khoâng chæ döøng taïi ñaây, maø noùchính laø söï theå hieän cho noäi dung cuûa hai ñoà hình bí aån nhaáttrong vaên hoùa Ñoâng phöông coå. Ñoù laø ñoà hình Laïc thö & Haøñoà.

Trong nhöõng baûn vaên coå nhaát maø nhaân loaïi bieát ñöôïcvieát baèng chöõ Haùn löu truyeàn haøng ngaøn naêm nay vieát veà haiñoà hình naøy nhö sau:

Vaøo thôøi vua Phuïc Hy (moät vò vua huyeàn thoaïi, ñöôïc coi

* Chuù thích: Baïn ñoïc coù theå tham khaûo nhöõng nhaän ñònh veà tranh Nguõ

22

laø cuûa Trung Hoa coå, coù nieân ñaïi öôùc tính 4000 naêm tr.CN), coùmoät con Long Maõ xuaát hieän ôû soâng Hoaøng Haø, treân löng noù coùnhöõng voøng xoaùy. Nhaø vua beøn cheùp laïi nhöõng voøng xoaùy ñoùvaø taïo ra Haø ñoà. Nghóa chöõ Haø ñoà theo caùch hieåu trong baûnvaên coå chöõ Haùn coù nghóa laø ñoà hình treân soâng Hoaøng Haø. Caêncöù treân ñoà hình Haø ñoà, vua Phuïc Hy ñaõ saùng taïo ra ñoà hìnhTieân thieân Baùt quaùi.

ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ

HÌNH HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG

Coøn Laïc thö – cuõng theo baûn vaên coå chöõ Haùn – thì xuaáthieän treân löng con ruøa thaàn ôû soâng Laïc thuûy vaøo thôøi vua ÑaïiVuõ (vò vua huyeàn thoaïi ñöôïc coi laø cuûa Trung Hoa coù nieân ñaïi

23

2205 tröôùc CN). Caên cöù vaøo nhöõng voøng troøn treân mình ruøavua Ñaïi Vuõ veõ laïi thaønh moät ñoà hình goïi laø Laïc thö.

ÑOÀ HÌNH LAÏC THÖ

LAÏC THÖ CÖÛU CUNG

Treân cô sôû ñoà hình Laïc thö, vua Ñaïi Vuõ ñaõ laøm ra HoàngPhaïm cöûu truø. Trong Hoàng phaïm cöûu truø thì truø thöù nhaát noùiveà Nguõ haønh. Nhö vaäy, theo baûn vaên coå chöõ Haùn thì thuyeátNguõ haønh xuaát hieän sôùm nhaát vaøo thôøi vua Ñaïi Vuõ (2205tr.CN). Ñeán ñôøi Chu Vaên Vöông – cuõng theo thö tòch coå chöõ

24

Haùn – ngaøi ñaõ döïa vaøo Laïc thö ñeå laøm ra Haäu thieân Baùt quaùivaø tröôùc taùc Chu Dòch. Thuyeát AÂm Döông xuaát hieän chínhthöùc theo baûn vaên chöõ Haùn laø vaøo thôøi Khoång töû khi ngaøi chuùgiaûi Chu Dòch trong phaàn Thaäp döïc. Ñoà hình Haø ñoà vaø Laïcthö, ñöôïc nhaéc tôùi trong nhöõng baûn vaên coå ñöôïc coi laø töø thôøiHaùn hoaëc tröôùc ñoù – vaøo thôøi Xuaân Thu Chieán quoác. Nhöngtreân thöïc teá ñoà hình Haø ñoà & Laïc thö ñöôïc trình baøy ôû treânchæ ñöôïc coâng boá vaøo ñôøi Toáng, töùc laø hôn moät ngaøn naêm saukhi caùc baûn vaên vaøo thôøi Haùn nhaéc tôùi hai ñoà hình naøy.Chính vì coù moät xuaát xöù mô hoà vaø ñaäm maøu saéc thaàn bí dòñoan noùi treân trong baûn vaên coå chöõ Haùn, cho neân ñeán taänngaøy hoâm nay – khi baïn ñang ñoïc cuoán saùch naøy – Haø ñoà Laïcthö vaãn laø hai ñoà hình bí aån cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông.Ngay caû nhöõng saùch xuaát baûn gaàn ñaây nhaát cuûa nhöõng nhaønghieân cöùu hieän ñaïi Trung Quoác cuõng chöa hieåu ñöôïc baûnchaát Haø ñoà & Laïc thö. Chuùng ta xem nhöõng ñoaïn trích daãnsau ñaây chöùng toû ñieàu naøy:

“Veà Haø ñoà Laïc ñoà coù ñuû caùc loaïi truyeàn thuyeát thaàn kyø. Töôngtruyeàn ôû xaõ hoäi nguyeân thuûy Trung quoác, caùc laõnh tuï boä laïc thôøi PhuïcHy coù con Long Maõ noåi leân ôû soâng Hoaøng Haø, löng mang Haø ñoà; coùruøa thaàn xuaát hieän ôû Laïc Thuûy, löng mang Laïc thö. Phuïc Hy sau khiñöôïc ñaõ caên cöù vaøo caùc ñieåm aâm Döông treân “Haø ñoà”, “Laïc ñoà” maø veõra Baùt quaùi. Veà sau Chu Hy ñaõ thaàn hoùa, noùi “Haø ñoà” , “Laïc ñoà” laø“Dòch cuûa trôøi ñaát”.

Thuyeát “Haø ñoà” “Laïc ñoà” trong cuoán “Thöôïng thö” cuûa Tieân Taàn,“Luaän ngöõ” cuûa Maïnh töû vaø trong “Heä töø” ñeàu coù ghi laïi. Nhöng “Ñoà”vaø “Thö” thöïc chaát laø caùi gì, chöa coù ai nhìn thaáy, caøng chöa thaáy ainoùi ñeán. Tröôùc ñôøi Toáng, khoâng ít “Dòch” gia khi vieát veà “Dòch”, raát ítnoùi ñeán “Haø ñoà”, “Laïc ñoà”, moät vaøi ngöôøi coù noùi ñeán thì cuõng chæ löôùtqua. Phong traøo noùi ñeán “Haø ñoà”, “Laïc thö” vaøo nhöõng naêm Thaùi bìnhhöng quoác (nieân hieäu Toáng Thaùi Toân). Do ñoù, töø ñôøi Toáng veà sau, ñoáivôùi thuyeát “Haø ñoà” “Laïc thö” luoân coù hai doøng yù kieán khaùc nhau. Caùchoïc giaû dòch hoïc ñôøi nhaø Thanh nhö Hoà Vò, Hoaøng Toân Nghóa ñeàuphaûn ñoái caùch noùi cuûa caùc nhaø nho ñôøi Toáng.” (*)

“Haø ñoà, Laïc thö laø gì? Töø xöa ñeán nay coù raát nhieàu ngöôøi thöûtìm hieåu mong tìm ra caâu giaûi ñaùp, ñaõ hình thaønh moân Haø ñoà hoïc,nhöng chöa coù ai giaûi ñaùp ñöôïc caâu hoûi naøy.

* Chuù thích: Chu Dòch vaø döï ñoaùn hoïc, Thieäu Vó Hoa,Nxb VHTT 1995.

25

Trong thö tòch coå, Thöôïng thö, Coá meänh laø saùch ghi cheùp sôùmnhaát veà Haø ñoà, cheùp raèng sau khi Vaên Vöông cheát, taïi chaùi nhaø phíañoâng coù tröng baøy Haø ñoà, Coá meänh truyeän gaén Haø ñoà vôùi Baùt quaùi; Haøñoà Baùt quaùi; Phuïc Hi caàm ñaàu thieân haï, coù con long maõ nhoâ leân maëtnöôùc, do ñoù phoûng theo vaên cuûa noù maø veõ Baùt quaùi, goïi laø Haø ñoà.“Xuaân thu vó” thì taùn thöôûng: “Haø ñoà thoâng vôùi Caøn (trôøi), nhoâ leân hoathaàn; Laïc chaûy vaøo Khoân (ñaát), nhaû ñòa phuø”. Ngay caû “Chu Dòch. Heätöø” cuõng cheùp: “Haø xuaát ñoà, Laïc xuaát thö, thaùnh nhaân laáy ñoù laømchuaån taéc”.

Töø thôøi Haùn ñeán thôøi Toáng, luoân luoân coù nhöõng cuoäc tranh luaänveà Haø ñoà Laïc thö. Ñeán khi Chu Hi bieân soaïn “Dòch hoïc khôûi moâng”,thì môùi coù keát luaän sô boä, coøn nhö thôøi Tieân Taàn coù Haø ñoà, Laïc thöhay khoâng, thì vaãn laø moät caâu hoûi.” (*)Nhöng chính böùc tranh Nguõ Hoå daân daõ cuûa ngöôøi Laïc

Vieät laïi mang moät noäi dung hoaøn chænh vaø höôùng tôùi yù nghóañích thöïc cuûa Haø ñoà Laïc thö – ñoà hình caên baûn cuûa neàn lyù hoïccoå Ñoâng phöông.

Neáu chuùng ta choàng ñoà hình cöûu cung leân hai böùc tranhNguõ hoå cuûa laøng Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng thì chuùng ta seõnhaän thaáy moät söï truøng khôùp nhö sau: Tranh Nguõ hoå laøngÑoâng Hoà coù chieàu Nguõ haønh töông khaéc nhö trong ñoà hìnhcuûa Laïc thö. Tranh Nguõ hoå Haøng Troáng coù chieàu Nguõ haønhtöông sinh nhö trong ñoà hình cuûa Haø ñoà. Trong tranh Nguõ hoåÑoâng Hoà thì Hoå vaøng ôû giöõa, chaân tröôùc ñaët leân hoøm aán coùkhaéc saùu vaïch. Neáu chuùng ta laät ngöôïc laïi 90 ñoä thì ñaây chínhlaø kyù hieäu cuûa queû Baùt thuaàn Caøn trong Kinh Dòch. Queû Baùtthuaàn Caøn laø bieåu töôïng cuûa cöïc Döông. YÙ nghóa kyù hieäu naøycho thaáy nhöõng vaán ñeà sau ñaây:

@ Laïc thö thuoäc Döông (toång ñoä soá chaám traéng thuoäcDöông trong Laïc thö laø 25 troäi hôn toång ñoä soá chaám ñentrong Laïc thö laø 20).

@ Vì Laïc thö thuoäc Döông qua kyù hieäu queû Baùt thuaànCaøn, cho neân phaûi coù tröôùc Haø ñoà. Ñieàu naøy phuû nhaän nhöõng

* Chuù thích: Bí aån cuûa Baùt quaùi, Nxb VHTT 1993 - Vöông Ngoïc Ñöùc,Dieâu Vó Quaân, Trònh Vónh Töôøng, ngöôøi dòch Traàn Ñình Hieán töø nguyeânbaûn tieáng Trung Quoác do Nhaân Daân Quaûng Taây xuaát baûn xaõ.

26

baûn vaên coå chöõ Haùn cho raèng Haø ñoà coù tröôùc (ñôøi Phuïc Hykhoaûng 4000 naêm tr.CN), Laïc thö coù sau (ñôøi Ñaïi Vuõ khoaûng2200 naêm tr.CN).

@ Qua kyù hieäu queû Baùt thuaàn Caøn trong Laïc thö chothaáy:

* Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh chính laø neàn taûng caênbaûn cuûa Kinh Dòch.

* Kyù hieäu Dòch ñaët treân hoøm aán ñoùng kín ñöôïc baûo veäbaèng moät söùc maïnh sieâu nhieân qua hình töôïng Nguõ hoå chothaáy: nhöõng bí aån cuûa Kinh Dòch chæ coù theå tìm ñöôïc trong söïvaän ñoäng cuûa vuõ truï theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Chínhbieåu töôïng naøy cho thaáy trong baûn vaên chöõ Haùn cuûa ChuDòch, löu truyeàn haøng ngaøn naêm nay khoâng noùi ñeán Nguõhaønh ñaõ chöùng toû söï sai leäch cuûa noù.

@ Nhöõng hình töôïng nhö: Maët trôøi, naêm laù côø nguõ saéc vaønaêm thanh kieám coù trong tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà cuõng nhöHaøng Troáng seõ ñöôïc giaûi maõ chung ôû phaàn sau.

Baïn ñoïc xem ñoà hình thuyeát minh döôùi ñaây:

27

TRANH NGUÕ HOÅ ÑOÂNG HOÀ VAØ LAÏC THÖ CÖÛU CUNG(Chieàu Nguõ haønh töông khaéc ngöôïc kim ñoàng hoà)

28

Trong tranh Nguõ hoå Haøng Troáng coù chieàu Nguõ haønhtöông sinh nhö trong cöûu cung Haø ñoà. Trong tranh naøy thì Hoåvaøng khoâng chaën leân hoøm aán maø oâm laáy mieáng phuø ghi doøngchöõ: “Phaùp ñaïi uy noã”. Dòch theo ngoân ngöõ hieän ñaïi coù theåhieåu laø qui luaät chuû yeáu bao truøm. Ñieàu naøy cho thaáy chínhHaø ñoà laø ñoà hình caên baûn trong söï vaän ñoäng töông taùc cuûanhöõng hieäu öùng vuõ truï leân Traùi ñaát. Bôûi vì, söï vaän ñoäng cuûaboán muøa treân Traùi ñaát chính laø söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønhtöông sinh, phuø hôïp vôùi nguyeân lyù Nguõ haønh töông sinh cuûatranh Nguõ hoå Haøng Troáng. Vôùi tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà thuoäcDöông laø caùi coù tröôùc ñöông nhieân Haø ñoà phaûi laø caùi coù sauthuoäc AÂm. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi ñoä soá voøng troøn ñen thuoäcAÂm laø 30 nhieàu hôn ñoä soá voøng troøn traéng thuoäc Döông laø 25treân Haø ñoà. Haø ñoà laø caùi coù sau vaø Haäu thieân Baùt quaùi cuõng laøcaùi coù sau Tieân thieân Baùt quaùi. Do ñoù, Haø ñoà phaûi laø neàn taûngcuûa Haäu thieân Baùt quaùi (*).

Ñaëc bieät baûy chaám troøn treân ñaàu Hoå vaøng chính laø yeáutoá quyeát ñònh ñeå tìm veà coäi nguoàn ñích thöïc vaø baûn chaát cuûaHaø ñoà. Ñaây chính laø choøm sao Tieåu Huøng tinh, laø choøm saoThieân cöïc Baéc treân baàu trôøi hieän taïi. Hay noùi moät caùch khaùcñaây laø choøm sao ñònh vò chuaån cho vieäc quan saùt söï vaän ñoängcuûa vuõ truï nhìn töø Traùi ñaát. Ñaây laø ñieàu maø nhöõng baûn vaênchöõ Haùn treân 2000 naêm nay chöa heà noùi tôùi veà noäi dung cuûaHaø ñoà (**).

Xin baïn ñoïc xem hình sau ñaây:

* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nguyeãn Vuõ TuaánAnh. Nxb VHTT taùi baûn 2002.

** Chuù thích: Noäi dung Haø ñoà Laïc thö ñaõ ñöôïc trình baøy trong caùc saùchcuøng moät taùc giaû laø: “Thôøi Huøng Vöông qua Truyeàn thuyeát vaø Huyeànthoaïi”, “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, “Tìm veà coäinguoàn Kinh Dòch”. Do Nxb VHTT taùi baûn 2002.

29

HÌNH NGUÕ HOÅ HAØNG TROÁNG VAØ CÖÛU CUNG HAØ ÑOÀ(Chieàu Nguõ haønh töông sinh thuaän kim ñoàng hoà)

30

Caû hai tranh Nguõ hoå ñeàu coù nhöõng hình töôïng: Maët trôøiñoû, naêm laù côø nguõ saéc vaø naêm thanh kieám. Nhöõng hình töôïngnaøy laàn löôït theå hieän nhöõng yù nghóa sau ñaây:

@ Maët trôøi ñoû laø bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc vaø xuaát xöùphöông Nam (phöông Nam maøu ñoû theo thuyeát Nguõ haønh)cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Hay noùi moät caùch khaùc, chínhneàn vaên minh Laïc Vieät laø coäi nguoàn cuûa thuyeát AÂm DöôngNguõ haønh vaø nhöõng kyù hieäu cuûa Dòch hoïc chính laø moät sieâucoâng thöùc cuûa hoïc thuyeát naøy.

@ Hình aûnh cuûa côø leänh vaø kieám trong hai tranh Nguõ hoåtheå hieän söùc maïnh cuûa töï nhieân trong qui luaät vaän ñoäng cuûaAÂm Döông Nguõ haønh, chi phoái söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï vaø söïtöông taùc vôùi Traùi ñaát. Trong Kinh Dòch – Thuyeát quaùi truyeänñaõ söû duïng töø “leänh” khi noùi ñeán söï vaän ñoäng cuûa boán muøa.Ñöông nhieân muoán ra leänh phaûi coù quyeàn löïc theå hieän baèngaán kieám vaø côø tieát.

Töø nhöõng noäi dung cuûa hai tranh thôø Nguõ hoå ñaõ trìnhbaøy ôû treân, cho thaáy nguoàn goác cuûa noù khoâng theå baét ñaàu töøkhi coù lòch söû laøng tranh Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng – töùc laø chækhoaûng vaøi traêm naêm nay – maø ñaõ toàn taïi töø raát laâu tronglòch söû vaên hieán Laïc Vieät. Baèng chöùng thuyeát phuïc nhaát chonhaän xeùt naøy chính laø daáu aán cuûa choøm sao Tieåu Huøng Tinhtreân tranh thôø Nguõ hoå Haøng Troáng. Daáu aán naøy khoâng chæ coùtrong tranh Nguõ Hoå Haøng troáng maø trong caùc tranh Hoå khaùccuõng coù. Döôùi ñaây laø hình moät “OÂng Ba Möôi” vôùi hình töôïngchoøm sao Tieåu Huøng Tinh.

31

32

Ngöôøi vieát cuoán saùch naøy cho raèng: khoù coù theå khieâncöôõng phuû nhaän nhöõng chaám coù treân tranh Nguõ hoå laø moät söïngaãu nhieân do ngheä só tuøy höùng chaám vaøo. Bôûi vì ñaây laø moäthieän töôïng phoå bieán vaø löu truyeàn qua nhieàu theá heä. Ñieàu naøychöùng toû nhöõng chaám naøy laø bieåu töôïng ñöôïc löïa choïn coù yùthöùc cuûa taùc giaû nhöõng böùc tranh. Söï lieân heä vôùi nhöõng vaán ñeàlieân quan cho noäi dung cuûa Haø ñoà Laïc thö veà söï vaän haønh caùcvì sao trong Thieân haø vaø trong Thaùi Döông heä ñaõ chöùng toû noùchính laø bieåu töôïng cuûa choøm sao Tieåu Huøng Tinh, chính laø söïlieân heä vaø lyù giaûi hôïp lyù vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù(*). Vaán ñeà cuõng khoâng chæ döøng taïi ñaây. Chuùng ta haõy xemnhöõng caùi chaám treân löng oâng Khieát maø daân gian goïi laø “concoùc Taøu”, ñöôïc coi laø thuoäc veà vaên hoùa daân gian Hoa Haï.Nhöõng chaám naøy cuõng hoaøn toaøn truøng khôùp vôùi boá cuïc choømsao Tieåu Huøng tinh. Söï lieân heä naøy ñaõ cho thaáy: bieåu töôïngcuûa choøm sao Tieåu Huøng tinh treân oâng Khieát vaø trong tranhNguõ Hoå Vieät Nam phaûi coù cuøng moät coäi nguoàn vaên hoùa. Cuõngkhoâng theå giaûi thích raèng noù baét nguoàn töø vaên minh Hoa Haï.Bôûi vì, neáu töø vaên minh Hoa Haï thì Haø Ñoà & Laïc thö ñaõkhoâng baét ñaàu treân löng Long Maõ vaø Ruøa thaàn treân soâng Laïc.Xin baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây:

(*) Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông & bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”,“Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”, Nguyeãn Vuõ Tuaán Anh, Nxb VHTT 2002.

33

HÌNH MINH HOÏA SÖÏ TÖÔNG QUAN GIÖÕA CHOØM SAO TIEÅU HUØNGTINH VAØ BIEÅU TÖÔÏNG TREÂN TRANH NGUÕ HOÅ VAØ OÂNG KHIEÁT

34

Ñieàu naøy chöùng toû noù phaûi toàn taïi töø raát laâu trong neànvaên minh Vaên Lang moät thôøi bao truøm leân mieàn nam soângDöông Töû. OÂng Khieát bieåu töôïng cuûa neàn vaên minh Khoa ñaåuvôùi tri kieán vuõ truï quan kyø vó bò Haùn hoùa trôû thaønh “con coùcTaøu”. Hieän töôïng ngaøy nay oâng Khieát ñöôïc coi laø saûn phaåmcuûa vaên minh Hoa Haï laïi cho thaáy: trung taâm vaên minh LaïcVieät tröôùc ñaây khoâng phaûi ôû mieàn Baéc Vieät Nam. Vieät Trì chælaø thuû ñoâ cuoái cuøng cuûa Vaên Lang.

Taát caû nhöõng hình töôïng trong hai tranh Nguõ Hoå ñaõ chothaáy xuaát xöù töø raát laâu ñôøi cuûa hai tranh naøy. Töø ñoù cho chuùngta moät cô sôû ñeå keát luaän raèng: Haø ñoà & Laïc thö laø moät thöïc teáñaõ toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh coå Ñoâng phöông (*),cuï theå laø trong neàn vaên minh Laïc Vieät. Khi nöôùc Vaên Langsuïp ñoå, neàn vaên minh Hoa Haï ñaõ tieáp thu moät caùch khoânghoaøn chænh vaø rôøi raïc nhöõng maûnh vuïn cuûa neàn vaên minhnaøy vaø ñaõ ñaåy taát caû di saûn vaên hoùa ñoù vaøo moät traïng thaùihuyeàn bí.PHUÏ CHÖÔNG

Hieän nay, do söï tam sao thaát baûn, neân raát hieám tìmthaáy moät böùc tranh coù chieàu Nguõ haønh töông khaéc trong tranhNguõ Hoå Ñoâng Hoà. Maø noù laïi theå hieän Nguõ haønh töông sinhnhö tranh ñöôïc trình baøy döôùi ñaây. Nhöng ngöôøi vieát vaãnkhaúng ñònh: tranh Nguõ Hoå Ñoâng Hoà naøo khoâng phaûn aùnhchieàu Nguõ haønh töông khaéc laø söï sai leäch so vôùi noäi dungnguyeân thuûy. Söï khaúng ñònh naøy ñöôïc trình baøy bôûi moät laäpluaän vaø nhaän xeùt nhö sau: Ñoà hình Laïc thö vaø Haø ñoà cöûuCung thöïc teá chæ khaùc nhau ôû hai vò trí haønh Hoûa (ñoû) vaø Kim(traéng). Do ñoù, traûi haøng thieân nieân kyû thaêng traàm cuûa lòchsöû, chæ caàn söï sai leäch vò trí cuûa hai haønh naøy hoaëc hai haønhtöông sinh cuûa noù laø Moäc (xanh), Thuûy (ñen) seõ taïo ra chieàutöông sinh trong tranh Ñoâng Hoà. Nhöng söï thay ñoåi ñoù chætaïo ra moät chieàu Nguõ haønh töông sinh ngöôïc chieàu kim ñoànghoà. Ñaây chính laø yeáu toá chöùng toû söï sai bieät do thaát truyeàn.

* Chuù thích: Ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh daáu aán Haø ñoà ñöôïc öùng duïngtrong “Hoaøng Ñeá noäi kinh toá vaán” (Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh

35

TRANH NGUÕ HOÅ ÑOÂNG HOÀSöï sai leäch veà vò trí maøu saéc (Ñen - Thuûy,Xanh laù caây - Moäc) taïo neân

Nguõ haønh töông sinh ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà

36

ÑAØN LÔÏNTranh daân gian Ñoâng Hoà

37

TRANH ÑAØN LÔÏN& NGUYEÂN LYÙ “THIEÂN NHAÁT SINH THUÛY, ÑÒA LUÏC THAØNH CHI”

Moät trong nhöõng böùc tranh daân gian phoå bieán vaønoåi tieáng cuûa laøng Ñoâng Hoà laø tranh Ñaøn lôïn,

trình baøy ôû trang beân.Vaøo nhöõng ngaøy Teát Nguyeân ñaùn, böùc tranh naøy laø moät

trong nhöõng böùc tranh ñöôïc öa thích maø treû em Laïc Vieät ñöôïccha meï mua veà daùn treân töôøng cho vui cöûa, vui nhaø. Moät conlôïn meï beùo nuùc ních vôùi ñaøn lôïn con muõm móm, nhö mô öôùccho söï phuù tuùc vaø nhaøn taûn. Böùc tranh nhö moät lôøi chuùc laønhcho moät naêm môùi toát ñeïp, ñaõ löu truyeàn khoâng bieát ñöôïc baoñôøi trong neàn vaên hoùa daân gian Vieät Nam. Trong böùc tranhdaân daõ naøy, moät hình töôïng deã nhaän thaáy laø voøng troøn AÂmDöông treân mình nhöõng con lôïn. Hình töôïng naøy, nhö muoánnhaéc nhôû cho ngöôøi xem tranh moät noäi dung tieàm aån lieânquan ñeán moät hoïc thuaät coå Ñoâng Phöông, cho ñeán nay vaãnñöôïc coi laø söï huyeàn bí kyø aûo. Chính voøng troøn AÂm Döông vaøhình töôïng con lôïn ñaõ chöùng toû moät noäi dung lieân quan chaëtcheõ ñeán thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Ñaây cuõng laø moät hieäntöôïng, ñeå baét ñaàu töø ñoù chuùng ta ñi tìm yù nghóa minh trieát cuûaböùc tranh naøy.

Ñeán ñaây, ngöôøi vieát xin löu yù baïn ñoïc laø: trong baûn vaêncoå tröôùc thôøi Haùn, neáu coù noùi ñeán AÂm Döông thì khoâng noùiñeán Nguõ haønh. Cho ñeán taän ngaøy nay, caùc nhaø nghieân cöùucuõng cho raèng: Thuyeát AÂm Döông vaø thuyeát Nguõ haønh laø haihoïc thuyeát coù xuaát xöù rieâng bieät, ñöôïc hoøa nhaäp vaøo thôøi Haùn.Tuy nhieân, hoï cuõng chæ ñaët vaán ñeà nhö treân, vaø chöa chöùngminh ñöôïc hoïc thuyeát AÂm Döông vaø Nguõ haønh hoøa nhaäp nhötheá naøo, ngoaïi tröø moät thöïc teá öùng duïng phöông phaùp luaänthuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñang toàn taïi. Ngöôøi vieát choraèng: khoâng theå chöùng minh ñöôïc söï hoøa nhaäp cuûa thuyeát AÂmDöông Nguõ haønh qua nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn, bôûi vìnhöõng baûn vaên ñoù ñaõ sai laàm töø caên ñeå cuûa hoïc thuyeát naøy.

38

Do ñoù, vieäc giaûi maõ tranh “Ñaøn Lôïn” seõ laø söï minh chöùngtieáp tuïc quan nieäm cho raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laømoät hoïc thuyeát thoáng nhaát vaø hoaøn chænh ngay töø nguyeân lyùkhôûi nguyeân cuûa noù, seõ chöùng toû tieáp tuïc raèng neàn vaên minhLaïc Vieät chính laø coäi nguoàn cuûa hoïc thuyeát naøy. Tröôùc heát,xin baïn ñoïc xem laïi ñoà hình Haø ñoà.

HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG

Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng ôû haønhThuûy – phöông Baéc coù ñoä soá 1 vaø 6. Trong saùch xöa nhaát laø“Hoaøng Ñeá noäi kinh toá vaán”, thieân “Kim quyû chaân ngoân luaän”khi noùi veà Baéc phöông nhö sau:

Baéc phöông saéc ñen, thoâng vaøo vôùi Thaän, thoâng khieáu ôû nhòaâm; taøng tinh ôû Thaän; beänh phaùt sinh ôû kheâ; veà vò laø maën vaø thuoäc veàThuûy; thuoäc veà luïc suùc laø LÔÏN; thuoäc veà nguõ coác laø ñaäu; thuoäc veà boánmuøa treân öùng vôùi sao Thaàn; thuoäc veà AÂm laø Vuõ; thuoäc veà soá laø soá 6;thuoäc veà muøi laø muøi huùc muïc, do ñoù bieát thöôøng sinh beänh ôû xöông.

Nhö vaäy, hieän töôïng truøng khôùp ñaùng löu yù laø: hìnhtöôïng con lôïn trong tranh daân gian Vieät Nam lieân heä vôùimoät baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát lieân quan ñeán thuyeát AÂmDöông Nguõ haønh. Cuï theå laø “Lôïn” thuoäc haønh Thuûy. Neáu ñaâychæ laø moät hieän töôïng duy nhaát thì baïn ñoïc coù theå coi laø söïtruøng hôïp ngaãu nhieân. Nhöng vaán ñeà khoâng döøng laïi ôû ñaây.

Trong caùc saùch ñaõ xuaát baûn cuøng taùc giaû, töø caâu tuïc ngöõ“Meï troøn con vuoâng” ngöôøi vieát ñaõ chöùng toû vôùi baïn ñoïc:

39

Döông coù tröôùc, AÂm coù sau. Baïn ñoïc xem laïi ñoä soá Haø ñoà ôûtreân seõ nhaän thaáy raèng ôû hai haønh Thuûy & Moäc (hai haønhthuoäc AÂm (*) caùc soá Döông (soá leû) khi coäng vôùi 5 ñeàu ra soáAÂm(soá chaün) cuøng haønh. ÔÛ hai haønh Hoûa vaø Kim (hai haønhthuoäc Döông (*) caùc soá Döông ñeàu tröø 5 ra soá AÂm cuøng Haønh.Ñieàu naøy ñöôïc dieãn taû nhö sau:

@ Hai haønh thuoäc AÂm: Thuûy & Moäc# Haønh Thuûy: soá Döông 1 coäng 5 thaønh AÂm Thuûy, ñoä soá

6.# Haønh Moäc: soá Döông 3 coäng 5 thaønh AÂm Moäc, ñoä soá 8.@ Hai haønh thuoäc Döông: Hoûa & Kim# Haønh Hoûa: soá Döông 7 tröø 5 thaønh AÂm Hoûa, ñoä soá 2.# Haønh Kim: soá Döông 9 tröø 5 thaønh AÂm Kim, ñoä soá 4So saùnh vôùi tranh ñaøn lôïn, chuùng ta laïi thaáy moät söï

truøng khôùp nöõa: Coù ñuùng 6 con lôïn treân tranh. Qua hìnhtöôïng baùnh chöng, baùnh daày, ngöôøi vieát cuõng chöùng minhraèng Nguõ haønh thuoäc AÂm töø nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa vuõ truïtheo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh (*). Trong tranh coù moät Lôïnmeï – caùi coù tröôùc, Döông – töông öùng vôùi soá Döông Thuûy 1;naêm lôïn con coäng 1 = 6. Ñaây chính laø nguyeân nhaân ñeå khoângtheå laø 6 lôïn con maø chæ coù 5 lôïn con. Bôûi vì, neáu 6 lôïn con thìAÂm Thuûy 6 seõ laø söï phaân bieät tuyeät ñoái vôùi Döông thuûy1. Ñieàunaøy seõ traùi vôùi nguyeân lyù Nguõ haønh thuoäc AÂm ñoäng trongnguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa vuõ truï. Soá lôïn meï = 1 vaø lôïn con =5 ñaõ chöùng toû raèng söï phaân bieät AÂm Döông trong Nguõ haønhlaø söï chuyeån hoùa lieân tuïc; khi ñaït ñeán ñoä soá toái ña (6) thìchuyeån hoùa sang haønh khaùc. Hình töôïng lôïn meï vaø lôïn con(töùc cuøng gioáng) cuõng chöùng toû raèng: queû Caøn trong kinh Dòchnaèm ôû vò trí AÂm thuûy (cho duø baïn ñaët Haäu thieân Baùt quaùi vôùiHaø ñoà hay Laïc thö thì tính chaát naøy vaãn khoâng ñoåi ôû haønhThuûy) phaûi cuøng haønh vôùi queû Khaûm. Ñaây laø söï minh chöùng

*Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeànthoaïi”, Thôøi Huøng Vöông vaø Bí aån luïc thaäp hoa giaùp”, “Tìm veà coäi nguoànKinh Dòch” Nxb VHTT 2002, ñaõ chöùng minh.

40

tieáp tuïc cuûa quan nieäm cho raèng: AÂm Döông Nguõ haønh laømoät hoïc thuyeát thoáng nhaát vaø hoaøn chænh, baùt quaùi chæ laø kyùhieäu, sieâu coâng thöùc cuûa hoïc thuyeát naøy. Chính böùc tranh“Ñaøn Lôïn” trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam ñaõ chöùng toûñieàu naøy; khi daáu aán cuûa AÂm Döông vaø ñoä soá cuûa haønh Thuûytheå hieän trong böùc tranh naøy. Khoâng nhöõng theá tranh “Ñaønlôïn” coøn chöùng toû nguyeân lyù trong söï vaän ñoäng cuûa vuõ truïtheo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh maø coå thö chöõ Haùn chöa heànoùi ñeán. Caùch ñaây 1000 naêm, nhaø hieàn trieát thôøi Toáng beânTrung Hoa laø Chu Hy - coâng boá nguyeân lyù: “Thieân nhaát sinh thuûy,ñòa luïc thaønh chi…” - môùi chæ noùi ñeán hieän töôïng ñoä soá cuûa Nguõhaønh treân Haø Ñoà vaø oâng cuõng khoâng theå lyù giaûi ñöôïc noäidung cuûa chính ñieàu maø oâng coâng boá.

Thaät traân troïng vaø ñaùng kính thay, nhöõng ngheä nhaântranh daân gian Vieät Nam, traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söûvaãn trung thaønh vôùi nguyeân taùc cuûa toå tieân, ñeå haøng ngaønnaêm sau ñoù, con chaùu tìm veà coäi nguoàn vaø minh chöùng chomoät neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 lòch söû.

41

PHUÏ BAÛN : ÑAØN CAÙTranh daân gian Ñoâng Hoà

42

THAÀY ÑOÀ COÙCTranh daân gian Ñoâng Hoà

43

THAÀY ÑOÀ COÙC

Ñaây laø moät böùc tranh khaù phoå bieán thuoäc doøng tranhdaân gian laøng Ñoâng Hoà. Haàu nhö khaép chôï cuøng

queâ, vôùi nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi, neáu ai chöa moät laàn nghe keåchuyeän “thaày ñoà Coùc” thì chaéc cuõng ñaõ moät laàn xem tranh“Thaày ñoà Coùc”. Vaøo nhöõng phieân chôï Teát, nhöõng baø meï VieätNam thöôøng mua cho con böùc tranh naøy vôùi hy voïng conmình seõ chaêm chæ hoïc haønh, ngaøy moät thoâng minh saùnglaùng. Ñöông nhieân laø phaûi vinh qui baùi toå, goùp maët vôùi ñôøi.Trong böùc tranh laø caû moät theá giôùi cuûa coùc, nhaùi, eãnh öôngraát nhoän nhòp trong lôùp hoïc vôùi moät thaày eách lôùn ngoài cheãmcheä treân chieác saäp ñang daïy hoïc. Hình töôïng sinh vaät, nhöngchuùng laïi coù haønh ñoäng nhaân caùch hoùa nhö ngöôøi. Treân böùctranh coù doøng chöõ “Laõo Oa ñoäc giaûng”. Töùc laø oâng EÁch moätmình giaûng daïy (Oa coù theå dòch laø “eách”, nhöng trong daângian vaãn goïi tranh naøy laø “Thaày ñoà Coùc”, chöõ “ñoäc” trongtranh dòch laø ñoïc, nhöng cuõng ñoàng aâm vôùi “ñoäc” laø coâ ñoäc,moät mình).

Taïi sao cha oâng ta laïi choïn hình töôïng Coùc maø laïi khoângphaûi laø sinh vaät khaùc?

Hình töôïng con coùc ñaõ toàn taïi vaø phoå bieán töø raát laâutrong neàn vaên hieán Laïc Vieät. Ñoái vôùi nhöõng nhaø nghieân cöùuhoaëc nhöõng ai ñaõ töøng nhìn thaáy nhöõng chieác troáng ñoàng,thaïp ñoàng Laïc Vieät chaéc khoâng queân hình aûnh con coùc treânnhöõng vaät theå naøy. Trong vaên chöông truyeàn mieäng Vieät Nam,chaéc cuõng chöa ai queân hình aûnh con coùc trong truyeän “Coùc

44

kieän trôøi”, “truyeän Treâ Coùc” hoaëc caâu ca dao:Con coùc laø caäu oâng trôøi.

Ai maø ñaùmh coùc thì trôøi ñaùnh choOÂng Trôøi – chuùa teå cuûa vuõ truï – linh thieâng laø theá, uy

vuõ laø theá, moãi khi con ngöôøi gaëp chuyeän gì khoâng vöøa yù laïikeâu trôøi. Vaäy maø coùc coøn laø caäu cuûa oâng trôøi môùi oai chöù !Ñuùng laø “oai nhö Coùc”. Nhöng trong böùc tranh daân gian naøy,Coùc chæ khieâm toán laøm moät oâng giaùo giaø ngoài daïy hoïc. Neáuchuùng ta trôû ngöôïc thôøi gian veà coäi nguoàn cuûa neàn vaên minhÑoâng phöông töø hôn 2000 naêm tröôùc, seõ thaáy raèng vaên töïduøng trong neàn vaên minh Laïc Vieät laø chöõ “khoa ñaåu”, maø diaán coøn ghi laïi treân baõi ñaù coå SaPa. Chöõ khoa ñaåu laø kieåu chöõhình con noøng noïc, coøn ghi daáu aán trong caùc coå thö löu truyeàntrong vaên minh Ñoâng phöông nhö: truyeän Thuûy Höû, saùchThoâng chí cuûa Trònh Tieàu, trong nhöõng di vaät ñaøo ñöôïc ôû AÂnKhö – thuû ñoâ nhaø AÂn Thöông cuûa Trung Hoa coå. Vôùi chöõ khoañaåu tìm thaáy trong di vaät ôû AÂn Khö, ngöôøi vieát ñaõ coù dòpminh chöùng vôùi baïn ñoïc (*): ñoù chính laø chieán lôïi phaåm trongcuoäc chieán Vaên Lang vaø nhaø AÂn, ñöôïc nhaéc tôùi trong truyeànthuyeát Phuø Ñoång Thieân Vöông. Chöõ khoa ñaåu trong di vaät ôûAÂn Khö chæ laø moät hieän töôïng rieâng leû, veà hình thöùc khaùc haúnhình thöùc chöõ Haùn, trong suoát haøng ngaøn naêm lòch söû cuûaneàn cuûa vaên minh Hoa Haï. Khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ chöùng toûraèng: taát caû nhöõng neàn vaên minh phaùt trieån ñeàu phaûi coù chöõvieát. Do ñoù, söï hieän höõu cuûa vaên khoa ñaåu ñaõ chöùng toû noù rañôøi trong moät neàn vaên minh phaùt trieån. Bôûi vaäy, neáu neàn vaênminh Hoa Haï ñaõ töøng söû duïng chöõ khoa ñaåu nhö moät daïngvaên töï chính thoáng vaø ghi laïi caû moät giaù trò tri thöùc to lôùn cuûaneàn vaên minh naøy, thì ngöôøi ta khoâng theå naøo giaûi thích ñöôïcsöï thay ñoåi kyù hieäu chöõ vieát töø vaên khoa ñaåu sang daïng chöõHaùn trong quaù trình phaùt trieån lieân tuïc cuûa neàn vaên minh ñoù.Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng vaên khoa ñaåu khoâng thuoäcveà vaên minh Hoa Haï. Söï hieän höõu môø nhaït cuûa chöõ khoa ñaåu

* Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeànthoaïi”, “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, Nxb VHTT 2002.

45

trong vaên minh Hoa Haï chæ coù theå giaûi thích moät caùch hôïp lyùlaø noù thuoäc veà moät neàn vaên minh khaùc ñaõ bò Haùn hoùa. Nhöõngbaûn vaên coå chöõ Haùn ñaõ nhaéc tôùi vaên khoa ñaåu nhö saùch trôøi(Thuûy Höû), hoaëc khaúng ñònh noù thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät(Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu), ñaõ chöùng toû raèng chöõ khoa ñaåu laøchöõ vieát chính thöùc cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät. Chöõ khoa ñaåuñaõ khaúng ñònh giaù trò vaên hieán traûi haøng ngaøn naêm cuûa neànvaên minh Laïc Vieät, ñoù laø ñieàu kieän ñeå baûo ñaûm cho söï toàn taïivaø phaùt trieån cuûa neàn vaên minh naøy.

Böùc tranh “Thaày ñoà coùc” laø chính laø moät maät ngöõ höôùngtheá heä con chaùu tìm veà nguoàn coäi cuûa toå tieân. Bôûi vì, khoa ñaåutöùc chöõ hình con noøng noïc. Nhö vaäy chæ coù Coùc hoaëc cuøng loaøimôùi coù con goïi laø noøng noïc. Hay noùi moät caùch khaùc: chæ coù coùcmôùi coù chöõ ñeå daïy cho ñôøi. Cho neân oâng Coùc môùi ñoäc quyeàntrong söï giaûng daïy. Ñoù chính laø yù nghóa cuûa böùc tranh daân daõnaøy.

BAÙNH CHÖNG VAØ BOÁN SÔÏI LAÏC HOÀNGBieåu töôïng Haø Ñoà - linh vaät cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät

PHUÏ BAÛN

46

TRANH TREÂ VAØ COÙCTranh daân gian Ñoâng Hoà

47

TRANH TREÂ VAØ COÙC

Böùc tranh Treâ & Coùc naøy thöïc chaát laø söï minh hoïacho caâu truyeän truyeàn mieäng trong daân gian:

“Truyeän Treâ vaø Coùc”. Do ñoù, ngöôøi vieát xin toùm löôïc truyeänTreâ Coùc ñeå ñoäc giaû minh giaùm.

Vôï choàng caù Treâ voán khoâng coù con. Moät hoâm gaëp baàynoøng noïc, chuùng baét veà nuoâi, nhaän laøm con cuûa mình. Coùc ñitìm con, bieát caù treâ ñaõ baét con cuûa mình beøn ñi kieän quan. Treânaïi raèng noøng noïc soáng döôùi nöôùc vaø gioáng Treâ hôn gioángCoùc.Coùc khoâng coøn soáng döôùi nöôùc, maø laïi chaúng gioáng noøngnoïc. Quan xöû Treâ thaéng kieän. Coùc ñau khoå vì maát con, chæ coønnghieán raêng uaát haän keâu trôøi. Nhaùi beùn an uûi Coùc ñöøng buoàn,haõy chôø ñôïi, vì khi noøng noïc lôùn leân seõ laïi trôû thaønh coùc. Luùcaáy, con cuûa coùc seõ laïi trôû veà vôùi Coùc.

Coù theå noùi: Caâu chuyeän laø moät bieåu töôïng tuyeät vôøi, aånchöùa maät ngöõ, coù tính tieân tri, cho bieát neàn vaên minh khoañaåu (noøng noïc) ñaõ bò khuaát laáp döôùi moät hình thöùc khaùc (concuûa Treâ). Coùc khoâng ôû döôùi nöôùc (töùc laø ñaõ maát nöôùc), neânkhoâng theå chöùng minh ñöôïc noøng noïc laø con cuûa mình. Nhöngbaûn chaát cuûa söï voâ lyù (noøng noïc khoâng phaûi con cuûa Treâ), cuoáicuøng cuõng seõ ñöôïc saùng toû trong qui luaät tieán hoùa, phaùt trieåncuûa töï nhieân. Ñaây laø hình töôïng ñoäc ñaùo cuûa caâu chuyeän coùtính tieân tri, cho bieát: söï tieán hoùa, phaùt trieån toaøn dieän veàmoïi maët trong caùc moái quan heä xaõ hoäi maø neàn taûng laø söï tieánboä cuûa khoa hoïc hieän ñaïi – trong ñoù muõi nhoïn cuûa khoa hoïchieän ñaïi chính laø khoa hoïc lyù thuyeát – môùi laø ñieàu kieän caànvaø ñuû ñeå minh chöùng cho söï kyø vó cuûa neàn vaên minh khoa ñaåuvôùi quoác gia ñaàu tieân laø nhaø nöôùc Vaên Lang.

48

TAM DÖÔNG KHAI THAÙI

49

TAM DÖÔNG KHAI THAÙI

Ñaây laø moät trong nhöõng böùc tranh ñeïp vì tính caânñoái vôùi ñöôøng neùt sinh ñoäng vaø maøu saéc haøi hoøa.

Hình töôïng trong tranh naøy vöøa coù tính öôùc leä, tính hieän thöïcvaø tính bieåu töôïng ñöôïc caùch ñieäu. Söï caùch ñieäu vaø bieåu töôïngroõ neùt nhaát laø hình maët trôøi ôû phía sau hai con gaø. Gaø gaùy khimaët trôøi moïc, lyù ñöông nhieân laø nhö vaäy. Nhöng töïa cuûa böùctranh laïi laø “Tam Döông khai thaùi”. Vôùi töïa ñeà naøy, töï noù ñaõtheå hieän tính minh trieát Ñoâng phöông trong chuû ñeà cuûa böùctranh. Nhöng neáu chæ döøng ôû ñaây, thì böùc tranh naøy cuõng chæcoù theå coi laø söï dieãn taû ñôn giaûn raèng: vôùi ñoä soá Döông 3 laøtöôïng queû Chaán – phöông Ñoâng – nôi maët trôøi moïc; coù yùnghóa chuùc laønh cho moät ngaøy môùi, hoaëc moät vaän hoäi môùi.Hoaëc coù theå hieåu raèng: tam Döông laø töôïng quaùi Caøn ( ),ñaây laø quaùi ñöùng ñaàu trong baùt quaùi coù yù nghóa theå hieän chosöï hanh thoâng, tieán trieån. Nhöng neáu nhö vaäy, ngöôøi veõ chæcaàn theå hieän moät trong hai con gaø cuõng ñuû nghóa. Vì con gaøtrong tröôøng hôïp naøy chæ laø söï minh hoïa cho chuû ñeà treân. ÔÛñaây laïi coù 2 con töông ñoái gioáng nhau. Chöùng toû ngöôøi veõ phaûigöûi gaám moät yù töôûng trong hình töôïng naøy. Tröôùc khi maïnpheùp giaûi maõ böùc tranh, ngöôøi vieát xin ñöôïc trình baøy moäthieän töôïng trong kinh Dòch nhö sau:

Trong 64 queû dòch thuoäc Haäu thieân Baùt quaùi chæ coù moätqueû coù teân laø “Ñòa Thieân Thaùi” coù kyù hieäu nhö sau:

Trong queû naøy coù 3 vaïch lieàn ( ), ñoù laø 3 haøo

50

thuoäc Döông goïi laø quaùi Caøn vaø 3 vaïch ñöùt ( ) laø bahaøo thuoäc AÂm goïi laø quaùi Khoân. Teân böùc tranh “Tam döôngkhai thaùi” ñaõ noùi ñeán ba haøo Döông naøy, coøn 3 haøo AÂm ôû ñaâu?Chuùng ta baét ñaàu töø bieåu töôïng maët trôøi. Bieåu töôïng maët trôøicho thaáy toaøn boä böùc tranh naøy thuoäc veà haønh Hoûa. Trongkinh Dòch cuõng noùi queû Ly thuoäc phöông Nam, haønh Hoûa vaølaø bieåu töôïng cuûa maët trôøi. Thuyeát quaùi vieát: “Ly vi Hoûa, vi Nhaät…”.Baây giôø chuùng ta trôû laïi vôùi ñoà hình Haäu thieân baùt quaùi.Trong baûn vaên coå chöõ Haùn cho raèng Haäu thieân Baùt quaùi dovua Chu Vaên Vöông taïo ra caên cöù treân ñoà hình Laïc thö.

Veà vaán ñeà naøy, ngöôøi vieát ñaõ coù dòp chöùng minh vôùi baïnñoïc, tính khoâng hôïp lyù cuûa ñoà hình Haäu thieân Baùt quaùi trongbaûn vaên coå chöõ Haùn vaø phaûi ñoåi vò trí cuûa hai queû Toán &Khoân. Ñoàng thôøi, sau khi ñaõ ñoåi choã hai queû Toán &Khoân, ñoàhình Haø ñoà chính laø caên nguyeân cuûa Haäu thieân baùt quaùi (*).

* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002 taùibaûn coù söûa chöõa.

HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙIlieân heä vôùi Laïc thö theo coå thö chöõ Haùn

51

Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc seõ nhaän thaáy raèng: Queû Lynaèm ôû vò trí Döông Hoûa phuø hôïp vôùi vò trí cuûa noù maø Thuyeátquaùi ñeà caäp ñeán (“Ly vi Hoûa, vi Nhaät…”). Ñoàng thôøi queû Khoân naèmôû vò trí AÂm Hoûa, ñoä soá laø 2. Neáu ñaët vaán ñeà laø: Trong tröôønghôïp Haäu thieân Baùt quaùi lieân heä vôùi Laïc thö, nhö coå thö chöõHaùn noùi ñeán, thì quaùi Khoân vaãn naèm ôû vò trí AÂm Hoûa ñoä soá 2.Ñieàu naøy ñuùng nhö vaäy; vaø ñaây cuõng chính laø sôïi toùc caûn trôûgoùp phaàn taïo neân söï bí aån traûi haøng thieân nieân kyû cho cuoánkyø thö Ñoâng phöông naøy – khi noù ñaõ thieáu khuyeát haún moätheä thoáng lyù thuyeát cho noù – khieán raát khoù phaùt hieän ra söï saileäch cuûa noù qua phöông phaùp öùng duïng. Do ñoä soá (2) vaø tínhchaát (AÂm Hoûa) khoâng ñoåi, noù chæ sai leäch khi öùng duïng trongsöï vaän ñoäng lieân quan ñeán phöông vò cuûa quaùi Khoân. Söï thayñoåi phöông vò cuûa quaùi Toán & Khoân laø moät trong nhöõng söïthay ñoåi coù tính caên ñeå trong thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaøBaùt quaùi. Ñoù cuõng laø söï thay ñoåi hôïp lyù nhaát coù khaû naêng lyùgiaûi moïi hieän töôïng vaø vaán ñeà lieân quan ñeán noù (*). Trong

ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ & HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛY

* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002 taùibaûn coù söûa chöõa.

52

tröôøng hôïp naøy laø söï hôïp lyù vôùi hình töôïng ñöôïc theå hieäntrong böùc tranh daân daõ Laïc Vieät noùi treân: Maët trôøi bieåu töôïngcuûa quaùi Ly thuoäc Hoûa, laïi laø moät boä phaän cuûa chính con gaøñöôïc caùch ñieäu thaønh hình maët trôøi. Do ñoù, noù phaûi lieân quanvaø cuøng haønh Hoûa cuûa quaùi Ly. Trong khi ñoù, neáu theo coå thöchöõ Haùn thì maëc duø soá cuûa quaùi Khoân ( ) cuõng coù ñoä soá2 vaø thuoäc AÂm Hoûa; nhöng laïi lieân quan vaø ñoàng haønh vôùiquaùi Ñoaøi thuoäc Kim (trong haønh Hoûa treân Laïc thö). Nhövaäy, böùc tranh naøy chính laø bieåu töôïng cuûa queû Ñòa ThieânThaùi vaø cho bieát quaùi Khoân phaûi cuøng haønh vôùi quaùi Ly thuoäcHoûa, ñöôïc bieåu töôïng baèng 2 con gaø quay maët vaøo nhau (ñoáixöùng aâm döông) coù maët trôøi phía sau.

Ñieàu naøy chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc khi Haäu thieân Baùtquaùi ñoåi choã hai quaùi Toán & Khoân vaø lieân heä vôùi Haø ñoà. Trongtröôøng hôïp naøy, caâu “Tam Döông khai thaùi” coù theå giaûi thíchlaø: baét ñaàu töø ba haøo döông ( ) haõy tìm vò trí cuûa quaùiKhoân ( ) trôû thaønh queû “Ñòa Thieân Thaùi” laø moät queûcho vaän haïn toát cuûa vuõ truï. Ñaây cuõng chính laø noäi dung saâu xacuûa böùc tranh naøy.

53

CHOÏI TRAÂUTranh daân gian Ñoâng Hoà

54

CHOÏI TRAÂU

Noäi dung tröïc tieáp cuûa böùc tranh naøy theå hieän moättuïc leä thöôøng thaáy trong leã hoäi ôû moät soá ñòa phöông

cuûa Vieät Nam. Giöõa tranh laø moät laù côø truyeàn thoáng thöôønggaëp trong caùc leã hoäi daân gian , quen goïi laø côø Nguõ saéc. Treân laùcôø coù ghi doøng chöõ “Hoäi chí laàu”. Phía sau hai con traâu laø haitaám baûng coù chöõ “Ñoâng xaõ” vaø “Toáng xaõ?”. Neáu hieåu theonghóa tröïc tieáp vaø gaàn guõi laø traâu cuûa xaõ Ñoâng vaø xaõ Toángchoïi nhau. Vôùi caùch hieåu naøy thì hai caùi baûng treân böùc tranhvaø doøng chöõ “Hoäi chí laàu” seõ laø chi tieát thöøa. Ngöôøi ta chæ caàntheå hieän laù côø bieåu töôïng cho leã hoäi vaø hai con traâu laø ñuû. XaõÑoâng vaø xaõ Ñoaøi, thoân Thöôïng vaø thoân Haï, toång Baéc vaø toångNam cuõng coù theå ñem traâu choïi thi vaäy? Nhöng nhöõng chitieát naøy seõ khoâng thöøa moät chuùt naøo, neáu chuùng ta ñaët vaán ñeàveà noäi dung saâu xa cuûa böùc tranh naøy. Giaù trò cuûa hình aûnhhai taám baûng vaø laù côø chính laø tính höôùng daãn ñeå tìm hieåunoäi dung ñích thöïc cuûa noù.

Chính chöõ “xaõ” treân böùc tranh coù boä “thoå” nghóa laø “ñaát”;chöõ “laàu” laø nhaø cöûa; chöõ “chí” treân laù côø coù nghóa laø söï caûntrôû, söï khoù khaên phaûi vöôït qua; chöõ “hoäi” nghóa laø söï taäptrung cho moät vaán ñeà, muïc ñích…. Hình töôïng con traâu –trong kinh Dòch laø quaùi Khoân (töùc Ñòa – ñaát), Thuyeát quaùivieát: “Khoân vi ñòa,… vi töû maãu NGÖU…”. Töø nhöõng yù nghóa treân chochuùng ta moät yù nghóa gaàn guõi vaø lieân heä ñeán thuaät Phongthuûy Ñoâng phöông. Vì vaäy, coù theå hieåu raèng: hai taám baûng vaølaù côø treân muoán noùi tôùi tính chaát ñoái nghòch cuûa Ñoâng traïchvaø Taây traïch trong thuaät Phong thuûy (qua hình töôïng hai contraâu choïi nhau). Theo quan nieäm cuûa thuaät Phong thuûy thìñòa baøn chia laøm taùm höôùng; trong ñoù coù 4 höôùng thuoäc Ñoângtraïch vaø 4 höôùng thuoäc Taây traïch. Teân goïi ñuû cuûa khaùi nieämnaøy laø: Ñoâng töù traïch vaø Taây töù traïch. Neáu moïi chuyeän chædöøng ôû ñaây thì böùc tranh naøy veà noäi dung seõ khoâng hôn moät

55

cuoán saùch daïy veà thuaät phong thuûy Ñoâng phöông phoå bieántreân khaép theá giôùi, nhöõng ai coù tìm hieåu veà thuaät Phong thuûyñeàu bieát ñieàu naøy.

Tröôùc khi trình baøy nhaän xeùt rieâng cuûa mình veà noäidung saâu xa cuûa böùc tranh, baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây mieâutaû ñoà hình Haäu thieân Baùt quaùi lieân heä vôùi Laïc thö, dieãn taû vòtrí Ñoâng töù traïch vaø Taây töù traïch theo quan nieäm cuûa thuaätPhong thuûy töø nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn nhö sau:

Qua hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng: “Ñoâng töù traïch” – maøu ñoû – theo coå thö chöõ Haùn goàm:

Höôùng chính Baéc (Quaùi Khaûm); höôùng chính Ñoâng (Quaùi Chaán);Höôùng Ñoâng Nam (Quaùi Toán); höôùng chính Nam (quaùi Ly).

“Taây töù traïch” – maøu ñen – theo coå thö chöõ Haùn goàm:Höôùng Taây Nam (quaùi Khoân), höôùng chính Taây (quaùi Ñoaøi);höôùng Taây Baéc (quaùi Caøn); höôùng Ñoâng Baéc (quaùi Caán).

Theo thuaät Phong thuûy naêm sinh cuûa moãi ngöôøi öùng vôùimoät cung trong Baùt quaùi Haäu thieân vaø chia laøm Ñoâng & Taâytöù traïch. Höôùng toát cuûa ngöôøi Ñoâng traïch laø höôùng xaáu cuûangöôøi Taây traïch vaø ngöôïc laïi. Hay noùi moät caùch khaùc: Ñoâng

56

traïch vaø Taây traïch ñoái choïi nhau.Baây giôø chuùng ta xeùt ñeán böùc tranh “Choïi Traâu” noùi

treân. Treân mình hai con traâu naøy toång coäng 9 voøng xoaén, moätcon coù 4 voøng xoaén, moät con coù 5 voøng xoaén. Ñaây chính laø ñoäsoá cuûa haønh Kim treân Haø ñoà (Ñoä soá 4 vaø 9). Treân mình contraâu 5 voøng xoaén coù chöõ Sôn, töùc laø nuùi – töôïng cuûa quaùi Caán– trong kinh Dòch. Nhö vaäy, hai con traâu choïi nhau ngoaøibieåu töôïng cuûa söï xung khaéc giöõa Ñoâng vaø Taây traïch, coøn laøsöï ñoái xöùng (ñoái choïi) cuûa quaùi Toán ( ) vaø quaùi Caán( ). Haønh Kim thuoäc Döông, theo qui taéc Döông tröø(5), AÂm coäng (5) ñaõ trình baøy trong muïc tranh “Ñaøn Lôïn”.Theo ñoà hình trình baøy ôû treân töø coå thö chöõ Haùn ( Haäu thieânbaùt quaùi lieân quan ñeán Laïc thö) thì quaùi Toán – ñoä soá 4 thuoächaønh Kim treân Laïc Thö , nhöng quaùi Ñoaøi – trong kinh Dòchcuõng thuoäc Kim – laïi coù ñoä soá 7 treân Laïc thö. Neáu baây giôø tañoåi choã quaùi Toán sang quaùi Khoân trong Haäu thieân Baùt quaùi töøcoå thö chöõ Haùn, vaø ñaët leân Haø ñoà thì seõ hoaøn toaøn thoûa maõnnhöõng yeáu toá maø böùc tranh “Choïi traâu” ñeà caäp ñeán theo nhaänxeùt cuûa ngöôøi vieát. Baïn ñoïc xem ñoà hình trình baøy döôùi ñaây:

HAØ ÑOÀ VAØ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛYboå xung Ñoâng & Taây traïch

57

Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc cuõng thaáy moïi yeáu toá ñaõ giaûimaõ trong böùc tranh “Choïi Traâu” ñeàu thoûa maõn:

@ Quaùi Toán ñoä soá 4 naèm ôû haønh Kim, vaãn thuoäc Ñoâng töùtraïch ñoái choïi vôùi Taây töù traïch laø quaùi Ñoaøi (thuoäc Kim trongkinh Dòch) ñoä soá 9. Ñaây laø toång ñoä soá voøng xoaén treân mìnhhai con traâu.

@ Quaùi Caán (chöõ sôn) thuoäc Taây töù traïch ñoái choïi (ñoáixöùng) vôùi quaùi Toán thuoäc Ñoâng töù traïch.

Trong böùc tranh naøy coù moät chi tieát cuõng raát ñaùng löu yù.Ñoù laø taïi sao hai con traâu laïi chæ coù 3 caùi söøng. Ngöôøi vieát xinñöôïc taïm trình baøy ba caùch giaûi thích sau ñaây:

1) Ba caùi söøng töùc laø tam giaùc. Phaûi chaêng, khi ñoåi choãhai quaùi Toán vaø Khoân vaø keát hôïp caùc quaùi ñieân ñaûo dòch seõtaïo ra ñöôïc 2 tam giaùc nhö sau:

2) Trong kinh Dòch – thuyeát quaùi vieát “ Khoân vi ñòa, vimaãu, vi laän töôøng, vi quaân, vi töû maãu ngöu, vi ñaïi dö, vivaên, vi chuùng, vi naïp, kyø dö ñòa daõ, vi haéc”. Chöõ “Ngöu” trong

58

moät soá baûn vaên tieáng Vieät dòch laø “Boø”. Nhöng chöõ “Ngöu”dòch ra tieáng Vieät coøn coù nghóa laø “Traâu”. Nhö vaäy, quaùi Khoânlieân quan ñeán con traâu vaø ba caùi söøng ôû phía treân ñaàu hai contraâu, phaûi chaêng laø chæ quaùi Chaán ñoä soá 3 phaûi ôû treân quaùiKhoân?

3) Ba caùi söøng laø boá cuïc chaët cheõ nhaát trong phaàn giöõacuûa böùc tranh. Neáu theâm caùi söøng thöù tö vaøo seõ bò thöøa?

Ngöôøi vieát töï nhaän thaáy caû ba nhaän xeùt treân ñeàu chöaroát raùo, raát mong söï minh xeùt cuûa caùc baäc trí giaû quan taâm.

Hieän nay coøn coù moät dò baûn cuûa tranh “Choïi traâu” maøngöôøi vieát söu taàm vaø trình baøy vôùi baïn sau ñaây. Maëc duø veàhình thöùc töông ñoái gioáng nhau, nhöng vì chæ theå hieän ñônthuaàn moät caûnh choïi traâu, cho neân böùc tranh naøy khoâng noùileân ñieàu gì. Hieän töôïng naøy cho thaáy söï tam sao thaát baûn traûiqua haøng thieân nieân kyû cho nhöõng di saûn vaên hoùa Vieät Nam.Tuy nhieân, vôùi phong caùch theå hieän gaàn gioáng nhau vaø khoânggioáng vôùi phong caùch theå hieän tranh daân gian hieän ñaïi cuõngcho thaáy caû hai ñaõ toàn taïi töø thôøi raát xa xöa.

59

Caâu ñoái 1

PHUÏ LUÏC

Söï ñoái xöùng cuûa quaùi Caán vaø Toán trong böùc tranh treân,coøn phuø hôïp vôùi hai caâu ñoái löu truyeàn trong daân gian VieätNam (caû hai caâu ñoái naøy ñeàu ôû trong truyeän daân gian VieätNam, khoâng roõ taùc giaû) maø chaéc nhieàu ngöôøi cuõng bieát. Ñoù laøcaâu ñoái:

1) Lôïn CAÁN aên caùm TOÁN & Choù KHOÂN chôù caén CAØN.2) Choàng phöông Ñoâng , vôï phöông Taây, hoøa hôïp cuøng

nhau, ñöøng loøng Nam Baéc & Trai phöông CAÁN, gaùi phöôngTOÁN, chôù neân caõi loän, traùi ñaïo CAØN KHOÂN.

Neáu theo coå thö chöõ Haùn thì caùc phöông vò cuûa caâu ñoáithöù nhaát theo Haäu thieân Baùt quaùi seõ saép xeáp nhö sau:

60

Caâu ñoái 2

Neáu theo phöông vò ñaõ hieäu chænh hai quaùi Toán & Khoânthì phöông vò cuûa caâu ñoái 1 seõ saép xeáp nhö sau:

61

Nhö vaäy, vôùi söï hieäu chænh phöông vò, caâu ñoái seõ raátchænh. Ñieàu naøy chöùng toû raèng: Söï thay ñoåi vò trí Toán Khoân töøvaên minh Laïc Vieät, laø moät söï thay ñoåi hôïp lyù töø caên ñeå cuûathuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø Baùt quaùi, xuyeân suoát cho ñeántaän nhöõng chi tieát trong sinh hoaït vaên hoùa daân gian. Ñaây laømoät hieän töôïng khaúng ñònh neàn vaên minh Laïc Vieät chính laøcoäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Chæ coù neàn vaên minh LaïcVieät vaø haäu dueä cuûa noù laø daân toäc Vieät Nam hieän nay, môùi coùkhaû naêng phuïc hoài laïi moät caùch hoaøn chænh moät hoïc thuyeátlôùn ñaõ toàn taïi laâu nhaát trong lòch söû vaên minh nhaân loaïi.

Caâu ñoái 2 theo Haäu thieân Baùt quaùi nguyeân thuûy ñaõ hieäuchænh vò trí hai quaùi Toán & Khoân saép xeáp nhö sau:

62

ÑAÏI CAÙTTranh daân gian Ñoâng Hoà

63

ÑAÏI CAÙT

Moät böùc tranh daân gian khaùc ñöôïc trình baøy treânñaây, tuy khoâng phoå bieán laém, nhöng vaãn ñöôïc löu

truyeàn cho ñeán ngaøy nay. Böùc tranh coù töïa laø “Ñaïi Caùt”. Ñaâylaø noäi dung cuûa moät queû boùi toát nhaát cho coâng vieäc hoaëc töônglai cuûa con ngöôøi thay cho lôøi chuùc laønh. Noäi dung tröïc tieápcuûa böùc tranh laø hai chöõ “Ñaïi Caùt”, nhöng noäi dung saâu xa cuûaböùc tranh laïi laø con gaø troáng ôû phía döôùi. Coù leõ khoâng ít ngöôøitrong chuùng ta ñaõ bieát ñeán moät soá phöông phaùp döï baùo töônglai, maø ngoân ngöõ daân gian goïi noâm laø xem boùi. Moät trongnhöõng phöông phaùp boùi coå xöa vaø khaù phoå bieán laø boùi baèngmai ruøa, baèng chaân gaø. Nhöng baûn vaên coå nhaát cuûa neàn vaênminh Ñoâng phöông noùi ñeán boùi toaùn laïi lieân quan ñeán hìnhaûnh con gaø. Ñoù chính laø truø thöù 7 trong Hoàng phaïm cöûu truø.Truø naøy coù teân laø Keâ Nghi, coù nghóa laø hoûi gaø. Trong caùc neànvaên hoùa coå xöa nhaát cuûa nhaân loaïi coøn di saûn löu truyeàn ñeánngaøy hoâm nay, nhö Ai caäp, AÁn Ñoä, Hy La vaø phöông Ñoâng…ñeàu toàn taïi nhöõng phöông phaùp boùi toaùn. Nhöng chæ coù neànvaên hoùa phöông Ñoâng coù haún moät phöông phaùp luaän cho caùcphöông phaùp boùi toaùn naøy. Ñoù laø thuyeát AÂm Döông Nguõhaønh.Neáu noùi theo ngoân ngöõ khoa hoïc hieän ñaïi thì töø “boùi”goïi noâm na daân daõ aáy, coù theå goïi laø “khaû naêng döï baùo”, “döïñoaùn”. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi,baét ñaàu töø nhaän thöùc thöïc chöùng, thöïc nghieäm ngaøy nay trôûthaønh khoa hoïc lyù thuyeát. Moät thí duï cho vaán ñeà naøy laø lyùthuyeát tuaàn hoaøn hoùa hoïc cuûa Mendeleev. Trong töï nhieân,khoâng theå kieám ñaâu ra nhöõng nguyeân toá hoaù hoïc ñöôïc saép xeáptheo baûng tuaàn hoaøn cuûa nhaø baùc hoïc vó ñaïi naøy. Lyù thuyeátnaøy ñaõ giaûi thích ñöôïc haàu heát nhöõng hieän töôïng lieân quanñeán caùc nguyeân toá hoùa hoïc. Ñaëc bieät laø noù coù khaû naêng döï baùonhöõng nguyeân toá seõ xuaát hieän hoaëc coù khaû naêng xuaát hieän.Hoaëc nhö thuyeát luïc ñòa troâi, thuyeát tieán hoùa cuûa Dacuyn...Chính nhöõng lyù thuyeát naøy ñaõ chöùng toû ñöôïc söï nhaän thöùc

64

cuûa con ngöôøi, trong vieäc khaùm phaù nhöõng qui luaät cuûa töïnhieân. Neàn khoa hoïc hieän ñaïi – bao goàm taát caû moïi ngaønhkhoa hoïc – ñaõ thöøa nhaän moät tieâu chí khoa hoïc laø: “Moät lyùthuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù coù khaû naêng lyùgiaûi haàu heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù”. Vaø taát nhieân lyùthuyeát ñoù phaûi coù khaû naêng döï baùo. Nhö vaäy, xuaát phaùt töø caùinhìn cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi, thì khaû naêng döï baùo chæ coùtheå coù ñöôïc sau khi hình thaønh moät lyù thuyeát. Trôû laïi vôùi vaánñeà boùi toaùn cuûa neàn vaên minh phöông Ñoâng vôùi moät phöôngphaùp luaän cho noù laø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Thuyeát AÂmDöông Nguõ haønh ñang toàn taïi treân thöïc teá vaø haàu heát ñeàu choraèng coù xuaát xöù töø vaên minh Hoa Haï. Nhöng cuõng cho ñeánngaøy hoâm nay – khi baïn ñang xem cuoán saùch naøy – khoâng aichöùng minh ñöôïc söï hoaøn chænh cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõhaønh qua caùc vaên baûn chöõ Haùn; töø nhöõng vaên baûn coå nhaáttraûi haøng thieân nieân kyû, cho ñeán cuoán saùch môùi xuaát baûn vaøphaùt haønh ngaøy hoâm qua. Nhö vaäy söï döï baùo cuûa thuyeát AÂmDöông Nguõ haønh laïi coù tröôùc söï hình thaønh lyù thuyeát. Ñaây laøsöï phi lyù ít nhaát theo caùi nhìn cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi.Ñieàu naøy ñaõ chöùng toû raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñaõhoaøn chænh vaø toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh coå Ñoângphöông vaø taát nhieân, noù khoâng theå thuoäc veà neàn vaên minhHoa Haï. Khoâng theå coù moät söï chöùng minh naøo hôïp lyù hôn laø:neàn vaên minh Laïc Vieät chính laø chuû nhaân ñích thöïc cuûa hoïcthuyeát naøy. Trong cuoán saùch naøy, cuõng nhö taát caû caùc cuoánsaùch cuøng taùc giaû, ngöôøi vieát khoâng coù yù ñònh chöùng minhtính khoa hoïc hoaëc phi khoa hoïc cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõhaønh. Baïn ñoïc coù theå cho raèng ñaây laø moät hieän töôïng meâ tíndò ñoan khoâng ñaùng ñeå yù; hoaëc cuõng coù theå cho raèng ñaây laømoät hoïc thuyeát coù cô sôû khoa hoïc, coù khaû naêng öùng duïngtrong söï phaùt trieån cuûa vaên minh nhaân loaïi. Vôùi caû hai quannieäm naøy, vì kieán thöùc coù haïn ngöôøi vieát ñeàu chöa theå coù yùkieán cuûa mình. Nhöng trong khaû naêng coù haïn, ngöôøi vieát chænhaèm chöùng minh tính hôïp lyù cho nhöõng hieän töôïng lieânquan ñeán noù, nhaèm minh chöùng cho neàn vaên hieán traûi haøngngaøn naêm cuûa daân toäc Vieät. Bôûi vì söï toàn taïi vaø phoå bieán cuûamoät hoïc thuyeát vuõ truï quan hoaøn chænh vaø hôïp lyù vôùi chính noù

65

– cho duø ñuùng hay sai – seõ chöùng toû moät xaõ hoäi phaùt trieån vaøtoàn taïi laâu daøi vôùi moät neàn vaên minh röïc rôõ trong nhöõng moáiquan heä xaõ hoäi cuûa neàn vaên minh ñoù.

Trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, hình aûnh con gaø coùmoät vò trí quan troïng. Thaäm chí trong tín ngöôõng daân gianvôùi tuïc thôø Maãu, Thaùnh, Nguõ Phuû coâng ñoàng; ôû nhöõng nôi naøybieåu töôïng con gaø ñöôïc ñöùng ôû vò trí trang troïng tröôùc ñieänthôø tieân thaùnh.

HÌNH TÖÔÏNG CON GAØ TRONG TÍN NGÖÔÕNG DAÂN GIAN VIEÄT NAM

66

Trong tín ngöôõng thôø Maãu ôû Vieät Nam coù moät hieäntöôïng raát ñaùng chuù yù. Ñoù laø giaù chaàu “Coâ Chín”, theo truyeànthuyeát ñaây laø vò thaàn chuyeân phuï traùch boùi toaùn. Nhö vaäy,hình töôïng con gaø trong tranh daân gian Vieät Nam vaø con gaøtrong tín ngöôõng thôø Thaùnh, cuøng coù chung moät coäi nguoànvaên hoùa Laïc Vieät vaø gaén lieàn vôùi vieäc “boùi toaùn”. Nhö ñaõtrình baøy ôû phaàn treân, hình töôïng con gaø duøng vaøo vieäc boùitoaùn xöa nhaát theo baûn vaên coå chöõ Haùn laø Hoàng phaïm cöûutruø. Nhöng söû duïng hình aûnh con gaø nhö laø moät bieåu töôïngcuûa söï boùi toaùn laïi phoå bieán trong tín ngöôõng daân gian vaøtrong di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam. Ñieàu naøy laømoät söï minh chöùng roõ neùt, boå sung cho quan nieäm raèng:Hoàng Phaïm cöûu truø ñöôïc nhaéc tôùi trong Kinh Thö, chính laømoät di saûn vaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät vaø laø baûn hieán phaùpcoå nhaát cuûa nöôùc Vaên Lang, coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán traûigaàn 5000 naêm cuûa nöôùc Vieät Nam hieän nay (*). Hình töôïng“con Gaø” trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, chính laø söï baûochöùng cho quan nieäm naøy.

* Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeànthoaïi”, Nxb VHTT 2002.

67

LEÃ TRÍTranh daân gian Ñoâng Hoà

68

NHAÂN NGHÓATranh daân gian Ñoâng Hoà

69

VINH HOATranh daân gian Ñoâng Hoà

70

PHUÙ QUÍTranh daân gian Ñoâng Hoà

71

TÖÙ QUÍTRANH DAÂN GIAN ÑOÂNG HOÀ

Qua nhöõng böùc tranh daân gian treân cuûa laøng ÑoângHoà, baïn ñoïc laïi thaáy hình aûnh ñaëc thuø quen thuoäc

töø thôøi Huøng Vöông. Ñoù laø con Coùc, moät bieåu töôïng cho neànvaên minh chöõ vieát cuûa Vaên Lang; con Ruøa bieåu töôïng chophöông tieän chuyeån taûi chöõ vieát ôû thôøi kyø ñaàu laäp quoác (“gioángruøa lôùn thöôøng chæ thaáy ôû soâng Döông Töû”, nhö hoïc giaû NguyeãnHieán Leâ ñaõ vieát trong taùc phaåm “Söû Trung Quoác” cuûa oâng).Hình aûnh trong tranh chuù beù oâm Ruøa, oâm Coùc laø nhöõng hìnhtöôïng raát ñaëc thuø trong vaên hoaù Vieät Nam. Coù theå noùi raèng:khoù coù theå chöùng minh ñöôïc nhöõng hình aûnh naøy ñaõ xuaáthieän ñaâu ñoù töø moät neàn vaên hoaù khaùc; hoaëc coù theå chöùngminh ñöôïc raèng: nhöõng hình töôïng naøy xuaát hieän töø thôøi VieätNam höng quoác. Hay noùi moät caùch khaùc: noäi dung vaø nhöõnghình töôïng naøy ñaõ coù töø moät thôøi raát xa xöa: Thôøi HuøngVöông, coäi nguoàn cuûa vaên hoaù Vieät Nam. Noäi dung cuûa nhöõngböùc tranh Laïc Vieät naøy, ngoaøi vieäc theå hieän nhöõng giaù trò ñaïolyù vaø mô öôùc cuûa con ngöôøi, coøn theå hieän söï hoaø nhaäp giöõa conngöôøi vaø thieân nhieân qua hình aûnh nhöõng ñöùa treû buï baãm –theå hieän söï phuù tuùc vaø tính thô ngaây thieân thaàn – vôùi nhöõngsinh vaät gaàn guõi trong cuoäc soáng. Ñoù laø nhöõng yù nieäm gaàn guõideã caûm nhaän cuûa boä tranh. Nhöng trong noäi dung saâu xa cuûaboä tranh naøy, chuùng ta coøn nhaän thaáy moät tö duy tieáp noái vaølaø heä quaû cuûa moät thuyeát vuõ truï quan coå. Ñoù laø thuyeát AÂmdöông Nguõ haønh.

Trong ñôøi soáng con ngöôøi thuoäc vaên hoùa coå Ñoâng phöônglöu truyeàn trong daân gian, khaù phoå bieán nhöõng hieän töôïnglieân quan ñeán con soá “4”: Töù truï, töù quí, töù bình, töù baûo, töù baáttöû..vv… Nhöng yù nieäm veà “töù quí” baét ñaàu töø ñaâu? Trong caùcsaùch coå coøn löu truyeàn coi “töù quí” laø boán thaùng trong naêm laø:

72

Thaùng Tyù (thaùng moät (*)) – thuoäc Thuûy, thaùng Maõo (Meïo,thaùng hai) – thuoäc Moäc, thaùng Ngoï (thaùng naêm) – ThuoäcHoûa, thaùng Daäu (thaùng taùm) – thuoäc Kim (Töù sinh: Daàn,Thaân, Tî, Hôïi. Töù Moä: Thìn, Tuaát, Söûu, Muøi).

Trong quan nieäm coå Ñoâng phöông Nguõ haønh ñöôïc gheùpvôùi 4 muøa (**). Nhöng trong caùc saùch coå chöõ Haùn vaø keå caû caùcsaùch nghieân cöùu môùi nhaát, ñeàu khoâng noùi ñeán nguyeân lyù naøoñeå gheùp Nguõ haønh vôùi boán muøa. Ñaây laø moät chöùng lyù nöõachöùng toû söï thaát truyeàn cuûa thuyeát AÂm döông Nguõ haønh.Thöïc ra vieäc Nguõ haønh theå hieän qua 4 muøa laø heä quaû cuûa hoïcthuyeát AÂm döông Nguõ haønh – moät hoïc thuyeát hoaøn chænh vaønhaát quaùn toàn taïi töø laâu trong vaên minh coå Ñoâng phöông. Cuïtheå laø vaên minh Vaên Lang, döôùi trieàu ñaïi cuûa caùc vua Huøng.Ñeå minh chöùng ñieàu naøy, chuùng ta xem laïi ñoà hình Haø ñoà.

* Chuù thích: Theo caùch goïi hieän ñaïi thì thaùng Tyù laø thaùng möôøi moät AÂmlòch. Trong daân gian Vieät Nam goïi thaùng naøy laø thaùng moät; thaùng möôøihai AÂm lòch goïi laø thaùng chaïp, thaùng moät AÂm lòch goïi laø thaùng gieâng.Sôûdó thaùng möôøi moät AÂm lòch goïi laø thaùng moät, vì ñaây laø thaùng ñaàu tieântrong naêm theo lòch toái coå Ñoâng phöông vaø ñöôïc bieåu töôïng cuõng baèngcon vaät ñaàu tieân trong 12 con giaùp laø con chuoät (Tyù).

**Chuù thích: Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng vieäc gheùp Nguõ haønh vôùi 4muøa ñöôïc thöïc hieän vaøo thôøi Haùn, do phaùt minh cuûa Kinh Phoøng vaøMaïnh Hæ. Ñaây laø heä quaû cuûa quan nieäm cho raèng :thuyeát AÂm Döông Nguõhaønh hoøa nhaäp vaøo ñôøi Haùn.Ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh ñaây laø moät quannieäm sai laàm (Xin xem: “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002).

ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀdo vua Phuïc Hy phaùt hieän treân löng Long Maõ

73

Ñoà hình naøy ñöôïc coâng boá vaøo ñôøi Toáng. Tröôùc Toángtrong caùc baûn vaên chöõ Haùn chæ nhaéc tôùi Haø ñoà moät caùch môhoà vaø chaúng ai bieát tôùi ñoà hình naøy. Nhöng chính ñoà hình naøylaïi laø moät bieåu töôïng hoaøn haûo vieäcï theå hieän söï vaän ñoäng cuûaboán muøa treân traùi ñaát. Do ñoù, vieäc ñoà hình Haø ñoà xuaát hieänvaøo thôøi Toáng vaø ñöôïc coi laø söï tieáp tuïc phaùt trieån vieäc theåhieän gheùp Nguõ haønh vôùi boán muøa töø thôøi Haùn thì laïi laø söï voâlyù. Bôûi vì, trong caùc baûn vaên chöõ Haùn tröôùc Taàn ñaõ nhaéc ñeánHaø ñoà vaø thöïc teá öùng duïng trong Hoaøng ñeá noäi kinh toá vaán (*)ñaõ chöùng toû: Haø ñoà ñaõ toàn taïi töø laâu trong vaên hoùa coå Ñoângphöông. Nhöng tröôùc Taàn trong caùc baûn vaên neáu noùi ñeán AÂmDöông thì laïi thieáu Nguõ Haønh vaø thöù töï thôøi gian xuaát hieänlaïi bò ñaûo ngöôïc theo kieåu

Sinh con roài môùi sinh chaSinh chaùu giöõ nhaø roài môùi sinh oâng (*)Cho ñeán taän ngaøy nay, ngay trong giôùi hoïc thuaät cuõng

* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”, “Thôøi Huøng Vöôngqua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, Nxb VHTT 2002. Taùi baûn coù söûa chöõavaø boå sung.

HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG(xoay 180o theo baûn ñoà hieän ñaïi)

74

coi Haø ñoà laø moät ñoà hình ñaày bí aån; trong voøng 1000 naêm –töø Haùn ñeán Toáng – hoï cuõng chöa heà nhìn thaáy Haø ñoà. Ngöôïclaïi, trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, thì laïi chöùa ñöïngnhöõng yeáu toá coù khaû naêng hieäu chænh vaø laøm thay ñoåi coù tínhraát caên ñeå nhöõng vaán ñeà cuûa thuyeát AÂm döông Nguõ haønh coønlöu truyeàn trong coå thö chöõ Haùn. Quan troïng hôn caû laø nhöõngdi saûn vaên hoùa ít oûi aáy laïi coù chöùc naêng nhö caùi chìa khoùa môûcaùnh cöûa huyeàn bí cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Trong ñoù,ngaên quan troïng nhaát vaø chöùa ñöïng söï bí aån lôùn nhaát chínhlaø ñoà hình Haø ñoà. Trong boä tranh daân daõ cuûa neàn vaên minhLaïc Vieät trình baày trong phaàn naøy, laø söï tieáp noái vaø boå sunghoaøn haûo cho tranh thôø Nguõ hoå veà söï vaän ñoäng cuûa boán muøa.Söï giaûi maõ boä tranh naøy seõ laø moät baèng chöùng saéc saûo nöõachöùng toû raèng: chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø chuû nhaân ñíchthöïc cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông.

Theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát: Boán böùc tranh naøy theåhieän “Töù quí” ngay töø caùi teân goïi cuûa noù (Phuù quí, vinh hoa,nhaân nghóa, leã trí), ñoàng aâm vôùi “Töù quí” töùc laø 4 thaùng noùitreân cuûa 4 muøa trong naêm. Taát caû 4 tranh ñeàu coù hình aûnh caùccon vaät ñöôïc cöôøng ñieäu lôùn hôn so vôùi tyû leä, vaø nhöõng ñöùa beùcho thaáy moät hình töôïng cuûa söï hoøa nhaäp giöõa con ngöôøi vôùithieân nhieân. Trong caùc saùch khaùc cuøng taùc giaû, ngöôøi vieát ñaõchöùng minh vôùi baïn ñoïc: Ñoà hình Haø ñoà chính laø söï phaûn aùnhmoái töông taùc vaø vaän ñoäng cuûa vuõ truï ñoái vôùi söï toàn taïi vaøphaùt trieån ñôøi soáng treân traùi ñaát, trong ñoù coù con ngöôøi. Tranh“Beù oâm coùc” – ngoaøi hình töôïng “coùc” chính laø thaày cuûa chuù beù(vì chæ coù “coùc” môùi coù chöõ ñeå daïy cho ñôøi) – thì “coùc” chính laøtöôïng cuûa quaùi Chaán. Trong kinh nghieäm daân gian Vieät Namñeàu bieát raèng khi coùc nghieán raêng thì trôøi möa; möa thì coùsaám. Quaùi Chaán – trong Thuyeát quaùi – töôïng cho “saám”; quaùiChaán thuoäc phöông Ñoâng. Neân böùc tranh naøy naèm ôû phíaÑoâng cuûa Haø ñoà. Tranh “Beù oâm vòt”: Vòt laø con vaät ôû döôùinöôùc, neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Baéc cuûa Haø ñoà. PhöôngBaéc thuoäc quaùi Khaûm – thuûy. Tranh “Beù oâm gaø”, gaø gaùy thìmaët trôøi moïc. Neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Nam cuûa Haø ñoà.Phöông Nam thuoäc quaùi Ly; thuyeát Quaùi vieát: “Ly vi Nhaät, viHoûa..”. Tranh “Beù oâm ruøa” coøn laïi ôû phöông Taây cuûa Haø ñoà.

75

Con ruøa laø hình töôïng cuûa vaên baûn, nôi qui taäp taøng tröõ trithöùc cuûa con ngöôøi, thuoäc veà phöông Taây, muøa thu.

Nhö vaäy, töø böùc tranh Nguõ Hoå höôùng daãn giaûi maõ söï bíaån cuûa Haø ñoà, cho ñeán nhöõng böùc tranh daân daõ coøn laïi cuûaneàn vaên minh Laïc Vieät, laïi laø söï theå hieän tieáp tuïc cuûa neànminh trieát Ñoâng phöông coå; ñaõ cho chuùng ta nhaän thaáy raèng:Chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø nôi coäi nguoàn cuûa neàn vaênminh Ñoâng phöông. Cho neân taát caû nhöõng saûn phaåm vaên hoùacuûa neàn vaên minh Laïc Vieät: töø nhöõng saûn phaåm cao caáp nhaát(theå hieän tín ngöôõng nhö tranh thôø Nguõ hoå), cho ñeán nhöõngböùc tranh daân daõ cho treû em Laïc Vieät löu truyeàn trong daângian (boä tranh “Töù quí”), ñeàu theå hieän nhöõng giaù trò cuûa neànvaên minh naøy.

Trong tranh “Leã trí”, qua hình töôïng con ruøa – phöôngtieän chuyeån taûi tri thöùc döôùi thôøi Huøng Vöông vaøo thôøi kyø ñaàulaäp quoác – chính laø bieåu töôïng cuûa saùch hoïc. Phaûi chaêng, yùtöôûng “Tieân hoïc leã” baét ñaàu töø neàn vaên minh Laïc Vieät? Trongtranh “Nhaân nghóa”, hình töôïng con coùc chính laø bieåu töôïngcuûa ngöôøi thaøy cuûa chuù beù (“Thaày ñoà Coùc”, vì chæ coù Coùc môùi coùchöõ Khoa ñaåu – noøng noïc – ñeå daïy cho ñôøi).Nhaân nghóa chínhlaø hai ñöùc tính ñaàu tieân trong ñaïo lyù coå Ñoâng phöông. Phaûichaêng nhöõng yù nieäm veà “Toân sö troïng ñaïo”, “Tieân hoïc leã, haäuhoïc vaên” cuûa Nho giaùo, chính laø nhöõng yù töôûng ñaõ coù töø laâutrong thôøi Huøng Vöông? Bôûi vì hình töôïng con Coùc vaø conRuøa baét ñaàu vaø thuoäc veà neàn vaên minh Vaên Lang.

** *

Ngoaøi boä “Töù quí” trình baøy ôû phaàn naøy, Tranh daân gianÑoâng hoà coøn coù nhöõng böùc tranh coù hình töôïng mang noäidung töông töï nhö nhöõng böùc tranh ngöôøi vieát söu taàm ñöôïcvaø trình baøy döôùi ñaây:

76

Ñaëc ñieåm cuûa nhöõng böùc tranh treân laø: chuùng khoâng coùtöïa ñeà nhö boä “Töù quí”, nhöng phong caùch theå hieän raát gioángtranh “Töù quí”. Bôûi vaäy, ngöôøi vieát cho raèng caû hai böùc tranhtreân laø nhöõng phaàn coøn laïi cuûa moät boä tranh khaùc, nhöng ñaõmaát ñi hai tranh. Ngöôøi vieát cho raèng hai böùc tranh bò maát coùtheå veõ em beù oâm cua vaø em beù oâm oác.

77

PHAÀN II

NHAÂN SINH QUANLaïc Vieät

&TÍNH NHAÂN BAÛN TRONG TRANH DAÂN GIAN

Vieät Nam

78

CHAÊN TRAÂUTranh daân gian Ñoâng Hoà

79

Chaên traâu

Nhìn vaøo böùc tranh naøy cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät,ngöôøi xem seõ caûm nhaän ñöôïc moät söï khoaùng ñaït,

thanh thoaùt cuûa taâm hoàn. Haøng chöõ treân tranh vieát:”Dieäp caùihaø thanh thanh”, coù theå hieåu laø: Moät chieác laù sen che trôøixanh. Nhöng trong daân gian coøn löu truyeàn moät töïa khaùc choböùc tranh naøy laø: ‘Thieân thanh loäng suy ñòch”, coù theå hieåu laø:“trôøi xanh trong tieáng saùo”. Böùc tranh mieâu taû hình aûnh moätchuù beù ngoài ñeø leân nhöõng boâng sen treân löng traâu, ñang saysöa thaû hoàn theo tieáng saùo. Con traâu (khoâng heà coù söï raøngbuoäc cuûa daây vaøm) ngoùc ñaàu leân nhö muoán ñoàng caûm vôùi conngöôøi. Treân ñaàu chuù beù laø moät chieác laù sen ñöôïc cöôøng ñieäulôùn hôn bình thöôøng (so vôùi töông quan tyû leä thöïc) nhöng vaãnraát haøi hoøa caân ñoái. Trong böùc tranh naøy, chuùng ta cuõng coùtheå tìm thaáy nhöõng yù töôûng trí tueä vaø nhaân baûn. Söï an bìnhcuûa cuoäc soáng toaùt ra töø hình töôïng cuûa böùc tranh, chính laøtính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy. Baïn ñoïc coù theå tìm thaáytrong böùc tranh naøy moät noäi dung mang tính minh trieát cuûaPhaät giaùo: tính phaù chaáp (ngoài ñeø leân boâng sen), söï cheáâ ngöïbaûn ngaõ (cöôõi traâu) vaø söï hoaø nhaäp chaân tính cuûa con ngöôøivôùi thieân nhieân. Nhöng töø moät goùc ñoä khaùc, ngöôøi vieát choraèng böùc tranh “Chaên traâu” khoâng xuaát phaùt töø yù töôûng Phaätgiaùo, maø mang moät giaù trò minh trieát töø neàn vaên minh LaïcVieät. Hình töôïng chieác laù sen che treân ñaàu chuù beù gioáng hìnhtöôïng cuûa caây neâu: bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc. Ñoù laø söï vöôn leândaãn tôùi hoaø nhaäp hoaøn toaøn vôùi thieân nhieân; töùc laø ñaït tôùibaûn theå cuûa Taïo hoaù. Lôøi chuù thích löu truyeàn trong daân giancuûa böùc tranh minh hoaï cho yù töôûng naøy: “Thieân thanh loängsuy ñòch”; töùc laø “Trôøi xanh trong tieáng saùo”. Khi taâm hoàn conngöôøi thanh thaûn, voâ tö nhö treû nhoû buoâng trong tieáng saùothì bao truøm caû trôøi xanh, hoøa nhaäp trong vuõ truï. Hình töôïngthoaùt tuïc cuûa böùc tranh naøy gaàn guõi vôùi nhaân sinh quan Ñaïogiaùo. Nhöng phaûi chaêng tính minh trieát Phaät hoïc coù söï gaànguõi vôùi tính minh trieát trong xaõ hoäi Laïc Vieät coå, neân coù theå coùsöï giaûi thích rieâng cho cuøng moät hình töôïng ngheä thuaät?

80

NHAÁT TÖÔÏNG PHÖÔÙC LOÄC ÑIEÀNTranh daân gian Ñoâng Hoà

81

NHAÁT TÖÔÏNG PHÖÔÙC LOÄC ÑIEÀN

Böùc tranh naøy coù hình töôïng töôïng töï nhö böùc “ChaênTraâu” nhöng laïi mang moät noäi dung khaùc haún. Tính

nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy laø söï theå hieän tröïc tieáp öôùc mô veàsöï phuù tuùc cuûa con ngöôøi. Nhöng tính minh trieát trong böùctranh naøy laïi laø söï boå sung cho böùc tranh “Chaên traâu”. Chieácnoùn voán ñoäi treân ñaàu chuù beù muïc ñoàng laïi bay boång leân caonhö söï vöôn leân cuûa trí tueä. Haøng chöõ treân tranh “Nhaát töôïngphöôùc loäc ñieàn”, khoâng theå hieåu theo nghóa laø “Moät con traâulaøm neân söï phuù tuùc nôi ñoàng ruoäng”. Bôûi vì chöõ “töôïng” khoù coùtheå dòch laø con traâu. Hieåu theo moät caùch khaùc thì böùc tranhnaøy laø “Moät hình töôïng cho nieàm haïnh phuùc ôû traàn gian”.Chính hình töôïng chieác noùn bay boång treân khoâng gian laø söïtheå hieän noäi dung maø böùc tranh naøy muoán noùi tôùi: Moät trongnhöõng haïnh phuùc cuûa traàn gian chính laø söï cheá ngöï ñöôïc baûnngaõ vaø vöôn tôùi ñænh cao cuûa trí tueä.

82

LYÙ NGÖ VOÏNG NGUYEÄTTranh daân gian haøng Troáng

83

LYÙ NGÖ VOÏNG NGUYEÄT

Coù theå noùi ñaây laø moät trong nhöõng böùc tranh ñeïptrong soá nhöõng böùc tranh ñeïp nhaát cuûa ngheä thuaät

tranh daân gian Vieät Nam. Veû ñeïp toaùt leân ngay töø hình töôïngñoäc ñaùo vôùi moät boá cuïc raát aán töôïng, nhöng haøi hoøa vaø caânñoái. Nhöng chính bieåu töôïng cuûa böùc tranh ñaõ laøm neân söï vidieäu, saâu laéng vaø laø söï minh trieát trong böùc tranh naøy. Caùcheùp laø loaøi caù nöôùc ngoït raát phoå bieán, theo truyeàn thuyeát noùñöôïc löïa choïn laøm bieåu töôïng cho yù thöùc vöôn leân trong cuoäcsoáng: loaøi caù öùng cöû cho ñaúng caáp cao nhaát trong vuõ truï laøRoàng. Hình töôïng caù cheùp trong tranh keát hôïp vôùi moät hìnhtöôïng qui öôùc laøm neân tính minh trieát cuûa böùc tranh. Ñoùchính laø maët traêng vaø boùng traêng soi ñaùy nöôùc. Treân thöïc teá,khoâng coù boùng traêng soi ñaùy nöôùc, maø chæ coù boùng traêng soimaët nöôùc. Boùng traêng soi ñaùy nöôùc trong böùc tranh naøy laømoät hình töôïng qui öôùc. Hình töôïng boùng traêng ñaùy nöôùc laøbieåu töôïng cho aûo aûnh cuûa moät giaù trò ñích thöïc ñöôïc bieåutöôïng baèng maët traêng treân khoâng gian. Hình troøn cuûa maëttraêng laø bieåu töôïng cuûa söï hoaøn thieän, vieân maõn ñích thöïc.Nhöng con caù cheùp trong tranh laïi khoâng tìm veà giaù trò ñíchthöïc, maø laïi tìm nhöõng aûo aûnh cuûa cuoäc ñôøi. Phaûi chaêng haømnghóa cuûa böùc tranh muoán nhaén göûi theá nhaân: Haõy tìm veà söïhoaøn thieän, vieân maõn cuûa con ngöôøi. Lôøi chuù cuûa böùc tranh:“Lyù ngö voïng nguyeät”, chính laø söï minh chöùng cho tính minhtrieát saâu saéc cuûa böùc tranh naøy, qua bieåu töôïng tuyeät vôøi cuûanoù (*).

* Chuù thích: Neáu böùc tranh naøy ñöôïc chuù laø: “Lyù ngö voïng nguyeät aûnh”(Caù cheùp nhìn boùng traêng) thì noù seõ gaàn tính hieän thöïc hôn; nhöng tínhminh trieát vaø söï saâu laéng seõ gaàn nhö khoâng coøn nöõa, khi cuõng coù nhieàunhaän xeùt khaùc nhau cho böùc tranh naøy.

84

ÑAÙNH GHENTranh daân gian Ñoâng Hoà

85

ÑAÙNH GHENMaêng non naáu vôùi gaø ñoàng

Ngon thì voâ thöû xem choàng veà ai?

Maêng non naáu vôùi gaø ñoàng thì quaû laø ngon thaät.Maêng non thì gioøn meàm, gaø ñoàng thòt saên chaéc

ngoït nöôùc. Thaät laø moät söï hoøa hôïp tuyeät vôøi cuûa khoa aåmthöïc. Nhöng ôû ñaây noù coøn haøm chöùa moät nghóa khaùc, aùm chængöôøi choàng laêng nhaêng kieåu “meøo maû, gaø ñoàng” kieám gaùi tô(maêng non). Tuy coù theå thoûa maõn ñöôïc duïc voïng, ngon thaät;nhöng chaéc khoù traùnh ñöôïc raéc roái. Lôøi chuù treân tranh thaät laømoät loái chôi chöõ tuyeät vôøi vôùi nhieàu haøm nghóa saâu xa. Hìnhtöôïng treân tranh khieán cho ngöôøi xem khoù coù theå hieåu ñöôïctrong hai ngöôøi ñaøn baø ai laø keû thaùch ñoá? Anh choàng ñangcaûn vôï lôùn hay ñang beânh vôï beù? Neáu böùc tranh chæ döøng laïiôû chuû ñeà naøy, thì noäi dung cuûa noù chæ giôùi haïn ôû söï phaûn aûnhmoät hieän töôïng xaõ hoäi traûi theo haøng vaïn naêm luyeán aùi cuûacon ngöôøi. Nhöng noäi dung cuûa noù khoâng chæ döøng laïi ôû ñaây.Tính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy chính laø hình töôïng chuù beùchaép tay laïy cha meï. Ñöùa treû con ngaây thô voâ toäi aáy chæ muoánmoät cuoäc soáng bình yeân trong söï ñuøm boïc cuûa moät gia ñìnhhaïnh phuùc. Phaûi chaêng, ñaây chính laø thoâng ñieäp cuûa böùc tranhgöûi theá nhaân: Söï thoûa maõn duïc voïng vaø tranh giaønh quyeàn lôïitröôùc maét cuûa con ngöôøi seõ voâ tình gaây ra cho theá heä sau söïñau khoå.

86

HAÙI DÖØATranh daân gian Ñoâng Hoà

87

Haùi döøaKhen ai kheùo döïng neân döøa.

Keû tung ngöôøi höùng cho vöøa loøng nhau

Böùc tranh mieâu taû caûnh haùi döøa thaät vui maét. Hìnhaûnh trong tranh cho chuùng ta moät söï caûm nhaän veà

moät cuoäc soáng trong söï yeân bình haïnh phuùc. Ngöôøi vieát choraèng: noäi dung böùc tranh löu truyeàn haøng ngaøn naêm trongdaân gian coù leõ khoâng theå chæ ñôn giaûn nhö vaäy. Caây döøa laømoät hieän töôïng phaùt sinh vaø toàn taïi töï nhieân cuûa taïo hoùa, ñaâuphaûi do con ngöôøi taïo ra? Taïi sao laïi laø “ai”? “Ai” laø ai môùiñöôïc chöù? Söï tung döøa töø treân caây cho ngöôøi ôû döôùi höùng thìcöïc kyø nguy hieåm, nhôõ noù rôi vaøo ñaàu thì sao? Hình töôïng cuûaböùc tranh khoâng phaûn aùnh thöïc teá. Neáu quaû thaät vôùi noäi dungñôn giaûn nhö treân thì böùc tranh coù theå ñöôïc theå hieän vôùi moäthình thöùc khaùc: nhö thay caây döøa baèng caây choâm choâm, hoaëcnhaõn loàng chaúng haïn. Nhöng chính töø lôøi chuù cuûa böùc tranhvaø söï löu truyeàn laâu ñôøi trong daân gian khieán cho ngöôøi xemtranh phaûi nghieàn ngaãm tính minh trieát vaø nhaân baûn cuûa böùctranh naøy.

Ñaïi töø “ai” trong lôøi chuù cho thaáy taùc nhaân con ngöôøitrong vieäc laøm neân söï haøi hoøa caân ñoái trong cuoäc soáng. Hìnhtöôïng tung höùng traùi döøa – voán khoâng coù treân thöïc teá – chothaáy tính maâu thuaãn vaø khoù khaên trong ñôøi, trong moái quanheä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi. Nhöng neáu chính con ngöôøibieát ñieàu hoøa cuoäc soáng cuûa mình, cuûa moâi tröôøng thì seõ manglaïi haïnh phuùc cho chính mình vaø cho cuoäc ñôøi. Phaûi chaêngñaây chính laø tính minh trieát vaø nhaân baûn trong noäi dung cuûaböùc tranh naøy.

88

89

TRANH DAÂN GIANVieät Nam

vôùi lòch söû&

huyeàn thoaïi

PHAÀN III

TRANH NHAÂN VAÄT LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

90

CHUÙA MAÃU THOAÛI

91

CHUÙA MAÃU THOAÛI

Ñaây laø moät nhaân vaät huyeàn thoaïi. Söï tích cuûa baøchuùa Maãu Thoaûi (thuûy) noùi baø laø con gaùi cuûa Laïc

Long Quaân xöa ôû hoà Ñoäng Ñình, phía nam soâng Döông Töû. Coùchoàng laø Kình Xuyeân laø moät vò hoaøng töû. Choàng baø coù vôï nhoûlaø Thaûo Mai. Thaûo Mai voán laø ngöôøi ñaøn baø ñieâu ngoa, ti tieänthöôøng hay deøm pha, noùi xaáu baø. Choàng baø nghe lôøi ThaûoMai, ñöa baø ñi ñaøy vaøo nôi röøng saâu, nuùi thaúm. Vì laø ngöôøingay thaúng, nhaân haäu, neân baø ñöôïc muoâng thuù ñem ñoà aên,thöùc uoáng daâng naïp. Veà sau, coù ngöôøi só töû laø Lieãu Nghi ñingao du sôn thuûy gaëp ñöôïc baø. Baø nhôø Lieãu Nghi göûi thö ñeáncha laø Laïc Long Quaân, baøy toû noãi oan öùc. Nhaän ñöôïc thö, ÑöùcLaïc Long Quaân noåi giaän, cho baét Kình Xuyeân vaø trò toäi ThaûoMai. Trong daân gian cho tôùi nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû tröôùc,ngöôøi vieát vaãn coøn nghe thaáy nhöõng ngöôøi phuï nöõ hay doái traùbò goïi laø “Thaûo Mai”, cuõng gioáng nhö nam giôùi phuï tình bò goïilaø “Sôû Khanh” vaäy. Ñieàu naøy chöùng toû caâu truyeän veà baø chuùaMaãu Thoaûi phoå bieán khaù saâu roäng trong daân chuùng.

Nhö vaäy, böùc tranh mang tính minh hoïa cho moät truyeànthuyeát, coù quan heä tôùi truyeàn thuyeát veà thôøi laäp quoác cuûa daântoäc Vieät. Hieän töôïng Ñöùc Laïc Long Quaân coù con gaùi ñaõ khaúngñònh truyeàn thuyeát “Con Roàng , chaùu Tieân” vôùi noäi dung ghinhaän: Toå phuï Laïc Long Quaân laáy Toå maãu AÂu Cô sinh moät boïctraêm tröùng, nôû ra 100 ngöôøi con trai (khoâng coù con gaùi) chæ laømoät bieåu töôïng mang tính maät ngöõ veà coäi nguoàn lòch söû vaøvaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät (*). Truyeàn thuyeát veà Ñöùc MaãuThoaûi khaúng ñònh coäi nguoàn xuaát xöù cuûa daân toäc Vieät töø haøngngaøn naêm, nhö truyeàn thuyeát “Con Roàng, chaùu Tieân” ñaõ ghinhaän: Nöôùc Vaên Lang Baéc giaùp Ñoäng Ñình hoà, Nam giaùp HoàToân, Taây giaùp Ba Thuïc, Ñoâng giaùp Ñoâng Haûi.

* Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeànthoaïi”, Nxb VHTT 2002, taùi baûn laàn thöù nhaát, coù söûa chöõa vaø boå sung.

92

TRANH BAØ TRÖNG

93

TRANH BAØ TRÖNG

Böùc tranh hieän thöïc ñaàu tieân veà nhaân vaät lòch söû maøngöôøivieát giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc ôû ñaây laø tranh Hai

Baø Tröng, nöõ anh huøng daân toäc vó ñaïi cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Ñaâylaø moät böùc tranh raát huyeãn aûo, nhöng theå hieän moät tö duytröøu töôïng saâu saéc trong vieäc löïa chon hình töôïng. Buùt phaùptheå hieän cuõng raát tuyeät vôøi, loät taû ñöôïc söï bi traùng vaø tinhthaàn baát khuaát cuûa Hai Baø cuõng nhö tinh thaàn yeâu nöôùc cuûangöôøi Vieät. Coù theå khaúng ñònh raèng ngöôøi veõ böùc tranh naøy laøbaäc thaày veà taïo döïng hình töôïng: raát tröøu töôïng vaø huyeãn aûo,nhöng laïi mieâu taû moät söï kieän raát thöïc trong lòch söû ngöôøiVieät. Söï huyeãn aûo cuûa böùc tranh ñeán möùc maø ñaõ coù moät nhaønghieân cöùu hieän ñaïi cho raèng: ñaây laø tranh coù chuû ñeà chæ laø“Cöôõi voi”? (*)

Treân böùc tranh veõ moät con voi, hai maét môû to nhìn veàphía tröôùc. Chaân tröôùc vaø chaân sau cuûa voi co leân nhö muoánböôùc tôùi. Treân baønh voi boû troáng, coù côø vaø loïng che, chöùng toûngöôøi ngoài treân con voi phaûi laø ngöôøi coù quyeàn löïc hoaëc thuoäcñaúng caáp cao trong xaõ hoäi. ÔÛ caùc boä phaän troïng yeáu treân mìnhvoi, nhö ñaàu goái, traùn, treân voøi, baép chaân ñeàu coù mang boäphaän che ñôõ. Quaûn töôïng ñoäi muõ ñaâu maâu vaø caû ngöôøi ngoàisau voi ñeàu maëc quaân phuïc coå. Hình töôïng naøy cho thaáy ñaâylaø moät voi chieán ñang laâm traän. Caû ngöôøi vaø voi ñeàu nhìn veàmoät höôùng. Hình töôïng laù côø ngaû veà phía sau cho thaáy con voikhoâng coù leänh böôùc tôùi. Toaøn boä böùc tranh taïo cho ngöôøi xemmoät caûm giaùc troáng vaéng vì thieáu nhaân vaät chính treân baønh

* Chuù thích: Tranh daân gian Vieät Nam. Nxb Vaên Hoùa Daân Toäc. Haø Noäi

94

voi. Do hình aûnh cuûa moät cuoäc chieán khoâng coøn chuû töôùngkhieán cho khoâng gian tranh coù caûm giaùc bi traùng. Nhöng tínhbaát khuaát laïi ñöôïc theå hieän treân söï nghieâm caån cuûa nhöõngngöôøi ngoài treân löng voi. Nhöõng thöù binh khí hoï caàm treân tayñeàu giô leân nhö saün saøng tieáp tuïc cuoäc chieán. Söï khaúng ñònhnoäi dung lòch söû cuûa böùc tranh naøy laø chöõ “Tröng” vieát theo loáichöõ trieän treân böùc tranh. Nhö vaäy ñaõ quaù roõ raøng. Ñaây laø böùctranh theå hieän coâ ñoïng veà traän chieán cuoái cuøng cuûa Hai BaøTröng. Mieâu taû luùc Hai Baø ñaõ rôøi baønh voi vaø traãm mình treângioøng Haùt giang, ñeå laïi moät söï nghieäp giang dôû vaø moät giangsôn chìm ñaém trong goùt giaøy xaâm löôïc.

Hai Baø Tröng, vò nöõ vöông ñaàu tieân oanh lieät nhaát tronglòch söû Vieät Nam vaø theá giôùi. Tröôùc Hai Baø, trong lòch söûnhaân loaïi chöa töøng ghi nhaän moät vò nöõ töôùng ñöùng leân giaønhñoäc laäp daân toäc. Hai baø ñaõ giaønh laïi ñöôïc 63 thaønh trì, ñaõchöùng toû moät quyeàn löïc bao truøm leân moät vuøng laõnh thoå roänglôùn vaø söï uûng hoä nhieät thaønh cuûa coäng ñoàng ngöôøi Laïc Vieät.Maëc duø cuoäc chieán thaát baïi, nhöng nhöõng ngöôøi daân Laïc Vieätvaãn traân troïng gìn giöõ hình aûnh baát khuaát cuûa Hai Baø – tieâubieåu cho tinh thaàn baát khuaát cuûa ngöôøi Laïc Vieät – cho ñeántaän baây giôø. Böùc tranh daân gian Vieät Nam, tuy beù nhoû vaøkhieâm toán treân neàn giaáy doù. Nhöng noù ñaõ laøm neân ñieàu kyødieäu, khi vöôït qua caû moät khoâng thôøi gian u toái cuûa 1000 naêmBaéc thuoäc vaø lòch söû thaêng traàm bi traùng cuûa daân toäc Vieät,truyeàn laïi cho ñeán ngaøy nay, moät truyeàn thoáng baát khuaát vaøanh huøng töø loøng töï haøo daân toäc. Cho ñeán taän baây giô,ø vaãncoøn vang voïng nhöõng baøi thô bi traùng ca ngôïi Hai Baø.

AÛi Baéc, quaân thuø kinh voù ngöïa.Giaùp vaøng, khaên trôû laïnh ñaàu voi.Chaøng ôi! Ñieän ngoïc bô vô quaù.Traêng cheách, ngoâi trôøi boùng leû soi.

Tröng Nöõ VöôngNöõ só Ngaân Giang.

95

BAØ TRIEÄU

96

BAØ TRIEÄU

Ñaây laø moät böùc tranh lòch söû ñöôïc khaúng ñònh ngaytöø teân goïi, löu truyeàn trong daân gian vaø hình töôïng

treân tranh. Tuy treân tranh khoâng coù lôøi chuù nhö tranh HaiBaø, nhöng theå hieän Baø Trieäu theo nhö truyeàn thuyeát veà hìnhtöôùng vaø tính caùch cuûa baø laø ngöïc lôùn, khí phaùch hieân ngang.Hình töôïng Baø Trieäu treân tranh coù tö theá thoaûi maùi, nhöñang muùa moät ñöôøng quyeàn treân löng voi. Con voi veà tö theánhö ñang choàm leân, nhöng saéc thaùi thì laïi nhö bò phuïc tuøng.Phaûi chaêng, böùc tranh naøy muoán mieâu taû hình aûnh Baø Trieäuñang thuaàn phuïc voi döõ. Ñaây laø giai ñoaïn chuaån bò khôûi nghóacuûa Baø.

Veà phong caùch theå hieän böùc tranh naøy, coù neùt töôngñoàng vaø gaàn gioáng vôùi tranh Hai Baø Tröng. Nhöng trongtranh Baø Trieäu coù tính öôùc leä hôn so vôùi tranh Hai Baø, theåhieän ôû tö theá ngoài cuûa baø Trieäu treân löng voi. Veà hình töôïngcon voi cuûa Baø Trieäu coù neùt gioáng nhö voi cuûa Hai Baø, nhöngphong caùch uyeån chuyeån vaø ñieâu luyeän hôn. Baønh voi cuûa BaøTrieäu tuy trang trí caàu kyø chöùng toû moät ñaúng caáp cao trong xaõhoäi,nhöng laïi khoâng coù côø vaø loïng laø nhöõng bieåu töôïng cuûa ñòavò vaø quyeàn löïc nhö trong tranh Hai Baø. Maëc duø trong caû haitranh ñeàu chöùng toû moät trình ñoä baäc thaày veà taïo döïng hìnhtöôïng; nhöng söï theå hieän tính tröøu töôïng trong tranh Hai Baøheát söùc cao caáp, ñeán möùc ñaùng kinh ngaïc (qua hình töôïng gôïicho ngöôøi xem phaûi töôûng töôïng moät tình huoáng beân ngoaøihình töôïng). Coøn trong tranh Baø Trieäu, tính tröøu töôïng thaáphôn maëc duø ñaõ ñaït trình ñoä baäc thaày khi dieãn taû tính caùchñaày khí phaùch cuûa Baø.Ñieàu naøy cho thaáy hai böùc tranh naøyñöôïc dieãn taû ôû hai thôøi kyø caùch nhau khaù xa vaø taát nhieânkhoâng theå cuøng taùc giaû.

97

ÑINH TIEÂN HOAØNGTranh daân gian Ñoâng Hoà

98

ÑINH TIEÂN HOAØNG

Böùc tranh ngöôøi vieát trình baøy vôùi baïn ñoïc treânñaây laø böùc tranh ñeïp nhaát coù noäi dung noùi veà vò

Hoaøng ñeá noåi tieáng naøy. Nhöõng nhaø nghieân cöùu tranh daângian nhaän xeùt thaáy raèng taát caû nhöõng böùc tranh noùi veà ngaøiñeàu chæ theå hieän thôøi thô aáu, khoâng thaáy coù tranh theå hieänngaøi luùc taïi vò. Böùc tranh treân mieâu taû moät ñoaïn trong truyeànthuyeát mang tính huyeàn thoaïi luùc ngaøi bò ngöôøi chuù caàm göômñuoåi, do daùm gieát traâu cuûa chuù khao caùc treû muïc ñoàng. Ngaøinhaåy xuoáng soâng ñeå troán, töôûng cheát ñuoái, nhöng moät conroàng vaøng xuaát hieän coõng ngaøi sang beân kia soâng. Ngöôøi chuùthaáy vaäy sôï haõi, caém thanh göôm xuoáng ñaát vaùi laïy moät ngöôøicoù chaân meänh thieân töû.

Böùc tranh naøy ñaõ löïa choïn ñöôïc moät hình töôïng raát tieâubieåu so vôùi böùc tranh theå hieän ngaøi trong luùc haøn vi “côø lautaäp traän” vôùi caùc treû muïc ñoàng. Vôùi chieác côø lau treân vai, ñaõmieâu taû ñöôïc yù chí cuûa ngaøi khi “côø lau taäp traän”. Hình töôïngroàng theo quan nieäm coå Ñoâng phöông laø bieåu töôïng cuûa söùcmaïnh vuõ truï, quyeàn löïc toái cao. Do ñoù, hình töôïng cöôõi roàngkhoâng chæ mieâu taû ñöôïc tính chaân meänh thieân töû cuûa ngaøi, maøcoøn khaúng ñònh neàn ñoäc laäp cuûa ngöôøi Laïc Vieät giaønh laïi sauhôn moät ngaøn naêm Baéc thuoäc coù tính taát yeáu nhö moät qui luaätcuûa Taïo hoùa.

99

THÔØI ÑIEÅM XUAÁT HIEÄN

TRANH DAÂN GIANVieät Nam

PHAÀN IV

100

Nhöõng böùc tranh daân gian cuûa treû em Laïc Vieät muaveà daùn ñaày töôøng chôi trong nhöõng ngaøy Teát. Vôùi

maøu saéc saëc sôõ vui maét, hình aûnh vaø noäi dung tröïc tieáp cuûanhöõng böùc tranh daân gian Vieät Nam mang tính giaùo duïc nhöõnggiaù trò nhaân baûn, ñaïo lyù vaø khuyeán khích vöôn tôùi nhöõng muïcñích cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi ñöông thôøi: leã trí, nhaân nghóa,phuù quí, vinh hoa; hoaëc tính vui soáng trong lao ñoäng vaø söïyeân bình. Nhöng haøm nghóa saâu xa cuûa nhöõng böùc tranh daângian Vieät Nam laïi mang ñaày tính minh trieát cuûa vaên hoaùÑoâng phöông veà nhöõng öôùc mô thaùnh thieän cuûa con ngöôøi. Töøñôøi naøy qua ñôøi khaùc, traûi bao thaêng traàm cuûa lòch söû, tranhdaân gian Vieät Nam coøn ñöôïc löu truyeàn tôùi taän ngaøy nay.Nhöng tranh daân gian Vieät Nam baét ñaàu coù töø bao giôø?

Veà vaán ñeà naøy, haàu heát nhöõng yù kieán ñeàu cho raèng:Tranh daân gian Vieät nam xuaát hieän vaøo theá kyû XIV hoaëc XV,ñoàng thôøi vôùi thôøi ñieåm xuaát hieän laøng tranh Ñoâng Hoà. Cuõngcoù yù kieán cho raèng tranh daân gian xuaát hieän sôùm hôn: vaøokhoaûng theá kyû XI. Ngöôøi vieát cho raèng taát caû nhöõng yù kieántreân ñeàu thieáu tính hôïp lyù. Bôûi vì, vôùi taát caû caùc neàn vaên minhtreân traùi ñaát – ngay töø thôøi ñoà ñaù, khi con ngöôøi chöa coù chöõvieát – hoï ñeàu duøng hình veõ ñeå theå hieän nhöõng nhaän thöùc cuûamình vôùi moâi tröôøng. Do ñoù, daân toäc Vieät Nam, duø cho ôû ngaythôøi ñaïi ñoà ñoàng, ít nhaát cuõng theå hieän ñöôïc nhöõng böùc tranhveõ cuûa mình. Huoáng chi, treân thöïc teá ngay töø thôøi Huøng Vöông,moät thôøi ñaïi phaùt trieån veà moïi maët – cho duø vôùi caùch nhìn cöïcñoan nhaát thì cuõng ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi ñoà ñoàng – neân khoângtheå khoâng toàn taïi nhöõng tranh veõ. Khoâng theå coù moät xaõ hoäiphaùt trieån naøo laïi khoâng toàn taïi tính myõ thuaät cuûa xaõ hoäi ñoù.Tính myõ thuaät laø moät giaù trò nhaân vaên, toàn taïi vaø phaùt trieåntheo lòch söû moät daân toäc laø moät söï taát yeáu coù tính quy luaät, ñeåbaûo ñaûm söï phaùt trieån haøi hoøa vaø caân ñoái cho söï toàn taïi vaøphaùt trieån cuûa daân toäc ñoù. Trong kieán thöùc haïn heïp cuûa mình,ngöôøi vieát chöa thaáy trong lòch söû coù moät xaõ hoäi naøo phaùt

101

trieån veà moïi phöông dieän, nhöng laïi hoaøn toaøn khoâng coù tínhmyõ thuaät trong thô ca, hoäi hoïa, aâm nhaïc… Vaán ñeà coøn laïi laøngöôøi ta coù tìm thaáy nhöõng di saûn coøn laïi cuûa noù qua nhöõngthaêng traàm cuûa lòch söû hay khoâng maø thoâi. Bôûi vaäy, neáu choraèng tröôùc thôøi Vieät Nam höng quoác (theá kyû X), ngöôøi Vieätkhoâng coù tranh laø ñieàu phi lyù. Nhö vaäy, daân toäc Vieät Namphaûi coù tranh veõ cuûa mình, phaûn aùnh caùi nhìn caùi nghó cuûadaân toäc Vieät töø raát laâu trong coå söû. Ngöôøi vieát xin ñöôïc trìnhbaøy söï minh chöùng cuûa mình nhö sau:

Neáu saép xeáp nhöõng böùc tranh daân gian Vieät Nam theotrình töï töø noäi dung phaûn aùnh tính trieát hoïc cuûa neàn vaênminh coå Ñoâng phöông, cho ñeán nhöõng tranh daân gian phaûnaùnh quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Laïc Vieät vaø ñeán nhöõng tranhveà ñeà taøi lòch söû gaàn ñaây. Chuùng ta seõ nhaän ra ngay nhöõngphöông phaùp theå hieän raát khaùc nhau. Döôùi ñaây laø nhöõng böùctranh daân gian ñöôïc thöïc hieän vaøo thôøi hieän ñaïi:

PHUÏ NÖÕ ÑAÛM ÑANG (*)Tranh Nguyeãn Ñaêng Cheá

(*) Chuù thích: Tranh trong saùch “Ngheä thuaät Vieät Nam”, taäp 1 - Saéc maøumuøa xuaân, Nxb Kim Ñoàng 2001

102

CHIEÁN THAÉNG MUØA XUAÂN (*)Tranh Phaïm Vaên Ñoân

(*) Chuù thích: Tranh trong saùch “Ngheä thuaät Vieät Nam”, taäp 1 - Saéc maøumuøa xuaân, Nxb Kim Ñoàng 2001

103

So saùnh nhöõng böùc tranh treân vôùi nhöõng tranh lòch söûsau:

BAØ TRÖNG

PHUØ ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG

104

NGOÂ QUYEÀN

Qua söï so saùnh treân thì tranh cuûa caùc ngheä só hieän ñaïimaëc duø buùt phaùp saéc saûo, nhöng veà phöông phaùp theå hieänkhoâng khaùc nhöõng böùc tranh daân gian ñöôïc trình baøy trongphaàn naøy. Chuùng coù tính minh hoïa cho moät söï kieän lòch söûhoaëc nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi. Noäi dung nhöõng böùc tranh naøynhaéc nhôû cho theá heä sau nhöõng söï kieän lòch söû ñaùng ghi nhôùcuûa daân toäc vaø ca ngôïi chieán coâng cuûa oâng cha choáng ngoaïixaâm. Nhöõng böùc tranh naøy so vôùi Ñinh Tieân Hoaøng ñaõ raátkhaùc veà phöông phaùp theå hieän. Neáu so vôùi hai böùc tranh theåhieän Hai Baø Tröng; Baø Trieäu ôû treân, laïi coù moät khoaûng caùchlôùn veà phöông phaùp theå hieän. Do ñoù, ngöôøi vieát cho raèng veànieân ñaïi xuaát hieän nhöõng böùc tranh mang tính minh hoïaphaûi raát muoän sau nhöõng böùc tranh Baø Tröng, Baø Trieäu ôûtreân. Nhöõng böùc tranh caøng veà sau naëng veà tính minh hoïa söïkieän. Coøn nhöõng böùc tranh treân nhö: Baø Tröng, Baø Trieäu raátcoù chieàu saâu veà noäi dung. Coù theå noùi laø ñaõ loät taû ñöôïc caùi thaàncuûa con ngöôøi vaø söï kieän. Chính nhöõng phöông phaùp vaø phongcaùch theå hieän khaùc nhau naøy, cuøng noäi dung trieát hoïc cuûa noù,

105

ñaõ chöùng toû moät thôøi kyø lòch söû raát daøi cuûa tranh daân gianVieät Nam traûi haøng thieân nieân kyû.

Caên cöù vaøo noäi dung nhöõng böùc tranh daân gian VieätNam ñaõ ñöôïc trình baøy trong saùch naøy; ngöôøi vieát cho raèngnoù ñaõ coù nguoàn goác töø thôøi raát xa xöa. Coù theå ñaõ xuaát hieän vaøokhoaûng ñaàu thôøi Huøng Vöông thöù XVIII hoaëc tröôùc ñoù. Bôûi vìtrong tranh daân gian Vieät Nam coù nhöõng noäi dung mang tínhminh trieát veà coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông, khaùc haúnnhöõng gì maø coå thö chöõ Haùn ñaõ theå hieän. Ñieàu naøy ñaõ chöùngtoû noù khoâng theå xuaát hieän sau thôøi Haùn vaø taát nhieân khoângtheå goïi laø aûnh höôûng vaên hoùa Haùn. Ñöông nhieân, ngöôøi LaïcVieät phaûi laøm ra giaáy töø thôøi kyø naøy. Ñaây cuõng laø moät ñieàukieän tieân quyeát ñeå khaúng ñònh söï ra ñôøi cuûa nhöõng böùc tranhdaân gian Vieät Nam. Ngöôøi ta khoâng theå löu truyeàn yù töôûng veàhình töôïng cho nhöõng böùc tranh veõ treân giaáy qua haøng thieânnieân kyû, neáu giaáy khoâng thöïc söï toàn taïi laøm cô sôû theå hieännhöõng yù töôûng ñoù. Cuõng coù theå cho raèng: hình töôïng nhöõngböùc tranh naøy ñöôïc veõ treân vaûi vaø ñöôïc löu truyeàn, sau ñoùngöôøi Vieät môùi chuyeån sang veõ treân giaáy. Nhöng ngöôøi vieátcho raèng yù kieán löu truyeàn yù töôûng theå hieän noäi dung tranhdaân gian löu truyeàn qua vaûi laø khoâng thöïc teá, vì loái veõ treân vaûikhaùc haún phöông phaùp thöïc hieän nhöõng böùc tranh naøy treângiaáy doù nhö hieän nay: thöïc hieän in baèng vaùn khaéc. Moät hìnhaûnh sinh ñoäng minh hoïa cho yù töôûng naøy vaø cuõng laø cô sôû banñaàu cho yù töôûng treân, chính laø hình veõ treân troáng ñoàng ñöôïctrình baøy vôùi baïn ñoïc sau ñaây:

106

Caû hai hình treân trong caùc saùch nghieân cöùu, ñeàu gomchung moät nhaän xeùt laø hình ngöôøi giaõ gaïo. Nhöng coù theåkhaúng ñònh raèng: ñoäng taùc giaõ coái veõ treân troáng ñoàng cuõng laøñoäng taùc giaõ boät doù laøm giaáy cuûa ngöôøi Laïc Vieät ñeå laøm ranhöõng tôø giaáy doù noåi tieáng. Hai hình naøy tuy gioáng nhau veàñoäng taùc theå hieän, nhöng laïi raát khaùc veà hình töôïng lieânquan. ÔÛ hình 1, baïn ñoïc seõ thaáy hình ñoâi chim moû ngaén ñangbay treân ñaàu gaäy. Ñaây laø loaøi chim coù theå aên haït. Do ñoù, hìnhnaøy coù theå keát luaän laø hình giaõ gaïo. Coøn ôû hình 2, treân ñaàugaäy ñöôïc minh hoïa baèng hai hình chöõ nhaät. Keát hôïp vôùi noäidung nhöõng böùc tranh daân gian ñaõ trình baøy, hoaøn toaøn khoângtheå coù sau vaên hoùa Haùn, thì hình giaõ coái treân troáng ñoàng coùhình chöõ nhaät treân ñaàu gaäy, coù theå khaúng ñònh ñoù laø bieåutöôïng cuûa ngheà laøm giaáy ñaõ coù töø thôøi Huøng Vöông. Vieäc laømra giaáy töø thôøi Huøng Vöông, chính laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeåtoàn taïi nhöõng böùc tranh daân gian Vieät Nam, khi noäi dung cuûanoù ñaõ chöùng toû noù phaûi ra ñôøi töø raát laâu trong lòch söû vaên hoùaÑoâng phöông.

107

Phaàn Keát luaän

Cuoán saùch nhoû naøy trình baøy vôùi baïn ñoïc laø söï minhchöùng tieáp tuïc cuûa moät quan nieäm nhaát quaùn laø:

Lòch söû Vieät Nam traûi gaàn 5000 vaên hieán vaø laø coäi nguoàn ñíchthöïc cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông. Taát caû caùc söï minhchöùng ñeàu tuaân thuû theo tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi laø:

“Moät giaû thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng neáu noùgiaûi thích ñöôïc haàu heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù”.

Bôûi vaäy, seõ hoaøn toaøn voâ lyù neáu tranh daân gian VieätNam khoâng phaûi hoaëc khoâng theå laø söï minh chöùng tieáp tuïccho söï kyø vó cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät. Nhöng may maénthay, söï trung thaønh vôùi nhöõng di saûn vaên hoùa cuûa toå tieân cuûanhöõng ngheä nhaân Laïc Vieät – traûi qua nhieàu theá heä – ñaõtruyeàn laïi cho ñeán taän ngaøy hoâm nay, nhöõng böùc tranh quyùgiaù veà coäi nguoàn minh trieát Ñoâng phöông. Nhöõng laäp luaänthoâng qua nhöõng di saûn vaên hoùa phi vaät theå löu truyeàn trongdaân gian, mang naëng tính suy lyù chuû quan; nhöng heä quaû cuûanhöõng laäp luaän naøy laïi laø tính hôïp lyù cho moïi hieän töôïng lieânquan ñeán noù. Ñieàu naøy coù theå laø nhöõng hieän töôïng môùi laï sovôùi nhöõng phöông phaùp tìm hieåu coå söû thoâng qua vaät chöùngkhaûo coå. Nhöng baøi baùo ñöôïc trích daãn döôùi ñaây trong taïp chíTia Saùng soá thaùng 4. 2002 coù töïa laø: “Nhaân ñoïc EDEN INTHE EAST – ñaët laïi vaán ñeà coäi nguoàn daân toäc vaø vaên minhVieät Nam” – Taùc giaû Nguyeãn Vaên, ñaõ chöùng toû cho söï thoángnhaát veà keát luaän cuûa nhöõng phöông phaùp khaùc nhau trongvieäc tìm hieåu coå söû Ñoâng phöông.

Moät phaàn trong giôùi söû hoïc Taây phöông töøng quan nieäm, haynoùi ñuùng hôn laø giaû ñònh, raèng caùc neàn vaên minh Ñoâng Nam AÙ, trongñoù coù caû Vieät Nam chæ laø nhöõng nhaùnh cuûa hai neàn vaên hoùa lôùn hôn:Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. Giaû ñònh naøy ñaõ ñöôïc duøng nhö moät söû lieäu,moät thuyeát ñaùng tin caäy, ñöôïc löu truyeàn qua töøng theá heä nhö laø moätsöï thaät, moät “thuyeát chính thoáng”. Tính deã daõi chaáp nhaän söû lieäu ñoù ñaõvoâ tình gieo vaøo loøng nhieàu nguôøi Vieät moät taâm lyù töï ti, ñaùnh giaù thaápneàn vaên hoùa Vieät Nam khi so saùnh vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc. Nhöngneáu chòu khoù nhìn vaøo thöïc teá vaø caân nhaéc moät soá döõ kieän nghieân cöùukhoa hoïc gaàn ñaây thì xem chöøng nhöõng nieàm tin treân ñaây khoù maø

108

ñöùng vöõng ñöôïc.

Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng vuøng ñaát vôùi nhieàu saéc daân vaønhieàu neàn vaên minh phong phuù nhaát vaø coå nhaát cuûa nhaân loaïi. Vôùinhöõng kieán truùc ñoäc ñaùo, chaïm troå tinh vi cuûa ñeàn ñaøi, chuøa chieàn ôûMyanmar, Thaùi Lan, Vieät Nam, Campuchia ñaõ cho thaáy phaûng phaátnhieàu daáu veát cuûa moät neàn vaên minh saùng choùi tröôùc ñaây.

Thöïc vaäy, vôùi moät lòch söû laâu ñôøi vaø nhieàu neàn vaên minh phongphuù nhö theá, song Ñoâng Nam AÙ laïi khoâng ñöôïc caùc nhaø söû hoïc ñeå yùñeán nhö vuøng ñaát khaùc. Neáu coù, caùc saùch cuõng chæ vieát moät caùch sôsaøi, chæ taäp trung vaøo hai neàn vaên minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. Maõi ñeángaàn ñaây, vaên minh Thôøi ñaïi Ñoàng thieác Ñoâng Sôn vaø caùc neàn vaên hoùatröôùc ñoù (Thieân nieân kyû thöù nhaát trCN) cuûa Vieät Nam môùi ñöôïc coângnhaän laø vaên minh nguyeân thuûy cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Ngoân ngöõAustronesian coù nguoàn goác töø Ñoâng Nam AÙ (bò queân laõng) hieän ñieänraát roäng, trong caùc quaàn ñaûo Melanesia, Polinesia vaø Micronesia, ÑaøiLoan, Hawaii, vaø New Zealand, vöôït Thaùi Bình Döông, ñeán taän AÁn Ñoädöông khaù laâu, coù theå tröôùc khi Phaät Thích Ca ra ñôøi.

Maõi ñeán thaäp nieân 1960, moät soá nhaø khaûo coå hoïc treân theá giôùi,döïa vaøo nhieàu keát quaû cuûa moät loaït nghieân cöùu ôû Vieät Nam vaø ThaùiLan, ñaõ baét ñaàu chaát vaán söï chính xaùc vaø tính logic cuûa thuyeát chínhthoáng treân ñaây [1]. Gaàn ñaây, ñaõ coù theâm moät soá nhaø nghieân cöùu töøVieät Nam, Thaùi Lan, vaø Indonesia coâng boá nhieàu döõ kieän khaûo coå hoïctho thaáy raèng thuyeát vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ xuaát phaùt töø vaên hoùa TrungHoa vaø AÁn Ñoä khoâng coøn ñöùng vöõng nöõa.

Tuy nhieân ñeán nay, chöa coù ai trình baøy döõ kieän moät caùch coù heäthoáng vaø nghieân cöùu saâu baèng oâng Stephen Oppenheimer trong cuoánEden in the East: The Drowned Continent of Southeast Asia (taïmdòch: Thieân ñaøng ôû phöông Ñoâng: Luïc ñòa chìm ñaém cuûa Ñoâng NamAÙ) [2]. Baèng nhöõng döõ kieän doài daøo ñöôïc thu thaäp moät caùch coâng phutöø nhieàu ngaønh nghieân cöùu khaùc nhau, Oppenheimer tröïc tieáp thaùchthöùc thuyeát chính thoáng vaø laøm thay ñoåi nhöõng quan nieäm veà thôøi tieànsöû maø chuùng ta töøng hieåu vaø töøng ñöôïc daïy. Ñaëc bieät, cuoán saùch ñaëttroïng taâm vaøo vieäc thaåm ñònh laïi caùc quan ñieåm veà vaên minh vaøo thôøitieàn söû ôû Ñoâng Nam AÙ, vaø laàn ñaàu tieân, ñaët vuøng Ñoâng Nam AÙ vaøo vòtrí xöùng ñaùng cuûa moät vuøng ñaát thöôøng bò laõng queân beân caïnh hai neànvaên minh lôùn laø Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. OÂng cho raèng:

a) Traän ñaïi hoàng thuûy ñöôïc ñeà caäp ñeán trong Kinh Thaùnh laø coùthaät vaø xaûy ra vaøo cuoái kyû Baêng haø, nhaán chìm luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ,daân chuùng phaûi di taûn ñi caùc vuøng ñaát khaùc ñeå soáng.

b) Nhöõng daân toäc thuoäc phaàn ñaûo Polynesian khoâng phaûi xuaátphaùt töø Trung Quoác, maø coù nguoàn goác töø Ñoâng Nam AÙ.

109

c) Ngöôøi Trung Quoác khoâng phaûi laø ngöôøi saùng cheá ra kyõ thuaättroàng luùa, maø chính laø moät soá daân thuoäc vuøng Ñoâng Nam AÙ ñaõ laønhöõng nhaø canh noâng chuyeân nghieäp ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi.

d) Ñoâng Nam AÙ laø caùi noâi cuûa vaên minh nhaân loaïi ngaøy nay.Theo Oppenheimer, Atlantis cuûa Ñoâng Nam AÙ, taïm goïi laø

“Sundaland”, bôûi vì vuøng naøy laø moät theàm luïc ñòa Sunda, nôi töøng laøtrung taâm haøng ñaàu veà cuoäc caùch maïng thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi, baét ñaàuphaùt trieån kyõ thuaät troàng troït, duøng ñaù ñeå nghieàn haït luùa, vaøo khoaûng24.000 ngaøn naêm tröôùc ñaây, töùc laø tröôùc caû Ai Caäp vaø Palestinekhoaûng 10.000 naêm.

Khaùm phaù veà haït luùa ôû hang Sakai – mieàn Baéc Thaùi Lan, heäthoáng noâng nghieäp ñöôïc tìm thaáy ôû Indonesia, ôû Vieät Nam – thôøiPhuøng Nguyeân – gaàn ñaây cho thaáy cö daân ôû ñaây ñaõ bieát troàng luùa raátsôùm, töø 5.000 ñeán 8.000 naêm veà tröôùc (laâu ñôøi hôn caû thôøi ñaïi maønhöõng thaønh töïu ñöôïc xem laø “caùch maïng” veà troàng luùa ôû TrungQuoác). Ngoaøi ra, nhaø khaûo coå hoïc Wilhelm G. Solheim II, trong loaïtnghieân cöùu töø 1965 ñeán 1968, cho thaáy neàn vaên minh Hoøa Bình laø neànvaên minh noâng nghieäp ñaàu tieân treân theá giôùi, khoaûng 15.000 naêmtrCN. Moät nhaø khaûo coå hoïc khaùc, Peter Bellwood, cuõng xaùc nhaännguyeân thuûy cuûa caây luùa raát coù theå laø ôû chung quanh vuøng Ñoâng NamAÙ, Trong Eden in the East, Oppenheimer cuõng coù keát luaän töông töï:thay vaøo moät moâ hình cho raèng Trung Quoác laø xöù sôû nguyeân thuûy cuûakyõ thuaät troàng luùa, chuùng ta laïi coù moät moâ hình khaùc maø trong ñoù caùcdaân toäc “mandi” noùi tieáng Nam AÙ ôû Ñoâng Döông daïy ngöôøi TrungQuoác caùc kyõ thuaät troàng luùa. Ngöôøi Hoøa Bình coøn truyeàn baù vaên minhnoâng nghieäp ñeán nhieàu nôi khaùc: Nhaät, Ñaøi Loan, Phi Luaät Taân,Indonesia, Madagascar vaø Ñoâng Phi töø khoaûng 4000 ñeán 2000 trCN.

Ngay caû trong lónh vöïc kyõ ngheä cheá bieán, saûn xuaát, ngöôøi ÑoângNam AÙ, maø ñaët bieät laø ngöôøi Vieät Nam, ñaõ phaùt trieån kyõ thuaät laøm ñoàñoàng, ñoà thieác vaø ñoà goám khaù cao. Ngöôøi daân ôû vaøo thôøi PhuøngNguyeân ñaõ töøng saûn xuaát nhieàu vuõ khí phöùc taïp, coù theå ñaùnh xa vaøgaây toån thöông haøng loaït. Ñoái chieáu vôùi nhöõng khaùm phaù ôû Ñoâng Sônvaø Phuøng Nguyeân, xem ra thuyeát ngöôøi Trung Quoác khaùm phaù ra vuõkhí ñaàu tieân khoâng coøn vöõng nöõa!

Veà ñoà goám, ngöôøi Vieät Nam ñaõ saûn xuaát nhieàu saûn phaåm ngheäthuaät coâng phu vaø thanh tuù, vaø nhöõng saûn phaåm naøy ñöôïc baùn trongkhaép vuøng Ñoâng Nam AÙ qua ñeán taän xöù Melanesia. Thò tröôøng xuaátkhaåu naøy ñaõ hình thaønh tröôùc söï aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä. Caùc duïng cuïbaèng ñaù tìm ñöôïc ôû Uùc chaâu, ñoà goám ôû Nhaät ñeàu coù nguoàn goác töøHoøa Bình (khoaûng 10.000 ñeán 20.000 naêm trCN). Solheim II nhaánmaïnh raèng caû hai neàn vaên minh noåi tieáng cuûa Trung Hoa laø LungShan vaø Yang Sao ñeàu xuaát phaùt töø Hoøa Bình.

110

Theo thuyeát cuûa Oppenheimer thì ngöôøi Trung Quoác vaø AÁnÑoä ngaøy nay coù goác gaùc töø Ñoâng Nam AÙ, chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi.Moät soá hoïc giaû khaùc (nhö Colani, Hornell, van Stein, Geldern, Karlgren,Krom) cuõng cho raèng laøn soùng ngöôøi töø Baéc Vieät traøn xuoáng phía Namvaø vaøo AÁn Ñoä tröôùc khi vuøng naøy bò gioáng daân Aryan xaâm chieám.Solheim II caên cöù treân nhöõng döõ kieän khaûo coå thì thaáy raèng gioángngöôøi Hoøa Bình traøn lan xuoáng phía Nam, baéc vaø sang höôùng taây.

Gaàn ñaây hôn, moät nghieân cöùu quan troïng – thuoäc TröôøngÑaïi hoïc Texas (Myõ) vaø Vieän Nghieân cöùu Di truyeàn hoïc Trung Quoác– ñöôïc coâng boá treân taäp san cuûa Vieän Haøn laâm Quoác gia Khoahoïc Myõ cho thaáy nguoàn goác cuûa ngöôøi Trung Hoa (vaø caû ngöôøiÑoâng AÙ) raát coù theå laø do ngöôøi töø Ñoâng Nam AÙ di daân leân [3]. Nhövaäy, cho raèng daân toäc Vieät laø xuaát phaùt töø ngöôøi Trung Hoa coù theålaø moät ngoä nhaän!

Edenin the East laø moät taùc phaåm ñoäc ñaùo, ñöôïc soaïn thaûo raátcoâng phu vaø khoa hoïc. Ñieàu thuù vò taùc giaû laø moät baùc só Nhi khoa,khoâng phaûi laø moät nhaø khaûo coå. Tuy nhieân, baèng khaû naêng vaø kieánthöùc khoa hoïc cuûa mình, oâng ñaõ tieáp nhaän tri thöùc xöû lyù thoâng tin töønhieàu nguoàn nhö di truyeàn hoïc, nhaân chuûng hoïc, thaàn thoaïi, vaên hoïcdaân gian, ngoân ngöõ hoïc, haûi döông hoïc, vaø khaûo coå hoïc ñeå cho ra ñôøimoät cuoán saùch laøm cho nhieàu nhaø nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ hoïc vaøkhaûo coå phaûi ngaån ngô. Oppenheimer ñaõ, khoâng nhöõng tröïc tieáp chaátvaán, maø coøn thaùch ñoá, nhöõng thuyeát maø giôùi chuyeân moân chaáp nhaännhö nhöõng “chaân lyù”. Keå töø ngaøy xuaát baûn cuoán saùch cho ñeán nay,gaàn nhö chöa coù moät chaát vaán naøo veà tính khoa hoïc cuûa thuyeát maøOppenheimer ñeà xuaát. Coù ngöôøi coøn cho raèng ñaây laø moät quyeån saùchquan troïng vaøo baäc nhaát trong ngaønh Ñoâng Nam AÙ hoïc!

Toùm laïi, nhieàu khaùm phaù khaûo coå hoïc môùi ñaây, vaø nhaát laø cuoánsaùch Eden in the East, ñaõ nhanh choùng ñöa vuøng ñaát bò laõng queâncuûa Ñoâng Nam AÙ vaøo moät nôi trang troïng cuûa baûn ñoà theá giôùi, vaø laøcaùi noâi cuûa vaên minh nhaân loaïi ngaøy nay. Vaø qua nhöõng khaùm phaùnaøy, chuùng ta ñaõ coù döõ kieän ñeå ñaët vaán ñeà nguoàn goác daân toäc vaø vaênminh Vieät Nam, chaát vaán nhöõng thuyeát maø ta töøng ñöôïc daïy vaø töøngtin nhö laø nhöõng chaân lyù. Chuùng ta coù baèng chöùng ñeå phaùt bieåu raèngtröôùc khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi Haùn töø phöông baéc ñeán, toå tieân chuùng tañaõ taïo döïng neân moät neàn vaên minh khaù cao, neáu khoâng muoán noùi laøcaùo nhaát trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Chuù thích trong baùo:

1. Ñoïc (i) “On the improbability of Austronesian origins in South China”,William Meacham, Asian Perspectives, quyeån 25, naêm 1984-5; (ii) “The nusantaoand North-South dispersals”, Wilhelm G. Solheim II, “Indo-Pacific Prehistory AssociationBulletin”, quyeån 2, naêm 1996; (iii) “Southeast Asia and Korea: from the beginnings offood production to the first states”, W. Solheim II; “The History of Humanity: scientific

111

and cultural development”, quyeån I: “Prehistory and the Beginning of Civilization”, doUNESCO/Routledge (London), 1994.

2. “Eden in the East: the Drowned Continent of Southeast Asia”, cuûa StephenOppenheimer, Nhaø xuaát baûn Phoenix (London), 1998. Saùch khoå 13 x 20 cm, daøy 560trang, keå caû 47 trang taøi lieäu tham khaûo vaø 28 trang baûng danh muïc, chöõ loaïi nhoû.Giaù ñeà 15 ñoâ-la Canada, hoaëc 9 baûng Anh.

3. Ñoïc: (i) Genetic relationship of populations in Chiana”, J.Y. Chu vaø ñoàngnghieäp; Proceedings of the National Academy of Science (USA) 1998, soá 95, trang11763-11768; (ii) “Y-chromosome evidence for a north ward migration of modernhumans into Eastern Asia during the last Ice age” B. Su vaø ñoàng nghieäp, AmericanJournal of Human Genetics, 1999, soá 65, trang 1718-1724.

Qua phaàn trích daãn treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng:Vôùi nhöõng coâng trình nghieân cöùu môùi nhaát, moät soá nhaø khoahoïc treân theá giôùi baèng nhöõng phöông phaùp khaùc nhau, ñeàu coùmoät keát luaän veà neàn vaên minh Ñoâng Nam AÙ chính laø nguoàngoác neàn vaên minh Phöông Ñoâng.

Nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc naøysöû duïng nhöõng phöông phaùp tieáp caän phoå bieán, neân coù theå deãñöôïc chaáp nhaän. Nhöng veà caên baûn nhöõng phöông phaùp naøykhaùc phöông phaùp tieáp caän cuûa ngöôøi vieát trong nhöõng saùchñaõ trình baøy vôùi baïn ñoïc duø keát luaän coù ñieåm töông ñoàng. Doñoù, ngöôøi vieát vaãn baøy toû moät nhaän xeùt cho raèng: tính hôïp lyùtrong vieäc giaûi thích nhöõng hieän töôïng lieân quan vaãn laø moätñieàu kieän caàn thieát cho moät giaû thuyeát khoa hoïc. Bôûi vaäy, maëcduø coù moät keát luaän gioáng nhau, nhöng ngöôøi vieát chæ xin ñöôïcdaãn chöùng baøi baùo treân nhö moät söï minh hoïa saéc saûo, chöùkhoâng coi laø moät baèng chöùng cho luaän ñieåm cuûa mình. Bôûi vìnhöõng hoïc giaû ñoù chæ ñeà caäp ñeán moät neàn vaên minh ÑoângNam AÙ chung chung, khi treân thöïc teá khoâng theå coù moät neànvaên minh kyø vó maø söï lan toûa roäng lôùn nhö vaäy, laïi khoâng toàntaïi moät nhaø nöôùc ñeå baûo ñaûm söï toàn taïi, tính phoå bieán vaø söïphaùt trieån caân ñoái cuûa neàn vaên minh ñoù. Ngöôøi vieát luoân tintöôûng vaø chia seû vôùi baïn ñoïc quan nieäm cho raèng:

Nhaø nöôùc Vaên Lang döôùi thôøi ñaïi cuûa caùc vua Huønglaø moät thôøi ñaïi huy hoaøng trong coå söû nhaân loaïi, chínhlaø söï khôûi ñaàu cho gaàn 5000 naêm vaên hieán trong lòchsöû Vieät Nam.

Xin chaân thaønh caûm taï baïn ñoïc.