Tożsamość płciowa

Zaczniemy od analizy różnic między mężczyznami a kobietami. Powstawanie tożsamości płci i kształtowanie się opartych na tych tożsamościach ról społecznych tłumaczy się na różne, wzajemnie sprzeczne sposoby. W analizie różnic płci jedni badacze przypisują większą, a inni mniejszą rolę czynnikom społecznym. Socjologowie zwykli używać kategorii płci biologicznej w odniesieniu do anatomicznych i fizjologicznych różnic między ciałem kobiety i mężczyzny. Natomiast płeć kulturowa odnosi się do psychologicznych, społecznych i kulturowych różnic między mężczyznami a kobietami. Płeć kulturowa wiąże się ze społecznym tworzeniem koncepcji męskości i kobiecości; niekoniecznie jest ona bezpośrednią pochodną biologicznej płci jednostki. Rozróżnienie płci biologicznej i kulturowej ma fundamentalne znaczenie, gdyż wiele różnic między kobietami a mężczyznami nie bierze się z biologii.

Zdaniem niektórych autorów za istnienie wrodzonych różnic w zachowaniach mężczyzn i kobiet odpowiadają rozmiar mózgu i genetyka. Różnice te uwidaczniają się w różnych kulturach, co oznacza, że charakteryzujące większość społeczeństw nierówności związane z płcią mają podłoże biologiczne. Badacze zwracają uwagę na fakt, że prawie w każdej kulturze polowanie i walka są domeną mężczyzn. Stwierdzają więc, że mężczyźni mają biologicznie uwarunkowaną skłonność do agresji, której brak kobietom. Natomiast krytycy uważają, że w większości kultur kobiety poświęcają znaczną część życia opiece nad dziećmi i nie mogłyby tak łatwo uczestniczyć w polowaniach i wojnach.

To nauka tych ról za pośrednictwem instytucji społecznych jak rodzina czy środki przekazu. W podejściu tym rozróżnia się płeć biologiczną i płeć kulturową; niemowlę przychodzi na świat z tą pierwszą, a drugą wykształca w ciągu życia. W kontaktach z instytucjami odpowiedzialnymi za socjalizację, zarówno pierwotną, jak i wtórną dzieci stopniowo internalizują przyporządkowane danej płci normy i oczekiwania społeczne. Według funkcjonalistów chłopcy i dziewczynki uczą się „ról płci” i odpowiednio męskiej lub żeńskiej tożsamości – męskości i kobiecości – która tym rolom towarzyszy. Pomagają im w tym pozytywne i negatywne sankcje, stosowane przez społeczeństwo sposoby nagradzania za jedne zachowania i powstrzymywania od innych. Te pozytywne i negatywne bodźce pomagają chłopcom i dziewczętom uczyć się i dostosować do wymaganych ról społecznych. Kiedy jednostka zaczyna zachowywać się niezgodnie z rolą przypisaną jej płci biologicznej – czyli wówczas gdy wykazuje odchylenia – za przyczynę uznaje się nieadekwatność bądź braki w procesie socjalizacji.

Dwie główne teorie formowania

tożsamości płci kulturowej kładą nacisk na dynamikę emocjonalną między dziećmi a ich opiekunami. Zgodnie z tym podejściem różnice w zakresie płci kulturowej nie wynikają bezpośrednio z predyspozycji biologicznych, ale wykształcają się „nieświadomie” w pierwszych latach życia dziecka.

Teoria kształtowania płci kulturowej-Freud

Najbardziej znaną i kontrowersyjną teorią formowania tożsamości płciowej jest teoria Sigmunda Freuda. Według niego dzieci dowiadują się o różnicach płciowych na podstawie obecności lub braku penisa. Stwierdzenie „mam penisa” jest równoznaczne z powiedzeniem „jestem chłopcem”, podczas gdy „jestem dziewczynką” przekłada się na „nie mam penisa”. Freud podkreśla jednak, że nie chodzi tu tylko o różnice anatomiczne. W wieku około czterech-pięciu lat chłopiec czuje się zagrożony z powodu dyscypliny narzucanej mu przez ojca i samodzielności jakiej od niego wymaga. Na poziomie nieświadomości, chłopiec zaczyna postrzegać ojca jako rywala w zabiegach o uczucie matki. Uznając wreszcie wyższość ojca, chłopiec utożsamia się z nim i staje się świadomy swojej męskości.

Natomiast cechą dziewczynek ma być „zazdrość”, gdyż nie mają one tego widocznego, wyróżniającego chłopców organu. W oczach dziewczynki obniża to też pozycję matki. Kiedy jednak dziewczynka utożsami się z matką, przyjmuje postawę podporządkowaną, uznając swój niższy status.

Teoria kształtowania płci kulturowej–

Chodorow Twierdzi ona, że nauka czucia się istotą męską

lub żeńską zaczyna się w najwcześniejszym okresie życia od przywiązania dziecka do rodziców. Dużo większe znaczenie niż Freud autorka przypisuje roli matki, mniejsze ojcu. Dziecko mocno wiąże się emocjonalnie z matką, ponieważ we wczesnej fazie życia dziecka to właśnie matka wywiera na nie największy wpływ. W jakimś momencie związek ten musi zostać zerwany, aby dziecko uzyskało poczucie własnej odrębności. Przed dzieckiem stoi zadanie uniezależnienia się, przynajmniej częściowego, od matki.

Zdaniem Chodorow ten proces zerwania więzi przebiega inaczej u chłopców i dziewczynek.

Dziewczynki pozostają w ściślejszej bliskości z matką, na przykład mogą nadal się do niej przytulać i całować ją oraz imitować jej zachowania. Brak ostrego zerwania z matką powoduje, że poczucie własnej osobowości dziewczynki, a później dorosłej kobiety znajduje kontynuację w relacjach z innymi ludźmi. Jej tożsamość może łączyć się lub być uzależniona od tożsamości innej osoby: najpierw matki, a później mężczyzny. Zdaniem Chodorow dlatego kobiety cechuje duża wrażliwość i empatia.

Chłopcy zyskują poczucie własnej odrębności poprzez bardziej radykalne odrzucenie pierwotnej bliskości z matką, swoje rozumienie męskości konstruując z tego, co nie jest kobiece. Uczą się nie być „beksą” i „maminsynkiem”. W rezultacie stosunkowo słabo radzą sobie z nawiązywaniem bliskich więzi, a ich spojrzenie na świat jest bardziej analityczne. We własnym życiu chcą odgrywać bardziej aktywną rolę. Ważne są dla nich osiągnięcia, ale dzieje się to kosztem stłumienia zdolności rozumienia uczuć własnych i innych ludzi.

Mimo, że role mężczyzn i kobiet są w różnych kulturach odmienne, nie jest znana kultura, w której kobiety miałyby większą władzę niż mężczyźni. Z reguły role męskie są wyżej cenione i nagradzane od żeńskich. Prawie we wszystkich kulturach kobiety głownie ponoszą odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi i prace domowe, podczas gdy mężczyźni tradycyjnie odpowiadają za zapewnienie rodzinie środków do życia. Ten dominujący podział pracy ze względu na płeć prowadzi do nierówności zajmowanych przez mężczyzn i kobiety pozycji pod względem władzy, prestiżu i zamożności.

Perspektywy funkcjonalistyczne – autorzy reprezentujący podejście funkcjonalistyczne dążą do pokazania, w jaki sposób różnice płci przyczyniają się do stabilności i integracji społeczeństwa. Uważają oni, że podział pracy między mężczyzn i kobiety jest uwarunkowany biologicznie. Kobiety i mężczyźni wykonują takie zadania, do jakich są biologicznie predysponowani.

Perspektywy feministyczne – w kwestii nierówności teorie feministyczne bardzo różnią się między sobą. Konkurencyjne szkoły feminizmu doszukują się źródeł nierówności związanych z płcią kulturową w różnych głęboko zakorzenionych zjawiskach i procesach społecznych, jak seksizm, patriarchat, kapitalizm i rasizm.

Dostrzega źródło nierówności związanych z płcią kulturową w postawach społecznych i kulturowych. W przeciwieństwie do radykalnych feministek feministki liberalne nie uważają niższej pozycji kobiet za jeden z elementów jakiejś struktury czy systemu. Zwracają natomiast uwagę na osobne czynniki, które składają się na zjawisko nierówności kobiet i mężczyzn. Interesuje je np. seksizm czy dyskryminacja kobiet w miejscu pracy, instytucjach edukacyjnych i środkach przekazu. Ich wysiłki koncentrują się na tworzeniu i ochronie równych szans dla kobiet za pomocą regulacji prawnych i innych środków demokratycznych. Feministki liberalne dążą do stopniowej, dogłębnej reformy istniejącego systemu. Jeśli chodzi o cele i metody, są w tym bardziej umiarkowane od feministek radykalnych, nawołujących do obalenia istniejącego systemu.

Mężczyźni odpowiedzialni są za ekspoalatację kobiet w społeczeństwie i czerpią z niej korzyści.

Patriarchat- systematyczne zdominowanie mężczyzn przez kobiety.

Feministki radykalne: często wskazują na rodzinę jako jedno z głównych źródeł

wyzysku kobiet, mężczyźni wyzyskują kobiety, korzystając z darmowej

pracy wykonywanej przez nie w domu, mężczyźni jako grupa nie dopuszczają też kobiet do

zajmowania dających władzę i wpływowych stanowisk, za główny mechanizm dominacji mężczyzn uważają

stosowaną przez nich przemoc fizyczną wobec kobiet, nie wierzą w wyzwolenie kobiet z przemocy seksualnej

poprzez reformy i stopniowe przemiany

„Czarny feminizm”- odmiana feminizmu, która w centrum uwagi stawia problemy czarnych kobiet.

6 struktur, dzięki którym funkcjonuje patriarchat:1. Stosunki produkcji w gospodarstwie domowym. Kobieta jest przez

swojego męża wywłaszczana z niepłatnej pracy wykonywanej w domu, jak prace gospodarskie i opieka nad dziećmi.

2. Praca płatna. Na rynku pracy kobiety są wykluczane pewnych zawodów, niżej opłacane i kierowanie do prac wymagających niższych kwalifikacji.

3. Państwo patriarchalne. Pod względem prowadzonej polityki i priorytetów państwo systematycznie sprzyja interesom patriarchalnym.

4. Męska przemoc fizyczna. Chociaż męska przemoc jest często postrzegana jako zbiór jednostkowych aktów, ma ona uporządkowany i systematyczny charakter. Kobiety stale, szereg standardowych sposobów, doświadczają tej przemocy. Państwo skutecznie pobłaża przemocy.

5. Patriarchalne relacje seksualne. Przejawiają się one w „przymusowej heteroseksualności” i w podwójnej normatywności w odniesieniu do zachowań seksualnych kobiet i mężczyzn.

6. Patriarchalne instytucje kulturalne. Szereg różnych instytucji i praktyk – do których zaliczają się środki przekazu, religia, edukacja- przedstawia kobiety widziane „okiem mężczyzny”. Te prezentacje kształtują tożsamość kobiet i ustalają odpowiednie dla nich normy i zachowania.

Prywatny- dominacja nad kobietami ze strony indywidualnego patriarchy, w domu. Kobiety nie są dopuszczane do życia publicznego.

Publiczny- ma charakter zbiorowy. Kobiety pojawiają się w sferze publicznej, ale nie mają dostępu do pieniędzy, władzy i statusu.

Kulturowe relacje płci- społeczne wzory interakcji między

mężczyznami i kobietami.

Kulturowy porządek płci- Connell

Obowiązujące w całym społeczeństwie wzory relacji władzy między mężczyznami a kobietami. Takimi odrębnymi, ale wzajemnie powiązanymi, współdziałającymi i zmieniającymi się względem siebie aspektami społeczeństwa są:

praca- odnosi się do podziału pracy ze względu na płeć zarówno w domu (obowiązki domowe, opieka nad dziećmi), jak i na rynku pracy (segregacja zawodowa i nierówne płace)

władza- przejawia się w relacjach społecznych takich jak autorytet, przemoc i ideologia w instytucjach, państwie, wojsku i życiu domowym

relacje osobiste/ seksualne- dynamika związków intymnych, emocjonalnych i osobistych, w tym małżeństwa, seksualności i wychowania dzieci.

Zwrócił uwagę na kilka „tendencji kryzysowych” obecnych w istniejącym kulturowym porządku płci i zagrażających stabilnej pozycji męskości hegemonistycznej. Za kryzys męskości odpowiedzialne są przemiany gospodarcze i społeczne. Tradycyjne pojęcie męskości zanika pod wpływem szeregu współdziałających ze sobą czynników: zmiany na rynku pracy, wysoki wskaźnik rozwodów. Kiedyś mężczyzna cieszył się poczuciem bezpieczeństwa na rynku pracy, w rodzinie i w społeczeństwie, dziś jego pozycji zagraża szereg czynników, pozbawiających g pewności siebie i swojej roli w społeczeństwie.

I. Bezrobocie- na podstawie badań stwierdzono, że bezrobocie poważnie zachwiało rolą „żywiciela”, ale indywidualne poczucie bezsilności niekoniecznie przekłada się na zmiany ogólnego wzoru relacji władzy między mężczyznami a kobietami.

II. Przestępczość -na podstawie empirycznego studium agresywnych zachowań młodych mężczyzn w kilku miastach Beatrix Campbell wysunęła tezę, że mają one związek ze zmianą roli mężczyzn w społeczeństwach nowoczesnych. W przyszłości nawet w dzielnicach o wysokim wskaźniku przestępczości cele życiowe młodych mężczyzn były jasno określone: zdobyć legalną pracę i utrzymać żonę i rodzinę. Zdaniem Campbell taka rola mężczyzny-żywiciela rodziny jest dziś zagrożona, szczególnie w przypadku mężczyzn z najuboższych dzielnic. Dążenie do utrzymania rodziny, gdy jedyną perspektywą jest długotrwałe bezrobocie, nie jest racjonalną możliwością. Ponadto kobiety stały się bardziej niezależne niż kiedyś i do osiągnięcia pozycji w społeczeństwie mężczyzna nie jest im potrzebny. Rezultatem jest spirala upadku społecznego typowa dla ubogich dzielnic w centrach wielkich miast.

Jonathan Rutherford analizował zmiany w sposobie prezentowania męskości w kulturze popularnej, prasie, reklamie i modzie. Odnotował dwa wyidealizowane wizerunki mężczyzn, odzwierciedlające przeciwne reakcje na wyzwanie feminizmu i zmieniającej się roli kobiet. Pierwszym z nich jest „mężczyzna odwetowy”, odpowiadający powszechnemu rozumieniu tradycyjnej męskości. Mężczyzna odwetowy broni swojej męskości i honoru, przypuszczając atak na „zdrajców” męskości – mężczyzn, którzy stali się „miękcy” lub „zniewieściali”. Z drugiej strony mamy do czynienia z tak zwanym nowym mężczyzną figurą która począwszy od lat osiemdziesiątych coraz częściej pojawia się w środkach przekazu i kampaniach reklamowych. Wg Rutherfoda nowy mężczyzna wyraża męskość stłumioną. Nowy mężczyzna przejawia wrażliwość w stosunku do kobiet i ma własne potrzeby emocjonalne. Za jego sprawą modne staje się ojcostwo, gdyż pojawia się w roli silnego, ale delikatnego opiekuna. Nowy mężczyzna może być też pokazany jako obiekt seksualny, tak jak były konwencjonalnie pokazywane kobiety, co pozwala na odwrócenie typowej sytuacji, w której to kobieta jest obiektem męskich spojrzeń.

Wraz ze zmianami w zakresie pojmowania płci dramatycznym zmianom ulegają poglądy na temat seksualności. W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat życie seksualne człowieka Zachodu pod wieloma względami uległo zasadniczym przemianom. W społeczeństwach tradycyjnych seksualność była ściśle związana z reprodukcją, współcześnie zaś została od niej zupełnie oddzielona. Seksualność stała się otwartą na poznawanie i podatną na kształtowanie dziedziną życia każdej jednostki. Podczas gdy kiedyś seksualność „definiowano” przez heteroseksualność i monogamię w kontekście związków małżeńskich, teraz coraz szerzej akceptowane są w różnych kontekstach zróżnicowane zachowania i orientacje seksualne.

Mac an Ghaill zaobserwował wyłanianie się w środowisku szkolnym czterech typów męskości. Chłopaki typu macho to grupa białych chłopców pochodzenia robotniczego, prowokacyjnie zachowujących się względem władz szkolnych i okazujących pogardę dla procesu edukacji i kolegów-kujonów. Mac an Ghaill uważa, że szkolni macho przechodzą „kryzys męskości”, gdyż praca fizyczna i zawody nie wymagające kwalifikacji lub pełnych kwalifikacji, które kiedyś określały ich przyszłą tożsamość, nie są już osiągalne. Dla macho psychologicznym i praktycznym dylematem staje się ich przyszłość, którą trudno im sobie wyobrazić, a jeszcze trudniej ułożyć. Drugą grupę stanowią kujoni, którzy są zorientowani na zdobycie wykształcenia akademickiego i uzyskanie dobrej pracy. Chłopaki typu macho (i nauczyciele) postrzegają ich stereotypowo jako zniewieściałych frajerów .

Najczęstszym sposobem radzenia sobie przez nich z tym stereotypem jest według Mac an Ghailla zachowanie pewności siebie i wiara, że ciężka praca i osiągnięcia akademickie zagwarantują im pewną przyszłość. To stanowi podstawę ich tożsamości jako mężczyzn. Trzecia grupa, nowo przedsiębiorczy, to chłopcy skłaniający się ku przedmiotom związanym z nowymi polami zawodowymi, jak informatyka i przedsiębiorczość. Ostatnią grupę tworzą prawdziwi Anglicy. Spośród grup wywodzących się z klas średnich są najbardziej kłopotliwymi uczniami z powodu ambiwalentnego stosunku do kształcenia i przekonania o swojej pozycji, stawiających się ponad wszystkim tym, co mają im do zaoferowania nauczyciele. Ponieważ są zorientowani na karierę zawodową, prawdziwi Anglicy przejawiają swoją męskość, stwarzając wrażenie, że osiągają sukcesy w nauce bez żadnego wysiłku.

Badając uczniów homoseksualnych Mac an Ghaill stwierdził, że we wszystkich klasowych rozmowach, w których poruszono temat płci i seksualności, uznawano heteroseksualne normy i wartości – oparte na tradycyjnych związkach i rodzinie nuklearnej. Dla młodych gejów, próbujących osiągnąć własną tożsamość płciową, jest to sytuacja „pomieszania i sprzeczności”, gdyż czują się z jednej strony zlekceważeni, a z drugiej zaszufladkowani przez innych.

Ludzie na całym świecie są w swojej większości heteroseksualni, co oznacza, że poszukują bliskości emocjonalnej i satysfakcji w relacjach z płcią przeciwną. W każdym społeczeństwie heteroseksualność jest podstawą małżeństwa i rodziny. Jednakże istnieje też wiele mniejszościowych upodobań i skłonności seksualnych. Judith Lorber wyróżnia aż dziesięć różnych tożsamości seksualnych: właściwą ( heteroseksualną) kobietę, właściwego mężczyznę, lesbijkę, geja, kobietę biseksualną, mężczyznę biseksualnego, transwestytkę (kobietę, która systematycznie przebiera się za mężczyznę), transwestytę (mężczyznę, który systematycznie przebiera się za kobietę), transseksualistkę (mężczyznę, który stał się kobietą) i transseksualistę (kobietę, która stała się mężczyzną)

Praktyki seksualne mogą przybierać różne formy. Mężczyzna lub kobieta może odbywać stosunki seksualne z kobietami, mężczyznami lub z jednymi i drugimi, z jednym, dwoma lub wieloma partnerami naraz. Można uprawiać seks z samym sobą (masturbacja) lub nie uprawiać go z nikim (celibat) Można odbywać stosunki z transseksualistami lub osobami o erotycznym przebraniu płci przeciwnej, korzystać z pornografii lub rekwizytów seksualnych, praktykować sadomasochizm, odbywać stosunki seksualne ze zwierzętami.

W czasach wiktoriańskich z seksem wiązała się ogromna hipokryzja. Uważano, że porządne kobiety są seksualnie obojętne i godzą się na zachowania swoich mężów wyłącznie z obowiązku. Jednocześnie w rozwijających się miastach kwitła prostytucja, a kobiety „rozwiązłe”, nierzadko otwarcie tolerowane, zaliczano do całkiem innej kategorii niż ich szacowne siostry. Wielu mężczyzn epoki wiktoriańskiej, na pozór poważnych, porządnych obywateli, oddanych swoim żonom, regularnie odwiedzało prostytutki lub utrzymywało kochanki. Na ich postępowanie przymykano oko, ale gdy wychodziło na jaw, że „porządna” kobieta brała sobie kochanków, wybuchał skandal i zostawała ona wykluczona z towarzystwa. Odmienne postawy wobec zachowań seksualnych mężczyzn i kobiet doprowadziły do powstania podwójnej normatywności, która utrzymywała się długo, a jej pozostałości dają się odczuć po dziś dzień.