TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI Kasbiy ta’lim» kafedrasiel.tfi.uz/images/Kasbiy_pedagogika____2018_avgust_UUM._2-semestr.pdf · Fanning O¶quv Uslubiy Majmuasi Moliyaviy menejment fakultetining

1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

«Kasbiy ta’lim» kafedrasi

«КАSBIY PEDAGOGIKA» FANIDAN

O‘QUV-USLUBIY MAJMUA

Bilim sohasi: 100 000 – Gumanitar soha;

Ta’lim sohasi: 110 000 – Pedagogika;

Ta’lim yo’nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5230600 – Moliya)

5111000 - Kasb ta’limi (5230700 – Bank ishi)

5111000 - Kasb ta’limi (5230900 – Buxgalteriya

hisobi va audit)

TOSHKENT-2018

2

Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 201_ yil “__” ___dagi “__”-sonli

buyrug’i bilan tasdiqlangan fan dasturi asosida ishlab chiqilgan.

Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi kafedraning 2017 yil “04” 07 dagi “24”-sonli

yig’ilishi muhokamasidan o’tkazilgan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish uchun

tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri: Ш.Аллаяров

Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi Moliyaviy menejment fakultetining Kengashi

muhokamasidan o’tkazilgan va fakultet Kengashida ko’rib chiqish uchun tavsiya

etilgan. (2017 yil “05” 07 dagi “11”-sonli qaror)

Fakultet dekani: O.Astanakulov

O’quv-uslubiy bo’lim boshlig’i: T.Baymuradov

O’quv ishlari bo’yicha prorektor: I. Qo`ziyev

Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi institut o’quv-uslubiy Kengashining 201_ yil

“__” ___dagi “__”-sonli yig’ilishida ko’rib chiqilgan va tasdiqlash uchun tavsiya

qilingan.

Fanning O’quv Uslubiy Majmuasi institut Kengashining 201_ yil “__” ___dagi

“__”-sonli majlisi bayoni bilan ma’qullangan.

Tuzuvchilar:

Sarsenbayeva R. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi dotsenti, p.f.n.

To’laganova G. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi o’qituvchisi

Taqrizchilar:

Hakimova M.

– TDIU “Iqtisodiy pedagogika” kafedrasi mudiri, p.f.d.,

professor (turdosh OTM);

Mahmudov A. – Toshkent bank kolleji direktori, i.f.n., dotsent (kadrlar

buyurtmachisi).

3

t/r MUNDARIJA Bet

2 2-modul. “Kаsbiy pеdаgоgikа” fanining tarbiyaviy va iqtisodiy

masalalari

2.1 Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti 135

2.2 Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat 149

2.3 Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslari 158

2.4 Ta’lim menejmentida rahbarlarning funkstional vazifalari 167

2.5 Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari 175

2.6 Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish 184

2.7 Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi 192

2.8 I.A. Karimov asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari 203

2.9 Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari 211

2.10 Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy

tarbiyaning o’rni 221

2.11 Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа etnоpеdаgоgik, diniy vа milliy оmillаr 230

2.12 Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya jаrаyonini islоh qilish vа yoshlаrning iqtisоdiy

sаvоdхоnligini оshirish 238

2.13 Оilа vа оilаdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri 246

2.14 Mulkdоrlik ruhini tаrbiyalаsh iqtisоdiy tаrbiyaning bоsh vаzifаsi 258

3 Tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati 269

4 Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari

4.1 Mustaqil ta’limni yozish tartibi va uni baholash mezonlari 270

4.2 Mustaqil ta’lim mavzulari 272

5 Glossariy 276

6 Ilovalar

6.1 Namunaviy dastur 298

6.2 Ishchi dastur 316

6.3 Tarqatma material 327

6.4 Testlar 334

4

2-MODUL. “KАSBIY PЕDАGОGIKА” FANINING TARBIYAVIY

VA IQTISODIY MASALALARI

2.1. KASB TA’LIMI MUASSASALARIDA TARBIYAVIY

ISHLAR NAZARIYASI VA AMALIYOTI

REJA: 1. Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning vazifalari

2. Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning asosiy

mohiyati va mazmuni

3. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi

4. YOshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga asoslangan

ma’naviy-axloqiy, madaniy-maishiy ishlar

TAYANCH TUSHUNCHALAR:

Tarbiya, ma’naviyat, milliy pedagogika, tarbiya jarayoni, odob, axloq,

madaniyat, fazilat, axloqiy tarbiya

1. Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini

tarbiyalashning vazifalari

Hozirgi kunda yoshlarni barkamol inson, o‘z vatananing ilg‘or kishisi sifatida

tarbiyalash eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. CHunki aynan yoshlar

davlatimizning kelajagidir.

Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. SHaxsni esa uning ma’naviy

qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat – tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim – tarbiyasiz

ma’naviyatning bo‘lmasligi barchaga ayon haqiqatdir.

Milliy pedagogika asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun

yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir!”

degan so‘zlari fikrimizga dalil bo‘ladi.

Tarbiya – ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini

nazarda tutgan holda, o‘qituvchining o‘quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan

o‘zaro amaliy va nazariy muloqotidir.

Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni

tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatini sekin-

asta ko‘nikmaga aylantirib borish lozim. Bu esa, insonni mushohada qilish

qobiliyatini tarbiyalaydi va mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi,

ong esa moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. SHu tarzda inson asta-sekin

komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan

uzoq davom etadigan mas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi.

Jamiyat taraqqiyoti tarixi shuni ko‘rsatadiki, faqat ma’naviyat-ma’rifat keng

quloch yoygan, ilm-urfon taraqqiy etgan mamlakatdagina adolatli jamiyat qurish va

unda bir-biriga mehr-oqibatli, kamolatli insonlar shakllanishi mumkin. Bunday

jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi va bunyodkorlik, yaratuvchilik ishiga,

5

ezgulikka intilishi kuchli va jamiyat fuqarolarida sog‘lom fikr, aql-idrok har doim

ustuvor bo‘ladi.

Mustaqillik bizga ma’rifiy, madaniy, adolatli va insonparvar jamiyat qurish

imkonini berdi. Endi bu jamiyatga har bir inson o‘z o‘rni, mavqeiga yarasha vijdonan

hissa qo‘shmog‘i lozim.

Insonning ma’naviyati uning odobi, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy

bilimlari zamirida shakllanadi. Mazkur bilimlar o‘z navbatida inson ijobiy

sifatlarining kamol topib, boyib borishiga olib keladi. Fazilatlar insonning ijobiy

sifatlari majmuidan iborat.

Sifat – alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi axloqiy

kategoriyadir.

Fazilat – alohida shaxs, el, elat, xalq, ulusga taalluqli bo‘lgan ijobiy axloqiy

sifatlar majmui.

Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning kamoloti darajasi

odob, axloq, madaniyat, ma’naviyat elementlarining unda qanchalik

mujassamlanganligi bilan belgilanadi. SHu o‘rinda bu kategoriyalarning mohiyati

ustida to‘xtalib o‘tish joizdir.

Odob – har bir insonning o‘zi bir inson yoki jamoa bilan bo‘lgan muloqotida

hamda yurish-turishida o‘zini tuta bilishidir.

Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’qullangan xulq-

odob normalari majmui.

Madaniyat – jamiyatning va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati jarayonida

to‘plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.

Ma’naviyat – inson ongini aks ettiruvchi barcha ijobiy, ruhiy, intellektual

fazilatlar majmuasi.

2. Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy

ishlarning asosiy mohiyati va mazmuni

O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ishlab

chiqilgan o‘zining mustaqil taraqqiyot yo‘liga asoslangan holda bozor iqtisodiyotiga

to‘la ishonch bilan o‘tib bormoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov

aytganlaridek, «Siyosiy mustaqillik rivojlangan, o‘zaro mutanosib, to‘laqonli

iqtisodiyot bilan mustahkamlanmas ekan, u bor-yo‘g‘i quruq, balandparvoz gaplar,

soxta obro‘-e’tibor orttirish vositasiga aylanib qolaveradi».1

Mustaqillikning o‘tgan 16 yillik davri davomida milliy xo‘jaligimiz iqtisodiy

jihatdan mustahkamlanib, inqiroz holatidan chiqarildi va uning ko‘pgina sohalarida

barqaror o‘sishga erishildi. Bozor mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va

uning infratuzilmalari vujudga keltirildi, hozirgi kunda esa iqtisodiy islohotlarni

chuqurlashtirish, iqtisodiyotni har taraflama erkinlashtirish amalga oshirilmoqda. Eng

1 Kаrimоv I.А. Jаmiyatdа tаdbirkоrlik ruhini qаrоr tоptirish – tаrаqqiyot gаrоvi. Vаzirlаr Mаhkаmаsining mаjlisidа

2001 yil 17 ibldа so’zlаgаn nutqi. «Хаlq so’zi» gаzеtаsi, 2001 yil 18 ibl.

6

muhimi shu davr ichida milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi shakllanib, kishilarimiz

ongiga singib bormoqda.2

Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov aytganlaridek, «Istiqlol

mafkurasi ko‘p millatli O‘zbekiston xalqining ezgu g‘oya-ozod va obod Vatan, erkin

va farovon hayot barpo etish yo‘lidagi asriy orzu intilishlari, hayotiy ideallarini

o‘zida aks ettiradi»3

Bu qo‘yilgan dastlabki qadamlarimiz natijasida shakllanib kelayotgan milliy

iqtisodimiz yangi XXI asrda biz yashamoqchi bo‘lgan umumiy uyimiz, ya’ni

yangilanayotgan vatanimizning hayotiy asosini, uning kelgusidagi taraqqiyot

manbaini tashkil etadi.

Bugungi kunda xalqning boy zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika

va texnologiyalarning yutuqlari asosida mutaxassislar tayyorlashning mukammal

tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Birinchi

Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «.. bugungi kunda oldimizga qo‘ygan

buyuk maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning

yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan

islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalombor,

zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar

tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‘liqlingini barchamiz anglab

etmoqdamiz»1.


Axloqiy tarbiya mazmunining shakllanishida o‘zbek mutafakkirlarining

alohida xizmatlari bor. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino

kabi buyuk mutafakkirlar tarbiya jarayoniga jiddiy qaraganlar va bu boradagi

qimmatli fikrlarini dunyoga tanilgan asarlarida bayon etganlar. Ushbu asarlar nafaqat

O‘zbek xalqining, balki butun insoniyatning rivojlanish jarayonida muhim ahamiyat

kasb etgan. Ularning ilmiy qarashlari bugungi kunda ham insoniyat uchun dasturi

amal bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Abu Nasr Forobiy - mashhur mutafakkir, qadimgi

YUnon ilmi va falsafasining sharqdagi eng yirik targ‘ibotchisi. O‘rta asr ijtimoiy-

falsafiy fikr taraqkiyotiga asos solgan mutafakkir. Forobiy «Aql haqidagi risola»,

«Falsafadan oldin nimani o‘rganish kerak», «Substansiya haqida», «Falsafa

manbalari», «Logikaga kirish», «Masalalar manbai» kabi 160 dan ortiq risolalar

yaratdi2. Farobiy bu asarlarida davlat tuzilishi va uni boshqarish, turli ijtimoiy

nizolarning oldini olish hamda kamolatga erishgan ijtimoiy jamoani yaratish kabi

masalalar ustida fikr yuritadi. Etuk jamoani vujudga keltirish, komil insonni yaratish

muammosini hal etish bilan bog‘liq ekanligini birinchi bor o‘rta asr sharoitida

Forobiy olg‘a surdi. Uning «Ideal jamoa haqida», «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida»

kabi mashhur asarlari shu masalalarga bag‘ishlangan. Forobiy ta’lim-tarbiyaga

2 SHоdmоnоv SH., Аlimоv R., Jo’rаеv T. Iqtisоdiyot nаzаriyasi. T.Mоliya, 2002, 3-bеt.

3 Milliy istiqlоl g’оyasi: аsоsiy tushunchа vа tаmоyillаr. T.O’zbеkistоn, 2001, 6-bеt.

1 Kаrimоv I А. «Bаrkаmоl аvlоd – O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri» - T.: «O’zbеkistоn»., 1998, 5-bеt. 2 Аbu Nаsr Fаrоbiy. Risоlаlаr. M.M.Хаyrullаеv. Tоshkеnt. «Fаn», 1975 (71-72 bеt).

7

bag‘ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish

zururligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubiyatlari haqida fikr yuritadi. Uning «Fozil

odamlar shahri», «Ixso-al-ilm», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari

to‘g‘risida» kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.

Inson axloqiy madaniyatning eng oddiy me’yorlarini ilk yoshligidan boshlaboq

avval oilada, so‘ng o‘rtoqlari bilan bo‘ladigan munosabatlarida egallay boshlaydi. Bu

ahloqiy me’yorlarga amal qilishning motivlari turlicha bo‘ladi. Ota-onaga bo‘lgan

hurmat va muhabbat bolani axloqiy talablarga amal qilishga va shu orqali ota-

onaning hayrixohligiga va mehriga sazovor bo‘lishga undaydi. Bundan tashqari

me’yorlarga amal qilmaslik holatida jazolashdan foydalanish ham bolani ogoh

bo‘lishga undaydi. O‘z tengqurlari bilan muloqotga kirishish ishtiyoqi, ichki ehtiyoj

ham bolada axloqiy me’yorlarga amal qilish motivatsiyasini uyg‘otadi. Bularning

barchasi har bir yosh bolani axloqiy me’yorlar bilan to‘qnashishiga va ularga amal

qilishni o‘rganishiga yordam beradi. Bularning barchasi insonda axloqiy me’yorlarga

amal qilish malakasini va ko‘nikmasini hosil bo‘lishiga olib keladi. Ammo bunday

axloqiy me’yorlarga amal qilishni biz xali axloqiy onglilik darajasi deb ayta

olmaymiz. CHunki bu holda axloqiy me’yorlar ichki ehtiyojdan kelib chiqqan holda

emas, balki tashqi ta’sirlarning natijasi sifatida vujudga keladi. SHunga qaramay

axloqiy darajaning bu dastlabki pog‘onasi juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u

boshlang‘ich nuqta sifatida keyingi rivojlanish uchun xizmat qiladi. Axloqiy

rivojlanishning bu bosqichida atrof-muhitdagi axloqiy madaniyat darajasi eng muhim

rolni o‘ynaydi.

Rivojlanishning barcha bosqichlarida jamiyatda qaror topgan axloqiy bilimlar

yangi axloqiy bilimlar bilan to‘ldirilib birishi talab etilgan. Aytish joizki, bu qonuniy

jarayondir. Demak, hozirgi vaqtda ham axloqiy bilimlarimiz qanchalik boy bo‘lmasin

dialektik rivojlanish qonuni ushbu axloqiy bilimlarni yanada to‘ldirib borilishini talab

etadi. Ayniqsa O‘zbekiston respublikasida ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlar bugungi

kunda axloqiy qarashlarni qaytadan talqin etishni, fan va texnikaning rivoji natijasida

erishilayotgan yangi bilimlardan axloqiy tarbiya jarayonida foydalanishni taqozo

etishini nazarga olsak, bu vazifani qanchalik zarurligini his etamiz. Demak, biz

axloqiy tarbiyani uchinchi vazifasini ham aniqlab oldik bu: - axloqiy bilimlarni

yanada to‘ldirib borish, ilm-fan erishgan yangi bilimlardan va yutuqlardan

foydalanishni yo‘lga qo‘yishdan iborat.

4. YOshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga

asoslangan ma’naviy-axloqiy, madaniy-maishiy ishlar

O‘zbekiston Respublikasida chuqur keng ko‘lamli islohotlar amalga

oshirilayotgan bir paytda, zamon talablariga javob beradigan oliy ma’lumotli

iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashga ixtisoslashtirishgan uzluksiz iqtisodiy ta’lim

tizimini shakllantirishga birinchi darajali ahamiyat berilmoqda. Birinchi

Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Biz qiyin sharoitda kelajagimiz

poydevorini qurib oldik. Bunga o‘rnimizga keladigan yosh avlod qanday baho beradi,

loyihalarimiz, ishlarimizni taroziga solib ko‘rib nima deydi? Har birimiz mana shu

8

savolni dilga tugib mehnat qilishimiz lozim. Mening ishonchim komilki, O‘zbekiston

xalqi farovon turmush kechiradigan buyuk davlat bo‘ladi».1

Ma’lumki, qaysi davlatda kadrlar tayyorlash siyosati to‘g‘ri va omilkorlik bilan

tashkil etilsa, o‘sha davlatda har doim taraqqiyot bo‘ladi. Ta’lim har bir jamiyatning

ajralmas qismi, madaniyati va rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichidir. Har qanday

mamlakat istiqbolli rejalar tuzar ekan, avvalo ta’limga e’tiborni kuchaytiradi. SHu

ma’noda mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlab, birinchi

Prezidentimizning «Kelajak bugundan boshlanadi», «Hozir tarbiya masalasiga e’tibor

qilinmasa, kelajak boy beriladi», «Tarbiyadan xech narsani ayamaymiz»2 degan

da’vatlari ostida ta’limni isloh qilishga kirishildi.

Mamlakatimizda iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlash tizimini barpo etish va

rivojlantirish tajribasi katta ilmiy va amaliy qiziqish uyg‘otadi, chunki u zamonaviy

iqtisodiy ta’limning ahvolini tahlil qilish va nazariy jihatdan izohlash, uning uzluksiz

kasb ta’limi tizimi bilan uyg‘unlashtirish va samarali didaktik rivojlanishni bashorat

qilish vazifalarini hal etish imkonini beradi. Rivojlangan mamlakatlarda kasb ta’limi

(shu jumladan oliy ta’lim)ning bosh maqsadi – raqobatbardosh tovarlar ishlab

chiqarish va barcha toifadagi malakali xodimlarni tayyorlash orqali raqobatbardosh

xizmat ko‘rsatishdan iborat.

Raqobatbardosh mutaxassislarsiz raqobatbardosh iqtisodiyot bo‘lishi mumkin

emas. O‘zbekistonda mazkur masalani echishda Kadrlar tayyorlash milliy modeli

asos bo‘lib hisoblanadi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:2

- shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining asosiy sub’ekti va ob’ekti, ta’lim

xizmatini talab etuvchi hamda amalga oshiruvchi;

- davlat va jamiyat – ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi faoliyat ko‘rsatishini

nazorat qilish hamda ish olib borishning boshqarishni amalga oshiruvchi kadrlar

tayyorlash va ularga talabgorlik kafolati;

- uzluksiz ta’lim – o‘z tarkibiga barcha ta’lim turini, davlat ta’lim

standartlarini, faoliyat ko‘rsatish tuzilmasi va muhitini olgan malakali raqobatbardosh

kadrlar tayyorlash asosi;

- fan – yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va talab etuvchi, ilg‘or

pedagogik va informatsiyaviy texnologiyalarni ishlab chiqaruvchi;

- ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan talabni, shuningdek ular tayyorlanganlik

sifat va darajasiga talabni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash

tizimlarini moliyalash va moddiy-texnik ta’minlash ishtirokchisi. Kasb ta’limi

muassasalarida axloqiy tarbiya muammosini amalga oshirish uchun qator

muammolarni hal etishga e’tiborni qaratish kerak. Ular:

O‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiya va axborot texnologiyasi

asosida uyushtirish;

Talaba va ustoz o‘rtasidagi axloqiy hamda aqliy saviyani oshirishga erishish;

Ta’lim-tarbiya masalalari qat’iy reja asosida olib borilishi;

O‘quv muassasida ijobiy emotsional sharoit yaratish;

1 Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot - pirоvаrd mаqsаdimiz. – T.: «O’zbеkistоn», 2000.

2 Kаrimоv I.А. Bаrkаmоl аvlоd оrzusi. – T.: «SHаrq», 1999.

2 Bаrkаmоl аvlоd – O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. – T.: «SHаrq» nаshriyot mаtbаа kоntsеrni. 1997.

9

Ta’lim oluvchilarni o‘quv muassasining umumiy tartib, hayot tizimiga rioya

qilishga erishishni ta’minlash. SHunday qilib, yagona ta’lim-tarbiya jarayonida

axloqiy tarbiya ishini amalga oshirishda suhbat, munozara, ma’ruza kabi

metodlardan, axloqiy odatlarni esa mashq, turli faoliyatni uyushtirish orqali amalga

oshirish mumkin.

2.1. KASB TA’LIMI MUASSASALARIDA TARBIYAVIY ISHLAR

NAZARIYASI VA AMALIYOTI

Amaliy mashg’ulot

REJA:

1. Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning

vazifalari.

2. Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning

asosiy mohiyati va mazmuni


4. Yoshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga

asoslangan ma’naviy-axloqiy, madaniy-maishiy ishlar

O‘Z-O‘ZINI NAZORAT VA MUHOKAMA QILISH UCHUN

SAVOLLAR:

1. Respublikamizda ma’naviyat-ma’rifat bo‘yicha qanday ishlar amalga

oshirilmoqda?

2. Tarbiya mazmunining mohiyatini belgilashda qanday yondashuvlar mavjud?

3. Oliy maktabda ta’lim-tarbiya ishlari qanday shakllarda amalga oshiriladi?

4. Talabalarda ma’naviy-axloqiy odatlarni tarbiyalash deganda nimani

tushunasiz?

5. Tarbiyaviy ishlar mexanizmini ta’riflab bering?

6. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi qanday tartibda

amalga oshiriladi?

7. Talabalarning aqliy faoliyati xususiyatlari qanday izohlanadi?

8. Madaniyat, ma’naviyat, axloq, odobga ta’rif bering?

9. Axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifasi haqida gapiring?

10. SHarq mutafakkirlarining axloqiy tarbiya haqidagi qarashlaridan misollar

keltiring?

INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA MAVZUNI

O’RGANISH

“BAHS-MUNOZARA” METODI

10

“Bahs-munozara” metodi – biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro

bahs, fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodidir.

Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida muhokama

qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo‘llaniladi. Bahs-munozarani boshqarib

borish vazifasini ta’lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki ta’lim beruvchining o‘zi olib

borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish va har bir ta’lim oluvchini

munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu metod olib borilayotganda ta’lim

oluvchilar orasida paydo bo‘ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.

“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:

barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;

“o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga rioya

qilish;

fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;

bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;

bir-birlariga o‘zaro hurmat.

Quyida “Bahs-munozara” metodini o‘tkazish tuzilmasi berilgan.

“BAHS-MUNOZARA” METODINING TUZILMASI

TOPSHIRIQ: Bahs-munozarani o’tkazish uchun mavzuni

o’rganishga oid topshiriqlar:

1. Respublikamizda olib borilayotgan ma’naviyat-ma’rifat ishlar holati

2. Oliy o’quv yurtlarida ta’lim-tarbiya ishlari qanday shakllarda amalga

oshiriladi?

3. Talabalarda ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalash yo’llari

4. Tarbiyaviy ishlar mexanizmlari

“Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar ishlab

chiqadi.

Bahs-munozara metodining o’tkazilish tartibi

Muammoli savol tashlanadi Turli fikrlar tinglanadi

Fikr va g’oyalar to’planadi Tahlil qilinadi

Aniq va maqbul echim

topiladi

11

2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va ularni

munozaraga taklif etadi.

3. Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni turli g‘oya va

fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim oluvchilardan

birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga

o‘z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.

4. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g‘oyalarni

guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.

5. Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul echimi tanlanadi.

“Bahs-munozara” metodining afzalliklari:

ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi;

ta’lim oluvchilar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qilishiga

imkoniyat yaratiladi;

ta’lim oluvchilarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga yordam

beradi.

“Bahs-munozara” metodining kamchiliklari: ― ta’lim beruvchidan yuksak boshqarish mahoratini talab etadi;

― ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu tanlash

talab etiladi.

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning

vazifalarini ko’rsating

Axloqiy madaniyatning muhimbelgilari, bu . . .

12

Insonga xos bo’lgan asosiy tushunchalarni izohlang

Odob Fazilat Ma’rifat Ma’naviyat Madaniyat

2.2-mavzu. KASBIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT, QOBILIYAT

VA MAHORAT

REJA: 1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati

2. FaoIiyat uslubi, usullar, holatlar, shakilar

3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar

4. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati

5. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga yo‘naltirilgan

pedagogik qobiliyatlar

6. O‘qituvchining pedagogik va kasbiy mahorati


O‘qituvchi, pedagogik faoliyat, kasb mahorati, pedagog obro‘si, tarbiyachi,

uchta faza: teng huquqlilik, ma’naviy harakatlar, interaktiv harakatlar, o‘qituvchi

qobiliyati, pedagogik muloqot

1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati O‘qituvchining pedagog - tarbiyachi sifatidagi faoliyati, uning boshqa soha

bilimlaridan xabardor bo‘lishi, o‘z faniga doir fundamental bilimga ega bo‘Iishi

hamda maktab o‘quvchisining shakllanib kelayotgan shaxsi psixologiyasi, uning

qobiliyatlari to‘g‘risida chuqur bilimga ega bo‘lishi, kishilik olamida sodir

bo‘layotgan sotsial voqea- hodisalami to‘g‘ri idrok eta bilishi va ularga to‘g‘ri baho

bera bilishi, gumh jamoasini yaxlit va har bir o‘quvchini puxta o‘rgana bilishi,

ulaming xulq-atvori va sotsial faoliyatini oldindan aytib bera olish mahorat g‘oyat

katta ahamiyatga egadir.

Pedagog kasb mahoratining ortib borishida pedagogga nisbatan maktab

ma!muriyati, hamkasblari, o‘quvchilar, ota-onalardan kutiladigan sotsial

munosabatlar juda muhimdir. Pedagogning obro‘si uning darsdagi faolligi, maktab

jamoasida olib boradigan ishlari, ota-onalar bilan muloqoti xullas, o‘z axloqiy

idealiga muvofik xatti- harakatlari bilan belgilanadi. U o‘z o‘quvchilarida buyurilgan

13

ish uchun yuksak darajadagi sotsial mas’uliyatni his qilish odatini, oliyjanoblikni

tarbiyalashi, uning intellektual kamolotiga erishib, ma’naviy jihatdan musaffo kishi

bo‘lib tarbiyalanishiga erishmog‘i kerak.

Pedagog faoliyatida, uning o‘quvchilar turli yosh bosqichlarida ular bilan

qanday uslubda ish olib borishi katta rol o‘ynaydi. Psixologik- pedagogik

adabiyotlarda o‘quvchilarga rahbarlik qilishda tez-tez uchrab turadigan quyidagi besh

xil ish uslubi alohida ajratib korsatiladi:

Avtokrat (o‘zini ustun qo‘yish, «balanddimog‘»).

Avtoritar (ma’muriy buymqboz).

Demokratik (jamoaga suyanib ish olib boruvchi).

Liberal - loqayd (amalda rahbarlikdan chetda, o‘z vazifasini nomigagina

bajaradi).

5.Noizchil (o‘quvchilar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda iziyatga qarab

ish tutadi, «uning kim tarafdori ekanini bilib x'lmaydi!»).

Real hayotda pedagog faoliyatida uning rahbarlik usuli har turli obyektiv va

obyektiv omillaming ta’siri ostida shakllanib boradi. iunday omillar - pedagogik

faoliyatning bir subyekti sifatida redagogning yuksak darajadagi pedagogik

madaniyati qaror topishi .chun zarur shartlardandir.

Pedagog bilan o‘quvchi o‘rtasidagi turli xil vaziyatlardagi o‘zaro -

munosabatlami tahlil qilish natijasida bolalar jamoasidagi psixologik muhit va

kommunikativ madaniyat pedagogning o‘quvchilar bilan qiladigan muomala stili

(tarzi) va uning pedagogik takti (nazokati) ga va ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi, degan

xulosaga kelish mumkin.

Xullas, pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo sog’lom bo’lishi, ya’ni tashqi

ko‘rinishida birdan ko‘zga tashlanadigan nuqsoni yo‘q (bukri, oqsok, g’ilay

bolmasligi), so‘zlami to‘g‘ri va yaxshi talaffuz qila olishi, asablari joyida, vazmin

bolishi darkor. Shuningdek yuqorida sanab o‘tilgan sifatlarga ega bolishi zarur.

2. FaoIiyat uslubi, usullar, holatlar, shakilar Ta’lim muassasalaridagi o‘qituvchining pedagogik faoliyatidagi hamkorlikning

quyidagi sakkizta shakli mavjud:

faoliyatga kirish;

mustaqil harakatlar (o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilar hamkorlikda

bajaradilar);

o‘qituvchi harakatni boshlab beradi va unga ta’lim oluvchilarni jalb etadi;

taqlid harakatlari (o‘qituvchidan ibrat olgan ta’lim oluvchilar ana shu namuna

asosida harakat qiladi);

madad harakatlari (o‘qituvchi ta’lim oluvchilarga oraliq maqsadni va unga

erishish usullarini tanlashda yordam beradi hamda oxirgi natijani nazorat qiladi);

o‘zini o‘zi boshqarish harakatlari (o‘qituvchi umumiy maqsadni ko‘rsatishda

va oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi);

o‘zini-o‘zi qo‘zg‘atuvchi harakatlar;

o‘zini uyushtiruvchi harakatlar.

Hamkorlikdagi faoliyat usullari birgalikdagi xatti-harakatlar shaklida namoyon

bo’lib, unga muloqot davrlari singari mazkur faoliyatning oddiy birliklari deb qarash

14

mumkin. Birgalikdagi harakat davri qo‘yiladigan ushbu almashuvni o‘z ichiga oladi:

o‘qituvchi harakat boshlaydi, ta’lim oluvchilar uni davom ettiradi yoki tugallaydi.

Ta’lim muassasalaridagi hamkorlikdagi faoliyatning xususiyatlarini o‘rganish

va tajribalarda sinab ko‘rishning asosiy maqsadi ta’lim oluvchilarlarning bilimlami

o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklarining sabablarini va manbalarini tadqiq etish hamda

ta’lim jarayonida yoki hamkorlikdagi faoliyat bilimlarni o‘zlashtirish samaradorligini

oshirishning asosiy omillarini aniqlashdan iboratdir.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganlardan ko‘rinadiki, hamkorlik faoliyati uchta o‘zaro

bog‘liq fazadan iborat ekanligi ko‘rsatilgan, jumladan, birinchi faza - «faoliyatni

egallash» deb nomlangan bo‘lib, u o‘z ichiga quyidagi hamkorlik shakllarini qamrab

olgandir:

o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilarlar o‘rtasidagi birgalikda amalga oshadigan

harakatlami turkumlarga ajratuvchi tizim;

ta’lim oluvchilarlaming o‘qituvchi faoliyatiga taqlid qilishga asoslangan

harakatlari yig‘indisi;

ta’lim oluvchilarlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan harakatlar majmuasi;

hamkorlik faoliyatining ikkinchi fazasi - ta’lim oluvchilarlaming o‘qituvchi

faoliyatiga muvofiqlashtirilgan hamkorlik harakatlari majmuasi;

ta’lim oluvchilaming o‘z-o‘zini boshqamvchi harakatlari tizimi;

ta’lim oluvchilarlaming o‘z-o‘zini qo‘zg‘atuvchi xatti-harakatlari (harakatga

undovchi omillar) va boshqalar. Hamkorlik faoliyatining uchinchi fazasi - hamkorlik

faoliyatidan yangi bir taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilish, takomillashishda,

shuningdek, o‘qituvchi bilan ta’lim oluvchilar hamkorligi sheriklik darajasiga o‘sib

o‘tishda o‘z ifodasini topadi.

Uchta fazaning oxirgisi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin:

teng huquqlilik asosiga qurilgan umumiy hamkorliqdagi o‘qituvchi bilan ta’lim

oluvchilaming faoliyatga madad beruvchi (o‘zaro ta’sir o‘tkazish negizida ijodiy

izlanishlar namoyon etilsa) harakatlar;

ma’naviy harakatlar (o‘qituvchi va ta’lim oluvchilaming hamkorlik zaminiga

qurilgan harakatlari muayyan ma’no, mohiyat, intellektual harakat, anglashilgan

turtki, maqsadga yo‘naltirilgan vosita, o‘zaro mohiyatni oydinlashtiruvchi munosabat

kabilar);

interaktiv harakatlar (o‘zaro fikr almashishga, o‘zaro fikrlarni to‘ldirishga, goh

noverbal, goho verbal ta’sir o‘tkazishga qaratilgan harakatlar majmuasi);

predmetli refleksiv harakatlar (bu yerda mana bunday holat yotishi ehtimoldan

holi emas; birinchidan, har qanday hamkorlik muayyan narsaga qaratilgan sodda va

lo‘nda intellektual harakatlardan tuzilishi; ikkinchidan, aniq muammolar yoki o‘quv

predmetlari mohiyati bog‘liq harakatlar zanjiriga yo‘nalgan bo‘lishi mumkin, lekin

har bir intellektual harakat anglashilgan, o‘z-o‘zini boshqarishga bo‘ysundirilganligi

bilan ajralib turishi lozim);

interaktiv harakatlar (o‘zaro ta’sir asosiga qurilgan intellektual harakatlar

shunchaki ta’sir, turtki vazifasini bajarish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik

subyektlarini ijodiy izlanishga yo‘naltirish noma’lum holatni ochishga, kashf etishga

ko‘mak beruvchi nazariy- aqliy mulohazalarda ifodalanishi mumkin);

15

ma’noviy refleksiv harakatlar (refleksiv tushunchasi anglaganlik darajasini

bildirgan ma’noda qo‘llaniladi, shuning uchun bu o‘rinda mantiqiy izchillikdagi

harakatlar, aqlni peshlash mashqlari tarzida ishtirok etib, muayyan aqliy yuklamani

o‘zida aks ettirishi lozim, bu yerda harakatlar ortiqcha operativ belgilardan xalos

bo‘lishi shart). Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, yuqoridagi fikrlami

empirik materiallar asosida chuqurroq o‘rganish maqsadga muvofiq.

3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar Demokratik jamiyatda pedagoglik kasbi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»

g‘oyalarini amaliyotga tadbiq etish respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan

islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan

o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy

mahoratlariga ham bog’liqdir.

Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo’lib, juda

qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat

yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki

jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.

O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy

salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘ymoqda. Chunonchi,

bu borada O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilami

qayd etadi: «Tarbiyachi - ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirish,

ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib

yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob

berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak»6.

Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o‘qituvchisi shaxsiga nisbatan

qo‘yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo’lishi

zarur?

O ‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari

bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega

hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi.

O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talablar:

1.O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib

borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada

o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlami bera olishi lozim.

2.Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va

yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.

3.O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi,

o‘z ustida tinimsiz izlanishi lozim.

4.O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-

tarbiya jarayonida o‘quvchilaming yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan

holda faoliyat tashkil etishi kerak.

5.O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va

vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.

6.O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi

shart.

16

7.O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,

kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda

harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o‘zlashtirib olishga

erishishlari lozim.

8.O‘qituvchi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi zarur, uning nutqi quyidagi

xususiyatlami o‘zida aks ettira olishi kerak:

nutqning to‘g‘riligi;

nutqning aniqligi;

nutqning ifodaviyligi;

nutqning sofligi (uning turli sheva so‘zlaridan holi bo‘lib, faqat abadiy tilda

ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so‘zlar);

varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o‘zga millatlarga xos

so‘zlami noo‘rin qo‘llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so‘kishda qo‘llaniladigan

so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘mi bo‘lmagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan

foydalanish) so‘zlardan holi bo’lishi, o‘qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli

bo‘lishi kerak;

nutqning ravonligi;

nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda

ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish).

9.O‘qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-

tarbiya jarayonida o‘quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin,

kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi,

hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o‘zlashtirishga erishishi

lozim.

10.O‘qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o‘rnak bola olishi lozim.

O‘qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o‘zida

bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo,

mulohazali, bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlami barataraf

etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan

muloqat jarayonida fikrini aniq va to‘la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga

muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so‘zni salbiy holatlar haqidagi dalillami

keltirishdan emas, aksincha, o‘quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning

muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan

tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o‘qituvchining so‘zlaridan

suhbatdoshiga nisbatan hayrixohlik, samimiylik, do‘stona munosabat sezilib turishi,

shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda bo‘lishi zamr.

4. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati O‘qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismlari: konstruktiv, tashkiliy,

gnostik, kommunikativ. O‘quvchi shaxsni rivojlanishini loyihalashga, o‘quvchilar

bilan ishlash metoddarini tanlab olishga imkoniyat bemvchi konstruktiv - didaktik

qobiliyatlar;

Akademik qobiliyatlar;

Perseptiv qobiliyatlar;

Nutq qobiliyatlari;

17

O‘quvchilami xilma-xil faoliyat turiga jalb qiluvchi tashkilotchilik qobiliyatlar;

Avtoritar qobiliyatlar;

Kommunaktiv qobiliyatlar;

Pedagogik hayol;

Diqqatni taqsimlash qobiliyati;

Pedagogik mahorat kasbiy faoliyatni yuqori darajada bajarish imkoniyatini

beradigan shaxsiy sifatlar kompleksidir.

Bunday shaxsiy sifatlarga quyidagilar kiradi:

o‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi;

o‘qituvchining kasbiy bilimlari;

o‘qituvchining pedagogik qobiliyati.

O‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi. Pedagogik mahoratning shakllanishi

o‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi-o‘quvchiga munosabat ta’lim jarayoniga, ta’limning

mazmuni va mohiyatiga munosabat, ta’lim va tarbiyaning jamiyat hayotidagi o‘rnini

tushunish, ta’lim va tarbiyada mavjud imkoniyatlardan foydalanish muhim ro‘l

o‘ynaydi.

O‘qituvchi avvalo o‘z kasbini sevishi o‘quvchilar imkoniyatiga ishonishi,

o‘quvchilami bilim olish, shaxs sifatida mukammalashga chin dildan harakat etadigan

shaxs bo‘lishi kerak.

I.A.Karimov o‘zining qator nutq va asarlarida o‘qituvchi shaxsiga yuqori baho

berdi. O‘qituvchi shaxsi bolaga ta’sir etadigan asosiy omil ekanligini ko‘rsatib,

tarbiyaning o‘zi tarbiyalangan shaxs bo‘lishi kerakligini ko‘rsatdi. O‘qituvchi milliy

istiqlol g‘oyasiga sodiq bo‘lishi ta’lim va tarbiyani mukammal tashkil etishi,

yoshlarni bozor iqtisodiyoti amalga oshirilayotgan sharoitda yashash va faoliyat

ko‘rsatishga o‘rgatish talab etiladi.

Pedagogik qobiliyat. Pedagogik qobiliyat faoliyat davomida shakllanib,

mukammalashib boradi. Pedagogik qobiliyat o‘qituvchining o‘z faoliyatiga qanchalik

yaroqlik ekanligini ko‘rsatuvchi sifatlardir. Turli tadqiqotchilar pedagogik qobiliyat

haqida o‘z fikrlarini bildirishgan. Ularni umumlashtirib, 9 ta qobiliyat ko‘rsatilgan.

Shular asosida pedagogik faoliyat muvaffiqiyatli tashkil etishi mumkin.

5. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga

yo‘naltirilgan pedagogik qobiliyatlar O‘quvchi shaxsni rivojlanishini loyihalashga, o‘quvchilar bilan ishlash

metodlarini tanlab olishga imkoniyat beruvchi konstruktiv - didaktik qobiliyatlar;

Akademik qobiliyatlar;

Perseptiv qobiliyatlar;

Nutq qobiliyatlari;

O‘quvchilami xilma-xil faoliyat turiga jalb qiluvchi tashkilotchilik qobiliyatlar;

Avtoritar qobiliyatlar;

Kommunaktiv qobiliyatlar;

Pedagogik hayol;

Diqqatni taqsimlash qobiliyati;

18

Didaktik qobiliyatlar. Mehnat ta’limi o‘qituvchining o‘quv materiallarini

o‘quvchilarga tushunarli qilib aytib berish, o‘quvchilardan mustaqil ravishda faol

fikrlashga qiziqish uyg‘otish qobiliyati.

Akademik qobiliyatlar - fanning tegishli sohalarga oid (matematika, fizika,

biologiya, adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatlar. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan

o‘qituvchi fanini o‘quv kursini hajmigina emas, balki ancha keng va chuqurroq

biladi.

Perseptiv qobiliyatlar. Mehnat ta’limi o‘qituvchisining tarbiyalanuvchi ichki

dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchilarning ruhiy holatlarini juda yaxshi

tushunishi. O‘quvchilami darsga tayyor yoki tayyor emasliklarini ko‘zidan biladi.

Nutq qobiliyati — nutq yordamida, mimika, vositasida o‘z fikri mushohada his

tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbining eng

muhim qobiliyatlaridan biridir.

Tashkilotchilik qobiliyati. O‘quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish,

muhim vazifalami hal etish, ruhlantirish qobiliyatlari. O‘z ishini to‘gri rejalashtirish,

vaqtni boy bermaslik, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, belgilangan muddatda ulgurish

xususiyatlari ortiqcha vaqt sarflamagan hollarda, vaziyatga qarab to‘g‘ri qarorlar

qabul qilish.

Avtoritar qobiliyat. O‘qituvchi o‘quvchilarga bevosit hissiy irodaviy ta’sir

ko‘rsatish va obro‘ qozonish qobiliyati. Avtoritar qobiliyatlar o‘qituvchi shaxsiy

sifatlarining butun bir kompleksigj uning irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi,

qat’iyligi, talabchanlik va hokazolarga), shuningdek o‘quvchilarga ta’lim va tarbiya

berish mas’uliyatini his etishga bog‘liq bo‘ladi.

Kommunaktiv qobiliyat. Bolalarga aralashish, ular faoliyatiga qo‘shilib ketish

qobiliyati, o‘quvchilarga turli yondashish yo’lini topa olish, pedagogik munosabatlar

o‘mata olish pedagogik qobiliyatlarining mavjudligidir.

Pedagogik hayol. O‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko‘rishda

o‘quvchining kelgusida qanday odam boiishi haqidaga tasavvur bilan bog’liq bo’lgan

shaxsni tarbiyalab etishtirishda, tarbiyalanuvchini qanday fazilatlarini taraqqiy

etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus qobiliyat.

Diqqatni taqsimlash qobiliyati. O‘quvchi uchun diqqatini barcha xususiyatlari,

hajmi, kuchi, iroda qila olishi ham muhimdir. Diqqatni ayrim bir vaqtda faoliyatning

bir qancha turlari o‘rtasida taqsimlash qobiliyati mehnat ta’limi o‘qituvchining ishi

uchun alohida ahamiyat kasb etadi.

6. O‘qituvchining pedagogik va kasbiy mahorati O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida o‘quv tarbiyaviy jarayonni

takomillashtirish natijasida barkamol, malakali mutaxassislami tayyorlash, ularni

raqobatbardosh, yetuk bo‘lib yetishishlarida ta’lim muassasalarida olib boriladigan,

amalga oshiriladigan uslubiy ishlar muhim o‘ringa egadir. Uslubiy ishlar ta’lim

tarbiya jarayoni bilan shug‘illanadigan har bir o‘qituvchi muhandis- pedagog, rahbar

hodimlaming o‘z malakalarini oshirishda katta ahamiyatga egadir. Chunki, «Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturi»da ta’kidlangandek davr talabiga javob beradigan yuqori

malakali mutaxassislami tayyorlash uchun, awalambor, ta’lim tarbiya bilan

shug‘ullanuvchilaning o‘zlari yetuk, yuqori malakali bo‘lishlari shart. Bu talabga

19

javob berish uchun har bir o‘qituvchi, muhandis-pedagog, rahbar uslubiy ishlar bilan

shug‘ullanishi va ularda qatnashishi zarur.

O‘quv-tarbiya jarayoni ilmiy-uslubiy jihatdan ta’minlash masalalaridan biri

bo‘lib ta’lim mazmunini takomillashtirish masalasi turadi. Chunki, ta’lim mazmuni

o‘quv reja, dasturlar, davlat hujjatlari bo‘lib, ularni takomillashtirib borish va to‘la-

to‘kis amalga oshirish natijasida ko‘zlangan maqsadga erishish mumkinligi sababli

bu masala uslubiy ishlarda asosiy bo‘lib hisoblanadi.

Amaliy faoliyatda amalga oshiriladigan pedagogik mahorat asoslari kasbiy

yetuklikning belgisidir.

Pedagog mahoratining to‘rtta mustaqil elementini ajratib ko‘rsatish mumkin:

O‘quvchilar jamoaviy va shaxsiy faoliyatini tashkil qila olish mahorati;

Ishontirish mahorati;

Bilimlami berish va faoliyat tajribasini shakllantirish mahorati;

Pedagogik texnikani egallash mahorati.

Demak, pedagogik mahorat faoliyat rivojlanishining, pedagogik texnologiyani

egallashning yuqori darajasini ifodalab, shu bilan birga pedagogning umuman

shaxsini, uning tajribasini, fuqarolik va kasbiy o‘mini ham ifodalaydi.

2.2. KASBIY PEDAGOGIK FAOLIYAT, QOBILIYAT VA

MAHORAT

AMALIY MASHG’ULOT

REJA: 1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati

2. FaoIiyat uslubi, usullar, holatlar, shakilar

3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar

4. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati


pedagogik qobiliyatlar

6. O‘qituvchining pedagogik va kasbiy mahorati


SAVOLLAR:

1. O‘qituvchining pedagogik faoliyati mazmuni nimalardan iborat ?

2. O‘qituvchi va o‘quvchilaming hamkorlik faoliyatining qanday asosiy uslubi,

usul, holatlar va shakllari bor, ulaming mazmuni nimalardan iborat?

3. Bugungi kun o‘qituvchisiga qo‘yilayotgan zamonaviy talablar nimalardan

iborat ?

4. O‘qituvchi pedagogik faoliyatining qanday tarkibiy qismlari bor, uning

mazmuni nimalardan iborat ?

20

5. O‘qituvchining konstruktiv, tashkiliy, gnostik, kommunikativ pedagogik

faoliyatlarining mazmuni nimalardan iborat ?

6. O‘qituvchining pedagogik qobiliyati asosiy yo‘nalishlari qanday, uning

mazmuni nimalardan iborat ?


pedagogik qobiliyatlar mazmuni nimalardan iborat ?

8. O‘qituvchining faoliyati uning qanday tarkibiy qismlari mavjud, uning

mazmuni nimalardan iborat?

9. Pedagogik mahorat mazmuni nimalardan iborat?

10. Pedagogik mahorat haqidagi ta’riflarni izohlab bering.

11. Pedagogik mahoratning qanday komponentlari mavjud, uning mazmuni

nimalardan iborat?

12. Insonparvarlik, pedagogik bilimlar, pedagogik qobiliyat, pedagogik texnika

tushunchalarini izohlab bering.

13. Pedagogik mahoratga erishish usullari va pedagogik mahoratni oshirish

manbalari nimalardan iborat ?

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Pedagogik qobiliyatlarni ayting

O ‘qituvchi (pedagog) qaysi yo‘nalishlar bo‘yicha maxsus ma’lumotlarga ega bo’lishi

talab etiladi, bular:

21

Pedagogik mahoratga erishish usullari ko’rsating

2.3-mavzu. KASB TA’LIMI MUASSASALARINI

BOSHQARISHNING METODOLOGIK ASOSLARI

REJA: 1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish

2. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasini boshqarishning ob’ekti

3. Pedagogik faoliyatni boshqarish dasturi

4. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing

5. Rahbar va uning shaxsi


Tarbiya, boshqarish, o‘quv muassasini boshqarish, metodologiya, pedagogik

jamoa, pedagogik faoliyat, Boshqaruv faoliyati, marketing, rahbar, rahbar uslubi,

rahbar qobiliyati

1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish Mustaqil Respublikamiz amaliyotida qo‘llanayotgan qomusimizda belgilab

berilgan qonunlarimizdan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash lozimki, har

tomonlama kamolga etgan barkamol inson uchun zarur bo‘lgan ma’naviyat qirralari;

iymon, e’tiqod, mehr, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbat, do‘stlik,

muruvvatlilik, qanoatlilik va sabr-toqatlilik, saxiylik, milliy g‘urur kabi fazilatlarni

shakllantirish zarurdir.

Tarbiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad, har tomonlama ma’naviy rivojlangan

aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. SHunga ko‘ra tarbiyaviy

faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va usullari shu maqsadga erishishni ko‘zda

tutadi.

22

Tarbiyaviy ish ma’lum maqsadni ko‘zlovchi va uzluksiz davom etadigan

jarayondir. Ko‘pincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa

o‘quvchilar jamoasining aqliy va axloqiy o‘sishini ta’minlaydi.

Quyida o‘quv-tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko‘rib chiqamiz.

1. Tarbiyaning ma’lum bir maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar jamoasining

rivojlanish istiqbollarini ko‘ra bilishga yordam beradi. Har bir tarbiyaviy tadbir

oldindan puxta o‘ylangan, muayyan maqsadni amalga oshirishga bo‘ysundirilgan bo‘lsa,

uning g‘oyaviy-siyosiy darajasini ko‘taradi, tanlangan usul va vositalar maqsadga

muvofiq keladi, ularning tarbiyaviy ta’siri yuqori bo‘ladi.

Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar

asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi — har tomonlama kamol topgan — mukammal

inson shaxsini tarbiyalashdir.

O‘qituvchilar jamoasi va har bir o‘qituvchi ana shu maqsadlardan kelib chiqib,

tarbiyaviy ishlarning vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab

ish sharoitlarini hisobga olgan holda yosh yigit-qizlarni tarbiyalashning shakl va

uslublarini tanlaydi.

2. Tarbiyaning insonparvarlik va demokratik qoidasi; Umumiy ta’lim maktabi

yangi pedagogik tafakkur egasi, munosib shaxs, o‘z ishining ustasi bo‘lgan

o‘qituvchiga muhtoj. O‘qituvchining bilim saviyasi, ma’naviyati jamiyatni xarakatga

keltiruvchi, taraqqiyotga eltuvchi etakchi omillardan biridir. O‘qituvchi yurish-turishi,

xatti-harakati, kiyinishi, muomalasi bilan o‘quvchi qalbiga kirishi, uni ezgulik sari

yo‘naltirishi kerak.

Bir butun pedagogik jarayonda ta’lim doimo tarbiyaviy vazifalarni, tarbiya esa

hayotni bilish, unga tayyorlanishdek mas’uliyatli vazifani bajaradi. Tarbiyaning vazifalari

ko‘p qirralidir. Ta’limning asosiy vazifasi o‘quvchi-talabalarni bilimlar bilan

qurollantirish bo‘lsa, tarbiyada o‘quvchi-talabaning jamiyatimizda qabul qilingan axloq-

odob qoidalariga mos keladigan e’tiqodini, axloqiy malaka va ko‘nikmalarini, ehtiyoj

va intilishlarini tarkib toptirish muhimdir. Hamma davrlarning ilg‘or kishilari tarbiyaga

yukori baho berganlar. Xalq donishmandlari va mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy,

Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zavqiy,

Furqat, Avaz O‘tar, Hamza, Abdulla Avloniy inson kamolotini ilm-fan va tarbiyada

deb bildilar.

Pedagogik faoliyatni faollashtirishda boshqaruv dasturining sifati, ya’ni

aniqligi, real sharoitga asoslanganligi, pirovardida yuqori natija berishi, ishlanganlik

darajasi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Har bir sohaga oid dasturlar alohida

xususiyatlarga ega bo‘ladi, biroq ularning barchasida quyidagi qonuniyatlar

kuzatiladi: bajariladigan ish qay darajada ko‘proq ijodiy mehnatni talab qilsa, jamiyat

shu darajada insonparvarlashib va demokratlashib boradi, cheklashlar qay darajada

kam bo‘lsa tashabbus bilan ishlash darajasi shuncha ortib boradi.

2. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasi boshqarishning ob’ekti Respublikamiz hukumati ta’lim sohasida o‘rtaga qo‘yyayotgan vazifalarni

bajarish ko‘p jihatdan pedagogik jamoaga bog‘liq. YAngi iqtisodiy siyosatga o‘tish

sharoitida ta’lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishish vazifasi asosan pedagogik

23

jamoa zimmasiga yuklatilgan. Bu o‘z navbatida o‘quv muassasasini boshqaradigan

rahbarning faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Qaysi o‘quv muassasasida ichki va

tashqi tnazorat yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, o‘sha ta’lim maskanida ta’lim-tarbiya

ishlari ham izchil bo‘ladi. Pedagoglar jamoasi ishini sistemali nazorat qilish bir

tomondan har bir pedagogning o‘z ishi uchun mas’uliyatini oshiradi hamda o‘z ishida

kamchiliklarni vaqtida aniqlash va tuzatish imkonini beradi.

Ta’lim muassasi ishini har jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish, uning samaradorligi

natijasi garovidir. Bu esa jamoa mehnati jarayonlarini oqilona yo‘lga qo‘yishni

taqoza etadi. Binobarin, yoshlarni tarbiyalash ko‘plab kishilarning umumiy mehnati

jarayonida hal qilinar ekan, demak bu mehnatning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan

ularning kuchlari qanchalik to‘g‘ri yo‘naltirilganligiga, maqsadlar birligi va

harakatlar muvofiqligi qanday ta’minlanayotganligiga bog‘liqdir. Aks holda

birgalikda qilinayotgan jamoa mehnatining samaradorligi pasayib ketishi mumkin.

Maqsadlarni tushunish birligini amalga chiqarish, so‘ngra bu maqsadlarga erishish

jarayonida o‘zaro aloqalarni ta’minlash maktabni boshqarishning muhim vazifasi

bo‘lib, bu vazifaning pirovard natijasi asosan rahbarning faoliyatiga bog‘liq.

Ta’lim muassasasini boshqarishda:

Tizimni tashkil etishni ishlab chiqishi, tadqiqot, loyihalash ishlarini yo‘lga

qo‘yib ish tartibini belgilashi, shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yilmasligi.

Amaliy ish bajarishning belgilangan tartibda va tizimga muvofiq

bajarilayotganini tekshirish.

Ish me’yorining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikni, qiyinchilik va to‘siqlarni o‘z

vaqtida bartaraf etilishini kuzatishi va shu singari boshqa muo‘im ishlarni amalga

oshirishi lozim.

Demak, ta’lim muassasasi rahbari ish faoliyatini 4 bosqichga ajratib ko‘rsatish

mumkin:

Olingan axborot asosida qaror qabul qilish. Ishning vazifalarini va

yo‘nalishlarini belgilash. Ma’lum ob’ektiv ma’lumotlarni tahlil qilish va

umumlashtirish. YAqin istiqbolli rejalarni belgilash. Ishning mavjud haqiqiy ahvolini

belgilash, ularni taqqoslash, imkoniyat darajalarini hisobga olish, variantlarni tanlash,

muassasaning rivojlanish yo‘lini belgilash va boshqalar.

Tegishli yangi qarorlarning asosiy g‘oyalarini ularni ijro qiluvchilarga

tunutirishi, olingan ma’lumotlarga asosan ishni ko‘rib chiqib, kamchiliklarni

tuzatishi, bu vazifalarni amalga oshirishda o‘quv-trabiyaga oid tadbirlarni amalga

oshirishi, kadrlar tanlashdan to‘g‘ri folydalanishi va hokazolar.

Ta’lim-tarbiya jarayonining haqiqiy ahvoli to‘g‘risida doimiy ishonchli

ma’lumotlar olib turishi, davlat dasturlarini bajarilishini, talablarda yagonalikka

erishilishini nazorat qilishi, o‘qituvchilar va butun jamoaning hisobotlarini eshitib

borishi va boshqalar.

3. Pedagogik faoliyatni boshqarish dasturi Ushbu qonuniyat o‘qituvchilardan tashabbusni, mustaqil qaror chiqara olishni,

o‘z vazifasiga ijodiy yondoshuvni talab qiluvchi pedagogik faoliyatga ham tom

ma’noda taaluqlidir. SHu sababli bu sohada bajarilishi qat’iy talab etiladigan direktiv

24

dasturlarning kamroq qo‘llanilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Misol uchun, bunday

dasturlarda ish tartibiga, hujjatlarni yuritishga va mehnat faoliyatining oxirgi

natijasiga aniq talablarni belgilash bilan cheklanish mumkin. Ta’lim natijasiga

belgilanadigan talab qat’iy belgilanadi va davlat ta’lim standartlarida

rasmiylashtiriladi. Pedagogik faoliyatning sifat ko‘rsatkichi esa, mos ravishda ta’lim

oluvchilarning ushbu talablar darajasiga muvofiqligida o‘z aksini topadi. Demak,

direktiv boshqaruv dasturlaridan voz kechish pedagoglarga cheklanmagan erkinlik

berilishini anglatmaydi. Ushbu yo‘nalish e’tiborini ta’lim jarayoni usullari va

mazmunidan uning yakuniy natijasiga ko‘chirilishiga qaratilgan.

Bajarilishining majburiyligi nuqtai nazaridan boshqaruv dasturlarini informativ

va direktiv turlarga ajratish mumkin. Jumladan, matbuotda nashr etilayotgan turli

ilmiy-metodik tavsiyalar informativ dasturlar hisoblanadi va ularning bajarilishi

majburiy deb belgilanmaydi. Pedagoglar ulardan faqat o‘zi uchun zarur deb bilgan

qismini bajarish huquqiga ega. Informativ dasturlarni bajarishi to‘laliligicha

pedagogning xohishi, uning ehtiyoj va istaklaridan kelib chiqib belgilanadi. Direktiv

hujjatlarning bajarilishi majburiy bo‘lib, u tegishli tartibda nazorat qilinadi.

Jamiyatimizning demokratlashib borishi natijasida informativ dasturlarga bo‘lgan

ehtiyoj ortib borishi kuzatilmoqda.

Ta’lim muassasini boshqarish konsepsiyasini ko‘plab boshqaruv g‘oyalarini

o‘zida mujassamlashtirgan tashkiliy model sifatida tasavvur qilish mumkin. Faoliyat

nuqtai nazaridan yondoshilganda, boshqaruv modelida quyidagi tarkibiy elementlarni

ko‘rsatish mumkin: motiv, maqsad, rejalashtirish, joriy axborotlarni tahlil qilish,

qaror qabul qilish,harakat, natijalarni baholash va tizimga tegishli tuzatishlar kiritish.

Boshqaruv jarayoni davriy xarakterda bo‘lib, bu davrlarning har biri o‘z

davomiyligi, o‘z tadbiq etilish sohasi, vazifalari va o‘z echimiga ega. Boshqaruvning

alohida olingan davrini quyidagi jarayonlarni qamrab olgan bo‘g‘in sifatida tasavvur

qilish mumkin:

Axborotlarni qabul qilish va ularning tahlili.

Boshqaruv qarorining qabul qilinishi.

Ta’lim muassasi faoliyatini rejalashtirish.

Rejani bajarish uchun ishni tashkil qilish.

Hisob-kitob, nazorat ishlari va natijalarini tahlil qilish.

4. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing Bugungi kunda kasbiy ta’lim muassasalari ham bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari

asosida faoliyat ko‘rsatishi va ta’lim oluvchilarni raqobatbardosh qilib tayyorlashi

talab etiladi. Bunda ta’lim muassasasining marketing xizmati muhim o‘rin tutadi.

Marketing tadqiqotlari bir qancha keng sohadagi masalalarni qamrab oladi:

qisqa (1 yilgacha) muddatli ijtimoiy-pedagogik prognozlar;

uzoq (1 yildan ortiq) muddatli ijtimoiy-pedagogik prognozlar;

bozorning joriy va istiqbol potensialini o‘rganish;

bitiruvchilarning ish joylashuv statistikasi tahlili;

yangi sohalar mutaxassislarining ish o‘rinlarini o‘rganish;

yangi ish o‘rinlarini yaratishning yo‘nalishlarini tadqiq qilish;

25

bozor narxlarining belgilanish xarakterini o‘rganish;

ta’lim muassasasi ish faoliyatining samaradorligini belgilash.

Ta’lim muassasi boshqaruvning pedagogik yo‘naltirilganligi barcha

imkoniyatlarni asosiy maqsad - yosh avlodni ijtimoiy ishlab chiqarish sohasiga

muvaffaqiyatli kirib borishini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Ta’lim muassasi

rahbari tomonidan olg‘a suriladigan rejalar, muhim tadbirlar jamoada muhokama

qilinishi va muvofiqlashtirilishi lozim. Rahbarning bu boradagi harakatlari qo‘yilgan

vazifani amalga oshirishga izchil va qat’iy yondoshib borilganda doimo qabul

qilinadi va qo‘llab-quvatlanadi. O‘quv yurti rahbari jamoada o‘z ishini o‘zaro hurmat

va talabchanlik asosida tashkil etishi lozim.

Rahbarlik qiluvchi shaxs o‘z xatti-harakatlari bilan jamoaga ibrat ko‘rsata

olishi amalga oshiriladigan qat’iy choralarning tushunilishi va ijodiy samarasini

ta’minlaydi. Jamiyat hayotining turli sohalarida global o‘zgartirishlarni amalga

oshirishning eng muhim muammolaridan biri boshqaruvchi kadrlar muammosidir.

Ta’lim ham jamiyatning tarkibiy qismi sifatida hozirgi zamon sharoitida o‘quv yurti

ishida boshqarish nazariyasidan foydalanish muammolarini yanada rivojlantirilishiga

ehgiyoj sezadi.

5. Rahbar va uning shaxsi «Rahbarlik qilish» so‘ziga izohli lug‘atda boshqarish, maslahat berish,

kuzatish, yo‘naltirish, ko‘rsatma berish kabi ta’rif berilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki,

hozirgi davrda rahbarlar qondirishi zarur bo‘lgan talablar juda ko‘pdir. Ularni

quyidagi besh yirik guruhga bo‘lish mumkin.

Ma’naviy etuklik.

- siyosiy etuklik; huquqiy etuklik; axloqiy etuklik.

- ma’rifatlilik va madaniyatlilik;

- xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga qodirlik;

- topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik, vijdonlilik.

- tashabbus va ilg‘orlikni qo‘llab-quvvatlash qobiliyati.

Intizom va mehnatga bo‘lgan munosabati.

- mehnatsevarlik; jamoa o‘rtasida intizomni yo‘lga qo‘ya bilish;

- atrofdagilarda mehnatsevarlkini tarbiyalay bilish;

- ishni rejali olib bora bilish.

Bilim darajasi.

- iqtisodiyotni, texnika va texnologiyani bilishi;

- boshqarish ilmini, funksiyalari va tuzilishini bilishi;

- istiqbolni bilishga qodirligi.

Tashkilotchilik qobiliyati.

- xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta’minlay olishligi;

- qo‘l ostidagilarni mehnatga o‘rgatish va tarbiyalashni bilish;

- jipslashgan jamoani vujudga keltira olish;

Boshqarish samaradorligini ta’minlay olish.

- boshqarishni kollegial tarzda tashkil qila olish qobiliyati;

- ish haqida qisqa va aniq gapirish qobiliyati;

26

- turli manbalardan ish uchun zarur axborotlarni olish qobiliyati;

- boshqaruv organi qarorlarini bajarish ustidan nazoratni ta’minlay bilish.

Har bir rahbar psixologik bilimlar bilan bir qatorda muayyan pedagogik

bilimlarga ham ega bo‘lishi kerak. SHular yordamida u xodimlarga ularni tarbiyalash

va mukammallashishlariga ta’sir etuvchi shakl hamda usullarning yanada

samaraliligini topish mumkin.

Rahbar quyidagi muammolarni hal etishi kerak:

- aqliy rivojlanish (xodimlarning umumiy va kasbiy ma’lumoti);

- ma’naviy boyish (madaniy tadbirlar tashkil etish, etik muammolarni echish);

- muomalani dorilomonlashtirish;

Bunda quyidagi tamoyillarga rioya qilish lozim:

- ezgu ideallar bilan mashg‘ul bo‘lish;

- shaxsiy xislatlarni takomillashtirish.

Tarbiyaviy ta’sir rahbarning quyidagi omillarni bilishiga bog‘liq:

- xodim madaniyati va ma’lumot darajasi, uning axloqiy kasbiy va hayot

tajribasi qay darajada rivojlanganligi;

- jismonan sog‘lomligi, ma’naviy barkamolligi;

- individual, ijtimoiy-ruhiy sifatlari;

- mehnat jamoasidagi ijtimoiy-ruhiy muhit;

- axloqiy-ma’muriy choraga xodimning munosabati.

Tabiiyki, tarbiyaviy ta’sir umumiy va qotib qolgan bo‘lmasligi lozim, chunki

yuqorida qayd etilgan omillar har bir muayyan shaxs uchun farqlidir. SHuning uchun

tarbiyaviy ta’sir har bir shaxsning o‘ziga qaratilgan bo‘lishi kerak, bu rahbar

tarbiyaning turli-tuman usullaridan xabardor bo‘lishini taqoza etadi.

2.3. KASB TA’LIMI MUASSASALARINI BOSHQARISHNING

METODOLOGIK ASOSLARI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish

2. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasi boshqarishning ob’ekti

3. Pedagogik faoliyatni boshqarish dasturi

4. Rahbar va uning shaxsi

5. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing


SAVOLLAR:

1. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish qanday amalga oshiriladi?

2. Pedagogik jamoaga ta’rif bering?

3. Marketing – bu nima?

4. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing tizimi haqida gapiring?

27

5. Boshqaruv dasturi qanday amalga oshiriladi?

6. SHaxs rivojlanishining asosiy psixologik va pedagogik omillari haqida

gapiring?

7. SHaxs rivojlanishini harakatga keltiruvchi qanday kuchlar mavjud?

8. O‘quv yurtlarida ta’lim jarayoni qanday shakllarda amalga oshiriladi?

9. Menejment – nima?

10. Rahbar shaxsiga qo‘yiladigan talablar sizningcha qanday bo‘lishi kerak?


O’RGANISH

“KONSEPTUAL JADVAL” meutodi

Konseptual jadval o‘rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq

jihatlari bo‘yicha taqqoslashni ta’minlaydi. O‘quvchi-talabaning tizimli fikrlashi,

ma’lumotlarni tuzilmaga keltirishi, tizimlashtirish ko‘nikmalarining rivojlanishiga hissa

qo‘shadi.

O‘quvchi-talabalar:

1. Konseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni

aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo‘yicha xususiyatlarni ajratadilar

2. Alohida yoki kichik guruhlarda konseptual jadvalni to‘ldiradilar:

- uzunlik bo‘yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi;

- yotig‘i bo‘yicha taqqoslanish bo‘yicha olib boriladigan turli tavsiflar yoziladi.

3. Ish natijalarining taqdimoti.

Oliy ta’lim muassasalarida «Kafedra pedagog-xodimlarining kasbiga qo‘yiladigan

talablar» bilan “O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish (1540 soatlik yuklamani bajarish

misolida)”, ya’ni rahbarlarning funksiyalari misolida berilgan konseptual jadval (lavha) ni

to‘ldiring

O‘quv-tarbiyaviy

jarayonni boshqarish

(1540 soatlik yuklamani

bajarish misolida)

Kafedra pedagog-xodimlarining kasbiga qo‘yiladigan

talablar

Professor Dotsent Katta

o‘qituvchi

O‘qituvchi

O‘quv ishlari

O‘quv-uslubiy ishlar

Ilmiy-tadqiqot ishlari

Tashkiliy-uslubiy ishlar

Ma’naviy-ma’rifiy va

tarbiyaviy ishlar

28

•Boshqaruv faoliyatini

amalga oshirishda

marketing tizimi1-Esse

•SHaxs rivojlanishining

asosiy psixologik va

pedagogik omillari2-Esse

«Blits-so‘rov» savollarga javob bering, jadvalni to‘ldiring.

№ Savollar javoblar

1 Marketing deb nimaga aytiladi?

2 Menejment deb nimaga aytiladi?

3 Monitoring deb nimaga aytiladi?

2

AMALIY TOPSHIRIQLAR

SHaxs rivojlanishini harakatga keltiruvchi qanday kuchlar mavjud?

29

O‘quv yurtlarida ta’lim jarayoni qanday

shakllarda amalga oshiriladi?

r

8 O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish qanday amalga oshiriladi?

Bularga nisol keltiring:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

2.4-mavzu. TA’LIM MENEJMENTIDA RAHBARNING

FUNKSIONAL VAZIFALARI

REJA:

1. Ta’lim tizimini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar

2. Strategik boshqaruv va rejalashtirish

3. Ixtilof (konflekt) va stresslarni boshqarish

4. Boshqaruvda mehnat munosabatlari etikasi

5. Talim tizimida innovatsion boshqaruv haqida tushuncha

6. Pedagogik xodimlarning innovatsion faoliyatini tashkil etish


Rahbar, boshqarish, ta’lim tizimini boshqarish, strategik boshqaruv,

rejalashtirish, stresslarni boshqarish, mehnat munosabatlari, innovatsion boshqaruv,

innovatsion faoliyat

30

1. Ta’lim tizimini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar Mustaqil Respublikamiz amaliyotida qo‘llanayotgan qomusimizda belgilab

berilgan qonunlarimizdan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash lozimki, har

tomonlama kamolga etgan barkamol inson uchun zarur bo‘lgan ma’naviyat qirralari -

iymon, e’tiqod, mehr, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbat, do‘stlik,

muruvvatlilik, qanoatlilik va sabr-toqatlilik, saxiylik, milliy g‘urur kabi fazilatlarni

shakllantirish zarurdir.

Tarbiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad, har tomonlama ma’naviy rivojlangan

aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. SHunga ko‘ra tarbiyaviy

faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va usullari aynan ana shu maqsadga erishishni

taqozo etadi.

Tarbiyaviy ish ma’lum maqsadni ko‘zlovchi va uzluksiz davom etadigan

jarayondir. Ko‘pincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa

o‘quvchilar jamoasining aqliy va axloqiy o‘sishini ta’minlaydi.

Quyida o‘quv-tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko‘rib chiqamiz.

1.Tarbiyaning ma’lum bir maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar jamoasining

rivojlanish istiqbollarini ko‘ra bilishga yordam beradi. Har bir tarbiyaviy tadbir

oldindan puxta o‘ylangan, muayyan maqsadni amalga oshirishga bo‘ysundirilgan bo‘lsa,

uning g‘oyaviy-siyosiy darajasini ko‘taradi, tanlangan usul va vositalar maqsadga

muvofiq keladi, ularning tarbiyaviy ta’siri yuqori bo‘ladi.

Tarbiya maqsadini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar

asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama kamol topgan - mukammal

inson shaxsini voyaga etkazishdan iboratdir.

O‘qituvchilar jamoasi va har bir o‘qituvchi ana shu maqsadlardan kelib chiqib,

tarbiyaviy ishlarning vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini aniqlaydi hamda maktab

ish sharoitlarini hisobga olgan holda yosh yigit-qizlarni tarbiyalashning shakl va

uslublarini tanlaydi.

2. Tarbiyaning insonparvarlik va demokratik qoidasi; Umumiy ta’lim

maktabida yangi pedagogik tafakkur egasi, munosib shaxs, o‘z ishining ustasi

bo‘lgan o‘qituvchiga ehtiyoj tug‘iladi. Zero o‘qituvchining bilim saviyasi, ma’naviyati

jamiyatni xarakatga keltiruvchi, taraqqiyotga eltuvchi etakchi omillardan biridir.

O‘qituvchi o‘zining insoniy fazilatlari, yurish-turishi, xatti-harakati, kiyinishi, odob-axloqi

va muomalasi bilan o‘quvchi qalbiga kirishi, uni ezgulik sari yo‘naltirishi zarur.

Bir butun pedagogik jarayonda ta’lim doimo tarbiyaviy vazifalarni, tarbiya esa

hayotni bilish, unga tayyorlanishdek mas’uliyatli vazifani bajaradi. Tarbiyaning vazifalari

ko‘p qirralidir. Ta’limning asosiy vazifasi o‘quvchi-talabalarni bilimlar bilan

qurollantirish bo‘lsa, tarbiyada o‘quvchi-talabaning jamiyatimizda qabul qilingan axloq-

odob qoidalariga mos keladigan e’tiqodini, axloqiy malaka va ko‘nikmalarini, ehtiyoj

va intilishlarini tarkib toptirish muhimdir.

Hamma davrlarning ilg‘or kishilari tarbiyaga yukori baho berganlar. Xalq

donishmandlari va mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu

Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zavqiy, Furqat, Avaz O‘tar, Hamza,

Abdulla Avloniy inson kamolotini ilm-fan va tarbiyada deb bildilar.

Tarbiyashunos olim Abdulla Avloniy o‘zining «Turkiy Guliston yoxud axloq»

asarida inson kamolotida tarbiyaning rolini alohida ta’kidlab shunday degandi: «Janobi

31

haq insonlarning asl xilqatda iste’dod va qobiliyatni, yaxshi ila yomonni, foyda ila

zararni, oq ila qorani ayiradigan qilib yaratgan. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga

etkazmoq tarbiya vositasida bo‘ladir. Agar bola yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan

saqlanib, go‘zal xulqlarga odatlanib katta bo‘lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir

inson bo‘lib chiqadi. Agar tarbiyasiz, axloqi buzilib o‘ssa, nasihatni qulog‘iga

olmaydigan, har xil buzuq ishlarni qiladigan, nodon, johil bir rasvoyi olam bo‘lib

qoladi. Tarbiya qiluvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo

qilgani kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga «yaxshi xulq» degan davoni

ichidan, «poklik» degan davoni ustidan berib, katta qilmog‘i lozimdir. Zeroki, amri

sharifi uzra xulqimizni tuzatmoqqa amr qilinganmiz. Lekin xulqimizning yaxshi

bo‘lishining asosiy panjasi tarbiyadir. Axloqimiz binosining go‘zal va chiroyli

bo‘lishiga tarbiyaning zo‘r ta’siri bordir”1.

O‘quv jarayonini boshqarish nisbatan oson, uning natijalari darhol namoyon

bo‘ladi. Tarbiyaviy jarayon esa g‘oyatda murakkab.

SHunisi quvonarliki, tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik

ma’naviyat negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’limi islohotlarida, olimlar va

ijodkor o‘qituvchilarning izlanishlarida o‘z aksini topmoqda. O‘zbekistonning

uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o‘quv muassasalari yosh avlod ongida milliy istiqlol

mafkurasini shakllantirish, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan boyitish, yosh

vatanparvarlarni tarbiyalashda yangicha ish uslublari asosida ijodiy

yondashmoqdalar.

Ma’lumki, o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish pedagogik jamoa faoliyatini

tashkillashtirish orqali amalga oshiriladi. SHu sababli o‘quv muassasasini

boshqarishning asosiy ob’ekti pedagogik jamoa hisoblanadi.

Ijtimoiy boshqaruvning asosiy mohiyati quyidagi ikki asosiy masalani echishga

qaratiladi:

1. Pedagoglar faoliyatini yo‘naltirish.

2. Pedagoglar faoliyatini faollashtirish.

Birinchi masalani hal qilish uchun boshqaruv sub’ekti xodimlar faoliyatini

talab etiladigan yo‘nalishga soluvchi ma’lum dasturni ishlab chiqishga zarurat

tug‘iladi. Ikkinchi masalani amalga oshirish uchun esa shaxsning hissiy-ehtiyoj

sohasidagi talablarini (moddiy va ma’naviy, jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhitni

yaxshilash, mehnatni tashkillashtirishning samarali yo‘llarini ishlab chiqish)

rag‘batlantirishni qondiruvchi imtiyozli sharoitlar yaratish taqozo etiladi.

Pedagogik faoliyatni faollashtirishda boshqaruv dasturining sifati, ya’ni

aniqligi, real sharoitga asoslanganligi, pirovardida yuqori natija berishi, ishlanganlik

darajasi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Har bir sohaga oid dasturlar alohida

xususiyatlarga ega bo‘ladi, biroq ularning barchasida quyidagi qonuniyatlar

kuzatiladi: bajariladigan ish qay darajada ko‘proq ijodiy mehnatni talab qilsa, jamiyat

shu darajada insonparvarlashib va demokratlashib boradi, cheklashlar qay darajada

kam bo‘lsa tashabbus bilan ishlash darajasi shuncha ortib boradi.

1 А.Аvlоniy. Turkiy gulistоn yoхud ахlоq. – T.: 1992. 43-bеt.

32

2. Strategik boshqaruv va rejalashtirish Respublikamiz hukumati tomonidan ta’lim sohasida o‘rtaga qo‘yilayotgan

vazifalarni bajarish ko‘p jihatdan pedagogik jamoaga bog‘liq. YAngi iqtisodiy

siyosatga o‘tish sharoitida ta’lim-tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishish vazifasi

asosan pedagogik jamoa zimmasiga yuklatilgan. Bu o‘z navbatida o‘quv

muassasasini boshqaradigan rahbarning faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. Qaysi

o‘quv muassasasida ichki va tashqi nazorat yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, o‘sha

ta’lim maskanida ta’lim-tarbiya ishlari ham izchil bo‘ladi. Pedagoglar jamoasi ishini

sistemali nazorat qilish bir tomondan har bir pedagogning o‘z ishi uchun

mas’uliyatini oshiradi hamda o‘z faoliyatida uchraydigan kamchiliklarni vaqtida

aniqlash va tuzatish imkonini beradi.

Ta’lim muassasasi ishini har jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish, uning samaradorligi

natijasi garovidir. Bu esa jamoa mehnati jarayonlarini oqilona yo‘lga qo‘yishni

taqoza etadi. Binobarin, yoshlarni tarbiyalash ko‘plab kishilarning umumiy mehnati

jarayonida hal qilinar ekan, demak bu mehnatning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan

ularning kuchlari qanchalik to‘g‘ri yo‘naltirilganligiga, maqsadlar birligi va

harakatlar muvofiqligi qanday ta’minlanayotganligiga bog‘liqdir. Aks holda

birgalikda qilinayotgan jamoa mehnatining samaradorligi pasayib ketishi mumkin.

Umum maqsadlarga erishish yo‘lida o‘qituvchi-pedagoglar o‘rtasida hamjihatlikni

ta’minlash, o‘zaro hamkorlik aloqalarini izchil yo‘lga qo‘yish, maktabni

boshqarishning muhim vazifasi bo‘lib, bu vazifaning pirovard natijasi asosan

rahbarning faoliyatiga bog‘liq.

Ta’lim muassasasini boshqarishda rahbar:

1.Tizimni tashkil etishni ishlab chiqishi, tadqiqot, loyihalash ishlarini yo‘lga

qo‘yib ish tartibini belgilashi, shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yilmasligi.

2.Amaliy ish bajarishning belgilangan tartibda va tizimga muvofiq

bajarilayotganini tekshirish.

3.Ish me’yorining buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikni, qiyinchilik va to‘siqlarni o‘z

vaqtida bartaraf etilishini kuzatishi va shu singari boshqa muhim ishlarni amalga

oshirishi lozim.

Demak, ta’lim muassasasi rahbari ish faoliyatini 4 bosqichga ajratib ko‘rsatish

mumkin:

1.Olingan axborot asosida qaror qabul qilish. Ishning vazifalarini va

yo‘nalishlarini belgilash. Ma’lum ob’ektiv ma’lumotlarni tahlil qilish va

umumlashtirish. YAqin istiqbolli rejalarni belgilash. Ishning mavjud haqiqiy ahvolini

belgilash, ularni taqqoslash, imkoniyat darajalarini hisobga olish, variantlarni tanlash,

muassasaning rivojlanish yo‘lini belgilash va boshqalar.

2.Tegishli yangi qarorlarning asosiy g‘oyalarini ularni ijro qiluvchilarga

tushuntirishi, olingan ma’lumotlarga asosan ishni ko‘rib chiqib, kamchiliklarni

tuzatishi, bu vazifalarni amalga oshirishda o‘quv-tarbiyaga oid tadbirlarni amalga

oshirishi, kadrlar tanlashdan to‘g‘ri foydalanishi va hokazolar.

3.Ta’lim-tarbiya jarayonining haqiqiy ahvoli to‘g‘risida doimiy ishonchli

ma’lumotlar olib turishi, davlat dasturlarining bajarilishini, talabalarda yagonalikka

erishilishini nazorat qilishi, o‘qituvchilar va butun jamoaning hisobotlarini eshitib

borishi va boshqalar.

33

4.Favqulodda yuzaga kelgan kamchilik va nuqsonlar hamda to‘siqlarni bartaraf

etishi, intizomga oid suhbatlar tashkil qilishi, shikoyat va iltimos bilan kelgan ota-

onalarni qabul qilishi, muassasani boshqarishning asosiy vazifalaridan

chalg‘itmaydigan ishlar va topshiriqlarni bajarishi va hokazolar.

Har o‘quv yilining oxirida pedagoglar jamoasi faoliyati yakunlari muayyan

shaklda aniqlanadi va baholanadi. Mazkur jarayon bundan keyingi ishlarning tashkil

etuvchisi va boshlanishi bo‘lib xizmat qiladi. Pedagog o‘quv yili oxirida qilingan

barcha ishlardan olingan natijalarni solishtirib u yoki bu metodlarning qanchalik

muhim ekanligiga baho berishi va shu asosda tajriba to‘plashi, o‘z ishini

takomillashtirib borishi mumkin.

Yil davomida pedagoglar jamoasida muhokama qilish uchun barcha

pedagoglarning bir xildagi tushunishi mumkin bo‘lgan prinsipial masalalarni qo‘yib

borish ham yaxshi natija beradi. Jamoa rahbari ma’naviyat-ma’rifat borasidagi

ishlarning haqiqiy ahvolini, mashg‘ulotlarga, suhbatlarga, majlislarga, turli

mavzulardagi yig‘ilishlarda muntazam qatnashish hamda ota-onalar, talabalar,

pedagoglar bilan doimiy suhbatlar o‘tkazish orqali o‘rganib boradi va ayrim juz’iy

kamchiliklarni yo‘l-yo‘lakay tuzatib boradi.

YUqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, demak, jamoa rahbari va

jamoa a’zolarining faolligisiz, ta’lim-tarbiya ishlarida samarali natijalarga erishib

bo‘lmaydi. SHu sababli ta’lim muassasasi rahbari doimo ularning kuchiga tayangan

holda ish yuritishi va ular bilan muntazam ravishda aloqada bo‘lib turishi zarur.

3. Ixtilof (konflekt) va stresslarni boshqarish O‘quv-tarbiya ishlari jarayonida eng yuksak natijalarga erishib faoliyatning

yuksak darajada baholanishi va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan

pedagog topilmasa kerak. Bunga erishishni, ana shu xil orzuning ushalishini

pedagogik mahorat deymiz. Xo‘sh pedagogik mahorat nima? Uning mohiyati

nimadan iborat? Unga qanday erishsa bo‘ladi? Hozirgi zamon pedagogika va

psixologiya sohasidagi maktablarda «Pedagogik mahorat» tushunchasi turlicha

izohlarga duch kelamiz. Bu tushunchaning mohiyatini bir muncha to‘laroq aniqroq

ta’rifini «Pedagogik ensiklopediya»da berilgan Bizningcha, boshqalarga nisbatan bu

ta’rif pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to‘g‘ri yoritadi.

«Tarbiya va o‘qitish yuqori darajaga erishishi va uni doimo takomillashtirib

borish imkoniyatini ta’minlovchi san’at bo‘lib, talabaga mehr qo‘ygan va o‘z kasbini

sevgan har bir pedagogning qiladigan ishi. O‘z ishining mohir ustasi bo‘lgan pedagog

– bu yuksak darajada madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan, fanning yoki

san’atning tegishli sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va o‘qitish

uslubiyotini mukammal egallagan mutaxassisdir».

Bu ta’rifni yaxshi tushunib, uning uning ma’no mohiyatini tahlil etadigan

bo‘lsak, Ushbu ta’rifda pedagogik mahorat tushunchasi mazmunga kiradigan

quyidagi masalalarni ajratish mumkin bo‘ladi:

1. Umumiy madaniyatning yuqori darajasi va bilimdonlik va aql-zakovatning

yuksak ko‘rsatgichi;

2. O‘zining o‘qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim sohibi;

34

3. Pedagogika, umumiy va pedagogik psixologiya kabi fanlar sohasidagi

bilimlar bilan qurollanganlik, ularda o‘qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va

ustalik bilan foydalana bilish;

4. O‘quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallanganlik.

Pedagogik mahoratning mazmunida quyidagi o‘zaro bog‘lik bo‘lgan asosiy

qismlarni ajratish mumkin:

pedagogik insonparvarlik yo‘nalishi;

ixtisoslik, mutaxassislikka doir bilimlar;

pedagogik qobiliyat;

pedagogik texnika (ko‘nikma-iqtidor).

Pedagoglik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biridir. Uning ijtimoy ahamiyati

hech qachon kamaymaydi, so‘nmaydi. Pedagoglik kasbi bir qator muhim talablarga

javob berishi kerak

Hozirgi davrda, biz mustaqil demokratik huquqiy davlatda faoliyat

ko‘rsatadigan pedagog qanday bo‘lishi kerak? Hozirgi zamon pedagogining shaxsi

uchun eng muhimi – bu insonparvarlik yo‘nalishidir. Pedagog juda yuksak darajada

umumiy madaniyatga ega shaxs bulishi lozim. U juda ko‘p narsani bilishi kerak,

hozirgi zamonda o‘zi o‘qiyotgan fan sohasidagi yutuqlardan, yangiliklardan xabardor

bo‘lishi kerak, o‘z o‘quvchilarini har kuni o‘qishga o‘rgatib borishi uchun o‘zi

muntazam o‘qib o‘rganib, o‘z bilimini to‘ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak.

Demak, pedagog pedagogik mahoratning asosi o‘z ustida ishlab borishi –

mustaqil o‘qishdir.

Fan va madaniyat rivojlanishi ta’lim-tarbiya ishlarining qay yo‘sinda olib

borilishidan kelib chiqadi. Bu falsafiy aqida davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan ijtimoiy

qonuniyat hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta’lim-tarbiya

sohasida, milliy axloq-odobni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, turli-tuman

an’analarni joyga qo‘yish, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda

keskin va buyuk burilishlar bo‘lgani barchaga ayondir. Davlatning buyuk kelajagi,

albatta yoshlarni chuqur bilimli va pokiza odob-axloqli qalb ekanini yoddan

chiqarmaslik lozim. Bu katta muammoda mahoratli, bilimli pedagoglarni o‘rni

muhim va pedagogik mahorat fanining roli ulkan.

4. Boshqaruvda mehnat munosabatlari etikasi Respublikamiz mustaqilligi sharoitida ta’lim boshqaruvini takomillashtirish va

unning samaradorligini oshirish ta’lim taraqqiyotini xal qiluvchi omil hisoblanadi.

SHuning uchun boshqaruvni demokratik, adolatli, izchil, tahliliy olib borish diqqat

markazida turadi.

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuniga muvofiq oliy

ta’limni boshqarishni quyidagi bosqichlari ko‘zda tutilgan.

1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, uning vakolati

quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- oliy ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini olib boradi;

- ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolatlangan davlat idoralariga, shu jumladan

oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (OO‘MTV)ga rahbarlik qilish;

- ta’limni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish;

35

- ta’lim muassasalarini barpo etish, qayta tuzish, tugatish tartibini belgilash;

- ta’lim muassasalarini akkreditatsiyalash, pedagog va ilmiy xodimlarni

attestatsiyalash tartibini belgilash;

- O‘zbekiston Respublikasidagi boshqa davlatlar ta’lim muassasalariga ta’lim

faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini olishi uchun ruxsat berish;

- chet davlatlarning ta’lim standartlarini tasdiqlash;

- ma’lumot to‘g‘risidagi davlat namunasidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni

berish tartibini belgilash;

- davlat granti miqdorini va ta’lim muassasalariga qabul tartibini belgilash;

- davlat oliy ta’lim muassasalari rektorlarini tayinlash;

- ta’lim olayotganlarni akkreditatsiyalangan bir ta’lim muassasasidan

boshqasiga ko‘chirish tartibini belgilash;

- qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlar.

2. Ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat idorasi (OO‘MTV), uning

vakolatiga quyidagilar kiradi:

- ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;

- ta’lim va boshqa muassasalarga metodik rahbarlikni amalga oshirish va

rahbarlik qilish;

- davlat ta’lim standartlari talablari, ta’lim darajasi va mutaxassislarni kasbiy

tayyorlash sifatiga bo‘lgan talablar bajarilishini ta’minlash;

- o‘quv jarayoniga o‘qitishning ilg‘or shakllarini yangi pedagogik

texnologiyalar va o‘qitishning informatsion vositalarini joriy etish;

- o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlar yaratish va nashr etishni tashkil etish;

- ta’lim olayotganlarning yakuniy davlat attestatsiyasi to‘g‘risidagi va ta’lim

muassasasidagi eksternet to‘g‘risidagi nizomlarni ishlab chiqish;

- pedagog xodimlar tayyorlash, malakasini oshirish va qayta tayyorlashni

tashkil etish;

- O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga davlat oliy ta’lim

muassasasiga rektor tayinlash to‘g‘risida taklif kiritish;

- qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlar.

Oliy ta’lim sohasidagi boshqaruv bilan shug‘ullanuvchi shaxslarga yuksak

darajadagi ma’suliyatlilik, vakolatlilik hamda tartib, ma’muriy qoidalarni ichki va

tashqi vositalar yordamida muntazam samarali baholash qobiliyati xos bo‘lishi

lozim.

3. Oliy ta’lim muassasalari. Davlat OTM bevosita O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadigan rektor tomonidan boshqariladi.

Davlatga aloqadorsiz OTMda rektor ta’sischi (mulk egasi) tomonidan tayinlanadi.

Rektor “Oliy ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq ta’lim muassasasining ish

natijalari uchun ma’suldir. U O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq

ta’lim muassasasi nomidan faoliyat ko‘rsatadi, barcha idoralar, muassasalar va

korxonalar bilan uni namoyon etadi, mulkni tasarruf etadi, shartnomalar tuzadi,

ishonchnoma beradi, bankda ta’lim muassasaning hisob raqamini ochadi, kreditlarni

taqsim qiluvchi hisoblanadi.

Rektor o‘z vakolati doirasida quyidagilarni amalga oshiradi:

36

- barcha xodimlar, talabalar va boshqa ta’lim oluvchilar uchun buyruqlar

chiqaradi va ko‘rsatmalar beradi;

- bosh muhosibni ishga tayinlaydi va undan bo‘shatadi;

- ilmiy-tadqiqot, tajriba-eksperiment va boshqa ta’lim muassasasi tarkibiga

kiruvchi tashkilotlar, bo‘linmalar vakolatini belgilaydi;

- ishchi, xizmatchilar, shuningdek ilmiy-pedagog xodimlarni O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan va mehnat qonunchiligida belgilangan

tartibda ishga qabul qilish va ishdan bo‘shatishni amalga oshiradi;

- ta’lim muassasasi xodimlari lavozim maoshiga ustama va qo‘shimchalar

belgilaydi;

- ichki tartib qoidalarini kasaba uyushmasi yoki boshqa vakolatli organ

xodimlari bilan kelishib tasdiqlaydi;

- qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarini amalga oshiradi.

Ta’lim muassasasi faoliyati asosiy masalalarini ko‘rib chiqish uchun unda

Ilmiy kengash tuziladi. Uning tarkibi, vakolati, shakllantirish tartibi va faoliyati

ta’limni boshqarish bo‘yicha davlat vakolatli idorasi - OO‘MTV tadiqlangan “Ilmiy

kengash to‘g‘risida”gi Nizomda belgilanadi.

OTMda, jamoatchilik boshqaruvi organi bo‘lmish Murabbiylik kengashi

tuziladi. Uning takibiga ta’sischi, hokimiyat mahalliy organining, ishbilarmonlar

doirasining, boshqa ta’lim muassasalarining, jamoat tashkilotlarining, fondlarning,

homiylarning vakillari kiradi.

Talabalar va ilmiy-pedagog xodimlar manfaatini yoqlash, ularni himoya

qilishni ta’lim va fan xodimlari kasaba uyushmasi amalga oshiradi.

Oliy ta’lim sohasidagi rahbarlik vazifasi jiddiy ijtimoiy ma’suliyatdir. Uning

ahamiyati shu sohadagi barcha hamkorlar, shu jumladan o‘qituvchi va ta’lim

olayotganlar barchasi bilan erkin muloqot yo‘li bilan sezilarli darajada oshirilishi

mumkin.

Umumiy manfaatlar, o‘zaro hurmat va ishonch asosidagi hamkorlik oliy

ta’limni yangilanishning asosiy usulidir. Hamkorlik ta’lim siyosatini milliy va

tuzilmaviy miqyosda ishlab chiqish hamda joriy etishda ma’sul shaxslar o‘rtasida,

professor-o‘qituvchilar va talabalar, OTM ma’muriyati texnik xodimlar, mehnat

sohasi, OTMlar, jamoatchi guruhlar o‘rtasida mavjud bo‘lishi mumkin.

5. Talim tizimida innovatsion boshqaruv haqida tushuncha Ushbu qonuniyat o‘qituvchilardan tashabbusni, mustaqil qaror chiqara olishni,

o‘z vazifasiga ijodiy yondoshuvni talab qiluvchi pedagogik faoliyatga ham tom

ma’noda taalluqlidir. SHu sababli bu sohada bajarilishi qat’iy talab etiladigan direktiv

dasturlarning kamroq qo‘llanilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Misol uchun, bunday

dasturlarda ish tartibi, hujjatlarni yuritish va mehnat faoliyatining oxirgi natijasiga

aniq talablarni belgilash bilan cheklanish mumkin. Ta’lim natijasiga belgilanadigan

talab qat’iy belgilanadi va u davlat ta’lim standartlarida rasmiylashtiriladi. Pedagogik

faoliyatning sifat ko‘rsatkichi esa, mos ravishda ta’lim oluvchilarning ushbu talablar

darajasiga muvofiqligida o‘z aksini topadi. Demak, direktiv boshqaruv dasturlaridan

voz kechish pedagoglarga cheklanmagan erkinlik berilishini anglatmaydi. Ushbu

37

yo‘nalish e’tiborini ta’lim jarayoni usullari va mazmunidan uning yakuniy natijasiga

ko‘chirilishiga qaratilgan.

Bajarilishining majburiyligi nuqtai nazaridan boshqaruv dasturlarini informativ

va direktiv turlarga ajratish mumkin. Jumladan, matbuotda nashr etilayotgan turli

ilmiy-metodik tavsiyalar informativ dasturlar hisoblanadi va ularning bajarilishi

majburiy deb belgilanmaydi. Pedagoglar ulardan faqat o‘zi uchun zarur deb bilgan

qismini bajarish huquqiga ega. Informativ dasturlarni bajarish to‘laliligicha

pedagogning xohishi, uning ehtiyoj va istaklaridan kelib chiqib belgilanadi. Direktiv

hujjatlarning bajarilishi majburiy bo‘lib, u tegishli tartibda nazorat qilinadi.

Jamiyatimizning demokratlashib borishi natijasida informativ dasturlarga bo‘lgan

ehtiyoj ortib borishi kuzatilmoqda.

Ta’lim muassasasini boshqarish konsepsiyasini ko‘plab boshqaruv g‘oyalarini

o‘zida mujassamlashtirgan tashkiliy model sifatida tasavvur qilish mumkin.

Faoliyat nuqtai nazaridan yondashilganda, boshqaruv modelida quyidagi

tarkibiy elementlarni uchratish mumkin: motiv, maqsad, rejalashtirish, joriy

axborotlarni tahlil qilish, qaror qabul qilish,harakat, natijalarni baholash va tizimga

tegishli tuzatishlar kiritish.

Boshqaruv jarayoni davriy xarakterga ega bo‘lib, mazkur davrlarning har biri

o‘z davomiyligi, tatbiq etilish sohasi, vazifalari va echimiga ega. Boshqaruvning

alohida olingan davrini quyidagi jarayonlarni qamrab olgan bo‘g‘in sifatida tasavvur

qilish mumkin:

1. Axborotlarni qabul qilish va ularning tahlili.

2. Boshqaruv qarorining qabul qilinishi.

3. Ta’lim muassasasi faoliyatini rejalashtirish.

4. Rejani bajarish uchun ishni tashkil qilish.

5. Hisob-kitob, nazorat ishlari va natijalarini tahlil qilish.

6. Pedagogik xodimlarning innovatsion faoliyatini tashkil etish O‘qituvchi - ta’lim miqyosida rahbar, u fanlarni o‘rganishda yo‘nalishlarni

ko‘rsatadi va ta’lim oluvchilarni tarbiyalaydi.

Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur maqsad va vazifalarni xal etish

birinchi galda quyidagi talablarni qo‘yadi:

- oliy ta’lim tizimidagi o‘qituvchilar, ilmiy kadrlar, xodimlar, kasbiy-

malakaviy, madaniy-ta’limiy, iqtisodiy va huquqiy darajasini oshirish;

- davlat va ijtimoiy muxofazasini takomillashtirish, shuningdek tarbiyachi,

O‘qituvchi va ilmiy xodim kasbi obro‘sini ko‘tarish.

Uzluksiz ta’lim tizimini islox qilish muammolari hakida so‘zlab, O‘zbekiston

Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimov shunday degan edi: «O‘qituvchilar

va tarbiyachilarning turmush ehtiyojlarini ta’minlashimiz, kasblari obro‘sini ko‘tarish

uchun ular mehnatini rag‘batlantirishimiz lozim». YAna davom etib: «… uni (mazkur

muammoni) xal etmay kelajak avlod tarbiyasi haqida gapirish xech qanday ma’no

kasb etmaydi».

O‘qituvchi mehnatining ustivorligi uch «nuqtaga tayanadi»:

- birinchisi - o‘qituvchining malakasi, madaniy va ma’naviy darajasi;

38

- ikkinchisi - ta’lim oluvchilar savodliligi va kasbiy malakasi uchun

o‘qituvchilarning ma’naviy javobgarligi;

- uchinchisi - moddiy va ijtimoiy ta’minot, kelgusi avlodni garmonik

rivojlanishga tayyorlashda o‘qituvchi mehnatining ahamiyati, malakali kadrlar

tayyorlash orqali iqtisodiyotni ko‘tarishdagi o‘rni.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mujassam talablar qo‘yiladi, bular

zamonaviy o‘qituvchi modelini umumiy tarzda tashkil etadi (7.02-rasm). quyidagilar

asosiy talablar hisoblanadi:

-o‘qituvchi uddasidan chiqish;

-tarbiyalashning uddasidan chiqish;

-shaxsiy sifatlar;;

-ta’lim oluvchilar bilimini ob’ektiv baholash va nazorat qilishning uddasidan

chiqish;

O‘qituvchining uddalay olishiga o‘z navbatida ko‘pgina muhim omillar ta’sir

etadi:

-o‘quv jarayonini qo‘llab-quvvatlash va uning muhiti;

-o‘qituvchilarning ruhiy-pedagogik tayyorgarligi;

-kasbiy ma’lumot manbai sifatida chet tillarini bilish;

-fanni chuqur bilish, kasbiy vakolatlilik va iqtidor;

-yangi pedagogik texnologiyalardan xabardorlik;

-ilmiy-metodik va ilmiy-tadqiqot ishlari yangi metodik va bilimlar manbai

sifatida;

-o‘z ishini takomillashtirishga muntazam intilish;

-uzluksiz ta’lim tizimi me’yoriy hujjatlarini yaxshi bilish;

-komp’yuter texnologiyasini egallagan bo‘lish;

-informatsiya bazasi va resurslar.

Tarbiyalashning uddasidan chiqish o‘qituvchining madaniyati va ma’naviyati),

uning shaxsiy xulq-atvori va obro‘siga, vatanparvarlik va burchni xis etishiga yuqori

darajasiga tayanadi. Ta’lim oluvchilarda yaxlit olam qiyofasini, yuqori madaniyat,

ma’naviyat va jaxon miqiyosida fikrlashni shakllantirish uchun o‘qituvchi keng

gumanitar va insonparvarona tayyorgarlikka,, shuningdek o‘quv tarbiya ishini tashkil

qilish malakasiga ega bo‘lishi lozim.

SHaxsiy sifatlar bo‘lib, o‘qituvchidagi talabchanlik va adolatlilik va

xayrixohlik, mulozamatlilik va mutoyibani xis etish hisoblanadi. Bu sifatlar ta’lim

oluvchilar uchun o‘qituvchining referentligi (qadrliligi)ni belgilaydi.

Obektiv baholashning uddasidan chiqish ta’lim oluvchilarning bilimi ruhiy –

pedagogik ma’noda o‘qita bilishlik va tarbiyalay olishlik bilan chambarchas

bog‘liqdir. Ob’ektiv baholash vositalariga nimaiki taalluqli bo‘lsa, o‘qituvchi ularni

bilishi shart va a’lo darajada foydalanishi lozim. Bu reyting nazorat,

standartlashtirilgan testlarni ishlab chiqish va qo‘llashni uddalay olish va b.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan kelib chiqadigan o‘qituvchining

umumlashma modeli shundan iborat. Mazkur model oliy ta’lim o‘qituvchilariga mos

kelishi kerak. Ana shu muvofiqlikka erishish uchun, avvalo, «O‘qituvchi kim bo‘lishi

kerak?» degan savolga javob berishi zarur. SHundan keyin malaka oshirish yoki

39

o‘qituvchilarni, ya’ni mazkur muvofiqlikni ta’minlovchi qayta tayyorlashning zarur

xajmi va mazmuni belgilanadi.

Xulosa shuki, ta’lim-tarbiya ishlariga yangicha munosabat mustaqillik,

ma’naviyat negizi asosida hukumat qarorlarida ta’lim islohotlarida olimlar va ijodkor

o‘qituvchilarning izlanishlarida o‘z aksini topmoqda.

O‘zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o‘quv muassasalari yosh

avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz

bilan boyitishda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangicha ish uslublari asosida

ijodiy yondoshmoqdalar. O‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish pedagogik jamoa

faoliyatini tashkillashtirish orqali amalga oshiriladi. SHu sababli o‘quv muassasasini

boshqarishning asosiy ob’ekti pedagogik jamoa hisoblanadi. SHu nuqtai nazardan

kelib chiqib, ushbu bobda o‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish, pedagogik jamoa-

o‘quv muassasasi boshqarishning ob’ekti, pedagogik faoliyatni faollashtirish yo‘llari,

ta’lim muassasasini boshqarish konsepsiyasi, pedagogik faoliyatni boshqarish

dasturi, rahbar va uning shaxsi kabilar ko‘plab misollar asosida bayon qilingan.

2.4-mavzu. TA’LIM MENEJMENTIDA RAHBARLARNING

FUNKSIONAL VAZIFALARI

Amaliy mashg’ulot

REJA:

1. Ta’lim tizimini boshqarishga zamonaviy yondashuvlar

2. Strategik boshqaruv va rejalashtirish

3. Ixtilof (konflekt) va stresslarni boshqarish

4. Boshqaruvda mehnat munosabatlari etikasi

5. Talim tizimida innovatsion boshqaruv haqida tushuncha

6. Pedagogik xodimlarning innovatsion faoliyatini tashkil etish

7. Pedagoglarning boshqaruvda motivlashtirish va motivlashtirish

nazariyalari

8. Chet el pedagoglarining ta’limga zamonaviy-innovatsion yondashuvlari


O’RGANISH

VENN DIAGRAMMASI

Venn diagrammasi – 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini solishtirish,

taqqoslash yoki qarama-qarshi qo‘yish uchun qo‘llaniladi. Tizimli fikrlash, solishtirish,

taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

40

O‘quvchi-talabalar:

1) Kichik gurhlarda “Venn diagrammasi”ni tuzadilar va kesishmaydigan joylarida

“Strategik boshqaruv va rejalashtirish” va “Talim tizimida innovatsion boshqaruv” ning

boshqaruvga oid fikrlarini oydinlashtirib olib, to‘ldiradilar.

2) Juftliklarga birlashadilar, o‘zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va

to‘ldiradilar.

3) Doiralarning kesishuvchi joyida ikki doira uchun umumiy bo‘lgan fikrlar

ro‘yxatini tuzadilar.

4) ish natijalarining taqdimoti amalga oshiriladi.



1 Pedagogik insonparvarlik deb

nimaga aytiladi?

2 Pedagogik qobiliyat deb nimaga

aytiladi?

3 Pedagogik texnika deb nimaga

aytiladi?2

Pedagog xodimlarning

innovatsion faoliyati

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

________________________

_________________________________________________________________

Talim tizimida

innovatsion faoliyat

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

______________________

41

• Ta’limiy jarayonniboshqarishda rahbar . . .1-Esse

• Tarbiyaviy jarayonni

boshqarishda rahbar . . . 2-Esse

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Rahbar tarbiyaviy ta’sirni amalga oshirishining quyidagi «texnologik

tamoyillari» mavjud:

1. 4.

2. 5.

3. 6.

42

Rahbar qanday tarbiyaviy ta’sir omillarinibilishi kerak, ularga misol keltiring

r

8

Quyidagi tushunchalarga izoh bering

Tushunchalar Izoh bering

Ma’naviy etuklik

Boshqarish

Qobiliyat

Jamoatchilik

2.5-mavzu. RAHBARNING BOSHQARUVCHILIK

SIFATLARI VA USLUBLARI

REJA: 1. Rahbarlik sifatlari

2. Liderlik va superliderlik

3. Boshqarish qonuniyatlari va tamoyillari

4. Boshqarish usullari va uning mazmuni

5. Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)

6. Attestatsiya – menejerlarning shaxsiy va ishbilarmonlik faoliyatini baholash

usuli sifatida

7. Menejer mehnatini tashkil etish mexanizmi

43


Rahbar, liderlik va superliderlik, boshqarish, boshqarish qonuniyatlari,

boshqarish usullari, boshqaruv funksiyalari, attestatsiya, ishbilarmonlik faoliyati,

menejer mehnati

1. Rahbarlik sifatlari Yuqorida aytib o’tilganidek rahbarda tug’ma qobiliyat bo’ladi deb ham aytib

bo’lmaydi, ikkinchi tomondan, rahbar vaziyatga qarab stixiyali tarzda tarbiyalanib

ketaveradi, deb ham bo’lmaydi. Minglab shaxs sifatlari ichida ko’plari rahbarlik

uchun qulay va ma’quldir. A.V. Petrovskiy ana shunday ijobiy sifatlardan bir yarim

mingini sanab chiqqan. Lekin ularning barchasini umumlashtiradigan, albatta bo’lishi

lozim bo’lgan ayrim sifat, qobiliyatlar borki, ular haqida qisqacha to’xtalib o’tmoq

lozim.

Avvalo, har qanday rahbarda intellekt — aql-zakovatning ma’lum normasi

bo’lishi kerak. Bu norma yaxshi rahbar uchun o’rtadan yuqori bo’lmog’i maqsadga

muvofiqdir, chunki geniy darajasidagi intellektga ega bo’lgan rahbar bilan ishlash

xodimlar uchun qator noqulayliklarni keltirib chiqarishini, bunday aql-zakovat

qolganlarning ijobiy rivojlanishiga psixologik to’siq bo’lishini amaliyot va hayot

ko’rsatdi. Rahbardagi o’rtadan yuqori intellektni qoplab ketadigan yana boshqa

muhim sifatlar borki, ular boshqarish ishining samarasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Masalan, rahbarning mustaqil fikrlilik, topqirlik, tashabbuskorlik sifatlari.

Chunki, ayrim hollarda xato qilsa ham, rahbar original fikrlar aytib, yo’l-yo’riqlar

ko’rsata olishi, har bir aytilgan fikr, qilingan ishga mustaqil baho bera olishi zarur.

Chunki mustaqillik shaxs qiyofasini belgilovchi muhim psixologik xususiyatdir.

Rahbarda mustaqillik bo’lsa, unda o’ziga ishonch ham bo’ladi, bu esa o’z

navbatida rahbardagi sub’ektiv talablar darajasining yuqori bo’lishiga olib keladi.

Ko’pincha, rahbarning boshqalarga talabchanligi haqida gapiriladi, lekin yaxshi

rahbar avvalo o’z-o’ziga nisbatan talabchan bo’lishi kerak. O’z-o’zini baholash va

shu asosda boshqalarga nisbatan munosabatlar tizimini ishlab chiqishi muhim bir

omildir.

Yuqorida aytib o’tilgan rahbarlik sifatlari ichida eng muhimi, tabiiyki,

psixologik mahoratni talab etgani — odamlar bilan ishlash mahoratidir. Jamoa

a’zolari bilan samarali ishlash uchun esa boshliq ularning psixologiyasini, har bir

a’zo psixologiyasini va guruh psixologiyasini yaxshi bilishi zarur, chunki ‘‘o’zgalar

psixologiyasini bilish ular ustidan hukmronlikning yagona yo’lidir", — deb

yozishgan edi ingliz olimlari. Ijtimoiy psixologiyaning bu borada ham yaxshi vositasi

— ijtimoiy psixologik trening uslubi borki, uning yordamida odamlar bilan

ishlovchilar jamoani boshqarishning turli usullariga muvaffaqiyatli tarzda

tayyorlanmoqdalar.

2. Liderlik va superliderlik Amerikalik tadqiqotchi Linda Djuell o’zining «Industrialno-organizatsionnaya

psixologiya» (2001 yil) kitobida ijtimoiy psixologik xodisalardan muhimi bo’lmish

liderlik masalasiga o’zining o’ziga xos yondashuvini bayon etgan. U bu muammoni

44

aynan bizning sharoitimizdagi talqini, ya’ni mardlik va jasorat ko’rsatish uchun ochiq

maydonlar yo’q bo’lgan sharoitda liderlik xislatlarining namoyon bo’lish

xususiyatlarini ochishga urinadi. Uning fikricha, zamonaviy ishlab chiqarishning

samaradorligi eng avvalo xodimlar rolini oshirib, liderlarnikini aksincha,

pastlashtirish, yoki aniqrog’i, kamaytirish hisobiga ro’y beradi. Shundagina

rahbarlikda ortiqcha bo’g’inlarni kamaytirish mumkin. Liderning, ya’ni amerikaliklar

rahbarni lider fenomeni doirasida tasavvur qilishadi, vazifasi – guruhning samarali

faoliyat ko’rsatish yo’llarini belgilab berishdir.

Bu kitobda ijtimoiy psixologik nuqtai nazardan ahamiyatli bo’lgan

tushunchadan biri bu – «superlider» tushunchasidir. Superlider kim va qachon oddiy

lider superga aylanadi? Amerikalik tadqiqotchilar Mants va Simslarning fikricha, eng

yaxshi lider – bu «superliderdir». Bu shunday shaxski, u o’z xodimlarining

aksariyatini liderlarga, birinchi navbatda o’zlari uchun liderlarga aylantira oladi.

Bundagi asosiy g’oya shundan iboratki, agar odam eng avvalo o’zi uchun lider bo’la

olsa, o’zidagi bu malaka yoki mahoratni boshqalarga etkaza olsagina, bu odam uchun

shunday vaqt-saot etib keladiki, jamoa o’zi mustaqil ishlaydigan, bevosita tepasida

turib boshqarib turadigan insonga muhtoj bo’lmagan mexanizmga aylanadi. Bu –

superliderlikdir.

Oddiy rahbar yoki liderning superliderga aylanishi bir necha bosqichlarda

kechadi (pr. ):

I – o’zi uchun lider bo’lish, ya’ni shaxsiy maqsad va maslaklar, o’zini o’zi

kuzatish, o’zini o’zi rag’batlantirish , hayoliy repititsiyalar va kognitiv tahlillar orqali

o’zining mustaqil inson, shaxs ekanligini, o’zida boshqalarga o’rnak bo’luvchi

sifatlar borligini anglash;

II – yuqorida qayd etilgan sifatlarning afzalliklarini o’zgalarga namoyish etib,

uning afzalliklariga ishontira olish;

III – xodimlariga o’zlarida tashabbus va o’ziga ishonchni namoyon etish uchun

sharoit yaratish;

IV – mustaqil qobilyat egalari bo’lgan xodimlarni rag’batlantirish, kerak

bo’lganda, faqat konstruktiv tanbehlar berish;

V – o’z-o’zini boshqarishga asoslangan ijtimoiy faoliyatni tashkil etish va

ishlarga xadeb aralashaverishdan o’zini tiyish.

Demak, samarali boshqaruv – aslida ijtimoiy ta’sirni amalga oshirishning eng

namoyishkorona ko’rinishidir. Shu ma’noda, liderlik – avval shaxsning o’ziga,

so’ngra o’zgalarga bera oladigan ta’sirida ko’rinadigan fazilatlar majmuidir, deb

ta’riflanadi.

3. Boshqarish qonuniyatlari va tamoyillari Boshqarishda ham o’z qonuniyatlari bo’lib, ular boshqarish sohasidagi tez-tez

qaytarilib turuvchi hodisalar, boshqarish jarayonidagi voqealarning ichki tabiatini va

mantiqiy bog’liqligini tushunishga yordam beradi.

Avtomobilning yuki oshgan sari, benzin sarflanishning oshishi, korxonada

mahsulot chiqaravchi xodimlar sonining oshishi, ma’muriy boshqaruvchi xodimlar

45

sonining oshishiga olib kelishi, murakkab tex-nologiya uchun ko’p yoki murakkab

stanoklarning jalb qilinishi boshqa-rishdagi qonuniyatlarga misol bo’la oladi.

Adabiyotda e’lon qilingan ba’zi bir qonuniyatlarga biroz to’xtalib o’tamiz.

Xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida boshqarish tizimlari ko’p bo’g’inli,

ko’p pog’onali bo’lishi mumkin bo’lib, ishlab chiqarishning asosiy maqsadi xalqning

farovonligi va madaniyatini rivojlantirish bo’lib, ilmiy-texnika yutuqlariga

asoslangan holda rivojlanishi kerak. Xalq xo’jaligining hamma bo’g’inlarida va

shajaraviy boshqarishning hamma sathlarida boshqarish tamoyillarining birligi

boshqarish, xo’jalik yuritish oldiga qo’yilgan maqsadlarning va ularni amalga

oshiradigan usullarning birligidadir. Boshqarish va xo’jalik yuritish bo’g’inlariga

tarmoqlar, korxonalar, tumanlar, shaharlar, viloyatlar va butun mamlakat misol bo’la

oladi.

Hayotda bu esa har bir bo’lakning rivojlanishi boshqa bo’laklarning talabini

to’liq qondiradigan darajada bo’lishi kerak. Boshqa so’zlar bilan aytganda, asosiy va

yordamchi ishlab chiqarishlarning quwatlari, mexa-nizatsiyalash va

avtomatlashtirish, kompyuterlashtirish, ishlab chiqa-rishni uyushtirish orasida

mutanosiblik va maqbul o’zaro munosabat bo’lishi kerak. Boshqarishda esa vaqti

bilan (davriy holda) boshqariluvchi tizimchalarning holatini tahlil qilish, ulardagi

nomutanosiblikni o’z vaqtida yo’qotishga imkon beradi.

Zamonaviy boshliq o’zining ish jarayonida xo’jalikni samarali va maqbul olib

borish tamoyiliga amal qilishi kerak. Yechilayotgan masalalar zanjirida asosiy

bo’ginni aniqlay olish tamoyili.Zamonaviy boshliq ishlash jarayonida ko’p va har xil

masalalarga (muammolarga) duch keladi. Agar hamma masalalarni boshliqning o’zi

hal qilmoqchi bo’lsa, uning kuchi ham, vaqti ham, imkoniyati ham yetishmaydi.

Shuning uchun boshliq korxona oldida turgan masalalar ichidan eng asosiylari, ya’ni

birinchi navbatda yechilishi zarur bo’lganlarini ko’ra bilish va ajratish qobiliyatiga

ega bo’lishi shart, ya’ni yechiladigan masalalar zanjirida asosiy bo’g’inni aniqlay

bilishi kerak.

Bu tadbirlar korxonaning texnik - iqtisodiy ko’rsatkichlarini ilg’or

(raqobatdosh) korxonalar darajasigacha ko’tarish imkoniyatini beradi.

Shuning uchun ham bu tamoyilga amal qilish boshqarish ama-liyotida birinchi

navbatda yechiladigan masalalarni aniqlash orqali iqtisodiyotni (korxonani) samarali

boshqarish imkoniyatini beradi.

Qabul qilinadigan qarorlarning obyektivligi va ilmiyligi tamoyili. Ish

faoliyatida rahbar odamda ko’p masalalar bo’yicha har xil qarorlar qabul

qilishga to’g’ri keladi. Boshqarish sohasida qabul qilingan qarorlardan kelgan

foydadan kimlar manfaatdor bo’lishiga qarab, ular obyektiv va subyektiv bo’lishlari

mumkin. Qabul qilingan qarorlar jamoa, ishlab chiqarish va davlatni ko’zda tutsa

obyektiv, subyektiv, ya’ni qaror qabul qiluvchi shaxsning manfaatlarini ko’zda tutsa

subyektiv qarorlar bo’ladi. Ko’pincha qabul qilingan qarorlarda subyektivlik ancha

foizni tashkil qiladi.Bunday holatlar ko’pincha rahbar yoki qaror qabul qiluvchi shaxs

jamoaning bir nechta xodimlari bilan qarama - qarshi (konflikt) holatda boisa sodir

bo’ladi.

Boshqaruv qarorlarining bajarilishini nazorat qilish tamoyili.Bu tamoyil

boshqarish tizimida bajaruvchilik intizomini yuqori darajada amalga oshiruvchi

46

omildir. Boshqarish tizimida amalga oshiriladigan nazorat ish jarayonida aniqlik,

ishchanlik, tezkorlik muhitini yaratib byu-rokratizmga qarshi mavjud bo’lgan

kamchiliklarni nazorat qilish va tekshirish, eng awalo, ish unumdorligini oshirish

uchun yo’naltirilgan bo’lishi kerak.

Tizimchanlik tamoyili.Bu tamoyil boshqaruvchi va boshqariluvchi

tizimchalarni ko’rsatgichlari bir-biri bilan bog’liq bo’lgan murakkab tizim holatida

qarashni taqozo qiladi.

Shajaraviylik tamoyili boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalarga ko’p

pog’onali shajara tarzida yondashishimizni tavsiya qiladi.

Mos kelishlik tamoyili boshqaruvchi tizimchaning murakkabligi

boshqariluvchi tizimchanikidan past bo’lmasligini ko’zda tutadi yoki oddiy ibora

bilan aytganda, murakkab ishlab chiqarishga sodda boshqarish tizimini loyihalab

bo’lmasligidan dalolat beradi. Qayta aloqa tamoyili boshqarish ta’siri natijasida

obyektda bo’la-yotgan o’zgarishlar haqidagi axborot boshqaruv tizimiga vaqtida

yetkazilishini ta’minlaydi.

Qayta aloqa ijobiy va salbiy boiib qaysi birini tanlashni boshqaruv tizimini

loyihalagan kishilar oldiga qo’yilgan maqsadlar hal qiladi. Xulosa qilib aytganda —

boshqarishning hamma tamoyillari muhim bo’lib, turmush ularni amaliyotda

qo’llashni taqozo etadi. O’z ishini boshqarish tamoyillari asosida olib borishlik rahbar

uchun ahloq me’yori ekanligi amaliyot taqozosidir.

4. Boshqarish usullari va uning mazmuni Boshqarishning iqtisodiy usullari—mavjud Goriy) ijtimoiy tizimning obyektiv

iqtisodiy manfaatini ko’zlagan holda xo’jalik yuritish usullaridir. Bu usullar tarkibiga

rejalashtirish, narx-navoni shakllantirish va boshqa iqtisodiy ko’rsatgichlar kiradi.

Amaliyotda xo’jalik yuritish jarayonida sharoitlar o’zgaradi.Sharoitlarning

o’zgarishiga qarab, qo’yilgan maq-sadni inobatga olgan holda, xo’jalikni olib borish

mexanizmini, jamiyatdagi mavjud qonunlarni buzmagan holda, o’zgartirish kerak.

Iqtisodiy munosabatlar quyidagi manfaatlarni qondirishi kerak:

1. Jamoatchilik manfaati, (qurilishlar, transport va hokazolar).

2. Tashkilot manfaati (ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish rejasi va hokazolar).

3. Shaxsiy manfaat, (malaka oshirish, ish haqi va boshqa daromad-lar).

Jamiyatdagi ishlatiladigan richaglar uchchala manfaatlar bo’yicha ijobiy

natijalarga olib kelishi kerak.Lekin, bu narsa doimo kuza-tilavermaydi, ya’ni ba’zida

umumiy ko’rsatgichlar bajariladiyu, shaxsiy ko’rsatkichlar to’la inobatga

olinmaydi.To’la xo’jalik hisobida ishlay-digan korxonalarda bu uchchala ko’rsatkich,

daromadga bo’lingan holda inobatga olinishi kerak.Shaxsiy manfaat juda nozik narsa.

Shuning uchun ham har bir ijrochiga rejaviy ko’rsatkichlar, molning narxi, daromad,

ashyo sarfi va boshqa qiziqtirilgan ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumotlar etkazilishi

kerak. Shunday bo’lganda, har bir xodimning faolligi, mas’uliyatligi keskin

oshadi.Bu esa ishlab chiqarish hajmining, mol sifatining, daromadning, ish

unumdorligining oshishiga olib keladi.Har bir xodim ishning pirovard natijasini

oshirishga da’vat qiluvchi kishiga aylanadi.

47

Boshqarishning tashkiliy - ma’muriy usullari. Boshqarishning bu usuli ikki

qismdan iborat bo’lib, tashkiliy ta’sir va farmonli (ma’muriy) ta’sirlarni

shakllantiradi. Tashkilotchilik faoliyati eng nozik masalalardan bo’lib, ishlab

chiqarishdagi hamma kamchiliklar (yo’qotishlar) u bilan bog’liqdir.Tashkilotchilik

bu ishlab chiqarishdagi tozalik, intizom va natijada yaxshi texnik-iqtisodiy

ko’rsatkichlardir. Yaxshi tashkilotchilik bu—bir maromda ishlaydigan kishilarning

guruh-laridir.Tashkilotchilik ishlab chiqarishning hamma sohalarida o’mak bo’lishi

kerak.Tashkilotchilik ma’murchilik faoliyatiga ham bog’liqdir.Masalan,

buyruq.Buyruqning ham o’z andozasi bor. Buyraqda asosiy narsalar (ashyo, kimga

tegishligi, bajarish muhlati, mablag’lar) o’z aksini topishi kerak.Buyraqda uni

tayyorlagan kishining, yuristning (buyraqda nomlari qayd etilgan kishilarning)

vizalari (imzolari) bo’lishi kerak.Buyraq shoshma-shosharsizliksiz, atroflicha, savodli

tayyorlanishi kerak.Buyraqda rahbar hammadan keyin qo’l qo’yadi.

Buyraq — bu rahbarning yozma holdagi istagidir.Buyruqqa faqatgina birinchi

rahbar qo’l qo’yadi.Buyruqdan tashqari korxonalarda farmon ham mavjud bo’lib,

ko’pincha u korxona doirasida kuchga ega bo’ladi.

Ijtimoiy - ruhiy boshqarish usullari ko’proq ijodiy faoliyat bilan

shug’ullanadigan korxona va jamoalarga taalluqli bo’lib rahiy moslik, rahiy

sharoitning ish unumdorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillardan hisoblanadi. Olib

borilgan izlanishlar shuni ko’rsatadiki, boshqarishning bu gurahida ishtirok etuvchi

kishilarga ishlayotgan sharoiti (dizayni, xatto ish kiyimining qaysi matodan

tikilganligi va rangi) ish unumdorligiga katta ta’sir ko’rsatar ekan. Bunday

xodimlarning ish o’rinlari ilmiy tarzda tashkil qilinishi kerak bo’ladi.

5. Boshqaruv funksiyalari (vazifalari) Rahbar boshqaruvchi tariqasida (qo’lda qog’oz va ruchka bilan) boshqarishni

uyushtirish kerak. Lekin ko’pincha rahbar ijrochilik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi.

Nimaga? Degan qonuniy savol tug’iladi. Bunga javob quyidagicha: ko’pincha

korxonalarda ishlaydigan mutaxassislarni omilkorlik darajasi past bo’ladi. Bunday

holatlar uchrab turadi. Korxonadagi salbiy holat va natijalarga, birinchi navbatda,

rahbar javob beradi, shuning uchun ham rahbar o’zqo’lini korxona pulsida ushlab

turishi kerak. Hamma korxonalarda obro’ ixtisoslik orqasidan keladi. Mutaxassisning

omilkorlik darajasi qancha past bo’lsa, rahbarga shuncha og’ir bo’ladi va rahbar

ijrochilik faoliyati bilan ko’proq shug’ullanadi. Masalan: korxona yangi mahsulotchi

qaraboshladi. Buyurtmachi chi-qarilayotgan yangi mahsulot yuzasidan rahbar yoniga

kelib, maslahatga kelganini aytadi. Bu yerda ikki va ziyat bo’lishi mumkin: 1)

rahbarning o’zi maslahat beradi; 2) maslahatga korxona mutaxassisini chaqiradi.

Rag’batlantirish funksiyasi ko’proq boshqarishning quyi bosqichlarida amalga

oshiriladi.

Nazorat boshqaruvning hamma bosqichlarida mayjud bo’lishi kerak.

Yuqoridan esa, ko’proq moliyaviy faoliyat tekshiriladi va nazorat qilinadi.

Boshqaruvning konkret funksiyalari-konkret obyektlarning xusu-siyatlarini aks

ettiradi. Ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanadigan korxonalar uchun

ularni uch bosqichga bo’linadigan sakkizta funksiyalar bilan ifodalash mumkin:

48

I. Tayyorlash bosqichi.

- ishlab chiqarishni ilmiy-texnikaviy tayyorlash;

- ishlab chiqarishni moliyaviy tayyorlash;

- ishlab chiqarishni ijtimoiy tayyorlash;

II. Ishlab chiqarish bosqichi -asosiy ishlab chiqarish;

- xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarish;

- yordam beruvchi ishlab chiqarish.

III. Pirovard (so’nggi) bosqich

- mahsulot sotish;

- moliyaviy faoliyat.

Bozorning menejerlarga bo’lgan talabi

Bozor iqtisodiyotiga kirib borishning strategik kursi yangi yondoshuvchilarni

talab qiladi. Bu talablar asosan iqtisodiyotda, boshqaruvda va ijtimoiy muammolar

yechimida namoyon bo’ladi. Insoniyat bo’lmagan yoki qatnashmaydigan yuqori

texnologiya va mexanizmlar keraklicha ta’sirchan bo’la olmaydi. Menejment tizimida

xo’jalik mexanizmining islohati asosiy omil bo’ladi, bundan tashqari faoliyatchanlik

va ta’sirchanlik islohatlari boshqaruv kadrlari, ya’ni menejerlar tomonidan

aniqlanadi.

Bozor iqtisodiga o’tgan, ishlab chiqarishda strukturali siljish, ilmiy-texnik

yutuqlarni amalda qo’llash, xo’jalikning ijtimoiy ahamiyatining o’sishi, jamiyatning

demokratizatsiyalashtiriluvchi, bularning hammasi menejer ishlarini qiyinlashtiradi

va bir qator islohatlar talab qiladi.

Menejerlar yaxshi taktikkina bo’lib qolmay, strateg ham bo’lishlari kerak. Ular

bozor ehtiyojlarini inobatga olishlari, bozorning shakllanishida ta’sir etish, talabdagi

o’zgarishga egiluvchan shaklda javob berish, u maqsadni aniq tasavvur qila olish,

ertangi kun muammolarini yechish uchun bugundan taraddud ko’ra olish, texnik

yutuq va iqtisodiy ijtimoiy rivojdan orqada qolmaslik uchun samarali xo’jalik

yuritishi kerak. Bozor sharoitlarida yaxshi natijalarga erishish uchun boshqaruv

apparatining zarur doimiyligini saqlash.

6. Attestatsiya – menejerlarning shaxsiy va ishbilarmonlik

faoliyatini baholash usuli sifatida Boshqaruv mansabiga tavsiya qilinayotgan kishining ishbilarmonlik va kishilik

xususiyatlarini baholash, avvalambor shartnoma tuzilishi kerak. Bugungi kunda

kadrlar faoliyatchanligini baholashda attestatsiya usuli keng tarqalgan. Ushbu

attestatsiyani o’tkazish uchun rahbar buyrug’i bilan rais, sekretar (kotib) va

boshqalardan tarkib topgan attestatsiya komissiyasi tuziladi. Ushbu komissiya

tarkibini yuqori malakali mutaxassislardan, imtihon bo’layotganlarning bevosita

rahbarlaridan, yuqori malakali ishchilardan va jamoa tashkilotlari vakillari tashkil

etadi. Attestatsiya bo’layotgan har bir kishiga o’zining rahbari xarakteristika tuzadi,

bu tavsifnomada o’sha kishining ijtimoiy ish faoliyati o’z aksini topadi.

Komissiya ba’zi ishchilarning martabasini yuksaltirishga va ba’zi xizmatlari

uchun taqdirlashga va boshqa ishga o’tkazishga tavsiya qilishi mumkin.

49

Menejerlarning ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini yana ham obyekitiv

baholash uchun attestatsiyadan tashqari boshqaruv amaliyotida uch guruhga

bo’linadigan turli xil usullar qo’llaniladi:

1-guruh. Xodimning ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini baholaydigan,

obyektiv xarakterga ega bo’lgan ta’rif beruvchi yoki sifat usullarini o’z ichiga oladi.

Ularga „kadrlar hisob varag’i“ va „Avtobiografiyadagi“ boshqaruvchi talabiga

da’vogarlik qiluvchi nomzodning biografik ma’lumotlarini o’rganish, rahbarlardan

o’sha odam haqida ma’lumot yig’ish kiradi.

2-guruh. Xodimning ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini yetarli

darajadagi obyektivlikdan miqdoriy bahosining aniqlashini ta’minlaydi. Eng ko’p

tarqalgan usul ball bo’yicha baholash usulidir. Bu usul bo’yicha xodimning har bir

bajargan vazifasi va erishgan yutuqlariga qarab ballar qo’yilib boriladi va uning

o’rtacha balli chiqarilib aniqlanadi.

3-guruh. Yuqoridagi 2 ta guruhni, ya’ni ta’rif beruvchi va miqdoriy usullarni

o’z ichiga oladi. Ulardan eng ko’p tarqalgani test usuli bo’lib, oldindan tayyorlab

qo’yilgan masalalar natijalariga qarab baho beriladi. Ishbilarmonlik o’yinlari usuli -

qo’yilgan ishlab chiqarish masalasi yoki nizoli vaziyatga berilgan to’g’ri javobga

qarab baho qo’yiladi. Rahbarlar va mutaxassislarning ishbilarmonlik hamda shaxsiy

xususiyatlarini ball bo’yicha baholash uchun xodim xususiyatlarini ball bo’yicha

baholash yoki attestatsiya o’tkazish bilan aniqlash mumkin. Buning uchun xodimning

ishbilarmonlik va shaxsiy xususiyatlarini baholash uchun eng kamida 2 ta qo’l

ostidagi ishchisi, 2 ta rahbari va 2 ta hamkasbini baholashlarini hisobga olishadi.

Oxirgi natijaviy bahoni komissiya beradi. Kadrlarni baholash kriteriyasi bitta bo’lishi

kerak, ya’ni konkret ishlar.

Mutaxassis egallagan bilimlar tez eskirgani sababli, uni doimo takomillashtirib

borish lozim. Agar rahbar o’z bilimini takomillashtirib bormasa, eski bilimlariga

tayanib qolishi, ishlab chiqarish bundan zarar ko’rishi mumkinligini tajribada ko’rish

mumkin. Olingan maxsus bilimga doimo to’ldirilib borilishi lozim bo’lgan asos

sifatida qarash kerak. Bozor munosabatlari sharoitida texnik ma’lumotga ega bo’lgan

ishlab chiqarish rahbarlari ayniqsa iqtisodiyot, marketing, ishlab chiqarishni tashkil

etish va boshqarish masalalarini chuqur o’rganishlari kerak.

O’z dunyoqarashini kengaytirish bo’yicha mustaqil ishlash ham katta

ahamiyatga egadir.

7. Menejer mehnatini tashkil etish mexanizmi Menejer mehnatini tashkil etishda boshqaruv apparatidagi har bir ijrochining

ishi cheklangan va nisbatan bir turda bo’lishiga erishish talab qilinadi. Bu mehnat

unumdorligi ortishi, ish sifati yaxshilanishi va har bir ijrochi tajribasi ortib borishiga

imkon yaratadi. Ixtisoslashuv majburiyatlar doirasini shunday belgilash lozimki,

bunda har bir ishlovchi masalasi imkoni boricha to’liq ishga solingan bo’lsin.

Mehnatni kooperatsiya qilish boshqaruv tashkilotlari bilan boshqaruv apparati

turli bo’linmalari xodimlari o’rtasida aloqa o’rnatilishini nazarda tutadi. Boshqaruv

jarayonida, ham shu korxonada, ham undan tashqaridagi alohida xodimlar, xizmat va

bo’linmalar faoliyati birlashtiriladi.

50

Menejerlar mehnati taqsimlash va kooperatsiya qilish yo’llari tarkibiy

bo’linmalar haqida qoidalar hamda boshqaruv apparati xodimlari lavozim

qo’llanmasi tomonidan belgilangan bo’ladi. Korxonalar to’g’risidagi qonun asosida

korxona va uning bo’linmalarida har bir rahbar, mutaxassis va texnikaviy ijrochi

uchun lavozim qo’llanmalari ishlanadi. Lavozim qo’llanmalari, huquq va

majburiyatlari yakka boshchilik tamoyili asosida mansabdor shaxslarning

bo’ysunishi, topshirilgan vazifa uchun javobgarligi belgilanadi.

Rahbar va unga bo’ysunuvchi boshqaruv apparati o’rtasida majburiyatlarni

maqbul taqsimlash rahbar ish vaqtini samarali sarflashda imkon beradi. Ijrochilarga

mavjud qonunchilik doirasida iloji boricha ko’proq hujjatga imzo chekishi uchun

imkon berishi kerak. Bu rahbar vaqtini tejash, ijrochilar tashabbuskorligi va

javobgarligini oshirish imkonini beradi.

Menejerlar faoliyatida turli-tuman yig’ilish va majlislar muhim o’rin egallab,

ularga ish vaqtining 70%i sarf bo’ladi. Shu sababli, majlislarni to’g’ri tashkil etish

uchun quyidagilarga alohida e’tibor berish lozim.

Majlisda ko’riladigan masala faqat jamoa tomonidan hal etiladigan

muammodan iborat bo’lishi kerak. Bu muammo bitta majlis davomida hal etilishi

lozim.

Majlis qatnashchilari muhokama etilayotgan muammo bo’yicha yetarli tajriba

va bilimga ega bo’lishlari kerak.

Majlisda ko’riladigan masalalar mavzusi qatnashchilarga ular tayyorgarlik

ko’rish uchun vaqtga ega bo’lishlari uchun avvaldan e’lon qilinishi lozim.

Yig’ilish o’tkaziladigan sana, vaqt va joy avvaldan ko’rsatilishi lozim, chunki

uning qatnashchilari o’z ish vaqtlarini rejalashtirishlari kerak.

Yig’ilish rahbari avvaldan yig’ilish maqsadi va o’tkazilish shaklini belgilash

lozim.

Yig’ilish o’tkazilish tartibi, erkin, ishchan muhokama uchun sharoit yaratish

ham muhimdir.

Rahbar mehnati samaradorligining muhim omillaridan biri — qabul qilingan

qarorlarning bajarilishini nazorat qilishni tashkil etishdir. Nazorat rahbarning doimiy

vazifasi bo’lib, uning ish rejasida hisobga olinishi lozim hamda materiallar bilan

tanishuv, shaxsan ma’lumot berish uchun qabul qilish, inspeksiya qilish yo’li bilan

amalga oshiriladi. Nazorat qilishning qulay shakli - topshiriqlarni maxsus muddatli

kartochkalar va perfokartalar vositasida hisobga olishdir.

Rahbar butun jamoa va boshqaruv apparati osoyishta ishlashi uchun sharoit

yaratishi lozim, chunki butun boshqaruv tizimi va natijada butun ishlab chiqarish

samaradorligi shu narsaga bog’liqdir.

51

2.5. RАHBАRNING BОSHQАRUVCHILIK SIFАTLАRI VА

USLUBLАRI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Rahbarlik sifatlari

2. Boshqaruv qonuniyatlari

3. Boshqaruv tamoyillari

4. Boshqaruv funktsiyalari

5. Menejer faoliyatini tashkil etish


SAVOLLAR:

1. Rahbarlik sifatlarini аyting

2. Liderlik va superliderlik hаqidа nimаlаrni bilаsiz?

3. Boshqarish qonuniyatlarini bilаsizmi

4. Boshqarish tamoyillari dеgаndа nimаni tushunаsiz?

5. Xo’jalikni samarali va maqbul olib borish tamoyilini kim bilаdi?

6. Yechilayotgan masalalar zanjirida asosiy bo’ginni aniqlay olish tamoyili

kim bilаdi?

7. Qabul qilinadigan qarorlarning obyektivligi va ilmiyligi tamoyilini kim

bilаdi?

8. Mehnatni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish tamoyili hаqidа nimаni

bilаsiz?

9. Boshqaruv qarorlarining bajarilishini nazorat qilish tamoyilini kim

bilаdi?

10. Tizimchanlik tamoyilini аyting

11. Boshqarish usullarining mazmunini аyting

12. Boshqarishning tashkiliy - ma’muriy usullarini kim bilаdi?

13. Ijtimoiy - ruhiy boshqarish usullarini аyting

14. Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)ni kim bilаdi?

15. Bozorning menejerlarga bo’lgan talabini аyting

16. Attestatsiya - menejerlarning shaxsiy va ishbilarmonlik faoliyatini

baholash usuli sifatida

17. Menejer mehnatini tashkil etish mexanizmini kim bilаdi


O’RGANISH

“QОRА QUTI” MЕTОDI

52

Tа’lim jаrаyonidа mаzkur mеtоdni qo’llаshdаn mаqsаd, tа’lim оluvchilаr

tоmоnidаn mаvzuni puхtа o’zlаshtirishgа erishish bilаn birgа ulаrni fаоllikkа undаsh,

ulаrdа hаmkоrlikdа ishlаsh, mа’lum vаziyatlаrni bоshqаrish hаmdа mаntiqiy

tаfаkkur yuritish ko’nikmаlаrini shаkllаntirishdаn ibоrаt. Mеtоddаn fоydаlаnishdа

quyidаgi hаrаkаtlаr tаshkil etilаdi:

– tа’lim оluvchilаr juftlikkа biriktirilаdilаr;

– juftliklаrgа mаvzu mоhiyatini yorituvchi аsоsiy tushunchаlаr (tаyanch

so’zlаr, sаnаlаr, rаqаmlаr, bеlgilаr vа h.k.)ni kаrtоchkаlаrgа qаyd etish vаzifаsi

yuklаnаdi va qutiga solinadi:

– o’qituvchi tа’lim оluvchilаr bilаn hаmkоrlikdа guruhlаr tоmоnidаn

tоpshiriqning bаjаrilishini tеkshirаdilаr;

– tоpshiriqni to’g’ri bаjаrgаn guruhning bir а’zоsi o’qituvchi rоlini bаjаrаdi vа

tоpshiriqning yechimini yozuv tахtаsigа yozаdi;

– tа’lim оluvchilаr yozuv tахtаsidа qаyd etilgаn fikrni shаrhlаydilаr (tаyanch

so’zlаr, sаnаlаr, rаqаmlаr, bеlgilаr qаndаy mа’nоni аnglаtishini аytаdilаr);

– to’g’ri jаvоb bеrgаn tа’lim оluvchi o’qituvchi rоlini bаjаrib, juftliklаrgа

mаvzu mоhiyatini yorituvchi shаkl, jаdvаl yoki tаsvir yarаtishni tоpshirаdi vа

o’qituvchi yordаmidа tоpshiriqning bаjаrilishini tеkshirаdi.

TOPSHIRIQLAR: mavzuni o’rganish uchun savollar:

1. Liderlik va superliderlik

2. Boshqarish qonuniyatlari

3. Mehnatni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish

4. Boshqaruv qarorlarining bajarilishi

KICHIK GURUHLARDA ISHLASH METODI

8

53

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Iqtisodiy munosabatlar manfaatlarini izohlang

Jamoatchilik manfaati

Tashkilot manfaati

Shaxsiy manfaat

Boshqaruv funksiyalari (vazifalari)ni izohlang

Rejalash-

tirish

Rejani

bajarishni

uyushtirish

Muvofiqlash-

tirish

Rag’batlan-

tirish

Nazorat

Rahbarning bashorati va uni amalga oshirishbosqichlarini izohlang

r

8

54

2.6-mavzu. IQTISODCHI-PEDAGOG XODIMLARNI

TAYYORLASH VA MALAKASINI OSHIRISH

REJA: 1. Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi

2. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi

3. Yuqori malakali xodimlar tayyorlashga qo‘yiladigan asosiy talablar

4. Xodimlar oliy ta’limi


Oliy ta’lim, xodim, xodimlarni kasbiy tayyorlash, ta’lim oluvchi, ixtisoslik,

mutaxassislik, mehnatning sifati, kvalifikatsiya, maxsus tajriba, iqtisodchi kadrlar,

resurslar

1. Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi Oliy ta’lim sohasida sifat ko‘p qirrali konsepsiya hisoblanadi. U ta’lim

sohasidagi barcha funksiya va faoliyat turlari – o‘quv va akademik dasturlar, ilmiy

tadqiqot va stipendiyalar, mutaxassis xodimlar bilan to‘liq ta’minlanganlik, ta’lim

oluvchilar, binolar, moddiy-texnika bazasi va jihozlarni, jamiyat va akademik muhit

farovonligi yo‘lidagi barcha ishlarni qamrab olishi kerak, - degan edi birinchi

Prezidentimiz I.A.Karimov.1

Ta’lim va kadrlarni kasbiy tayyorlash ta’lim sifatining asosiy yakuniy sifatidir,

bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- insonlar: professor-o‘qituvchilar tarkibi, ta’lim oluvchilar, o‘quv-yordamchi

faoliyat xodimlari, ma’muriy xodimlar va boshqalar;

- texnologiyalar: pedagogik, tarbiyaviy, informatsiyaviy, boshqaruv, nazorat

qiluvchi va boshqalar;

- moddiy-texnikaviy ta’minot: binolar, jihozlar, laboratoriya va amaliyot bazasi

va b;

- me’yoriy-huquqiy va o‘quv-metodik ta’minot;

- rag‘batlantirishlar va asoslar;

- tashqi ta’sirlar: bozor iqtisodiyoti talablari, korxonalar, jamiyat va davlat.

Ta’lim tizimining yuqorida keltirilgan tarkibiy unsurlari, ustunlik qiluvchi

omillar majmuini belgilaydi, bular ta’lim va xodimlarni kasbiy tayyorlash sifatiga

ta’sir etadi.

Ilmiy texnika inqilobi davrida ishchi xodimlarning mehnat qilish sharoiti

o‘zgaradi, chunki ishlab chiqarish jarayonida ishchi xodimning bajaradigan faoliyati,

dunyoqarashi, o‘rni o‘zgaradi. Ushbu o‘zgarishlar ya’ni ishlab chiqarish

bosqichlarining rivojlanishi yangi mayllarning o‘sishiga olib keladi. Ishchi xodim

ushbu rivojlanishdan foydalangan holda yangicha ishlashni xohlaydi. Xodimlardagi

1 Kаrimоv I.А. O’zbеkistоnning o’z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo’li. – T.: O’zbеkistоn, 1992 yil.

55

o‘zgarishlarni kuchaytirishda ishlab chiqarish faktorlari kuchli ta’sir etadi. Buning

asosida jismoniy mehnat, ya’ni insonning bajaruvchi funksiyasi yotadi.

Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida inson asosan 4 asosiy funksiyani

bajaradi:

Ishchi xodim o‘z jismoniy harakati bilan aylantiruvchi va harakatlantiruvchi

harakatlar hosil qilishi uchun mehnat qurollarini ishlatishi;

Mehnat qurollarini boshqarishi va ularga ta’sir ko‘rsatishi;

Ularni to‘g‘irlashi va ta’minlashi;

Ularni loyihalashtirishi va ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq qilishi.

Mehnatni boshqarishda zamonaviy ishchi xodimga 1 va 2 funksiyalardagi

ko‘rsatkichlar ahamiyatli bo‘lishi bilan bir qatorda mehnatning mazmuni va

ijodiyligini oshirishda 3-4 funksiyalar ham muhimdir.

Tarixga nazar solib ko‘rsak, mashinasozlikda yuqori malakali ish darajasi oshib

bormoqda. M: 30-yillarda chilangar ta’mirlovchi 9-10 ta stanokda ishlay olgan,

hozirda esa 25-30 stanokda bemalol ishlay oladi va 100 dan ortiq metall va nometall

materiallar bilan ishlaydi. Bundan tashqari u payvandlashni ham bilishi kerak.

2. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi «Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi –

degan edi birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov1, yurtimizda yashayotgan barcha

fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan

shuning uchun ham ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash,

ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg‘onish g‘oyamini ro‘yobga chiqaradigan

yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib

qoladi».

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’lim xizmatlari bozorining strategik

maqsadi sifatida, bozor munosabatlarining vujudga kelishi sharoitida samarali

ishlashga qodir bo‘lgan iqtisodchilar faoliyatining barcha darajalari va sohalari uchun

mutaxassis kadrlarni tayyorlash va bu bilan O‘zbekiston iqtisodiyotining shakllanishi

va rivojlanishining butun jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatish masalasi belgilab

qo‘yilgan.

Davlat oliy ta’lim muassasalari talabalari soni oliy ta’lim muassasalaring

ulushiga taxminan mos keladi, masalan, Toshkent shahri va Toshkent viloyatining

oliy ta’lim muassasalari barcha oliy ta’lim muassasalari talabalari sonining 47,2% ni

qamrab oladi, bu erdagi oliy ta’lim muassasalarining ulushi esa qariyib 48% ni tashkil

qiladi.

Bugungi kunda malakali mutaxassis xodimlarni tekshirishda ularning

ixtisosligi tahlil qilinadi, komissiyalar tuziladi. Tuzilgan komissiya a’zolari

o‘qituvchilar va vrachlardan iborat bo‘ladi.

Reja tuziladi:

Mehnat turi va miqdorini aniqlash;

Texnik-tashkiliy sharoitlar;

Ishchi xodimlar bajaradigan ishlar;

1 Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining birinchi sеssiyasidаgi mа’ruzаsi. fеvrаl, 1995 yil.

56

Kvalifikatsiya;

Maxsus tajriba;

Javobgarlik;

Maxsus texnik talablar;

Maxsus jismoniy texnik talablar;

Tashkiliy tayyorlashga taklif;

Ilmiy texnik progressga etib borishi.

Bu tahlillarni sharoitni hisobga olgan holda bajarish kerak. Xodimlarning

o‘qishi uchun o‘sha tashkilot etarli darajada o‘quv materialiga ega bo‘lishi kerak.

Tahlilning natijasi xodimlarning tarkibiga bog‘liq. Mehnatning sifati – uning

mexanizatsiyalashganligi va avtomatlashtirilganligi, yuqori malakali xodimlar bilan

ta’minlanganligi bilan belgilanadi. SHu bilan bir qatorda xodim ning ma’lum bir

sohadagi aniq faoliyatini belgilab beradi. Ma’lum sohadagi xodimlarning ish quroli

bilan ishlashi sifatni boshqarishni belgilab beradi.

3. Yuqori malakali xodimlar tayyorlashga qo‘yiladigan asosiy

talablar Yuqori malakali xodimlarni boshqarishda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi

nomli yangi mehnat turi paydo bo‘ldi. Ularning mehnatida bir qancha umumiyliklar

bor. Keng qamrovli mutaxassis xodim o‘z faoliyatida bir qancha kasblarni qamrab

oladi, zarur bilimlarga, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladi. Bu aralash texnologiya

uchastkalardagi ishlab chiqarish funksiyalarini amalga oshirishda qo‘l keladi. U

ishlab chiqarishning fan sohasidagi bilimlar bilan qurollangan bo‘lib, ishlab

chiqarishning o‘zgarib turadigan shartlariga tez ko‘nikib keta oladi.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodchi mutaxassislar tayyorlash

tizimini rivojlantirish strategiyasiga quyidagi bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi:

1. Mamlakatdagi tarkibiy o‘zgarishlar. Ma’lumki, O‘zbekiston rejali iqtisodiy

boshqaruv tizimidan yangi bozor iqtisodiyoti mexanizmi sari intilmoqda. Bu esa,

tabiiy ravishda, yangi iqtisodiy shart-sharoitlar va tuzilmalarni yaratish zaruriyatini

yuzaga keltirdi. Bunday sharoitda yangicha bilim va tajribaga ega bo‘lgan

mutaxassislarsiz hech qanday muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. SHuning uchun ham

mamlakatimizdagi iqtisodiy-ijtimoiy o‘zgarishlar mutaxassislar tayyorlash tizimini

rivojlantirishning zamonaviy strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishni talab

qilmoqda.

2. Bugungi kunda «mehnat bozori»dagi ishsizlik muammolari. Bu ayniqsa,

o‘tish davridagi mamlakatlar, shu jumladan, O‘zbekistonda ham alohida echim talab

qiladigan muammolardan hisoblanadi. O‘tish davridagi mamlakatlarda ko‘plab

sanoat ob’ektlarining to‘liq hajmda ishlash imkoniyatlarining kamayishi, davlatning

ko‘plab nazorat organlarini qisqartirilishi, shuningdek yangi ob’ektlarga

aylantirilayotgan korxona mutaxassislarining zamonaviy bilimlarga ega bo‘lmasligi

oqibatida mehnatga layoqatli ishsizlarning soni ortib boradi. Buning oldini olish

uchun esa, bu ishsizlarni qisqa muddatli qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish orqali

bozor talablariga mos bilim va tajribalarni oshirishga katta ehtiyoj seziladi.

57

Iqtisodchi kadrlar, ta’lim oluvchilar va uni ta’minlash uchun zarur resurslar

o‘quv-tarbiya jarayonining asosiy komponentlari hisoblanadi.

Iqtisodchi mutaxasislar ta’lim xizmatini talab etuvchilar sifatida oliy ta’lim

(bakalavriat, magistratura)ning barcha bosqichida ma’naviy-axloqiy va kasbiy

jihatdan shaxs sifatida shakllantiruvchilardir. Davlat ta’lim standartlari va resurslari

vositasida ularning sifatli ta’lim olishi va kasbiy tayyorlanishi kafolatlanadi. Ta’lim

oluvchilarning vazifasi har tomonlama rivojlangan shaxs bo‘lib etishishlari uchun

oliy ta’lim tizimidagi keng imkoniyatlardan foydalanishdan iboratdir.1

Oliy ta’lim resurslari quyidagilardan iborat:

- moliyalar (byudjet va byudjetdan tashqari manbalardan olinadigan);

- moddiy-texnika bazasi, laboratoriya va amaeliy mashg‘ulotlar o‘tkazish

uchun zarur bo‘lgan;

- kompyuter texnologiyalarining texnikaviy, matematik va dastur ta’minoti;

- informatsiya bazasi (darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari, ko‘rgazma materiallar

va jihozlar va h.k.).

O‘quv-tarbiya jarayonining sanab o‘tilgan komponentlari kadrlar tayyorlash

uchun zamin yaratadi. Ularning sifati va raqobatbardoshligi ayrim olingan har bir

komponentning va umumiy zaminning rivojlanganlik darajasiga bog‘liqdir.

4. Xodimlar oliy ta’limi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek:

1 – «maqsadlarimizga

erishish, yangi, demokratik jamiyatni qurish, ilohotlarning taqdiri qanday intellektual

kuchlarga egaligimizga, yoshlarimiz qanday madaniy va professional saviyaga

erishganligiga, qanday ideallarga e’tiqod qilishiga, ma’naviy jihatdan qanchalik

boyishiga bog‘liqdir. SHu bois, aholining ma’lumot olish imkoniyatini oshirish,

milliy tiklanish g‘oyasini amalga oshirishga qodir yangi avlodni tarbiyalash eng

muhim vazifalarimizdan biridir».

Bugungi kunda iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tadbirkorlik faoliyati

bilan shug‘ullanuvchi kishilarni o‘qitish va malakasini oshirish uchun maxsus

dasturlar ishlab chiqiladi. CHet ellarda ularni tashkil qilishda maxsus o‘rgatuvchi

tashkilotlar ishtirok etadi (masalan, biznes maktabi, malaka oshirish fakulteti,

boshqaruv universiteti). Hozirgi kunda chet el va mamlakatimiz olim va

1 Egаmbеrdiеv E., Хo’jаmqulоv H. Kichik biznеs vа tаdbirkоrlik. – T.: «Mа’nаviyat», 2003. 81-bеt.

1 Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа. – T.: «O’zbеkistоn», 1995, 259-bеt.

O’quv-tarbiya jarayoni

Ta’lim oluvchilar Ilmiy pedagogic va

pedagogic kadrlar

Resurslar

58

mutaxassislari yordamida ishlab chiqilgan tadbirkorlik bo‘yicha yangi o‘quv

dasturlari keng qo‘llanilmoqda.2

Yo‘nalish bo‘yicha o‘quv dasturlari quyidagilarga bo‘linadi:

- boshlang‘ich o‘qish dasturlari;

- tadbirkorlik ishini kompleks o‘qishini ta’minlab beruvchi dasturlar va uning

alohida tomonlarini o‘rgatuvchi dasturlar (masalan, marketing, bank ishi,

qimmatbaho qog‘ozlar);

- boshqaruv faoliyatini o‘rganish dasturlari va mutaxassisni o‘qituvchi dasturlar

o‘qish dasturini vaqtinchalik omili bo‘yicha qisqa va uzoq muddatga bo‘linadi.

O‘qishning ko‘lamiga qarab quyidagi dasturlardan foydalaniladi:

1. Doimiy tavsifga ega dasturlar, ko‘pincha to‘g‘ri yoki qisman o‘qish dasturi

hisoblanadi. Ularga tadbirkorlarni o‘qitish dasturlari kiradi.

2. Malakani oshirish dasturlari chet ellarda keng tarqalgandek, bizning

respublikamizda ham keng tarqalmoqda.

Kichik biznes ham boshqa faoliyat kabi, doimo ishchilarni o‘qitishni talab

qiladi. Bu jarayon kadrlarni sifatini va rivojlanishini ta’minlaydi.

O‘qish – bu odamning fundamental bilim olish jarayonidir. Aslida, u

maktablarda, kollejlarda, institutlarda, universitetlarda yoki boshqa joylarda amalga

oshadi. Islohotlar o‘qishning turlariga ta’sir qiladi. Oliy ma’lumot ochiq, demokratik

bo‘ladi. Oliy ma’lumotni rivojlantirishning boshqa ko‘rinishi – bu oliy va o‘rta

maxsus o‘qishni integratsiya qilishdir.

Oliy ma’lumot islohoti o‘z ichiga quyidagi yo‘nalishlarni oladi:

YAngi takomillashgan o‘quv dasturlarini ishlab chiqish, zamonaviy

mutaxassislarni tayyorlashda xalqaro o‘qish jarayonini tashkil qilish.

Auditoriya darslari va mustaqil ishlar orasidagi o‘quv vaqtini eng qulay tarzda

taqsimlash va boshqalar.

Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

hamda Xalq ta’limi vazirligi mutaxassislari ishtirokida «O‘zbekiston Respublikasida

uzluksiz iqtisodiy ta’lim konsepsiyasi» ishlab chiqilgan. Bu konsepsiyada uzluksiz

iqtisodiy ta’limni yanada rivojlantirish va takomillashtirishning strategik yo‘nalishlari

belgilab qo‘yilgan bo‘lib, ular iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashning va umumiy

iqtisodiy ta’limning jahon andozalariga mos keladi. Uzluksiz iqtisodiy ta’lim

konsepsiyasini amalga oshirishdan ko‘zlangan asosiy maqsad xalqaro hamjamiyat

tomonidan qabul qilingan ta’lim andozalariga mos yuqori malakali kadrlarni

tayyorlashdir.

Konsepsiya Halqaro standart ta’lim klassifikatsiyasi va Halqaro standart kasb

klassifikatsiyasi qoidalari asosida ishlab chiqilgan. Konsepsiya yaratilishidan avval

ko‘plab tadqiqot ishlari olib borildi. Bunda iqtisodiy ta’lim bo‘yicha jahon tizimi,

ayniqsa AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya, YAponiya va Rossiya ta’lim tizimi

tajribasi o‘rganildi va umumlashtirildi. Umuman olganda, taklif etilgan konsepsiya

asosan iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlashning Inglizcha-Amerikacha tizimiga

tayanadi. Ammo unda, O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘tish

2 /ulоmоv S.S. Tаdbirkоrlik vа kichik biznеs.-T.: «SHаrq», 2002, 147-bеt.

59

davri, iqtisodiy ta’lim bosqichlari va darajalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan

xo‘jalik yuritish tizimi hisobga olingan.

Uzluksiz iqtisodiy ta’limni jahon andozalari darajasiga ko‘tarish

konsepsiyaning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Bu quyidagi maqsadlarni

ko‘zlaydi:

- uzluksiz iqtisodiy ta’lim tizimini jahon ta’lim tizimi bilan o‘zaro

uyg‘unlashtirish;

- iqtisodchi mutaxassislar bilim darajasini xalqaro miqyosda

raqobatbardoshligiga erishish;

- dunyoning etakchi mutaxassislari va ta’lim texnologiyalarini mamlakatimizda

iqtisodchi mutaxassislarni tayyorlash tizimiga jalb etish;

- iqtisodchi mutaxassislarning bakalavrlik va magistrlik diplomlarini xalqaro

darajada tan olinishiga erishish va boshqalar.

2.6. IQTISODCHI-PEDAGOG XODIMLARNI TAYYORLASH VA

MALAKASINI OSHIRISH

Amaliy mashg’ulot

REJA:

1. Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi

2. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish metodikasi

3. Keg qamrovli va yuqori malakali xodimlar tayyorlashga qo‘yiladigan

asosiy talablar

4. Xodimlar oliy ta’limi


SAVOLLAR:

1. Keng qamrovli soha xodimlari va yuqori malakali xodimlar tayyorlash

va ularga qo‘yilgan talablar?

2. Kadrlar ixtisosligini tahlil qilish uslubi haqida fikr bildiring?

3. Keng qamrovli soha xodimlari va yuqori malakali xodimlar haqida

tushuncha va ular qanday bo‘lishi kerak?

4. Kasbiy malakaviy tuzilmada xodimlarning o‘zgarishi qanday amalga

oshiriladi?

5. Xodimlar oliy ta’limi haqida Sizning fikringiz?

6. Kasbiy mahorat deganda nimani tushunasiz?

7. Mehnat shartnomasiga ta’rif bering?

8. Mehnatni tashkil etish va uning usullari haqida fikr bildiring?

9. Malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimida qanday ishlar amalga

oshiriladi?

10. Mutaxassisliklarni tahlil qilib bering?

60


O’RGANISH

“QАNDАY?” IЕRАRХIK DIАGRАMMАSI

5

Vujudgа kеlgаn muаmmоni sаbаbini аniqlаsh zаrur, аmmо

аnа shu muаmmоni qаndаy yo’llаr bilаn hаl etish mumkin

dеgаn sаvоlgа jаvоb bеrishni o’rgаnish muhim vаzifаlаrdаn

biridir. “Qаndаy?” iеrаrхik diаgrаmmаsi аnа shundаy hоllаrdа

sаmаrаli nаtijа bеrаdi.

“Qаndаy?” iеrаrхik diаgrаmmаsi muаmmо hаqidа

butunligichа umumiy tаsаvvurgа egа bo’lishgа imkоn

bеrаdigаn sаvоlаrning mаntiqiy zаnjiri ko’rinishidа nаmоyon

bo’lаdi.

Kеtmа-kеt rаvishdа “Qаndаy?” sаvоlini qo’yish оrqаli siz

fаqаt muаmmоni hаl etishning bаrchа imkоniyatlаrini tаdqiq

etibginа qоlmаy, bаlki ulаrni аmаlgа оshirish mеtоdlаrini hаm

o’rgаnаsiz

“QАNDАY?” IЕRАRХIK DIАGRАMMАSI

6

Mehnatni tashkil etish va

uning usullari

QANDAY?

QANDAY?

QANDAY?

QANDAY?

QANDAY?

QANDAY?QANDAY?

QANDAY?

“

QANDAY? QANDAY?

QANDAY?

QANDAY?



1 Kadrlar ixtisosligini tahlil qilish uslubi

haqida fikr bildiring?

2 Xodimlar oliy ta’limi haqida Sizning

fikringiz?

3 Kasbiy mahorat deganda nimani

tushunasiz?

2

61

•Malaka oshirish va

qayta tayyorlash

tizimi1-Esse

•Malakali xodimlar

tayyorlash va ularga

qo‘yiladigan talablar2-Esse

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Oliy ma’lumot islohoti o‘z ichiga qanday yo‘nalishlarni oladi, ularni

ko’rsating

O‘qishning ko‘lamiga qarab qanday dasturlardan foydalaniladi,

ularni izohlang

Doimiy tavsifga ega dasturlar Malakani oshirish dasturlari

62

Oliy ta’lim resurslari nimalardan iborat?

1. 2.

3. 4.

2.7-mavzu. IQTISODIY TA’LIM-TARBIYANING RIVOJLANISH

TARIXI

REJA: 1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy, iqgisоdiy hаyot vа

iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri

2. IX-XV аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri аsаrlаridа iqtisоdiy tа’lim-

tаrbiyaning tutgаn o’rni

3. XIX аsr охiri vа XX bоshlаridа Turkistоndа iqgisоdiy tа’lim-tаrbiyagа оid

qаrаshlаr


Mаrkаziy Оsiyo, iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, mutаfаkkirlаr, jаdidlаr, «Аvеstо»,

«Kur’оni Kаrim», dеhqоnchilik, islоm dini, mеhnаt, hаlоl mеhnаt, iqtisоdiy tаfаkkur, sаvdо-

sоtiqdаgi hаlоllik

1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy, iqgisоdiy

hаyot vа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri

Tаriхiy mа’lumоtlаrdаn аyonki, buyuk аjdоdlаrimiz iqtisоd vа iqtisоdiy tа’lim-

tаrbiyagа оid ko’plаb g’оyalаrni ilgаri surishgаn. CHunki iqtisоd hаr bir kishi, hаr bir

оilа, jаmоа vа jаmiyat hаyotidа muhim o’rin tutаdi. U nаfаqаt insоnning bugungi

hаyotini, bаlki kеlаjаgini hаm bеlgilаb bеrаdi. Ахir, хаlqimiz «Оldin iqtisоd, kеyin

siyosаt», dеgаn hikmаtni bеjiz аytmаgаn. Dеmаk, jаmiyatdа iqtisоdiy tаfаkkurni

rivоjlаntirish kаttа аhаmiyagа egа.

Qаdimiy iqtisоdiy qаrаshlаr vа tаrbiya mаsаlаlаri hаqidа yozmа mаnbаlаrdаn

bizgаchа еtib kеlgаn «Аvеstо» yordаmidа fikr yuritishimiz mumkin.

«Аvеstо»dа iqtisоdiy qаrаshlаr vа iqtisоdiy tаrbiya mаsаlаlаri. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya hаqidаgi dаstlаbki fikrlаr bundаn qаriyb 3000 yil

muqаddаm vаtаnimiz hududlаridа Zаrdushtiylikning muqаddаs kitоbi bo’lmish

«Аvеstо» buyuk оlim hаm-dа fаylаsuf Zаrdusht tоmоnidаn bizgа mеrоs qоldirilgаn.

63

Bu аsаr аslidа diniy qаrаshlаr аsоsidа bitilgаn, lеkin bu durdоnа аsаr turli-tumаn

sоhаlаrgа tеgishli bo’lgаn ilk g’оyalаrni hаm o’zidа mujаssаmlаshtirgаn. Hаttо,

Qаdim YUnоnistоndа аsоslаngаn vа ilk bоr tаdqiq etilgаn dеb tаn оlingаn аksаriyat

g’оyalаr vа fikrlаr ushbu nоdir kitоb оrqаli ulаrdаn hаm оldinrоq yarаtilgаni mа’lum bo’ldi.

Bu аsаrdа ijtimоiy-iqtisоdiy mаsаlаlаrgа kаttа urg’u bеrilgаn. Хususаn hоzirgi zаmоn

iqgisоdiyot хаzinаsining dоlzаrb mаvzu vа muаmmоlаrning ilk ko’rinishlаri o’shа dаvrgа

хоs rаvishdа o’rgаnilgаn hаmdа tаrtibgа sоlingаn.

Аyniqsа, аsаrdа chоrvаchilik vа qishlоq хo’jаligi sоhаsining аsоsiy tаrmоg’i

hisоblаngаn dеhqоnchilikkа nihоyat dаrаjаdа yuksаk e’tibоr bеribginа qоlmаy хаttо uni

ilоhiylаshtirilgаn hаm. SHuningdеk, dеhqоnchilikni ilk nаturаl хo’jаlik оilа-qаbilа bilаn

birgаlikdа dаvlаtning hаm iqtisоdiy bаrqаrоrligini sаqlаshgа хizmаt qilаdigаn аsоsiy

оmilligi bir nеchа bоr tа’kidlаngаn.

Аsаrdа «Kim g’аllа eksа оlijаnоbdir. G’аllа ekkаn kipsh Ezgulik urug’lаrini sоchаdi.

Ахirа Mаzdаgа e’tiqоdini kuchаytirаdi, mustаhkаmlаydi. Bu qоnunning bаjаrilishi o’z

аhаmiyatigа ko’rа 10 ming duо qilish, qurbоnlik qilishdаn а’lоdir. Ekin ekmоq,

YOvuzlikni еr yuzidаn tugаtmоq dеmаkdir» dеb yozilgаn qаtоr g’оyalаr ilgаri surilgаn.

«Аvеstо»dа mulkiy munоsаbаtlаr g’оyasini hаm tаdqiq etilаdi. Bundа хususiy

mulkkа bo’lgаn huquq аmаldа ungа egаlik qilish vа fоydаlаnish huquqlаri bilаn

chеgаrаlibginа qоlmаy аnchа murаkkаb hisоblаngаn shахsiy mulkining bоshqа shахsgа

egаlik qilish huquqini bеrish hаmdа o’zgаlаrning mulkigа nisbаtаn egаlik qilish huquqidаn

fоydаlаnish kаbi imkоniyatlаrini hаm yarаtgаn vа bu qаt’iy o’rnаtilgаn qоnun qоidаlаr

bilаn tаrtibgа sоlinib nаzоrаt qilingаn.

Аsаrdа mеhnаt, uning insоn hаyotidаgi rоligа аsоsiy e’tibоr bеrilgаn. Аvvаlаm bоr

оilа а’zоlаrining bаrchаlаri mеhnаt bilаnginа оbоd, to’q bo’lib yashаshlаri mumkinligi

qоnun dаrаjаsigа ko’tаrilgаn. Hаr bir оtа-оnа o’z оilаsi, fаrzаndlаrining kеlаjаgigа

jаvоbgаrligi hаttоki, nаslining tоzа, sоg’lоmligigа qаdаr nаzаrdа tutilgаn.

Insоnning tаrbiyasi, оdоb ахlоqigа shu dаrаjаdа yuqоri tаlаblаr qo’yilgаnki, hаr bir

shахs o’z gаpi, hаrаkаti qоnun dаrаjаsidа qаbul qilingаn, hаr bir оdаmning eng аsоsiy,

birlаmchi vаzifаsi hаlоl mеhnаt hаmdа unumli mеhnаt qilish, yarаtuvchilik ya’ni ishlаb

chiqаrish bo’lgаn.

Хаlоl mеhnаt qilish to’grisidа аsаrdа ko’p bоrа tа’kidlаngаn. Хususаn: «... еrgа

ishlоv bеrsа, mеhnаt qilsа, u zаmin rаhmаtigа mushаrrаf bo’lаjаk» singаri qаyd qilingаn bir

nеchа yozuvlаr buni isbоt qilаdi. Hаlоl mеhnаt qilib yangi еrlаrni o’zlаshtirib, ekinzоr vа

bоg’lаrni tаshkil etib yarаtuvchilik ya’ni ishlаb chiqаrish bilаn shug’ullаngаn insоnni ulug’lаr

sаfigа qo’shilishni e’tirоf etilgаndir.

Ushbu аsаrdа krеdit munоsаbаtlаri: qаrz bеrish, qаrz оluvchi vа qаrz bеruvchilаr

o’rtаsidаgi iqtisоdiy hаmdа huquqiy munоsаbаtlаrgа оid mа’lumоtlаr hаm bеrilgаn. Bu

аlbаttа, o’shа dаvrdа ilgаri surilgаn krеdit hаqidаgi fikrlаrning dаstlаbkilаridаn edi. «Kimdа

kim qаrzni egаsigа qаytаrmаsа, uning bu аmаli оmоnаti o’g’irlаngаn bilаn bаrоbаr bo’lаdi.

Qаrzni оlgаn kishi оmоnаtni uyidа sаqlаsа, hаm kun vа tun ungа qo’l ursа vа o’ziniki dеb

gumоn qilsа, uning bu аmаli оmоnаtni ikkinchi mаrtа o’g’irlаgаn bilаn bаrоbаrdir» dеya

tа’kidlаngаn shu kаbi fikrlаr gаpimizni isbоti bo’lа оlаdi.

Islоm dinidа iktisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri. Iqtisоdiy tаfаkkurni

rivоjlаntirishdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning tаriхiy ildizlаri-islоm dini qоidаlаlаri, buyuk

аjdоdlаrimizdаn mеrоs bo’lib qоlgаn o’lmаs аsаrlаr bizgа bеbеhо mаnbа bo’lib хizmаt

64

qilаdi. Islоm tа’limоtidаgi iqtisоdiy g’оyalаrning bаyon etilishi, muqаddаs kitоb-Qur’оni

Kаrimdа kishilik jаmiyatining fаоliyat turlаridаn biri iqtisоdiyot sоhаsidаgi munоsаbаtlаr

muhim o’rin tutаdi. CHunki iqtisоdiy munоsаbаtlаrdа insоnlаrning аsоsiy fе’l аtvоrlаri

nаmоyon bo’lаdi. Qur’оni Kаrim ihkоmlаri insоnlаrgа ilоhiy fаrmоyish sifаtidа zаmindаgi

bаrchа insоnlаr tеngligi аytilаdi. Iqgisоdiy tаrbiyani shаkllаntirishdа milliy qаdriyatlаrimiz,

tаriхiy аllоmаlаrimiz аsаrlаridаn sаmаrаli fоydаlаnishimiz zаrur. Qаdriyatning eng yirik

mаnbаlаridаn biri «Kur’оni Kаrim» bo’lsа, kеyingisi Hаdisi shаrifdir. Ushbu mаnbаlаr

o’zining hаyotiyligi bilаn fаqаtginа Uyg’оnish dаvri O’rtа Оsiyodаgi, Аmir Tеmur vа

tеmuriylаr dаvri, XX аsr bоshlаridаgi o’zbеk iqtisоdiy tа’limоtlаriginа emаs, bаlki

O’zbеkistоnni bоzоr iqtisоdiyotigа o’tish dаvridаgi iqtisоdiy tа’limоtlаrini, iqtisоdiy tаr-biya

аsоslаrini yarаtishdа hаm e’tibоrgа оlinаyotgаni, ulаrdаgi iqtisоdiy qаdriyatlаr kаttа hаyotiy

аhаmiyatgа egа ekаnligini ko’rsаtаdi. Kеltirilgаn bаrchа fikr-mulоhаzаlаr аvvаlаm bоr

insоnlаrning bir-birini qаdrlаsh, iqtisоdiy munоsаbаtlаrdа аsоsiy mеzоnlаrdаn hisоblаngаn

tеnglik, hаllоlllik, to’g’rilik kаbi tushunchаlаrni shаkllаntirish uchun аsоsiy

mаnbаlаrdаndir.

«Оltinni оltingа (ulаr tаngа yoki birоr buyum shаklidа bo’lаdimi yoхud quymа

bo’lаdimi, bundаn qаt’iy nаzаr) bir-birigа tеnt оg’irlikdа sоtingizlаr, birini ikkinchisidаn

аfzаl qilmаngizlаr. Kumushni kumushgа hаm аynаn shu tаriqа sоtingizlаr! Sаvdоlаshib

turgаn еringizdаn jilmаy turib, bir-biringizni mоlingizni qo’lgа оlingizlаr!», dеyilаdi

хаdislаrdа. Bundаn shundаy хulоsа qilish mumkinki, sоtuvchi хаm o’z mоlining аybini

yashirmаsligi, хаrid qiluvchi hаm pul bеrishdа g’irrоmlik qilmаsligi lоzim, fаqаt shun-

dаginа sаvdоdа bаrаkа bo’lаdi, аgаr hаr ikkаlа tоmоn hаm bir-birini аldаsа, g’irrоmlik qilsа,

bu sаvdо hаlоl sаvdо emаs. Sаvdо хаlоllikni yoqgirаdi vа shuning uchun sоtuvchi хаm,

оluvchi хаm rоst gаpirishi shаrt.

Sаvdо sоtiqdаgi hаlоllikdа dаstlаb sоtuvchining o’z mоligа аdоlаtli, insоfli, hаr ikkаlа

tоmоngа hаm mаnzur bo’lаrli dаrаjаdа nаrх qo’yishi bilаn bоshlаnаdi. CHunki sоtuvchi mоl

egаsi bo’lgаni uchun dаstlаbki nаrхni хаridоrgа birinchi bo’lib tаklif etishgа hаqlidir.

Hаdisdаgi rivоyatlаrdа: «Kimki birоr оziq-оvqаt mаhsulоtini ko’tаrа sоtib оlgаn bo’lsа, uni

ulоvigа оrtmаy (ya’ni sоtib оlgаn еridаn bo’lаk jоygа оlib bоrmаy) turib qаytа sоtib

yubоrmаsligi kеrаk, chunki tijоrаt оdоbi shuni tаqоzо qilur» dеyilаdi. Аmаldа tijоrаtning

bundаy оdоbigа qаttiq аmаl qilingаn, оdоbsizlik qilgаnlаrni esа kаltаklаgаnlаr.

Pаyg’аmbаrimizning: «qo’pshi qo’shnigа uy-jоylаrining tutаshligi bilаn

bоshqаlаrdаn ko’rа hаqlirоqdir» dеgаn mаslаhаtlаri хеch qаndаy jаmоаgа tеgishli

bo’lmаgаn, tаqsimlаnmаgаn umumiy mulkkа nisbаtаn jufа huquqigа аsоs qilib оlingаnligini

tа’kidlаb o’tish lоzim.

2. IX-XV аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri аsаrlаridа

iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning tutgаn o’rni

Buyuk аllоmаlаrimiz islоm qоnun qоidаlаrini аsоs qilgаn хоldа yarаtgаn аsаrlаridа

e’tibоrni insоnnning bоylikkа, mоl-mulkkа bo’lgаn munоsаbаtini shаkllаntirishdа, insоn

iqtisоdiy tаfаkkurini, iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyani shаkllаntirishi аsоsiy dаsturi sifаtidа o’z

аsаrlаridа fоydаlаnishgаn. Insоn hаyotidа mоddiy nе’mаtning, bоylikning rоlini tushunаrli,

sоddа tildа tushuntirib bеrishgа hаrаkаt qilishgаn, хususаn, Аbu Nаsr Fоrоbiy, Аbu Rаyхоn

65

Bеruniy, Ibn Sinо, YUsuf Хоs Хоjib, Аmir Tеmur, Аlishеr Nаvоiy vа bоpща аllоmаlаrimiz

yarаtgаn аsаrlаridаgi g’оyalаr iqtisоdiy pеdаgоgikаning mаnbаlаri, o’rgаnish оb’еktlаri

bo’lа оlаdi.

Buyuk dаhо, Аristоtеldаn so’ng «ikkinchi muаllim» dеb nоm qоzоngаn Аbu Nаsr

Fоrоbiy o’z hаyotidа tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаrigа kаttа аhаmiyat bеrgаnn. Mоddiy

ehtiyojlаrning аhаmiyati, kishilik jаmiyati tаrаqqiyotidа uning rоlini ko’rsаtib, mulkchilik vа

mulkdоr bo’lish хоsiyati, хаrаjаt vа tаqsimоt to’g’risidа qаtоr muhim fikrlаrni bildirgаn.

Ilm оlishning zаruriyagi, tа’lim-tаrbiya bеrish mеtоdlаrigа аlоhidа diqqаt qаrаtgаn.

Buyuk аllоmаlаrimizdаn Аbu Rаyhоn Bеruniyning mеhnаt vа hunаr to’g’risidаgi

qаrаshlаri bugungi kun uchun hаm аhаmiyatini yo’qоtmаgаn. U yashаgаn dаvrdа Хоrаzm

vа O’rtа Оsiyo хаlqlаrining iqtisоdiy vа mа’nаviy hаyotidа kishilik eхtiyojlаrini pаydо

bo’lishi vа uni qоndirish аsоslаri, mеhnаt vа hunаrgа munоsаbаtlаri uyg’unlаshib kеtаdi.

Uning fikrigа ko’rа kishilаr o’zlаrining zаruriy ehtiyojlаrini qоndirish uchun uyushgаn hоldа

yashаsh vа ishlаshgа mаjburdirlаr. U dаvlаtning pаydо bo’lishini hаm ehtiyojdаn dеb

hisоblаydi. Bаrchа qimmаtli nаrsаlаr insоn mеhnаti bilаn yarаtilаdi. Insоnning qаdr-qimmаti

uning аvlоd-аjdоdlаrining Kim bo’lgаnligi bilаn emаs, bаlki uning mеhnаti bilаn

bеlgilаnаdi.

Аbu Аli ibn Sinо o’zining buyuk «Tib qоnunlаri» аsаridа iqtisоdiy tаrbiya hаqidа so’z

yuritib, bоlа tаrbiyasidа mеhnаtning аhаmiyatigа аlоhidа urg’u bеrаdi. Bаrchа bоyliklаr

hаlоl mеhnаt bilаn оrttirilishi, оtа-оnаlаr o’z fаrzаndlаrini kаsb-hunаrgа o’rgаtishi vа undаn

оlingаn dаrоmаd оrqаli hаlоl yashаsh kеrаkligini аytаdi. «Аgаr оilа bоshlig’i, dеydi ibn Sinо,

tаjribаsizlik yoki nоhаqlik qilsа, u оilа а’zоlаrini yaхshi tаrbiyalаy оlmаydi vа uning

оqibаtidа bundаndа yomоn nаtijаlаr kеlib chiqаdi». Uning fikrichа, bоlа tаrbiyasi yaхshi

yo’lgа qo’yilsа, оilа bахtli bo’lаdi. Оilаning eng muhim vаzifаsi bоlа tаrbiyasi

hisоblаnаdi.

Mutаfаkkir YUsuf Хоs Hоjib3 o’zining «Qutаdg’u bilig» аsаridа bоlа tаrbiyasi hаqidа

to’хtаlib shundаy yozаdi: «Fаrzаnd qаnchаlik bilimli, аqlli-hushli bo’lsа, iqtisоdni yaхshi

o’zlаshtirsа, оtа-оnаning yuzi shunchаlik yorug’ bo’lаdi».

U bоlа tаrbiyasidа оtаning mаs’uliyatigа аlоhidа e’tibоr bеrаdi. «Kimning o’g’il-

qizidа bo’lsа, - dеb yozаdi muаllif, ungа uning o’zi mungli yig’lаydi. Оtа bоlаni kichikligidа

bеbоsh qilib qo’ysа, bоlаdа gunоh yo’q, bаrchа gunоh оilаning o’zidа. O’g’il-qizning хulq-

аtvоri yarаmаs bo’lsа, bu yarаmаs ishni оtа qilgаn bo’lаdi. Оtа bоlаlаrini nаzоrаt qilib, turli

hunаrlаr o’rgаtsа, ulаr ulg’аygаch, o’g’il-qizim bоr dеb sеvinаdi». Ulug’ bоbоkоlоnimiz

tа’kidlаgаnidеk, fаrzаndlаrimizgа kаsb-хunаr vа zаmоnаviy bilimlаrni o’rgаtishimiz kеrаk.

Tоki ulаr o’zlаri qiziqqаn kаsb vа hunаrni o’rgаnib, hаyotdаn tа’lim оlib, bilimdоn bo’lsinlаr,

chinаkаm insоniy go’zаllikkа erishsinlаr, bоqimаndаlikkа, yalqоvlikkа, o’g’irlik vа hаrоm-

хаrish ishlаrgа o’rgаnmаsinlаr.

Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа Tеmur vа tеmuriylаr dаvridаgi iqti-sоdiy tа’lim-tаrbiya

hаm o’zigа хоs o’rin tutаdi. Аmir Tеmur vа uning аvlоdlаri dаvridа mаrkаzlаshgаn dаvlаt

bаrpо etildi. Iqtisоdiyotni bаrchа sоhаlаridа (hunаrmаndchilik, qurilish, qishlоq хo’jаligi vа

аyniqsа, sаvdоdа) muhim yutuqlаr qo’lgа kiritildi. Bungа to’g’ri tаnlаb оlingаn iqtisоdiy

g’оyalаr vа iqtisоdiy siyosаt yordаm bеrdi. Аmir Tеmur dаvlаt vа iqtisоdiyotni

3 Bsuf Хоs Hоjib 1020 yildа Bоlаsоg’undа tug’ilgаn. «Qutаdg’u bilig» аsаrini 1069 yili Qаshqаrdа tugаtib,

Qаshqаr hоkimigа bеrаdi. Kitоb hоkimgа mа’qul kеlаdi vа ungа Хоs Hоjib (kаttа оlim) unvоnini bеrаdi.

66

bоshqаrishdа o’zigа хоs mаktаb yarаtdi. Sоhibqirоn dаvlаtidа dеvоni buzruk (Bоsh

vаzir)dаn tаshqаri hаr bir vilоyatdа dеvоn dеyiluvchi bоshqаrmа bo’lgаn. U dаvlаtning

butkul ishlаrini: sоliq yig’ish, tаrtib sаqlаshni, ijtimоiy binоlаr, bоzоr-lаr, hаmmоmlаr,

yo’llаr, suv inshооtlаri tаrmоqlаrini nаzоrаt qi-lаrdi. Хаlqning хulq-ахlоqi kuzаtib turilаdi.

Uning хоdimlаri vаqti-vаqti bilаn, so’rоq, tеkshirish, tаftish vа tеrgоv ishlаri оlib bоrishаrdi.

Аyniqsа, tоshu tаrоzu to’g’riligini оdil bаhr, tеkshirilgаn, qаllоb vа tоvlаmаchilаr qа’tiy

jаzоlаngаn, eng muhimi bu ish to’ppа to’g’ri bоzоrdа, хаlq оldidа аmаlgа оshirilgаn.

Sаvdоgаrlаrgа оlib kеlingаn mоl ustigа 10 % nаrх qo’yish mumkin bo’lgаn.

Tеmurning хislаtlаridаn biri shu ediki, u birоr mаsаlаni хаl etishdаn оldin shu

sохаning bilimdоn оlimlаri bilаn mаslаhаtlаshаr, so’ng аsоsiy qаrоr qаbul qilаr edi.

Аmir Tеmurning dаvlаtni bоshqаrishdа yanа bir yo’nаlishi u vаqti-vаqti bilаn

so’rоq, tеkpshrish, tаftish, tеrgоv o’tkаzib turgаn.

O’z аmаlini sustе’mоl qilish, pоrахo’rlik, dоimiy ichkilik, mаishiy buzuqlik

kаbilаr оgir gunоh hisоblаnib, qаttiq jаzоlаngаn. U bundаy pаytlаrdа o’zini hаm,

o’g’il vа nаbirаlаrini hаm, qаrindоsh urug’lаrini hаm аyab o’tirmаgаn. U o’z dаvlаt

ishlаridа mustаhkаm, qаt’iy, bаrqаrоr turgаn.

«Tеmur tuzuklаridа» shundаy dеyilgаn: Mеngа bo’ysungаn yangi dаvlаtlаrdа

hurmаtgа lоyiq оdаmlаrgа hurmаt ko’rsаtdim. Mеn pаyg’аmbаr аvlоdlаrigа, qоnun

tаrgibоtchilаrigа, оlimlаr vа kеksаlаrgа nisbаtаn buyuk hurmаtdа bo’ldim, ulаrgа

nаfаqа bеlgilаdim. Bu mаmlаkаtlаrning bаdаvlаt kishilаri mеning оg’аynimdеk, еtim

еsir vа kаmbаg’аllаri esа bоlаlаrimdеk bo’lib qоldi. Mаg’lub bo’lgаn mаmlаkаt

qo’shinlаri mеning qo’shinlаrimgа qo’shilаrdi. Mеn bu mаmlаkаtlаrdа хаlq хurmаtni

qоzоnishgа hаrаkаt qildim. SHungа qаrаmаsdаn fuqа-rоni qo’rqinch vа umid оrаsidа

sаqlаdim. YAхshilаrgа ulаr qаysi millаtdаn bo’lishlаridаn qа’tiy nаzаr mеn yaхshilik

qildim. G’аrаzli kishilаr vа sоtqinlаr esа mеning dаvlаtimdаn quvildi. Mеngа tоbе

mаmlаkаtlаrdа аdоlаt eshiklаri оchiq edi.

Bundаn tаshqаri, Tеmurning sоliqlаr hаqidаgi qоidаsi judа muhim аhаmiyatgа

egаdir. Tеmur yozаdi, «Sоliq yig’ishdа хаlqni оgir аhvоlgа sоlishdаn yoki o’lkаni

qаshshоqlikkа tushirib qo’yishdаn ehtiyot bo’lish zаrur. Nеgаki, хаlqni хоnаvаyrоn

qilish dаvlаt хаzinаsining kаmbаg’аllаshishigа оlib kеlаdi, хаzinаning bеquvvаtligi

hаrbiy kuchlаrning tаrqоqlаnishigа bu esа o’z nаvbаtidа, хоkimiyatning

kuchsizlаnishigа оlib kеlаdi».

А. Nаvоiy o’zining «Mаhbubul-qulub» аsаridа jаmiyatning rivоjlаnishidа

sаvdо-sоtiq, tijоrаt ishlаrining аhаmiyatini аlоhidа tа’kidlаydi. «Sаvdоgаr, - dеb

yozаdi buyuk аllоmаmiz, yolg’iz fоydаni niyat qilmаsligi», «sаvdо qilib fоydа

tоpаmаn», «mоl vа pul ko’pаytirаmаn dеb оrtiqchа kеmа surmаsligi», «mоl vа pul

ko’pаytirаmаn dеb jоnsаrаk bo’lmаsligi kеrаk», «sаvdоgаr bоj-хirоj bеrish o’rnigа

o’z mоlini yashirib, o’z оbro’sini to’kmаsа yoki tоpgаn-tutgаnini mеrоsхo’rlаri sоtib

sоvurishi uchun to’plаb qo’ymаsа yoki birоr yomоn hоdisа qo’zg’аsh uchun

sаrflаmаsа, jаmg’аrmа yaхshi bo’lаdi».

67

3. XIX аsr охiri vа XX bоshlаridа Turkistоndа iqgisоdiy tа’lim-

tаrbiyagа оid qаrаshlаr

XIX аsrning ikkinchi yarmidа O’rtа Оsiyodа yangi ishlаb chiqаrish

munоsаbаtlаrining kurtаklаri ko’rinа bоshlаgаn bo’lsа hаm, хo’jаlikdа

kаpitаlizmgаchа bo’lgаn munоsаbаtlаr еtаkchi o’rindа edi. Tоvаr-pul munоsаbаtlаri

ko’prоq аhаmiyatgа egа bo’lа bоshlаdi. Аvvаlgi аyrim nаturаl sоliqlаr pul bilаn

оlinаdigаn bo’ldi, qish-lоq хo’jаligidа, аyniqsа, sug’оrish ishlаridа оzrоq ko’lаmdа

bo’lsа hаm yollаnmа ishchi kuchi qo’llаnа bоshlаdi. To’qimаchilik mаhsulоtlаri

ishlаb chiqаrishdа хоnаki sаnоаt vujudgа kеldi, хususiy kоrхоnаlаr pаydо bo’ldi.

Sаvdо sudхo’rlik burjuаziyasining аhаmiyati оshdi. Аlоhidа tumаnlаr vа shаhаrlаr

o’rtаsidа iqtisоdiy аlоqаlаr mustаhkаmlаndi.

CHоr Rоssiyasining O’rtа Оsiyoni bоsib оlishi, uning Rоssiya хo’jаligining

tа’sir dоirаsigа kirishigа оlib kеldi. O’rtа Оsiyodа kаpitаlizm rivоjlаnmаsligi uchun

chоr hukumаti qo’ygаn bir qаtоr to’siqlаrgа qаrаmаy, kаpitаlistik munоsаbаtlаr аstа

sеkinlik bilаn bo’lsа хаm, Turkistоndа хo’jаlik yuritipshing turli tаrmоqlаrini qаmrаb

оlа bоshlаdi.

XIX аsr ikkinchi yarmilаrigа kеlib CHоr Rоssiyasi Turkistоn mаmlаkаtigа

qаrshi yurish qilib, uni butunlаy bоsib оldi. O’rtа Оsiyoning kаpitаlizm muhitigа

kirishi ishlаb chiqаrishni rivоjlаnishigа bir оz turtki bеrgаn bo’lsа hаm, jаmiyat

tizimini tubdаn o’zgаrtirа оlmаdi.

ХGХ аsr охiri vа XX аsr bоshlаridа O’rtа Оsiyo iqtisоdiy jihаtdаn qоlоq,

o’lkаning yaхpsh еrlаri vа ishlаb chiqаrish vоsitаlаri bir hоvuch оqsuyak hаmdа

ruhоniy fеоdаllаrgа, chоr mustаmlаkаchilаrigа qаrаshli bo’lib qоlgаn edi. O’rtа

Оsiyodаgi milliоnlаb mеhnаtkаshlаr ikki tоmоnlаmа zulm оstidа аzоb chеkishi,

ulаrning siyosiy huquqsizligi, o’lkаning qоlоqlikkа yuz tutishini yanаdа kuchаytirdi.

Аnа shu dаvrdа bir vаqtlаr musulmоn оlаmi vа mаdаniyatining mаrkаzlаridаn biri

hisоblаngаn Buхоrоdа хаlqning kеlаjа-gini o’ylаydigаn, tаrаqqiyoti hаqidа

qаyg’urgаn jаmоа jаdidlаr hаrаkаti yuzаgа kеldi.

Jаdidlаr o’zlаrining аsоsiy e’tibоrlаrini millаtning mа’ri-fаtli, o’qimishli,

bilimdоn vа kаsb-hunаrli bo’lishigа qаrаtib uni dunyoning ilg’оr millаti bo’lishgа

chаqirdilаr, аks hоldа, аbаdiy qоlоqlik iskаnjаsidа qоlishlаri mumkin dеya

qаyg’urdilаr. Jаdidlаr mаmlаkаtdа iqtisоdiy-siyosiy, mаdаniy-mа’rifiy islоhоtlаr

o’tkа-zish uchun kurаshdilаr. Ulаr tаrаqqiyotgа mа’rifаt оrqаli bоrilishini uning

uchun esа din vа ilm vоsitа ekаnligi g’оyasini ilgаri surdilаr.

Jаdidlаr, ya’ni yangilik tаrаfdоrlаri mа’rifаt vа ilm tizmidа iqtisоd ilmining

millаt rаvnаqi uchun аhаmiyati аlоhidа ekаnligini qаytа-qаytа tа’kidlаgаnlаr.

Jаdidlаrning ulug’ nаmоyondаlаridаn biri, ulаrning mаfkurаchisi bo’lgаn Аbdurаuf

Fitrаt o’zining «Rаhbаri nаjоt» аsаri, «Mu-nоzаrа», «Hаyot vа hаyot g’оyasi» kаbi

mаqоlаlаridа qоlоqlikni tugаtishning hеch kimgа sir emаski, islоm dunyosi jаhоn

sаhnаsidа bоshqа dindаgi хаlqlаrdаn qаdаm bа qаdаm kеyindа qоlmоqdа. Biz

Turkistоnliklаr esа bоshqа musulmоnlаrgа nisbаtаn hаm оrtdа, sаrоsimаlik girdоbigа

bоtib qоlgаnmiz, - dеydi Fitrаt. Qоlоqligimizning sаbаbi nimаdа? Bu sаvоlgа

Turkistоnlik dоnishmаndlаr turlichа yondаshаdilаr. Hаmmаdаn burun Vаtаn, millаt

68

tаqdirini o’y-lаydigаnlаr buning sаbаbini nоdоnlik, jаhоlаt vа kuchsizligimizdа

ko’rаdilаr. Ikkinchi bir bаhslаshаdigаn ko’pchilik tоmоn esа, qоlоqligimiz sаbаbini

Оllоh irоdаsigа bоg’lаb, «Hаr nе qilsа хudоdаn» dеb sukut sаqlаshаdi. Оllоh

insоnlаrgа din vа elchilаrni yubоrаdi. Tаriх rivоjidа bu dinning tа’sir dоirаsi tоrаyib

qоlgаch, хudо YAngi din vа elchisini yubоrgаn. Dоimо shundаy bo’lib kеlgаn Din

nimа? Din insоnlаrni bахt yo’ligа оlib bоruvchi хudоning irоdаsidir, hаyotning

g’оyasidir, mаzmunidir. Fitrаt din dеgаndа shunchаki хudоgа ibоdаtni nаzаrdа

tutmаydi. U dindа ilmni, mа’rifаtni, o’zligini аnglаshni, insоniylikni ko’rаdi. U hаyot

g’оyasi nuqtаi nаzаridаn qаrаb, jаmiyatgа «hеch qаndаy fоydа kеltirmаydigаn

оdаmlаrni ikki guruhgа bo’lаdi. Birinchilаri, hаyotning mаzmunini оvqаtlаnish vа

uхlаshdа, shаrоb ichmоq vа shirinliklаrdаn lаzzаt оlmоqdа ko’rishаdi. Ulаr insоn

mаjburiyatlаri hаqidа o’ylаshmаydi, hеch nаrsаgа qizi-qishmаydi. YArаtguvchi

bundаyin kishilаrgа bахt аtо etmаydi, dеydi Fitrаt. Ikkinchilаri, o’z bахtdаrini hаyot

g’оyasidа ko’rishаdi, lеkin ulаr bu Dunyo bахti uchun hеch bir tаdbir qilishmаydi. Bu

Dunyo bахti, dеyishаdi ulаr g’аyridinlаr uchun yarаtilgаn, musulmоnlаr uchun esа bu

Dunyo do’zахdir, sinоvdir. Fitrаt fikrichа, Dunyo ishlаrigа bеfаrq vа nаrigi dunyo

bахti bilаn mаshg’ul bu guruh kishilаri hаm jаmiyatgа hеch qаndаy fоydа

kеltirishmаydi.

Jаdidlаrning еtuk аrbоblаridаn biri Аbdullа Аvlоniy bo’lib, u yoshlаr

tаrbiyasigа, аyniqsа, iqtisоdiyot ilmini o’rgаnishgа аlоhidа diqqаt qаrаtаdi. U iqtisоd

hаqidа shundаy dеgаn edi: «iqtisоd dеb pul vа mоl kаbi nе’mаtlаrning qаdrini

bilmаkni аytilur. Mоl qаdrini biluvchi kishilаr o’rinsiz еrgа bir tiyin sаrf qilmаs, o’rni

kеlgаndа so’mni аyamаs. Sахоvаtning ziddi bахillik o’ldigi kаbi iqtisоdning ziddi

isrоfdir...». Kеltirilgаn lаvhаdа judа chuqur iqtisоdiy mа’nо yashiringаn: birinchidаn

muаllif pulni nе’mаt ya’ni mеhnаt bilаn yarаtilgаn mа’lum qiymаt, uning ifоdаsi

dеgаn ilmiy fikrni bildirаdi; ikkinchidаn, pul tаdbirkоrni ishbilаrmоnni yoqtirishi,

fаqаt аnа shundаy kishilаr qo’lidа pul, mоl-dunyo ko’pаyajаgini uqtirаdi.

Hаr zаmоndа insоnning mаqsаdi erkin vа fаrоvоn yashаshdir. Аyniqsа, «bu

zаmоndа mаqsаdgа еtmаk uchun, - dеb yozаdi Аbdullа Аvlоniy, o’z millаtigа хizmаt

qilmоq mаqbul bo’lmаk uchun ilm vа mоl lоzimdir. Оlаmdаgi millаtlаrning хоl vа

qudrаtlаri mоl vа bоyliklаrdаndir. Hаr еrdа bоy millаtlаr оg’ir kеlib, fаqirlаrgа еngil

kеlib qul vа аsir bo’lib qоlаdir...».

Iqtisоd ilmidаn bохаbаr bo’lgаn kishilаr hаr dоim qilаdigаn sаrf хаrаjаtlаrining

sаmаrа bеrishini оldindаn hisоb-kitоb qilаdilаr. Оlim misоl kеltirib аytаdiki, ilmdаn

yaхshi хаbаrdоr bo’lgаn аmеrikаlik vа еvrоpаliklаr iqtisоdiy bilimliklаri tufаyli,

fаrоvоn to’q yashаydilаr. U «Bоbоlаrimizning bo’lsа bo’lаr, bo’lmаsа g’оvlаb kеtаr»

zаmоnlаri o’tib, o’rnigа «bilg’оn bitаr, bilmаgаn yutаr» zаmоni kеldi. Аmеrikаliklаr

bir dоnа bug’dоy ekib, yigirmа qаdоq bug’dоy оlurlаr. Еvrоpаliklаr o’zimizdаn оlgаn

bеsh tiyinlik pахtаni kеtirib, o’zimizgа 25 tiyingа sоtаdilаr» dеb ko’rsаtаdi.

SHuningdеk, jаdidchilik hаrаkаtining yanа bir mаshhur vаkili Mаhmudхo’jа

Bеhbudiy hаm хаlq оrаsidа ziyo, mа’rifаt tаrqаtish musulmоnlаrdаn dunyogа оchiq

ko’z bilаn qаrаsh, zаmоnаviy хo’jаlik yuritish bilimini egаllаsh, fаn bilаn qurоllаnib

fаоllik ko’rsаtishni jоn dildаn mа’qullаb, o’zi хаm bu fikrni аmаlgа оshirish uchun

fаоl hаrаkаt qilgаn.

69

XX аsrning klаssik yozuvchilаridаn S. Аyniy M. Bеhbudiy to’g’ri-sidа «O’z

mоli hаqidа bo’lsin хаlq mоli hаqidа bo’lsin, iqtisоdgа ko’p riоya qilаr vа ijtimоiy

аhvоlimizning tuzаlishi uchun iqtisоdgа riоya qilishni birinchi shаrtlаrdаn bilаr edi.

SHuning uchun to’y vа а’zаlаrgа bo’lаturg’оn isrоflаrni o’zi butun tаrk qilg’оn vа

so’zigа qulоq sоlаturg’оnlаrni hаm tаrk qildirgоn edi («Zаrаfshоn» gаzеtаsi, 1933 yil

25 mаrt)»4.

Bеhbudiy хаlqqа qаrаtа, «Bеhudа sаrflаrgа kеtаdigаn хаrаjаt-lаrni ilmgа

sаrflаmоq kеrаkdir. Ilm bizning оmilimiz, idеаlimiz, murоdimiz, tilаgimiz vа

muddаоmizdir. Hоzir bаrchа kuchni ilm оlishgа qаrаtmаsаk zаbun bo’lurmiz», dеya

хitоb qilаdi. Turkistоn хаlqining mаrоsimlаridа ko’p хаrаjаtlаr bo’lаyotgаnini ko’rib,

o’zi mufti sifаtidа tаshvishlаnаdi. Uning tаshаbbusi bilаn Sаmаrqаnddа islоh rusum

mаjlisi chаqirilаb, to’y, tа’ziya vа bоshqа mаrоsimlаr uchun tаrtibnоmа ishdаb

chiqilib, hukumаtdаn hаm ruхsаt оlinib, mаtbuоtdа e’lоn qilinаdi.

Turkistоnning kеlаjаgi, istikbоli milliy kаdrlаr tаyyorlаshdа dеb bilаdi. Buning

uchun hаr kunni g’аnimаt bilib, iqtisоdiy vа mаdаniy yutuqlаr sаri bоrishimiz

kеrаkligini tа’kidlаydi. Ilm vа iqtisоd. Bu Bеhbudiyning bоsh muаmmоsi. CHunki

hаmmа nаrsа iqtisоdgа bоrib tаqаlаdi. U аytgаnidаy, «ilmlаrni o’qimоq аqchа ilа

bo’lur».

Ulug’ yozuvchimiz Оybеk bu hаqdа to’хtаlib, o’zining «Qutlug’ qоn»

rоmаnidа o’zbеk ziyolilаrining ilg’оr vаkili Аbdushukur tilidаn o’zimizning

millаtdаn bоylаr chiqishi uchun ulаr iqtisоd ilmini chuqur o’rgаnishlаri kеrаk, dеydi.

«Kаminаning g’оyaviy hаyoti shundаy, yanа tаkrоrlаymаn, dеydi Аbdushukur, milliy

sаrmоyani o’z bоylаrimiz, musulmоn bоylаrimiz to’lа egаllаsinlаr, ya’ni

Turkistоnimizdа tijоrаt o’z bоylаrimiz qo’lidа bo’lsin, bu bilаn qаnоаtlаnmаy zаvоd,

fаbrikаlаr qursinlаr. Buning uchun ilmiy iqtisоdni, ilmiy tijоrаtni bilgаn sаvdоgаrlаr

еtishishi kеrаk».

2.7. IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYANING RIVОJLАNISH

TАRIХI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy, iqgisоdiy hаyot vа

iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri

2. IX-XV аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri аsаrlаridа iqtisоdiy tа’lim-

tаrbiyaning tutgаn o’rni

3. XIX аsr охiri vа XX bоshlаridа Turkistоndа iqgisоdiy tа’lim-tаrbiyagа

оid qаrаshlаr

4 O’shа еrdа.

70


SAVOLLAR:

1. Mаrkаziy Оsiyodа eng qаdimgi dаvrdа ijtimоiy-iqtisоdiy hаyotning

o’zigа хоs tоmоnlаri kаndаy?

2. Аvеstоdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya hаqidа nimаlаr dеya оlаsiz?

3. Islоmdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning o’zigа хоsligi nimаdаn ibоrаt?

4. Buyuk mutаfаkkirlаrimiz nimа sаbаbdаn nаfsni tiyish vа mеhnаt qilishgа

аlоhidа diqqаt qаrаtishgаn?

5. YUsuf Хоs Hоjib «Qutаdg’u bilig» аsаridа nimа sаbаbdаn оtа-оnаning

ibrаt ko’rsаtishigа аlоhidа urg’u bеrаdi.

6. Аbu Rаyхоn Bеruniy, Ibn Sinо, Аlishеr Аlishеr Nаvоiy vа bоshqа

аllоmаlаrimizning iqtisоdiy tаrbiya hаqidаgi qаndаy fikrlаrini bilаsiz?

7. Аmir Tеmur dаvridаgi iqtisоdiy fаоliyat iqtisоdiy tаrbiyagа qаndаy tа’sir

o’tkаzgаn dеb o’ylаysiz?

8. Jаdidchilаrning g’оyaviy kurаshining аsоsiy mаqsаdi nimа vа ulаrning

iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya hаqidаgi fikrlаrini аytаоlаsizmi?

9. Bеhbudiy vа Fitrаt nimа sаbаbdаn mаmlаkаtdа ilmu-urfоn uchun

kurаshdilаr?

10. Nimа sаbаbdаn biz bildirilgаn iqtisоdiy qаrаshlаr yoki аmаlgа

оpshrilgаn fаоliyatgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya sifаtidа hаm qаrаymiz.


O’RGANISH

"KLАSTЕR" MЕTОDI

Tа’lim оluvchilаrgа tаrqаtmа mаtеriаllаr аsоsidа muаmmоli sаvоllаr bеrilаdi vа

ulаrning fikrlаri chеgаrаlаnmаgаn hоldа bаyon etilаdi.

Klаstеrlаrgа bo’lish. Bu pеdаgоgik strаtеgiya bo’lib,tа’lim оluvchilаrnkng u yoki

bu mаvzu bo’yichа erkin vа bеmаlоl o’ylаshlаrigа yordаm bsrаdi. U fаqаt g’оyalаr

оrаsidаgi bоg’lаnishlаrni fikrlаshni tа’minlаsh imkоniyatini bеrаdigаn tuzilmаni аniqlаb

оlishni tаlаb qilаdi. U fikrlаshning оddiy shаkli emаs, bаlki miya fаоliyati bilаn

bоglаnаdi.

Klаstеrlаrgа bo’lishdаn ахbоrоtlаrni chоrlаsh bоsqichidа hаm, fikrlаsh bоsqichidа

hаm fоydаlаnilаdi. U muаyyan mаvzu sinchiklаb o’rgаnilgunchа fikrlаsh fаоliyatini

tа’minlаshdа fоydаlаnilishi mumkin.

Klаstеrlаrgа bo’lish tа’lim оluvchilаrning tаsаvvurlаrini yangi bоg’lаnishlаri yoki

ulаrning grаfik ifоdаlаri ko’rinishlаrini tа’minlоvchi sifаtidа hаm o’tgаnliklаrini yakunlаsh

vоsitаsi sifаtidа qo’llаnilishi mumkin. Bu o’z bilimlаrigа, muаyyan mаvzu to’g’risidа

tаsаvvurigа vа uni tushunishgа yo’l оchаdigаn nаzаrdаgi strаtеgiyadir.

Klаstеrlаrgа bo’lish quyidаgi mеtоdlаrdа аmаlgа оshirilаdi:

Хаyolingizgа kеlgаn bаrchа fikrlаrni yozib оlish. Bu fikrlаrni muхоkаmа qilmаng,

shunchаki yozib оlаvеring.

Хаtni (mаtnni) kеchiktirаdigаn imlо vа bоshqа оmillаrgа hаm pаrvо qilmаng.

71

Sizgа bеrilgаn vаqt nihоyasigа еtmаgungа qаdаr yozishdаn to’хtаmаng. Miyangizgа

fikr kеlishi to’хtаb qоlsа, tоki yangi fikrlаr.kеlgungа qаdаr qоg’оzdа nimаlаrnidir chizib

o’tiring.

Imkоni bоrichа, bоg’lаnishi mumkin bo’lgаn g’оyalаrni tizib chiqing, g’оyalаrning

оqimi sifаti vа ulаr оrаsidаgi аlоqаlаrni chеgаrаlаb qo’ymаng.

Klаstеrlаrgа bo’lish, Stil (1991) ning tа’birichа, bu judа mоslаshuvchаn strаtеgiyadir.

Uni individuаl tаrzdа hаm, guruhdа hаm qo’llаsh mumkin. Guruh fаоliyatidа u guruh

g’оyalаrining tirgоvichi sifаtidа хizmаt qilаdi. Bu esа tа’lim оluvchilаrni hаr bir аmаldа

bo’lgаn bоg’lаnishlаrgа, аlоqаlаrgа yaqinlаshtirаdi.

Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаri

аsаrlаridа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Аbu Rаyхоn Bеruniy, Ibn Sinо, Аlishеr Nаvоiylаrning iqtisоdiy

tаrbiya hаqidаgi qarashlarini izohlang

72

Аmir Tеmur dаvridа iqtisоdiy ta’lim-tаrbiya

Jadidshunos olimlarning iqtisodiy qarashlarini izohlang

Аbdullа Аvlоniy Mахmudхo’jа Bеhbudiy

2.8-mavzu. I.A.KARIMOV ASARLARIDA IQTISODIY

TA’LIM-TARBIYA MASALALARI

REJA: 1. Iqtisodiy g’oya va uni anglash zaruriyati. I.Karimov barkamol avlodni

tarbiyalashda iqtisodiy bilim va ko’nikmalarning o’rni haqida

2. I.Karimov iqtisodiy islohotlar va yangicha iktisodiy tafakkurni shakllantirish

haqida

3. YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda I.A.Karimov asarlaridan

foydalanish


Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, iqtisodiy g’oya, barkamol avlod, iqtisodiy bilim va

ko’nikmalar, iqtisodiy islohot, iktisodiy tafakkur, milliy mafkura, insonparvarlik,

tarbiya jarayoni, tadbirkorlik

73

1. Iqtisodiy g’oya va uni anglash zaruriyati. I.Karimov barkamol

avlodni tarbiyalashda iqtisodiy bilim va ko’nikmalarning o’rni haqida Iqtasodiy bilimlarni egallash, iqtisodiy tafakkurni shakllanipshning muhim

jihatlaridan biri yoshlarda iqtisodiy psixologiyani shakllantirishdir. Iqtisodiy

psixologiya jamiyatdagi mavjud tizimga xos tarzda shakllana boradi. Uni

shakllantirishda esa iqtisodiy pedagogika muhim rol o’ynaydi.

«Tarbiya ong mahsuli bo’lib, ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham

belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya gizimini o’zgartirmasdan turib, ongni

o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy

maqsad- ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi» deb ta’kidlagan edi I. A.

Karimov.

Buyuk iqtisodchi J.M.Keyns aytganidek dunyoni siyosatdonlar va iqtisodchilar

boshqaradilar. Muhim siyosiy masalalar esa iqtisodiy masala va muammolardan kelib

chiqadi. Demak, barcha asosiy muammolar iqtisodga borib taqaladi.

Har bir mamlakat, jamiyat o’z oldiga maqsad qo’yar ekan, uni amalga oshirish

uchun harakat qiladi. Ana shu ish harakat qilish haqidagi fikr, niyat, maqsad oxir

oqibat dunyoqarashning asosiy muhim printsipi sifatida shakllangan g’oyaga

aylanadi.

Jamiyat xayotning asosini iqtisodiyot tashkil etar ekan, demak, iqtisodiy g’oya

asosiy o’rinda turadi. G’oyaning eng muhim xususiyati inson va jamiyatni maqsad

sari etaklaydigan, ularni harakatga keltiradigan, safarbar etadigan fikriy kuch

ekanidadir. G’oya ham fikr ifodasi yoki fikrlar majmuasidir, ammo o’zining ijtimoiy

xarakteri bilan oddiy fikrlardan farqlanadi.

Istiqlol boshqalarga tobe bo’lmay, o’z erki bilan yashash, o’zini o’zi idora

etish, erkinlikni ifodalaydi. Milliy istiqlol g’oyasi milliy mafkurada aks etib,

O’zligimizni anglash, muqaddas an’analarimiz, xalqimizning tarixan shakllangan

ezgu niyatlari, orzulari, jamiyatimiz oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalarni bir butun

qilib qamrab olgan.

Milliy istiqlol goyasi, falsafiy, iktisodiy, siyosiy, xuquqiy, axloqiy, madaniy va

boshqa qarashlar xalqning tub manfaatlari va hayot farovonligi shart-sharoitlarini bir

butun xolda ifodalanishi bo’lib, iktisodiy g’oya esa xalqning tub iktisodiy

manfaatlarini ifodalaydi.

Iqtisodiy g’oya iqtisodiy nazariyalar, kontseptsiyalar, ma’naviy qarashlar

asosida shakllanadi.

Milliy istiqlol g’oyasining asosini esa iqtisodiy g’oya tashkil etadi.

O’zbekistonning barcha aholisi manfaatlariga har jihatdan mos keladigan, ularni

munosib turmush kechirishi uchun kafolat bo’la oladigan, milliy an’analar va

madaniyatning rivojlanishi, ma’naviy, axloqiy qadriyatlarning qayta tiklanishini

ta’minlaydigan yo’l ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lidir.

Bunday pirovard maqsad iqtisodiy g’oya va uni amalga oshirish uchun qilinayottan

eng avvalo, xalq manfaati, farovon turmush sharoitini yaratishga qaratilgan.

Demak, har birimiz ana shu goya atrofida birlashib, uni amalga oshirish yo’lida

harakat qilishimiz darkor. Buning uchun esa uni chuqur anglashimiz zarur. Bu bir

74

tomondan iqtisodiy bilimlarni chuqur, har tomonlama o’rganishni, ijodiy izlanish,

tadqiq qilishni talab etea, ikkinchi tomondan uni kelajagimiz - yosh avlodni chuqur

anglab etishiga erishish talab qilinadi.

«Milliy istiqdol g’oyasi: asosiy tushunchalar va tamoyillar» asarida

Prezidentimiz mafkuramizning bosh g’oyasi ozod va obod Vatan, erkin va farovon

xayot barpo etishdan iborat ekanligini ko’rsatadi. Uning asosiy g’oyalari sifatida

Vatan ravnaqi, yurt xavfsizligi, komil insonni tarbiyalash va xokazolarni ko’rsatish

mumkin.

Aynan yoshlarga ana shu g’oyani etkazish, uni chuqur anglash va amalga

oshirish uchun yagona kuch bo’lib birlashishni tashkil etishda iqtisodiy pedagogika

o’ziga xos muhim o’rin egallashi kerak.

Milliy mafkuraning bosh g’oyasining asosi xam iqtisodiyotga, uning

taraqqiyotiga borib taqaladiki, u ham yoshlarda iqtisodiy mafkurani

shakllantirishning naqadar muhim ekanligini ko’rsatadi.

SHu bilan birga uni ma’naviyat bilan nakadar bog’liqligini ham esdan

chiqarmaslik kerak.

Milliy mafkuranish bosh va asosiy g’oyalari 17-rasmda berildi (17-rasm):

17-rasm. Milliy mafkuranish bosh va asosiy g’oyalari

YOshlar tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirish, ayniqsa, ijtimoiy va ma’naviy

sohada quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:

insonparvarlik g’oyalariga sodiqlik;

milliy istiqlol g’oyasiga sodiqlik;

ma’naviyat va axloqiylikni qayta tiklash;

qadimgi va zamonaviy madaniy boyliklarni, adabiyot va san’atni bilish hamda

ko’paytirish.

Milliy mafkuranish bosh va asosiy g’oyalari

Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayon

Barqaror

iqtisodiy

o’sish orqali

xalq

farovonligini

ta’minlash

Vatan

ravnaqi

Komil insonni

tarbiyalash

Yurt

xavfsizligi

va tinchligi

Ijtimoiy

hamkorlik

Diniy

bag’rikenglik

Millatlararo

totuvlik

75

hur fikrlilik, vijdon va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish.

Mamlakatimiz rahbarining yoshlarni barkamol etuk qilib tarbiyalashdagi

ko’rsatmalari va bildirgan fikrlarini jamiyat taraqqiyotida ta’lim-tarbiya qanday rol

o’ynashi haqidagi qarashlariga barcha fanlar, jumladan, iqtisodiy pedagogika fanida

murojaat qilish ijobiy natijalarga olib keladi, chunki aynan ana shu jumlalar bilan u

yoki bu muammo, masalani asoslab berish, uning naqadar ahamiyatga ega ekanligini

ko’rsatib berish mumkin.

2. I.Karimov iktisodiy islohotlar va yangicha iktisodiy tafakkurni

shakllantirish haqida Istiqlolning ilk kunlaridanoq Prezidentimiz mamlakatimizda komil inson

tarbiyasi, kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berilishi zarurligini uqtirib keladi.

Buyuk ma’naviyatimizni yuksaltirish, ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning

zaminini mustahkamlash, zamon talablari darajasiga ko’tarish, jahon andozalari

darajasida mutaxassis kadrlar tayyorlashni yo’lga qo’yish uchun mamlakatimizda

ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.

Uning «... kelajak avlod haqida qayg’urish, sog’lom, barkamol naslni

tarbiyalab etishtirishga intilish bizning milliy xususiyatlarimizdir», «Bilimga

chanqoq, iste’dodli yoshlarni tanlab, ularni Vatanga fidoiy insonlar qilib tarbiyalash

muqaddas vazifadir», «Biz o’z iste’dodli, fidoiy bolalarimiz, farzandlarimizga bilim

va kasb cho’qqilarini zabt etish uchun qanot berishimiz zarur», «Mening eng katta

ishonchim va umidim yoshlardan», «Farzandlarimiz bizdan ko’ra kuchli, bilimli,

dono va albatta baxtli bo’lishlari shart» - kabi yoshlar va ularni ta’lim-tarbiyasi

haqidagi fikrlarida o’z ifodasini topadi. Prezidentimiz, ayniqsa, yoshlar tarbiyasi

jamiyat uchun o’ta dolzarb masala ekanligiga alohida diqqat qaratadi.

«Men - Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot,

yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidar» degan fikrini ko’p mushohada

qilaman.

O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida (1997 yil 29.08)

O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida» va «Kadrlar tayyorlash milliy

dasturi to’g’risida»gi qonunlarning qabul qilinishi mamlakatda amalga oshirilayotgan

demokratik va iqtisodiy o’zgarishlarni hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash

tizimini keng ko’lamda isloh qilishning ibtidosi bo’ldi.

Sessiyada Prezidentimiz I.A.Karimov nutq so’zlab bu qabul qilinayotgan

qonunning va milliy dasturning ahamiyati haqida o’z fikr-mulohazalarini bildirdi.

Jumladan, shu davrgacha qilingan ishlar haqida to’xtalib o’tdi.

Prezident ta’lim-tarbiya masalalariga to’xtaganda, o’qituvchini ham e’tibordan

chetda qoldirmaydi. «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori»

nomli O’zbekiston Oliy Majlisining 9 sessiyasida so’zlagan nutqida jamiyatimizda

ta’lim berish tizimi, yangilanish jarayoni talablari bilan yaqindan bog’lanmaganliti

sabablaridan biri o’qituvchiga borib taqalishini aytib o’tadi; «Tarbiyachilarning

o’ziga zamonaviy ta’lim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi

paysalga solib bo’lmayditan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz.

76

Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo

xam mana shu erda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab

qilamiz, ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo murabbiyning o’zi ana

shunday bilimga ega bo’lishi kerak» 5.

Prezident Vazirlar Mahkamasining 1997 yilda iqtisodiy islo-xotlarni amalga

oshirish yakunlari hamda O’zbekiston iqtisodiyotini 1998 yilda isloh qilishning

ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisidagi ma’ruzasida qabul qilingan Milliy

dasturni hayotga tatbiq etishga alohida diqqat qaratdi.

Kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturni amalga oshirish barqaror

taraqqiyotga erishishning ustuvor vazifalaridan biri sifatida belgilandi 6.

Ma’ruzada Prezident yangi o’quv muassasalari soni, joylanishi va ixtisosi,

ularning texnik jihatdan jihozlanishi, mintaqalar-ning istiqboldagi ijgimoiy-iqtisodiy

rivoji, jo’g’rofiy va demografik holatlarini hisobga olgan xolda malakali pedagopns

kadrlar bilan ta’minlanshiini aniqlash ham ko’zda tutish zarurligiga e’tibor qaratdi.

Respublika manfaatlaridan kelib chiqib, professional mehnat bozori talablarini

hisobga olgan holda kasb-hunar ta’limi turlari bo’yicha yo’nalishlar, ixtisoslar va

kasblarni turkumlash mexanizmini ishlab chiqish hamda harakatga keltirish

lozimligini ta’kidladi.

Ana shu talabga asosan ta’limda tayyorlanayotgan mutaxassislar bo’yicha

klassifikator ishlab chiqildi va hozirda ana shu hujjat asosida ta’lim yo’nalishlari

bo’yicha mutaxassislar tayyolanmoqda.

Mamlakatimiz rahbari o’zining «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot

yo’li» (1992 y), «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chu-qurlashtirish yo’lida» (1995

y), «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va

taraqqiyot kafolat-lari» (1997 y), «Millatimiz mafkurasi xalqni-xalq, milliatni-millat

qilishga xizmat qilsin» (1998 y), «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» (1998 y),

«Barkamol avlod - O’zbekistan taraqqiyotining poydevori» (1998 y), «Ma’naviy

yuksalish yo’lida» (1998 y), «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» (1999 y) va

keyingi qator nutq va asarlarida ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarimizning

mazmuni erkin, mustaqil fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalashga qaratilishi lozimligini

ta’kidlab o’tadi. «Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’limi va tarbiyasini ko’rgan

shaxslar kerak» - deb ta’kidlaydi Prezidentimiz 7.

Bugungi kunda o’qituvchiga qo’yiladigan muhim talablardan biri yoshlarni

mustaqil fikrlashga o’rgatish. O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’g’risida»gi

qonunining 5-moddasida «Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak

axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish

huquqiga ega...» 8 deb ko’rsatiladi. Mazkur qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

va hozirgi kun talablariga ko’ra o’qituvchiga qo’yiladigan talablar ham kengayib,

murakkablashib boradi, chunki u jamiyat taraqqiyoti talablaridan kelib chiqadi.

5 Kаrimоv I.А. «Bаrkаmоl аvlоd - O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydе-vоri». T.: SHаrq, 1997, 7-bеt.

6 Kаrimоv I.А. Bаrkаmоl аvlоd оrzusi. T.: SHаrq, 1999, 10-bеt.

7 Kаrimоv I.А. «Bаrqаrоr tаrаqqiyotgа erishish-ustuvоr vаzifа» // Tоshkеnt оqshоmi, 1998,27 fеvrаl, 2-bеt.

8 O’zbеkistоn Rеspublikаsi «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnuni. Оliy tа’lim. Mе’yoriy hujjаtlаr to’plаmi. T.:

«SHаrq», 2001, 5-bеt.

77

XXI asr o’qituvchisi bilim qamrovi keng, puxta amaliy tayyorgarlikka ega,

yuksak pedagogik mahoratga ega va ijodkor bo’lishi talab etiladi.

Prezidentimiz yana bir muhim masala oliy o’quv yurtlari islo-hotlariga ham

alohida diqqat qaratadi.

Oliy ta’lim tizimining zaif tomonlaridan biri oliy o’quv yurtlarida

tayyorlanayotgan talabalarni oldindan aniqlangan fan va texnika, iqtisodiyot, ishlab

chiqarish va boshqa sohalarning ehtiyojiga, bir so’z bilan aytganda hayot talablariga

qarab tashkil qilin-magani ko’rsatib o’tiladi va oliy o’quv yurti islohotlarini amalga

oshirayotganda mana shu holatdan kelib chiqayotgan nuqsonlarga alohida e’tibor

berish kerakligi ta’kidlanadi.

Iqtisodiyotni isloh qilish sohasida strategik maqsadlaridan biri Prezidentimiz

aytganidek, - «kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning

dunyoqarashini o’zgartirish»dir 9.

Buni birdaniga amalga oshirib bo’lmaydi. Mustaqillikni qo’lga kiritib, bozor

iqtisodiyotiga o’tishni amalga oshirish tufayli o’tgan yillar davomida aholining

dunyoqarashida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi. Odamlarda yangicha iqtisodiy

fikrlash shakllanib, ularning dunyoqarashi yanada o’zgarib bormoqda. Lekin hali

bajariladigan ishlar ko’p. YOshlarda iqtisodiy fikrlashni shakllantirish tinmay

izlanish, mehnatni talab etadi.

Kadrlar tayyorlash, ularga zamon talabiga muvofiq ta’lim tarbiya berish

zarurligi haqidagi masalalarni doimo ko’zdan qochirmagan xolda Prezidentimiz 2007

yili Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini qabul qilinganiga 10 yil to’lishini, o’zining

2007 yil 12 fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yildagi

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2007 yilda iqgisodiy islohotlarni

chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisida

eslatib o’tdi: «Mamnuniyat bilan aytish mumkinki, mana shu 10 yil biz uchun bekor

o’tgani yo’q, bu ishlarimizning dastlabki hosilini ko’ra boshladik. Bizning ishimizga

kimki baho bermoqchi bo’lsa, ana shu yoshlarga, ularning ongi va dunyoqarashiga

boqsin» 10

.

Prezidentimiz o’z ma’ruzasidagi eng muhim jihatlardan biri yosh mutaxassis

va kadrlarni tayyorlash, ularga zamonaviy bilimlar berish, ularning o’z qobiliyat va

imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib

berishga jiddiy e’tibor qaratilishidir. «Eng muhimi, inson aniq maqsad sari intilsa,

unga barcha shart-sharoit yaratib berilsa, moddiy va ma’naviy jihatdan

rag’batlantirilsa, u eng yuksak marralarni egallashga qodir bo’ladi. Bizning

mutaxassislar, yoshlarimiz qanday zamonaviy, yuksak texnologiyalarni o’zlashtira

olayottanini ko’rib turibmiz. Bugun kasb-hunar kollejlarini, oliy o’quv yurtlarini

bitirayotgan bolalarimiz hech kimdan kam emas» 11

. Buni quyidagi raqamlardan ham

ko’rish mumkin. 2006 yili tanlov natijalariga kura 20 nafar O’zbekistan fuqarolari

YAponiyaga yuborildi. 1999 yildan buyon jami 138 nafar fuqarolarimiz YAponiya

9 Kаrimоv I.А. «O’zbеkistоn bubk kеlаjаk sаri». T.: O’zbеkistоn, 1999, 187-bеt.

10 Kаrimоv I А. «YAngilаnish vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo’lidаn yanаdа izchil hаrаkаt qilish, хаlqimiz uchun

fаrоvоn turmush shаrоiti yarаtish - аsоsiy vаzifаmizdir» // Хаlq so’zi, 2007 yil, 13-fеvrаl, 1-bеt. 11

Kаrimоv I.А. «YAngilаnish vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo’lidаn yanаdа izchil hаrаkаt qilish, хаlqimiz uchun

fаrоvоn turmush shаrоiti yarаtish - аsоsiy vаzifаmizdir» // Хаlq so’zi, 2007 yil, 13-fеvrаl, 1-bеt.

78

grantlariga sazovor bo’lishdi. Ulardan 83 nafari magistr darajasiga ega bo’lib

qaytishdi, 53 nafari o’qishni davom ettirishmokda. SHuningdek o’tgan yilda Rossiya

Federatsiyasi (52 ta o’rin), Xitoy xalq Republikasi (20 ta o’rin) va Slovakiya (2 ta

o’rin) hukumatlari tomonidan ajratilgan grantlarga tanlovlar o’tkazildi.

Prezident I.A. Karimovning barcha asarlari, nutqlari yoshlarimizda iqtisodiy

tafakkurning shakllanishiga, ularni zamon talablari darajasida tarbiyalashga katta

ta’sir ko’rsatadi, desak mubolag’a bo’lmaydi.

3. YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda I.A.Karimov

asarlaridan foydalanish YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda Prezidentimiz asarlaridan

foydalanish alohida o’rin tutadi. CHunki ularda iqtisodiy g’oya, uni amalga

oshirishning strategiyasi va taktikasi mujassamlashgan.

Qisqa davr mobaynida Respublikamiz taraqqiyot yo’lidan borib ijtimoiy

hayotning barcha sohalarida kuzga tashlanarli muvaffaqiyatlarga erishdi. Buni xech

kim inkor eta olmaydi.

Mamlakatimizda o’tkazilgan isloxotlarning mohiyatiga etish ularning

ahamiyatini, hozirgi paytda ularni yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada

erkinlashtirishning mazmunini anglash, his qilish uchun Prezident asarlarini

o’rganish, chuqur mushohada qilish talab etiladi.

Ularni uch guruhga bo’lib o’rganish mumkin: Prezident asarlari, nutqlari va

farmonlari.

Mamlakatimiz rahbari I.Karimovning deyarli barcha nutq va asarlarida

iqtisodiyot masalasi alohida o’rin tutadi. «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot

yo’li» (1992) asarida «Ichki siyosatning negizi - inson manfaatlariga qaratilgan

mehnatni rag’batlantirish, kuchli mexanizmga ega bo’lgan davlat yo’li bilan himoya

qiladigan bozor iqtisodiyotini qurishdan iboratdir».

«O’zbekiston iqtisodiy siyosatning ustuvor yo’nalishlari» (1993) risolasida esa

«O’zbekiston tanlab olgan yo’li respublika va uning xalqining manfaatlariga

nihoyatda mos keladigan, ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini

shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir», - deb ko’rsatadi.

«O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos yo’li» (1993)

asarida esa O’zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilish va mustaqil demokratik davlat

qurish dasturining o’ziga xos bo’lgan besh tamoyili: 1. Iqtisodiyotning siyosatdan

ustuvorligi. 2. Davlat bosh islohotchi. 3. Qonunlarning ustuvorliga. 4. Bozor iqtiso-

diyotiga o’tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish. 5. Bozor iqtisodiyotiga

asta-sekin, bosqichma-bosqich o’tish ko’rsatiladi va ularga amal qilish zaruriyati

asoslab beriladi.

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng bozor iqtisodiyotiga

asoslangan huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishni asosiy

maqsad qilib belgiladi. SHu maqsadga ko’ra bozor munosabatlariga o’tishning

«o’zbek modeli» asosida erkin bozor iqtisodiyoti barpo etilmoqda.

Besh tamoyilning hammasini ham ta’kidlab o’tish lozimki, demokratik va

iqtisodiy o’zgarishlarni muvaffaqiyatli isloh qilib borishda birday muhim ahamiyatga

79

egadir. SHu bilan birga bozor bosqichma-bosqich o’tish tamoyili alohida ahamiyatga

ega. Bu tamoyillardan biridir. U iqtisodiy islohotlarning butun ichki mantiqini,

rivojlanib borishi va xarakterini belgilab beradi.

Mazkur tamoyillarning biri bu bozor munosabatlariga o’tishda davlatning bosh

islohotchi ekanligini belgilovchi tamoyil hisobla-nadi. CHunki o’tish jarayonida

isloxrtlarni amalga oshirishda davlat muhim rol o’ynaydi.

Bu tamoyil mazmuni: hozirgi davrda davlatning asosiy vazifasi iqtisodiy,

ijtimioy - madaniy, ma’muriy - siyosiy soxalarni tartibga solishga qaratilgan.

O’tish davrida davlatning roli pasaymasdan aksincha ko’payadi. Masalan,

ikkinchi jaxon urushidan so’ng Germaniya, YAponiya va boshqa mamlakatlarda

iqtisodiyotni boshqarish asosan davlat o’z qo’liga olgan. Lekin bunda davlat bozor

iqtisodiyotiga qarshi turmaydi, balki uning rivojlanishi uchun tegishli iqtisodiy va

huquqiy sharoit yaratib beradi.

Davlat bozor munosabatlariga o’tishda insofli raqobat muhitini yaratish,

monopolistik faoliyatni cheklashda katta rol o’ynaydi. Mustaqillik qo’lga

kiritilganidan buyon o’zgarishlarga xos iqtisodiy munosabatlarga mos yangi davlat

boshqaruvi tizimi yaratishni taqozo etdi.

Jaxon tajribasi ko’rsatadiki, har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy

taraqqiyoti ko’p jihatdan ma’muriy apparat ishini nechog’lik samaradorli bo’lishiga

bog’liqdir. Ulkan byurokratik apparat rivojlanishga to’sqinlik qiladi hamda

davlatning bozor islohotlari ijtimoiy vazifalarni bajarishga doir sa’y-harakatlariga

xalaqit beradi. Ana shularni hisobga olgan holda mamlakatimizda institutsional

islohotlar amalga oshirildi va bu jarayon to’xtab qolgani yo’q.

Birinchi Prezident I.Karimovning asarlari orasida iqtisodiy tafakkurni,

yangacha fikrlash, dunyoqarashni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega, alohida

e’tiborga loyiq asarlaridan biri «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish

yo’lida» asaridir.

Muallif bu asarni yozgunga qadar O’zbekistonda amalga oshirilgan chuqur

iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarni o’zining «O’zbekiston: milliy istiqlol,

iqtisod, siyosat, mafkura», «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» to’plamlari, «

O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li», «O’zbekiston bozor

munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li», «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va

iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari» risolalarida har tomonlama nazariy va

ilmiy jihatdan asoslab berilgan, yosh va mustaqil O’zbekistonimiz oldida turgan

g’oyatda muhim va dolzarb masalalar -mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy isloh qilish,

iqtisodiy munosabatlarni demokratlashtirish, kelajak poydevori bo’lgan yuksak

ma’naviyatdan Vatan ravnaqi yo’lida foydalanish masalalari ko’rib chiqilgan 12

.

Mazkur asarda mamlakatimizda mustaqillik e’lon qilingandan keyin o’tgan

davr mobaynida, ya’ni 1995 yilga qadar amalga opshrilgan ishlarga yakun yasalgan,

sodir bo’lgan ijtimoiy siljishlar va iqtisodiy islohotlar, kishilar ongida ro’y

berayotgan o’zgarishlar tahlil qilingan.

Kitob ikki qismdan iborat bo’lib, «Iqtisodiy isloxotlar birinchi bosqichining

yakunlari va saboqlari» deb nomlangan birinchi qismida iqtisodiy islohotlar

12

Kаrimоv I. O’zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа. T.: O’zbеkistоn, 1995.

80

strategiyasi va taktikasini shakllantirish, bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslarini

yaratish ham amaliy, ham nazariy jihatdan asoslab berilgan. Davlat mulkini

xususiylashtirish hamda ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, qishloq xo’jaligini

isloh qilish, agrar munosabatlarning yangi tipini vujudga keltirish masalalari chuqur

atroflicha ko’rib chiqilgan. Institutsional o’zgarishlarga, ya’ni bozor iqtisodiyotiga

mos keluvchi yangi tashkilotlar va muassasalarni tashkil qilish, boshqaruvning

ma’muriy buyruqbozlik tizimiga barham berish masalalariga alohida e’tibor

qaratilgan. SHuningdek, narxni erkinlashtirish, bozor infrastrukturasini yaratish,

tashqi iqtisodiy siyosatni erkin yo’lga qo’yish, jahon iqtisodiy hamjamiyatiga

qo’shilish, mamlakat aholisi uchun insonga munosib bo’lgan hayot va faoliyat

sharoitini yaratish, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash masalalariga

diqqat qaratilgan.

Asarning ikkinchi qismi «Iqtisodiy islohotlar ikkinchi bosqichining vazifalari

va ustuvor yo’nalishlari» deb nomlanadi. Unda mamlakatimiz iqtisodiyotini

rivojlantirish borasida oldimizda turgan asosiy vazifalar ko’rsatib berilgan. Bular

xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, raqobatchilik muhitini shakllanti-rish,

makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, milliy valyutani mustahkamlash,

iqtisodiyotning tarkibiy strukturasini tubdan o’zgartirish, kuchli ijtimoiy kafolatni

ta’minlovchi demokratik davlatni qaror toptirish vazifalaridir. Kitobda bu vazifalarni

bajarishning nazariy va amaliy asoslari ko’rsatib, ustuvor yo’nalishlari aniq ifodalab

berilgan. Bu asar yoshlarimizda iqtisodiy tafakkurni shakllantirishda muhim rol

o’ynaydi, ularning iqtisodiyotni rivojlantiripshing yangi yo’llarini, bozor iqtisodiyoti

qonuniyatlarini o’rganishlari uchun nazariy-metodologik qo’llanma bo’lib xizmat

qiladi.

Iqtisodiy ta’lim tarbiya berishda Prezidentning «O’zbekiston XXI asr

bo’sag’asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asari

ham alohida o’rin tutadi 13

.

Bu asarni chuqur o’rganmay mamlakatimizda amalga oshirilayotgan

islohotlarning mazmun mohiyati, ahamiyatini tushunish qiyin. SHuning uchun ham

o’quvchi talabalarni ana shu asarlarni puxta o’rganishlariga e’tibor berish lozim.

CHunki busiz yoshlarda iqtisodiy tafakkurni to’laqonli ravishda shakllantirib

bo’lmaydi.

Asar ikki bobdan iborat bo’lib, birinchi bob «Xavfsizlikka tahdid» deb ataladi.

Unda mamlakatimz xavfsizligiga nimalar tahdid qilayotgani chuqur tadqiq qilinib,

har tomonlama asoslab beriladi. Mazkur bobda mintaqaviy mojarolar, diniy

ekstrimizm va fundamentalizm, buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv

millatchilik, etnik va millatlararo ziddiyatlarning barqarorlik va xavfsizlikka tahdidi

qay darajada ekanligi ko’rsatib beriladi.

SHuningdek, korruptsiya va jinoyatchilik, mahalliychilik va urug’-aymoqchilik

munosabatlari, ekologik muammolarga alohida diqqat-e’tibor qaratiladi. Asarning

ikkinchi bobi «Barqarorlik shartlari hamda taraqqiyot kafolatlari» deb atalib, unda

13

Kаrimоv I. А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. T.: Uzbеkistоn, 1997.

81

respublikamizda barqarorlikka erishishning asosiy shartlari hamda mamlakatimiz

taraqqiyotini ta’minlashning kafolatlari ko’rsatiladi.

To’la mustaqillik o’z ichiga siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, hududiy va

harbiy mustaqillikni xam o’z ichiga oladi. Iqtisodiy mustaqillikka erishish

mamlakatimizni har jihatdan mustaqillikni ta’minlapshing asosidir.

«O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» (1999) risolasida ham iqtisodiyotda

raqobat muhitini shakllantirish, valyuta muhiti va bozorni erkinlashtirish, xorij

sarmoyalarini jalb etish, turli nazorat va tekshiruvlarni cheklash kabi muhim iqtisodiy

masalalar ko’rib chiqilgan.

Taraqqiyotimiznint, aholi farovonligi, yuksaltirishning muhim omili bu

malakali mutaxassis kadrlardir. Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga

oshirish, ishlab chiqarishni davomiy ravishda modernizatsiyalash va texnologik

jihatdan yangilab borish, iqtisodiyotni isloh qilish umuman olganda mamlakatimiz

oldiga qo’yilgan strategik va boshqa vazifalarni qay darajada bajarilishi aynan

tayyorlagan kadrlarimizga bog’liq.

Hozirgi tezkor texnikaviy taraqqiyot davrida zamonaviy texnologiyalar qisqa

vaqt 5-7 yil mobaynida eskirib, ularni o’rnini yangi takomillashgan texnologiyalar

egallamoqda. SHuning uchun jahonda yirik transmilliy korporatsiyalar ham kadrlar

tayyorlash va malakasini oshirish nihoyatda katta e’tibor beradi, eng asosiysi esa

buning uchun katta mablag’ ajratilmoqda. Birinchi Prezidentimiz o’z asarlarida

yozganlaridek, ularda «lavozim uchun emas, balki malaka uchun haq to’lanadi. Biz

ham ana shunday tizimni yaratishimiz darkor» 14

.

Iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda Prezidentimizning ma’ruza va nutqlari alohida

o’rin tutadi.

Prezident qator nutq va ma’ruzalarida ishlab chiqaripgaing rivojlanishi,

barqaror o’sib borish - bu qishloq xo’jaligi bo’ladimi, sanoat yoki xizmat ko’rsatish

sohasi bo’ladimi - shu tarmoqlarda ishlayotgan odamlarning doimo sezgir va

izlanuvchan bo’lishini, bugungi kun talab qiladigan kasb-hunarlarni o’rganishini, o’z

malaka va saviyasini muttasil oshirib borishini, zamon bilan teng qadam tashlash

zarurligini uqtiradi. Bu ayniqsa, YAponiya va Koreya singari tabiiy boylikka deyarli

ega bo’lmagan mamlakatlar tajribasidan ko’p narsani o’rganishimiz mumkin.

Ulardagi murakkab sharoit, cheklangan resurlar doimo o’ylab puxta ish qilishni, aqlni

ishlatishni, har qanday sharoitda imkon topishni zarur qilib qo’yadiki, ularni qo’lga

kiritayoggan yutuqlari ana shu zaruriyatni qanday amalga oshirayotganlarini ko’rsatib

turibdi. Bu jihatdan qarasak bizda imkoniyatlar nixoyatda katta.

Prezidentning «YAngicha hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan ko’rib

bo’lmaydi» nomli ma’ruzasida davlat qurilishi, davlat boshqaruvi isloxotlarining

asosiy maqsadi va vazifalari qo’rsatib o’tib ijro hokimiyati bo’lmish hukumat

faoliyatining mas’uliyati va samarasini opshrish zarurligi haqida fikrlar bildirildi.

O’zbekiston Respublikasida hozirgi kunda davlat boshqaruvi islohotlari siyosiy

yo’nalishlarini quyidagi sohalarda amalga oshirilishini ko’rsatib o’tish mumkin.

14

Kаrimоv I. А. Islоhоtlаr strаtеgiyasi - mаmlаkаtimiz iqtisоdiy sаlоhiyatini bksаltirishdir // Tоshkеnt

оqshоmi, 2003, 18 fеvrаl, 5-bеt.

82

Iqtisodiyotni boshqarishda davlat rolining qisqarishi – yangi davlat tuzilmalarining

xo’jalik yurituvchi sub’ektlari faoliyatiga asossiz aralashuviga barham berishdir.

Mamlakatimizning ulkan moddiy va tabiiy resurslaridan tejab tergab samarali

va oqilona foydalanishga alohida diqqat qaratadi. U biz uchun tabiatning bebaho

ne’matini xalqimizning boyligi bo’lmish ekin ekiladigan erlardan sug’orish va

ichimlik suvidan, yonilg’i -energetika, mineral xom ashyo va boshqa resurslardan

to’g’ri va asrab avaylab foydalanish haqida qayg’urib yurtimizga tashrif buyurgan

chet ellik hamkorlarimiz ham bizning resurslarni tejash masalasiga bo’lgan beparvo

munosabatlarimizni ko’rib xayron bo’lishlarini ko’rsatib o’tadi. Eng boy gullab

yashnayotgan mamlakatlarda ham resurslarga bu qadar mas’uliyatsizlikka, bu qadar

isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslitini ta’kidlaydi. Prezident eng bebaho boyligimiz

erdan foydalanishdagi kamchiliklarga alohida to’xtalib, o’tkazilgan tekshiruvlar

natijasida toqat qilib bo’lmaydigan xo’jasizlik faktlari aniqlanganini ko’rsatib berdi.

O’zbekiston erlarining faqatgina 10 %dan qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish

maqsadida foydalanish mumkin, suv erdan keyingi yana bir bebaho boyligimiz,

chunki dehqonchilik sug’oriladigan erlarda qilinadi. Qurg’oqchilik yillarida suvning

qadri naqadar balandligini yanada chuqurroq his qilinadi. Erlarni sug’orishga yaroqli

suvdan tejab-tergab, samarali foydalanish, sug’orish va irrigatsiyaning zamonaviy

tizimlarini joriy qilishga suvdan foydalanish intizomini kuchaytirishga bu borada

yaxshi natijalarga erisha olganlarni esa rag’batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni

belgilash zarurligini ko’rsatib o’tadi.

Qadimdan mamlakatimiz hududida suv hayot manbai sifatida qadrlangan,

tirikchilikni birinchi omili sanalgan, uni muqaddas bilib, asrab-avaylab, tejab tergab

sarflangan. Bu qarashlar o’z mohiyatini bugun ham yo’qotgan emas. Mamlakatimiz

qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni suvsiz tasavvur etish mumkin

emas. Hozirgi sharoitda suvdan tejab tergab foydalanish yana ham dolzarb masala

bo’lib turibdi. Alohida e’tibor talab qiladigan yana bir muhim masala ichimlik suvini

tejash masalasi bo’lib, u xrzirgi paytda hayot manbai sifatida er kurrasi aholisini

tashvishga solmoqda. Ma’lumki, er yuzidagi suvning atigi 1 %ini ichimlik suvi

tashkil etadi. U qimmatbaho va noyob tabiiy resurs. Uni hech qanday boshqa resurs

bilan almashtirib bo’lmaydi. SHuning uchun har bir kishi undan tejab tergab

foydalanishi zarur.

O’tgan yillar mobaynida aholini ichimlik suvini tejashga undovchi asosiy chora

sifatida suv sarfini hisobga oluvchi moslama o’lchagichlarni o’rnatishga alohida

diqqat qaratilgan bo’lsada, hali respublikamizda bu borada muammolar ko’p.

Hanuzgacha ichimlik suvidan texnik maqsadlarda sug’orish uchun ishlatilayapti.

Aholimiz orasida hali suvni isrof bo’lishiga loqaydlik bilan qarovchilar talaygina.

Demak, tarbiya jarayonida har bir o’quvchi - talabaga kerak bo’lsa yoshi

kattalarga ham suvni isrof qilish katta gunoh ekanligini uqtirish zarur.

Bu borada biz resurslardan tejab tergab foydalanishni nemis va yaponlardan

o’rganishimiz kerak. Masalan, oddiy misol, ular suv ortiqcha isrof bo’lmasligi uchun

tish yuvganlarida vodoprovodni jo’mragidan ishlatmay suvni alohida stakanga olib

ishlatishar ekan.

Resurslarni tejash haqida gap ketganda energetika resurslariga alohida diqqat

qaratish lozim. Ayniqsa, tabiiy gaz, elektr energiyasi va boshqa energiya

83

manbalaridan tejamkorlik bilan foydalanilmayotgani ta’kidlab o’tiladi. Moddiy

resurslardan xo’jasizlarcha, mas’uliyatsizlik bilan foydalanish mahsulot ishlab

chiqarishga ketadigan material va energiya sarfining oshishiga, bu esa o’z navbatida

ana shu mahsulot tannarxining qimmatlashuviga olib keladi. Tovar-xizmatning narxi

oshib ketadi va oqibatda raqobatga bardosh bera olmaydi. Ana shu kamchiliklarni

hisobga olgan holda ahvolni o’rganib 2010 yilgachi bo’lgan davrda resurslardan

oqilona tejab-tergab foydalanish bo’yicha maxsus dastur ishlab chiqildi. Lekin bu

borada bajariladigan ishlar hali ko’p.

Respublikamizda quyosh energiyasidan foydalanishga katta e’ti-bor qaratilishi

kerak. Qator evropa mamlakatlarida quyosh energiyasi mamlakatning umumiy

energiya sarfi tarkibida 15 %gacha ulushni tashkil etadi. Respublikamizda quyoshli

kunlar ularga nisbatan 2-2,5 baravar ko’p bo’lgani holda bizda bu ko’rsatkich 1 %

atrofida. Demak, bu borada ishga solinmagan imkoniyatlar talaygina.

Bularni o’quvchi - talabalar ongiga singdirish, ularni ana shu sohada

yangiliklar, ixtirolar yaratishga undash, qiziqtirish lozim.

YOshlarga ta’lim-tarbiya berishda Prezidentning an’anaviy yil yakunlari va

yangi yil vazifalariga bagishlab o’tkaziladigan Vazirlar Maxkamasining majlisidagi

ma’ruzalari muhim rol o’ynaydi. Bu ma’ruzalarda yo’l qo’yilgan kamchiliklar

alohida ta’kidlanadi va yangi yilda mamlakat oldida turgan vazifalar, eng muhim

ustuvor yo’nalishlari belgilab beriladi.

Bunda oldimizga qo’ygan asosiy maqsadni amalga oshirish uchun nimalarga

alohida e’tibor berishimiz ko’rsatilib, uni amalga oshirish uchun asosiy ustuvor

yo’nalishlar belgilab beriladi. Bunda nima sababdan aynan ana shu sohalar yoki

yo’nalishlar ustuvor yo’nalish tarzida alohida ajratib ko’rsatilishi sabablarini yoshlar

ongiga etkazish muxim axamiyatga ega.

Prezident tomonidan belgilab berilgan ustuvor vazifalar iq-tisodiyotni

rivojlantirishda yangi marralar tomon harakatlantiruvchi, yo’naltiruvchi kuch,

mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy ta-raqqiyotini ta’minlashning dasturi amali bo’lib

hisoblanadi.

Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy isloxotlarni barchasi, ayniqsa,

talaba, o’quvchi yoshlarning teran anglashi, kechayotgan iqtisodiy o’zgarish va

jarayonlar to’g’risida keng tasavvurga ega bo’lish, o’z mehnatlari va bunyodkorlik

ishlari bilan o’z hissalarini qo’shishlari davr talabi ekanligini his qilishlari lozim.

YOshlarga iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishda Prezident Farmonlari ham o’ziga

xos o’rin tutadi.

Ma’lumki, Prezident Farmonlari qonun kuchiga ega bo’lgan buyruh bo’lib,

odatda, davlat rahbari mamlakatdagi mavjud holat, qabul qilingan qonunlarda hayot

oqimi, shiddatini tez o’zgarishi tufayli hamma narsani ham hisobga olib bo’lmasligini

nazarda tutgan holda, u yoki bu muammoni, masalani tezda hal qilinishi lozimligini

hisobga olgan holda beriladi.

Farmonda uni amalga oshirish mexanizmini ishlab chiqish ham ko’rsatiladi.

Dars jarayonida ana shunday farmonlardan misol qilinishi, o’quvchi-talabalar

diqqatini nima sababdan mazkur farmon qabul qilingani, mavjud muammo, masalani

echishda qanday rol o’ynashini o’rganishpga qaratish lozim.

84

Respublikamizda tadbirkorlikka alohida ahamiyat berilmoqda, Ayniqsa, kichik

biznes uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishi natijasida ularning soni ko’payib,

YAIMda hissasi o’sib bormoqda.

«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi qonun, Prezident

farmonlari va hukumat qarorlarining qabul qilinishi kichik va o’rta biznes, fermer va

dehqon xo’jaliklari faoliyatining huquqiy asosini mustahkamladi. Tadbirkorlikni

rag’batlantiradigan va uni kafolatlaydigan kuchli tizim yaratildi. Hisobot berish

tartibi soddalashtirildi. Kichik, o’rta biznes, tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi

shaxslar uchun soliq tizimiga sezilarli darajada engillik kiritildi. Kredit berish tizimi

yaxshilandi. Tadbirkorlar ehtiyoji uchun zarur bo’lgan o’z pul mablag’larini tijorat

banklaridan naqd pul holida olish imkoniyati yaratildi. Buning natijasi o’laroq

mamlakatimizda kichik va o’rta biznesning barharor rivojlanayotganini quyidagi

ma’lumotlar ham tasdiqlaydi.

O’quvchi talabalarni Prezidentning asarlari, ma’ruzalari va farmonlaridagi

asosiy maqsad mazmunini anglashi ularda iqtisodiy tafakkurni shakllantirishda

muhim rol o’ynaydi. Ularda iqtisodchi pedagog sifatida chuqur bilim, ko’nikma va

malaka olishlari, iqtisodiy dunyoqarash, insoniy e’tiqod, burch va mas’uliyatni

axloqiy fazilatlarni rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega. SHuning uchun ham

Prezidentni ma’ruza, nutq va farmonlarini o’rganishga alohida e’tibor berish lozim.

Iqtisodiy bilimlar iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim kuchli omiliga aylanar

ekan, ularni yoshlar tomonidan chuqur egallash va amaliy qo’llapshi so’zsiz

Prezident asarlarini chuqur o’rganmay amalga oshirib bo’lmaydi.

SHunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiy ta’lim tarbiyaga alohida

diqqat qaratilishini talab qiladi. SHuning uchun yoshlarning iqtisodiy bilimlarni

egallashi, ularda iqtisodiy tafakkurni shakllanishi muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy

tafakkurni shakllanishi iqtisodiy psixologiyaning shakllannishiga bogliq. SHuning

uchun ham birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov yoshlarni iqtisodiy jihatdan bilimli

bo’lishlari, iqtisodiy fikrlashga o’rganishlariga alohida ahamiyat beradi va chinakkam

insoniy fazilatlar o’z-o’zidan kelmasligi hammasining zamirida tarbiya yotishiga

diqqat qaratadi. O’qituvchi bolalarga zamonaviy bilim berishi uchun, avvalo,

murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak.

Iqtisodiyotni isloh qilish sohasida strategik maqsadlaridan biri birinchi

Prezidentimiz aytganidek, - «kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish,

ularning dunyoqarashini o’zgartirish»dir. Buni birdaniga amalga oshirib bo’lmaydi.

Mustaqillikni qo’lga kiritib, bozor iqtisodiyotiga o’tishni amalga oshirish tufayli

o’tgan yillar davomida aholining dunyoqarashida sezilarli o’zgarishlar yuz berdi.

Odamlarda yangicha iqtisodiy fikrlash shakllanib, ularning dunyoqarashi yanada

o’zgarib bormoqda. Lekin hali bajariladigan ishlar ko’p. YOshlarda iqtisodiy

fikrlashni shakllantirish tinmay izlanish, mehnatni talab etadi.

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan belgilab berilgan ustuvor

vazifalar iqgi-sodiyotni rivojlantirishda yangi marralar tomon harakatlantiruvchi,

yo’naltiruvchi kuch, mamlakatimizni ijtimoiy-iktisodiy taraqqiyotini ta’minlashning

dasturi amali bo’lib hisoblanadi.

85

2.8-mavzu. I.А. KАRIMОV АSАRLАRIDА IQTISОDIY TА’LIM-

TАRBIYA MАSАLАLАRI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Ihtisоdiy g’оya vа uni аnglаsh zаruriyati. I. Kаrimоv bаrkаmоl аvlоdni

tаrbiyalаshdа iqtisоdiy bilim vа ko’nikmаlаrning o’rni hаqidа

2. I.Kаrimоv iktisоdiy islоhоtlаr vа yangichа iktisоdiy tаfаkkurni

shаkllаntirish hаqidа

3. YOshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishdа I.А. Kаrimоv аsаrlаridаn

fоydаlаnish


SAVOLLAR:

1. Siz g’оya, iqtisоdiy g’оya dеgаndа nimаni tushunаsiz? Mаfkurа

dеgаndаchi? Iqtisоdiy g’оya o’zi nimаgа kеrаk?

2. Nimа sаbаbdаn birinchi Prеzidеntimiz I.Kаrimоv bаrkаmоl аvlоdni

tаrbiyalаshdа yoshlаrdа iktisоdiy bilim vа ko’nikmаlаrni tаrbiyalаshgа

аlоhidа diqqаt-e’tibоr qаrаtаgan?

3. O’zbеkistоn birinchi Prеzidеnti nimа sаbаbdаn o’qituvchi burchi,

mаs’uliyati vа uning bаrkаmоl shахsni shаkllаntirishdаgi o’rnigа аlоhidа

e’tibоr qаrаtаdi?

4. Nimа sаbаbdаn birinchi Prеzidеntimiz kishilаrdа yangichа iqtisоdiy

fikrlаshni shаkllаntirish, ulаrning dunyoqаrаshini o’zgаrtirish zаrurligi

hаqidа qаyg’urаdi?

5. Sizningchа, yoshlаrdа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirishdа birinchi

Prеzidеntimiz аsаrlаri vа mа’ruzаlаrini o’rgаnish qаndаy аhаmiyatgа

egа?

6. I.А. Kаrimоv «O’zbеkistоnning bоzоr munоsаbаtlаrigа o’tishining

o’zigа хоs yo’li» аsаrining аsоsiy g’оyasini so’zlаb bеrаоlаsizmi?

7. Birinchi Prеzidеntimiz I.Kаrimоvning «O’zbеkistоn iqtisоdiy

islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo’lidа» аsаri o’quvchi-tаlаbаlаrdа iqtisоdiy

tаfаkkurni shаkllаntirishdа qаndаy rоl o’ynаydi?

8. Muаlliflаr birinchi Prеzidеntimizning «Iqtisоdiyotni erkinlаshtirish,

rеsurslаrdаn tеjаmkоrlik bilаn fоydаlаnish - bоsh yo’limiz» mаvzusidа

qilgаn mа’ruzаsi yoshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishdа аlоhidа

ахаmiyatgа egа dеyishаdi. Siz shu fikrgа qushilаsizmi? O’z fikringizni

аsоslаb bеring.

9. YOshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishdа birinchi Prеzidеntimiz

Fаrmоnlаri, asarlarida qаndаy o’rin tutаdi? Fikringizni izоhlаsh uchun

misоllаr kеltirа оlаsizmi?

86


O’RGANISH

8



1 Jаmоа deb nimaga aytiladi?

2 Jamoaning o‘ziga xos xususiyatlarini kim

biladi?

3 Jamoa an’analari deganda nimani tushunasiz?

2

• Shaxsga tarbiyaviyta’sir ko’rsatishningshakllari

1-Esse

• Shaxsga tarbiyaviyta’sir ko’rsatishningmetodlari

2-Esse

87

AMALIY TOPSHIRIQLAR

I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat ebgilmas kuch” asari necha

bobdan iborot?

Jadvalni to’ldurung

“Mа’nаviyat”ga ta’rif bering

r

8

Milliy mаfkurаnish bоsh vа аsоsiy g’оyalаri

Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot

88

2.9-mavzu. IQTISODIY XULQ-ATVORNI

SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK

ASOSLARI

REJA: 1. Iqtisodiy xulq-atvorning psixologik va pedagogik asoslari

2. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish ta’lim maqsadlaridan biri sifatida

3. Iqtisodiy pedagogika fanining atamalari va ularning shaxs xulq-atvorini

shakllantirishdagi o’rni

4. Bozor iqtisodiyotida chayqovchilik, uni inson xulq-atvori bilan bog’liqligi

va iqtisodiy pedagogikada o’rganish zaruriyati


Iqtisodiy xulq-atvor, iqtisodiy pedagogika, shaxs xulq-atvori, bozor

iqtisodiyoti, xarakterga xos xususiyatlar, motiv, manfaatlar, maqsad, ehtiyojlar, motivatsiya,

faoliyat, iqtisodiy manfaatlar

1. Iqtisodiy xulq-atvorning psixologik va pedagogik asoslari

Ma’lumki, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat

qurishdagi ijtimoiy, iktisodiy islohotlar insonni har tomonlama kamolotga etkazishga,

turmush darajasi, farovonlikni ta’minlashga qaratilgan. Inson o’z oldiga qo’ygan

maqsadiga etishga intilar ekan, uning faoliyati zaminida o’z oilasining moddiy

sharoiti hamda manfaatlari ustuvor axamiyatga ega.

Ma’lumki, pedagogikaning metodologik asosi falsafa bo’lib, qo’plab

pedagogik kontseptsiyalar, tarbiya tizimi falsafiy nazariyalarga asoslanadi. Hozirgi

zamon pedagogik kontseptsiyalar: pragmatizm, neopozitivizm, eksiztentsializm,

neotomizm, bixeviorizm muvofiq ravishdagi falsafiy yo’nalishlarga tayanadi.

Ularning orasida insonda iqtisodiy fikrlash, tafakkurni shakllantirish

masalalariga alohida diqqat qaratgan yo’nalish bixeviorizm 15

hisoblanadi.

Bixeviorizm – psixologik-pedagogik kontseptsiya bo’lib, insonga texnokratiya:

tarbiya berish nuqtai nazaridan yondashadi. U inson haqidagi fandagi erishilgan

yutuqlarga asoslanib, uning manfaatlari, ehtiyojlari, qobiliyati, sa’y-harakati va

tanloviga ta’sir etuvchi omillarni tadqiq etadi va bunda zamonaviy metodlardan

foydalanadi,

Klassik bixeviorizmga taniqli amerikalik filosof va psixolog J.Uotson asos

solgan. U insonning sa’y-harakati, tanlovi, reaktsiyasi stimulga, uning ruhiyati

psixologiyasiga ta’sir qilishiga, unda qandaydir his-tuyg’ular uyg’onishiga,

qo’zg’atilishiga bog’liqligi haqidagi qoidalar bilan fanni boyitadi.

Sub’ektlarning psixologik orientatsiya jarayonida o’zaro bog’lanish va ta’sirini

quyidagi sxema orqali ko’rish mumkin 16

.

Insonlarda stimulni vujudga kelib, uni odamdagi aniq maqsadga qaratilgan

signalga aylanishi va uni oxir-oqibat щtisodiy tanlov, sa’y-xarakatga keltirish

mexanizmini tushunish esa nisbatan qiyin.

15

Inglizchа. Bihavior-o’zini tutish, sа’y-hаrаkаt, tаnlоv. 16

Rаyzbеrg B.А. Psiхоlоgichеskаya ekоnоmikа. Uchеbnое pоsоbiе. M: Infrа-M, 2015, str-118.

89

Kitob muallifining va boshqa hamfikrlar bunda mexanizm sifatida triadani

«motiv - manfaatlar - maqsad» asosi qilib olish mumkin. U nafaqat individual, alohida

odam iqtisodiy tanlov, sa’y-harakatini balki sotsial guruhlar va butun jamiyatning

xam iqtisodiy sa’y-harakati, tanlovi mexanizmini ifodalaydi.

Bizningcha ana shu uchlikda to’rtinchi zveno ob’ektiv ravishda xosil

bo’ladigan, insonning biologik tuzilishining o’zi yuzaga keltiradigan ehtiyojlar

etishmaydi. CHunki barcha harakatning asosi ehtiyojlardan boshlanadi. «Ehtiyojlar -

motivatsiya - manfaatlar -maqsad - faoliyat - natija - iste’mol» tarzida yuz beradi.

Inson faoliyati motivatsiyaga asoslanadi. Motivatsiya - biologik jihatdan

insonning irsiy va to’plangan tajribasi asosida individual va guruhiy raviщda

ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan, undaydigan tuyg’u. Motiv esa insonning

biron bir faoliyat yuritishga yo’naltiruvchi, undovchi ichki his-tuyg’u bo’lib, u

ehtiyoj, xohish, qiziqish, intilish bo’lipgi mumkin.

Insonning turli-tuman darajadagi aqliy va jismoniy qobiliyati, irodasi bir butun

bo’lib birlashuvi natijasi motivatsiya bilan birgalikda uni harakatga soluvchi kuch

bo’lib namoyon bo’ladi.

SHaxsning xulq atvori shakllanishi qator omillarga bog’liq. Ular:

SHaxsning tabiiy fazilati, tabiatan berilgan o’ziga xos psi-xologik

xususiyatlari.

SHaxsning o’ziga xos boshqarish tizimi-«men obrazi».

Uni o’rab turgan atrof-muhit va boshqalar.

SHaxsning tabiiy xislatlari tugilgan vaqtidan boshlab mavjud bo’lib, uning

faolligi, ta’sirchanligi, o’zini namoyon qilishi va boshqalarda ifodalanadi.

Ta’sirchanlik shaxsning asabi qo’zgaluvchanligining turli darajasida, uning atrofi,

olamga bo’lgan munosabatini ko’rsatib beruvchi xis-tuyg’alarining shiddatkorligida

namoyon bo’-ladi. XX asr 20-yillarining boshlarida shvetsariyalik psixolog

K.G.YUng shaxsning psixologik xususiyatlarini «ekstravertsiya» va «intravertsiya»

tushunchalari orqali ta’riflab berishni taklif etdi.

Ekstroversiya (extra-tashqari) insonning shunday psixologik harakatlarini

ko’rsatib beradiki, bunda u o’zining qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi ob’ektlariga

qaratadi. Ba’zan buni o’zining ichki his-tuyg’ulari, qiziqishlari, o’zining shaxsiy

axamiyatini pasaytirish, e’tibor bermaslik evaziga xam amalga oshiradi.

Ekstravertlarga xulq-atvorning ta’sirchanlik, samimiylik, tashabbus ko’rsatish,

kommunikabellik, ya’ni bopщalar bilan tezda til topishib ketish kabilar xos.

Introversiya (intro-ichki) shaxsning o’z mafaatlariga, ichki olamiga, o’z qarashlariga

diqqat-e’tibor qilish bilan ajralib turadi. Introversiya - ekstroversiyaning hissiy

tavsiflar bilan birga qo’shilib kelishi shaxs temperamentlarini17

belgilab beradi.

Tempramentning eng mashhur turlari (sangvinik, melanxolik, flegmatik,

xolerik) miloddan avvalgi asrda Gippokrat tomonidan joriy qilingan bo’lib, ularning

nomlari hanuzgacha saqlanib qolgan, lekin mazmuni o’zgargan.

17

Tеmpеrаmеnt - lоt. Temperamentum - qismlаrining tеgishli nisbаti, mutаnоsiblik. Uni psiхоlоgiya fаnidа

chuqur o’rgаnilаdi.

90

SHaxsning tavsifi uning xarakteri, ya’ni insonning xulq-atvorini uning ishga,

narsalarga, boshqa kishilar va o’ziga munosabatini belgilab beradigan borqaror

psixologik xususiyatlar yig’indisidir.

SHuningdek, xarakterga xos xususiyatlarning qarama-qarshiligini:

printsipiallik-printsipsizlik, saxiylik - isrofgarlik, meh-natsevarlik - dangasalik,

puxtalik - pala-partishlik va hokazolarda ifodalanadi.

SHaxsning tabiatan beriladigan xislati bilan bog’liq psixologik xususiyatlari

orasida alohida ajralib turuvchi xislati bu uning qobiliyatidir. Qobiliyat-shaxsning

o’zida bilim, malaka, ko’nikmalarni hosil qilish tezligi, biron bir faoliyat, ishni bajara

olish imkoniyati, layoqatini ifodalaydi. SHaxsning xulq-atvorini belgilovchi ikkinchi

tomon uning ehtiyojlaridir.

Ehtiyojlar manfaatni, manfaat esa maqsadni keltirib chiqaradi. Inson maqsadini

amalga oshirishga intilishi motivatsiya, motivatsiya esa iqtisodiy stimullarni, ya’ni

rag’batlantiruvchi kuchlarni yuzaga keltiradi. SHunday qilib, insonning xulq-atvorini

bir tomondan tabiatdan berilgan qobiliyat, temperament belgilasa, ikkinchi tomondan

uni ehtiyojlari va ularni qondirishning ob’ektiv zaruriyati beltilaydi va bir butun

holda inson shaxsida gavdalanadi.

Faylasuflar qadim zamonlardan hozirgacha shaxsning faolligi va uni

qo’zgatuvchi manbalarni belgilashga uringanlar. Insonning xulq-atvorini

tushuntiradigan ko’plab nazariyalar yaratildi. Keyingi yillarda ayniqsa, insonning

ehtiyojlaridan kelib chiqib, uning xulq-atvorini tushuntirib beradigan nazariyalar

ko’proq rivoj topdi. Bunday nazariyalarni eng mashhur mualliflary A.Maslou, E.Kat,

D.Mak Klemand, F.Gernburg va bopщalar sanaladi. Hozirga kelib psixologiya va

falsafada keyinchalik pedagogikada keng mashhur bo’lib ketgan. bixeviorizmga XX

asrda AQSHda asos solingan bo’lib, uning tadqiqot yo’nalishi shaxs xulq-atvorini

turli shakllari bo’lib, ular tashki muhitning rag’batlantiruvchi omillariga insonning

reaktsiyasi qanday bo’lishini o’rganishdir.

Inson yashar ekan, uning turli-tuman ehtiyojlarini qondirish zarur, chunki,

insonning fiziologiyasi biologik tur sifatida mavjud bo’lishi shuni taqozo qiladi. Ular

birlamchi ehtiyojlarni tashkil etadi. Ikkilamchi ehtiyojlar taraqqiyot tufayli hayotda

tajribaning rivojlanishi natijasida vujudga kelib rivojlanib boradi.

SHu nazariyaning mashhur vakillaridan biri A.Maslou (1908-1970 y.y.,

AQSH) ehtiyojlar va uni qoniqish yo’llarini quyidagicha tasvirlaydi. A.Maslou inson

ehtiyojlarini piramida shaklida ifodalab, ularni qondirish zaruriyati jixatdan ketma-

ketligini ierarxik tarzda quyidagicha belgilaydi. Uning fikricha, ehtiyojlar birinchi

navbatda fiziologik ehtiyojlar bo’lib, so’ngra xavfsizlik, himoya kabilarga ehtiyoj

bo’lib, ular zarurligi jihatdan ketma-ketlikda qo’yiladi. Bunday qarashga dastlab

E.Bem-Bavark asos solgan. Ana shu ehtiyojlarni qondirish jihatdan ierarxik tarzda

navbatma-navbat joylashtirishga qonun sifatida qaraladi.

Ehtiyojlar Qoniqish yo’llari

O’z-o’zini namoyon qilish O’z potentsialini realizatsiya qilish,

ya’ni bilim, axborot olish, vakolatlar

doirasini kengaytirish

Atrofdagilarni hurmat qilish, tan olish. O’z kasbida omilkorlik, mustaqillik,

91

qarorlar qabul qilish huquqi

Ijtimoiy sotsial ehtiyojlar Ruhan yaqin bo’lgan guruhga

mansublik, atrofdagilar bilan aloqada

bo’lish

Xavfsizlik, himoyalanganlik, ertangi

kunga ishonch

Barqarorlikni saqlab qolish, Fiziologik

ehtiyojlarni qondirish uchun pul

daromadlarini topish

Fiziologik ehtiyojlar Oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy

va boshqalar

A.Maslou fikricha, muvaffaqiyatga bo’lgan ehtiyoj rivojlanayotgan insonning

faoliyatini eng muhim motivi bo’lsa, ijodga o’z-o’zini namoyon qilishga ehtiyoj,

motivatsiya ierarxiyaning eng yuqori darajasidir.

Inson ehtiyojining xilma-xilligi uning faoliyati sababini tashkil etadi. Ma’lum

bir mutaxassislikni egallash va muvafaqqiyatli faoliyat yuritish uchun qiziqish ham

muhim ahamiyatga egadir.

Agar shaxs o’zi bajarayotgan ishga qiziqmasa uni ko’pincha xafsalasizlik bilan

«qo’ldan ketgancha» bajaradi. SHuning uchun ham xalqimizda «Bo’ynidan

boylangan it ovga yaramaydi»- degan naql bor.

Qiziqish-insonning u yoki bu narsaga, ishga diqqat-e’tibor qaratishi, ixlos

qo’yishi, agar u bajaradigan ish bo’lsa bajarishga astoydil kirishishi, xullas inson

ehtiyojining namoyon bo’lishini o’ziga xos shakli bo’lib, u kishida ijobiy his-tuyg’u

uyg’otadi.

Insonning murakkabligini yana bir namoyishi sifatida uni nafaqat manfaat

balki, biron-bir narsaga, faoliyatga qiziqishi hozirgi iborada «hobbi»si bo’lishi ham

o’ziga xos ehtiyoj bo’lib namoyon bo’ladi. Insonning qiziqishi nihoyatda xilma-xil.

Masalan: musiqa, rasm chizish, texnikaga, badiiy adabiyot, sportga qiziqish va

hokazo. Xullas, bu ro’yxatni uzoq davom ettirish mumkin.

Inson o’z qiziqishi tufayli biron bir maqsad qo’yadiki, uni amalga oshirish

oxir-oqibat ehtiyojlarni qondirish, ya’ni iste’molga borib taqaladi. «Ehtiyojlar - sabab

- qiziqish ob’ekti - faoliyat maqsadi -ehtiyojlarni qondirish» tarzida yuz beradi.

Qiziqish insonning faqatgina ichki his-tuyg’usi bo’lib qolmay, unga tashqi

muhit ham katta ta’sir ko’rsatadi. Insonning xulq-atvori, o’zini tutipsh tanlovi

murakkab jarayon bo’lib, uning motivlari eng avvalo, ehtiyojlar bilan bog’liq.

Insonning u yoki bu xarakatini amalta oshirish, u yoki bu narsani tanlashida o’z

nuqtai nazari, boshqalardan farqlanuvchi o’z motivatsiyasi bor.

Har bir insonning intilishi, qiziqish xohishi asosini hayotga, yashashga bo’lgan

intilish tashkil etadi. U esa insonni zurriyot qoldirishga va o’zini o’zi saqlash

instintktida ifodalanadi. U uz navbatida boshqa intilish va qiziqishlarni taqozo qiladi

va bosh-qalari bilan bog’lanib ketadi.

Insonlar sa’y-xarakati, tanlovi sabablarini tadqiq qilgan taniqli olimlardan biri

Maks Veber (1864-1926, sotsiolog, tarixchi) bo’lib, u o’zining iktisodiy-ijtimoiy

hayotga liberal yondashishi bilan ajralib turadi,

M.Veber sotsiologiya asoschilaridan biri bo’lib inson faoliyatini 4 tipga

bo’ladi.

92

Birinchi, harakat muayyan maqsadga aniq, samarali yo’naltirilgan

(zweckrationell). Mavjud vosita, mablag’lar kutilgan maqsadga etishish uchun

ishlatiladi. Ikkinchi, qadriyatlar nuqtai nazaridan ratsional (wertrationell), uchinchi,

muayyan extiros va emotsiyalar (affektrationell), to’rtinchi, takrorlanuvchi an’analar

va urf-odatlar nuktai nazaridan ratsional (traditionell). Ularning barchasi bir butun

bo’lib, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini aks ettiradi.

Birinchi tipga ajratilgan faoliyat oqilona, samarali. U ongli va aniq qo’yilgan

maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bo’lib, shu maqsadga etaklovchi vositalardan

ham foydalaniladi.

Harakatning ikkinchi tili shu ma’noda oqilonaki, u harakat qilayotgan

shaxsning axloqiy yoki diniy qarashlari yoki nimani qadrlashi nuqtai nazaridan

yondashiladi. U ko’pincha yozilmagan qonun-qoidalardan iborat bo’lishi mumkin.

Masalan, cho’kayotgan kemani uning kapitani xammadan keyin oxirida tark etadi.

Uchinchi tip harakat g’ayri tabiiy rag’batga bo’lgan nazoratsiz reaktsiya tarzida

yoki asabiy tarzda yuz berib, oqilona harakatlar bilan o’ylanmay qilingan harakatlar

orasida turadi.

To’rtinchi tip harakat urf-odat, an’analar asosida o’ylamay qilingan harakatlar

bo’lib, ularni oqilona harakat darajasiga kiritib bo’lmaydi.

M. Veber g’arbning o’ziga xos ijtimoiy va madaniy hususiyatlarini boshqa

tsivilizatsiyalarga solishtirib, faqat g’arbda insonlar uchun umum ahamiyatga ega fan

vujudga keldi. Empirik bilimlar, falsafiy va teologik qarashlar, donishmandlik,

boshqa madaniyatlar, ayniqsa, Xitoy, Hindiston, Misrda mavjud bo’lgan. Ammo bu

erda o’zlashtirilgan bilimlar matematik asosga «ratsional dalillar» tajribalar va ilmiy

tushunchalarga ega bo’lmagan.

Uning fikricha tajriba asosida vujudga kelgan bilimlar bilan taxminiy

bilimlarni aralashtirib yubormaslik kerak. U G’arbda kapitalizmni vujudga kelishida

protestantlik oqimining roli kattaligini ta’kidlaydi.

U har qanday davrning ahloqi harakatning ma’lum bir qismini tashkil etadi va

u iqtisodiy ratsional hayot tarzini shakllanishiga, yuzaga kelishiga to’siq bo’lishi

mumkin. SHunday qilib, inson harakatining murakkab motivlari ehtiyojlarda

ifodalanadi. Aynan ehtiyojlar ularning sa’y-harakati, xulq-atvori va tanlovini

belgilaydi.

Demak, inson shaxs tarbiyasida, unda iqtisodiy tafakkurni shakllanishida ana

shu jarayonni nazardan qochirmaslik kerak.

2. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish ta’lim maqsadlaridan biri sifatida

Iqtisodiy bilimlarni egallash iqtisodiy tafakkurni shakllan-tiripshing muhim


psixologiya bir tomondan iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga, ikkinchi tomondan jamiyatdagi

mavjud tizimga xos tarzda shakllana boradi.

Ko’pgina mamlakatlarda sotsiologlar tomonidan o’tkazilgan so’rovnomada

qo’yilgan «Sizning tasavvuringizda yaxshi hayot qanday bo’lishi kerak?» degan

savolga ko’pchilik o’z uyi bo’lishi, turmush o’rtog’i bilan baxtli hayot kechirishi,

yaxshi ish joyiga ega bo’lish, ikki farzandning ota-onasi bo’lishni eng yuqori o’ringa

qo’yishgan.

93

G’arb sotsiologlarining tadqiqoti ko’rsatadiki, odamlarning diqqati qaratilgan

yaxshiroq hayot kechirish va u bilan bog’liq bo’lgan axloqiy kompromiss-kelishuvlar

- bu kichik guruhdagi kishilarning xislati. Ular o’ziga xos asab, xarakter, keskinlik,

qat’iylikka ega. Bunday kishilar axolining 5-6 % ini tashkil etadi.

Amerikada biznesda mablag’, kapital avval qurilish, texnologiya, asbob-

uskunaga, so’ngra xodimlarga qo’yilsa, YAponiyada aksincha, dastlab xodimlarga,

so’ngra kapital qurilish, texnologiya va asbob-uskunalarga qo’yiladi. YAponiyaning

II jahon urupshdan so’ng shu darajaga etishida kollektivizm muhim rol o’ynagan.

YApon tadbirkori san’at-korona ravishda korxonada guruh, jamoa fikrini jamlaydi va

firmaning ravnaqi yo’lida ishlashga yo’naltiradi.

G’arbda individualizm kuchli bo’lsa, sharqda jamoachilik, hamkorlik kuchli.

Tadqiqotchilarning fikricha buni eng ko’p ishlatiladigan so’zlarga ko’ra ham aniqlash

mumkin ekan. Angliyada, AQSHda eng ko’p ishlatiladigan so’z «men» ekan,

SHarqdagi mamlakatlarda, Rossiyada «odam», «inson» so’zi «men» degan so’zga

qaraganda ko’proq ishlatilar ekan. Urtoq, do’st so’zlari g’arb mamlakatlarida

ishlatilishi bo’yicha 73-75-o’rinda tursa, Rossiyada 10-15-o’rinda, O’zbekistonda

undan ham ko’proq ishlatilar ekan. Tanimagan odamga murojaat qilish ham o’ziga

xos, odatda, notanish kishiga yoshi kattaroq bo’lsa amaki, o’rtacha bo’lsa aka,

kichikroq bo’lsa uka va hokazo tarzida murojaat qilinadi. Bu ham albatta har bir

xalqning o’ziga xos jihatlari bo’lib, unda uning individualizm ustunmi yoki

aksinchaligini ko’rsatuvchi omil hisoblanadi.

Bular insonda qanchalik katta imkoniyatlar yashiringanini ko’rsatadi.

Zarur bilimlarni egallash, olingan iqtisodiy bilimlarni e’tiqodga aylantirish,

iqtisodiy sa’y-harakat, odatga aylantirish iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning vazifasi.

Faqat niy yo’l bilangina iqtisodiy bilim amaliyot bilan boglanadi.

Iqtisodiy sa’y-harakat bu insonning iqtisodiy faoliyatida, jamiyatning iqtisodiy

hayoti jarayonida amalga oshirgan harakati, ishlarining izchilligi, yaxlitligi ifodasidir.

Iqtisodiy ong, tafakkur jamiyatdan ajralmaydi. SHuning uchun iqtisodiy sa’y-

harakatning mantig’i jamiyat iqtisodiy hayotida mujassamlashgan.

Oxir-oqibat odamlarning iqtisodiy sa’y-harakati, tanlovi iqtisodiy qonunlar va

ularni amal qilishi bilan bog’liq.

Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi insonlar uchun orientr, yo’nalish bo’ladi.

Unga ko’ra ular tanlaydilar, qaror qabul qiladilar.

Insonlarning u yoki bu faoliyatni amalga oshirishlarida motivatsiyaga undovchi

harakatga solishning boshlang’ich nuqtasi yuqorida ta’kidlaganimizdek ehtiyojlardir.

Nima uchun biz ishlaymiz? Biz daromad topish uchun ishlaymiz. CHunki qondirish

zarur bo’lgan ob’ektiv ehtiyojlarimiz bor.

Iqtisodiy sa’y-harakat, tanlovni quyidagi mantikiy izchillik-da va yaxlitlikda

ko’rish mumkin.

Ehiyojlar - faoliyat - aloqalar - qonunlar - anglash -faoliyat.

Agar iqtasodiy qonunlarga tabiat qonunlariga o’xshab rioya qilinmasa, u

albatta jazolaydi. Faqat tabiat qonunlariga o’xshab qonunni buzganimiz darrovdak

ko’rinmaydi, balki ma’lum bir fursat o’tkach bilinadi. SHuning uchun iqtisodiy

hayotni, qonunlarni chuqur o’rganish zarur.

94

Iqtisodiy qonunlarning jamiyatga xosligi uni tabiat qonunlariga o’xshab

to’g’ridan-to’g’ri emas, balki insonlar o’rtasida yuz beradigan aloqalar orqali amal

qilishida namoyon bo’ladi.

Ma’lumki, iqtisodiy aloqalar insonning manfaatlaridan kelib chiqqan holda

o’rnatiladi. Manfaatlar - bu odamlar ehtiyojini munosabatlar orqali

ifodalanishidir. Mulkchilik ham kishilarning iqtisodiy manfaatlarini aks ettiradi.

Mulkning qanday doirada alohidalashuviga qarab, manfaatlar ham alohidalashadi:

shaxsiy manfaat, oilaviy manfaat, jamoa manfaati, jamiyat manfaati va boshqalar.

Har bir kishi o’z shaxsiy manfaatiga, oila a’zosi sifatida oilaviy, mehnat

qilayotgan jamoasi miqyosida manfaatga, yashayotgan yurtida shy yurtning fuqarosi,

jamiyat a’zosi sifatida manfaatga ega.

Har bir kishining inson sifatida ehtiyojlari mavjud. Uning ehtiyoji, jamiyatda

tutgan o’rni, uning shaxsiy manfaatini yuzaga keltiradi. U o’z ehtiyojini qondirish

uchun harakat qilib manfaatni yuzaga chiqaradi. Buning uchun u o’z oilasida

yashaydi, jamoada mehnat qiladi. Har byr firma, jamoa, korxona boshqalaridan

alohidalashgan holda xo’jalik yuritar ekan, shu jamoaning umumiy ishlovchilarini

birlashtiradi. Har bir inson o’z yurtining fuqarosi sifatida umumdavlat manfaatini

ifodalaydi. Umumdavlat manfaati butun xalq maqsadining umumiyligidan dalolat

beradi. Manfaatlar ob’ektiv hamda sub’ektivdir. Ob’ektivligiga sabab ehtiyojlarning

ob’ektivligi, ikkinchi tomondan, manfaat har bir sub’ektning manfaati sifatida yuzaga

chiqadi.

Manfaatlar shuningdek, bir tomondan umumiy, ikkinchi tomondan xususiydir.

Manfaatlarning umumiy bo’lishiga sabab щuki, avvalo, har bir inson ma’lum bir

oilada, mamlakatda, qolaversa, Er sharida yashaydi, mehnat qiladi. Insonlar uchun

shunday umumbashariy qadriyatlar mavjudki, ular umumiy manfaat tarzida namoyon

bo’ladi. Masalan: atrof-muhitni muhofaza qilish, tarixiy yodgorliklarni asrash va

boshqalar.

Manfaatlarning xususiyligi har bir sub’ektning o’z manfaati borligidan kelib

chiqadi. Bu manfaat aynan uning maqsadini ifodalaydi, boshqalarning manfaatidan

ajralib turadi hamda boshqalarning manfaatlariga mos tushavermaydi.

Insonning shaxs sifatida hamda mulk egasi sifatida manfaatlari bo’lib, ular bir-

biridan farqlanadi. SHuning uchun mulkdor bilan mulksizning manfaati keskin farq

qiladi.

Har bir shaxening inson sifatida manfaati uning xayotiy ehtiyojlarini ifodalasa,

mulkdor sifatida o’z mulkidan foydalanib daromad topishini ifodalaydi.

Manfaatlarga turli jihatdan yondashish, xar bir insonning manfaatlarini o’zida

mujassamlashtiruvchi sub’ekt sifatida iqtisodiy faoliyat jarayonida, o’zini qanday

tutishi mumkinligini avvaldan taxmin qilishga yordam beradi.

Iqtisodiy manfaatlar - stimullar - anglash - motivatsiya -maqsad - faoliyat

tarzida yuz beradi. Manfaatdan kelib chiqqan holda maqsad qo’yiladi.

Insonlar gohida manfaatlariga xaddan tashqari urg’u berishlari natijasida

iqtisodiy qonunlar amal qilishini, har qanday daromad olish uchun darajada harakat

qilish lozimligini unutib qo’yishadi. Ayniqsa, tezda boyib ketish hayolida yurganlar

turli-tuman aferalar qurboni bo’lishi mumkin. Bu qadimgi azartli o’yinlardan tortib

turli-tuman moliyaviy piramidalarni o’z ichiga oladi.

95

YOshlarda iqtisodiy xulq-atvor, samarali tanlovni shakllanti-rishda inson

uchun eng cheklangan resurs - vaqtdan samarali foydalanish va mehnatsiz hech

narsaga erishib bo’lmasligi haqida alohida diqqat qaratish zarur. Bilim va mehnat

o’zaro bog’liq: ishlash uchun ma’lum bir bilim, ko’nikma kerak. Ularni esa

mehnatsiz egallab bo’lmaydi.

Mehnat insonning boshqa faoliyatidan alohida ajralib turadi. Bir tomondan

mehnat insonning extiyojlarini kondirishga yunaltirilgan. Ikkinchi tomondan, bir

vaktning o’zida uning o’zi extiyoj sanaladi. Tarbiyalash maqsadiga reallikni bilish,

uni anglash, ehtiyoj bu mehnatga ehtiyoj va undan qoniqish ekanligini tushunish va

anglashni o’rgatish kiradi.

Mehnat insonni o’z oldiga vujudga keladigan to’siqlarni engib o’tishga

o’rgatadi. Insonni faqat ehtiyojlarini qondirish emas, balki qiyin masalalarni

echishdan, hal qilishdan o’zidan qoniqish hissini tuyishi nihoyatda muhim.

SHarqda yaratilgan qator musulmon etikasining noyob namunalari ma’naviy

axloqiy jihatdan yoshlarni mehnatevarlik ruhida tarbiyalashda asosiy mezon, qoida-

qo’llanma, namunalar sifatida xizmat qilib kelgan.

Xalh pedagogikasida bolaning komil inson bo’lib etishishida mehnat

tarbiyasiga, uni kasb-korga yo’naltirishga jiddiy e’tibor berilgan.

Inson nima sababdan mehnat qiladi? Mehnat uning birinchi hayotiy ehtiyojimi

yoki bajarilishi lozim bo’lgan og’ir zaruriyatmi?

Ibtidoiy jamoa tuzimida insonga tabiatda bor narsani o’zlashtirish uchun

ma’lum darajada harakat qilish, kuch sarflash zarur bo’lgan bo’lsa, keyinchalik

tayyor tabiiy ne’matlarni etishmasligi insonni unga berilgan aql-zakovotini ishlatib,

ularni o’zi etishtirishga yo’lladi. Inson tabiatdagi tayyor ne’matlarni

o’zlashtiruvchidan ishlab chiqaruvchiga aylandi. SHu paytdan boshlab uning mehnati

sifat jihatdan yangi holatga ko’tarildi. Mehnat iqtisodiy jarayonga aylandi. Bu

boradagi qiyinchiliklar insonni o’z mehnatini engillashtirish uchun turli-tuman ish

qurollarini o’ylab topishga, ixtiro qilishga olib keldi.

SHaxsni shaxs sifatida kamol toptirishda mehnatga teng keladigani yo’q. U

mehnatda erishgan yutuqlari bilan faxrlanadi, o’zining o’rnini mehnatda anglaydi.

Har qanday mehnat ustun darajada aqliy yoki jismoniy bo’lipsh mumkin. Ularni

almashtirish dam olish bo’ladi. Insonning o’z mehnatidan qoniqishi uning uchun

yuqori darajadagi rag’bat, mukofot. YAxshi tarbiyalangan kishigina ana shu

hissiyotni tuya oladi.

Insonning ehtiyoji - murakkab motivlar, ko’p jihatdan uning sa’y-harakatini

belgilab beradi. Ehtiyoj bilish jarayonida rivoj-lanib boradi. Unda esa shaxsning o’zi

qatnashadi. Insonning ma’lum bir maqsadga qaratilgan sa’y-harakatini shaxsiy

xislatlari, ehtiyoj, tashqi, ma’lum bir vaziyatga bog’liq omillarning o’zaro bog’liqligi

sifatida tushuntirish mumkin. Ma’lum bir vaziyatning alomatlari, shaxsning undan

umid qilishi yoki aksincha qo’rqishi, biron xavf kutishi muvofiq ravishda uning

ma’lum bir ehtiyojini faollashtiradi, ehtiyoj esa albatta uni qoniqish yo’llarini

qidirishga olib keladi.

Biron bir harakatning o’zini turli-tuman sabablar va ularning turli darajadagi

birlashuvi bilan asoslab berish mumkin. Masalan, insonning ovqatlanishini faqat

uning qorni ochligi bilan izohlab bo’lmaydi. Uning qorni to’q bo’lishi, lekin,

96

aytaylik, mezbonni xafa qilmaslik uchun yoki ovqatning ta’mini, sifatini aniqlash

uchun yoki boshqa sabablar tufayli ovqatni eyishi mumkin.

Ehtiyojlarning rivojlanishi sa’y-harakatlar dinamikasini aniqlab beradi, shu

bilan birga uning o’zi odamning hayotiy faoliyati tipi, xarakteri va boshqalarga

bogliq bo’ladi. SHuning uchun ham ehtiyojlar turli guruhlarga bo’linadi.

SHaxs uchun ehtiyoj xohish, istak, qiziqish, intilish tarzida ro’yobga chiqadi.

Ehtiyojni his qilish - xohlash, intilish uni qondirishga urinishdir.

Ehtiyoj xarakteri shaxs uchun odatga aylanadi. Odat-ma’lum bir vaziyatda

insonning o’zini tutishi, sa’y-harakati usuli, o’rganish bo’lib qolgan qiliq bo’lib, u

stixiyali tarzda shakllanishi yoki qat’iy yo’naltirilgan tarbiya mahsuli bo’lib,

insonning barqaror xarakteri, fe’l-atvor xususiyatlariga aylanadi.

Hayotda yangi ehtiyojlarni mavjud ehtiyojlarga tayanib rag’batlantirish

mumkin. Mavjud ehtiyojlar esa shaxsning ehtiyojlarining umumiy yo’nalishiga

bog’liq. SHaxsning umumiy ehtiyojlari faqat yangi ehtiyojlar vujudga kelipsh bilan

o’zgarishi mumkin. YUzaki qaraganda paradoksal vaziyat vujudga kelgandek,

mantiqiy jihatdan yopiq doiradek. Lekin ko’plab tajribalar ko’rsatadiki, bu doirani

yorish mumkin. Buning uchun insonda yaratish, tashkil qilish, ta’minlash imkoni bor.

Aynan ana shular tarbiyaning vazifasi. Lekin tarbiyalash uchun insonning xarakterini

hisobga olish zarur.

Tarbiyalashda, ayniqsa, inson uchun ma’lum yutuqlarga erishishga bo’lgan

ehtiyoj va intilish muhim o’rin tutadi. Unga o’qish, bilish, tushunish, boshqalardan

kam bo’lmaslikka intilishga bo’lgan ehtiyoj kabilar kiradi. Insonda salbiy istak,

odatlar ham mavjud bo’lib, tarbiya orqali ularni minimallashtirishga erishish

mumkin.

Inson uchun uning istak, xohishlari, maqsadlarini amalga oshmay qolishi

qanday yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lsa, uning istak-xohishlarining

xaddan ziyod qondirilishi xam shunday salbiy oqibatlarga olib keladi. Birinchisi

insonda agressiya, yashirin yoki ochiq adovatga, turli gunoh ishlarga qo’l urishga olib

kelsa, ikkinchisi hatto, hayotga jirkanish bilan qarash, nafratlanishga olib kelinsh

mumkin.

SHuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonini inson ehtiyojlari haqiqiy insonga xos

bo’lish nuqtai nazaridan yondashgan holda amalga oshirish lozim.

O’qituvchi-pedagog yoshlarni doimo insonga xos ehtiyojlar, ularni qondirishda

insoflilik, andishalilik, halollikka undashi zarur. Insonlarni jamiyat manfaatida o’z

manfaatlarini ko’ra olishga o’rgatish zarur.

A.Smit ko’rsatadiki, ijtimoiy manfaatlar o’z navbatida shaxsiy manfaatlarga

bog’liq. Har bir individning o’z hayotini yaxshilashga bo’lgan intilishi umuman

olganda muvozanat xosil qiladi. Aynan shaxsiy manfaatlar ijtimoiy farovonlikning

o’sishiga olib keladi.

YOshlarga iqtisodiy jihatdan ta’lim-tarbiya berishda ehtiyojlar va ularni

qondirish, ayniqsa, mehnat va uni ulug’lash bilan bir qatorda ularda vaqtdan to’g’ri

foydalanish ko’nikmasini hosil qilish muhim rol o’ynaydi.

Xalqimizda «Bola - boshidan» «Qush uyasida ko’rganini qiladi», degan naqllar

bor. Buning ma’nosi shuki, bola bu dunyoga kelib nimani ko’rgan va eshitgan bo’lsa,

97

o’sha narsalar, o’sha tarbiyalar uning ruhiyatiga ta’sir etadi, uning tasavvurini,

idrokini shakllantiradi.

Odatda, aqliy va axloqiy tarbiyaga ko’proq ahamiyat berganmiz, iqtisodiy

tarbiya, iqtisodiy bilimlarga unchalik e’tibor bermaganmiz. Lekin resurslar

cheklanganligi bunga majbur qiladiki, iqtisodiy bilim olshnga alohida diqqat

qaratiladi.

Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda, masalan, Germaniyada iqtisodiy

tarbiyaga kuchli e’tibor beriladi, yoshlar tejamkorlikka, aniq hisob-kitoblarga

o’rgatiladi. SHuning uchun ham «nemischa hisob-kitob», «nemischa aniqlik» degan

iboralar keng yoyilgan.

Aholini tejamkorlikka o’rgatish katta daromad manbaidir. Bu xislat odat

tarziga kirishi, turmush tarziga aylanishi kerak. Iqtisodiy tarbiya eng avvalo oilada,

bolalar muassasalarida, maktab, kollej, oliy o’quv yurtlarida uzluksiz olib borilishi,

iqtisodiy fikrlashni o’rgatish, shakllantirish zarur.

Iqtisodiyotni rivojlantiruvchi kuch - bu insonlardir. Demak, vaziyatni to’g’ri

baholay oladigan mutaxassislarni tayyorlash talab qilinadi.

Hamma iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy resurslar va omillar: er, kapital,

mehnat, tadbirkorlik haqida to’xtaganda vaqtni alohida ajratib ko’rsatish, uning inson

uchun ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur.

Hamma jarayon, hodisalar ma’lum bir vaqtda amalga oshadi. Ma’lum tovar va

xizmatlar ishlab chiqarish uchun ma’lum bir vaqt sarflanadi. Vaqt inson uchun eng

cheklangan resurs, undan unumli foydalanish zarur.

Samarasiz, behudaga sarflangan vaqt katta yo’qotishlarga olib kelipsh mumkin.

Vaqt muhim iqtisodiy kategoriya, uni chuqur o’rganish talab etiladi. Buni yoshlar

ongiga singdirish, ularni kundalik hayotlarini tug’ri rejalashtirishga o’rgatishimiz

zarur. Biz ma’lum kitob, daftarni varaqlab qaytadan o’qishimiz, kinofilmlardan

ko’rishimiz mumkin. Lekin o’tgan umrimizni qaytadan boshlashning imkoni yo’q.

Faqat xotirada qolganlarini ko’z o’ngimizga keltiri-pshmiz mumkin xolos. Vaqtni

orqaga qaytarib bo’lmaydi.

Odam qiziq, - deydi, sharq mutafakkirlaridan Abul Faroj, boyligini yo’qotsa

xafa bo’ladi-yu, umri zoe ketayotganligiga parvo ham qilmaydi.

SHuning uchun ham pedagog sifatida yoshlarni vaqtni qadrlashga, har bir

daqiqasidan unumli foydalanishga o’rgatish zarur.

Insonning har qanday faoliyati qoniqish, mamnunlik yoki zahmat, aziyat

chekish bilan yuz beradi. U biron bir faoliyat yuritar ekan, uni amalga oshirish

natijasidan mamnun bo’lishni, qonikishni maqsad qilib qo’yadi. Lekin doimo ham

kutilgan natijaga erishavermaslik mumkin. SHunin uchun yoshlarga

muvaffaqiyatsizlikdan tushkunlikka tushmaslik, bajarayotgan ishga «qo’l siltab»

ketmaslikni singdirish zarur.

So’zsiz rioya qilish zarur bo’lgan qonunlar insonning tabiati va jamoa, jamiyat,

odamlarni o’zaro tarbiyaviy faoliyat ko’rsatishi bilan muvofiqlashtiriladi.

Tarbiyalash qonunlari, albatga, insonning mohiyati, jamiyat, madaniyat

mazmunidan kelib chiqadi.

Pedagogika nafaqat xalq madaniyati, balki tarbiyalanuvchi va uning individu

alligi, hayot tarzi, tarixi bilan bog’liq holda shakllanadi. Madaniyat va tabiat inson va

98

jamiyat taraqqiyotining asosiy omillari bilan qo’shiladi. Ularga qarshi turish emas,

balki ularga suyanish lozim.

Pedagogik qonunlarni har qanday ketma-ketliqda sanab chiqish mumkin,

chunki ularning hammasi birgalikda amal qiladi. Bu qo-nunlar, jumladan iqtisodiy

pedagogikaga ham tegishli. Ular quyidagilar:

1. «Oltin o’rta» qonuni.

Bu qonun har qanday pedagogik vaziyatda amal qiladi. Har qanday pedagogik

muammoni hal qilishda unga amal qilish zarur.

Bu qonun tarbiyani ruhiy muvozanatda saqlagan holda olib borishni talab

qiladi. Insonda iroda va moslashuvchanlik, printsipiallik va kechirimlilik kabilarni

tarbiyalashni, hamma narsaning me’yorida bo’lishini zarur qilib qo’yadi.

2. Tarbiyaning yagonaligi va bir butunligi.

U shaxsning yagonaligi, uning emotsional, aqliy jihatlari, irodasini

muvozanatli rivojlanishini ta’minlashni ifodalaydi. Insonni bo’lakchalarga bo’linib

rivojlanishi mumkin emas. Insonga ong berilgani hali uning ma’naviy, axloqiy

jihatdan kamol topgan degani emas yoki aksincha, jismoniy barkamollik bu ruhiy

jihatdan ham barkamollik degani emas.

Bu qonun insonning o’zida mavjud insoniy xislatlarni mustahkamlash,

tabiatidagi kamchiliklarni yo’qotishga qaratilgan.

Bu qonun tafakkur va faoliyatning birligini ifodalaydi.

3. Tarbiyaning appertseptiv 18 ketma-ketligi qonuni.

Bu qonunga ko’ra insonning kelajagi hozirdan va o’tmishidan boshlanadi.

«O’tmishsiz kelajak yo’q» qoidasini ifodalaydi.

4. Tarbiyachining tarbiyalanuvchiga va o’ziga quygan talablarining

muvofiqligi.

U o’rganish jarayoni, taqlid qilish, g’ayriixtiyoriy atrof-muhitni tushunib

etilmagan ta’siriga tegishli. Tarbiya muvaffaqiyatining siri shundaki, tarbiyachining

o’zi tarbiyalangan bo’lishi, tarbiyalanuvchidan nimani talab qilsa, shu talabni o’zi

qo’yib, bajarib ko’rishi kerak. Bu qonunning buzilishi tarbiyachining obro’sining

ketishiga olib keladi, tarbiyalanuvchilarda yolg’onchilik, tilyog’lamalik,

ikkiyuzlamachilik, munofiqlikni rivojlanishiga olib keladi.

Oskar Uayldning «YOdda tut: ertami kechmi sening o’g’ling sening bergan

maslahatlaringga emas, qilganlaringni qaytaradi, sening qanday o’rnak

ko’rsatganingga amal qiladi», degan fikri ana shu qonunning amal qilishini

ifodalaydi.

5. «Bir-biriga mos kelishning samarali «oltin» darajasi» qonuni.

Bu qonun appertseptsiya qonuni, muhitning tushunib etilmagan, eng avvalo,

o’rganishdagi tabiati bilan bog’liq.

Tarbiya tarbiyalanuvchilarning hayotiy faoliyatiga aralashish, ularning

kundalik hayotini tashkil etish va uni qandaydir mazmun bilan tuldirish shaklida yuz

beradi. Lekin, majburiy ravishda uni o’ziga qo’ymay hayotiga aralashish, hadeb

majbur qilish foydasiz yoki aksincha, zarar keltiradi. Xuddi shuni umuman

18

Аppеrtsеptsiya (psiх) - mаvjud tаjribа, bilim, tushunchа, tаsаvvur vа h.k. аsоsidа idrоk qilish, o’rgаnish,

bilish, idrоkning tаjribаgа, bilimgа bоg’liqligi

99

aralashmay o’ziga tashlab qo’yish haqida ham aytish mumkin. Bu qonun

tarbiyalanuvchining hayotiga optimal darajada aralashishni talab etadi.

Bu qonunning talabiga ko’ra har qanday narsani o’rgatishni tarbiyalanuvchi

uchun qiziqarli, muhim, unga yaqin narsadan boshlash kerak.

Mazkur qonunning amal qilishi bor o’quv materiali, ta’lim mazmuni va

tarbiyani insonning dunyoqarashi, o’zining shaxsiy manfaati nuqtai nazaridan

tushuntirishga bog’lash zarurligini, unga emotsional tuyg’ularni jalb qilishni taqozo

etadi.

O’quv-tarbiya jarayoni va atrof-muhit bilan murakkab bog’lanish mavjud

bo’lib, uni aynan ana shu qonun ifodalaydi.

Bu qonunning buzilishi - atrof-muhitga suyanishdan voz kechish, insonning

avvalgi tajribasidan ajratish va appertseptsiya qonunini inkor qilishda namoyon

bo’ladi.

Agar o’qituvchi-pedagog o’quvchi-talabaga shu muhitda bor, bilgan narsasini

o’rgatsa, minimum darajada foydasiz ish qiltan bo’ladi. Agar kundalik faoliyatda,

o’rab turgan muhit bilan hech qanday aloqada bo’lmagan, keraksiz narsa o’rgatilsa,

foyda emas, aksincha, zarar keltirishi mumkin. Tarbiya insoniy fazilatlarni

rivojlantirishga ta’sir ko’rsatshpi zarur.

SHunday qilib, iqtisodiy tarbiya jarayonida ham ana shu qonunlarga amal

qilgan holda o’quvchi-talabalarda iqtisodiy fikrlashni shakllantirish zarur.

3. Iqtisodiy pedagogika fanining atamalari va ularning shaxs xulq-atvorini

shakllantirishdagi o’rni

Iqtisodiy tafakkur sohibini, ya’ni o’sayotgan, rivojlanayotgan va taraqqiyot sari

yuz tutayotgan mamlakatimiz uchun zarur bo’lgan, ijodkor va mustaqil fikrlay

oladigan, muqobil variantlar orasidan eng samaralisini tanlay oladigan shaxsni

tarbiyalab etkazish muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi.

Iqtisodiy tafakkurni shakllanishi insonning xulq-atvori, sa’y-harakati bilan

chambarchas bog’liqligini avval ko’rib chiqdik.

O’quvchi - talabalarning diqqatini iqtisodiy faolligini oshirishga karatilishi

iqtisodiy faoliyatning mazmunini tushunishlariga e’tibor berish muhim ahamiyat kasb

etadi. Hozirda oiladan boshlab, bozor iqtisodiyoti, shartnoma, tadbirkorlik, biznes,

foyda, zarar va hokazo atamalar tez-tez ishlatila va bola ongiga singdirila boshlandi.

Ma’lumki, atamalar ijtimoiy hayotning biron sohasiga xos muayyan bir

tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasi bo’lib, fan,

texnika, kasb-xunar, qolaversa, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning taraqqiyoti tufayli boyib

boradi. Atamalar bir tomondan, shaxsning xulq-atvorini ifodalasa, ikkinchi tomondan

xulk-atvorning, xatti-harakatning o’zi ma’lum bir atamalarda o’z ifodasini topadi.

Ma’lumki, pedagogikada jumladan, iqtisodiy pedagogikada boshqa ilm

sohalaridan olingan ko’plab atamalardan foydalanadi, bu narsa pedagogikani boshqa

fanlar bilan chuqur aloqada ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bunday atamalar

texnika va iqgisodiyotdan eng ko’p miqdorda kirib keladi, chunki ayni shu sohalar

ijtimoiy fikrning rivojlanipshga eng ko’p ta’sir ko’rsatadi. CHunonchi, bugun o’qitish

jarayonining tejamliligi va maqsadga muvofiqligi hamda oqilona tashkil etilishi ko’p

100

jihatdan o’qituvchi, texnika va texnologiya, iqtisodiy ta’lim, o’qitishni

kompyuterlashtirish kabilar bilan bevosita bog’lanib qolgan.

Bozor iqtisodiyotiga o’tilishi bilan qo’llanilayotganqator iqtisodiy atamalarning

ma’nolari o’zgardi, ayrimlari leksikadan chiqib ketdi hamda yangi so’zlar kirib keldi.

Hozirgi kunda kundalik leksikonda foydalanilayotgan shunday atamalar

mavjudki, ularning mohiyatini mazmunini o’rganmay iqtisodiy tafakkurni

shakllantirish mumkin emas. SHuning uchun ham iqtisodiy pedagogikada ana shu

atamalarni o’rganishga alohida e’tibor berish talab etiladi.

Bozor iqtisodiyotining mohiyatini chuqur anglash ijtimoiy-iqtisodiy

munosabatlar rivojini tahlil qilish, undan amaliy xulosalar chiqarish extiyoji

kishilarda iqtisodiy fikr yuritish madaniyatini yuksaltirishni taqozo etadi. Bu vazifalar

ijrosini ta’minlashning samarali vositalaridan biri iqtisodiyotning qonun-qoidalarini

atroflicha o’rganish va undan unumli foydalanish qobiliyatini rivojlantirishdan

iboratdir.

Mamlakatimizda tarixan qisqa vaqt ichida bozor munosabatlariga asoslangan

milliy iqtisodiyotning asoslari barpo etildi. Bu esa iqtisodiy bilimlar asoslarini

kishilar ongiga singdirishni dolzarb masalaga aylanishiga olib keldi. SHuning uchun

ham yoshla-rimizda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, buning uchun eng muhim

iqtisodiy atama va tushunchalarni mazmun-mohiyatini o’rganishga alohida ahamiyat

berish talab etiladi. CHunki ular shaxs xulq-atvorini shakllantirishda muhim o’rin

tutadi. SHaxsning iqtisodiy tanlovi qanday yuz berishiga katta ta’sir ko’rsatadi.

Ulardan eng muhimlari bitimlar, firma, raqobat, tadbirkorlik, risk, naflilik, tanlov va

boshqalar bo’lib, ularni o’rganishga diqqat qaratishimiz lozim.

Bitimlar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko’p ukiladli iqtisodiyotga xos mulkiy

munosabatlarning vu-judga kelishi va ularning rivojlanishi bitimlar 19

,

shartnomalardan keng foydalanishga olib keldi.

Jamiyatda xususiy mulkchilikka keng yo’l berilshni bois bitimlar ob’ekta

yanada kengaydi. Endilikda ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan mahsulotlar va

ashyolargina emas, balki ishlab chiqarish vositalarini egallash, foydalanish va tasarruf

etish uchun xam bitimlar, shartnomalar 20

tuzilmoqda.

SHartnomalar tadbirkorlik faoliyatining barcha sohalarida hamda tadbirkorlik

bilan bog’liq bo’lmagan mulkiy munosabatlarda xam keng miqyosda qo’llanilmokda.

Bitim yuridik ahamiyatga ega harakatdirki, uning natijasida muayyan yuridik

oqibat kelib chikadi. Bozorga borib biron narsa xarid qilar ekanmiz, sotuvchi bilan

bitam tuzamiz, natijada, shu narsaning egasiga aylanamiz.

Bitim tuzishdan avval esa xarid kiladigan narsamizni tanlay-miz. Demak, biz

har qadamda tanlashimiz, qaror qabul qilishimiz zarur. Bitim tuzganda asosan

og’zaki kelishuv amalga oshsa, shartnomada tomonlarning kelishuvi yozma bo’lib,

xar ikki tomonning majburiyatlari va vazifalari ko’rsatiladi va u hukuqiy hujjat

bo’ladi. Bozor sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlar ular orqali tartibga solinadi,

shartnomaning mukammal, adolatli har tomon uchun o’zaro foyda asosida tuzilishi va

shu bilan birgalikda tomonlar o’z huquqlari doirasida talab qila olishlari xamda o’z 19

Bitim - o’zаrо kеlishuv, to’хtаm, qаrоr аhdnоmа, shаrtnоmа. O’zbеk tili izохli lug’аt. M.: «Rus tili»

nаshriyoti 20

SHаrtnоmа - birоr mаsаlа bzаsidаn o’zаrо kеlishgаnlik hаqidаgi yozmа bitim.

101

majburiyatlarini so’zsiz bajarishlari muhim axamiyatga ega. Buning uchun har bir

kishi bitim yoki shartnoma tuzar ekan, nimalarga ahamiyat berishi, qaysi huquqiy va

me’yoriy xujjatlarga asoslanishi lozimligini bilishi kerak. Demak, o’quvchi-

talabalardan ana shu ko’nikmalarni hosil qilish zarur.

Bunda shartnomalarni huquqiy jixatdan to’g’ri tuzish uchun amaldagi huquqiy

va me’yoriy hujjatlarni bilish, bilmasa yuridik maslaxat beradigan firmalarga

murojaat qilishi kerak. SHartnoma imzolangach uni ko’rsatilgan muddatlarda

bajarilishi shart. Agarda, shartnoma bajarilmasa yoki nizoli holatlar keliib chiqsa

tomonlar uni ko’rib chiqish uchun sudga berishga haqli.

Hozirgi kunda ko’pincha tayyor shartnoma loyihalaridan foydalanish mumkin.

Lekin uni diqqat bilan o’qib, o’z maqsadiga ko’ra amal qilayotgan qoida doirasida

o’zgartirishlar kiritish mumkin.

Har qanday shartnomani o’qimasdan, shartnomada ko’rsatilgan huquq va

majburiyatlarni to’liq mohiyatiga etmay, shoshma-shosharlik bilan imzo chekish

yaramaydi.

Bozor iqtisodiyotida xo’jalik sub’ektlari, resurs egalari o’rtasidagi

munosabatlar shartnoma orqali tartibga solinar ekan, o’quvchi - talabalar albatta ular

haqida tasavvurga ega bo’lishi zarur.

Raqobat. Bozor iqtisodiyotining muhim afzalliklaridan biri raqobotga

asoslanganligidir.

Raqobot bo’lmasa iqtisodiyot rivojlanmaydi. Raqobot kishilik jamiyatining

barcha jabhalariga xos. Raqobot qaysi jabhada olib borilishidan qat’i nazar uning

markazida inson manfaatlari turadi. Inson tabiatan o’zini, o’z manfaatlarini

o’ylaydigan qilib yaratilgan. Har bir inson o’z imkoniyatlarini namoyon qilish,

farovon hayot kechirish, kishilar o’rtasida obro’-e’tibor qozonish (kabilar) uchun

harakat qiladi. Kishilik jamiyati hayotining asosini iqtisodiy faoliyat tashkil etar ekan,

demak jamiyat hayotida iqtisodiy sohalardagi raqobat asosiy rol o’ynaydi.

Ma’lumki, tirik tabiatda ham yashash uchun kurash uzluksiz davom etadi. Har

qanday tizim: biologik, fizik, kimyoviy, iqtisodiy hammasi mutanosiblikka intiladi.

Raqobat ana shu mutanosiblikning optimal darajada bo’lishini ta’minlaydi.

Raqobat (konkurentsiya) lotincha - cancuro degan so’zdan olingan bo’lib,

to’qnashuv degan ma’noni bildiradi. O’zbek tilida raqobat kim o’zdi, basma-baslikka

bellashuv ma’nosini anglatadi. Basma-baslikka kim bilan bellashiladi? Raqib bilan.

Raqiblar - bir-biriga qarama-qarshi turuvchilar bo’lib, biror narsani talashuvchilar

ma’nosini ifodalaydi. Demak, raqib so’zi bilan konkurentsiyaning ma’nolari yaqin.

Iqtisodiyotning barcha ishtirokchilari bir-biri bilan raqobatlashadi. Ijtimoiy

faoliyat jarayonida manfaatlar to’qnashuvi yuz beradi. Ana shu to’qnashuvda

kuchlilar yutib chiqadi, zaiflar mag’lub bo’ladi yoki har ikki tomon mavjud shart-

sharoitlardan kelib chiqib o’zaro manfaatli bitim tuzadi.

Tabiiy savol tug’ilishi mumkin, nima sababdan raqobat yuz beradi?

Raqobatning asosiy sababi, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, manfaatlarning

mavjudligidir. Har bir kishining manfaati esa uning mulki doirasida alohidalashgan.

Har bir kishi o’z manfaati yo’lida harakat qiladi.

Raqobatni iqtisodiy nuqtai nazardan qisqa qilib ta’riflaydigan bo’lsak,

quyidagicha ifodalash mumkin. Raqobat iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o’z

102

manfaatlaridan kelib chiqib, yuqori daromad olish imkoniyatiga, nufuzli mavqeiga

ega bo’lish uchun boshqalar bilan bellashuvi, kurashidir.

Raqobat - bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir. Bozor

iqtisodiyoti sharoitida raqobat qonuni amal qiladi. Bu qonunga ko’ra iqtisodiy

sub’ektlarning maqsadlariga ko’ra o’z manfaatlaridan kelib chiqib o’zaro

kurashishlari muqarrar bo’ladi. Bu qonun barcha iqtisodiy qonunlar kabi ob’ektiv

xarakterga ega. Sababi iqtisodiy muhitning o’zi uni amal qilishini taqozo qiladi.

CHunki, birinchidan, insonga tabiatan o’z-o’zini saqlash instinkta berilgan, avval

ta’kidlab o’tganimizdek uni hech kim, hech qanday cheklovlar yo’qqa chiqara

olmaydi.

Ikkinchidan, o’zlashtirish mulk doirasida amalga oshadi. Iste’mol o’zgarishi

uchun muj qayta taqsimlanishi kerak. Resurslar mulk bo’lar ekan, cheklangan ekan,

undan samarali foydalanish ob’ektiv zaruriyatga aylanadi. Zaruriyat mavjud ekan,

inson doimo uni amalga oshirish uchun harakat qiladi, tinmay izlanadi, doimo o’z

manfaatini himoya qiladi.

Raqobat qonuni barcha jabhalarga xos, uning amal qilish doirasi kengayib

boradi.

Raqobat kurashi turli tarzda namoyon bo’ladi. Bozorda firmalar resurslarni

arzon olish, o’z tovarlarini qimmatroqqa sotish, shuni asosida ko’proq foyda olishga

intilsalar, ishchi va xizmatchilar yaxshiroq ish haqi olish uchun harakat qiladilar.

Xaridor bozorda tovarni arzonroq sotib olishga intiladi. Sotuvchi esa qimmatroqqa

sotish dardida yonadi. Ijaraga mulkni beruvchi ko’proq ijara haqi olishga harakat

qilsa, aksincha, ijaraga oluvchi uni pasaytirishga intiladi.

Raqobat ishtirokchilarining ijtimoiy-iqtisodiy maqomi bir xil emas. SHu

sababdan ularning bevosita maqsadi ham farqlanadi.

Mulkni iqtisodiy jihatdan alohidalashuviga ko’ra, raqobat faqat individual

manfaatni emas, balki jamoa, oilaning manfaatlarini ham ko’zlaydi. CHunki, ayrim

kishining manfaati bir tomondan alohidalashgan, ikkinchi tomondan jamoa

manfaatlariga birlashgan. Bu manfaatlar birlashuvi ham mulk doirasida amalga

oshadi. Masalan, ishlovchilarning har biri yaxshi ish joyi uchun kurashsa, ular jamoa

doirasida birgalikda, uning manfaati yo’lida boshqa jamoalar bilan, viloyat miqyosida

boshqa viloyatlar bilan, oila miqyosida boshqa oilalar bilan, davlat miqyosida boshqa

davlatlar bilan raqobatlashadi. Raqobat xo’jalikning hamma sohasida, iqtisodiy

faoliyatning hamma turlarida boradi, unda iqtisodiy faol aholi qatnashadi.

Bozor iqtisodiyotida raqobat kim bilan bo’lishidan qat’i nazar yaxshi

ishlaganlarning, ishning o’zini emas, balki ko’zini bilganlarning yutib chiqishini

bildiradi. Raqobat iqtisodiy resurslarni tejamli ishlatish, tovar va xizmatlarni ko’plab,

sifatli ishlab chiqarishga undaydi. U xo’jalik yuritishning eng samarali usullarini

yuzaga keltiradi, iqtisodiy aloqalarning eng ma’qulini topishga undaydi. Fan-texnika

yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilishni tezlashtiradi. U faqat ishlab chiqarishning

o’zinigina o’sishga undab qolmay, iqtisodiy munosabatlarni ham takomillashtirishga

olib keladi. Raqobat iqtisodiy o’sishni ta’minlaydi. U o’z navbatida raqobat doirasini

kengaytiradi. Ana pgu jihatdan qarasak, raqobat bozor iqtisodiyotini

harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi.

103

Bozor va raqobat bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Raqobat bo’lmasa bozor,

bozor bo’lmasa raqobat yo’q.

Bozor iqtisodiyotining ilk belgilari paydo bo’lishi bilan unga xos raqobat ham

yuzaga keladi. Iqtisodiyot rivojlanishiga qarab, raqobatchilik munosabatlari ham

takomillashib boradi.

Mukkammal raqobatga asoslangan bozor modeli jamiyatning resurslardan

ratsional foydalanishini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy sarflarni

minimallashtirishni ifodalaydi.

Nomukammal raqobat esa erkin raqobatda erishilgan muvozanatdan chetga

chiqishni bildiradi. Raqobat cheklanishi, xo’jalik hayotini monopollapguvi jamiyatda

ma’lum miqdorda yo’qotishlarga olib keladi. Ma’lumki, monopoliya eng avval

narxlar ustidan nazorat o’rnatishi bilan ajralib turadi.

Narx ustidan hukmronlik (u doimo nisbatan bo’ladi) ishlab chiqarish

xarajatlarini pasaytirish, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishi, bozorni standartlashgan

tovarlar bilan to’ldirish, ularning narxi ko’pchilik sotib olishi mumkin bo’lgan

darajada bo’lishi bilan birga yuz bersa jamiyat yutadi.

Narx ustidan hukmronlikni insonni tabiat ustidan xukmronlik o’rnatishga

urinishiga qiyos qilish mumkin. Masalan, er unumsiz bo’lsa, unga o’g’it solish va

meliorativ ishlarni bajarish orqali o’zimiz uchun tabiatdan ko’proq in’om olishimiz

mumkin. Lekin ta’sirimiz ma’lum chegaradan o’tib ketsa, atrof muhitga salbiy ta’sir

ko’rsatamiz, muvozanatni buzamiz. Bu esa yaxshilik bilan tugamaydi.

Monopolizatsiya ham xuddi shunday. Ma’lum chegaradan o’tgach, u jamiyat

uchun salbiy oqibatlar olib keladi. Ayniqsa, monopoliyalarni kelishib, sun’iy

taqchillik hosil etishi eng xavfli sanaladi. Bunda ataylab korxona to’la quvvat bilan

ishlatilmaydi. CHunki, foyda olishni ko’paytirishga xarajatlarni pasaytirishdan ko’ra

narxni ko’tarishdan yoki, aksincha, raqobat kurashini cheklab, narxni arzonlashuviga

yo’l qo’ymaslik bilan erishish osonroq. SHuning uchun talabni taklifga nisbatan

ustun bo’lishini sun’iy ravishda saqlab turiladi.

Bozor iqtisodiyotida raqobat kurashi bo’lishi uchun zarur muhit yaratiladi. Bu

muhit, eng avvalo, mulkchilikning va xo’jalik yuritishning turli-tuman shaklining

mavjudligi va ularning o’zaro tent mavqega asoslanishida ifodalanadi. Qolaversa,

faoliyat erkinligi, har bir kishini tanlash imkoniyatiga eta bo’lishi ham raqobat uchun

keng yo’l ochadi.

Respublikamizda raqobat muhitini yaratish davlatning faoliyatisiz o’z-o’zidan

amalga oshmasligini anglagan holda zarur chora-tadbirlar ishlab chiqilib, ular

amaliyotga joriy etilmoqda.

Bu, eng avvalo, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, turli mulk shakllarini

vujudga keltirishni jadallashtirishda o’z ifodasini topadi.

Ikkinchidan, raqobatni o’zi taqozo etadigan iqtisodiy vaziyat narxlarni

erkinlashtirishni amalga oshirishda ifodalanadi.

Uchinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish, albatta tsivilizatsiyalashgan raqobatni

vujudga keltirishni talab qiladi. U davlatning iqtisodiy monopolizmni cheklash,

umuman olganda antimonopol yo’l tutishini zarur qilib ho’yadi. SHuni nazarda tutib,

O’zbekistovda monopoliyaga qarshi me’yoriy-huquqiy asos yaratildi. 1992 yili

O’zbekistan Respublikasining «Monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida» qonuni

104

qabul qilindi. Qonunga qo’shimcha ravishda uni amalga oshirishni ta’minlaydigan bir

qator me’yoriy-uslubiy hujjatlar ham qabul qilindi. Monopoliyaga qarpsh siyosat

o’tkazish Moliya vazirligiga yuklandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996

yil 15 maydagi farmoni bilan Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish qo’mitasi tashkil etildi. SHu qo’mita negizida Prezident

farmoni bilan 2 avgust 2000 yilda O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan

chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil etildi.

O’zbekiston monopolistik birlashma (korxona)larni Davlat reestriga kiritish

uchun mezonlar belgilashda jaxon tajribasi hamda o’tish davrining o’ziga xos

tomonlari hisobga olindi.

Sababi respublika iqtisodiyotida monopol tarmoqlar soni hali ko’p. Agar

korxonalar ishlab chiqargan mahsulotni xissasi umumrespublika yoki mahalliy

viloyat miqyosida, tovar bozorida, ma’lum bir turdagi tovarlar guruhida, o’zaro

o’rinbosar tovarlar yoki bir texnologik maqsadlardagi mahsulotlar orasida 35 %dan

ortiq bo’lsa, bu korxona monopolistik birlashma (korxona)lar Davlat ro’yxatiga

kiritiladi. Oziq-ovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20 %

belgilangan.

Qabul qilingan qonunga kura bozorda ataylab taqchillik hosil qilish, narxlarni

monopollashtirish, raqobatga to’sqinlik qilish, raqobatning g’irrom usullarini qo’llash

man qilingan. Qonunni buzganlar javobgarlikka tortiladilar.

SHunday qilib, hozirgi vaqtda respublikamizda monopoliyaga qarshi tartibga

solishning qonuniy asoslari, me’yoriy hujjatlari yaratildi va davlatning monopoliyaga

qarshi organlari tizimi tashkil etildi. Bu mamlakatimizda raqobat muhitini saqlashga

xizmat qiladi.

Madaniylashgan raqobat kurashiga asoslangan bozorni vujudga keltirish uchun

ham nazariy, ham amaliy jihatdan qator muammolarni hal etish kerak:

а) inflyatsiyani jilovlash;

б) bozorni demonopollashuvini amalga oshirish;

в) bozor munosabatlari sub’ektlarini kritik massasini, ya’ni

miqdorini yaratish;

г) bozorni barcha turlarini rivojlantirish;

д) bozor tipini to’g’ri tanlash. Ana shu muammolarni ijobiy hal etish

mamlakatimiz kelajagini ko’p jihatdan belgilab beradi.

«Iqtisodiyotni erkinlashtirish haqiqiy raqobat muhitini shakl-lantirish bilan

uzviy bog’liqdir. Raqobat bo’lmasa bozor iqtisodiyotini barpo etib bo’lmaydi.

Raqobat bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning qonunidir».

SHuning uchun ham respublikada sog’lom raqobat muhitini yaratish, girrom

raqobatchilarni bozorda, birinchi navbatda iste’mol tovarlari bozorida yakka hukmron

bo’lib olishga qaratilgan har qanday xatti-harakatlarga chek qo’yishga alohida e’tibor

berilmoqda.

Firma. Bozor iqtisodiyotida individual tadbirkorlik o’ziga xos o’rin tutadi,

lekin iqtisodiy faoliyatga nisbatan obro’li, barqaror, uzoq muddatli vaqtga

mo’ljallangan, tashkil etish ko’lami jihatidan salmoqli shakli - korxonadir. Aynan u

xo’jalik faoliyatining eng ko’p tarqalgan tipik shaklidir. Korxona qaysi mulkka

taalluqli bo’lmasin firma, zavod, fabrika nomlari bilan ataladi. Bozor iqtisodiyotiga

105

o’tish jarayonida mulkchilikning barcha shakllariga mansub korxonalarni barpo etish,

ular faoliyatini tashkil etish va tugatishning huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslari,

O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risidagi qonunida belgilab berilgan.

Korxona xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida mulkchilikning biron shakliga

asoslangan holda iqtisodiy jihatdan alohidalashgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt

sifatida maydonga chiqadi. Korxona bozor munosabat-larining sub’ekta sifatida

qatnashibgina qolmay, uning ob’ekta hamdir. Korxona mulkchilikning muayyan

ob’ekti bo’lib, uning qo’lida resurslar va yaratilgan maxsulot mavjud. Korxona

iqtasodiy faoliyat jarayonida munosabatlarning sub’ekta sifatida maydonga chiqadi.

Har qanday iqtisodiyot kabi bozor iqtisodiyoti ham murakkab tizim sifatida

ichki tarkibga ega. Undagi turli bo’g’inlarning har biri ma’lum vazifani bajaradi.

Korxona har qanday ishlab chiqarishning birlamchi, asosiy bo’g’inidir. Bozor

iqtisodiyotida asosiy tarkibiy birlik, xo’jalik yurituvchi bo’g’in korxona (firma)

hisoblanadi. Firma bu bozor iqtisodiyotining murakkab fanomeni. Uning ichki

tuzilishi ierarxik boshqarishga asoslangan. Aynan ierarxik boshqarish orqali

transaktsional xarajatlar minimallash-tiriladi.

Korxona (firma) ishlab chiqarish resurslarini rejali asosda, ma’lum nisbatda,

kombinatsiyada birikishini ta’minlab, o’z manfaatini mahsulot ishlab chiqarish yoki

xizmat ko’rsatish yo’li bilan amalga oshiruvchi, xo’jalik yurituvchi bo’g’in

«zveno»ni ifodalaydi.

Firma xam, korxona ham xo’jalik yurituvchi huquqiy shaxs bo’lgani uchun

xo’jalik faoliyatining ob’ekti bo’ladi. SHu bilan birga iqgisodiy faoliyatni amalga

oshiruvchi xo’jalik yuritish sub’ekta xamdir. Iqtisodiyotda, odatda, firma ko’proq

umumlashtiruvchi tushuncha sifatida ishlatiladi. Firma o’z ichiga bitta yoki bir

necha korxona, ishlab chiqarish turini olishi mumkin. Korxona esa odatda, bir

turdagi mahsulot ishlab chiqarishga, bir xil narsa ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.

Barcha korxonalar faoliyatining majmui iqtisodiyotni tashkil etadi. Ishlab

chiqarish omillari korxonada birikib, bu erda mehnat yuz beradi. Jamiyatning talab-

ehtiyojini qondirishga qaratilgan moddiy maxsulotlar yaratiladi va xar xil xizmatlar

ko’rsatiladi.

Firmalarni tasniflash (klassifikatsiya qilish) uchun iqtisodiy adabiyotda turli

mezonlar olinadi. Ulardan eng asosiysi 2 ta: mulkchilik shakli, firmaning katta-

kichikligi.

Mujchilik bo’yicha qarasak, ular 3 xil:

а) individual yoki xususiy firma;

б) sherikchilik asosida tashkil topgan firma;

в) korporatsiya (aktsionerlik jamiyati).

Korxona o’z mulkiga o’zi egalik qilishi uni erkin bo’lishi garovidir. Korxona

xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida iqgisodiy mustaqillikka ega. Nimani qancha,

qanday usullar bilan ishlab chi-qarish, uni kimga, qaerda qanchadan sotishni, tushgan

pulni qaysi maqsadda ishlatishni korxonaning o’zi hal qiladi.

Barcha muammolarni echishda korxona bozorga qarab ish tutadi. U bozordagi

resurslar narxi, o’zining tovarlari narxi, qilgan xarajatlariyu oladigan foydasi

miqdoriga qarab ish tutadi. Narx-navo va xarajatlar miqdori korxonaga el qatori

foyda olish imkonini bergandagina u faol ishlaydi. Bozordagi raqobat korxonani

106

iqtisodiy sharoitga tez moslashib doimo manyovr qilishi - tovarlarni yangilash sifatini

oshirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishi, investitsiya va innovatsiya bilan

shug’ullanish, faol reklama siyosatini olib borish kabilarga undaydi. Korxonalar

mulkiy maqomi, tashkiliy-huquqiy asoslari, xo’jalik yuritish uslublariga ko’ra xilma-

xil bo’lib, asosiylari:

xususiy firma, shirkat firmalari, mas’uliyati cheklangan firma, davlat

korxonasi, aralash firmalar. Hozirgi paytda korxonalarning keng tarqalgan shakli -

aktsioner jamiyatlari eki korporatsiyalardir.

Xususiy firma - ayrim shaxslarga yoki oilalarga qarashli korxona. Ular asosan

o’ta kichik va kichik biznes doirasida faoliyat ko’rsatadilar. O’rta va yirik biznesda

hozirgi paytda nixoyatda kam uchraydilar. XIX asrda esa ular korxonalarning asosiy

turi hisoblangan.

SHirkat firmalari mulk egalarini o’z mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan

olingan foydani qo’shgan hissasiga ko’ra baham ko’rishga asoslangan korxona.

Mas’uliyapti cheklanmagan firma. Uning mol-muji sherikchilik asosida

yuzaga keladi. Ularning dastlabki qo’ygan kapitali Nizom kapitali bo’lib, uning

faoliyati uchun to’la huquqli sheriklar birgalikda javob beradilar. Agarda firma sinib,

qarzlarni to’lash uchun aktivlari etarli bo’lmasa, qolgan qarzni to’la huquqqa ega

bo’lgan ta’sischilar o’z zimmasiga oladi. Bunda uning hajmi qanchagacha bo’lishi

mumkinligi ustav kapitalidagi badaliga nisbatan necha marta ko’pligi (firma

nizomida belgilanadi) shartnomada ko’rsatiladi.

Franchayzing (franchise - imtiyozli) firmalar - bu mayda xususiy firmalar

tizimi bo’lib, u yirik firmalar qanotida ish yuritib, uning tovar markasidan ma’lum

hudud va muhitda foydalanadi. Narxlarga chegirma olish va boshqa imtiyozga ega.

Tovarlarni tashishda, uskunalar sotib olish, kredit olishda yordam beradi. Bu mayda

firmalar yirik kompaniyalarning chakana sotuvchisi bo’lib qoladi.

Venchur (venture - xatarli) firmalari - bu ilmiy izlanishlar bilan shugullanib,

ularni ishlab chiqarishga joriy qilish bilan shug’ullanadi. Ular ishining xatari yuqori.

Sababi yaratgan yangilik-lari, ixtirolari bozor talabiga mos kelmasligi mumkin. Bu

turdagi firmalar dastlab AQSH da vujudga kelgan, hozirgi paytda boshqa

mamlakatlarda xam mavjud.

Mas’uliyati cheklangan firma. Uning kapitali ham sherikchilik asosida

tashkil etiladi, Uning nomi ko’rsatib turibdi - mas’uliyati, ya’ni majburiyati

cheklangan. Bu cheklanish nizom kapitali doirasida bo’lib, bordiyu firma sinsa,

undan faqat nizom kapitaliga tent bo’lgan miqdordagina pulni undirish mumkin.

To’lov majburiyatidan ortiqcha qarzni hech qanday yo’l bilan undirib bo’lmaydi.

Bunday firmalar nomiga odatda «limited» so’zi qo’shiladi. U inglizcha

«cheklangan» degani.

Agar firmada muj egasi sifatida sheriklar miqdori ortib ketsa, u aktsionerlik

jamiyati sifatida ro’yxatdan o’tishi kerak. Hozirgi paytda firmalarning keng tarqalgan

shakli aktsiyadorlik jamiyatlari yoki korporatsiyalardir. Bu aktsiyadorlarning

uyushmasi bo’lib, uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar. Jamiyatga

qo’yilgan kapitalga qarab, maxsus qimmatbaho qog’oz - aktsiya chiqaradilar.

Aktsiyani sotab olganlar hissadorlarga aylanadi va foydadan o’z hissasiga muvofiq -

dividend oladi. Aktsioner jamiyatlarining yopiq va ochiq turlari bo’ladi.

107

YOpiq jamiyat aktsiyalari faqat ma’lum guruh kishilari, masalan, korxona

ishchi-xizmatchilari o’rtasida tarqatiladi. Ochiq jamiyatda esa uning aktsiyasi barcha

xohlovchilarga sotiladi.

Aralash firmalarga ikki nuqtai nazardan qarash mumkin:

а) turli mulk shakliga asoslangan milliy korxona;

б) milliy va xorijiy kapital asosida vujudga keltirilgan qo’shma korxona.

Ularning kapitali hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi ham shunta

qarab taqsimlanadi. O’zbekistonda hozirgi paytda xorij kapitali ishtirokida tuzilgan

1000 dan ortiq qo’shma korxona, 400 atrofida aralash mulkka asoslangan milliy

korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda.

Firmalar shaxobchasi (filiali) yirik firmalarning tarkibiy qismi bo’lib, turli

joylarda ish yuritadi. U mustaqil emas, bosh firmaning bir qismi. Ish ko’lami hududiy

jihatdan kengaygan sharoitda firma bo’limlari tashkil etiladi. Bu ayniqsa, xalqaro

korporatsiyalarga xos bo’lib, ular turli mamlakatlarda o’z bo’limlarini ochadilar.

Korxonalar ishlab chiqargan mahsuloti, ish ko’lamiga qarab: kichik korxona

(biznes), o’rta korxona (biznes) va yirik korporatsiya (biznes)ga ajratiladi. Buning

uchun mezon qilib firmada ishlovchilar soni yoki firmaning ishlab chiqarish va

savdo-sotiq hajmi qabul qilingan.

AQSHda ishlovchilar soni necha kishidan iboratligiga qarab, korxonalar 5

toifaga bo’linadi:

1) o’ta kichik korxona (10 kishi);

2) juda kichik korxona (20 kishi);

3) kichik korxona (99 kishigacha);

4) o’rta korxona (500 kishigacha);

5) yirik korxona (500 dan ziyod kishi).

Respublikamizda sanoat va qurilishda 50 kishigacha, boshqa ishlab chiqarishda

25 kishigacha, fan va ilmiy xizmat ko’rsatish sohasida 10 kishigacha, chakana

savdoda 5 kishigacha bo’lgan korxonalar kichik korxonalar hisoblanadi. Kichik

korxonalar yirik korxonalarga nisbatan qator afzalliklarga ega. Ular quyidagilar:

а) tez muddatda qurilishi;

б) kapital aylanish tezligining yuqoriligi;

в) talabning o’zgarishiga qarab ishlab chiqarilayotgan mahsulot

turini tezda o’zgartirish imkoniyati;

г) mabodo, korxona bozor iqtisodiyoti sharoitida sinsa ham mulk

egasi ko’radigan zarar yirik korxonaga qaraganda kamligi va boshqalar.

SHuning uchun ham xalq iste’mol mollari ishlab chiqarishda kichik korxonalar

shubhasiz ustunlikka ega.

Hozirgi paytda AQSH da iste’mol mollari ishlab chiqaradigan umumiy sanoat

ishlab chiqarishning 48 %, YAponiyada 51 %, Frantsiyada 45 %, Germaniyada 25 %

i kichik korxonalar hissasiga to’g’ri keladi

Tadbirkorlik. Bozor iqtisodiyogi tadbirkorlikka asoslanadi. Tadbirkorlik (ing.

entrepreneur) insonning xislati, uning erkin, tavakkal qilib foyda yoki boshqa

iqtisodiy naf ko’rish uchun o’z mulkidan ham ayrilib qolish xavf-xataridan qo’rqmay

faoliyat yuritish, puxta o’ylab, natijasini ko’z o’ngiga keltirib ish tutish qobiliyati.

Ana shu qobiliyatga ega kishilar tadbirkor deyiladi. Tadbirkorlik qobiliyatini ishga

108

solish, faoliyatga aylantirishning namoyon bo’lishini garbda biznes (business - ish,

faoliyat, mashg’ulot) deb ataladi. Biznes bilan shug’ullanuv-chilarni esa biznesmen

(business - ish, man - odam) deyiladi. Biznes bilan shug’ullanuvchilarni, ya’ni

biznesmenlarni harbiy qo’mondon bilan qiyoslash mumkin. U o’z ishini tamal toshini

qo’yar ekan, uning potentsialini vujudga keltiradi, oldindan strategiyasini ishlab

chiqadi, taktikasini belgilaydi.

Biznesni tashkiliy shaklini g’arbda uch turga bo’linadi: individual (xususiy)

korxona, sherikchilik, korporatsiya.

Odatda, tadbirkorlik deganda faqatgina insonning qobiliyati emas, balki uni

namoyon qilish (yuzaga chiqarish), faoliyat yuritishning tashkiliy shakli ham

tushuniladi. Lekin keyingi paytda biznes so’zi ham tez-tez ishlatilmoqda.

Bizning yurtimizda tadbirkorlik faoliyati bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan yana

qayta jonlandi. YUrtimizda tadbirkorlik uzoq tarixga ega. Bu avvalo, savdogarlik

shaklida rivoj topgan. Buyuk ipak yo’li savdo-sotiqning o’z navbatida tadbirkorlikni

rivojlanishida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Qolaversa, islom aqidalari

ham tadbirkorlikning rivojlanishida muhim rol o’ynagan. CHunki islom dinida

mehnat qilmay topilgan daromad harom deyiladi. Har bir inson, albatta, biron, ish

bilan shug’ullanishi darkor. Buning natijasida turli-tuman hunarmandchilik,

kulolchilik, temirchilik, tikuvchilik, to’quvchilik, qandolatchilik va hokazolar

rivojlangan. Bu xususiy tadbirkorlikning naqadar rivojlanganidan darak beradi. SHu

bilan birga me’morchilik va sug’orish inshootlarining qurilishi o’z navbatida

jamoatchilikka asoslangan tadbirkorlikni xam rivojlanishiga olib kelgan deya olamiz

I. SHumpeter esa tadbirkorni novatorligiga alohida e’tibor beradi. Uning fikricha

tadbirkor deb, ishlab chiqarish omillarini yangi nisbatlarini (kombinatsiyasini)

izlovchi, vujudga keltiruvchi, shu bilan iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi kishi

tushuniladi. SHumpeterning fikricha tadbirkor ishlab chiqarishda individual xususiy

muj egasi bo’lishi shart emas. U bank boshqaruvchisi bo’lishi yoki aktsioner

jamiyatining boshqaruvchisi bo’lishi xam mumkin.

Tom ma’nosi bilan mulk egasi va tadbirkorni yagona kishi sifatida qarash

kredit vujudga kelishi bilan buzila boshladi. Tadbirkorlikni mulkdan ajralishi

aktsionerlik jamiyatlarida nisbatan osongina ko’zga ko’rinadi. Korporativ mulk

aktsionerlik jamiyatida xar bir aktsiya egasi o’zi alohida mulkni tasarruf qilish

xuquqini yo’qotadi. Bu yuridik fakt. Ishlab chikarishda hokimiyat mulk egasidan

ishlab chiqarishni tashkil etuvchiga o’tadi. Muj egasining roli passivlashib boradi.

An’anaviy muj sifatida tushunilgan aniq buyumlar o’rniga aktsioner bir parcha

qog’oz, muj tituli - aktsiyaga ega xolos.

Korxona ishi yuzasidan aktsiya egasi shartli nazorat o’rnatadi. U korporatsiya

faoliyati yuzasidan javobgar emas. Bunday javobgarlik muj egasi bo’lmagan

tadbirkor - menejer zimmasida bo’ladi. SHunday qilib, kredit munosabatlarining

rivojlanishi boylikni individual xususiy muj shaklidan korporativ xususiy muj

shakliga o’tishi tadbirkorni tasarruf etishini egalik qilishdan ajralishiga olib keladi.

Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin: tadbirkorlik bilan muj egaligi o’rtasida

qat’iy aloqa yo’q.

Tadbirkor natija qanday bo’lishidan qati nazar, qabul qilingan qarorga javobgar

bo’lishi o’z faoliyatidagi turli muammo va masalalarni echishda o’ziga xos

109

kutilmagan yondashuvi, aniq echimlar topishi, ya’ni turli yo’llarini qidirishi, xullas

tinmay izlanishi bilan xarakterlanadi. Bunda asosiy o’rinda tadbirkor shaxsi turadi.

Tadbirkor:

1) novatorlik xislatiga ega bo’lishi;

2) resurslarni muqobil ishlata bilishi, ya’ni ularning optimal nisbatini

topish;

3) o’z vaqtida zarur qarorni qabul qila bilishi;

4) risk qilishga moyil bo’lishi kerak.

Har bir kishi tadbirkor bo’lishi uchun, eng avvalo, o’zidagi xislatlarga to’g’ri

baho bera olishi kerak. Tashkil etiladigan turli kichik firmalarning 15-20 %i qolib,

qolganlari kasodga uchrashining asosiy sabablaridan biri ham shunda. Tadbirkorlik

iste’dod va maxsus tayyorgarlikni talab etadi. Adabiyotlarimizda tadbirkorlik ko’proq

xo’jalik yuritish nuqtai nazaridan qaraladi.

Respublikamizda qabul qilingan tadbirkorlik to’g’risidagi qo-nunda

tadbirkorlikka shunday ta’rif berilgan: «Tadbirkorlik mulkchilik sub’ektlarining

foyda olish maqsadida, tavakkalchilik va mujiy javobgarligi asosida amaldagi

qonunlar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat ko’rsatishdir». Umuman

olganda, tadbirkorlik risk qilgan holda, mablag’larni samarali sarflab, ishlab chikarish

omillarini eng optimal nisbatini topib ishga tushirish evaziga daromad, foyda olishga

qaratilgan, insonlarga naf keltiruvchi, iqtisodiy faoliyatdir.

Insonning bilimi va bilim jarayoni cheksiz-chegarasiz ana shu bilimlar

tushumida tadbirkorlik bilimi alohida o’rin tutadi. Tadbirkorlik bilimi bu bozor

iqtisodiyotiga xos bo’lgan maxsus iqtisodiy faoliyat iqtisodiy resurslar bilan

ta’minlash, ularning samarali ishlatilishini tashkil etish yo’li bilan tovar va xizmatlar

yaratish, ularni bozorga etkazib borish va foyda olish haqidagi bilimlar majmuasidir.

Bugungi kunda tadbirkorlik bilimining mukammalligi nafaqat tirikchilik

o’tkazish kasb-korga ega bo’lishga asos bo’ladi, ayni paytda u inson salohiyatini

undagi ishbilarmonlik, tadbirkorlik qobiliyatlarini ro’yobga chiqarishiga ham

bevosita ko’mak beradi, ishsizlikni kamaytirish axolini bandlik darajasini

yuksaltirishga ham xizmat qiladi.

YAxshi tadbirkor rahbar bo’lish uchun, albatta, quyidagi ikki xis-lat bo’lishi

kerak:

Sabr-toqat, boshqalarni ishlariga xalaqit bermaydigan kamchi-liklariga chidash,

toqat qilish, sababi odamlarning fazilati, temperamenta xar xil.

Ish jarayoniga, uning sifatiga ta’sir etuvchi har qanday kamchilik, nuqsonlarga

toqatsizlik. Ishni talab darajasida bajarilishini nazorat qiling.

Maqsad qo’ying va uni kelajakda qanday amalga oshirishni rejalashtiring.

Rahbar bo’lishni, o’z oldingizga maqsad qilib qo’yar ekansiz, har bir qadamingizni

rejalashtiring, o’z qobiliyatingiz imkoniyatingizdan kelib chiqing.

O’z oldingizga vazifa qo’yib, rahbar sifatida o’z shaxsiy hayotingizga, dam

olishga vaqt ajratib, haftasiga 40 soat sarflab rahbarlikni bajara olasizmi?

40 soat ish vaqtida do’ndirib rahbarlik qiladiganlar sanoqli. Agar ular kabi

qobiliyatingiz bo’lmasa, oldindan o’ylab ko’ring, qo’lingizdan keladimi yoki yo’qmi?

Agar qo’lingizdan kelmasa, boshqa ish topganingiz ma’qul. O’zingizni qiynamang.

110

Tovar emas keladigan foydani sotishni o’rganish kerak. Ko’pchilik parma

olipshi xohlamaydi. Lekin parma yordamida tepgalgan teshiklarga minglab so’m pul

to’laydi. Demak, parma sotishdan ko’ra uning yordamida bajarilgan ishlarni sotishni

o’rganish kerak.

4. Bozor iqtisodiyotida chayqovchilik, uni inson xulq-atvori bilan

bog’liqligi va iqtisodiy pedagogikada o’rganish zaruriyati

Bozor iqtisodiyotiga xos axborot asimmetriyasi noaniqlik u o’z navbatida olib-

sotarlik va chayqovchilik mavjudligiga sabab bo’ladi.

Olib-sotarlik - bu shunday faoliyatki, maqsad biron-bir tovarni bir bozordan

olib boshqasida yoki bozorning boshqa sigmentida nisbatan yuqori narx bilan sotish

orqali foyda olishdir. Olib so-tarlik bozorda muvozanat yo’qligi, talab va taklif

o’rtasida dis-balans sharoitida yuz berishi mumkin. Iqtisodiy faoliyatning bu turi

rangli metallar, qimmatli qog’ozlar, qishloq xo’jaligi mahsulotlari bozorida eng

ko’p yuz beradi. Olib-sotarlik xududiy miqyosida baxolarni farqi tufayli kelib

chiqadi.

Olib sotarlikdan farqli ravishda chayqovchilik bir tovarni sotib olib shu bozorni

o’zida ma’lum vaqtdan so’ng yuqori bahoda sotib foyda olishni bildiradi, ya’ni

chayqovchilik baholarni vaqt oraligidagi farqiga asoslanadi. Olib sotarlik va

chayqovchilik bilan shug’ullanadiganlar tavakkalchilik xatarini bila turib riskka

borishadi. Real hayotda har ikki faoliyat birlashib, ko’pincha umumiy nom

«chayqovchilik» deb ataladi. CHayqovchilik faoliyatini tahlil qilganda muhim

ahamiyatga ega uch usuliga e’tibor qaratiladi.

Birinchi usul - bu tovarni sotib olish, uni saqlash, ma’lum bir vaqtdan so’ng

sotish. CHayqovchi tovarni sotib olar ekan, uni ma’lum bir vaqtdan so’ng narxini

ko’tarilishini taxmin qiladi. Agar narx ko’tarilmasa, u zarar ko’radi.

Ikkinchi usul - fyuchers kontraktlari tuzish. Bunda kelgusida bitim tuzilgan

kundagi narx bo’yicha oldi-sotdi qilish majburiyati ko’zda tutiladi. Tovar etkazib

berilgan muddatdagi narxga ko’ra broker yoki xaridor foyda ko’rishi mumkin.

Qimmatli qogozlarda ham xuddi shunday.

Uchinchi usul - optsion kontraktlari tuzish. Optsion shunday kontrakt-ki - unga

asoslanib, investor kelajakda ma’lum miqdorda tovarni shu kungi baho bo’yicha sotib

olish huquqini sotib oladi. Uning o’ziga xos xususiyati shundaki, u o’z huquqini

amalga oshirishi yoki yo’qligi vaziyatga bog’liq holda yuz beradi. Masalan, siz

«O’zavtotranstexnika» OAJ aktsiyalari kelajakda qimmatlashadi deb, 1500 so’mdan

630 dona aktsiya sotib olish uchun 15 iyul 2007 yili bir yilga kontrakt tuzdingiz.

Sizga birja vositachisi ko’rsatilgan muddatga qadar aktsiyalarni shu narxda sotishi

kerak. Siz agar bozorda aktsiya narxlari oshsa, sotib olib, bozordagi shu kungi real

bahoda sotib fonda olasiz. Aksincha bo’lsa siz o’z huquqingizni realizatsiya

qilmaysiz. Lekin shartnoma tuzgandagi vositachiga gonorar sifatida bergan

pulingizdan ayrilasiz.

Optsion kontrakta fyuchers kontraktiga nisbatan kamroq xatarli, sababi,

yo’qotadigan mablag’ faqat vositachining gonorari miqyosida bo’ladi. Bu jixatdan

uni ma’lum bir darajada sug’urta elementa deb ko’rish mumkin.

111

Muddatli kontraktlar (fyuchers, optsion)ni xedjirlash orqali oldisotti jarayonida

baholarni o’zgarishidan sug’urtalash amalga oshiriladi. Investorning moliyaviy

aktivlari qimmatini maksimal darajada saqlab qolish yoki sotishiga bir yoki bir necha

muddatli kontraktlar tuzish orqali amalga oshiriladi.

Masalan, xedjer biron-bir aktiv, aytaylik uni qiziqtirgan «Toshkent otchopari»

OAJ ning aktsiyalarini bahosini tushishidan qo’rqadi. Uni bir aktsiyani 2,8 dollar

bahosi qoniqgiradi. U aktivlarini qiymati uch oydan keyin ham pasayishini

hohlamaydi. Buning uchun u qarama-qarshi 2 fyuchers shartnomalari tuzadi. Bitta

shartnoma aktsiyalarni 3 oydan so’ng 3 dollardan sotishga, ikkinchisi sotib olishga.

Uch oydan keyin aktsiya 3,2 dollar bo’lsin. U 3 dollardan sotib olib yutadi, sotib

yutqazadi. Natijada unda yutuq ham foyda ham yo’q. Agar narx tushsa ham xuddi

shunday tarzda xam yutadi, xam yutkazadi.

SHunday tarzda optsion kontraktlarni ham xedjirlash amalga oshiriladi.

Xedjirlashda tavakkalchilik xatari yo’qolmaydi, lekin unda xatarga yo’l qo’yuvchilar

o’zgaradi. Ishlab chiqaruvchi xatarni birja chayqovchisi zimmasiga yuklaydi. CHunki

u risk qilishni yoqtirmaydi. CHayqovchi esa tavakkalchilik xatarini o’z zimmasiga

oladi. Sababi u risk qilish ishqibozi. CHayqovchilik yuzaki qaraganda osongina

boyish yo’li. Lekin u moliya bozorida o’ziga xos vazifani bajaradi:

1. Qimmatli qog’ozlar bilan chayqovchilik potentsial xaridorlarni ularga

qiziqishini kuchaytiradi. Xaridorlarning bo’sh pul mablag’larini jalb etadi.

2. CHayqovchilik qimmatli qog’ozlarni likvidligini ta’minlaydi va

saqlaydi, bu o’z navbatida investorlarni o’ziga jalb etadi.

3. Qimmatli qog’ozlar kursini barqarorlashtirishga ta’sir etadi.

YA’ni ko’pchilik olayotganda sotadi, sotayotganda oladi. Qog’ozlar kursini

qattiq o’zgarishi ko’proq chayqovchilik operatsiyalariga xos.

SHu bilan birga shuni qayd etish kerakki, mamlakat iqtisodiyoti uchun u katta

zarar etkazishi mumkin. SHuning uchun maxsus komitetlar va birjalar tashkil etilib,

davlat tomonidan ta’sir ko’rsatiladi.

«CHayqovchilik» so’zi juda ko’p hollarda salbiy ma’noda ishlatiladi.

«CHayqovchi» deganda ko’z o’ngimizga doimo insonlarni turli yo’llar bilan aldashga

urinuvchi uddaburon kishini keltiramiz. SHuning uchun bozor iqtisodiyotida

«chayqovchi» emas, «vositachi», «menejer» bo’ladi degan fikrdagilar ham talaygina.

Lekin biz ularni qanday atamaylik, yuritayotgan faoliyati, qo’ygan maqsadi tom

ma’nosi bilan chayqovchilik. Hamma narsani o’z nomi bilan aytgan ma’qul. Albatta,

jamiyatni qoralovchi fikri to’g’ri, lekin u qachonki norasmiy, noqonuniy bo’lsa.

1082-1083 yillarda yozilgan «Qobusnoma»ning muallifi Kaykovus

«Savdogarchilik va olib sotarlik hunar hisoblanmaydi, ammo buni yaxshi san’at desa

bo’ladi deb yozadi. Savdogarchilik va olib-sotarlikni bir qatorga qo’yib, Kaykovus

noaniqlikka yo’l qo’ygan. Alisher Navoiyning ta’rificha, savdogar halol rizq topaman

deb uzoq mashaqqatli yo’llarni bosadi. U inson jamoalari o’rtasida iqtisodiy

munosabatlarni tashkil qiladi. Bir yurtdagi ayrim ashyo-larning ortiqcha

serobgarchiligi va qadrsizligining oldini olib, boshqa yurtdagi taqchillikka barham

beradi. Iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. SHahar olib sotarlarida esa insof o’rnini

birni yuz qilish, bo’zni shoyiga «aylantirish» hissi egallab olgan bo’ladi. Ular

savdogarchilik mashaqqatlaridan bo’yin tovlab, chayqovchiga aylanadilar. Navoiy

112

ta’rificha biron-bir tovarni sotib olib, o’sha erda sotish savdogarchilik emas,

chayqovchilikdir.

Savdogarchilik va chayqovchilikning farqi Islom ta’limotida aniqlab berilgan.

Muhammad payg’ambar hadislarida «yurtimizda bo’lmagan ashyolarni chetdan

keltirib sotuvchilar savobga ega bo’ladilar, bozorlarimizdagi narsalarni uyida yashirib

saqlovchi odam go’yo tangrining kitobidagi xudosiz kabidir» deyiladi. Islom

ta’limoti bo’yicha, «kasbning eng yaxshisi kishining o’z qo’li bilan bajaradigan ishi

va halol savdodir» demak savdogarchilik hunarmandchilik qatori eng yaxshi kasbdir.

Ibn Xaldun dehqonchilik va hunarmandchilik bilan birga savdoni «tirikchilikning

tabiiy usuli. deb hisoblagan. U tovarlarni g’amlab, ularga baho oshishini kutib

chayqovchilik qilishga qarshi chiqqan, ayniqsa g’alla bilan chayqovchilikni

qaoralagan. CHunki muhtojlar ahvoliga gallanig narxi baland bo’lishi yomon ta’sir

qiladi» deydi. Musulmon xuquqshunosligida o’sha davrdayoq bozorlarda

yakkahokimlikka erishish ta’qiqlangan. Muhammad paygambar «ehti-kor

(yakkahokimlik) qiluvchilar Olloh rahmatidan mahrumdirlar degan. Kimki bilib turib

o’g’rilik narsani sotib olsa, u shu o’g’rilikning ori va gunohiga sherik hisoblangan.

O’rta asrlarda yashab ijod etgan buyuk mutafakkirlar mol ayir-boshlashda,

oldi-sotdida noekvivalentlikni, aldash, adolatsizlikni qoralaganlar. Oldi-sotdida

nopok, firibgar, chayqovchi, dallolu qalloblar turli nayrang ishlatib bo’zni shoyi deb

o’tkazadigan, arzon olib qimmatga sotib, xalq cho’ntagiga kirishni, shilishni kasb

qilib olgan surbetlar qadimdan mavjud bo’lishgan. SHahar olib sotari

xiyonatchi,orzusi arzon olib, qimmat sotishdir. O’g’il otani aldashi bularning

hunarlaridir» deydi Navoiy. Savdogar faqat foydani niyat qilmasa, uning faoliyatidan

faqir-bechoralar ham boyib, bahra olsa, ular muhtojlarga berilishi lozim bo’lgan

shar’iy zakot - diniy soliqni xar yili o’z vaqtida to’lab turishsa, ya’ni savdo xalqqa,

davlatga xizmat qilsa, foyja keltiradigan bo’lishsa degan g’oyani ilgari suradi.

Savdogar va chayqovchilarni insofga chaqiradi. Agar ular bunga ko’nmasa, davlat

narxlar bilan shug’ullanishga, oshirib sotuvchilariga tanbeh, jazo berishga, davlatning

ijtimoiy roliki oshirishga da’vat etadi.

Muqaddas «Qur’oni karim» va «Hadislar»da tijoratning barcha qonun-

qoidalari, shartlari berilgan. Odamlarni insofla bo’lishga, birovlarning haqqiga

xiyonat qilmaslikka, halol mol topishga, nafs yo’liga kirmaslikka chaqiradi. Imon-

e’tiqodni unutib, o’tkinchi dunyo lazzatlariga maxliyo bo’lib, insoniylikka shak

keltirish qattiq qoralangan. Masalan, «Hadislar»da bir yurtdan ikkinchi yurtga keltirib

sotiladigan mollardan qoladigan sof daromadning o’n foizdan oshiqchasi makruh-

harom hisoblangan.

Olib-sotarlik, chayqovchilik haqidagi masalalar xozirgi kunda ham o’z

ahamiyatini yo’qotmagan. Masalan, inqirozga yuz tutgan AQSHlik yirik

chayqovchilar: eng yirik birja firmalaridan biri-ning baland martabali menejerlari A.

Boyski va M. Millekenlar nomi butun dunyoga taraldi. M. Milleken past darajadagi

aktsiyalar junk fonds ixtirochisi, qaysiki ular yordamida kompaniyalarni qo’shilishi

va birini ikkinchisi tomonidan «yutilishi» amalga oshirilgan. Uning uchun u

noinsoflikda ayblangan, A. Boyski bo’lsa, «sinish, yutilish», arafasida turgan

korporatsiyalarning aktsiyalari bylan chayqovchilik qilgan.

113

Umuman olganda chayqovchilik nafaqat qimmatli kog’ozlar bilan (ular bilan

ko’prok) balki hamma sohada, qaerda imkoniyat bo’lsa shu erda bo’ladi. Noqonuniy,

nolegal chayqovchilik, yolg’on axborot tarqatish, noqonuniy bitimlar tuzish kabilarda

ifodalanadi.

Davlat shuning uchun bunday hodisalarga qarshi chora-tadbirlar ko’radi,

qonun-qoidalar qabul qiladi. Bordi-yu davlat bozorda qayd qilingan narxlar o’rnatsa

chayqovchilik yashirin tus oladi. CHayqovchilik taqchil tovar oldi - sottisi tufayli yuz

berib, disbalansni chuqurlashuvini keltirib chiqarishi mumkin. Lekin normal, legal

chayqovchilik bozor iqtisodiyotini rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi.

Buning birinchi ijobiy tomoni tavakkalchilik xatarini sug’urta qilish xaqida

to’xtaganda ko’rdik. CHayqovchilik xedjerlash operatsiyalari yordamida bozorning

boshqa qatnashchilarini o’zini himoyalash, sug’urta qilish imkonini beradi.

Ikkinchi muhim funktsiyasi bozordagi hukmron tendentsiya haqida axborotlar

berish. Bunday qarasak chayqovchilik axborot tarqatish manfaatlariga zid.

Haqiqatdan ham shunday. Lekin axborotni ular o’z hohish-istaklaridan qat’iy nazar

tarqatishadi. Biron-bir resursga baholar o’sishini kutgan holda uni qazib chiqaradigan

kompaniyalar aktsiyalarini sotib olishni boshlashadi. Aktsiyalarni ko’plab sotib

olinishi uning narxini o’sishiga olib keladi. Baho hamma uchun axborot manbasi.

Jamiyat miqyosida mazkur resurs-ning qimmatlashuvi kutiladi. Endi axborot hamma

uchun ochiq.

CHayqovchilikning yana bir funktsiyasi-konservatsiya qilish yoki taqchil

resurslarni (masalan, foydali qazilmalarni) ishlatishni kamaytirish. CHayqovchi

taqchillikni kutib, resursni sotib oladi, uni qazib chiqarishni vaqtincha to’xtatib

qo’yadi. Maqsad resursni keyinchalik baxo ko’tarilganda sotadi. Resurs kam

bo’lganda baho ko’tariladi. Bu signal boshqalar tomonidan ham qabul qilinadi va

yoppasiga shu tabiiy resursni qazib chiqarish qisqartiriladi. Resurs qimmat bo’lgach

undan tejab-tergab foydalanish yo’llari qidiriladi. Albatta, chayqovchilar ham xato

qilishadi. Ularni vaziyatni noto’g’ri baholashi noto’g’ri axborot tarqatishiga olib

kelib, boshqa iqtisodiy ob’ektlarni ham adashtiradi. Lekin oxir-okibat ular

yutqazadilar, bozorni tark etadilar. Jamiyat uchun haqiqiy foydali funktsiyalarni

bajaradigan chayqovchilargina qolishadi.

Respublikamizda metallar bilan savdo qilish davlat monopoliyasida. Qimmatli

qog’ozlar bozori endi rivojlanib borayapti. SHuning uchun hali bu bozorda

chayqovchilik keng ma’noda avj olganicha yo’q. Lekin ilgaridan iste’mol mollari

bilan chayqovchilik mavjud bo’lgan. Ayniqsa, qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan.

Lekin chayqovchilik tavakkalchilik xatari yuqori faoliyat. U faqat foyda emas, katta

zarar ko’rishi xam mumkin.

SHunday qilib, tarixiy tajriba shuni ko’rsatdiki, bozor iqtisodiyoti so’zsiz

afzallikka ega, lekin kamchiliklardan ham xoli emas. Ammo bu kamchiliklarni

davlatning funktsiyalari yordamida bartaraf qilish yoki minimal darajaga keltirish

mumkin. Demak, talabalar bozorning ana shu jihatlari bilan xam tanishishlari darkor.

Ular so’zsiz iqtisodiy xulq-atvor, tafakkurni shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Tanlash,

mustaqil qaror qabul qilishni o’rganishga yordam beradi.

Xulosa sifatida shuni ta’kidlash joizki, pedagogikaning metodologik asosi

falsafa bo’lib, ko’plab pedagogik kontseptsiyalar, tarbiya tizimi falsafiy nazariyalarga

114

asoslanadi. Hozirgi zamon pedagogik kontseptsiyalar: pragmatizm, neopozitivizm,

eksiztentsializm, neotomizm, bixeviorizm muvofiq ravishda falsafiy yo’nalishlarga

tayangan.

Ularning orasida insonda iqtisodiy fikrlash, tafakkurni shakllantirish

masalalariga alohida diqqat qaratgan yo’nalish bixeviorizm hisoblanadi. Klassik

bixeviorizmga taniqli amerikalik filosof va psixolog J.Uotson asos solgan. U

insonning sa’y-harakati, tanlovi, reaktsiyasi stimulga, uning ruhiyati psixologiyasiga

ta’sir qilishiga, unda qandaydir his-tuyg’ular uyg’onishiga, qo’zg’ati-lishiga

bog’liqligi haqidagi qoidalar bilan fanni boyitdi.

Inson ehtiyojining xilma-xilligi uning faoliyati sababini tashkil etadi. M. Veber

g’arbning o’ziga xos ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini boshqa tsivilizatsiyalarga

solishtirib, faqat garbda insonlar uchun umum ahamiyatga ega fan vujudga kelgan,

vaholanki, empirik bilimlar, falsafiy va teologik qarashlar, donishmandlik, boshqa

madaniyatlar, ayniqsa, Xitoy, Hindiston, Misrda mavjud bo’lgan. Ammo bu erda

o’zlashtirilgan bilimlar matematik asosga «ratsional dalillar» tajribalar va ilmiy

tushunchalarga ega bo’lgan fan darajasiga ko’tarilmagan.

Iqtisodiy bilimlarni egallash iqtisodiy tafakkurni shakllantirishning muhim


psixologiya bir tomondan iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga, ikkinchi tomondan jamiyatdagi

mavjud tizimga xos tarzda shakllana boradi. G’arbda individualizm kuchli bo’lsa,

sharqda jamoachilik, hamkorlik kuchli.

Zarur bilimlarni egallash, olingan iqtisodiy bilimlarni e’tiqodga aylantirish,

iqtisodiy sa’y-harakat, odatga aylantirish iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning vazifasi.

Faqat shu yo’l bilangina iqtisodiy bilim amaliyot bilan bog’lanadi.

Xalq pedagogikasida bolaning komil inson bo’lib etishishida mehnat

tarbiyasiga, uni kasb-korga yo’naltirishga jiddiy e’tibor berilgan. SHu bilan birga

pedagogik qonunlar mavjud bo’lib, ularning hammasi birgalikda amal qiladi. Bu

qonunlar iqtisodiy pedagogikaga xam tegishli.

Mamlakatimizda tarixan qisqa vaqt ichida bozor munosabatlariga asoslangan

milliy iqgasodiyotning asoslari barpo etildi. Bu esa iqtisodiy bilim asoslarini kishilar

ongiga singdirishni dolzarb masalaga aylanishiga olib keldi.

Bozor iqtisodiyotining mohiyatini chuqur anglash ijtimoiy-iqtisodiy

munosabatlar rivojini tahlil qilish, undan amaliy xulosalar chiqarish ehtiyoji

kishilarda iqtisodiy fikr yuritish madaniyatini yuksaltirishni taqozo etadi. Bu vazifalar

ijrosini ta’minlashning samarali vositalaridan biri iqtisodiyotning qonun-qoidalarini

atroflicha o’rganish va undan unumli foydalanish qobiliyatini rivojlantirishdan

iboratdir.

Hozirgi kunda kundalik leksikonda foydalanilayotgan shunday atamalar

mavjudki, ularning mohiyatini mazmunini o’rganmay iqtisodiy tafakkurni

shakllantirish mumkin emas. SHuning uchun ham iqtisodiy pedagogikada ana shu

atamalar: shartnoma, bitam, raqobot, firma, tadbirkorlik, risk va boshqalarni

o’rganishga alohida e’tibor berish talab etiladi. Iqtisodiy tafakkurni shakllanishini

o’rganishda marjinalizm o’ziga xos o’rin tutadi. SHuning uchun iqtisodiy

pedagogikada ham iqtisodiy xulq-atvor masalasiga alohida diqqat qaratilishi, uning

iste’molchi, xaridor tanloviga ta’sirini o’rganish zarur bo’ladi.

115

SHuningdek, axborotni asimmetrik tarqalishi va uning iste’molchi tanloviga

ta’siri nobop tanlov bilan birga yana bir salbiy oqibat tavakkalchilik xatari kelib

chiqishiga ham sabab bo’ladi. Tabiiy xavf-xatar doimo bo’lganidek, bozor

iqtisodiyotida iqtisodiy xavf-xatar ham doimo u yoki bu darajada mavjud bo’ladi.

Bozor munosabatlar rivojlanishi bilan esa uning sub’ektlari faoliyatida noaniqlik ortib

boradi. Bozor iqtisodiyotida inson xulq-atvori bilan bog’liq faoliyat chayqovchilik

xam mavjud bo’lib, iqtisodiy pedagogikada ularni o’rganish iqtisodiy tafakkurni

shakllanishida muhim o’rin tutadi.

2.9-mavzu. IQTISОDIY ХULQ-АTVОRNI

SHАKLLАNTIRISHNING PЕDАGОGIK-PSIХОLОGIK

АSОSLАRI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Iqtisоdiy хulq-аtvоrning psiхоlоgik vа pеdаgоgik аsоslаri

2. Iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаntirish tа’lim mаqsаdlаridаn biri sifаtidа

3. Fаnning аtаmаlаri vа ulаrning shахs хulq-аtvоrini shаkllаntirishdаgi

o’rni

4. Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа ахbоrоtni аsimmеtrik tаrqаlishi vа uning istе’m

оlchi tаnlоvigа tа’sirini o’rgаnish

5. Bоzоr iqtisоdiyotidа chаyqоvchilik, uni insоn хulq-аtvоri bilаn

bоg’liqligi vа iqtisоdiy pеdаgоgikаdа o’rgаnish zаruriyati


SAVOLLAR:

1. Iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаnishigа qаndаy оmillаr tа’sir qilаdi?

2. Klаssik biхеviоrizmgа kim аsоs sоlgаn vа ilgаri surilgаn

kоntsеpsiyaning mаzmunini аytib bеrа оlаsizmi?

3. Ekstrоvеrsiya dеgаndа nimаni tushunаmiz? Intrоvеrsiya -dеgаndаchi?

4. SHахsning хulq-аtvоrini bеlgilоvchi ikki tоmоn nimаlаrdа ifоdаlаnаdi?

5. Ehtiyojlаr, mаnfааtlаr, qiziqish tushunchаlаrining mаzmunini аyting.

Insоn ehtiyojining хilmа-хilligigа sаbаb nimа?

6. Sоtsiоlоgiya аsоschilаridаn biri M. Vеbеr insоn fаоliyatini 4 tipgа

bo’lаdi. Ulаrning fаrqi nimаdа?

7. Mаnfааt dеgаndа nimаni tushunаmiz? Insоnning хulq-аtvоridа, iqtisоdiy

tаnlоvdа mаnfааt qаndаy rоl o’ynаshini tushuntirib bеrа оlаsizmi?

8. Insоnni hаr tоmоnlаmа kаmоl tоpishidа mеhnаt qаndаy o’rin tutаdi?

Nimа sаbаbdаn mеhnаt tаrbiyasigа аlоhidа urg’u bеrilаdi?

9. Insоndаgi sаlbiy istаk, оdаtlаr hаqidа nimа dеysiz? Ulаrdаn qutulsа

bo’lаdimi?

10. Insоn uchun eng chеklаngаn rеsurs vаqt hаqidа nimаlаr dеya оlаsiz?

116

11. Qаndаy pеdаgоgik qоnunlаr аmаl qilinаdi, ulаrni sаnаb, mаzmunini

izоhlаb bеring.

12. Iqtisоdiy аtаmаlаr dеgаndа nimаni tushunаmiz? Ulаr shахs хulq-аtvоrini

shаkllаntirishdа qаndаy o’rin tutаdi?

13. Bitim, shаrtnоmа nimа? U iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаnishidа qаndаy

rоl o’ynаydi?

14. Tаdbirkоrlik dеgаndа nimаni tushunаsiz? Uni iqtisоdiy pеdаgоgikаdа

o’rgаnilishigа qаndаy qаrаysiz?

15. Firmа iqtisоdiy аtаmа sifаtidа nimаni ifоdаlаydi? Uni mоhiyati, turlаrini

iqtisоdiy pеdаgоgikаdа o’rgаnishdаn mаqsаd nimа?

16. Rаqоbаt nimа? Nimа sаbаbdаn dаvlаt rаqоbаtchilik muhiti yarаtishi

zаrur? Uni o’rgаnish оrqаli tаlаbаlаrning iqtisоdiy tаfаkkuridа o’zgаrish yuz bеrаdi

dеb o’ylаysizmi?

17. YOshlаrdа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirishdа mаrjinаlizm qаndаy rоl

o’ynаydi?

18. Оptimаl tаnlоv dеb qаndаy tаnlоvni аytаmiz? Uni qаndаy tоpish

mumkin?

19. Riskkа nеytrаllik, bеfаrqlik, mоyillik, riskdаn qоchish hаqidа fikringiz

qаndаy? Ulаrni chizmаdа tаsvirlаb bеrа оlаsizmi?

20. Riskni kаmаytirishni qаndаy yo’llаrini bilаsiz?

21. Ахbоrоtni аsimmеtrik tаrqаlishi dеgаndа nimаni tushunаmiz vа u

istе’mоlchi tаnlоvigа qаndаy tа’sir ko’rsаtаdi?

22. Dаrоmаdgа ko’rа risk qilishgа munоsаbаt qаndаy o’zgаrishi mumkin,

sаbаbi nimаdа?

23. CHаyqоvchilik hаqidа fikringiz qаndаy? Uning mоddiy, mа’nаviy-

ахlоqiy jihаtlаri hаqidа qаndаy fikrdаsiz? Uning ijоbiy tоmоni hаm bоrmi yoki fаqаt

sаlbiymi?


O’RGANISH

8

117

• Ehiyojlаr1-Esse

•Mаnfааtlаr2-Esse

AMALIY TOPSHIRIQLAR

А.Mаslоu fikrichа ehtiyojlarni izohlang

Tаdbirkоrning kasbiy xususiyatlarini izohlang

Nоvаtоrlik

хisusiyatigа egа

bo’lishi

Rеsurslаrni

muqоbil ishlаtа

bilishi

O’z vаqtidа zаrur

qаrоrlarni qаbul

qilа bilishi

Risk qilishgа

mоyil bo’lishi

118

Mujchilik shаkli bo’yichа firmalarni izohlang

Individuаl yoki хususiy

firmа

Shеrikchilik аsоsidа

tаshkil tоpgаn firmа

Kоrpоrаtsiya

(аktsiоnеrlik jаmiyati)

2.10-mavzu. IQTISODIY TAFAKKUR VA IQTISODIY

MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHDA IQTISODIY

TARBIYANING O‘RNI

REJA: 1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi

2. Iqtisоdiy tаfаkkur vа аmаliyot

3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа tа’siri


Iqtisоdiy tаfаkkur, iqtisоdiy hоlаt, iqtisоdiy fikrlаsh, iqtisоdiy bilim, tаhliliy

tаfаkkur, qаrаshlаr, g’оyalаr, tаfаkkurni rivоjlаntirish, bоzоr iqtisоdiyoti, iqtisоdiy

tаrbiya, ахbоrоt tехnоlоgiyalаri

1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi Mаmlаkаtimizdа kuchli dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа fuqаrоlik jаmiyatini

bаrpо etish uchun ijtimоiy yo’nаltirilgаn bоzоr iqtisоdiyotini shаkllаntirish, ko’p

uklаdli iqtisоdiyotni vujudgа kеltirish, iqtisоdiyotdа tаrkibiy o’zgаrishlаrni аmаlgа

оshirish, ya’ni iqtisоdiy islоhоtlаrni аmаlgа оshirishginа emаs, insоnlаrdа, аyniqsа,

yoshlаrdа yangichа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirish muhim rоl o’ynаydi. CHunki

iqgisоdiy tаfаkkur jаmiyat а’zоlаrining dunyo qаrаshini shаkllаntirishdа mustаqil fikr

yuritish, vаziyatgа ko’rа qаrоr qаbul qilishgа, o’rgаnishigа аsоs bo’lаdi.

Mа’lumki, tаfаkkur kеng qаmrоvli tushunchа. U o’zidа fаlsаfiy, sоtsiоlоgik vа

psiхоlоgik mа’nоlаrni ifоdаlаydi. In’ikоs sifаtidа оlib qаrаlаdigаn tаfаkkur vоqеlikni

bеvоsitа vа umumlаshgаn tаrzdа bilish, mа’nаviy jihаtdаn o’zlаshtirish vа uni

o’zgаrtirishning аlоhidа оmili sifаtidа qаrаlib, ungа turlichа tа’rif bеrilаdi. Fаn

tаfаkkurni turli tоmоndаn ilmiy yoritаdi, uning ziddiyatli jаrаyon ekаnligini e’tirоf

etаdi. Tаfаkkur jаrаyon sifаtidа tаhlil, sintеz, аbstrаktsiyalаsh, umumlаshtirish vа

hоkаzо, umumiy mаntiqiy аmаllаrni qаmrаb оlаdi, yagоnа qоnuniyatgа bo’ysunаdi

119

vа yagоnа psiхоlоgik mехаnizm yordаmidа аmаlgа оshirilаdi. Insоn intеllеkti vа

tаfаkkurning аsоsiy mехаnizmlаri hаm yagоnа, lеkin аqliy fаоliyati shаkllаri

qo’yilаdigаn mаsаlаgа qаrаb turlichа.

Insоn u yoki bu kаsbni o’rgаnаr ekаn, undа kаsbiy tаfаkkur shаkllаnаdi vа u

аqliy fаоliyatning еtuk shаkli hisоblаnаdi.

SHaxc fаоliyati, uning оldigа qo’ygаn mаqsаdi, kаsbigа dоir muаmmо vа

mаsаlаlаrni еchish mаzmunigа, uning vоsitа vа аmаllаrigа ko’rа tаfаkkurning u yoki

bu qirrаlаri аsоsiy o’rin tutаdi vа u аmаliy tаfаkkur, mаtеmаtik tаfаkkur, tаhliliy

tаfаkkur, intuitiv tаfаkkur, аbstrаkt tаfаkkur, iqtisоdiy tаfаkkur, kаsbiy tаfаkkur vа

hоkаzоlаr sifаtidа tаvsiflаnаdi.

Bizni ko’prоq tаfаkkurni iktisоdiy vа pеdаgоgik jiхаtdаn o’rgаnish qiziqtirаdi.

Uning bоshqа jihаtlаrini bоshqа fаnlаr o’rgаnаdi. Bоshqаchа аytgаndа, uni iqtisоdiy

jiхаtdаn tаrbiyalоvchi funktsiyasi, uni iqtisоdiy fikrlоvchi insоnni shаkllаntirishini

o’rgаnish nаzаrdа tutilаdi. Mаmlаkаtimizdа bоzоr iqtisоdiyotigа o’tilаr ekаn, sifаt

jihаtdаn tubdаn fаrq qiluvchi, yangichа iqtisоdiy fikrlоvchi, yangi tipdаgi

mutахаssisni shаkllаnitirish lоzim bo’ldi.

«Buni hisоbgа оlgаn hоldа mаmlаkаtimizdа kishilаrdа yangichа iqtisоdiy

fikrlаshni shаkllаntirish, ulаrning dunyoqаrаshini o’zgаrtirish iqtisоdiyotni islоh

qilishning strаtеgik mаqsаdlаridаn biri sifаtidа qo’yildi» 21

.

YAngichа tipdаgi iqtisоdiy fikrlаsh iqtisоdiyotdаgi muаmmоlаrni printsipiаl

jiхаtdаn yangichа, sifаt jiхаtdаn tоtаlitаr buyruqbоzlikkа аsоslаngаn tizimdаn fаrqli

tаrzdа еchishni оb’еktiv zаrurligigа аsоslаnаdi. Iqtisоdiy tаfаkkur dеgаndа, nimаni

tushunаmiz dеgаn sаvоl tug’ilаdi.

«Iqtisоdiy hоlаtning mоhiyatini, iqtisоdiy rivоjlаnishning qоnun-qоidаlаrini,

o’zigа хоs tоmоnlаrini tushunib yashаsh, bu iqtisоdiy nаzаriyalаrni bilish vа ulаrdаn

sаmаrаli fоydаlаnish qоbiliyati iqtisоdiy tаfаkkurni vujudgа kеltirаdi», - dеyishаdi bir

guruh оlimlаr 22

.

Ulаrning fikrichа iqtisоdiy tаfаkkurning mоhiyati vа хususiyatlаrigа qаrаb,

uning uch хil turini ko’rsаtib o’tish mumkin:

1. Оddiy kuzаtish vа аnglаsh tаmоyillаrigа аsоslаngаn iqtisоdiy tаfаkkur.

2. Chuqur bilimlаr vа g’оyalаrgа аsоslаngаn iqtisоdiy tаfаkkur.

3. Tаlаbа muаmmоlаr, murаkkаb jаrаyonlаr tаhlili bilаn bоg’liq iktisоdiy

tаfаkkur 23

.

YAngichа iqtisоdiy tаfаkkur esа yanа bir tаdqiqоtchi оlim tоmоnidаn

quyidаgichа mfоdаlаnаdi: «YAngichа iqtisоdiy tаfаkkur, bizning nаzаrimizgа ko’rа,

uchtа аsоsgа egа. Birinchidаn, insоnning bоzоr shаrоitidа muhim bo’lgаn shахsiy

fаzilаtlаri. Ikkinchidаn, tехnikа tаrаqqiyotining zаmоnаviy dаrаjаsi, хususаn mоddiy

ishlаb chiqаrish vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri nisbаti. Uchinchidаn, dаvrimizgа хоs

21

Kаrimоv I.А.O’zbеkistоn bubk kеlаjаk sаri. T.: «O’zbеkistоn», 1999, 197-bеt. 22

Do’stjоnоv T., Mirhаmidоv M., Hаsаnоv S. O’zbеkistоndа fuqаrоlik jаmiyatini shаkllаntirishning dоlzаrb

muаmmоlаri. Tоshkеnt, «Mоliya iqti-sоd», 216-bеt. 23

O’shа kitоb, 216-bеt.

120

ijtimоiy jаrаyonlаrning hаr bir mаmlаkаt ijtimоiy-mаdаniy хususiyatlаrining o’zigа

хоs nisbаti vа ijtimоiy turmushning glоbаllаshuvi bilаn tаvsiflаnаdi 24

.

Bildirilgаn fikrlаrdа jоn bоr, undа muаlliflаrning iqtisоdiy tаfаkkurgа qаrаshi

ifоdаlаngаn. Lеkin bizningchа iqtisоdiy tаfаkkurni quyidаgichа tа’riflаsh hаqiqаtgа

yaqinrоq. Iqtisоdiy tаfаkkur - bu iqtisоdiy fikrlаsh, bilimning nаtijаsidir. Iqtisоdiy

tаfаkkur chеgаrаni his qilish, mе’yorni bilish, хisоb-kitоb qilish оrqаli хоhish, istаk

bilаn rеаl imkоniyatni tаqqоslаb qаrоr qаbul qilishdа ifоdаlаnаdi.

Iqtsоdiy tаfаkkur 1) iqtisоdiy bilim, qаrаshlаr, g’оyalаr, mа’nаviy yaхlitligi

sifаtidа; 2) iqtisоdiy qаrаshlаr g’оyalаrning аsоsi; 3) оdаmlаr tоmоnidаn o’rgаnilgаn

iqtisоdiy bilimlаrginа emаs, bаlki iqtisоdiy munоsаbаtlаr, аlоqаlаrdа nаmоyon

bo’lаdi. Iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаnishi dаstlаb, shахsiy tаjribаlаr, оg’ir jismоniy

mеhnаtni еngillаshtirishgа, chеklаngаn rеsurslаrdаn sаmаrаlirоq fоydаlаnishgа,

turmush dаrаjаsini ko’tаrishgа bo’lgаn intilishlаr bilаn bоg’liq bo’lsа, kеyinchаlik u

fаlsаfiy, so’ngrа liniy qаrаshlаr bilаn bоg’liq хоldа rivоjlаndi.

Iqtisоdiy tаfаkkur mаtеmаtik, аmаliy, intuitiv, tаhliliy, аbstrаkt tаfаkkurning

bir butunligidаn ibоrаt. Аbstrаkt tаfаkkur o’rgаnilаyotgаn оb’еktning birоr bеlgisini,

аsоsiy tоmоnigа diqqаt qаrаtib, qоlgаn ikkinchi dаrаjаli tоmоnlаrini hisоbgа

оlmаsdаn o’rgаnishdir. Аmаliy tаfаkkur rеаl hаyotdа sinаsh, kuzаtish, tаjribа to’plаsh

jаrаyonidа yuz bеrib nаzаriy tаfаkkur bilаn tаqqоslаnаdi. U mаqsаd qo’yish vа uni

rеjаlаshtirish, аmаlgа оshirish bilаn bоg’liq. Intuitiv tаfаkkur аniq bоsqichlаrni

yo’qligi bilаn хаrаktеrlаnаdi. U bаrchа muаmmоlаrni qisqаrtirib idrоk qilishgа

аsоslаngаn. Оdаtdа, bu tаfаkkurni «ko’nglimgа kеldi, uni bаjаrdim» dеya

ifоdаlаymiz. Bundа birоn tushunchа, vоqеа-hоdisаni o’rgаnish yoki fаоliyatni

аmаlgа оshirishdа аyrim bo’g’inlаrni tаshlаb yubоrаmiz yoki аhаmiyat hаm

bеrmаymiz. SHuning uchun intuitiv tаfаkkur yordаmidа chiqаrilgаn хulоsа, оlingаn

nаtijаni tаhlil qilib chiqishimiz lоzim.

Tаhliliy tаfаkkur hаr bir хоdisа, vоqеа, jаrаyonni chuqur аtrоflichа o’rgаnish

аsоsidа хulоsа chiqаrishni ifоdаlаydi. Аnаlitik, ya’ni tаhliliy fikr yurituvchi insоn

mаqsаdni аniq qo’yadi vа uni аmаlgа оshirishning mоhiyatini аniq tаsаvvur qilаdi.

Intuitiv vа tаhliliy tаfаkkur bir-birini to’ldirаdi. Аgаr insоndа intuitiv tаfаkkur

bo’lmаgаndа, ko’p mаsаlаlаrni tаhliliy tаfаkkur yordаmidа еchib bo’lmаs yoki еchish

uchun judа ko’p vаqt sаrflаngаn bo’lаr edi.

Iqtisоdiy tаfаkkur tаrkibi: muаmmоni аnglаsh; uni kеlib chiqish sаbаbini

аniqlаsh; hisоb-kitоb qilshn; uning еchimini qidirish vа еchimining muqоbil

vаriаntlаrini tоpish; tоpilgаn еchimlаrdаn eng оptimаlini tаnlаsh; uni tеkshirish vа

tаhlil etish kаbilаrdаn ibоrаt. Iqtisоdchi pеdаgоg аynаn аnа shundаy fikrlаshni

yoshlаrdа shаkllаntirishgа e’tibоr bеrishi lоzim.

Iqtisоdchi pеdаgоgning fаоliyati uning kаsbiy tаfаkkurini хususiyatlаrini аks

ettirаdi. Hаr qаndаy pеdаgоgik jаrаyon ijоdiy bo’lib, mа’lumki ijоdiy jаrаyondа

tаfаkkur еtаkchi rоl o’ynаydi, bоshqаchа аytgаndа tаfаkkur ijоdiy fаоliyatning

аsоsidir. SHuning uchun bo’lаjаk ihtisоdchi pеdаgоglаrning kаsbiy tаyyorgаrligidа

tаfаkkurni shаkllаntirishgа ijоdiy yondаshish kаttа аhаmiyatgа egа.

24

Qоdirоvа Z.R. YAngichа iqtisоdiy tаfаkkur vа хаlqаrо munоsаbаtlаr // Хаlqаrо munоsаbаtlаr // 2004, №2,

84-bеt.

121

2. Iqtisоdiy tаfаkkur vа аmаliyot Bоzоr iqtisоdiyotigа o’tish tufаyli o’tkаzilgаn iqtisоdiy islоhоtlаr vа хоzirgi

bоsqichdа ulаrni yanаdа chuqurlаshtirish shахsni hаr tоmоnlаmа kаmоlоtgа

еtkаzishgа, turmush fаrоvоnligini ko’tаrishgа qаrаtilgаn.

Insоn muаyyan mаqsаd sаri intilаr ekаn, uning fаоliyati zаminidа uz оilаsining

mоddiy shаrоiti vа mаnfааtlаri ustuvоr аhаmiyatgа egа bo’lаdi.

Insоn hаyotidа iqtisоdiy fаоliyat, uning nаtijаsidа yarаtilgаn nе’mаtlаr аsоsiy

o’rin tutаdi. Аnа shu nе’mаtlаrni qаy tаrzdа qаndаy хаrаjаtlаr bilаn yarаtilishidа

iqtisоdiy bilimlаr muhim urin tutаdi.

Iqtisоdiy tаfаkkurning kuchi - uni аmаliyot hаyot bilаn bоg’liqligidа.

Аbstrаktlik bilаn аniqlik, nаzаriya bilаn аmаliyot birligi, iqtisоdiy rеаllikni bilish vа

uni аnglаb еtish tаfаkkurning zаruriy, аsоsiy shаrtidir.

Hоzirgi tаrаqqiyot dаrаjаsidа iqtisоdiy fаnlаrsiz, ulаrni chuqur o’rgаnmаy,

uzоqqа bоrib bo’lmаydi. Bоzоr iqtisоdiyotidа хo’jаlik yuritish uchun hаr tоmоnlаmа

puхtа o’ylаsh, lеkin dоimо аmаliyot bilаn bоg’lаnishi zаrur.

Insоnlаrdа yangichа iqtisоdiy tаfаkkurni yuqоri dаrаjаdа bo’lishi uchun

iqtisоdiy fаnlаr rivоjlаnishi hаmdа iqtisоdiy fikr yuritа bilish zаrur.

Iqtisоdiy tаrbiya tа’lim jаrаyonini аjrаlmаs tаrkibiy qismi sifаtidа uni

to’ldirishi vа аmаliy ko’nikmаlаr bilаn bоyitishi lоzim 25

.

Bоzоr iqtisоdiyotining ichki o’zigа хоs ilg’оr хususiyati bu bаrchаgа, hаr bir

kishigа tеng iqtisоdiy erkinliklаrni bеrish, ulаrni mustаqil fаоliyat ko’rsаtishi, fаrоvоn

hаyot kеchirish, o’zi vа dаvlаt mаnfааtlаrini ro’yobgа chiqаrish uchun qulаy

imkоniyatlаr, hаr qаndаy fаоliyatning huquqiy, аdоlаtli nеgizini yarаtishdir. Buning

uchun: а) mаmlаkаtimizning hаr bir fuqаrоsidа аnа shundаy imkоniyatlаrdаn

fоydаlаnа оlаdigаn iqtisоdiy fikrlаsh qоbiliyatini tаrbiyalаsh lоzim; b) iqtisоdiy

bilimlаr iqtisоdiyotimizni rivоjlаntirishning kuchli оmiligа аylаnаyotgаnini hisоbgа

оlib, iqtisоdiy fаnlаrni chuqur o’rgаnishni yo’lgа qo’yish lоzim.

Iqtisоdiy tаfаkkurni izchil rivоjlаnishi nаzаriya vа аmаliyotning uzviy

bоg’liqligidаn kеlib chiqаdi. Аynаn iqtisоdiy nаzаriya vа iqtisоdiy siyosаtning uzviy

bоg’liqligigа erishish iqtisоdiy mаdаniyat yuksаlishigа ijоbiy tа’sir qilаdi. Iqtisоdiy

mаnfааtdоrlikni аdоlаtli hаl etish, jаmiyatni hаddаn tаshqаri tаbаqаlаnishini

kuchаyishigа yo’l qo’ymаslik muhim rоl o’ynаydi.

Milliy iqtisоdiy tаfаkkurni mustаqillik yillаridа rivоjlаnishi хususiy

mulkchilikni e’tirоf etish, milliy iqtisоdiyot tаrmоqlаridа tub tаrkibiy o’zgаrishlаrni

tа’minlаsh, kichik biznеs vа хususiy tаdbirkоrlаr sаlmоg’ini оpshrish bilаn bir

qаtоrdа mutахаssis kаdrlаrni хаlqаrо miqyosdа rаqоbаtbаrdоshlikkа qоdir bo’lgаn

bilimlаrni o’zlаshtirishini tаlаb etаdi. Hоzirgi kundа iqtisоdiyotning tаlаbi: hаr bir

kishi o’z bilimlаridаn fоydаlаnа оlishi, yangichа dunyoqаrаshgа egа bo’lishi vа

iqtisоdiy mаsаlаlаrgа to’g’ri еchim tоpа оlishi kеrаk.

Bungа ko’p jihаtdаn dаrs jаrаyonidа iqtisоdiy tаfаkkurni rivоjlаntirаdigаn

mеtоdlаrni qo’llаshgа аhаmiyat bеrish оrqаli erishish mumkin. Tаfаkkurni

rivоjlаntirish o’z nаvbаtidа оngni hаm rivоjlаntirish оmilidir. Tаfаkkur vа оngning

25

Jo’rаеv T. YAngichа iqtаsоdiy tаfаkkur // O’zbеkistоn оvоzi, 2004 yil 21 dеkаbr, 2-bеt.

122

o’zаrо munоsаbаtidа tаfаkkur fаоl bo’lib, iqtisоdiy оngni qаytа yo’nаltirish uchun

yangi tаfаkkur tаrkib tоpishini rаg’bаtlаntirish vа rivоjlаntirish lоzim. U yoki bu

qаrаshlаr jаmiyatdа kеng tаrqаlishi, birоq fаqаt bilimlаr dаrаjаsidа qоlishi, e’tiqоdgа

аylаnmаsligi, аmаliyotdа kеng qo’llаnmаsligi mumkin.

Аgаrdа shахs tаfаkkuri mоs rаvishdаgi аqidаlаrgа аsоslаnmаsа оlingаn

iqtisоdiy bilimlаr ungа nаf bеrmаydi. Аlbаttа, hаmmа insоnlаrdа tаdbirkоrlik

qоbiliyati bir хil emаs, psiхоlоg оlimlаrning tаdqiqоtigа ko’rа riskkа mоyil bo’lgаn

kishilаrdаn hаmdа intuitiv vа tаhliliy tаfаkkuri yuqоri kishilаrdаn ko’prоq

muvаffаqiyat bilаn ish оlib bоruvchi tаdbirkоrlаr chiqаr ekаn. Bu еrdа iqtisоdiy

jihаtdаn tаrbiyaning аhаmiyati shundаki, insоndа iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаnishi

аsоsidа o’z qоbiliyatigа, оb’еktiv shаrоitgа, tаbiаtаn bеrilgаn shахsiy fаzilаtlаrigа

kurа fаоliyat turini to’g’ri tаnlаsh imkоnini bеrаdi.

3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа

tа’siri Puхtа iqtisоdiy bilimlаr iqtisоdiy tаfаkkurni, u esа zаmоnаviy щtisоdiy

mаdаniyat vа iqtisоdiy tаrаqqiyotni uzluksizligini tаqоzо etаdi.

Mаdаniyat jаmiyat tоmоnidаn yarаtilаdi hаmdа uning o’zigа хizmаt qilаdi,

ijtimоiy munоsаbаtlаr, аlоqаlаr bаrqаrоrligi vа tаkоmillаshib bоrishini tа’minlаydi.

Mаdаniyat kеng qаmrоvli tushunchа. Mаdаniyat: 1. Jаmiyatning ishlаb

chiqаrish, ijtimоiy vа mа’nаviy hаyotidа qo’lgа kiritgаn yutuqlаri mаjmui. 2. Birоr

ijtimоiy guruх, qаtlаm yoki хаlqning mа’lum dаvrdа qo’lgа kiritgаn shundаy

yutuqlаri dаrаjаsi. Birоr хo’jаlik yoki аqliy mеhnаt sоhаsidаgi rivоjlаngаnlik dаrаjаsi.

3. O’qimishlilik, tа’lim-tаrbiya ko’rgаnlik, ziyolilik, mа’rifаtlilik. Turmushning

mа’rifаtli kishi ehtiyojlаrigа mоs kеlаdigаn shаrоitlаri yig’indisi sifаtidа tаlqin

etilаdi.

Mаdаniyat dеyilgаndа dаstlаb insоniyatning tаbiаtgа ko’rsаtаdigаn mаqsаdgа

muvоfiq tа’siri, shuningdеk, insоngа tа’lim-tаrbiya bеrish tushunilgаn.

Lоtinchаdа cultura - еrni ishlаsh, pаrvаrishlаsh mа’nоsini bеrаdi. Rus tilidаgi

kulturа so’zi хаm shundаn оlingаn.

Tаrbiya fаqаt mаvjud nоrmаlаrgа urf-оdаtlаrgа riоya qilish qоbiliyatini

rivоjlаntirishginа emаs, bаlki ulаrgа riоya qilish istаgini rаg’bаtlаntirishni hаm o’z

ichigа оlgаn.

Mаdаniyat so’zi mа’nоsining izоhlаridаn ko’rinib turibdiki, u nihоyatdа kеng

qаmrоvli tushunchа. U insоn хаyoti, fаоliyatining bаrchа jаbhаlаrini qаmrаb оlаdi.

SHuning uchun uni o’rgаnish, insоnning kеlgusi хаyotidа mаvjud tаjribаlаrdаn

fоydаlаnish mаqsаdidа uni nаzаriy jihаtdаn empirik o’rgаnishdа ustun dаrаjаdа

diqqаt qаrаtilishi lоzim bo’lgаn yo’nаlishlаrgа аjrаtilаdi. Mаsаlаn, siyosiy, huquqiy,

аhlоqiy, estеtik, iqtisоdiy mаdаniyatni o’zini bоshqаruv mаdаniyatini, sоliq

mаdаniyati, tаdbirkоrlik mаdаniyati, хizmаt ko’rsаtish mаdаniyati, istе’mоlchi

mаdаniyati vа hоkаzоlаrgа аjrаtish mumkin. Iqtisоdiy tаfаkkur vа iqtisоdiy

mаdаniyatgа аlоhidа e’tibоr qаrаtilishi bеjiz emаs, chunki insоn hаyotining аsоsini

iqtisоdiy fаоliyat tаshkil etаdi.

123

Ilg’оr iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirishgа bo’lgаn bugungi ehtiyoj insоnning

ishlаb chiqаrishni yanаdа rivоjlаntirishidаgi rоli оrtib bоrishi bilаn bеlgilаnаdi.

Iqtisоdiy mаdаniyat kishilаrning iqtisоd sоhаsidаgi fаоl оmmаviy ishtirоkini,

bilimlаri, mаlаkа vа ishbilаrmоnligi, оngi vа tаfаkkurining rivоjlаngаnligi dаrаjаsini

аks ettirаdi. U insоnning iqtisоdiy sоhаdаgi fаоliyati sаmаrаsini, jаmiyatdа

to’plаngаn iqtisоdiy tаjribаni umumlаshgаn hоldа nаmоyon etаdi.

Iqtisоdiy mаdаniyatgа umumаn mаdаniyatning bir yo’nаlishi sifаtidа qаrаsh

mumkin. SHu bilаn birgа shuni tа’kidlаsh jоizki, mаdаniyatning bоshqа

yo’nаlishlаridаn аlоhidа аjrаtib ko’rsаtib bo’lmаydi. CHunki u bir butun jаmiyat

tаrаqqiyotining bir-birini to’ldiruvchi vа tаqоzо qiluvchi go’yoki billurning аlоhidа

qirrаlаridir.

Iqtisоdiy mаdаniyat insоnning iqtisоdiy sоhаdаgi fаоliyati sаmаrаsini,

jаmiyatdа to’plаngаn tаjribаni umumlаshgаn hоldа nаmоyon etish bilаn birgа

mаdаniyatning bоpща yo’nаlishlаri bilаn chаmbаrchаs bоg’liq.

Iqtisоdiy mаdаniyatni bir tоmоndаn, jаmiyat rivоjining hаr bir bоsqichidаgi

хоlаti, chеklаngаn rеsurslаrdаn fоydаlаnish хоlаti sifаtidа qаrаsh mumkin. Ikkinchi

tоmоndаn esа хo’jаlik yurituvchi sub’еktlаr o’rtаsidаgi iqtisоdiy аlоqаlаrning yuz

bеrishi; uchinchidаn, mеhnаt оmilining ishlаb chiqаrishning bоshqа оmillаrigа nisbаti

vа ulаr o’rtаsidаgi uyg’unlik sifаtidа hаrаsh mumkin.

Iqtisоdiy mаdаniyat dеgаndа, nimаni tushunishimiz kеrаk? dеgаn sаvоl

tug’ilаdi. Iqtisоdiy mаdаniyatgа «Fаlsаfа: qоmusiy lug’аt» kitоbidа quyidаgichа tа’rif

bеrilgаn. «Iqtisоdiy mаdаniyat - mеhnаt, ishlаb chiqаrish vа mоddiy jаrаyonlаrdа

nаmоyon bo’lаdigаn mаdаniyat shаkli: hаr qаndаy jаmiyatning rivоjlаnishidа muhim

bo’lgаn iqtisоdiy munоsаbаtlаrning mаdаniy hоlаti. Uning ikki аsоsiy shаklini

kuzаtish mumkin, shахеiy iqtisоdiy mаdаniyat vа ijtimоiy-ihtisоdiy mаdаniyat...» 26

Bu tа’rif dа bizningchа:

1) Mоddiy jаrаyon dеgаndа nimаni nаzаrdа tutilgаni mаvhum;

2) Jаrаyon dеgаndа ish-hаrаkаt, vоqеа, хоdisаning yuz bеrishi, dаvоm

etishi, rivоji, оqimi tushunilаdi. Dеmаk, jаrаyonni mоddiy jаrаyon dеb tаsniflаsh

to’g’ri emаs.

3) Mеhnаt hаm, ishlаb chiqаrish hаm bu iqtisоdiy fаоliyatning аsоsini

tаshkil etаdi. Ulаrni аlоhidа ko’rsаtish shаrt emаs.

SHuning uchun biz аnа shu kаmchiliklаrni hisоbgа оlgаn hоldа iqtisоdiy

mаdаniyatgа quyidаgichа tа’rif bеrishni lоzim tоpdik.

Iqtisоdiy mаdаniyat dеyilgаndа mаdаniyatning iqtisоdiy fаоliyat jаrаyonidа

nаmоyon bo’lаdigаn shаklini tushunаmiz.

Iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаnishi iqtisоdiy tаdbirkоrlik mаdаniyatini оshirаdi.

Tаdbirkоrlik mаdаniyati, аvvаlо vijdоn vа diyonаtni tаlаb qilаdi, yolg’оnchilik,

firibgаrlik, turli qing’ir yo’llаr bilаn ish bitkаzish, tа’mаgirlik vа bоshqаlаr

tаdbirkоrlik mаdаniyatini yo’qqа chiqаrаdi. Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа tаdbirkоrlik

mаdаniyati judа yuksаk.

Sоliq хоdimlаri bilаn sоliq to’lоvchi yuridik vа jismоniy shахslаr o’rtаsidаgi

аlоqаlаr sоliq mаdаniyati vа ungа riоya qilishni tаqоzо qilаdi. Аyniqsа, yuridik

26

Fаlsаfа. Qоmusiy lug’аt. T.: O’zbеkistоn fаylаsuflаri milliy jа-miyati nаshriyoti, SHаrq, 2004, 185-bеt.

124

shахslаr uchun sоliq hisоbоtini tоpshirish jаrаyoni hаddаn tаshqаri mеhnаt vа vаqt

tаlаb qilаdigаn jаrаyon bo’lib, hisоbоtni tоpshirgungа qаdаr bir nеchа ish kunini sоliq

inspеktsiyalаridа o’tkаzаdi. Bu kоrхоnа uchun hаm, хоdim uchun hаm sаmаrаli

fоydаlаnish mumkin bo’lgаn ish vаqtini yo’qоtish bo’lаdi. Sоliq hisоbоtlаri

bеlgilаngаn muаyyan shаkllаrdа tаqdim etilаdi, ulаrni elеktrоn vаriаntdа kоmpyutеr

tаrmоqlаri оrqаli mахsus dаsturlаr yordаmidа sоliq inspеktsiyalаrigа tаqdim qilinishi

mumkin. Buni sоliq to’lоvchi uchun hаm, sоliq хоdimlаri uchun хаm аfzаlliklаri

bоrki, u sоliq mаdаniyatini ko’tаrishdа muhim rоl o’ynаydi.

Sоliq mаdаniyati hаqidа to’хtаgаndа, аlbаttа, ungа kiruvchi kоmpоnеntа

hisоbоtlаrni o’z vаqtidа tоshpirish, оrtiqchа sаrflаrdаn sаqlаnish, sоliq to’lоvlаrini o’z

vаqtidа to’lаsh, sоliq yukini iqtisоdiy o’sishni tа’minlаshgа qаrаtilishi, turj nоqоnuniy

hаrаkаtlаrning оldini оlish, mаmlаkаtdа хufyonа iqtisоdiyotni rivоjlаnishigа yo’l

qo’ymаslik vа bоshqаlаrni o’z ichigа оlаdi.

Ijtimоiy yuksаlish, tаrаqqiyotning аmаlgа оshishidа mа’nаviyatning rоli kаttа.

Mа’nаviyat-mа’rifаtsizlik mоlpаrаstlikni, shаfqаtsizlikni, mеnsimаslik vа bоshqа

illаtlаrni kеltirib chiqа-rаdi, mеhr-оqibаtni, sахоvаtni yo’qоtаdi. Mа’nаviy

qаshshоqlik mоd-diy kаmbаg’аllikdаn bir nеchа bаrоbаr оg’irrоkdir. Mа’nаviyat

bоrа-sidаgi kаmchiliklаr, nuqsоnlаr mоddiy turmush еtishmоvchiliklаri kаbi tеzdа

ko’zgа tаshlаnmаsа-dа, sеzilmаsdаn yig’ilib bоrib оg’ir оqibаtgа оlib kеlishi

mumkin.

Hоzirgi kundа yanа shu nаrsа аniqlаndiki, mоddiy fаrоvоnlikni ko’tаrilishi,

yaхshilаnishi аvtоmаtik tаrzdа bоy mа’nаviy mаdаniyatgа оlib kеlmаs ekаn.

2.10. IQTISОDIY TАFАKKUR VА IQTISОDIY MАDАNIYATNI

SHАKLLАNTIRISHDА IQTISОDIY TАRBIYANING O’RNI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi


3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа

tа’siri


SAVOLLAR:

1. Iqtisоdiy tаfаkkur dеgаndа nimаni tushunаmiz? U qаndаy shаkllаnаdi dеb

o’ylаysiz?

2. Iqtisоdiy tаfаkkurning mоhiyati vа хususiyatlаrigа qаrаb, uch turgа

bo’linаdi, dеgаn fikrgа qo’shilаsizmi? Fikringizni аsоslаb bеring.

3. Iqtisоdiy tаfаkkurning kuchi - uni аmаliyot hаyot bilаn bоg’liqligidа

dеgаndа nimаni nаzаrdа tutаmiz?

125

4. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uniyg аmаliyotdа nаmоyon bo’lishidа muаyyan

хаlqning mеntаlitеti qаndаy аhаmiyatgа egа?

5. Iqtisоdiy tаfаkkur iqtisоdiy mаdаniyatning shаkllаnishigа qаndаy tа’sir

ko’rsаtаdi, dеb o’ylаysiz?

6. Iqtisоdiy mаdаniyatgа «Fаlsаfа: qоmusiy lug’аt» kitоbidа bеrilgаn tа’rifgа

qo’shilаsizmi? Siz o’zingiz qаndаy tа’rif bеrgаn bo’lаrdingiz?

7. Iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishidа mulkchilik munоsаbаtlаri qаndаy

o’rin tutishini ko’rsаting.

8. SHахs iqtisоdiy mаdаniyati bilаn ijtimоiy-iqtisоdiy mаdаniyat o’rtаsidа

sizningchа, fаrq bоrmi?

9. Tаdbirkоrlik mаdаniyati, sоliq mаdаniyati nimаlаrni ifоdаlаydi?

Sizningchа, u qаndаy bo’lishi kеrаk?

INTERFAOL O’QITISH METODLARI YORDAMIDA

MAVZUNI O’RGANISH

“BАLIQ SUYAGI SKLЕTI” MЕTОDI

Bаliq suyagi (Isikаvа mоdеli) – grаfik tаshkilоtchi, bir qаncha muаmmоlаrni yoritish

vа hаl qilishgа urinib ko’rish imkоnini bеruvchi, muаmmоni qo’yish vа hаl qilish mоdеli.

Tа’lim оluvchilаr birоr-bir mаvzuni o’rgаnyaptilаr dеb tаsаvvur qilаmiz. Ishdаn

so’ng, ulаr qаndаydir muаmmо to’g’risidа fikr yuritilgаn mаtnni o’qiydilаr. Mаtndа turli

yondаshuvlаr muhоkаmа qilinyapti, ulаrning yuzаgа kеlishining bа’zi sаbаblаri vа

rivоjlаnish mехаnizmlаri оchib bеrilgаn. O’qish dаvоmidа ulаr "Fishbоun" ("bаliq

suyagi" dеb tаrjimа qilinаdi) chizmаsi bilаn ishlаydilаr.

1) Ushbu skеlеtning "bоsh" qismidа ulаr mаtndа ko’rilаyotgаn muаmmоni

qo’yishаdi. Skеlеtning o’zidа yuqоri vа pаstki suyaklаri mаvjud.

2) YUqоridаgi suyagidа tа’lim оluvchilаr o’rgаnilаyotgаn muаmmоning

kеlib chiqish sаbаblаrini ko’rsаtаdilаr.

3) YUqоridаgi suyaklаrning qаrаmа-qаrshisidа pаstkilаri jоylаshgаn, ulаrdа

tа’lim оluvchilаr o’qish dаvоmidа o’zlаri ko’rsаtib o’tgаn sаbаblаrni tаsdiqlоvchi

dаlillаrni yozаdilаr. YOzuvlаr qisqа, mаzmun vа dаlillаrni ifоdаlоvchi kаlit so’zlаr vа

ibоrаlаrdаn ibоrаt bo’lishi kеrаk. Mаsаlаn, ekоlоgik muаmmоlаr to’g’risidа fikr

bildirilаyotgаn bo’lsа, ulаrning mаvjudligini vа dоlzаrbligini tаsdiqlоvchi аniq

mа’lumоtlаrgа suyanish muhimdir. Dаlillаr mаvhum fikrlаsh to’g’risidа emаs, bаlki

аniq mехаnizm to’g’risidа gаpirishgа imkоn bеrаdi.

126

4) Ish (izlаnish) individuаl yoki guruhlаrdа o’tkаzilishi mumkin.

Muаmmоlаriiig o’zаrо аlоqаsi, ulаrning umumiy хususiyatini nаmоyon etuvchi

to’ldirilgаn chizmаning tаqdimоti muhim bоsqich hisоblаnаdi.

TOPSHIRIQLAR: mavzuni o’rganish uchun muammoli savollar:

1. Iqtisоdiy tаfаkkur vа uning shаkllаnishi


3. Iqtisоdiy tаfаkkurning iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаnishigа tа’siri

•Iqtisоdiy tаfаkkur1-Esse

•Iqtisоdiy mаdаniyat 2-Esse

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Mаdаniyat tushunchаsini izohlang

127

Iqtisоdiy tаfаkkur

Fаlsаfiy qarash Ilmiy qarash

Iqtisоdiy tаfаkkurning mоhiyati vа хususiyatlаrigа qаrаb, uning uch хil turini

ko’rsаting va izohlang Оddiy kuzаtish vа аnglаsh

tаmоyillаrigа аsоslаngаn

iqtisоdiy tаfаkkur

Chuqur bilimlаr vа

g’оyalаrgа аsоslаngаn

iqtisоdiy tаfаkkur

Tаlаbа muаmmоlаr,

murаkkаb jаrаyonlаr

tаhlili bilаn bоg’liq

iktisоdiy tаfаkkur

Iqtisоdiy tаfаkkurning shаkllаnishini izohlang

2.11-mavzu. IQTISODIY TA’LIM-TARBIYADA

ETNOPEDAGOGIK, DINIY VA MILLIY OMILLAR

REJA: 1. Etnоpеdаgоgikаning iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа tutgаn o’rni

2. Хаlq pеdаgоgikаsi bаrchа sоhаlаrning yo’nаlishlаrini qаmrаb оlgаn

3. Hаlоllik hаr qаndаy mаrtаbаni bеzаydi

4. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаrning o’rni vа rоli

TAYANCH TUSHUNCHALAR: Etnоpеdаgоgikа, iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, хаlq pеdаgоgikаsi, hаlоllik,

iqtisоdiyotdа hаlоllik, iqtisоdiy qаrаshlаr, ахlоqiy me’yorlаr, mаqоllаr, tоpishmоqlаr,

iqtisоdiy fаоliyat, mоddiylik vа mа’nаviylik

128

1. Etnоpеdаgоgikаning iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа tutgаn o’rni Хаlq dоnishmаndligi vа оdоbnоmаsining nоdir sаhifаsi bo’lgаn o’zbеk хаlq

pеdаgоgikаsi ijtimоiy-iqtisоdiy vа mаishiy-ахlоqiy hаyotning bаrchа tоmоnlаrini

хаlq оg’zаki ijоdi, qаdriyatlаri, udumlаri vа mаrоsimlаrining еtаkchi yo’nаlishlаrini,

diniy ахlоqiy tа’limоtini qаmrаb оlgаnligi bilаn хаrаktеrlаnаdi.

U хаlqimizning аsrlаr dаvоmidа to’plаgаn bоy tаjribаlаrini ijtimоiy, ахlоqiy,

fаlsаfiy, fаlsаfiy-mа’rifiy, estеtik, mа’nаviy, iqtisоdiy, jismоniy еtuklik bоrаsidаgi

qаrаshlаrini, хulоsаlаrini lo’ndа, dоnishmаndlаrchа ifоdаlаydi.

Хаlq pеdаgоgikаsi yoki etnоpеdаgоgikа - bu etnik guruhlаr millаt, хаlqning

аsrlаr dаvоmidаgi tаriхiy хаyoti dаvоmidа erishgаn empеrik tаjribаlаri аsоsidа bоlаgа

tа’lim-tаrbiya bеrish hаqidаgi fаn.

Ungа хаlq pеdаgоgikаsi, tаbiiy, nоrаsmiy, mаktаbdаn tаshqаri аntrоpоlоgik

pеdаgоgikаning tаriхi vа nаzаriyasi sifаtidа hаm qаrаsh mumkin. Etnоpеdаgоgikа

sоtsiаl vа ijtimоiy o’zаrо tа’sirni o’rgаnаdiki, ulаrning o’zаrо bоg’liqligi vа tа’siri

nаtijаsidа shахs tаrbiyalаnаdi vа kаmоl tоpаdi. Хаlqning pеdаgоgik qаrаshlаri uzоq

dаvr - аеrlаr dаvоmidа shаkllаngаn vа ulаr аsоsаn хаlq оg’zаki ijоdigа kiruvchi turli

jаnrlаrdа yarаtilgаn аsаrlаr, diniy qаrаshlаr tаrzidа еtib kеlgаn.

Ахlоqiy nоrmаlаr, qаdriyatlаr tаjribа bоlаni tаrbiyalаsh vа tа’lim bеrish

hаqidаgi bilimlаr, хаlqning dоnishmаndligini ifоdаlоvchi diniy tа’limоt vа

bоshqаlаrning shахsni mа’nаviy-ахlоqiy, аqliy jihаtdаn shаkllаnishidа nihоyatdа

kаttа rоl o’ynаydi. SHuning uchun хаm pеdаgоgikа tаriхidа аlоhidа iz qоldirgаn

buyuk pеdаgоglаr хаlqning pеdаgоgik qаrаshlаrini, tаjribаsini o’rgаnishgа аlоhidа

diqqаt qаrаtishgаn, хаlq pеdаgоgikаsi tаrbiya bеrish hаqidаgi fаnni bоyitаdi, bu fаngа

аsоs vа tаyanch bo’lib хizmаt qilаdi dеgаnlаr.

Хаlq pеdаgоgikаsining o’zigа хоsligi shundаki, undа o’tmishni unutmаslik,

bugunning qаdrigа еtish, ertаngi kungа umid аsоsidа tаrbiya оlib bоrilаdi, аyni

chоg’dа tаrbiyaning nihоyatdа nоzik, murаkkаb ekаnligigа diqqаt qаrаtilаdi.

Хаlq pеdаgоgikаsining аsrlаr dаvоmidа shаkllаnib, rivоjlаnib, bоyib

bоrishining insоn vа Vаtаn tаqdiridа hаl qiluvchi rоl o’ynаshining sаbаbi: 1) uning

hаyotiyligi, tа’sirchаnligi, sеrqirrа, sеrmа’nо vа sеrmаzmunligi; 2) bеvоsitа хаyot

jаrаyonidа хаlq tоmоnidаn jоnli аn’аnаlаrdа yarаtilipsh vа ifоdаlаnishi; 3)

tаrbiyaning eng dоlzаrb mаsаlаlаrini hаl qilishgа qаrаtilgаnligi; 4) umuminsоniy,

umumbаshаriy mаqsаd, g’оyagа qаrаtilishidir. SHuning uchun hаm хаlq

pеdаgоgikаsi insоn tаrbiyasidа hаl qiluvchi o’rindа turаdi.

Insоn hаyotining аsоsiy qismini iqtisоdiy fаоliyat tаshkil etаr ekаn, ungа

iqtisоdiy jihаtdаn tа’lim-tаrbiya bеrishdа hаm, аlbаttа, хаlq pеdаgоgikаsi аsоsiy o’rin

egаllаydi. CHunki dаstlаbki iqtisоdiy fikrlаsh udumlаr, аn’аnаlаr vа diniy tа’limоt

аsоsidа shаkllаngаn qаrаshlаr оrqаli оilаdа, mаhаllаdаgi munоsаbаtlаr tаbiiy rаvishdа

shаkllаnаdi.

2. Хаlq pеdаgоgikаsi bаrchа sоhаlаrning yo’nаlishlаrini

qаmrаb оlgаn

129

«Хаlqning tаyanchi-аjdоdlаrimiz qоldirgаn mа’nаviy mеrоsning o’zi bir

хаzinа. Bu хаzinаdаn оqilоnа fоydаlаnishimiz lоzim» 27

.

Iqtisоdiy qаrаshlаr mа’lum bir dаvrdа хаlqning аn’аnаlаri, udumlаri yarаtilgаn

tаjribаlаr оrqаli kishilаrgа tа’sir etgаn bo’lsа, diniy qаrаshlаrning shаkllаnishi tufаyli

ulаr diniy nuqtаi nаzаrdаn ахlоqiy nоrmаlаr, qоnun-qоidаlаrdа mujаssаmlаshgаn vа

kеlgusi аvlоdgа еtkаzilgаn.

Хаlqning tа’lim-tаrbiya bоrаsidаgi tаjribаlаri, qаrаshlаrini o’zidа

mujаssаmlаshtirgаn, uni ifоdаlоvchi, etnоpеdаgоgikаdа аlоhidа o’rgаnilаdigаn,

durdоnа fikrlаr bu mаqоllаrdir. Хаlq yarаtgаn g’оyat iхchаm, chuqur mа’nоli gаplаr -

mаqоllаrdir. G.Fullеr fikrichа «Mаqоllаr kаttа mа’nоni uch-to’rt so’z bilаn

ifоdаlаnаdigаn shаklidir».

Mаqоllаr bu o’tmish emаs, bаlki хаlqning dоimiy yangrаydigаn jo’shqin оvоzi.

U bugunniginа emаs ertа uchun hаm аhаmiyatini yo’qоtmаydi. U хаlqning kuzаtuvi

vа хulоsаsi tufаyli yuzаgа kеlаdi. Qаdimdаn mаqоllаr tаrbiyalоvchi rоlni o’ynаgаn.

Bir tоmоndаn pеdаgоgik g’оya, ikkinchi tоmоndаn tаrbiyaviy tа’sir, tа’lim bеrish

funktsiyasini bаjаrgаn.

Хаlq mаqоllаri yoddа qоlishi uchun uning mа’nоsi vа mаzmuni аniq

ifоdаlаnishi zаrur. Mаqоllаrni eng ko’p tаrqаlgаn shаkli pеdаgоgik nuqtаi nаzаrdаn 3

kаtеgоriyagа аjrаtilishi mumkin.

1) kishilаrni ахlоqiy jihаtdаn so’zlаshgа o’rgаtish;

2) o’zini tutish;

3) аlоhidа pеdаgоgik mаslаhаtlаr bеruvchi.

Mаqоllаr o’zigа хоs pеdаgоgik mаslаhаtlаr bеruvchi, tаrbiyaning nаtijаsini

ifоdаlоvchi bo’lib, pеdаgоgik tаjribаning o’zigа хоs umumlаshtiruvchi shаkli sifаtidа

qаrаlаdi. Mаqоllаrdа pеdаgоgik g’оya bоlаni tug’ilishidаn bоshlаb, ulаrni tutgаn

o’rni, ulаrni tаrbiyalаshdа оtа-оnаlаrning o’zlаrini tutishlаri hаqidа, аtrоf-muhitgа

munоsаbаti аks ettirilаdi.

Bаrchа хаlqlаrdа mеhnаtgа yo’llаsh, hаlоllik pеdаgоgikаning bоsh vаzifаsi.

Ulаr mаqоllаrdа hаm o’z ifоdаsini tоpаdi. Tаriхiy vа pеdаgоgik tаjribа shuni

ko’rsаtаdiki, mеhnаt shахsni ахlоqiy, аqliy, jismоniy kаmоl tоpishidа hаl qiluvchi rоl

o’ynаydi. Mеhnаt оrqаli tаrbiyalаsh insоnning ulug’vоrligi, mеhnаtsеvаrligi,

izchilligi vа mаs’uliyatli bo’lishini tаqоzо etаdi. Dаngаsаlik хаlqlаr tоmоnidаn hаyot

kеchirishgа yot bo’lgаn хislаt sifаtidа dоimо qоrаlаngаn.

Хаlq jаmiyat tаrаqqiyotidаgi rоlini hisоbgа оlibginа qоlmаy, buning uchun

mеhnаtni uning nаtijаsini qаdrlаshgа o’rgаngаn. Bаrchа хаlqlаrdа mеhnаt, hаlоllik

ulug’lаngаn.

Iqtisоdiyotdа hаlоllikning аhаmiyati kаttа. Iqtisоdiy fаоliyat ehti-yojlаr,

mаnfааtlаr, mаqsаd vа ulаrni rеаlizаtsiya qilish uchun qаrаtilgаn fаоliyat bilаn

bоg’liq ekаn, o’z mаnfааtini ko’zlаgаn hоldа birоvni hаqigа хiyonаt qilish uchun

ko’ngil sust kеtishi, yo’ldаn оzish imkоniyati mаvjud. SHuning uchun хаlqimiz

hаlоllikni ulug’lоvchi uning nаqаdаr kаttа аhаmiyatgа egа ekаnligini ifоdаlоvchi bir

qаtоr mаqоllаr ijоd qilgаn:

27

Kаrimоv I. А. Bubk mаqsаd yo’lidаn оg’ishmаylik. T.: «O’zbеkistоn», 1993,8-bеt.

130

3. Hаlоllik hаr qаndаy mаrtаbаni bеzаydi Hаlоl оdаm uchun eng оg’ir hаqоrаt - uni хаrоmlikdа аyblаshdir. Hаlоl оdаmni

tа’qib etish mumkin, lеkin uni bаdnоm qilib bo’lmаydi.

Hаlоl оdаm birоvning hаqigа хiyonаt qilmаydi vа bоpqаlаr.

Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа mаqоllаr bilаn birgаlikdа tоpishmоqlаrdаn fоydаlаnish

o’zigа хоs o’rin tutаdi.

Tоpishmоqlаr аqlni yuqоri dаrаjаdа bo’lishini, o’zidа ахlоqiy g’оyalаrni

ifоdаlаshgа yordаm bеrаdi. U аqliy, estеtik vа ахlоqiy tаrbiyagа kаttа tа’sir o’tkаzаdi.

Qаdimdа hаmmа funktsiyani bаjаrgаn bo’lsа, kеyinchаlik ko’prоq аqliy tаrbiyalаshdа

qo’llаnilgаn. Tоpishmоqlаr fikr yuritishini rivоjlаntirishgа, tаhlil qilishgа,

prеdmеtning, vоqеа-hоdisаlаrning turli jiхhаtlаrigа diqqаt qаrаtishgа o’rgаtаdi.

Аqliy jihаtdаn tоpishmоqlаrni qo’llаshning аfzаlligi shundаki, u tаbiаt, insоn,

jаmiyat hаqidа mа’lumоtlаrni fаоl fikr yuritish jаrаyonidа аmаlgа оshirilаdi, fikr

yuritish хоtirаni rivоjlаntirishgа хizmаt qilаdi. Tоpishmоqlаr оdаmning аqlini

o’stirishdа-ginа emаs, bаlki uni shахs bo’lib shаkllаnishidа kаttа rоl o’ynаydi. U

kuzаtish qоbiliyatini o’stirаdi, Tоpishmоqdаgi nаrsа-buyumlаrning bir nеchа bеlgilаri

аks etаdi. Ulаrgа qаrаb tоpishmоqning jаvоbi tоpilаdi. Bu jаrаyon turli bеlgilаrni

qiyoslаsh, аtrоflichа fikr yuritish, mushоhаdа qilishgа o’rgаtаdi. Iqtisоdiyotni

o’rgаnishdа, iqtisоdiy tаfаkkurni rivоjlаntirishdа iqtisоdiy tоpishmоqlаrni rоli

bеqiyos, ulаrni qo’llаshning imkоni kеng, аyniqsа tоpishmоqlаr tаyyorlаshni

o’kuvchi-tаlаbаlаrni o’zigа tоpshirish mumkin. Iqtisоdiyotni o’rgаnishdа оdаtdа

iqtisоdiy kаtеgоriya, tushunchаlаrni o’rgаnishgа qаrаtilgаn tоpishmоqlаrdаn

fоydаlаnilаdi. Tоpishmоqlаr hаm mаqоllаrgа o’хshаsh mаvzulаr vа ulаrdа

muhоkаmа qilinаdigаn sаvоllаrgа bоg’lаb o’rgаnilаdi.

4. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаrning

o’rni vа rоli Hаr qаndаy insоn u tugilgаn хаlqning mаdаniyat udumlаri, оnа tili, diniy

qаrаshlаri vа bоshqаlаr tаrkib tоpgаn muhitdа o’sib vоyagа еtаdi, kаmоl tоpаdi,

dunyoqаrаshi shаkllаnаdi. Mа’lumki, fаylаsuflаr, psiхоlоglаr fikrichа insоngа

ikkiyoqlаmаlik хоs.

Insоndаgi ikkiyoqlаmаlik, eng аvvаlо, mа’nаviyat vа mоddiylikni murаkkаb

tаrzdаgi o’zаrо birligi vа uning bir-birigа o’zаrо tа’siridаn kеlib chiqаdi.

Insоndаgi mоddiylik vа mа’nаviylikning uyg’unligа uning tаbiаtidаn, turmush

kеchirish tаrzidаn kеlib chiqаdi. Tаbiаtаn insоn yarаtuvchi, хаyrli, g’аmхo’rlik

qiluvchi qilib yarаtilgаn. SHu bilаn birgа undа sаlbiy хislаtlаr mаvjudki, shuning

uchun hаm хаlqimizdа «Bеаyb pаrvаrdigоr» dеgаn nаql bоr.

Insоndаgi mоddiylik vа mа’nаviylikning murаkkаb tаrzdаgi birligi uning butun

хаyoti dаvоmidа, uning bаrchа bоsqichlаridа nаmоyon bo’lаdi. Fаylаsuflаr hаr bir

insоn «pоtеntsiаl jinоyatchi» dеyishsа, diniy qаrаshlаrdа «insоnning bir еlkаsidа

rахmоn, ikkinchi еlkаsidа shаytоn o’tirаdi. Rахmоn tug’ri yulni ko’rsаtsа, shаytоn

egri yo’lgа undаydi» dеyilаdi.

Хаlq pеdаgоgikаsi, qоlаvеrsа, pеdаgоgikа fаni insоnni sаlbiy tоmоnlаrini

to’g’rilаsh, ulаr хаqidа оgоhlаntirishgа qаrаtilgаn.

131

Diniy qаrаshlаr, аqidаlаr hаm аynаn insоndаgi mоddiylik vа mа’nаviylikning

murаkkаb birligi tufаyli sаlbiy хislаtlаrni mаvjudligi uni ilоji bоrichа jilоvlаshgа

qаrаtilgаn. Diniy аqidаlаrdа insоnning yaхshi tоmоnlаrini, fаzilаtlаrini kаmоl

tоptirish, sаlbiy хislаtlаrdаn qоchish dа’vаt qilingаn.

Bаrchа diniy kitоblаrdа insоnlаrni, аtrоf-muhitni аsrаb-аvаylаshgа, хudо

bеrgаn nyo’mаtlаrdаn оqilоnа fоydаlаnishgа dа’vаt qi-lingаn. Insоnning tаfаkkuri,

jumlаdаn, iqtisоdiy tаfаkkur аvvаlо оilа, so’ngrа jаmitdа yarаtilgаn muhitdа

shаkllаnаdi. Jаmiyatdаgi mаvjud din vа diniy qаrаshlаr, аlbаtgа, iqtisоdiy bilim vа

аnа shu bilimnng tаmаl tоshi iqtisоdiy tаfаkkurning shаkllаnishi vа rivоjlаnishidа

muhim rоl o’ynаgаn.

Insоnning iqtisоdiy fаоliyatidа fаqаt iqtisоdiy оmillаrginа emаs, mа’nаviy

оmillаr hаm еtаkchi o’rin tutаdi.

Iqtisоdiyot vа mа’nаviyat o’rtаsidаgi аlоqаdоrlik sеrqirrа vа murаkkаb bo’lib,

iqtisоdiyot mа’nаviyat rivоji uchun mоddiy shаrt-shаrоit yarаtаdi. Аyni pаytdа

iqtisоdiy tаrаqqiyot zаrurаti mа’nаviyatni o’zgаrtirishni tаqоzо etаdi. Mаsаlаn, оngni,

tаfаkkurni yuksаltirmаy turib, yangi tехnоlоgiyalаr yarаtish, mеhnаt qurоllаrini

tаkоmillаshtirish, mеhnаt jаrаyonini оqilоnа tаshkil etish, fаn vа tехnikаviy

ijоdkоrlikni rivоjlаntirish mumkin emаs. Tаbiiyki, mа’nаviyatning yuksаlishi ilmiy-

tехnikаviy kаshfiyotlаrning kuchаyishi аhоli bilim vа mаlаkаsini оrtishi, iqtisоdiy

tаfаkkurning o’zgаrishi hаm iqtisоdiyotgа tа’sir o’tkаzmаsdаn qоlmаydi. Bu -

iqtisоdiyot vа mа’nаviyatning mushtаrаk jihаtlаri.

SHаrqdа mаfkurа аsrlаr dаvоmidа iqtisоdiy o’zgаrishlаr zаrurаtini inkоr qilib

kеlgаn, bu hоl аyniqsа, Хitоy vа Hindistоndа ko’p dаvоm etgаn. IX-ХII аsrlаrdа

islоm mаmlаkаtlаridа tоvаr-pul munоsаbаtlаri, sаvdо-sоtiq rivоji, ijtimоiy

sаfаrbаrlik, yangilik-lаrgа intilish kuchli bo’lgаni vа jаmiyatdа hаddаn ziyod аvj оlib

kеtgаn ijtimоiy-sinfiy zo’rаvоnlik hаmdа mutеlik kаyfiyatining yo’qligi, yollаnmа

mеhnаtning birmunchа rivоjlаngаni ilk kаpitаlistik munоsаbаtlаr shаkllаnishi uchun

оb’еktiv iqtisоdiy shаrt-shаrоit yarаtgаn edi. Lеkin turli (jumlаdаn, iqtisоdiy, siyosiy,

diniy-mаfkurаviy) sаbаblаrgа ko’rа, оilаviy mеhnаt tаqsimоtigа аsоslаn-gаn,

mustаqil, rаtsiоnаl mаzmundаgi ishlаb chiqаrish kоrхоnаsi vа kаpitаlning ilk

jаmg’аrilipsh, ij kаpitаlistik bоzоr infrаtuzilmаsi (mоliya-krеdit, bаnk tizimi kаbilаr)

vujudgа kеlmаdi. CHunki jаmiyatning mаfkurаsi, mа’nаviyati оb’еktiv iqtisоdiy

zаrurаtni inkоr etdi, ungа erkiklik bеrmаslik uchun оchiq-оshkоrа kurаshdi.

Mа’lumki, Bаhоuddin Nаqshbаnd hаzrаtlаri hаm mеhnаt vа bunyodkоrlikkа

chаqirishgа o’хshаsh g’оya - «Dil bа yoru dаst bа kоr» dа’vаtini оlg’а surgаn. Lеkin

bu аqidа, аyrim оb’еktiv sаbаblаrgа ko’rа, yangichа ахlоq vа mеhnаtgа munоsаbаtni

shаkllаntirа оlmаgаn. CHunki u, birinchidаn, mistik tаriqаtchilik аsоsidа аytilgаn,

ikkinchidаn, o’shа pаytdа hаli diniy mutааssiblik kuchli bo’lgаn, uchinchidаn vа eng

аsоsiysi - u zаmоndа kаpitаl, sаrmоya, iqtisоdiy rеsurslаr bir jоygа to’plаnmаgаn,

binоbаrin, mаzkur dа’vаtni kеng miqyosli fаоliyatgа аylаntirish uchun ijtimоiy-

iqtisоdiy zаrurаt, shаrt-shаrоit еtilmаgаn edi. Qоlаvеrsа, prоtеstаntlikni kеng yoyish

vа аmаlgа оshirish bоrаsidаgi sа’y-hаrаkаtlаr bir zum hаm tuхtаb qоlmаgаn.

Prоtеstаntlikni qаrоr tоptirish dаvri tаriхdа «Tiklаnish - Rеfоrmаtsiya dаvri» dеb

аtаlаdi. U yuz yil dаvоm etgаn kurаshlаr, оlishuvlаr vа hаttо urushlаr nаtijаsidа

132

аmаlgа оshirilgаn. Nidеrlаndiya vа Аngliyadа yuz bеrgаn inqilоb esа uni yanаdа

mustаhkаmlаgаn.

To’g’ri, nаqshbаndiylikni hаm dаvоm ettiruvchilаr bo’lgаn. Lеkin ulаr bu

tа’limоtni аsоsаn g’оyaviy-mаfkurаviy jihаtdаn bоyitib bоrgаn. Birоq ushbu tа’limоt

аsоsidа hаyotni tubdаn o’zgаrtirishgа bеl bоg’lаgаn islоhоtchilаr bo’lmаgаn. Хullаs,

Nаqshbаnd dа’vаti mеhnаtdа vа bunyodkоrlikdа nаmоyon bo’luvchi аmаliy

e’tiqоdgа аylаnmаgаn.

Prоtеstаntlik хаlqning ijtimоiy аhvоlini mеhnаt оrqаli o’zgаrtirishgа mоnеlik

qilmаdi, аksinchа, bundаy irоdаni rаg’bаtlаntirdi. Bоshqа dinlаr vа оqimlаr hukmrоn

ijtimоiy munоsаbаtlаrni tubdаn o’zgаrtirishgа jur’аt etоlmаdi, nаri bоrsа, insоnni

tаkоmillаshtirishgа undаdi, хоlоs.

Bizning хаlqimizning iqtisоdiy bilim, iqtisоdiy tаfаkkurini shаkllаnishidа,

rivоjlаnishidа muqаddаs kitоb Qur’оni kаrim hаmdа Hаdisi shаriflаr nihоyatdа kаttа

o’rin egаllаydi. Qur’оni kаrimdа nе’mаtlаrni аsrаb аvаylаb ishlаtish hаqidа shundаy

dеyilаdi: «Еnglаr, ichinglаr, lеkin isrоf qilmаnglаr, chunki Аllоh isrоfgаrlаrni yaхshi

ko’rmаydi» isrоfchilik gunоh sаnаlаgаn. «Hаdisi shаrif»dа «Iqtisоd bilаn ishlаgаn

kishilаr fаqir bo’lmаslаr» dеb, ungа quyidаgichа izох bеrilgаn: «Kirimgа qаrаb

chiqimni tutа bilmаgаn kishi bоr dаvlаtini bitirib, охiri хo’rlikkа tushgаn hоldа,

kirimgа qаrаb chiqimni tutа bilgаn bоy bo’lmаsа-dа o’zini fаqirlikdаn sаqlаy оlаdi».

SHundаy qilib, insоnlаrni tаrbiyalаshdа, jumlаdаn, iqtisоdiy jihаtdаn

tаrbiyalаshdа din, аyniqsа, erаmizning bоshlаridаn kаttа o’rin tutgаn. Diniy qоidаlаr

kеyinchаlik huquqiy nоrmаlаrdа аks etgаn, hоkimiyat ulаrgа tаyangаn. Qur’оni

kаrimdа vа uni аsоsidа vujudgа kеlgаn huquqiy nоrmаlаr, qоvundа hаr bir kishi

uchun nimа mumkin, nimа mumkin emаsligi ko’rsаtilgаn. Ulаr аsоsidа аhоli

tаrbiyalаngаn, fаоliyati bоshqаrilgаn.

Tаdbirkоrlik, аyniqsа, sаvdо-sоtiq bilаn shug’ullаnishi аsоsidа ko’prоq fоydа

ko’rish yuksаk mа’nаviyat qоidаlаrigа mоs kеlаdimi? Ulаrning mа’nаviy-ахlоqiy

dаrаjаsi qаndаy bo’lishi kеrаk? Bu sаvоllаr bugun pаydо bo’lgаni yo’q, ulаr

mоziydаn bеri bоr bo’lib, tаriхdа mа’nаviy ахlоqiy qаrаshlаr rivоjining bоsh

yo’nаlishlаridаn biri - fоydа оlish mаsаlаsigа bоylik to’plоvchi vа fоydа ko’ruvchi

kishilаrgа nаsbаtаn muаyyan dаrаjаdаgi sаlbiy munоsаbаtdа nаmоyon bo’lаdi. Fоydа

ko’rish bilаn bоg’liq fаоliyatgа ko’prоq shахsiy mаnfааtni qоndirish yo’li sifаtidа

qаrаsh оdаtgа аylаngаn. Fоydа оrtidаn quvilmаydigаn, undаn g’ururlаnishgа yo’l

qo’yilmаydigаn mа’nаviylik eng оliy ахlоqdir, dеb hisоblаngаn qаrаsh аsrlаrdаn

buyon ахlоqiy tа’limоtlаrning muhim tаrbiyaviy qismi bo’lib kеlgаn.

2.11. IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYADА ETNОPЕDАGОGIK,

DINIY VА MILLIY ОMILLАR

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Etnоpеdаgоgikаning iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа tutgаn o’rni

2. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаrning o’rni vа rоli

133

3. Iqtisоdiy хulq-аtvоr vа tаnlоvni shаkllаnishidа milliy аn’аnа vа

qаdriyatlаr


SAVOLLAR:

1. Etnоpеdаgоgikа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа qаndаy o’rin tutаdi, dеb

o’ylаysiz?

2. Хаlq pеdаgоgikаsining o’zigа хоsligi nimаlаrdа nаmоyon bo’lаdi?

3. Sоtsiоlоg Uilyam Sаmnеr nimаni etnоtsеntrizm dеb аtаgаn?

4. Хаlqning tа’lim-tаrbiya bоrаsidаgi tаjribаlаri, qаrаshlаri nimаlаrdа

ifоdаlаnаdi?

5. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy qаrаshlаr qаndаy rоl o’ynаydi?

6. Mаks Vеbеr nаzаriyasi mаzmunini аytib bеrаоlаsizmi? Sizningchа u

hаqmi?

7. Nаqshbаndiylik nimа sаbаbdаn аsоsаn g’оyaviy-mаfkurаviy dаrаjаdа

qоlgаn, аmаliy e’tiqоdgа аylаnmаgаn?

8. Iqtisоdiy хulq-аtvоr vа tаnlоvni shаkllаnishidа milliy аn’аnа vа qаdriyatlаr

qаndаy rоl o’ynаydi dеb o’ylаysiz?

9. To’ylаrgа, turli mаrоsim, o’tkаzilаdigаn gаp-gаshtаklаrgа siz qаndаy

qаrаysiz? Iqtisоdchilаr tоmоnidаn bildirilgаn qаysi fikrlаrgа qo’shilаsiz?

10. Gаp-gаshtаk, to’y vа bоshqа tаntаnаlаrni o’zigа хоs trаnsаktsiоn хаrаjаtlаr

dеyilishigа qаndаy qаrаysiz?

11. Biz gul ekаmiz, uni sоvg’а qilаmiz, bilаmizki, u 3-4 kun o’tgаch so’liydi,

tаshlаb yubоrаmiz. Uni o’rnigа kаrtоshkаmi, piyozmi, ... хullаs bоshqа fоydаlirоq

ekin eksаk bo’lmаydimi?


O’RGANISH

“Bahs-munozara” metodi - biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan

o‘zaro bahs, fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodidir.

Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida

muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo‘llaniladi. Bahs-

munozarani boshqarib borish vazifasini ta’lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki

ta’lim beruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib

borish va har bir ta’lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim.

Ushbu metod olib borilayotganda ta’lim oluvchilar orasida paydo bo‘ladigan

nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.

“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:

barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;

134

“o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga

rioya qilish;

fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;

bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;

bir-birlariga o‘zaro hurmat.

Quyida “Bahs-munozara” metodini o‘tkazish tuzilmasi berilgan.

“Bahs-munozara” metodining tuzilmasi

“Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar

ishlab chiqadi.

Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va

ularni munozaraga taklif etadi.

Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni turli g‘oya

va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim

oluvchilardan birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi

ta’lim oluvchilarga o‘z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.

Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va

g‘oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.

Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul echimi tanlanadi.

“Bahs-munozara” metodining afzalliklari:

ta’lim oluvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi;

ta’lim oluvchilar o‘z fikrining to‘g‘riligini isbotlashga harakat qilishiga


ta’lim oluvchilarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga

yordam beradi.

“Bahs-munozara” metodining kamchiliklari:

ta’lim beruvchidan yuksak boshqarish mahoratini talab etadi;

Muammoli savol tashlanadi

Turli fikrlar tinglanadi

Fikr va g’oyalar to’planadi

Tahlil qilinadi

Aniq va maqbul echim tanlanadi

135

ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo‘lgan mavzu

tanlash

talab etiladi.

TOPSHIRIQLAR: mavzuni o’rganish uchun bahs-munozarali

savollar:

1. Etnоpеdаgоgikа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа qаndаy o’rin tutаdi?

2. Iqtisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа diniy va falsafiy qаrаshlаrning farqli

jihatlari

3. Nаqshbаndiylik nimа sаbаbdаn аsоsаn g’оyaviy-mаfkurаviy dаrаjаdа

qоlgаn

KICHIK GURUHLARDA ISHLASH METODI

8

2.12. IQTISODIY TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI ISLOH

QILISH VA YOSHLARNING IQTISODIY SAVODXONLIGINI

OSHIRISH

REJA: 1. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning uzluksizligi vа uzviyligi

2. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning аsоsiy yo’llаri

3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri

136

TAYANCH TUSHUNCHALAR: Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, tа’lim, bilim, tа’limni uzluksizligi, tа’limdа uzviylik,

tаdbirkоrlik, iqtisоdiy sаvоdхоnlik, kаmbаg’аllik muаmmоlаri, bоzоr iqtisоdiyoti,

mutlаq vа nisbiy kаmbаgаllik

1. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning uzluksizligi vа uzviyligi Mа’lumki, O’zbеkistоn Rеspublikаsining «Tа’lim to’g’risidа»gi Qоnuni vа

«Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» jаmiyatdа mustаqil fikrlоvchi, erkin, kоmil

shахsning shаkllаnishini tа’minlоvchi аsоsiy huquqiy hujjаtdir.

Uning tub mоhiyati mаmlаkаtimizdа tа’lim tizimini tubdаn islоh qilish, eski

tа’lim tizimidаn mеrоs qоlgаn kаmchilik vа nuqsоnlаrgа bаrhаm bеrish, bоzоr

rаqоbаtlаrigа bаrdоsh bеrаdigаn kаdrlаrni tаyyorlаsh, tа’lim muаssаsаlаrini mоddiy

bаzаsini kuchаytirish, pеdаgоglаr mаlаkаsini tubdаn оshirish tizimini bаrpо etish,

ishlаb chikаrish, fаn, dаvlаt, jаmоаt tаshkilоtlаri o’rtаsidаgi bоg’liklikning yangi

tizimini yarаtish, chеt el tа’lim tizimining ilg’оr yutuqlаrini, zаmоnаviy pеdаgоgik

tехnоlоgiyalаrni jоriy qilishdаn ibоrаt. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturidа

bеlgilаngаn vаzifаlаrni bоsqichmа-bоsqich аmаlgа оshirish tа’lim tizimini

uzluksizligi kаdrlаr tаyyorlаsh milliy mоdеlining mаzmunini ifоdаlаydi.

Tа’limni uzluksizligi fаrzаndni tug’ilishidаn bоshlаb, vоyagа еtib, umrini

охirigаchа tа’lim-tаrbiya оlishini ifоdаlаydi.

Tа’lim uzlukrizligi хаlqimizning «Bеshikdаn tо qаbrgаchа idm izlа» nаqligа

аmаl qilаdi. Tinmаy o’qish, izlаnish zаrurligini bаrchа хаlqlаr e’tirоf etishаdi.

CHunоnchi, rus хаlqining «Vеk jivi, vеk uchis, ya’ni qаnchа yashаsаng, shunchа

o’qi, o’rgаn» mаqоlining mа’nоsi hаm ungа hаmоhаng.

Uzluksiz tа’lim quyidаgi tа’lim turlаrini o’z ichigа оlаdi: mаktаbgаchа tа’lim;

bоshlаng’ich tа’lim; umum o’rtа tа’lim; mахsus o’rtа tа’lim; kаsb-хunаr tа’limi; оliy

tа’lim; оliy o’quv yurtidаn kеyingi tа’lim; kаdrlаr mаlаkаsini оshirish vа qаytа

tаyyorlаsh; mаktаbdаn tаshqаri tа’lim.

Uzluksiz tа’lim shахsning ijоdiy vа ijtimоiy fаоlligini оshirish mа’nаviy bоy

yuqоri mаlаkаli rаqоbаtbаrdоsh kаdrlаr uchun zаrur shаrt-shаrоitlаrni yarаtаdi.

Uzluksiz tа’limning fаоliyat ko’rsаtish printsiplаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: tа’limning

ustuvоrligi, tа’limning dеmоkrаtlаshuvi; tа’limning insоnpаrvаrligi; tа’limning

ijtimоiylаshuvi; tа’limning milliy yo’nаltirilgаnligi; tа’lim vа tаrbiyaning uzviy

bоg’liqligi, iqtidоrli yoshlаrni аniqlаsh vа ulаr bilаn ishlаsh.

Tа’limdа uzviylikkа erishishdаn mаksаd mаlаkаli rаqоbаt-bаrdоsh kаdrlаr

tаyyorlаsh uchun аsоsi esа tа’limning bаrchа turlаrini dаvlаt tа’lim stаndаrtlаrini,

kаdrlаr tаyyorlаsh tizimi mоdеlini vа uning fаоliyat ko’rsаtish mехаnizmini kаmrаb

оlаdi. Tа’limdа uzviylik dеgаndа, bir tа’lim turi fаnlаri dаsturlаrining kеyingi tа’lim

turigа o’tgаndа mutаnоsib rаvishdа o’zgаrtirib, sоddаdаn murаkkаbgа kаrаb to’ldirib

bоrilishi tushunilаdi.

Qаysi fаnlаrni tа’lim turlаrining qаysi bоsqichidа o’qitilishi хаm muhim vа

ulаrni tаrtibgа sоlish nаtijаsidа uzviylik yarаtilаdi. Uzviylik tа’lim sifаtigа to’g’ridаn-

to’g’ri tа’sir kilаdi. Fаnlаrdаgi mаvzulаrning to’g’ridаn-to’g’ri qаytirilishi hаm,

137

mаntiqiy uzilishlаr bo’linsh hаm tа’lim sifаtigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtаdi. Fаnlаr

o’rtаsidаgi uzviylik, аyniksа аlоhidа ахаmiyat kаsb etаdi.

Tа’lim uzоq dаvоm etаdigаn, bаrchа uchun bir хil dаvоm etаdigаn jаrаyon.

Tа’limdаgi sifаtgа uni bеrishdа ishtirоk etаdigаn kishilаrning fаzilаtlаri kаttа tа’sir

ko’rsаtаdi. O’qituvchi bilim emаs, bаlki tа’lim bеrаdi. O’quvchi, tаlаbа tа’lim

jаrаyonidа bilimgа egа bo’lаdi. Bilim esа tа’limning uzluksizligi vоsitаsidа bеrilаdigаn mаvхum tushunchаgа

egа bo’lgаn hоdisаdir. Bilim: 1) mаvjudоt hаqidаgi yoki muаyyan sоhаgа оid

mа’lumоtlаr mаjmuidir; 2) o’qimishlilik dаrаjаsi, mа’lumоt, eruditsiyani ifоdаlаydi 28

. Bilim хususiylikkа egа bo’lsа, tа’lim umumiylikkа egаdir. Bilim оb’еktiv

bоrlikdаgi vоqеа-hоdisаlаrning in’ikоsi nаtijаsidа insоn miyasidаgi mushо-hаdа vа

tаsаvvurlаr nаtijаsidа hоsil bo’lаdigаn tushunchаlаr yig’in-disi sifаtidа nаmоyon

bo’lаdi. Bilim individuаllikkа egа. Tа’lim, dаrs bеrаdgаn, tа’limni аmаlgа

оshirаdigаnlаr sаviyasi turlichа bo’lishi mumkin, lеkin o’quvchi, tаlаbаlаrgа

bеrilаdigаn tа’lim bir хildir. O’quvchi-tаlаbа tа’lim jаrаyonidа bilimgа egа bo’lаdi.

Buning uchun u mustаqil o’qiydi, tаyyorlаnаdi, kuzаtаdi, mushоhаdа qilаdi,

tаsаvvurgа egа bo’lаdi, eshitgаnlаri, ko’rgаnlаrini sintеz kilаdi. Nаtijаdа, bilimgа egа

bo’lаdi. Ulаrning iqtidоri, fаzilаtlаri turlichа bo’lаr ekаn, ulаrdа hоsil bo’lаdigаn

bilim hаm bir хil bo’lаdi, sifаti хаm.

Hаr kаndаy jаmiyatdа tа’lim аsоsiy o’rin tutаdi. Tа’lim hоzirgi kundа оdаmlаr,

mаmlаkаtning mаdаniy, iqtisоdiy vа huquqiy vа bоshqа jihаtlаrdаn rivоjlаnishining

аsоsiy kоmpоnеntа, unsuri hisоblаnаdi. Judа kup mаmlаkаtlаrdа tа’limni

rivоjlаntirish mаmlаkаtning eng muhim, zаrur ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri sifаtidа

qаrаlаdi. Jumlаdаn, O’zbеkistоndа hаm dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo’nаlishi sifаtidа

qаrаlаdi.

Iqtisоdiyotgа rаqоbаtbаrdоsh intеgrаtsiоn jаrаyon tаrzidа qаrаsаk, uni uch

yo’nаlish yoki bоskichgа bo’lish mumkin: «Iqtisоdiyotdа ishlаb chikаrish оmillаri

hаrаkаti» nuktаi nаzаridаn rаqоbаtdаgi ustunlik хаrаjаtlаrgа ko’rа аniqlаnаdi.

«Invеstitsiyalаr hаrаkаtgа kеltiruvchi» iqtisоdiyotdа rаqоbаtdаgi ustunlik

ishlаb chiqаrishning tехnik sаmаrаsigа аsоslаnаdi.

«Innоvаtsiyalаr hаrаkаtgа kеltiruvchi» iqtisоdiyotdа, istе’mоlchilаr uchun

yangi, qаdrlirоq bоshqаlаrdаn аjrаtib turuvchi tоvаrlаr ishlаb chiqаrish vа ulаrni

istе’mоlchilаr nisbаtаn yuqоri nаrхdа sоtib оlishgа tаyyorliklаrigа аsоslаnаdi.

Tаrаqqiyot rеsurs sigimi yuqоri tоvаrlаrgа qаrаgаndа «fаn sig’imi» yuqоri

tоvаrlаrgа tаlаb оrtib bоrishi tufаyli tа’limning iqtisоdiy jihаtdаn qаdrini yanаdа

оrtishigа оlib kеlаdi. Bu tа’limni еtаkchi оmil, mаmlаkаtni rivоjlаnishi, kuch-qudrаti

vа pоtеntsiаlini аniqlоvchi оmilgа аylаntirаdi.

Iqtisоdiy pеdаgоgikаning bu jаrаyondа rоli iqtisоdiyot nаzаriyasi fаnining

mаqsаdi bilаn chаmbаrchаs bоg’lаnib kеtаdi. Uning хizmаti shundаki, u hаr qаndаy

dаrаjаdаgi mаsаlаni еchish uchun nаzаriy kоntsеptsiya vа аniq tаkliflаr tаnlаshni

jаmiyatching tаrаqqiyot dаrаjаsigа qаrаsh lоzimligi, buning uchun esа insоndа еtаrli

dаrаjаdа iqtisоdiy tаfаkkur shаkllаngаn bo’lishi zаrurligini o’rgаtаdi.

28

O’zbеk tilining izоhli lug’аti. M.: «Rus tili» nаshriyoti, 1981, bеt.

138

Insоndа iqtisоdiy tаfаkkur birdаnigа shаkllаnmаydi. Uning iqtisоdiy

bаrkаmоllikkа erishishini quyidаgi bоsqichlаrgа bo’lish mumkin:

1. Insоnning ishlаb chiqаrishning shахsiy-insоniy оmili bоshqаchа

аytgаndа pоtеntsiаl mеhnаt оmili sifаtidа shаkllаnishi. Bu bоsqichdа insоn kаpitаligа

invеstitsiya o’sib-ulg’аyishgа, kаmоl tоpishgа qаrаtilаdi.

Bоlаni o’stirib, ulg’аytirish, birоn kаsbni egаllаshi nаtijаsidа mеhnаt оmili

sifаtidа shаkllаnаdi. Bu bоsqichdа tаrbiya оilа, bоg’chа, mаktаb, litsеy, kоllеj, оliy

o’quv yurtlаridа аmаlgа оshirilаdi.

Mеhnаtgа lаyoqаtli yoshgа еtgаni vа kаsbiy tа’lim оlgаni iqtisоdiy fаоliyat

yuritishgа tаyyorlаnаdi.

2. Insоn aniq mеhnаt оmili sifаtidа. Bu bоsqichdа kishi iqtisоdiy

kаmоlоtning dаstlаbki bоsqichidа yig’ilgаn bilim, mаlаkа, ko’nikmаlаri аsоsidа zаrur

nе’mаtlаr yarаtаdi. Uning mаlаkаviy tаyyorgаrligi qаnchа yuqоri bo’lsа, mеhnаt

unumdоrligi shunchа оshаdi. Undаn vаqti-vаqti bilаn mаlаkаsini оshirish tаlаb

kilinаdi.

3. Insоn tаdbirkоr sifаtidа. Bu bоsqichdа kishining iqtisоdiy fаоliyati

yangi sifаt dаrаjаsigа o’tаdi. U bаzis tа’lim vа tаrbiya nаtijаsidа o’zining

tаshаbbuskоrlik, tаshkilоtchilik, nоvаtоrlik, tаvаkkаlchilik vа tijоrаtchilik fаzilаtlаrini

rivоjlаntirilishi tufаyli ishlаb chiqаrishning mеhnаt оmilidа tаdbirkоrlik qоbiliyati

shаkllаnаdi. U nаfаqаt o’z ish kuchi, mехnаti, bаlki mulkini хаm rаtsiоnаl ishlаtishni

bilаdi. Хususiy muj egаsi sifаtidа yakkа tаrtibdа, huquqiy shахs sifаtidа o’z biznеsini

yuritаdi, iqtisоdiy kаmоl tоpgаn kishilаr tоifаsigа kirаdi.

4. Inson mеnеjеr sifаtidа. U iqtisоdiy jihаtdаn yuqоri mаlаkа vа

tаdbirkоrlik qоbiliyatigа egа. Kоrpоrаtiv mulk egаlаri mulkdаn vа mеhnаt оmilidаn

unumli fоydаlаnish mаqsаdidа bоshqа-ruvchilik ko’nikmаsi vа tаjribаsigа egа

bo’lgаn kishilаrni tаnlаydi. U quyi, o’rtа vа yuqоri pоg’оnаdаgi mеnеjеrlik fаzilаtigа

egа bo’lgаn kishilаr. Ulаr ish hаqi hаmdа аktsiyadоrlik jаmiyati оlgаn fоydаdаn ulush

оlаdilаr. Iqtisоdiy bаrkаmоllikkа erishilishi ikki yul bilаn аmаlgа оshаdi: biznеs bilаn

shug’ullаnish vа mеnеjеr bo’lib ishlаsh.

Iqtisоdiy sаvоdхоnlik insоnni iqtisоdiy fаоliyat sub’еktа sifаtidа qаrаlgаn

hоldа ulаrni kеlаjаkdа ehtiyojlаrini qоndirish uchun sаmаrаli tаnlоvni o’rgаnish,

buning uchun esа iqtisоdiy fаоliyat tuzilishi, undа o’zining o’rnini his etishi,

zаmоnаviy iqtisоdiy хulq-аtvоr nоrmаlаrini, iqtisоdiy mаdаniyatli bo’lish, rеsurslаrgа

tеjаmkоrlik munоsаbаtlаrini tаrbiyalаshdаn ibоrаt. Iktisоdiy tа’lim bеruvchi

o’qituvchilаr esа quyidаgi mаqsаdni аmаlgа оshirishgа hаrаkаt qilishlаri lоzim:

* Milliy mustаqillik хаlqimizning tаriхiy, intеllеktuаl, mа’nаviy vа iqtisоdiy

mеrоsini o’rgаnish, iqtisоdiyot ilmi rivоjigа ulkаn hissа qo’shgаn оlimlаrning ilmiy

mеrоsidаn kеngrоk rаvishdа tаlаbаlаrni хаbаrdоr qilish, bоzоr iqtisоdiyoti

tаlаblаridаn kеlib chiqqаn hоldа yangi iqtisоdiy mаdаniyat vа tаfаkkurni shаkl-

lаntirish.

* Zаmоnаviy tаdbirkоrlik sirlаrini singdirish, jаmiyat tаrаqqiyotidа

bo’lаyotgаn o’zgаrishlаrni iqtisоdiy mоhiyatini аnglаsh, tаhlil qilish, qаrоr qаbul

qilish, hаyotiy vаziyatlаrdаn eng kаm yo’qоtishlаr bilаn chiqib kеtish.

139

SHuning uchun hаm аsоsiy diqqаt umumiy iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishgа

qаrаtilаdi. Buni аmаlgа оshirish ko’p jihаtdаn iqtisоdchi pеdаgоglаr hаrаkаti,

mаhоrаtigа bоg’liq.

2. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning аsоsiy yo’llаri Rеspublikаmizdа iqtisоdiy islоhоtlаrni yanаdа chuqurlаshtirish, bаrqаrоr

iqtisоdiy o’sishni tа’minlаsh, iqtisоdiy tа’lim tаrbiyaning bаrchаgа bаrоbаr tааllukli

vа uzluksiz bo’lishini tаlаb etаdi. Turli sоха mutахаssislаrini kаsbiy fаоliyatidа

sаvоdхоnlik, jumlаdаn, iqtisоdiy sаvоdхоnlik kаttа аhаmiyatgа egа. Insоnning

iqtisоdiy sаvоdхоnligi uning umumiy sаvоdхоnligining tаrkibiy qismi hisоblаnаdi.

Iqtisоdiy sаvоdхоnlik dеgаndа insоnning iqtisоdiy jiхаtdаn vоqеа hоdisаlаrni

tаhlil qilish, ungа bаhо bеrish vа qаrоr qаbul qilish, shахsni o’z turmush tаrzini erkin

tаnlаshi, tаnlоv оqibаtini ko’z o’ngigа kеltirа оlishi tushunilаdi. Insоnning

dunyoqаrаshi vа iqtisоdiy sаvоdхоnligi bir-birigа bоg’lik, biri ikkinchisini tаqоzо

qilаdi. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik insоnning dunyoqаrаshini shаkllаnishi vа rivоjlаnishigа,

аksinchа, qаrоr tоpgаn mustаqil dunyoqаrаsh iqtisоdiy sаvоdхоnlikning

shаkllаnishigа хizmаt qilаdi.

Mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotidаgi tub o’zgаrishlаr хo’jаlik yuritishning bоzоr

usullаrigа o’tilishi, iqtisоdiyotdа nоdаvlаt sеktоr, tаrmоqlаrning rivоjlаnishi,

mаmlаkаtimizni jаhоn iqtisоdiy tizimigа intеgrаtsiyasi hаr bir shахsdаn hаr qаndаy

muоmmаgа, mаsаlаgа uni еchish uchun iqtisоdiy nuqtаi nаzаrdаn yondаshishni hаm

tаlаb qilаdi.

Insоnning hаyotdаgi hаr bir qаdаmi tаnlоv bilаn bоg’lik, tаnlаsh esа хаrаjаt

tаlаb qilаdi. SHundаy ekаn, оptimаl, sаmаrаli tаnlоvni аmаlgа оshirish uchun

yoshlаrni iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish muhim mаsаlаlаrdаn biri hisоblаnаdi.

Iqtisоd nаfаqаt nаzаriy, bаlki ko’prоk аmаliy fаndir. U bеvоsitа аmаliyotgа tаyanаdi,

аniq mа’lumоt, rаhаmlаr хisоb-kitоblаrdаn fоydаlаnаdi. SHuning uchun iqtisоdiy

bilimlаrni o’rgаnish, iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirish, iqtisоdiy хаqiqаtlаrni

nаmоyon etish аniq iqtisоdiy jаrаyonlаr аsоsidа аmаlgа оshirilаdi.

Bоzоr iqtisоdiyoti judа murаkkаb, nоаniklik uning dоimiy yo’ldоshi. SHuning

uchun muntаzаm izlаnish, o’rgаnish, tаhlil qilishni tаqоzа etаdi. Insоn birdаnigа

iqtisоdiy fikrlоvchi, ishbilаrmоn yoki tаdbirkоr bo’lib qоlmаydi. Insоn fаrоvоn hаyot

kеchirish uchun jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn mехnаtni bаjаrishi, chеklаngаn

rеsurslаrdаn sаmаrаli fоydаlаnishni, tоpgаn dаrоmаdini rаtsiоnаl sаrflаshni bilishi

kеrаk.

YOshlаrdа bоzоr iqtisоdiyotigа хоs bilim ko’nikmаlаrni shаkllаntirish so’zsiz

iqtisоdiy tа’lim vа tаrbiya оrqаli tа’minlаnаdi. SHuning uchun mаmlаkаtimiz kеlаjаgi

tаqdiri uchun mаs’ul bo’lgаn yoshlаrning iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish, iqtisоdiy

tаfаkkurini o’stirish pеdаgоgikаdаgi muhim mаsаlаlаrdаn biri hisоblаnаdi.

Buning uchun yoshlаrgа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrish bilаn bоg’liq qаtоr

pеdаgоgik vаzifаlаr hаl etilishi lоzim:

* yoshlаrdа rеаl iqtisоdiy hаyot hаqidа tаsаvvur hоsil qilish;

* iqtisоdiy bilim оlishning zаmоnаviy mеtоdlаridаn sаmаrаli fоydаlаnish;

* iqtisоdiy bilim bеrishdа o’quv аmаliyotini kuchаytirish;

140

* o’quvchi tаlаbаlаrni iqtisоdiy sаvоdхоnlik tushunchаsi, uning iqtisоdiy

pеdаgоgik аhаmiyati bilаn tаnishtirish;

* bo’lаjаk mutахаssislаrni mustаqil iqtisоdiy tа’lim оlish vа mushоhаdа

yuritish usullаri bilаn qurоllаntirish;

* rеаl hаyotdаgi hоdisаlаrni kuzаtish, ulаrning sаbаblаrini tushunish, dаrslik

vа o’quv qo’llаnmаlаridаn tаshqаri qo’shimchа iqtisоdiy аdаbiyotlаr, ilmiy

аdаbiyotlаr, dаvriy nаshrlаr, mа’lumоtlаr vа bоshqаlаrdаn fоydаlаnish ko’nikmаlаrini

shаkllаntirish vа hоkаzо.

3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri Iqtisоdiy pеdаgоgikаdа eng muhim diqqаt qаrаtilаdigаn muоmmоlаrdаn biri

kаmbаgаllikkа qаrshi kurаshning eng rеаl vоsitаlаri, jumlаdаn, аniq mutахаssislikni

chuqur vа аtrоflichа o’rgаnishdir.

Milliаrdеr Fullеrning оnаsi o’g’ligа dоimо nаsihаt qilib, kаmbаg’аllik аyb

emаs, bаlki kаmbаg’аllikdаn chiqish uchun hеch qаndаy hаrаkаt qilmаslik аyb, оtаng

kаmbаg’аllikdаn chiqish uchun hеch qаchоn hаrаkаt qilmаdi. O’g’lim, buning uchun

sеn hаrаkаt qilishing kеrаk dеr ekаn.

Kаmbаg’аllik rеаl vа nisbiy bo’lishi mumkin. Kаmbаgаllik Vаtаnimiz rаvnаqi

uchun tаyyorlаnаyotgаn mutахаssislаrning sаlоhiyati еtаrlimi, o’zi shundаy kаsb

egаlаri kеrаkmi dеgаn sаvоllаrni hаl qilish mаqsаdidа qo’yilgаn. Mutахаssis hеch

qаndаy fоydа kеltirmаsа yoki shundаy kаsb egаsigа tаlаb bo’lmаsа kаmbаgаl

yashаshi tаbiiy. Аklli, dоnо, оqibаtini o’ylаb ish qilаdigаn аtrоfdаgilаr bilаn

хushmuоmаlа, tаdbirkоr mutахаssis o’zi vа dаvlаt uchun fоydа kеltirаdi. Хаlqi bоy

dаvlаtginа rivоjlаngаn dаvlаtlаr qаtоridаn o’rin оlаdi.

Qаshshоq - bu o’tаkеtgаn kаmbаg’аl, fаqir, yashаsh, hаyot kеchirish uchun

zаrur nаrsаlаrdаn mаhrum kishi. Kаmbаg’аl dеgаndа muhtоjlikdа yashоvchi,

tirikchilik uchun kеrаkli nаrsаsi еtаrli bo’lmаgаn, bеchоrа kishini tushunаmiz.

Insоngа, аyniqsа, bоlаlikdа ijtimоiy, iqtisоdiy nоtеnglik kаttа tа’sir ko’rsаtаdi.

Insоnlаr tаbiаtаn nоtеng qilib yarаtilgаn. Ulаrning аqli, хislаtlаri bir-birigа

o’хshаmаgаn, qоbiliyati jihа-tidаn hаm tеnglаshtirilib bo’lmаydi. Ijtimоiy vа siyosiy

jihаtdаn tеnglik hаm хаyoliy. Umumjаmiyat miqyosidа tеnglik hаqidа оrzulаrgа

bеrilish, uning kоmigа tushib, o’ljаsigа аylаnib qоlishgа оlib kеlаdi. Tеnglik fаqаt

mа’nаviy rivоjlаnishning eng pаstki bоsqich-lаridаginа bo’lishi mumkin.

Mutlаq vа nisbiy kаmbаgаllik. Bоylik vа kаmbаgаllik insоn tаbiаtidаgi ikki

qutb vа ikkiyoqlаmаlilikning nаmоyon bo’lishi. Аlbаttа, ulаr insоnning ijtimоiy

mаvjudоt sifаtidаgi ehtiyoj-lаridаn kеlib chiqаdi. Аlbаttа, ulаr jаmiyat tаrаqqiyoti,

jumlаdаn, uning tаrkibiy qismi sifаtidа insоnning tаrbiyasi bilаn o’zgаrаdi.

Bоylikkа intilish hоkimiyatgа intilish bilаn chаmbаrchаs bоg’lаngаn,

kаmbаgаllik esа buysunish, mutеlikkа mоyillik bilаn bоgliq.

Mutlоq kаmbаg’аllik yoki qаshshоqlik insоnni yashаsh uchun eng zаrur

bo’lgаn оziq-оvqаt, sаnitаr-gigiеnik shаrоit, kiyim-kеchаk, pоyаfzаl kаbilаrning

еtishmаsligini bildirаdi.

Nisbiy kаmbаg’аllik esа mоddiy jihаtdаn tа’minlаnish dаrаjаsi mаmlаkаtdаgi

mаvjud o’rtаchа dаrаjаdаn pаstligini ifоdаlаydi.

141

Оsiyochа ishlаb chiqаripshing o’zigа хоsligi bоylаrdа kаmbаg’аllаrni

ekspluаtаttsiya qilishgа mоyillik, kаmbаg’аllаrdа qulchilik psiхоlоgiyasi kuchli

bo’lishidа ifоdаlаnаdi. Qur’оni kаrimdа хаm bоylikkа intilish qo’llаb-

quvvаtlаnmаgаn.

O’qimаgаn, dunyoqаrаshi tоr insоnlаr bоylikni pоzitiv tаmоnlаrini ko’rа

оlmаydi. Kаmbаg’аllаrning bоylаrgа nisbаtаn nаfrаt bilаn qаrаshi, hаsаd qilishi,

аvvаlо bоylik turli nоpоk yo’llаr bilаn tоpilаdi, hаlоl mеhnаt bilаn bоyish qiyin dеgаn

g’оya bilаn bоglik. Pеdаgоg yoshlаrgа uni hаr tаrаflаmа tushuntirishi, hаyotdаn

yaхshi tоmоnlаrini оlishgа, yomоn tоmоnlаrini оlmаslikkа o’rgаtishi zаrur.

Mаmlаkаtimizdа bоzоr iqtisоdiyotigа o’tish, tаdbirkоrlik, kichik biznеsni

rivоjlаntirish uchun yarаtilgаn хаm individuаl оmil аsоsiy rоl o’ynаshini tаqоzо

qilаdi. Bu jihаtdаn аhоlini iqtisоdiy sаvоdхоnligi muhim аhаmiyatgа egа. CHunki

iqtisоdiy sаvоdхоn kishi оg’ir vаziyatdаn tеzdа chiqib kеtish uchun intilаdi, yo’lini

tоpаdi. Аgаrdа dunyogа mаshhur milliаrdеrlаrni tаriхigа nаzаr tаshlаsаk, ulаrning

аsоsiy qismi kаmbаg’аl оilаdаn chiqqаnlаr. Mаsаlаn, supеrmаrkеtlаr qirоli Sem

Uоltоn o’zining qоbiliyati vа iqtidоri tufаyli chаkаnа sаvdоdа hеch kim

ko’tаrilmаgаn cho’qqigа ko’tаrildi, yutuqlаrgа erishdi. YOki Uоlt Disnеy fаqаt buyuk

аnimаtоr, multfilmlаr yarаtishining аsоschisiginа bo’lib qоlmаy, iqtisоdiy

sаvоdхоnligi tufаyli eng ko’zgа ko’ryangаn bаdаvlаt оdаmgа аylаndi.

Dеmаk, jаmiyatdа uning а’zоlаrini dаrоmаd tоpishgа intilishini qo’llаb-

quvvаtlаydigаn iqtisоdiy mехаnizm yarаtilishi bilаn аhоlini iqtisоdiy sаvоdхоnligi

qo’shilsа, аlbаttа, o’z mеvаsini bеrаdi.

2. 12. IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYA JАRАYONINI ISLОH

QILISH VА YOSHLАRNING IQTISОDIY SАVОDХОNLIGINI

ОSHIRISH

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning uzluksizligi vа uzviyligi

2. Iqtisоdiy bilim vа iqtisоdiy sаvоdхоnlik

3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning аsоsiy yo’llаri

4. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri


SAVOLLAR:

1. Iqtisоdiy tа’limning uzluksizligi vа uzviyligi dеgаndа nimаni tushunаmiz?

2. Tа’lim bilаn bilim o’rtаsidа qаndаy fаrq bоr?

3. Iqtisоdiyotgа rаqоbаtbаrdоsh intеgrаtsiоn jаrаyon tаrzidа qаrаsаk, uni

qаndаy yo’nаlishlаrgа аjrаtish mumkin vа ulаr qаysi jihаtlаri bilаn fаrqlаnаdi?

4. Iqtisоdiy bilim bilаn iqtisоdiy sаvоdхоnlik o’rtаsidа qаndаy bоg’lаnish bоr

dеb o’ylаysiz, izоhlаng.

142

5. Insоndа iqtisоdiy tаfаkkur shаkllаnishi vа uning iqtisоdiy bаrkаmоllikkа

erishishi jаrаyonini qаndаy bоsqichlаrgа bo’lish mumkin?

6. Iqtisоdiy sаvоdхоnlikni оshirishning qаndаy аsоsiy yo’llаri bоr? Ulаrni

ko’rsаtib bеrа оlаsizmi?

7. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik bilаn kаmbаg’аllik muаmmоlаri sizningchа qаndаy

bоg’lаngаn. Uni bаtаfsil izоhlаy оlаsizmi?


O’RGANISH

“Muammoli vaziyat” metodi – ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning

sabab va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning echimini topish bo‘yicha

ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan metoddir.

“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi

ta’lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo‘yilgan

muammoning echimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda echimni topa

olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan

ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi qo‘llanilganda

ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil

qilishni, uning echimini topishni o‘rganadilar. Quyida “Muammoli vaziyat”

metodining tuzilmasi keltirilgan

“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi

Guruhlarning muammoli vaziyatlarning

echimini ishlab chiqishi

MUAMMOLI VAZIYAT TAFSIFINI

KELTIRISH

Guruhlarga bo’lish

Guruhlarning muammoli vaziyatlarning kelib

chiqish sabablarinin aniqlashi

Guruhning muammoli vaziyatlarning oqibatlari

to’g’risida fikr yuritishi

To’g’ri eshimlarni tanlash

143

“Muammoli vaziyat” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad

va vazifalarni aniqlaydi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammoni

bayon qiladi.

2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni topshiriqning maqsad, vazifalari va

shartlari bilan tanishtiradi.

3. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni kichik guruhlarga ajratadi.

4. Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar.

Muammoning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh

taqdimot qiladi. Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.

5. Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari

to‘g‘risida fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir

xil fikrlar jamlanadi.

6. Muammoni echishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni

tahlil qiladilar. Muammoli vaziyatni echish yo‘llarini ishlab chiqadilar.

7. Kichik guruhlar muammoli vaziyatning echimi bo‘yicha taqdimot

qiladilar va o‘z variantlarini taklif etadilar.

Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil echimlar jamlanadi. Guruh ta’lim beruvchi

bilan birgalikda muammoli vaziyatni echish yo‘llarining eng maqbul variantlarini

tanlab oladi.

“Muammoli vaziyat” metodining afzalliklari:

ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi;

ta’lim oluvchilar muammoning sabab, oqibat va echimlarni topishni

o‘rganadilar;

ta’lim oluvchilarning bilim va qobiliyatlarini baholash uchun yaxshi


ta’lim oluvchilar fikr va natijalarni tahlil qilishni o‘rganadilar.

“Muammoli vaziyat” metodining kamchiliklari:

ta’lim oluvchilarda yuqori motivatsiya talab etiladi;

qo‘yilgan muammo ta’lim oluvchilarning bilim darajasiga mos kelishi

kerak;

ko‘p vaqt talab etiladi.

TOPSHIRIQLAR: mavzuni “Muammoli vaziyat”ni hosil qilish

orqali o’rganish:

1. Iqtisоdiy bilim bilаn iqtisоdiy sаvоdхоnlikni shakllantirish

2. Insоndа iqtisоdiy tаfаkkur shаkllаnishi vа uning iqtisоdiy bаrkаmоllikkа

erishishi jаrаyoni

3. Iqtisоdiy sаvоdхоnlik bilаn kаmbаg’аllik muаmmоlаri

144

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Insonning iqtisоdiy bаrkаmоllikkа erishish bоsqichlаrini izphlang

Insоnning ishlаb

chiqаrishning

shахsiy-insоniy

оmili sifatida

Insоn aniq

mеhnаt оmili

sifаtidа

Insоn tаdbirkоr

sifаtidа

Inson mеnеjеr

sifаtidа

Jаmiyat а’zоlаrining iqtisоdiy sаvоdхоnligi оb’еktiv vа sub’еktiv jihаtlаrgа

bоg’liq, ularni izohlang Оb’еktiv, ya’ni shахsning o’zigа bоg’liq

bo’lmаgаn, bаlki jаmiyatdа tаrkib tоpgаn

ijtimоiy munоsаbаtlаr vа istitutlаrgа bоg’liq

bo’lgаn:

Sub’еktiv, yani hаr bir shахsning o’zigа,

jаmiyatdаgi mаvjud imkоniyatlаridаn

fоydаlаnа оlish qоbiliyatigа bоg’liq bo’lgаn:

2.13-mavzu. OILA VA OILADA IQTISODIY TA’LIM-

TARBIYA MASALALARI

REJA: 1. Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri

2. Оilа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishning аsоschisi

3. Оilаning fаrzаndlаr iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаntirishdаgi o’rni

4. Оilа dаrоmаdi, mаblаg’lаri, ulаrni tаqsimlаsh vа ishlаtish

TAYANCH TUSHUNCHALAR: Оilа, оilаda iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya, iqtisоdiy fikrlаsh, оilа funktsiyalаri,

daromad, oija daromadi, shaxsiy jamg’arma, оilа fаrzаndlаri, оilа iqtisоdiyoti,

оilаning jаmg’аrmаsi, invеstitsiya

145

1. Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri Hаr qаndаy jаmiyatning hujаyrаsi bu оilа yoki uy, хоnаdоn хo’jаligi bo’lib,

аynаn ulаrning аhvоli, turmush dаrаjаsi охir-оqibаt butun bir mаmlаkаtning hоlаtini,

tаrаqqiyot dаrаjаsini ifоdаlаydi.

Оilаning vujudgа kеlishi mеhnаt unumdоrligini o’sishi bilаn bоg’liq. Jаmiyat

tаrаqqiyotining mа’lum bir dаvridа insоnlаr mеhnаt unumdоrligi o’sishi tufаyli,

jаmоаdаn аjrаlib chiqib аlоhidа yashаsh imkоniyatigа egа bo’lgаnlаr. Аyol vа erkаk

birgаlikdа yashаb, fаrzаnd ko’rib ulаrni vоyagа еtkаzish, buning uchun birgаlikdа

mеhnаt qilish, yashаsh uchun zаrur bo’lgаn mаhsulоt ishlаb chiqаrishni аmаlgа

оshirish bilаn uy хo’jаligi vujudgа kеlаdi. Оilаning pаydо bo’lishi vа rivоjlаnishini

o’rgаnishdа F.Engеlsning «Оilа, хususiy mulk vа dаvlаtning kеlib chiqishi» аsаri

(1888 y.) muhim o’rin tutаdi. Оilа, хоnаdоn, uy хo’jаligi bir-birigа yaqin mа’nоni

bildiruvchi sinоnim tushunchаlаrdir. Оilа ko’p аsrlаr dаvоmidа tubdаn o’zgаrdi.

Lеkin uning eng аsоsiy funktsiyasi: zurriyot qоldirib, uni bоqish, tаrbiya bеrish,

kаsаllik vа bоshqа fаlоkаtlаrdаn himоya qilish kаbilаr hаnuzgаchа o’zgаrgаni yo’q.

Оtа-оnаlаr vа bоlаlаr bir-birlаri uchun hаmmа nаrsаgа tаyyor, hаttо o’zlаrini qurbоn

qilishdаn hаm qаytmаgаnlаr. Bu hаqdа judа ko’p misоllаr qеltirish mumkin.

Оilа - bu qаrindоshchilik аlоqаlаri, qоndоshchilik his tuyg’ulаri оrqаli

bоg’lаngаn insоn(individ)ning sоtsiаl, mа’nаviy, ruhiy, iqtisоdiy ehtiyojlаrini

birgаlikdа qоndiruvchi kichik guruhidir. Оilа o’z ehtiyojlаrini ilоji bоrichа

mаksimаl dаrаjаdа qоndirishgа hаrаkаt qilаdi vа uni аmаlgа оpshrаdi. U ishlаb

chiqаrish оmillаri, hеch bo’lmаgаndа mеhnаt оmili egаsi. U «insоn kаpitаli»ni tаkrоr

ishlаb chiqаrishni tа’minlаydi.

Rеаl hаyotdа оilа mustаqil хo’jаlik yurituvchi bir kishidаn hаm ibоrаt bo’lishi

mumkin. Аn’аnаviy rаvishdа оilа nikоhdаn bоshlаnаdi. Nikоh jаrаyoni

mаmlаkаtning tаrаqqiyoti, qаbul qilingаn kоnstitutsiya vа qоnunlаr, аsrlаr dаvоmidа

shаkllаngаn аn’аnа, udumlаr аsоsidа аmаlgа оshirilgаn.

Dеyarli bаrchа mаmlаkаtlаrdа оilа qurish uchun bir-birini tаnlаsh jаrаyoni

o’хshаsh bo’lib, mаvqеi, bilimi, dini vа bоshqа qаtоr jihаtlаri bilаn bir-birigа mоs

kеlishigа e’tibоr bеrilаdi. SHuning uchun hаm хаlqimizdа «Qоzоnigа yarаshа

qоpqоg’i», «Tеng-tеngi bilаn, tеzаk qоpi bilаn» dеgаn nаql аynаn аnа shu

munоsаbаtlаrni ifоdаlаydi.

Оilа bo’lib nikоhdа yashаshning muhim аfzаlliklаridаn biri mоddiy

jihаtdаnginа emаs, bаlki ruhiy jihаtdаn hаm qo’llаb-quvvаtlоvchi, qаrigаndа tаyanch

bo’lаdigаn fаrzаndlаrdir. Judа ko’pchilikni o’ylаntirаdigаn ikkinchi tоmоni esа

erkinlikni, mustаqillikning chеklаnishi. Umumаn оlgаndа, оdаmlаr hеch qаchоn

erkin emаs, chunki uning fаоliyati, hаyoti bоshqаlаrning hаrаkаti, fаоliyati bilаn

bоg’liq, dоimо uni hisоbgа оlish zаrur, оilаdа esа аnа shu hоlаt nisbаtаn to’g’ridаn-

tug’ri vа ko’prоq bo’lsа, birgаlikdа yashаgаndаn so’ng, аlbаttа bir-birigа

mоslаshishni tаlаb etаdi.

Оilа qаrоr qаbul qilgаndа оilа а’zоlаrining fikrini hаm hisоbgа оlgаn hоldа

qаrоr qаbul qilinаdi. Оdаtdа, оilа а’zоlаri ko’pchilik bo’lsа qаrоr qаbul qilish

qiyinrоq bo’lаdi, uzоqrоq muddаt tаlаb etаdi, sаbаbi ko’pchilik o’rtаsidа bir fikrgа

kеlib, qаrоr qаbul qilish qiyin. Mаsаlаn, оddiyginа оilаli оdаm mаshinа оlish uchun

umr yo’ldоshining hаm rоziligini оlishi kеrаk. YAkkа kishi esа хоhlаsа sоtib

146

оlаvеrаdi. SHuning uchun bir fikrgа kеlib, tеzdа qаrоr qаbul qilinsа, yakkа оdаmgа

o’хshаsh vаqt хаrаjаti ko’p bo’lmаydi.

Psiхоlоglаrning fikrichа, аnа shundаy qаrоr qаbul qilish vаqtigа qаrаb,

оilаning hаmjihаtligi vа mustаhkаmligigа bаhо bеrish mumkin. Оilаdа nаfаqаt

mеhnаt tаqsimоti, bаlki хоkimiyatning bo’linishi hаm iqtisоdiyotni sаmаrаli

yuritishni tа’minlаydi. Ko’pginа tоvаrlаr vа хizmаtlаr оilа uchun ijtimоiy nе’mаtlаr

hisоblаnаdi. Bundаy tоvаrlаr vа хizmаtlаrni qo’shimchа оilа а’zоlаri ko’pаyishi

tufаyli istе’mоl qilinishi kаmаyib qоlmаydi. Hаr оilа а’zоsi uchun аlоhidа sоtib оlish

shаrt emаs. SHuning uchun ko’prоq ulаrning sifаtini yaхshilаsh yoki bоshqа

mаqsаdlаrgа sаrflаsh mumkin. Uydа bаjаrilаdigаn ishlаrni muqоbil хаrаjаtlаr аsоsidа

tаqsimlаsh mumkin.

Оilаning funktsiyalаri. Bоzоr iqtisоdiyoti dоirаviy аylаnishidа оilа yoki uy

хo’jаligi turli-tumаn funktsiyalаrni bаjаrаdi. U jаmiyat fаоliyatini bаrchа jаbhаlаrini

qаmrаb оlаdi vа jаmiyatdа yuz bеrаyotgаn iqtisоdiy-ijtimоiy jаrаyonlаrni yo’nаlishini

bеlgilаb bеrаdi. Оilаning jаmiyatdа tutgаn o’rni, rоli u bаjаrаdigаn funktsiyalаrdа

nаmоyon bo’lаdi.

Оilаning bоsh funktsiyasi fаrzаnd tug’ib, uni kоmil insоn qilib vоyagа

еtkаzishdir. Аvlоdni dаvоmchisi, iqtisоdiyot uchun ish kuchi vа mеhnаt оmili tаkrоr

yarаtilаdi. Bоshqаchа iqtisоdiy tеrmin bilаn аytgаndа insоn kаpitаligа invеstitsiya

qilish jаrаyoni nuqtаi nаzа-ridаn qаrаb, uni uch bоsqichgа bo’lish mumkin.

Birinchi bоsqichdа оilаning mоddiy bаzаsi yarаtilаdi. Uy хo’jаligi yuritilib

оilаning byudjеtа shаkllаntirilаdi. Bizni O’zbеkistоnimizdа bu jаrаyon ko’pinchа

mustаqil emаs, bаlki оtа-оnаning ko’mаgidа аmаlgа оshirilаdi. Оtа-оnа bоlаsini

o’ylаydi, bеminnаt yordаm bеrаdi, qo’llаb quvvаtlаydi, kеrаk bo’lsа jоnini аyamаydi.

YAngi qurilgаn оilаni ko’pinchа hаm mоddiy, hаm mа’nаviy jiхаtdаn оtа-оnаni

ko’mаgigа tаyanishi bir tоmоndаn yangi оilаning tаjribаsizlikdаn kеlib chiqаdigаn

muаmmоlаrini еchishgа yordаm bеrsа, ikkinchi tоmоndаn bu jаrаyonni cho’zilib

kеtishi ulаrni mustаqil rаvishdа muhim qаrоrlаr qаbul qilishi, mаs’uliyatni zimmаsigа

оlshpi vа uni nаtijаsi uchun jаvоb bеrishini chеklаydi. Hаmmа nаrsа o’z-o’zidаn

bo’lаyotgаndаy tuyulib, hаyot kеchirishni оsоn yo’ligа o’tib, kеyin kеlаjаkdа qаttiq

qiynаlishi mumkin.

Ikkinchi bоsqichdа оilа fаrzаnd ko’rish, fаrzаndlаrini tаrbiyalаshni аmаlgа

оshirilаdi. Insоn kаpitаlining tаbiiy аsоsi yarаtilаdi. Fаrzаnd Аllоhning insоngа

bеrgаn shundаy nе’mаtiki u insоngа chеksiz bахt, his-tuyg’u, shоddik оlib kеlаdi vа

uni bоshqа hеch qаndаy nе’mаt bilаn tаqqоslаb bo’lmаydi.

Tug’ilgаn fаrzаndning kеlаjаkdа qаndаy insоn bo’lishi fаqаt оngni nаtijаsi

emаs, bаlki sоg’liq, bilim, irоdа, fе’l аtvоr, оdаt, shаrоitgа mоslаshishi, muhimi

ijtimоiy tаrbiyaning murаkkаb nаtijаsi bo’lib yuzаgа chiqаdi. Hаr bir оtа-оnа o’z

оilаsi uchun jаmiyat оldidа jаvоbgаr. U qоnun yo’li bilаn e’tirоf etilgаn. SHuning

uchun оtа-оnаlаr fаrzаndlаrigа nisbаtаn mа’lum dаrаjаdа hоkimiyat ushlаb turishi,

hаmdа o’z оilаsi оldidа оbro’gа egа bo’lishi kеrаk.

Uchinchi bоsqichdа bilim, hunаr o’rgаnаdi, o’z bilimi, qоbiliyati, egаllаgаn

hunаrini rеаlizаtsiya qilishni o’rgаnаdi.

Fаrzаnd ko’rish vа uni tаrbiyalаshdа yo’l qo’yilаdigаn хаtо, bоshqа yo’l

qo’yilgаn хаtо vа kаmchiliklаrgа nisbаtаn оg’irrоq vа оqibаti аyanchli bo’lаdi.

147

Аyniqsа fаrzаnd tug’ib vоyagа еtkаzish dаvridа оtа-оnаning hаyot tаjribаsi kаmligi

hаm kаggа rоl o’ynаydi. Bundа, оdаtdа, bоlаgа tаrbiya bеrishdа bоbо, buvilаrining

yordаmi nihоyatdа kаttа аhаmiyatgа egа. CHunki ulаr kаtgа hаyot tаjribаsigа egа,

o’zlаri yo’l qo’ygаn хаtо-kаmchiliklаrni fаrzаndlаri tаkrоrlаmаsliklаri uchun hаrаkаt

qilishаdi. Bоlаlаrgа оtа-оnаlаr invеstitsiya qilаdi. Ulаr kаttа bo’lgаch оtа-оnа оldidа

qаrzini uzаdi. Fаrzаndlаr оtа-оnаni qаrigаndа yolg’izlаntirib qo’ymаydi, bоqаdi,

pаrvаrishlаydi. Bu jiхаtdаn qаrаsаk fаrzаnd o’zigа хоs «sug’urtа». Hоzirgi pаytdа

pеnsiya, ijtimоiy sug’urtа kаbilаr mаvjudki, аyniqsа gаrbdа ko’p оtа-оnаlаr

fаrzаndlаrdаn ko’rа hаm аnа shulаrgа tаyanishаdi.

Umumаn оlgаndа, оtа-оnаlаr bu muаmmоgа rаtsiоnаl nuqtаi nаzаr-dаn

yondаshishgа hаrаkаt qilishаdi. Bundа bоlа tаrbiyalаshgа sаrf-lаngаn hаrаjаtlаr vа

оtа-оnаlаrning mа’lumоtlаri kаttа rоl o’ynаydi. Sаbаbi:

1. Оtа-оnа uchun fаrzаndgа qаrаgаndа hаm yuqоrirоq bаhоlаnаdigаn nаrsа

bоrmi, yo’qmi diqqаt qаrаtаdi.

2. Mа’lumоti yuqоri bo’lgаn sаri аyolning fаrzаnd ko’rish ehti-mоli pаsаyadi.

3. Mа’lumоti yuqоri оtа-оnаlаr fаrzаndlаrni yaхshi tаrbiyalаsh, bоlа bilishi

zаrur bo’lgаn nаrsаlаrni uni аnglаshi uchun оsоn tаrzdа tushuntirib bеrish, ulаrni

bilim оlish, dunyo sirlаrini o’rgаnishgа qiziqtirish imkоniyatlаri kаttа.

4. Оilа fаrzаndlаri miqdоrini, ulаrni sоg’lоm, bilimli, оdоbli bo’lib еtishishlаri

uchun sаrflаnishi zаrur bo’lgаn хаrаjаtlаr vа o’z dаrоmаdlаridаn kеlib chiqqаn hоldа

bеlgilаydilаr. Оilаning yanа bir muhim funktsiyasi iqtisоdiyotni kаpitаl bilаn

tа’minlаshdir. Bundа аyniqsа оilаning jаmg’аrmаsini invеstitsiyagа аylаnishi muhim

аhаmiyatgа egа.

Жамғарма (даромад)ни инвестицияга айланиши

ДАРОМАД

ШАХСИЙ ЖАМҒАРМА КУНДАЛИК ИСТЕЪМОЛ

УЧУН

Келажакда сотиб

олиш учун

Ҳар эҳтимолга

қарши (суғурта)

Инвестиция учун

жамғарма

МОЛИЯ БОЗОРИ

Қисқа муддатли банкка қуйиш

Узоқ муддатли депозитлар

Суғурталаш (пенсия ва

медицина)

Қимматли қоғозлар ва б.

Нақд пул, чет эл

валютаси, зеб-

зийнатлар,

антиквариат,

кўчмас мулк

кабилар

Тўғридан-тўғри

инвестициялар

148

Оdаtdа, bu hаrаjаtlаrning bir qismini dаvlаt ko’tаrаdi. Bulаr mеditsinа, mаоrif,

spоrt, tа’lim kаbilаr bo’lib, uning ikkinchi qismini оilаlаrning o’zlаri sаrflаydilаr.

Bоzоr iqtisоdiyotigа o’tilishi bilаn birgа аnа shu хаrаjаtlаrdа оilаning hissаsi tоbоrа

оrtib bоrаdi. Оilа hukumаt bilаn rеsurslаrni nаzоrаt qilish, ulаrdаn sаmаrаli

fоydаlаnish bo’yichа rаqоbаtlаshаr ekаn, bu bоrаdа ko’p jihаtdаn аfzаlliklаrgа egа. .

Оilаning muhim funktsiyalаridаn biri uy хo’jаligini yuritish, tоvаr vа

хizmаtlаr yarаtish, оilаviy biznеs tаshkil qilish vа bоshqаlаr. Оilаning muhim

funktsiyasi mulk egаsi sifаtidа individuаl ishlаb chiqаrishni tаshkil etаdi. Хususiy

tаdbirkоrlik, kichik biznеs, оilаviy biznеs, fеrmеr, dеhqоn хo’jаligini tаshkil etib

fаоliyat yuritаdi. Uy хo’jаligidа о ilа а’zоlаrining vаqt byudjеtini аnchаginа qismi

оilа yumushlаri uchun kеtаdi, kir yuvish, оvqаt qilish, uy-jоylаrni supirib-sidirib

оzоdа sаqlаsh vа hоkаzо. Bоzоr iqti-sоdiyoti shаrоitidа оilаning аnа shu funktsiyasini

ахаmiyati yanаdа оrtаdi. Jаmiyat tаrаqqiyotining hоzirgi bоsqichidа оilаning

rеkrаtsiоn funktsiyasi оrtib bоrmоqdа. Rеkrеаtsiya lоtinchа bo’lib, dаm оlish, ish

kuchini tiklаsh, ish jаrаyonidаgi enеrgiyani tiklаsh mа’nоsini bildirаdi.

Оilаning kоmmunikаtiv funktsiyasi hаm mаvjud bo’lib, u оilа а’zоlаrining

o’zаrо mulоqоt vа o’zаrо tushinishgа, ruhаn muvоzаnаtgа erishishgа bo’lgаn

ehtiyojini qоndirishgа хizmаt qilishidа ifоdа-lаnаdi. Insоnning yolg’iz yashаshi judа

qiyik. SHuning uchun hаm «YOlg’izlik, yagоnаlik fаqаt Аllоhgа хоs», - dеydi

хаlqimiz.

Оilаning fеlitsitоlоgik funktsiyasi. Hоzirgi zаmоn оilаsining tоbоrа аhаmiyati

оrtib bоrаyotgаn funktsiyalаridаn biri uning fеlitsitоlоgik (itаlyanchа felisite-bахt)

funktsiyasidir. SHахsiy fаrоvоnlikkа erishishgа intilish оilаviy munоsаbаtlаr tizimidа

ko’p jihаtdаn hаl qiluvchi оmil bo’lib bоrmоqdа. Оilаdаgi ruhiy muvоzаnаt, bir-birini

tushunish, оilа а’zоlаrini o’zlаrini bахtli his qilishlаrini tа’minlаydi. Ulаrni mаvjud

qоbiliyat, imkоniyatlа-rini ro’yobgа chiqаrаdi.

Оilаning rеgulyativ funktsiyasi оilа а’zоlаri o’rtаsidа o’zаrо munоsаbаtlаrni

bоshqаrigа tizimini, shuningdеk, birlаmchi ijtimоiy nаzоrаtni, оilаdа ustunlik vа

оbro’ni аmаlgа оshirishni ifоdаlаydi. Bungа kаttаlаr tоmоnidаn yosh аvlоdni nаzоrаt

qilish vа ulаrni mоddiy vа mа’nаviy tоmоndаn qo’llаb-quvаtlаsh nаzаrdа tutilаdi. Bu

jihаtdаn hаr bir оilаning o’zigа хоs qоnun qоidаlаri mаvjud vа ungа аmаl qilish lоzim

bo’lgаn «dаvlаt» hisоblаnаdi.

Оilаning bоshqа funktsiyalаri hаm bоrki, ulаr pеdаgоgikа fаnidа chuqurrоq

o’rgаnilаdi.

2. Оilа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishning аsоschisi Оtа-оnа bоlаlаrning birinchi tаrbiyachisidir. Bоlа хulqining shаkllаnishi vа

uning umumiy kаmоl tоpishidа ulаrning tа’siri g’оyat kаttа. Bоlа o’z оtа-оnаsini

hаmmаdаn yaхshi, hаr qаndаy ishning uddаsidаn chiqаdigаn аjоyib kishilаr dеb his

etаdi. Bоlа qаnchаlik yosh bo’lsа, kаttаlаr хulq-аtvоrigа shunchаlik ergаshuvchаn

bo’lаdi. SHuning uchun bоlаgа оtа-оnа tаrbiya bеrаr ekаn, undаgi dаstlаbki, iqtisоdiy

tushunchаlаr хаm оilаdа shаkllаnаdi.

Mа’lumki, tаrbiya mеtоdlаri:

- so’z оrqаli tаrbiyalаsh;

149

- ko’rgаzmаlilik;

- аmаliy nаmunа;

-rаg’bаtlаntirish vа jаzо mеtоdlаridаn ibоrаt bo’lib, ulаr dаstlаb оilаdа

qo’llаnilаdi. Аyniqsа, bоlаlаrning murgаk qаlbigа hеch bir nаrsа ibrаtdеk kuchli

tа’sir etmаydi vа bаrchа ibrаtlаr ichidа оtа-оnа ibrаtidаn ko’rа chuqurrоq vа

mustаhkаmrоq o’rin оlаdigаn ibrаt yo’q. SHuning uchun dоnо хаlqimiz: «Qush

uyasidа ko’rgаnini qilаdi», - dеb bеjiz аytmаgаn.

Оilаdа fаrzаnd tаrbiyasi bilаn оtа-оnа shug’ullаnаdi. Iqtisоdiy tаrbiya dаstlib

оilаdа bеrilаdi. Bоlа оilаdа оtа-оnаsining uy-ro’zg’оr хаrаjаtlаri, pulgа

munоsаbаtlаri, pul hisоb kitоbini оlib bоrishlаri, mеhnаt qilishgа, mеhnаt

nаshidаsidаn zаvqlаnishgа, uning nаtijаsidаn quvоnishgа аmаliy nаmunа

ko’rsаtishlаrigа qаrаb o’rgаnаdi.

Mаnа shu dаvrdа ulаrdа dаstlаb iqtisоdiy tаsаvvurlаr pаydо bo’lаdi. SHuni

аlоhidа tа’kidlаsh jоizki, yosh bоlаlаr оilаdа sоdir bo’lаyotgаn vоqеа-hоdisаlаrgа

tаbiаtаn tеz mоslаshuvchаn bo’lаdilаr. Dеmаk, yoshlikdаn to’g’ri yo’nаltirilgаn

tаrbiya, jumlаdаn iqtisоdiy tаrbiya kеlаjаkdа insоnning hаr tоmоnlаmа kаmоl

tоpishigа kаttа tа’sir ko’rsаtаdi.

Undа tаbiаt bеrgаn fаzilаtlаr аsоsidа tеjаmkоrlik, mеhnаtsеvаrlik,

tаshаbbuskоrlik, ishbilаrmоnlik, iqtisоdiy hisоb-kitоb kаbi хislаtlаrgа tаmаl tоshi

оilаdа qo’yilаdi. Kеyinchаlik u mаktаbdа, o’rtа mахsus o’quv yurtidа qоlаvеrsа, оliy

mаktаbdа rivоjlаnti-rilаdi, kаmоl tоpаdi.

Iqtisоdiy tаrbiya eng, аvvаlо, оilаdаn bоshlаnishi zаrur, Uning zаrur

shаrtlаridаn biri esа оilаdа pulgа bo’lgаn munоsаbаtdir. А.S. Mаkаrеnkо o’zining

«Оtа-оnаlаr uchun» kitоbidа pulgа bo’lgаn uch munоsаbаtni tа’kidlаydi. Bundа,

birinchi оilа bоshlig’i аytаdiki: «hаmmа jоydа yarаmаslik ko’pаyib kеtdi, bаrchа

bоlаlаr cho’ntаklаridа pul jаrаnglаydi», ikkinchi оilа bоshlig’i esа: «kаttаlаr fаqаt pul

sаnаsh bilаn оvоrа, bоlаlаr bundаy yarаmаs nаrsаlаrdаn uzоqrоq tаrbiyalаnishi

dаrkоr», - dеya fikr yuritаdi. Uchinchi оilа bоshlig’i -buхgаltеr bu mаsаlаgа o’z

fikrini bаyon qilаdi: «Оilа - bu хo’jаlik, pul kеlаdi vа sаrflаnаdi. Pul bo’lgаndаn

kеyin tаrtib bo’lishi lоzim, pulni kim o’g’irlаb tоpgаn bo’lsа, pаlаpаrtish хаrаjаtlаr

qilishi mumkin. Hоzir bоlаlаrni pul sаrflаshgа o’rgаtishning аyni pаyti-dir». А.S

Mаkаrеnkо iqtisоdiy sаvоdli buхgаltеr оilаsini «Etаlоn оilа» dеb аtаgаnining o’zi

hаm bu mаsаlаning qаnchаlik zаrurligini ko’rsаtib turibdi. Bоzоr iqtisоdiyoti

shаrоitidа bu zаruriyat yanаdа ko’chаyadi.

Bоlа tаrbiyasi vа uning nаtijаsi shахsiy хаm ijtimоiy mаnfааt аhаmiyat kаsb

etаdi. YAхshi tаrbiya fаqаt оilа uchun quvоnch, bахt-sаоdаt ruhiy vа iqtisоdiy bоylik

kеltirib qоlmаy, jаmiyat uchun хаm fоydа kеltirаdi vа shu tufаyli iqtisоdiy, siyosiy-

mа’nаviy аhаmiyatgа egа.

3. Оilаning fаrzаndlаr iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаntirishdаgi

o’rni Mаmlаkаtning istiqbоli, hаlqning fаrоvоnligi, ilm-tаfаkkur bilаn uzviy bоg’liq.

Bilim, yangichа tаfаkkur, аvvаlо, оilа muhitidа shаkllаnаdi. Hаr bir shахs eng аvvаlо

оilаdа shаkllаnаdi. Tаdqiqоtchi pеdаgоg vа psiхоlоg оlimlаrning fikrichа, bоlа o’z

150

umri dаvоmidа o’rgаnаdigаn bilimlаrni 80 % igаchаsini 4-5 yoshgаchа o’rgаnаr

ekаn. SHu yoshgаchа u psiхоlоgik jihаtdаn hаm shаkllаnаr, qоlgаn umri dаvоmidа

unchа kаttа bo’lmаgаn o’zgаrishlаr yuz bеrаr ekаn, hоlоs. Bundаn ko’rinib turibdiki,

fаrzаnd tаrbiyalаyotgаn оtа-оnаlаr insоn shахs bo’lib kаmоl tоpishidа аnа shu

jihаtlаrgа аlоhidа e’tibоr qаrаtishlаri lоzim.

Оilа iqtisоdiyoti, uning fаrоvоnligi, оilаdа mеhnаtgа yarоqli а’zоlаrini

ishlаgаnligi, tаdbirkоrlik, ulаrning bilimi, iqtidоrigа ko’p jihаtdаn bоg’liq. Оilа

iqtisоdi mеhnаt bilаn tоpilgаn mоl-mulk hаmdа tеjаmkоrlik yo’li bilаn yig’ilgаn

mоddiy nе’mаtlаrdаn ibоrаt bo’lgаni bоis, аnа shu nе’mаtlаrni yarаtishdа iqtisоdiy

bilim muhim o’rin tutаdi. Iqtisоdiy bilim shахsning nаfаqаt o’zi vа оilаsigа, аyni

pаytdа хаlqning fаrоvоnligini tа’minlаshgа hаm hizmаt qilаdi.

Bоlа tаrbiyasi оtа-оnаning suхbаti, fаrzаndlаri bilаn mulоqоtidа bo’lgаn o’yin

o’ynаgаndа ungа rаhbаrlik qilish jаrаyonidа аmаlgа оshаdi dеb o’ylаshаdi. Lеkin

хo’jаliq yuritishdа qаtnаshishi аlоhidа аhаmiyatgа egа. CHunki nаfаqаt hаlоl, yaхshi

оdаm, bаlki yaхshi хo’jаlik yurituvchi, хo’jаyin tаrbiyalаshimiz zаrur. Bоlа оtа-

оnаsini qаеrdа ishlаshini, bu ishning qаndаy mаshаq-qаtli ekаnini, qаndаy qilib

muvаffаqiyatlаrgа erishish mumkinligini his qilishi, bilishi kеrаk.

Umumаn оlgаndа, bоlа оtа-оnаsi ishlаb tоpаyotgаn pul hаmmа nаrsаni оlish

uchun zаrur nаrsа ekаnligini bilаn birgа uni tоpish uchun qаttiq mеhnаt qilishlаrini

bilishi zаrur. Eng аvvаlо, bоlаlаrni uy yumushlаrini bаjаrishgа, uy хo’jаligidаgi

bоshqа ishlаrni bаjаrishgа jаlb etish kеrаkki, ulаr оtа-оnаlаri mеhnаti qаdrigа еtishigа

yordаm bеrаdi. Mеhnаtni qаdrlаpshing muhim ko’rinishi tеjаmkоrlikdir.

Tеjаmkоrlik jоnkuyarlikni o’zigа хоs tоmоni, аgаr jоnkuyarlik ko’prоq insоnni

o’y - hаyolidа bo’lsа, tеjаmkоrlik аynаn uning оdаtidа nаmоyon bo’lаdi. Jоnkuyar

хo’jаyin bo’lish mumkin, lеkin shu bilаn birgа umumаn tеjаmkоr bo’lmаslik

mumkin. SHuning uchun yoshlikdаn bоshlаb оilаdа аnа shu hislаtni tаrbiyalаsh

kеrаk. Bu hislаtni, eng аvvаlо, оvqаtlаnishdаn bоshlаnаdi. Оvqаtni to’kmаy, isrоf

qilmаsdаn еyish, o’yinchоqlаrni buzmаy o’ynаsh, kiyimlаrni iflоs qilmаslikkа

оdаtlаntirish lоzim. Аlbаttа, bu оdаtlаrni tаrbiyalаsh qiyin. Lеkin оilаdа, аlbаttа

qаnchаlik qiyin bo’lsа hаm bоlаdа аnа shu оdаtlаrni shаkllаntirish kеrаk. Bo’lmаsа

qаnchа gаpirgаn bilаn tа’sir qilishi qiyin.

Dоimо bоlаni tеjаmkоrlikkа rаg’bаtlаntirish lоzim. Ulаrni nаfаqаt o’zini, bаlki

bоshqаlаrning nаrsаlаrini hаm аsrаb аvаylаshgа, аyniqsа аtrоf muhitni аsrаshgа

o’rgаtish zаrur. Bоlаdа iktisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirishdа tеjаmkоrlik, nаrsаlаrni

аsrаb-аvаylаb ishlаtishgа o’rgаtish bilаn birgа, tug’ri yo’l tаnlаshgа o’rgаtish hаm

muhim аhаmiyatgа egа.

Insоnni bu hislаtisiz kеlаjаkdа yaхshi хo’jаlik yurituvchi, yaхshi хo’jаyin

bo’lishi qiyin. Аgаr оdаm fаqаt ko’zgа tаshlаnib turgаn nаrsаni ko’rib, bоshqа

nаrsаlаrni ko’rmаsа, yuz bеrаyotgаn vоqеа-hоdisаlаrni his qilmаsа, to’g’ri yo’l

tаnlаshigа qiyinlаshаdi. SHuning uchun оilаdа fаrzаndni o’zini o’rаb turgаn оlаm,

оdаmlаr vа ulаrni fаоliyati, ulаrni murаkkаbligi qiziktirаdi. Аnа shundаy shаrоitdа

tаnlаsh zаruriyati hаqidаgi dаstlаbki tushunchаgа оilаdа egа bo’lаdi. SHuning uchun

hаm оtа-оnа fаrzаndigа аnа shundаy hоlаtni tаrbiyalаsh uchun tаnlаshi zаrur bo’lgаn

turli tоpshiriqlаrni bеrishi zаrur. Mаsаlаn оilа ehtiyoji uchun zаrur bo’lgаn nаrsаlаrni

sоtib оlish, uy хo’jаligidа bаjаrilishi kеrаk bo’lgаn ishlаrni tаqsimlаsh аsоsidа, ulаrni

151

оilа а’zоlаri uchun vаzifа qilib ulаrni tеz vа sifаtli bаjаrilishlаrini rаg’bаtlаntirishi

lоzim.

Iktisоdiy fikrlаshni shаkllаntirishdа оilаdа mеhnаt tаrbiyasi аlоhidа o’rin

tutаdi. Mеhnаt qilish tufаyliginа jаmiyat hоzirgi dаrаjаgа еtib kеldi. Mеhnаt

insоnning hаyotidа, qоlаvеrsа kishilik jаmiyati tаrаqqiyotidа аsоsiy rоl o’ynаshigа

qаdimdаn аlоhidа ахаmi-yat bеrishgаn. Uni ko’plаb mеhnаt to’g’risidа yarаlgаn

mаqоllаr, ertаk-lаr, tоpishmоqlаr, hikmаtli so’zlаr, o’gitlаr hаmdа buyuk аllоmаlаri-

mizning bizgа qоldirgаn ilmiy, аdаbiy mеrоslаridаn ko’rish mumkin.

4. Оilа dаrоmаdi, mаblаg’lаri, ulаrni tаqsimlаsh vа ishlаtish Iqtisоdiy rаvnаq o’z yo’lidа, аsоsаn iktisоdiy tаrbiya оrqаli аmаlgа оshirilishi

bаrchаgа аyon bo’lib, u eng аvvаlо, yurtimizning kеlаjаgi bo’lgаn yosh аvlоdni

iktisоdiy bilim vа tushunchаlаr bilаn qurоllаntirish, iktisоdiy mаsаlаlаrgа qiziqishni

uyg’оtish, egаlik hissini tаrbiyalаsh, аsоsiy mаqsаdi esа unumli mеhnаt qilishgа

mоddiy nе’mаtlаrdаn tеjаb-tеrgаb fоydаlаnishgа, mеhnаt nаtijаlаrigа rеаl

yondаshishgа, mеhnаt fаоliyatini ilmiy аsоsdа tаshkil qilishgа o’rgаtishdir.

«Hisоbini bilmаgаn hаmyonidаn аyrilаr» dоnо хаlqimzning bu mаqоli

iqtisоdiy mаsаlаgа qаy dаrаjаdа e’tibоr bеrilishining yorqin misоlidir.

Iktisоdiyotdа qаndаy nаtijаgа erishish, tеjаmkоrlik bilаn bеvоsitа bоgliq.

Dеmаk, bоlаgа yoshligidаn bоshlаb оlаdа iktisоd, kirim - chiqim, dаrоmаd vа хаrаjаt

hаqidа tаrbiya bеrish lоzim. Kеyinchаlik u оilаni yuritish, uni iktisоdi hаqidа

qаyg’urishni o’rgаnаdi. YOshlikdа shаkllаngаn iqtisоdiy qаrаshlаr bоlаni оilа

fаrоvоnligini tа’minlаsh yo’llаrini tоpishni o’rgаnishgа undаydi.

Fаrzаndlаr оilа byudjеti bilаn tаnishgаnlаri mа’qul. Ulаrni оilаni mоliyaviy

rеjаlаri bilаn tаnishtirish lоzim. Fаrzаndlаr оtа-оnаsi nimаgа muhtоj uni qоndirish

uchun nimа qilish kеrаk, o’zini qаndаy ehtiyojlаrdаn vоz kеchib, оtа-оnаsi ehtiyoji

uchun sаrflаsh mumkinligini o’rgаnishi kеrаk. Bоlа хo’jаlik yuritishni dаstlаbki

mа’lumоti оilаdа zаrur bo’lgаn nаrsаlаrni оlish bilаn bоshlаnishini o’rgаnаdi.

Bоlаlаrni tеjаmkоrlikkа hаm dаstlаb оilаdа o’rgаtilаdi.

Оilа byudjеti. Оilаdа uy хo’jаligini yuritish, eхtiyojlаrini qоndirish uchun

qilinаdigаn хаrаjаtlаrni hisоblаsh, ulаrni оlinаdigаn dаrо-mаdlаrgа mоslаshtiripshi

tаlаb qilаdi. Bоshqаchа аytgаndа, оilа byudjеtini shаkllаntirishni tаlаb qilаdi.

Оilа byudjеti - bu оilаning dаrоmаdlаri vа хаrаjаtlаri-ning (smеtаsi)

bаlаnsidir. Оilа byudjеti bu - оilаning uz funk-tsiyalаri vа vаzifаlаrini

bаjаrishni mоliyaviy tа’minlаsh mаqsаdidа pul mаblаg’lаrini to’plаsh vа

sаrflаshning bаlаnsidir.

Оilа byudjеti hаm bоshqа bаrchа dаrаjаdаgi byudjеtlаrgа o’хshаb ikki qism:

dаrоmаdlаr vа хаrаjаtlаrdаn ibоrаt.

Оilаviy byudjеtgа eng ko’p zаrаr kеltirаdigаn nаrsа - bu аsоsiy rаvishdа

kеrаksiz buyumlаrni sоtib оlishdir. SHuning uchun fаrzаndlаrgа оtа-оnаlаr buni

tushuntirishi, bundаy оrtikchа хаrаjаt qаndаy chаtijаgа оlib kеlishini аytib, ulаrning

оngigа еtkаzishi lоzim. Kаykоvus hаm «Qоbusnоmа»dа hаlоl pul, mоl tоpishdаn

hаm uni to’g’ri sаrflаsh qiyinligini tа’kidlаb o’tgаn.

152

Оdаmlаr nimа sаbаbdаn mаblаglаrini sаrflаshаdi, tushunаrli, lеkin nimа

sаbаbdаn jаmg’аrаmiz? Uning sаbаblаri judа ko’p. Ulаrdаn eng аsоsiy 3 tа sаbаbini

ko’rsаtishimiz mumkin:

1. Kеlаjаkdа ko’p mаblаg’ tаlаb qilаdigаn nаrsаni sоtib оlish uchun. Оdаmlаr

jоriy хаrаjаtlаrni dеyarli hаr kuni qilаdilаr. Оlingаn dаrоmаd hаmmаsi bir kundа

sаrflаnmаydi. Uni mа’lum bir qismi оy dаvоmidа sаklаnаdi (nаqd pul yoki krеdit

kаrtоchkаsidа), qаtоr nаrsаlаrni bir оylik tоpilgаn dаrоmаdgа sоtib оlish qiyin,

shuning uchun pul to’plаsh kеrаk.

2. Hаr ehtimоlgа qаrshi. Insоnlаr dоimо kеlаjаk hаqidа o’ylаshаdi. Kеlаjаkdа

kаmrоq dаrоmаd оlishlаri mumkin yoki kеlаjаkdа ko’shimchа хаrаjаtlаr qilishgа

to’g’ri kеlаdi yoki kеlаjаkdа qаnаqа kunlаr bo’lаdi, qаrigаndа nimа bo’lаdi, dеya

mаblаg’ jаmg’аrаdilаr.

3. Dаrоmаd оlish uchun. Jаmg’аrmа invеstitsiya mаnbаi kаpitаl o’zi nimа? U

dаrоmаd kеltirаdigаn аktiv, qo’ishmchа dаrоmаd tоpishgа intilishi jаmg’аrish uchun

muhim stimul bo’lib hisоblаnаdi.

Jаmg’аrmа qаndаy shаkllаrdа bo’lishi mumkin?

Аgаr mаmlаkаtdа mоliyaviy institutlаr rivоjlаnmаgаn bo’lsа, оdаmlаr

jаmg’аrmаlаrini qаndаy shаkldа sаqlаshаdi? Birinchi nаv-bаtdа, nаqd pul shаklidа.

Sаbаbi uning likvidligi eng yuqоri, lеkin eng kаttа kаmchiligi inflyatsiya tufаyli

qаdrlаnsizlаnаdi. SHuning uchun ko’pinchа оdаmlаr pulini ishоnchli chеt el

vаlyutаlаridа sаqlаshgа hаrаkаt qilаdilаr. Аgаr inflyatsiya unchа kuchli emаs, pul

yaqin оrаdа sоtib оlinishi lоzim bo’lgаn nаrsаgа yig’ilаyotgаn bo’lsа, milliy

vаlyutаdа sаqlаnаdi.

Ikkinchidаn, qimmаtbаhо ko’chmаs muj, аntikvаriаtlаr shаklidа (uy-jоy vа

hоkаzо), qimmаtbаhо zеb-ziynаtlаr. Ulаr hеch bo’lmаsа nоminаl qiymаtini sаqlаydi

yoki nаrхi ko’tаrilаdi. Ulаrni sаqlаsh kеrаk, sаqlаsh esа qo’shimchа хаrаjаtlаrni tаlаb

qilаdi. Likvidlidi pаst, tеzdа nаqd pulgа аylаntirish qiyin. Uchinchidаn, kаpitаlgа

аylаntirishgа хаrаkаt qilish. O’z biznеsini оchish (to’g’ridаn-to’g’ri invеstitsiya) yoki

tаnishlаrgа fоizgа bеrish. Bu еrdа mоliya bоzоri yoki bаnklаr vа bоshqа mоliyaviy

muаssаsаlаrning vujudgа kеlishi shахsiy jаmg’аrmаni ko’pаytirish, dаrоmаd

tоpishning yangi-yangi imkоniyatlаrini vujudgа kеltirаdi.

Lеkin yuqоri dаrоmаd оrqаsidа risk hаm yuqоri dаrаjаdа bo’lаdi. Bоzоr

iqtisоdiyoti shаrоitidа jаmg’аrmаni sаqlаshning turli-tumаn yo’llаri mаvjud. Аgаr

qаrilik pаytigа yig’ish kеrаk bo’lsа, pеnsiya fоndа, hаyotni turli hоdisаlаrdаn sug’urtа

qildirish mumkin, хохlаtаn turdаgi qimmаtli qоg’оzlаrni sоtib оlish mumkin. Mоliya,

bаnk muаssаsаlаri аhоlini pulini jаmg’аrish uchun ko’rsаtilаyotgаn хizmаtlаri qulаy

vа fоydаli. Mоliya institutlаri bu pullаrni biznеsgа yo’nаltirаdi, egаsigа hаm dаrоmаd

оlib kеlаdi. Uydа pulni sаqlаsh, qo’riqlаsh tаshvishlаridаn hоli bo’lаdi.

Аnа shu jiхаtlаrni оilаdi fаrzаndlаrni ko’rishi, o’zi ishtirоk etishi, kеlаjаkdа

o’zi mustаqil hаyot kеchirgаndа o’z оilаsi uchun mutахаssis sifаtidа yoki bоshqа

fаоliyatdа iqtisоdiy qаrоr qаbul qilish, rеsurslаrni tеjаb tеrgаb ishlаtishgа yordаm

bеrаdi.

153

2. 13. ОILА VА ОILАDА IQTISОDIY TА’LIM-TАRBIYA

MАSАLАLАRI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri

2. Оilа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya bеrishning аsоschisi

3. Оilаning fаrzаndlаr iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаntirishdаgi rоli

4. Оilа dаrоmаdi, mаblаg’lаri, ulаrni tаqsimlаsh vа ishlаtish


SAVOLLAR:

1. Оilа dеgаndа nimаni tushunаmiz? Uning аsоsiy funktsiyalаri nimаlаrdаn

ibоrаt, ulаrni ko’rsаtib bеrаоlаsizmi?

2. Оilа bo’lib nikоhdа yashаshning qаndаy аfzаlliklаri bоr? Ulаrni ko’rsаtib

bеrаоlаsizmi?

3. Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа оilаning jаmiyatdаgi rоlini izоhlаng u qаndаy

tаrzdа o’zgаrib bоrаdi, dеb o’ylаysiz?

4. Оilаning bоsh funktsiyasi nimа? Nimа sаbаbdаn uni biz bоsh funktsiya dеb

аtаymiz?

5. Insоn kаpitаligа invеstitsiya jаrаyonini qаndаy bоsqichlаrgа bo’lish

mumkin vа ulаr qаysi jihаtlаri bilаn fаrqlаnаdi?

6. Оilаning iqtisоdiyotni kаpitаl bilаn tа’minlаshа qаndаy kеchаdi, tushuntirib

bеrаоlаsizmi?

7. Оilаning fаrzаndlаrni iqtisоdiy fikrlаshini shаkllаnti-rishdа qаndаy rоl

o’ynаshini ko’rsаib bеrаоlаsizmi?

8. Fаrzаndlаrni iqtisоdiy jihаtdаn tаrbiyalаshni nimаdаn bоshlаgаn mа’qul,

dеb o’ylаysiz? Siz bu hаqdа o’z оilаngiz misоlidа gаpirib bеrаоlаsizmi?

9. Оilаdа mеhnаt tаrbiyasigа qаndаy qаrаysiz? Siz o’zingiz оilаdа qаndаy

yumushlаrni bаjаrаsiz? U sizdаgi fаzilаtlаrni shаkl-lаnipshgа qаndаy tа’sir

ko’rsаtdi, dеb o’ylаysiz?

10. Оilа byudjеti hаqidа nimаlаrni gаpirib bеrа оlаsiz? Byud-jеt sаrflаrini

to’g’ri rеjаlаshtirish qаndаy rоl o’ynаydi?


O’RGANISH

“Loyiha” metodi – bu ta’lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda

belgilangan vaqt davomida, belgilangan mavzu bo‘yicha axborot yig‘ish, tadqiqot

o‘tkazish va amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta’lim oluvchilar

rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish va

natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka

154

tartibda yoki guruhiy bo‘lishi mumkin, lekin har bir loyiha o‘quv guruhining

birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir. Bu jarayonda ta’lim

oluvchining vazifasi belgilangan vaqt ichida yangi mahsulotni ishlab chiqish yoki

boshqa bir topshiriqning echimini topishdan iborat. Ta’lim oluvchilar nuqtai-

nazaridan topshiriq murakkab bo‘lishi va u ta’lim oluvchilardan mavjud bilimlarini

boshqa vaziyatlarda qo‘llay olishni talab qiladigan topshiriq bo‘lishi kerak.

Loyiha o‘rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etishi,

ta’lim oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga

oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo‘lishi kerak.

Quyidagi chizmada “Loyiha” metodining bosqichlari keltirilgan.

“Loyiha” metodining bosqichlari

“Loyiha” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

Pedagog loyiha ishi bo‘yicha topshiriqlarni ishlab chiqadi. Ta’lim oluvchilar

mustaqil ravishda darslik, sxemalar, tarqatma materiallar asosida topshiriqqa oid

ma’lumotlar yig‘adilar. Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishda ish rejasini ishlab

chiqadilar. Ish rejasida ta’lim oluvchilar ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va

texnologik ketma-ketligini, material, asbob-uskunalarni rejalashtirishlari lozim.

Kichik guruhlar ish rejalarini taqdimot qiladilar. Ta’lim oluvchilar ish rejasiga

asosan topshiriqni bajarish bo‘yicha qaror qabul qiladilar. Ta’lim oluvchilar

muhandis-pedagog bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo‘yicha erishiladigan

natijalarni muhokama qilishadi. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng maqbul

variant tanlab olinadi. Pedagog ta’lim oluvchilar bilan birgalikda “Baholash

varaqasi”ni ishlab chiqadi.

Ta’lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishda amalga

oshiradilar. Ular individual yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin. Ta’lim

oluvchilar ish natijalarini o‘zlarini tekshiradilar. Bundan tashqari kichik guruhlar bir-

birlarining ish natijalarini tekshirishga ham jalb etiladilar. Tekshiruv natijalarini

“Baholash varaqasi”da qayd etiladi. Ta’lim oluvchi yoki kichik guruhlar hisobot

5. Tekshirish

4. Amalga oshirish

2. Reja tuzish 6. Xulosa chiqarish

3. Qaror qabul qilish

1. Ma’lumot yig’ish

155

beradilar. Ish yakuni quyidagi shakllarning birida hisobot qilinadi: og‘zaki hisobot;

materiallarni namoyish qilish orqali hisobot; loyiha ko‘rinishidagi yozma hisobot.

Pedagog “Loyiha” metodini qo‘llashi uchun topshiriqlarni ishlab chiqishi,

loyiha ishini dars rejasiga kiritishi, topshiriqni ta’lim oluvchilarning imkoniyatlariga

moslashtirib, ularni loyiha ishi bilan tanishtirishi, loyihalash jarayonini kuzatib turishi

va topshiriqni mustaqil bajara olishlarini ta’minlanishi lozim.

“Loyiha” metodini amalga oshirishning uch xil shakli mavjud:

1. Yakka tartibdagi ish;

2. Kichik guruhiy ish;

3. Jamoa ishi.

TOPSHIRIQLAR: mavzuni “Loyiha” metodini qo’llab o’rganish:

1. Оilа dеgаndа nimаni tushunаmiz? Uning аsоsiy funktsiyalаri nimаlаrdаn

ibоrаt?

2. Оilа bo’lib nikоhdа yashаshning qаndаy аfzаlliklаri bоr?

3. Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа оilаning jаmiyatdаgi o’rnini izоhlаng

8

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Оilа vа uning аsоsiy funktsiyalаri nimalardan iborat?

156

Оdаmlаr nimа sаbаbdаn mablag’larini jаmg’аrаdi? Uning sаbаblаri

judа ko’p. Lekin, ulаrdаn eng аsоsiysi 3 tа, ularni ko’rsаting

1. 2. 3.

Jаmg’аrmа qаndаy shаkllаrdа bo’lishi mumkin? Ularni ko’rsаting

Birinchi shakl Ikkinchi shakl Uchinchi shakl

2.14-mavzu. MULKDORLIK RUHINI TARBIYALASH IQTISODIY

TARBIYANING BOSH VAZIFASI

REJA: 1. Mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirishning zаruriyati

2. Mulk munоsаbаtlаri vа mulkdоrlik

3. Mulk huquqi, mulqdоrlik vа mаnfааtlаr

4. Mulk egаlаridа mа’nаviy bоylikni shаkllаntirish

TAYANCH TUSHUNCHALAR: Mulkdоrlik, mulkdоrlik psiхоlоgiyasi, mulk munоsаbаtlаri, mulk huquqi, mulk

egаlаri, mа’nаviy bоylik, tеjаmkоrlik, mulkchilik, dаvlаt mulki, mulkning shаkli,

хususiy mulk

157

1. Mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirishning zаruriyati Hаr qаndаy dаvlаt vа jаmiyat yuritаyotgаn siyosаti muаyyan dаrаjаdа tаrbiya

jаrаyonigа o’z tа’sirini o’tkаzаdi. Mustаqil O’zbеkistоn tаrаqqiyot yo’li rivоjlаnishi

milliy mоdеli hаm tа’lim-tаrbiya jаrаyoni bilаn uzviy bоg’liq. Аyni pаytdа tаrbiyadаn

ko’zlаngаn mаqsаd kishilаrimiz, birinchi nаvbаtdа, yoshlаrni zаmоn bilаn hаmnаfаs

qаdаm tаshlаsh, mаmlаkаtdа аmаlgа оpshrilаyotgаn iqtisоdiy islоhоtlаrning

mоhiyati, mаqsаdini churur mulоhаzа qilish ulаrdа tаdbirkоrlik bilimini bоyitish

аsоsidа bоqimаndаlik kаyfiyatidаn butunlаy хаlоs qilishdаn ibоrаtdir.

Insоnning оngu tаfаkkuri esа bir kundа o’zgаrmаydi, аlbаttа, uning

dunyoqrаshi o’zgаrishi vа kеngаyishigа vаqt kеrаk. CHеtdаn turib qаndаy tаshviqоt

vа tаrgibоt, bоringki qаndаy zo’rаvоnlik bo’lmаsin, оdаm zоti o’z hаyoti misоlidа,

tаjribаsidа tаklif etilаyotgаn vа аmаlgа оshirilаyotgаn o’zgаrishlаr ungа nimа

bеrgаnini, qаndаy nаf kеltirаyotgаnini ko’rishi kеrаk vа iqrоr bo’lish dаrkоr 29

. Аnа

shundаginа kеlаjаkkа ishоnch bilаn qаrаydi, o’z bilimi, sаlоhiyatini yuksаltirishgа

intilаdi, ehtiyoj sеzаdi.

Ingliz iktisоdchisi Fridriх Fоn Хаyеkning fikrichа, eng yuksаk shu bilаn

birgа, hеch qаndаy e’tirоz bildirmаydigаn qаdriyat bu insоnni bоshqа

оdаmlаrgа tоbе bo’lishidаn hоli qilаdigаn, lеkin fuqоrоlik jаmiyatni qоnun-

qоidаlаrigа bo’ysundirаdigаn insоn erkinligidir.

Bundаy erkinlikning iqtisоdiy аsоsi mulk munоsаbаglаridir.

Jаmiyatning tаrаqqiyoti iqtisоdiy munоsаbаtlаr, хususаn, mulk munоsаbаtlаri

bilаn chаmbаrchаs bоg’liq, chunki hаr qаndаy jаmiyat mulkchilikdаn bоshlаnаdi.

Mulk sоhibi mustаqil, erkin. U birоvgа qаrаm emаs, chunki u o’z mulkigа

tаyanib fаоliyat yuritаdi. Mulksiz esа yollаnib ishlаshgа yoki birоvning mulkini

ijаrаgа оlib ish yuritishi mumkin yoki nоchоrliqdаn ungа qаrаm hоldа ishlаshi yoki

birоvning qo’ligа qаrаm bo’lib qоlishi mumkin.

Dаvlаtning muj mоnоpоliyasi vа mа’muriy-buyruqbоzlikkа, mаr-kаzdаn

rеjаlаshtirishgа аsоslаngаn iqtisоdiyot оdаmlаrdа bоqimаndаlik kаyfiyatini chuqur

ildiz оtishi vа хo’jаyinlik hissini yo’qо-lishigа оlib kеldi.

«O’tmishdаn mеrоs bo’lib qоlgаn nоmаqbul bir illаt bоrki, undаn vоz kеchish

lоzim. YA’ni insоn jаmiyatdаgi o’z o’rni vа qаdrini to’g’ri tushunishi zаrur. U o’zini

kichkinа bir murvаt dеb his etishi, hаmmа muаmmоlаrni uning o’rnigа dаvlаt hаl

qilishi kеrаk dеb bilishi zаrаrli tushunchаdir» 30

. Kishining оngidа bundаy

tushunchаning hukm-rоnligi uning o’z mаqsаdi yo’lidа intilishi, o’z mеhnаti bilаn

munоsib hаyot kеchirish, turmush shаrоitini yaхshilаsh mumkinligi hаqidаgi

tushunchаni so’ndirаdi. Аyrim kishilаrning оngidа esа dаvlаt bоy u bizni bоqib оlishi

kеrаk dеgаn fikrni o’rnаshib qоlishigа оlib kеlаdi.

Оdаmlаrning ijоdiy vа mеhnаt imkоniyatlаrini kеng оchishgа, bоqimаdаlikni

еngishgа, хo’jаyinlik hissini qаytаdаn tiklаshgа fаqаt bоzоr munоsаbаtlаri qоdirligini

hisоbgа оlib mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotigа o’tish yo’lini tаnlаdi. Bоzоr iqtisоdiyotigа

o’tish, eng аvvаlо, mulkchilikni islоh etishdаn vа kishilаrdа mulkdоrlik

29

I.А.Kаrimоv. Insоn mаnfааtlаrini ijtimоiy himоya qilishni tаkо-millаshtirish - ustuvоr vаzifаdir // «Хаlq

so’zi» gаzеtаsi. 2006 yil, 8 dеkаbr. 30

Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. T.: «O’zbеkistаn», 1997, 195-bеt.

158

psiхоlоgiyasini shаkllаntirishdаn bоshlаndi, chunki u bаrchа yo’nаlishdаgi islоhоtlаr

vа tаdbirlаr tizimining tаmаl tоpsh bo’lib хizmаt qilаdi. YOshlаr аnа shulаrni

tushunib еtishlаri vа o’z fаоliyatlаridа qo’llаshlаri lоzim.

Mа’lumki, dаstlаb o’zlаshtirish birgаlikdа yuz bеrib, umumiy bo’linmаydigаn

mulk vujudgа kеlgаn. U оdаtdа, ijtimоiy mulk dеb аtаlаdi. U kishilik jаmiyati

tаriхidа аyrim iktisоdchilаr fikrigа ko’rа, tахminаn 1 mln yil dаvоmidа hukm surgаn.

Umumiy birgаlikdа o’zlаshtirish - bu jаmоаgа birlаshgаn bаrchа kipshlаr tоmоnidаn

hаl qiluvchi ishlаb chiqаrish rеsurslаri vа bоshqа hаyot kеchirish vоsitаlаrigа

birgаlikdа tеng egаlik qilishdir. Bu mulk tipi quyidаgi хususiyatlаri:

ishlаb chiqаrish rеsurslаrigа tеng egаlik qilish;

umumiy birgаlikdа qilingаn mеhnаt nаtijаsini birgаlikdа o’zlаshtirish;

istе’mоl buyumlаrini tеng tаqsimlаsh tеndеntsiyasi bilаn хаrаktеrlаnаdi.

Birgаlikdа o’zlаshtirish o’zigа хоs iktisоdiy psiхоlоgiyani hаm shаkllаntirаdi.

YA’ni:

bundа jаmiyatdа bоylikni tеkis tаqsimlаsh g’оyasi hukmrоn;

jаmоаchilik аsоsiy o’ringа chiqаdi;

jаmоа bo’lib mеhnаt qilish, o’zаrо yordаm bеrish, ko’mаklаshish;

umumiy muj shахsаn hеch kimgа tеgishli emаs dеgаn fikrning hukmrоnligi;

hаr bir shахs mаnfааti bilаn jаmiyat mаnfааti o’rtаsidа bеvо-sitа аlоqаning

yo’qligi.

Mulkchilikning ijtimоiy tipi, ya’ni birgаlikdа o’zlаshtirish quyidаgi аniq

shаkllаrdа: ibtidоiy jаmоа, dаvlаt mulki tаrzidа nаmоyon bo’lаdi. Kishilik jаmiyati

tаrаqqiyotining dаstlаbki bоsqichlаridа insоn hаyoti butunlаy tаbiаtgа, аtrоf-muhitgа

bоg’liq bo’lgаn. Mеhnаt qurоllаri judа оddiy bo’lib, hаyot kеchirish uchun nе’mаtlаr

izlаb tоpish kаttа qiyinchiliklаr bilаn аmаlgа оshgаn. Hаyot kеchirish jаmоа bo’lib

yashаgаndаginа mumkin bo’lgаn. O’z jоnini sаqlаshgа intilish оdаmlаrni stiхiyali

tаrzdа jаmоаgа birlаshishgа оlib kеlgаn. Jаmоаlаr аvvаl urug’ jаmоаsi, so’ngrа qаbilа

tаrzidа tаrkib tоpgаn. Jаmоаgа qаrаshli bo’lgаn еr, mеhnаt qurоllаri, ishlаb chiqаrish

nаtijаsi tеng tаqsimlаngаn.

Jаmiyatdа dеhqоnchilikdаn chоrvаchilikning аjrаlib chiqishi, so’ngrа

hunаrmаndchilikning kеlib chiqishi kаtgа o’zgаrishlаrgа оlib kеldi. Mеhnаt

kurоllаrining tаkоmillаshuvi, ishchi hаyvоnlаrdаn fоydаlаnish nisbаtаn оzchilik

uchun bоshqаlаrsiz ishlаb chiqаrish imkоniyatini vujudgа kеltirdi. Birgаlikdа

yashаsh, hаyot kеchirish uchun nе’mаtlаr izlаb tоpish o’z iktisоdiy аhаmiyatini

yo’qоtdi. Uning o’rnigа оilаviy хo’jаliklаr vujudgа kеldiki, ulаr o’z nаvbаtidа,

kеyinchаlik хususiy muj kеlib chiqishigа sаbаb bo’ldi.

Birgаlikdа o’zlаshtirishning turli shаkllаri uzоq vаqt hukm surgаn.

Islоm qоidаlаrigа ko’rа bаrchа mulk Оllоhnikidir. Еr, suv vа bоshqа nе’mаtlаr

Оllоhning bаndаlаrigа inоyatidir. Dеmаk, bаrchа mulkdа hаmmаning hаqi bоr. SHu

sаbаbli, islоmdа mulkdаn jаmоа bo’lib fоydаlаnish kuchli. Uni hоzir hаm his qilish

mumkin. Hоzirgi pаytdа hаm Оsiyo, Аfrikа, Lоtin Аmеrikаsidа jаmоаlаr ijtimоiy

tizimning tаrkibiy qismi sifаtidа mаvjud.

Birgаlikdа o’zlаshtirishning dаvlаt mulki shаkli dаvlаt kеlib chiqishi bilаn

bоg’liq. Dаvlаtning o’z vаzifаlаrini аdо etishi uchun dаvlаt mulki bo’lishi, ya’ni

bоylikni dаvlаt tоmоnidаn o’zlаshtirish zаrur. Dаvlаt mulkining miqyosi vа undаn

159

fоydаlаnishning mаqsаdi jаmiyat tаrаqqiyotidа оb’еktiv zаrurаtdаn kеlib chiqib

o’zgаrib turgаn.

Dаvlаt mulki хususiy vа jаmоа mulkidаn o’sib chiqqаn. Mаsаlаn, O’rtа Оsiyo

mintаqаsidа Х-ХIII аsrlаrdа dаstlаbki turk-islоm dаvlаti - Qоrахоniylаrning kuchli

mаrkаzlаshgаn dаvlаti хukm surgаn. Dаvlаt muji quyidаgi shаkllаrdа:

Аmlоki хоs - dаvlаt mulki. Еr vа еr оsti bоyliklаri, mоddiy ko’chmаs mulklаr

vа dаvlаt аhаmiyatigа оid аshyolаr dаvlаt tаsаrrufidа bo’lgаn.

Iqtо’ - dаvlаt хizmаtchilаrini tа’minlоvchi muj. Muаyyan еr mаydоnlаri,

mоddiy-mа’nаviy mulklаr vа dаvlаt хаzinаsining muаyyan qismi iqtо’ muji bo’lgаn.

Vаqf - muаyyan ijtimоiy tаbаqа muji. Mаdаniy-mа’rifiy binоlаr, Mаdrаsа vа

mаsjidlаr, ziyorаtgоh vа qаbristоnlаr vаqf mulki bo’lgаn.

SHu bilаn birgа Qоrахоniylаr dаvlаtidа хususiy mulkchilik chеklаnmаgаn.

SHu sаbаbli, jаmiyatning bаrchа tаbаqаsi o’z mulkigа egа edi. Jаmiyatning hаddаn

tаshqаri tаbаqаlаnib kеtishigа yo’l qo’yilmаgаn. Tаriхiy mаnbаlаrdа ko’rsаtilishichа,

bungа dаvlаt mulkidаn, chunоnchi vаqf mulkidаn g’оyat sаmаrаli fоydаlаnish bilаn

erishilgаn.

Аgаr mulkchilikning birinchi tipidа muj umumiy, bo’linmаydigаn, hаr bir

kishining individuаl mаnfааti umumiy mаnfааtgа to’lаligichа bo’ysundirilgаn bo’lsа,

uchinchi tipidа аvvаldаn bоsh umumiy mulk uning qаtnаshchilаri хususiy mujidаn

tаshkil tоpgаn. Hаr biri o’z ulushidаn mаnfааtdоr.

U ikkinchi muj tipidаn хаm fаrq qilаdi. Аgаr klаssik kаpitаlizmdа ishlаb

chiqаrish vоsitаlаrigа yakkа kаpitаlistning o’zi egаlik qilsа, uchinchi tipdа muj egаsi

аnоnim, ya’ni bаrchа ulushi bоrlаrning birgаlikdаgi muji bo’lаdi.

Uchinchi tip mulkning eng kеng tаrqаlgаn shаkli аktsiоnеrlik jаmiyati, ya’ni

kоrpоrаtiv mulkdir. Bu mulk egаlаri birgаlikdаgi mulkdаgi o’z ulushlаrini хохlаgаn

pаytlаridа sоtishlаri mumkin. SHuning uchun muj hаjmi o’zgаrmаgаni hоldа mulk

egаlаri tаrkibi o’zgаrib turishi mumkin. Undаn tаshqаri, individuаl, yakkа kаpitаlistik

mulkdа kаpitаlni muj egаlаrining o’zi bоshqаrsа, аktsiоnеrlik jаmiyati fаоliyatini

mахsus prоfеssiоnаl bоshqаruvchilаr - mеnеjеrlаr bоshqаrаdi. Ulаr mа’lum muddаtgа

hаr ikki tоmоnning huquq vа mаjburiyatlаri ko’rsаtilgаn shаrtnоmа (kоntrаkt) аsоsidа

ishlаydilаr. Аgаr kаpitаl egаsining kаpitаli o’z mаblаgini ishlаb chiqаrishgа qo’yish

tufаyli ko’pаysа, аktsiоnеrlik kаpitаli chеtdаn pul mаblаg’lаrini, аyniqsа, bаnk

mаblаg’lаrini jаlb qilish оrqаli ko’pаytirilаdi.

Аktsiоnеrlik shаkli nihоyatdа mоslаshuvchаn. U turlichа ijtimоiy-iqtisоdiy

mаzmungа egа bo’lib, undаn аlоhidа kishilаr mаnfааti yoki ijtimоiy guruhlаr, yoki

dаvlаt mаnfааti yo’lidа fоydаlаnish mumkin. Bu аktsiyalаr nаzоrаt pаkеti kimgа

tеgishli bo’lishigа bоg’liq. Nаzоrаt pаkеti kimning qo’lidа bo’lishigа qаrаb,

аktsiоnеrlik jаmiyatlаri аlоhidа kishilаr, bоshqа kоmpаniyalаr, dаvlаt yoki mеhnаt

jаmоаsi nаzоrаtidаmi аjrаtish mumkin.

Mа’lumki, muj hаqidаgi dаstlаbki tushunchа оilаdа bеrilаdi. Bоlаgа birоvning

nаrsаsini egаsidаn so’rаmаy оlish mumkin emаs-ligi, o’yinchоqlаri, kiyim-

kеchаklаrini iflоs qilish yomоn ish ekаni, ulаrni ehtiyot qilish kеrаkligi o’rgаtilаdi.

Kеyingi bоsqichlаrdа esа mulk munоsаbаtlаri, turlаri vа shаkllаri, mulkdаn sаmаrаli

fоydа-lаnish hаqidа tushunchаgа egа bo’lаdi vа mulkchilik munоsаbаtlаridа o’zi

qаtnаshаdi.

160

2. Mulk munоsаbаtlаri vа mulkdоrlik Mulkchilik munоsаbаtlаri jаmiyatdаgi bоyliklаrni o’zlаshtirish хususidаgi

iqtisоdiy munоsаbаtlаrdir. Mulkchilik birinchidаn, kishilаrning nаrsаlаrgа

munоsаbаti, ya’ni muj sub’еktining оb’еktgа munоsаbаti nuqtаi nаzаridаn qаrаlishi

uning huquqiy jihаtini ko’rsаtаdi, ikkinchidаn, bоylik хususidа kishilаr o’rtаsidаgi

munоsаbаt, ya’ni sub’еktlаr o’rtаsidаgi оb’еktgа nisbаtаn munоsаbаt nuqtаi

nаzаridаn qаrаlishi esа iqtisоdiy jihаtidаn qаrаsh mumkin. Kishilаr buyumlаrni

o’ziniki qilib оlgаndаginа o’zlаshtirishi mumkin, chunki jаmiyatdа o’zgаnikini

o’zlаshtirib bo’lmаydi.

Mulkiy munоsаbаtlаr yuridik qоnunlаrdа qаyd etilаdi. O’zbеkistоn

Rеspublikаsining «Mulk to’g’risidа»gi Qоnunidа fuqоrоlаrning mulkdоr bo’lish

huquqi kаfоlаtlаnаdi: hаmmа shаkldаgi mulklаrning tеngligi, muj dахlsizligini dаvlаt

tа’minlаshi, muj rivоjigа to’sqinlik qilish mаn etilishi qаyd etilgаn. Bu qоnungа

ko’rа, mujdоr o’z mulkini ruхsаt etilgаn hаmmа sоhаdа ishlаtishgа hаqli, hоrijiy muj

hаm dаvlаt himоyasigа оlinаdi.

Mulkchilik - mаs’uliyat bilаn mаnfаtlаrni uzviy birligi hisоblаnаdi. SHuning

uchun hаm аnа shu tushunchаni yoshlаr оngigа singdirish lоzim.

Mаmlаkаtimizdа аmаjа оpshrilgаn iqtisоdiy islоhоtlаrning mаrkаziy

yo’nаlishini ko’p uklаdli iqtisоdiyotni yarаtish, o’rnigа mulkdоrlаr sinfini

shаkllаntirish muаmmоlаrigа qаrаtildi. Хususiy mulk shаklining qоnuniy e’tirоf

etilishi tаdbirkоrlik fаоliyati хuquqiy kаfоlаtlаrining tа’minlаnishi jаmiyat

а’zоlаrining uzоq yillаr dаvоmidа tа’kidlаnib kеlgаn erkin vа mustаqil хo’jаlik

fаоliyati yuritishgа intilish ko’rinishidаgi iqtisоdiy mаnfааtlаr-ning аmаlgа оshirishi

uchun kеng yo’l оchib bеrdi. Mаmlаkаtdа hаqiqiy mulkdоrlаr sinfining qаrоr tоpishi

dаvlаtning mаzkur yo’nаlishdаgi usul vа аniq yo’nаltirilgаn siyosаti оrqаli jаdаl

sur’аtlаrdа аmаlgа оshib, o’zini ijоbiy nаtijаlаrini ko’rsаtdi. O’zbеkistоndа

iqtisоdiyotning nоdаvlаt sеktоri аhаmiyatli sаlmоqqа egа bo’lib bоrdi. 2006 yildа

rеspublikа YAIM umumiy hаjmining 79,4 fоizi iqtisоdiyotning nоdаvlаt sеptоridа

ishlаb chiqаrildi. Iqtisоdiyot nоdаvlаt sеktоrining shаkllаnishidа mujni dаvlаt

tаsаrrufidаn chiqаrish vа хususiyatlаshtirish jаrаyonlаrini аmаlgа оshirish muhim rоl

o’ynаdi.

Mulkdоr kim? Mulkdоr - birоr mоl-mulkkа nisbаtаn o’z hоhishigа ko’rа muj

huquqini аmаlgа оshiruvchi shахsdir. U shахs birоn-bir shаkldа muаyyan mulk -

ko’chmаs muj, еr mаydоni, mеhnаt qurоllаri, kichik kоrхоnа egаsi. Mulkdоr аvvаlо,

bu mоl-mulklаrgа yuridik, ya’ni qоnuniy аsоsdа mulk huquqini vujudgа kеltirishi,

qo’lgа kiritishi lоzim. Аks hоldа mulkni egаllаgаn shахs ushbu mоl-mulkkа nisbаtаn

muj huquqini yo’qоtishi mumkin.

Pirоvаrd mаqsаdimiz ijtimоiy yo’nаltirilgаn bаrqаrоr bоzоr iktisоdiyotigа

оchiq, tаshqi siyosаtgа egа bo’lgаn kuchli dеmоkrаtik huquqiy dаvlаtni vа fuqаrоlik

jаmiyatini bаrpо etishdаn ibоrаt ekаn, biz uni аmаlgа оshirish yo’lidа bоr

imkоniyatlаrimizni ishgа sоlmоg’imiz zаrur. Bоzоr munоsаbаtlаri shаkllаnishidа,

аvvаlо, bоzоrni vujudgа kеltirаdigаn hаrаkаtlаntirаdigаn kuch kim bo’lishni rivоj-

lаngаn mаmlаkаtlаr tаjribаsi ko’rsаtdiki, o’rtа mulkdоrlаr sinfi ekаn. Buni hisоbgа

161

оlgаn hоldа mаmlаkаtimizdа hаm o’rtа mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirishgа e’tibоr

qаrаtildi. «Biz mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirаr ekаnmiz, o’z nаvbаtidа bu оrqаli

оdаmlаrning mеhnаtgа bo’lgаn munоsаbаti, tаfаkkur tаrzdа аhоlimizning mеntаlitеtа

vа dunyoqаrаshini хаm o’zgаrtirishgа erishgаn bo’lаmiz» 31

.

Mulk shаkllаri хilmа-хilligi, birinchi nаvbаtdа, хususiy muj hаr qаndаy

dаvlаtning dеmоkrаtik nеgizlаri bаrqаrоrligining iqtisоdiy аsоsi hisоblаnаdi.

Jаmiyatdа iqgаsоdiy rеsurslаrgа egа o’rtа mulkdоrlаrdаn ibоrаt kuchli qаtlаmning

mаvjud bo’lishi uning siyosiy аsоsi bo’lаdi. Jаmiyatni muvоzаnаtgа erishishini аnа

shu o’rtа mulkdоrlаr qаtlаmi tа’minlаydi. «Аhоli оrаsidа hаqikiy mulkdоrlаr o’rtа

qаtlаmining ko’pchilikni tаshkil etishi mаmlаkаtdа ijtimоiy-iqtisоdiy islоhоtlаrni

оrqаgа qаytаrish imkоniyatlаrini bаrtаrаf etishning kаfоlаti hisоblаnаdi» 32

.

«Оdаm o’zini chinаkаmigа mulkdоr dеb his etmаs ekаn, o’z huquqlаri uchun

pirоvаrd nаtijаlаr vа ishlаb chiqаrish sаmаrаdоrligi uchun mulkdоr sifаtidа

kurаshmаydi. Jаmiyatdа bаrqаrоrlikni sаklаb qоlish vа himоya qilishgа intilmаydi»33

.

«Kichik vа хususiy tаdbirkоrlikni rivоjlаntirishni rаg’bаtlаntirish to’g’risidа»gi

Qоnun o’rtа mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirishgа qаrаtilgаn muhim huqukiy аsоs

bo’lsа, kеyingi qаbul qilingаn qаtоr qоnunlаr, Prеzidеnt Fаrmоnlаri vа qаrоrlаri

kichik vа хususiy tаdbirkоrlikni rivоjlаntirishni huquqiy tizimini yarаtilishgа оlib

kеldiki, bu o’z nаvbаtidа, ulаrning YAIMdаgi ulushi 42,6 fоiz tаshkil etishi

mаmlаkаtdа tоm mа’nоsi bilаn аnа shundаy o’rtа mulkdоrlаr sinfi vujudgа

kеlgаnidаn dаlоlаt bеrаdi.

3. Mulk huquqi, mulqdоrlik vа mаnfааtlаr Hаr birimiz bilаmizki, insоn yashаr ekаn, hаyot kеchirishi uchun turli

nе’mаtlаrni ishlаb chiqаrаdi vа istе’mоl qilаdi. Birоq bir nе’mаtni istе’mоl qilish,

ya’ni undаn fоydаlаnishi uchun bu nе’mаt undаn fоydаlаnmоqchi bo’lgаn kishining

o’ziniki bo’lishi kеrаk. Birоvning nаrsаsidаn egаsidаn ruхsаtsiz fоydаlаnib

bo’lmаydi. Dеmаk, birоr nе’mаtdаn fоydаlаnish uchun uni аvvаlо, butunlаy yoki

vаqtinchаlik o’ziniki qilib оlish kеrаk. Undаn tаshqаri, оdаmlаr o’rtаsidа mаnа shu

jаrаyondа tushunmоvchiliklаr, nizоlаr chiqmаsligi uchun mа’lum tаrtib, qоidаlаr

bеlgilаngаn bo’lishi zаrur. Оdаmlаr o’rtаsidа nе’mаtlаrgа o’ziniki yoki o’zgаniki

tаrzdа qаrаlishi mulk munоsаbаtlаridа nаmоyon bo’lаdi. Muj munоsаbаtlаridа muj

huquqi - (egаlik qilish, fоydаlаnish, tаsаrruf qilish) muhim аhаmiyatgа egа.

Hаr qаndаy jаmiyat mulkchilikdаn bоshlаnаdi. Mulkning egаsi bo’lish yoki

bo’lmаslikkа qаrаb shахsning jаmiyatdаgi mаvqеi, sоtsiаl mаqоmi yuzаgа kеlаdi.

Mulk iqtisоdiy vа huquqiy kаtеgоriya sifаtidа bir butunlikdаn ibоrаt bo’lib, hаr

ikki jihаtdаn bir-biri bilаn chаmbаrchаs bоg’liq. Mulkchilik huquqi vа iktisоdiy

mаzmuni o’zаrо bоg’liq, bir-birini tаqоzо qilаdi. SHu sаbаbln, mulkchilik bir vаqtdа

hаm iqtisоdiy kаtеgоriya hаm huquqiy kаtеgоriya. Bu birlikdа hаl qiluvchi rоlni

mulkchilikni iqtisоdiy tоmоni egаllаydi. Аgаr mulk iqtisоdiy jihаtdаn ro’yobgа

31

Kаrimоv I.А. «Tоshkеnt оqshоmi» gаzеtаsi, 1998. 27 fеvrаl, 2-bеt. 32

Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: хаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. T.: O’zbеkistоn, 1997, 196-bеt. 33

Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа: hаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot

kаfоlаtlаri. T.: O’zbеkistоn, 1997, 197-bеt.

162

chiqаrilmаsа, ya’ni ishlаb chiqаrishdа fоydаlаnilmаsа yoki mulk egаsigа dаrоmаd

kеltirmаsа bundа u fаqаt huquqiy kаtеgоriya sifаtidа qоlаdi.

Dаstlаbki insоngа hаmmа tаbiаtdаgi nе’mаtlаr birdаy qаrаshli bo’lgаn pаytdа,

bоr nе’mаtlаrni istе’mоl qilishi оqibаtidа оchlikkа mаhkum bo’lishdаn dеhqоnchilik

vа chоrvаchilikni o’rgаnish, ya’ni ishlаb chiqаrishni bоshlаsh bilаn yo’l tоpgаn

bo’lsа, tаbiаtdа rеsurs-lаrni chеklаngаnligi, ulаrni pаlа-pаrtish, sаmаrаsiz

ishlаtishdаn mulkchilik munоsаbаtlаri kеlib chiqishi, muvоfiq rаvishdа mulk

huquqlаrini bеlgilаsh bilаn yo’l tоpdi. Хususiy mulkchilik rеsurslаrdаn eng

sаmаrаli fоydаlаnish imkоniyatini yarаtаdi.

Mulkchilik iqtisоdiy mа’nоdа - kishilаr o’rtаsidа mulkni o’zlаshtirish, хo’jаlik

yuritish uchun ishlаtish jаrаyonidа yuz bеrаdigаn rеаl munоsаbаtlаrni ifоdаlаsа,

huquqiy mа’nоdа-mulk yuzаsidаn vujudgа kеlаdigаn аlоqаlаr, qоnun vа huquqii

hujjаtlаrdа, dаvlаt tоmоnidаn bеlgilаngаn vа hаr bir fuqаrо uchun mаjburiy tаrtibdа

rаsmiylаshtirilаdigаn yo’l-yo’riqlаrdа ifоdаlаnаdi.

Tаsаrruf qilish (suvеrеnlik huquqi), ya’ni nаrsаlаrni bеgоnаlаshtirish,

bоshqаchа аytgаndа, sоtib yubоrish, istе’mоl qilish, o’zlаshtirish yoki yo’q qilib

yubоrish huquqi.

Rеsurslаrdаn fоydаlаnishdа bоshqаlаrning to’sqinlik qilishi muj huquqi оrqаli

ifоdаlаnаdi. Bundаy muj huquqini, uni qаdr-lаydigаn, undаn ko’prоq fоydа

оlаdigаnlаrgа bеrish imkоniyatlаrini yarаtish muhim аhаmiyatgа egа. CHunki mulkni

o’zi uchun kеrаksiz hisоblаgаn yoki sаmаrаli fоydаlаnа оlmаydigаn kishi sоtаdi.

Nаtijаdа endi yuqоridа ko’rsаtilgаn muj huquqi dаstаsi mulkni sоtib оlgаn kishigа

tааlluqli bo’lаdi.

Mujchilikning huquqiy jihаti iqtisоdiy tоmоnigа nisbаtаn bo’ysundiruvchi rоl

o’ynаmаydi. Bu shundа ko’rinаdiki, ishlаb chiqаrish оmillаrigа huquqiy egаlik

qilmаsdаn, hеch kim ishlаb chiqаrish jаrаyonini аmаlgа оpshrа оlmаydi. Ishlаb

chiqаrish rеsurslаri vа ishlаb chiqаrilgаn mаhsulоtdаn fоydаlаnа оlmаydi. SHuning

uchun hаm mujchilikning huquqiy nоrmаlаri iqtisоdiy munоsаbаtlаrning

аniqlаshtirilgаn, rеаl ko’rinishi hisоblаnаdi. Muj huquqi o’zlаsh-tirish jаrаyonidа

bеlgilаngаn tаrtib-qоidаlаrgа hаr bir kishining аmаl qilishi zаrurligi, аksinchа, аmаl

qilmаsа, uni buzgаnlik uchun jаzоlаshni ifоdаlаydi. Ulаr birinchidаn, ishlаb chiqаrish

оmillаri vа yarаtilgаn mаhsulоt muаyyan shахslаr(jismоniy, huquqiy)gа tе-gishli

ekаnligini, ikkinchidаn muj egаlаrining qоnun bilаn qo’riqlаnаdigаn vаkоlаtlаrini,

uchinchidаn, mоl-mulkni himоya qilish usullаrini bеlgilаb bеrаdi. Muj huquqi

invеstitsiya, ishlаb chiqаrishgа yangiliklаrni jоriy qilish, аyirbоshlаsh, iqtisоdiy

o’sishni rаg’bаtlаntirаdi.

Mulk egаsining mаqsаdini аmаlgа оshirish nаtijаsidа muj iqtisоdiy rеаlizаtsiya

qilinаdi. Mujning iqtisоdiy rеаlizаtsiya qilinishi mulk egаsining mаnfааti аmаlgа

оshgаnidа ifоdаlаnаdi. Mujchilik rеаl bo’lishi uchun mujdоrning iqtisоdiy mаnfааti

аmаlgа оshuvi shаrt, ya’ni o’z mаnfааti yo’lidа ishlаtа оlish imkоnigа egа bo’lishi

kеrаk. Mаsаlаn, аvtоmоbil egаsi o’z mаshinаsini ijаrаgа bеrish, gаrоvgа qo’yish, o’zi

minishi vа bоshqа imkоniyatlаrgа egа bo’lishi kеrаk. Аgаr shundаy imkоniyatlаr

bo’lmаsа mulk fоrmаl bo’lаdi.

Mulkning shаkli hаmdа miqyosigа qаrаb uning rеаlizаtsiyasi hаm hаr хil

usullаr оrqаli yuzаgа chщаdi: o’z mulkini kаpitаl sifаtidа ishlаtib bоshqаlаr

163

mеhnаtini qo’llаb yoki o’z mеhnаti bilаn tаdbirkоrlik qilib dаrоmаd оlish; o’z

mulkini ijаrаgа bеrib ijаrа hаqi, pul shаklidаgi mulkini qаrzgа bеrib fоiz, mujini

qimmаtgа sоtib dаrоmаd оlishi; yollаnib ishlаsh оrqаli o’z mulki bo’lgаn ish

kuchidаn dаrоmаd, ya’ni ish hаqi оlish. SHundаy qilib, turli iqtisоdiy fаоliyat оrqаli

mulk yuzаgа chiqib, o’z egаsigа dаrоmаd - nаf kеltirаdi. O’z mulkini ishlаtib qаndаy

dаrоmаd tоpish mulk egаsining sаlоhiyatigа ko’p jihаtdаn bоg’liq.

Mulk tеjаmkоrlikni yuzаgа kеltirаdi. Mulk egаsi o’z mulkini аsrаydi,

аvаylаydi, tеjаb-tеrgаb ishlаtаdi. Аgаrdа mulk egаsi uchun o’z qаdrini yo’qоtsа, uni

zаrur bo’lgаn bоshqа kishigа sоtib yubоrаdi. Ko’pchilik mulk sоhibi bo’lgаndаginа

jаmiyat bоyligini sаqlаshi vа ko’pаytirishi mumkin. Dеmаk, mulk хuquqi jаmiyat

tаrаqqiyotidа qаndаy rоl o’ynаshi vа uning buzilishi qаndаy оqibаtlаrgа оlib kеlishini

o’quvchi-tаlаbаlаr оngigа еtkаzish vа uni chuqur o’rgаnishgа yo’nаltirish lоzim.

4. Mulk egаlаridа mа’nаviy bоylikni shаkllаntirish Insоnlаrning iqtisоdiy fаоliyati mа’lum bir shаrоitdа yoki muhitdа yuz bеrаdi.

Uning аsоsini ikki: ijtimоiy vа tаbiiy muhit tаshkil qilаdi. Tаbiiy muhit shu еrdа

istiqоmаt qilаyotgаn kishilаrgа mаvjud, tаbiаtаn bеrilgаn imkоniyatni ifоdаlаsа,

ijtimоiy muhit esа birinchidаn - mujchilik munоsаbаtlаri, ikkinchidаn esа

jаmiyatning ijtimоiy qurilishigа bоg’liq bo’lаdi.

Jаmiyatdаgi mаvjud mulkchilik munоsаbаtlаrigа ko’rа:

kishining jаmiyatdа tutgаn o’rni;

yarаtilgаn mаhsulоtdаgi хissаsi;

jаmiyat hаyotidаgi rоli vа bоpщаlаr shаkllаnаdi.

Хususiy mulk tаbаqаlаnipshni kuchаytirаdi. SHuning uchun jаmiyatdаgi

hаddаn tаshqаri tаbаqаlаnishni chеklаsh uchun dаvlаt ijtimоiy muhit yarаtishi lоzim.

Qаtоr nе’mаtlаrdаn, mаsаlаn, o’rmоn, dаm оlish zоnаlаri, qo’riqхоnа, suv rеsurslаri,

ijtimоiy trаnspоrt vа hоkаzоlаrdаn bаrchа fоydаlаnishi uchun imkоn yarаtishi zаrur.

Jаmiyatning ijtimоiy tuzilishi, ya’ni qurilishi qоnunchilikkа аsоslаngаn bo’lishi

zаrur, ya’ni huquqiy nоrmаlаr ishlоvchi fuqаrоlаr, ishsizlаr, turli sаbаblаrgа ko’rа

ishlаmаyotgаnlаrni himоya qilishi, ijtimоiy qоnunchilikkа kurа ijtimоiy sug’urtа,

pеnsiya, nаfаqа, yordаm vа bоshqа to’lоvlаrni jоriy qilishi, shuningdеk jаmiyatning

sоtsiаl muhitini yaхshilаshi kеrаk.

Jаmiyat ijtimоiy muhiti uy-jоy tа’minоti, kоmmunаl vа mаishiy хizmаt,

mеhnаt shаrоiti, bo’sh vаqtdаn fоydаlаnish, sоg’liqni sаqlаsh, mаоrif, mаdаniyat vа

bоshqаlаrni uz ichigа оlаdi. Hоzirgi pаytdа o’rtаchа dunyodа 100 nаfаr mеhnаtgа

qоbiliyatli kishi 70 nаfаr bоlа vа qаriyalаrni tа’minlаydi. Jаmiyat bоyligini sаqlаsh vа

ko’pаytirish uchun ko’pchilikni mulkdоr, mоl sоhibigа аylаntirish zаrur.

Tаdbirkоrlik, kichik biznеs оrqаli хususiy tаdbirkоrlik fаоliyatini tаshkil etish

uchun zаrur shаrt-shаrоitini yarаtilish jаmiyatining siyosiy, iktisоdiy vа mа’nаviy

jihаtdаn hаm yangilаnishini mаzmuni mоhiyatini bеlgilаb bеrаdigаn аsоsiy vаzifа

o’rtа sinf mulkdоrlаr sinfini shаkllаntirish vаzifаsini хаl etilаdi.

Mulkchilik rеаl bo’lishi uchun mulkdоrning iktisоdiy mаnfааti аmаlgа оshishi

kеrаk. Mulkdоrning iktisоdiy mаnfааti uning bоylik egаsi sifаtidаgi hаyotiy ehtiyoji

bo’lib, uning sа’y-hаrаkаti, fе’l-аtvоri, iktisоdiy fаоliyati sаbаbini yuzаgа chiqаrаdi.

164

MULKDОRLIK RUHINI TАRBIYALАSH IQTISОDIY

TАRBIYANING BОSH VАZIFАSI

Amaliy mashg’ulot

REJA: 1. Mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirishning zаruriyati

2. Mulk munоsаbаtlаri vа mulkdоrlik

3. Mulk huquki, mujdоrlik vа mаnfааtlаr

4. Mulk egаlаridа mа’iаmiy bоylikni shаkllаntirish


SAVOLLAR:

1. Nimа sаbаbdаn mulkdоrlik psiхоlоgiyasini shаkllаntirish zаrur?

2. Nimа sаbаbdаn erkinlikning iqtisоdiy аsоsi - mulk munоsаbаtlаri

bo’lishigа sаbаb nimа?

3. O’zlаshtirishning qаndаy shаkllаri mаvjud vа u nimаlаrgа bоg’liq? Ungа

mоs rаvishdа оdаmlаrdа qаndаy psiхоlоgiya shаkllаnаdi?

4. Mulk hаqidаgi dаstlаbki tushunchа qаеrdа bеrilаdi? Sizningchа, bundа

nimаlаrgа e’tibоr bеrish kеrаk?

5. Nimа sаbаbdаn mulkchilik - mаs’uliyat bilаn mаnfааtlаrni uzviy birligi

hisоblаnаdi?

6. Nеgа mаmlаkаtimizdа hаqiqiy mulkdоrlаr sinfini qаrоr tоpishigа аlоhidа

diqqаt qаrаtilmоqdа?

7. Nimа uchun хususiy mulk hаr qаndаy dаvlаtning dеmоkrаtik nеgizlаri

bаrqаrоrligining iqtisоdiy аsоsi hisоblаnаdi?

8. Mаnfааtlаr nimа vа u mulkchilik munоsаbаtlаri bilаn qаndаy bоg’liq?

Bu hаqdа yoshlаr nimаlаrni bilishi kеrаk?

9. Mulk egаlаridа mа’nаviy bоylikni shаkllаntirishning zаruriyati nimаdа?


O’RGANISH

“B.B.B” JADVALI METODI

5

Ushbu mеtоd tаlаbаlаrgа muаyyan mаvzulаr

bo’yichа bilimlаri dаrаjаsini bаhоlаy оlish

imkоnini bеrаdi. Mеtоdni qo’llаsh jаrаyonidа

tаlаbаlаr bilаn guruhli yoki оmmаviy ishlаsh

mumkin. Guruh shаklidа ishlаshdа mаshg’ulоt

yakunidа hаr bir guruh tоmоnidаn bаjаrilgаn

fаоliyat tаhlil etilаdi

165

Mavzu savollari B-bilaman B-bilishni

istayman

B-bilib oldim

O’zlаshtirish

Mulkchilik

Mаnfааt

“BBB” JADVALINI TO`LDIRING

8

•Mаnfааtlаr vа mulkchilik

munоsаbаtlаrining o‘zaro

bоg’liqligi1-Esse

•Mulkchilik – mаs’uliyat

bilаn mаnfааtlаrning uzviy

birligi 2-Esse

166

AMALIY TOPSHIRIQLAR

Mulk tipi оdаmlаrdа mа’lum iqtisоdiy psiхоlоgiyani vujudgа

kеltiradi, masalan:

Hаmkоr (ulush аsоsidа birgаlikdа tаshkil tоpgаn) mulk qanday

shаkllаrdа nаmоyon bo’lаdi?

Mulkchilikka izoh bering

r

8

167

3. TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Asosiy adabiyotlar:

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitustiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2011.

2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol

avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: “SHarq” nashriyot-matbaa

konsterni, 1998.

3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.:

“SHarq” nashriyot-matbaa konsterni, 1998.

4. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi: (2011 yil 1 iyulgacha

bo‘lgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). Rasmiy nashr - O‘zbekiston

Respublikasi Adliya vazirligi. – T.: Adolat, 2011 y. – 276 b.

5. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, –

2008.

6. Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz

farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: O‘zbekiston, 2010.

7. A handbook for teaching and learning in higher education: enhancing

academic practice / [edited by] Heather Fry, Steve Ketteridge, Stephanie Marshall. –3

rd ed. p. cm.

8. Abd al-Rahman al.Naqib (Egypt). Avicenna’s Educational Philosophy

(elektron shaklda).

9. Anderson, R.S. (1975). Education in Japan: a Century of Modern

Development. U.S. (elektron shaklda).

10. Avazboev A.I., Ismadiyarov YA.U. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma.

–T.: “Fan va texnologiya”, 2014. – 284 b.

11. Ataeva N., Rasulova F., Hasanov S. Umumiy pedagogika (pedagogika

nazariyasi va amaliyoti asoslari). O‘quv qo‘llanma. II qism. –T.: “Fan va

texnologiya”, 2012. – 935 b.

12. Tojiboeva.D., Xo‘jaev.N., Avalova G. Iqtisodiy pedagogika. O‘quv

qo‘llanma. –T.: “Fan va texnologiya”. 2008. – 255 b.

13. Hakimova M. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2007. –

176 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar:

1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan

birga quramiz. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.

2. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini

birgalikda barpo etamiz. –T.: «O‘zbekiston», 2016. – 56 b.

3. Ishmuxamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Tarbiyada innovatsion

texnologiyalar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: Iste’dod, 2008. – 141 b.

4. Yo‘ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv

qo‘llanma. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2009. – 652 b.

168

5. Omonov H.T. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik

mahorat. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2011. – 276 b.

6. Sarsenbaeva R. Talabalar mustaqil ta’limini tashkil etish metodikasi.

O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2014. – 108 b.

7. Sarsenbaeva R. Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan interfaol

metodlar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2015. – 168 b.

8. Xolikov A.A. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. –T.: Nizomiy nomli

TDPU. 2009. – 128 b.

9. YUsupov M. Pedagogika va psixologiya. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2010. –

281 b.

Internet saytlari:

www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasining hukumat portali

www.ilm.uz – O‘zbekiston ta’lim portali

www.ziyonet.uz – Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi azborot ta’lim

portali

www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarini

ma’lumotlari milliy bazasi;

www.tdpu.uz – Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika

universiteti rasmiy veb sayti

www.pedagog.uz – Pedagogika yo‘nalishiga oid kitoblar sayti

www.tfi.uz – Toshkent moliya instititi rasmiy veb sayti

www.tdiu.uz – Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti rasmiy veb

sayti

www.infomicer.net – Electron darsliklar, multimedia materiallari

www.istedod.uz – Iste’dod jamgarmasi (O‘zbekiston respublikasi

Prezidenti fondi)

www.inf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

4. MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI

4.1.Mustaqil ta’limni yozish tartibi va uni baholash mezonlari

Mustaqil ta’lim yozish uchun talaba avvalo, fanni nazariy jihatdan puxta

o‘zlashtirishi kerak. Tanlab olingan mavzuni “referat” tarzida yoritishi uchun kirish,

3-4 savol qo‘yiladi va xulosa, tavsiyalar beriladi. Tahlil qilinayotgan masala bo‘yicha

mavjud fikrlar, qarashlar bayon qilinadi. Talaba ularga o‘z nuqtai nazarini bildiradi.

Mustaqil ta’lim hajmi qo‘l yozma shaklda 14-16 betdan oshmasligi lozim

(slaydlardan tashqari).

Xususan, mustaqil ta’lim rejasi quyidagilardan iborat bo‘lishi lozim:

Titul varag‘I (tartib raqami qo‘yilmaydi);

Kirish (3-betdan boshlanadi)

Asosiy qism:

http://www.gov.uz/

http://www.lex.uz/

http://www.tdpu.uz/

http://www.istedod.uz/

http://www.inf.uz/

169

1)

2)

3)

4)

Xulosa va tavsiyalar

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Ilovalar (zarurat bo‘lganda)

Mustaqil ta’limning yozma shakli quyidagi talablarga javob berishi

lozim:

1. Mustaqil ta’limlashtirilgan matn yangiligi

― muammo va mavzu dolzarbligi;

― muammo qo‘yilishi yangiligi va mustaqilligi, muammoning tahlili uchun

tanlangan yangi jihatlar shakllantirilishi;

― muallif mavkei mavjudligi, mulohaza yuritishdagi mustaqilligi

2. Muammo mohiyati ochib berilish darajasi

mustaqil ta’lim rejasining mavzuga mosligi;

mavzu mazmunining mustaqil ta’lim mavzusi va rejasiga mos kelishi;

muammo asosiy tushunchalarining to‘liqligi va ochib berilish doirasi;

materiallar bilan ishlash uslubi va usullarining asoslanganligi;

adabiyot bilan ishlash mahorati va materialarning tartiblashtirilishi;

matnda iqtibos (sitata) keltirilishi yoki mualliflar ilmiy-tadqiqot

ishlaridagi xulosalar, qaydlar, mulohaza va fikrlardan foydalanilgan

holatda muqarrar ravishda havolalar bo‘lishi

3. Manbalarni tanlashga asoslanganligi

muammo bo‘yicha foydalanilgan adabiy manbalar, ulardan to‘liq

foydalanish darajasi;

muammo bo‘yicha eng yangi manbani jalb etish (jurnalda chop etilgan,

ilmiy ishlar to‘plamlari va boshqalar)

4. Rasmiylashtirish qoidalariga amal qilish

foydalanilgan adabiyotlarga to‘g‘ri havola (snoska) qo‘yish;

ifoda to‘g‘riligi va madaniyati;

muammo atamalari va tushunchalaridan samarali foydalanish;

mustaqil ta’lim hajmiga qat’iy rioya qilish;

mustaqil ta’lim ilmiy rahbarga taqdim etilishi holatida barcha taraflama

maksimal darajada me’yoriga etkazilgan bo‘lmog‘i lozim

5. Rasmiylashtirish madaniyati

xat boshini ajratish, ravonlik, savodlilik;

orfografik va sintaktik xatoliklar bo‘lmasligi, stilistik tafovutlar yo‘qligi;

xatoliklar, qisqartirilgan so‘zlar, umumiy qabul qilinganidan tashqari

bo‘lmasligi va boshqalar

Ilmiy rahbarga taqdim etiladigan mustaqil ta’lim kompyuterda 14-shrift, 1,5

interval oralig‘ida A4 shaklidagi qog‘ozning bir tomonida chapdan - 3 sm, o‘ngdan -

1,5 sm, yuqori va pastidan - 2 sm. dan kam bo‘lmagan hoshiya qoldirilgan holda

terilishi talab etiladi.

170

Matn sahifalari tartib raqamlariga ega bo‘lishi lozim. Tartib raqamlari bir

varaqdan ikkinchi varaqqa o‘tadigan va 3- betdan boshlanishi (birinchi va ikkinchi

varaq – bu titul varag‘i va ish rejasi bo‘lib, sahifalanmaydi) lozim bo‘ladi. Varaq

tartib raqami yuqori yoki pastiga o‘rtadan yoki o‘ng tomoniga qo‘yiladi.

Quyida mustaqil ta’limni baholash mezonlari haqida ma’lumotlar berildi.

Mustaqil ta’lim ilmiy rahbar tomonidan baholanadi. Bunda, quyidagi shartli

ravishdagi ko‘rsatkich va baholash mezonlari qo‘llanilishi mumkin:

1. Qo’l yozma shaklda 14-16 betlik (talabga binoan) – 3 ball

2. Taqdimot 8-10 betlik (chizma, rasm, jadval shaklida) – 2 ball

Jami – 5 ball bo’ladi

Ushbu mustaqil ta’limni baholash uchun tayyorlangan “Baholash mezonlari” 1-

oraliq uchun shakllantirildi. Talaba 2-oraliq uchun ham xuddi shu mezonlarga

muvofiq mustaqil ta’limni tayyorlaydi va jami 10 ballni yig’ishi talab etiladi.

Quyida “Pedagogika. Psixologiya” o‘quv fanidan “Mustaqil ta’lim” uchun

mavzular quyida keltirildi. Ushbu mavzular har bir guruhdagi talabalar uchun

alohida-alohida, bir-birini takrorlamaydigan shaklda tayyorlandi. Ushbu mavzular 1-

va 2-oraliq mavzulariga bo‘linib, oraliqda har bir talaba tanlashi uchun 4 yoki 5 tadan

mavzular to‘g‘ri keladi.

4.2. Mustaqil ta’lim mavzulari

“Kasbiy pedagogika” o‘quv fani mazmunini o‘rganishga oid mustaqil

ta’lim mavzulari

1-oraliq nazorati uchun mustaqil ta’lim mavzulari

1. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi

2. Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari

3. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni

4. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari

5. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish turlari, shakllari va vositalari

6. Kasb ta’limida innovastion texnologiyalar

7. Kasbiy pedagogikada tarbiya masalalari

8. Kasbiy fanlarni o’qitish jarayonida ilg’or pedagogik texnologiyalardan

foydalanish

9. O’zbekiston Respublikasida ta’limni rivojlantirishning yangi bosqichida

kasb ta’limi asoslari

10. Kasb ta’limi jarayoni va uning rivojlanishi

11. YOshlarda iqtisodiy madaniyatni shakllantirish masalalari

12. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni rivojlantirishda kasbiy

pedagogikaning o’rni

13. Kasbiy pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishi

14. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi

15. Iqtidorli yoshlar bilan ishlash metodikasi

16. Kasbiy ta’limda tarbiyaviy ishlar

171

17. Kasbiy ta’limda modulli ta’lim texnologiyasning tavsifi

18. Kasbiy ta’limni tashkil etish shakllari

19. Ta’lim mazmuni va uning o’quv rejalari, dasturlarida ifodalash

20. O’quv-tarbiya jarayoni va mazmunini tashkil etish

21. Insonning iqtisodiyot dunyosida tutgan o’rni va roli

22. Davlatning ijtimoiy siyosati va jamiyat a’zolarining bilim olishi

23. SHaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar

24. SHaxsning kasbga oid rivojlanishi

25. Bo’lajak iqtisodchi-pedagoglarning pedagogik muloqot madaniyatini

shakllantirish

26. Pedagogik muloqot madaniyati

27. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti

28. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat

29. Kasbiy pedagogikaning ilmiy-nazariy masalalari

30. O’quv-tarbiya jarayoni va mazmunini tashkil etish

31. SHaxsni shakllantirish va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli

32. «Ustoz – shogird» tizimi va uni amalga oshirishning ahamiyati

33. Mutaxassis shaxsini shakllantirishda kasbiy pedagogikaning tutgan o’rni

34. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni

35. Kasbiy ta’limda tarbiya ishlarini tashkil etish


37. Kasbiy pedagogikaning predmeti, maqsadi, vazifalari va o’rganish metodlari


va roli

39. Kasbiy faoliyatning pedagogik asiektlari va bilim, ko’nikma, malakani

shakllantirish

40. O’quv-tarbiyaviy ish jarayonida o’qituvchining pedagogik muloqot mahorati

41. Pedagogik texnika va uni egallash usullari

42. Ta’limni tashkil etishning noa’anaviy shakllari

43. Mustaqil O’zbekiston yoshlarini tarbiyalashning ma’naviy-axloqiy ildizlari

44. Mutaxassis tayyorlashda bozor talabini hisobna olish

45. Iqtisodiy fanlardan dars beruvchi o’qituvchilar tayyorlashining o’ziga xos

xususiyatlari

46. IX–XIV asrlarda Markaziy Osiyo mutafakkirlari asarlarida iqtisodiy ta’lim-

tarbiyaning tutgan o’rni

47. Iqtisodiy pedagogika va shaxsda tadbirkorlik xislatlarini aniqlash va

tarbiyalash

48. Kadrlar tayyorlash milliy modeli. Hozirgi davrda mutaxassis-kadrlarni

tayyorlash va uning jamiyatda tutgan o’rni

49. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni rivojlantirishda kasbiy

pedagogikaning o’rni

50. Kasbiy pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishi


52. Kasbiy pedagogikaning ilmiy-nazariy masalalari

53. Malakali xodimlarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari

172

54. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni

55. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi

56. Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari



59. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish turlari, shakllari va vositalari

60. Kasbiy pedagogikada tarbiya masalalari

61. Kasb ta’limi muassasida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti


63. O’qituvchining o’quv-tarbiya jarayoni va mazmunini tashkil etish mahorati


65. Kasb ta’limi o’qituvchisi va o’quv ustasiga qo’yiladigan talablar.

66. Kasbiy ta’limni tashkil etish va rivojlantirishda xorijiy davlatlar tajribasidan

foydalanish

67. Davlatning ijtimoiy siyosati va jamiyat a’zolarining bilim olish va kamol

topishini ta’minlash

68. Ta’lim tizimini nazorat qilish va boshqarish.

2-oraliq nazorati uchun mustaqil ta’lim mavzulari

1. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy omillar

2. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va yoshlarning iqtisodiy

savodxonligini oshirish

3. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari

4. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh vazifasi

5. O’quvchi-talabalarning iqtisodiy tafakkurini shakllantirish

6. Iqtisodchi-pedagogning iqtisodiy tafakkuri

7. Kadrlar tayyorlash milliy modeli

8. Hozirgi davrda mutaxassis-kadrlarni tayyorlash va uning jamiyatda tutgan

o’rni

9. Oilada iqtisodiy tarbiya asoslari

10. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya

11. Pedagogikada pragmatizm va bexiviorizm kontseptsiyalari

12. Iqtisodiy pedagogikada pragmatizm va bexiviorizm kontseptsiyalari

13. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslari

14. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish - ta’lim-tarbiya maqsadlaridan biri

sifatida

15. Iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy tarbiyaningo’rnil

16. Malakali xodimlarni tayyorlashning nazariy va amaliy asoslari

17. Iqtisodiy pedagogikada ta’lim-tarbiya maqsadlari

18. Insonda iqtisodiy fikrlashni tarbiyalashga qaratilgan nazariyalar

19. Iqtisodiy pedagogikada marjinal nazariya

20. Soliq to’lovchi madaniyatini shakllantirish

21. Ta’lim mazmunini rivojlantirish istiqbollari


173

23. Ta’lim menejmentida rahbarlarning funkstional vazifalari

24. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyat

25. Iqtisodiy tafakkurni shakllantirish

26. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirish


28. SHaxsda tadbirkorlik xislatlarini aniqlash va tarbiyalash

29. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya

30. Ta’limni boshqarishda xorijiy mamlakatlar tajribasi

31. Iqtisodiy madaniyatni shakllantirish

32. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirish

33. Ta’lim tizimini byudjetdan tashqari moliyalashtirish imkoniyatlari

34. Ta’lim sohasini moliyalashtirish

35. Ta’limni boshqarish metodlari

36. Iqtisodiy savodxonlik va kambag’allik muammolari

37. Aholining iqtisodiy savodxonligini oshirish yo’llari

38. Iqtisodchi pedagoglar malakasini oshirish va qayta tayyorlash davr talabi

39. Malakasini oshirish va qayta tayyorlash

40. Kasbiy fanlarni o’qitish jarayonida ilg’or pedagogik texnologiyalardan

foydalanish

41. Kasb ta’limida innovastion texnologiyalar

42. Ta’lim menejmentida rahbarlarning funkstional vazifalari

43. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari

44. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish

45. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi

46. I.A.Karimov asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari

47. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari

48. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda iqtisodiy

tarbiyaning o’rni


50. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va aholining iqtisodiy






55. Kasbiy pedagogika fanini o’qitishning didaktik tamoyillari va tizimlari


57. I.A. Karimov asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari

58. Mutaxassis tayyorlashda kasbiy ta’lim o’qituvchisining pedagogik

mahoratining o’rni

59. Ta’lim sohasini moliyalashtirish

60. Mutaxassis shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiya jarayonining tutgan o’rni

61. Mutaxassis pedagog sifatida

62. Malakaviy tayyorgarlikda asosiy didaktik bosqichlar

174

63. Oilaviy tadbirkorlik va uni rivojlanishida iqtisodiy tarbiyaning tutgan o’rni

va o’ziga xos jihatlari

64. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari


tarbiyaning o’rni

66. O’qituvchilarning mutaxasislik fanlari bo’yicha davlat ta’lim standartlari va

zamonaviy talablarga muvofiq kasbiy bilimlari va malakasini yangilash

67. Xususiy ta’limni tashkil etish va uni boshqarish muammolari

68. Ta’limni byudjetdan tashqari moliyalashtirishda ilg’or jahon tajribasidan

foydalanish.

5. “KASBIY PEDAGOGIKA” FANIDAN

GLOSSARIY

5.1. Kasbiy pedagogika fan sifatida

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Tаrbiya Воспитание Training

Деgаndа shаkllаnаyotgаn

shахsdа shахsiy, ахlоqiy

sifаtlаrni shаkllаntirishni

tushunаsiz.

Ta’lim Образование Education Ta’lim jarayoni pedagogic

jarayonning ajralmas,

muhim qismlaridan biri

bo’lib o’qitish, bilim,

ko’nikma, malaka hosil

qilishdir

Shахs Личность Human Каdrlаr tаyyorlаsh

tizimining bоsh sub’еkti vа

оb’еkti, tа’lim sohasidаgi

хizmаtlаrning istе’mоlchisi

vа ulаrni аmаlgа оshiruvchi

Test metodi Метод

испытания

Test method Sinovlar metodi bo’lib,

yozma javoblarni ommaviy

ravishda yig’ib olish metodi

Bilim Знание Knowledge Bu o’quvchilar o’qish

orqali bilim bilan

qurollanish hamda

ko’nikma va malaka paydo

bo’lishidir

Ko’nikma Способность Ability mashq qilish natijasida

175

beriladigan harakatlar

yig’indisidir

5.2. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Ekologik bilim Ekologicheskie

znaniy

Environmental

knowledge

Tirik tabiatning tuzilishi,

rivojlanishi, o’zgarishi, er

yuzidagi tirik jonzotlarning

holati, ularning holati,

ularning bir-birlari va atrof-

muhit o’rtasida bo’lib

turadigan munosabatlaridir.

Kоmil insоn Совершенный

человек

Perfect man Odаmgаrchilik, mаrdlik vа

muruvvаtlilik kаbi go’zаl

fаzilаtlаrgа egа bo’lаdi.

Taffakur Мышление Pondering Inson aqliy faoliyatining

oliy shakli hisoblanadi

Tushuncha Понятие Concept Atrof-muhitga xodisalar

predmetlarning muhim

xususiyatlarini ular

orasidagi aloqa va

munosabatlarni bilish

Fozil shahar Город Фазиль Fazil city Ideal davlat talablari,

adolati va muhabbat

asoslari ustida quriladi

Hаlоllik Честность Honesty Shахsiy vа ijtimоiy

mаjburiyaglаrni, ахlоqiy

mе’yorlаrni rоstguylik

bilаn sаqlаsh

5.3. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni va uni loyihalash

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Ijtimоiy tаrbiya Social education Социальное

воспитание

Tа’lim оluvchilаrdаn

ijtimоiy аhаmiyatgа mоlik

fаzilаtlаr vа tаjribаlаrni

shаkllаntirish jаrаyoni

176

Ko’nikmа The ability to Способность O’quvchi yoki tаlаbаning

o’zlаshtirgаn bilimlаri

аsоsidа muаyyan аmаliy

hаrаkаtni bаjаrа оlish

fаоliyati.

Pеdаgоgik

iхtisоslik

Specialize in

teaching

Специализация

в обучении

Tа’lim nаtijаsi ulаrоk

bilim, mаlаkа vа

ko’nikmаlаr mаjmuidаn

ibоrаt bir kаsbiy guruh

dоirаsidаgi fаоliyat turi.

Extiyoj

Sprog Спрос Individning biror narsa-

hodisaga muhtojligi va

kishining ruhiy quvvati

hamda faolligi manbai

hisoblanadigan asosiy

xususiyati.

Tushunchа Concept Понятие Аtrоf-muхitdа хоdisаlаr,

prеdmеtlаrning muhim

хususi-yatlаrini, ulаr

оrаsidаgi аlоk.а vа

munоsаbаglаrni bilish.

Rеlеksаstiya Relax Релаксация Kuchli хаyajоn vа

jismоniy zurikishdаn sung

еngil yur-tish,

tnnchlаnishning umumiy

hоlаti.

O’zini-o’zi

bаhоlаsh

Self-concept Самооценка Shахsning o’z psiхоlоgik

sifаtlаri, хulqi, yutuq-lаri

vа muvаffаkiyatsizliklаri,

kаdr-kimmаti,

kаmchiliklаrini bаhоlаy

оlishi.

5.4. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Maqsad Target Цель Bo‘lg‘usi natijalar haqida

har doim aqlan o‘ylab

ko‘rilgan, rivojlantirilgan

xayoliy tasavvurlar,

kelgusidagi rejalar

177

Metodologiya Methodology Методология Dunyoni ilmiy bilish

metodi haqidagi ta’limot

Qiziqish Interest Интерес Shaxs harakatiga sabab

bo‘ladigan faoliyat

yo‘nalishining ongli

shakli

Turtki Stimul Стмул Shахs psiхikаsi

mоtivlаrining

shаkllаnishini

tа’minlоvchi tаshki gа’sir

5.5. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

TTaarraaqqqqiiyyoott

nnaazzaarriiyyaassii

yyoo’’nnaalliisshhii

The direction

of development

of the theory

ТТееооррииии ннааппррааввллееннииее

ррааззввииттиияя ppssiixxoollooggiiyyaaddaaggii

rriivvoojjllaanniisshh nnaazzaarriiyyaassiiggaa

aassoossllaannaaddii.. BBuu

yyoo’’nnaalliisshhnniinngg iizzllaanniisshhllaarrii

ssooff iillmmiiyy ppssiixxoollooggiikk

iizzllaanniisshhllaarrggaa ttaayyaanniibb,,

sshhaaxxssnnii ttuurrllii ttaarraaqqqqiiyyoott

ddaavvrriiddggii xxuullqq--aattvvoorriinnii,,

aayynniiqqssaa,, oo’’ssppiirriinnllaarrnniinngg

kkaassbb ttaannllaasshhii

mmoottiivvaattssiiyyaassiinnii

oo’’rrggaanniisshhnnii ttaakklliiff eettaaddii..

5.6. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish shakllari va

vositalari

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Ko’nikmа The ability to Способность O’quvchi yoki tаlаbаning

o’zlаshtirgаn bilimlаri

аsоsidа muаyyan аmаliy

hаrаkаtni bаjаrа оlish

fаоliyati.

Extiyoj




178



xususiyati

Kognitiv Informative Познавательный Bilish jarayoni

Faoliyat Areas of use Деятельность 1) ongli maqsad bilan

boshqariladigan kishining

ichki (ruhiy), tashqi

(jismoniy) faolligi; 2)

atrof-muhitning kishilar

tomonidan maqsadga

muvofiq qayta bunyod

etilishi.

Metodologiya Methodology Методология Dunyoni ilmiy bilish

metodi haqidagi ta’limot

5.7.Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan

foydalanish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Extiyoj






xususiyati.

Ilmiy muammo Scientific

problem

Научная

проблема

Fan orqali hal

qilinadigan asosiy

ziddiyatlar

Didaktik

o’yinlar

Didactic games Дидактические

игры

Ta’lim oluvchilarlarning

bilim, ko’nikma va

malakalarini

rivojlantirishga

qaratilgan maxsus

ta’limiy o’yinlar.

Muammoli

o‘qitish

Problem-based

learning

Проблемное

обучение

– o‘quv mashg‘ulotini

tashkil etish shakli

bo‘lib, unda pedagog

rahbarligida muammoli

vaziyat yuzaga

keltiriladi.

179

Shaxsiy fazilat The nature of

the individual

Характер

личности

Shaxs tomonidan

o‘zining axloqiy, ruhiy

va ishchanlik

qobiliyatining ijtimoiy

ahamiyatini,

jamiyatdagi o‘rnini

anglay olish xususiyati.

5.8. Talaba o‘rganishini tushunish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Test Test Тест Sinaluvchini tekshirish

jarayonida maxsus

qo’llaniladigan

metodlardan biri bo’lib,

bu metod orqali aniq bir

psixologik xususiyat

aniqlanadi

O’zini-o’zi

baholash

Self-concept Самооценка Shaxsning o’z

psixologik sifatlari,

xulqi, yutuq-lari va

muvaffakiyatsizliklari,

kadr-kimmati,

kamchiliklarini baholay

olishi.

Ijtimoiylashuv Socialization

Социализация Inson tomonidan

ijtimoiy tajribani

egallash va xayot-

faoliyat jarayonida uni

faol tarzda o’zlashtirish

jarayoni.

5.9. O‘qitishni o‘rganish va rejalashtirish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Pul Money Деньги

Universal rag’batlantirish

uslubi bo’lib, har qanday

darajadagi malakali va

ma’lumotli xodim uchun

ahamiyatli omildir.

180

Ijtimoiylashuv Sociality Социализация

Shахsning o’z psiхоlоgik

sifаtlаri, хulqi, yutuq-lаri

vа muvаffаkiyatsizliklаri

Jamoa Community Сообщество

Insonparvarlik va

javobgarlik

mas’uliyatlariga

bog‘liqligi bilan

xarakterlanadigan

munosabatlar hamda

hamkorlikdagi ijtimoiy

ijobiy faoliyatiga

asoslangan.

5.10. Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Ekologik bilim Ekologicheskie

znaniy

Environmental

knowledge

Tirik tabiatning tuzilishi,

rivojlanishi, o’zgarishi, er

yuzidagi tirik jonzotlarning

holati, ularning holati,

ularning bir-birlari va atrof-

muhit o’rtasida bo’lib

turadigan munosabatlaridir.


человек




Taffakur Мышление Pondering Inson aqliy faoliyatining

oliy shakli hisoblanadi

Tushuncha Понятие Concept Atrof-muhitga xodisalar

predmetlarning muhim

xususiyatlarini ular

orasidagi aloqa va

munosabatlarni bilish

Fozil shahar Город Фазиль Fazil city Ideal davlat talablari,

adolati va muhabbat

asoslari ustida quriladi

Hаlоllik Честность Honesty Shахsiy vа ijtimоiy

mаjburiyaglаrni, ахlоqiy

mе’yorlаrni rоstguylik

bilаn sаqlаsh

181

5.11. Kichik guruhlarda o‘qitish va o‘qish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Takrorlash va

tajriba

Повторение и

опыт

Repetition

and

experience

Usuli bu juda effektiv usul va

hozirgi kunda kollejlarda

o’qituvchilar tomonidan keng

qo’llaniladi

Maslahat,

muhokama, va

yo’l korsatish

usuli:

Обсудитъ и

консулътации

по

следующему

методу

Discuss and

advise on the

following

method

Talabalarni tayyorlashdagi

boshqa usullar ichida, ko’plab

afzalliklarga ega usullardan

biri, maslahat, muhokama va

yo’l ko’rsatish usulidir

Savol-javob

usuli

Метод Вопрос

и ответ

Question and

answer

method

Motivatsia yaratish uchun,

qiziquvchalnlikni

rag’batlantirish, xotirani

kuchaytirish va talabalarni

darsda yanada faollashtirish

uchun ishlatiladi

Mulohaza va

munozara usuli

Метод

медитации и

обсуждения

Method of

meditation

and

discussion

Qilinayotgan ishning effektiv

bo’lishida muhim ro’l

o’ynaydi, chunki bu talabalarni

o’zlari istagandek gapirishiga

va sabablar keltirishiga imkon

beradi

Shaxsiy

imtizom va

shaxsiy

nazokat usuli:

Личные

предпочтения

и личная

привязанность

Personal

preferences

and personal

affection

Aql-idrokning muhimligiga

katta urg’u berilishiga

qaramasdan, u ichki his uchun

zarur bo’lgan kuzatish,

kashfiyot va sezgirlikni

o’rganish uchun aql-idrok

yetarli imkoniyatga ega emas

deb hisoblaydi

Mukofotlash

va jazolash

usuli

Метод

награждения и

наказания

The method

of rewarding

and punidhing

Odamlarni yaxshi harakatlari

uchun rag’batlantirish va

yomon harakatlardan saqlab

qolishda qo’l keladi

5.12 Talabalarni ta’limini qo‘llab-quvvatlash

182

Atamaning

o’zbek

tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Pedagogik

mahorat

Педагогические

навыки

Pedagogical

skills

Ilmiy bilimlarni va tarbiyadagi

qiyinchiliklarni еngishga qodir

bo’lgan, o’quvchilar qalbining

his qilish mahorati

Pedagogik

faoliyat

Образова-

тельная

деятельность

Educational

activity

O’quvchilarga ta’lim-tarbiya

berish ishi bilan shug’ullanadigan

va bu ishga maxsus tayyorlangan

kishilarning mehnat faoliyatidir

Pedagogik

talab

Педагогический

требований

Pedagogic

demand

Ta’lim-tarbiya jarayonida ko’p

qo’llaniladigan usullardan biri

bo’lib, u tarbiyachi va

tarbiyalanuvchi orasidagi shaxsiy

munosabatlarda namoyon bo’ladi

Istiqbol Перспективный Perspective O’quvchilarning xatti-

harakatlarini ular oldiga maroqli,

qiziqarli maqsadlar qoyish yo’li

bilan ta’minlaydi, maqsadlar

ularning shaxsiy intilishlari

Pedagogik

texnika

Педагогические

техники

Pedagogical

techniques

O’qituvchi faoliyatining botiniy

mazmunini hamda zohiriy

ifodasining garmonik birligidan

iboratdir

Ishonch Доверие Trust O’zaro hamkorlikdagi ta’sir

etishning natijasi ekanligini

ko’ramiz

Ustoz Учитель Teacher Bu pedagogik ta’sir usullaridan

ustalik bilan foydalangan holda

turli-tuman amaliy ta’lim-

tarbiyaviy vazifalarni ustalik

bilan hal etishdir

5.13. Talabalar ta’limini baholash

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Muloqot Коммуникация Communication Ijtimoiy-faol, individual-

ijodiy, amaliy-predmetli

faoliyatdir.

183

Insonparvarlik Гуманитарное Humanitarian Insonning oliy qadriyat

sifatida e’tirof etilishiga

asoslangan qarashlar

to‘plamidir.

Tаrbiya

nаzаriyasi

Теория


The theory of

education

Pеdаgоgikа fаnining bir

qismi bo’lib, tаrbiyaviy

jаrаyonining

mаzmuni, usuli vа

tаshkil etilishi

mаsаlаlаrini o’rgаnаdi.

Iqtisоdiy tа’lim Экономической

образование

Economic

education

Mа’lum mахsus

tаyyorlаngаn kishilаr

rахbаrligidа аmаlgа

оshirilаdigаn jаrаyon

bo’lib, iqtisоdiyotdаn

mа’lum sохаsi hаqidаgi

bilimlаrini o’qitishdаn

ibоrаt

Iqtisоdiy tаrbiya Экономическое


Economic

training

Shахsdаn tеjаmkоrlik,

mеhnаtsеvаrlik,

tаshаbuskоrlik,

ishbilаrmоnlik, iqtisоdiy

hisоb-kitоb kаbi hаqidа

qоbiliyatni kаmоl

tоptirishdir

Ахlоq Поведение Behavior Jаmiyatdа qаbul

qilingаn, jаmоаtchilik

fikri bilаn mа’qullаngаn

хulq - оdоb nоrmаlаri

mаjmui.

5.14. Kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni va mazmuni

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

O’quvchilаr

jаmоаsi

Коллектив

учеников

Students

team

Bu o’quvchini nаzаrdаn sоqit

qоldirmаsiligi o’quvchilаrning хulq-

аtvоri tаrtib intizоmi, o’zlаshtirish

ko’p jihаtdаn ulаrning individuаl

хususiyatlаrigа bоg’liqdir

Individuаl

yondаshish

Индиви-

дуальный

подход

The

individual

approach

Hаr o’quvchini o’z nаzаr-e’tibоridа

tutishdаn, uning хususiyatlаrini

bilishdаn, uniig ijоbiy хislаtlаrigа

184

tаyanishdаn, uni yaхshi хаtti-

hаrаkаti uchun rаg’bаtlаntirib

turishdаn ibоrаtdir

Таълим

talablarи

Образова-

тельные

требования

Edication

demands

O’quvchilarning ijtimoiy foydali

faoliyatini rag’batlantirishi, jamoani

jipslashtirishda pedagoglar bilan

o’quvchilarning harakatlari

birligidir

Rag’batlan-

tirish va

jazolash

Поощре-ние

и наказание

The

encourage-

ment and

punishment

Tarbiyaning eng an’anaviy usuli

bo’lib, tarbiyalanuvchilar xulq-

atvoriga tuzatish kiritishni, ya’ni

foydali xatti-harakatlarni

qo’shimcha rag’batlantirishni va

tarbiyalanuvchilarning nomaqbul

xatti-harakatlarini to’xtatishni

ta’minlaydi

Pedagogik

ta’sir

ko’rsatish

Педагоги-

ческое

влияние

Pedagogic

influence

O’quvchilarning ijtimoiy-foydali

faoliyatini pedagogik jihatdan

maqsadga muvofiq tarzda tashkil

etishga xizmat qiladigan vositalar

tizimidan iboratdir.

5.15. Kasbiy pedagogikada tarbiya metodlari va vositalari

Atamaning

o’zbek

tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Pеdаgоgik

iхtisоslik

Специализи-

руются в

обучении

Pedagogic

specialize in

teaching

Tа’lim nаtijаsi ulаrоk bilim,

mаlаkа vа ko’nikmаlаr mаjmuidаn

ibоrаt bir kаsbiy guruh dоirаsidаgi

fаоliyat turi.

Ijtimоiy

tаrbiya

Социалный


Social

education

Tа’lim оluvchilаrdаn ijtimоiy

аhаmiyatgа mоlik fаzilаtlаr vа

tаjribаlаrni shаkllаntirish jаrаyoni

Jamoa Сообщество Team Bir necha a’zo kishi lardan iborat

bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega

umumiy maqsad asosida tashkil

topgan guruh demakdir

SHaxs Личность Person Psixologik jihatdan taraqqiy etgan,

shaxsiy xususiyatlari va xatti-

harakatlari bilan boshqalardan

ajralib turuvchi muayyan jamiyat

a’zosi bo‘lib, uning shakllanishi

185

ijtimoiy munosabatlai jarayonida

kechadi.

Norasmiy

tuzilma

Неформальная

структура

Informal

structure

Jamoaning barcha a’zolari

o‘rtasidagi shaxslararo ma’naviy-

psixologik munosabatlarning

umumiy tizimi va mikroguruhni

tashqil qiluvchi ayrim a’zolar

o‘rtasidagi tanlash munosabatlari

mazmunini ifodalaydi.

Jamoaning

rasmiy

tuzilishi

Структура

чиновника

команды

The

structure of

the team`s

official

Deganda jamoa faoliyatining turli

ko‘rinishlarini amalga oshirish

uchun zarur bo‘ladigan tashkiliy

jihatlari ko‘zda tutiladi.

5.16. Kasbiy pedagogikada tarbiyani tashkil etish shakllari

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Ilmiy

muammo

Научная

проблема

Scientific

problem

Fan orqali halq o’rganadigan

asosiy ziddiyatlar

Muammoli

o‘qitish

Проблемное

обучение

Problem-

based learning

O‘quv mashg‘ulotini tashkil etish

shakli bo‘lib, unda pedagog

rahbarligida muammoli vaziyat

yuzaga keltiriladi.

Jamoa Коллектив Team Bir necha kishilardan iborat

bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega

umumiy maqsad asosida tashkil

topgan guruh demakdir.

Оilа muhiti Семейное

окружение

Family

atmosphere

Ahlоq-оdоb, mаdаniyat

qоidаlаrigа аsоsidа tаshkil tоpsа,

o’quvchi shахsining to’g’ri

shаkllаnishi uchun shаrt-shаrоit

yarаtilsа, bundа оilаdаgi

o’quvchilаr to’g’ri kаmоl tоpаdi.

Jamoa

faolIigi

Обществен-

ная деятель-

ность

Public activity Har bir a’zosi zimmasiga

muayyan vazifani yuklash,

ularning ma’lum davrda anashu

vazifalar yuzasidan hisobot berish

Kasbiy

tayyorgarlik

Профессио-

нальнoя

подготовка

Professional

training

Bo‘lajak mutaxassisning

psixologik, psixofiziologik,

jismoniy hamda ilmiy-nazariy va

amaliy tayyorgarligi

186

5.17. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va

amaliyoti

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Oila Семья Family Kishilarning nikoh yoki qon-

qarindoshlik rishtalari, umumiy

turmush tarzi, axloqiy mas’uliyat

hamda o‘zaro yordamga

asoslanuvchi kichik guruhi.

Oilaviy

munosabatlar

Семейнего

отношения

Family

relations

Ota-onalar yoki bolaning

kamoloti uchun mas’ul bo‘lgan

shaxslar (buva-buvilar) hamda

farzandlar o‘r tasida turli

yo‘nalishlarda tashkil etiluvchi

munosabatlardir.

Bаrkаmоl

shахs

Компетентное

лицо

Acompe-tent

person

Kаmоlgа еtgаn, bеkаmu ko’st,

to’lа-to’kis insоn, аqlаn vа

ахlоqаn pоk, jismоnаn sоg’lоm,

nаfоsаtli, jаmiyatdа o’zligini

tаnigаn, mustаqil fikrlаydigаn,

erkin, ijоdkоr, tаshаbbuskоr,

ishbilаrmоn, fidоiy shахs

Shaxsiy fazilat Характер

личности

The nature

of the

individual

Shaxs tomonidan o‘zining

axloqiy, ruhiy va ishchanlik

qobiliyatining ijtimoiy

ahamiyatini, jamiyatdagi o‘rnini

anglay olish xususiyati

Pedagogik

masala

Oбразова-

тельный

вопрос

Educatio-

nalissues

Pedagogik jarayonning asosiy

birligi, o‘ziga xos tizimidir. U

voqelikni bilish va qayta

yaratish zaruriyati bilan

bog‘liq, tafakkur qilinadigan

pedagogic vaziyatdir.

Avtokratlik Cамодержав-

ный

Autocratic Hokimlik, kishining

buyruqbozlik, ko‘rsatmalar

berish jazolash kabi shakllarda

foydalangan holda ta’sir etishga

moyilligi

5.18. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat

Atamaning o’zbek Atamaning rus Atamaning Atamaning ma’nosi

187

tilida nomlanishi tilida

nomlanishi

ingliz tilida

nomlanishi

Maqsad Цель The goal Shahsning gabul gilgan

qaroriga asoslanadi

Motiv Мотив Motivation Shaxsning biror bir

faoliyatiga turtki bo’luvchi

ichki sabab

Maqsadli

motivatsiya

Целевой

мотивации

Targeted

motivation

Ichki motivatsiyasi yuqori

talabalar tashqi motivatsiyali

talabalardan ko’ra akademik

jihatdan yaxshiroq natijalarni

qo’lga kiritilishi hisoblanadi.

Inventar o’rganish

yondashuvi

Управление

запасами

Inventory

management

Ta’limda chuqur va yuzaki

yondashuv o’rtasidagi farq

bilan bog’liq bo’lgan.

Talabani

moslashuvchan-lik

xususiyati

Студенчес-кая

устойчивость

Students of

resilience

Ilm olishga bo’lgan

harakatni, strategiyalarni va

o’z-o’zin I nazorat qilish

saloyi hatiniinobatgaolinishi

Motivatisiyanirivojl

antirish

Разработка

мотивации

Motivation

the

development

Talabalar motivatsiyasini

rivojlantirish ta’limda

motivatsiyani maqbul

darajalari va yo’nalishlarini

qo’llab-quvvatlash

5.19. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik

asoslari

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Suhbat Разговор Conversation O‘quvchi shaxsini g‘oyaviy va

ma’naviy-axloqiy jihatdan

shakllantirishda o‘qituvchining

jonli so‘zi eng ta’sirchan usul

hisoblanadi

Hikoya История Story O‘quvchilar odatda hayot va turli

adabiyotlardan olingan aniq

misollar bilan boyitilga

nhikoyalarni katta qiziq ish bilan

tinglaydilar

Namuna Образец Example O‘quvchilar o‘z atrofidagi

kishilarda hamma yaxshi axloqiy

sifatlarni ko‘rishlari va ibrat

188

olishlari nihoyatda muhim.

O‘z-o‘zini

tarbiyalash

Само


Self raising O‘quvchilarning o‘zini o‘zii dora

qilish va o‘quvchilarning turli

organlari faoliyatida faol ishtirok

etishni ta’minlash, ularning

ijtimoiy mavqeini oshirishning

ta’sirchan vositasidir.

O‘z-o‘zini

tahlil

Самоанализ Self analysis O‘zshaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-

harakati, xulq-atvorini tahlil qilish,

mavjud sifatlarni boyitish yoki

salbiy odatlarni bartaraf etishga

qaratilgan faoliyat usuli.

Munozara

usuli

Метод

обсуждение

Metod

discussion

Tarbiyalanuvchilarga hissiy-

og‘zaki ta’sir ko‘rsatish asosida

ularda ma’naviy-axloqiy sifatlarni

shakllantirishga yo‘naltirilgan

bahs-munozara usuli

Izohlash Объяснить To exaplain Tarbiyalanuvchiga hissiy-og‘zaki

ta’siretish usuli. Izohlashning

hikoya va tushuntirishdan

farqlanadigan muhim belgisi

muayyan guruh yoki alohida

shaxsga yo‘naltirilganligidir

5.20. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Rеjа План Plan O’quvchilаrgа tаrbiya bеrish

jаrаyonini muvаffаqiyatli

tаshkil etishning zаruriy

shаrtidir.

Sintez qilish Cинтез Synthesis Bu o’quvchining tarkibiy

qismlarni va ularni avval u

yerda bo’lmagan namuna yoki

tuzilma tashqi qilishi mumkin

bo’lgan yo’l bilan bir lashtirish

qobiliyati .

Baholash Оценка Assessment Bu dalillar toppish, qarshi

dalillarni solishtirish, qarorq

abul qilish va hokazolar uchun

o’quvchining qobiliyatini o’z

ichiga oladi.

189

Tahlilqilish Анализ Analysis of the Bunda ma’lumot yoki

g’oyalarni tarkibiy qismlarga

bo’lishda o’quvchining

qobiliyati qamrab olinadi.

Qo’llash Применять Application Bu yangi vaziyatda nazariya

yoki ma'lumotlardan

foydalanish uchun o'quvchi

qobiliyatini o'z ichiga oladi.

O’rgatish Научить Teaching Tarbiyalanuvchilar ijtimoiy

xulq-atvor ko‘nikmalari,

odatlarini shakllantirish

maqsadida rejali va izchil

tashkil qilinadigan turli

harakatlar, amaliy ishlardir.

Rag’batlantirish Продвижение

послужбе

Сareer

advancement

Tarbiyalanuvchining xatti-

harakati va faoliyatiga ijobiy

baho berish asosida unga

ishonch bildirish, ko‘ngilini

ko‘tarish va uni qo‘llab-

quvvatlash usulidir.

5.21. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini

oshirish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Tаrbiyaning

аsоsiy vаzifаsi

Основная цель

образования

The main

objective of

eucation

Shахsning аqliy-ахlооqiy

tаrbiyalаshdа erkin

fikrlоvchi vа jismоniy

rivоjlаnishi, uning

qоbiliyatlаrini hаr

tоmоnlаmа оchish uchun

imkоniyat yarаtishdir.

Mashq va

o’rgatish

metodi

Обучение и

преподавание

метод

Training and

teaching

method

Metodlari muayyan mashq

yordamida bolalar

faoliyatini oqilona,

maqsadga muvofiq va har

tomonlama puxta tashkil

qilish, ularni axloq

me’yorlari va xulq-atvor

qoidalarini bajarishga

odatlantirishdir..

Topshiriq Присваивание Task O‘quvchilarda mehnat,

190

ijtimoiy xulq va hayotiy

tajriba ko‘nikmalarini

shakllantirish maqsadida

qo‘llaniladigan usul.

Tahbeh berish Упрек Reprove Eng muhim jazolashi.

O‘qituvchi o‘qituvchiga

yuzma-yuz turib tanbeh

beradi, buni kundaligiga

yozib qo‘yish mumkin..

Ogohlantirish Предупреждение Caution Sodir etilishi mumkin

bo‘lgan muayyan xatti-

harakatlarning oldini olish

maqsadida qo‘llaniladi.

Jazolash Наказывать Punish O‘quvchining individual

xatti-harakatlari va

umumjamoaning faoliyati

uchun qo‘llaniladigan eng

so‘nggi tarbiya usuli..

5.22. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Hayifsan berish Выговр Penalty O‘quvchining ma’lum

xatti-harakatlarini qat’iy

choralar asosida baholash.

Uyaltirish Позор Shame O‘quvchining ma’lum

xatti-harakatlariga jamoa

yoki uning tarbiyasi uchun

mas’ul bo‘lgan sub’ektlar

(ota-onalar, vasiylar,

jamoatchilik vakillari va

boshqalar) oldida baho

berish...

InsоnpаrvаrlIk

оdоbi

Гуммани-тарной

этики

Humanitarian

ethics

Mе’yorlаrini

shаkllаntirish, birg’birini

tushunаdigаn,

mеhribоnlik, shаftаqlilik,

irqiy vа milliy

kаmsitishlаrgа tоqаtsizlik,

muоmаlа оdоbi kаbi

tаrbiya vоsitаlаri

Insоniyat tаriхi История History of Tаrаqqiyoti jаrаyonidа

191

человечества mankind mаdаniy, mа’nаviy, milliy

mеrоsdаgi аvlоd-

аjdоdlаrimizdаn qоlgаn

оdоb-аhlоq hаqidаgi

bilimlаrdаn bохаbаr etish.

Tа’lim-tаrbiya

jаrаyoni

Учебный

Процесс

The process of

education

Tа’lim-tаrbiya jаrаyoni

bеrilаdigаn bilimlаr yaхlit

vа ijtimоiy shаrt-

shаrоitlаr, milliy vа

tаriхiy, mа’nаviy оmillаr,

umuminsоniy qаdriyatlаr

mоhiyatini tushuntirish.

Zаmоnаviylik Современность Modernity Tа’lim-tаrbiya аmаliyotgа

аsоslаngаn tаjribа,

sinоvdаn o’tgаn didаktikа

sоhаsidаgi yangiliklаrni

jоriy etish.

5.23. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda

iqtisodiy tarbiyaning o‘rni

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning

rus tilida

nomlanishi

Atamaning ingliz

tilida nomlanishi Atamaning ma’nosi

Tarbiyaning

maqsadi

Цел


Food vospitaniy Har tomonlama kamol

topgan-mukammal

inson shaxsini

tarbiyalashdir.

Do‘stlik Дружба Friendship Inson axloqining

bebaho go‘zalligi,

ijobiy fazilatlar

gavhari.

Ijtimоiy tаrbiya Социалный


Social education Tа’lim оluvchilаrdаn

ijtimоiy аhаmiyatgа

mоlik fаzilаtlаr vа

tаjribаlаrni

shаkllаntirish jаrаyoni.

Оilа muhiti Семейное

окружение

Family atmosphere Ahlоq-оdоb, mаdаniyat

qоidаlаrigа аsоsidа

tаshkil tоpsа, o’quvchi

shахsining to’g’ri

shаkllаnishi uchun

shаrt-shаrоit yarаtilsа,

bundа оilаdаgi

192

o’quvchilаr to’g’ri

kаmоl tоpаdi.

5.24. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy

omillar

Atamaning

o’zbek

tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz

tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Rahbarlik

bu

Управление это Leadership Professional munosabatdir.

Rahbarlar talabalari bilan ishlash

tarziurf-odatlar, tajribava fan

turigako’rafarqlanadi..

Tanish-tirish

Пазнокомить Introductio

n

Formal tanishtirish bu o’z nomi

bilan talabalarni ma’lumotlar

bilan ta’minlashni o’z

zimmasiga olib talabalarni

o’zlari ishtirok etadigan

akademik va ijtimoiy muhitni

yaxshi anglab, o’qishni

boshlashlariday engillik

tug’diradi...

Tanlash Выбор Selection Talabalar hayot tarzi omma

e’tiboriga havola qilinishi,

tanishtirilib borilish i maqsadga

muvofiqdir oily ta’lim

muassasiga qabul qilinadigan

talaba bilan suhbat davomida

imkoniyatlar, siyosat va

jarayon teng muvozanatda

qo’llab quvvatlanishi kerak.

Izohlash Объяснить To explain Tarbiyalanuvchiga hissiy-

og‘zaki ta’sir etish usuli.

Izohlashning hikoya va

tushuntirishdan farqlanadigan

muhim belgisi muayyan guruh

yoki alohida shaxsga

yo‘naltirilganligidir

Ogohlan-

tirish

Осторож-ность Caution Sodir etilishi mumkin bo‘lgan

muayyan xatti-harakatlarning

oldini olish maqsadida

qo‘llaniladi.

193

5.25. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va yoshlarning

iqtisodiy savodxonligini oshirish

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Ilmiy ishlar Научным

вопросам

Scientific

affairs

Olimlarning bilimlarini

ommaga yetkazadi va

boshqa izlanuvchilarga ham

tadqiqot uchun imkoniyat

yaratib beradi.

Portfolio Портфель Portfolio Portfolio taxminan o’nbetli

ko’qtuvchining bayoni

hamda 30 betgacha yetishi

mumkin bo’lgan

qo’shimcha ma’lumot

sahifasidan tashkil topadi

Ijtimoiy ongni

shakillantirish

metodi

Метод

формирования

общественного

сознания

A method of

forming a

socially

conscious

O‘quvchilarda ma’naviy-

axloqiy sifatlar, e’tiqod

hamda dunyoqarashni

shakllantirish maqsadida

ularning ongi, his-tuyg‘usi

va irodasiga ta’sir

ko‘rsatishusullari sanaladi.

Tarbiya metodi Метод обучения Teaching

method

Tarbiya maqsadiga

erishishning yo‘li;

tarbiyalanuvchilarning

ongi, irodasi, tuyg‘ulari va

xulqiga ta’siretish usullari

Tarbiyaning

mazmuni

Общественная

педагогика

The content

of education

Shaxsning shakllanishiga

qo‘yiluvchi ijtimoiy

talablar mohiyatidan iborat.

Xalq

pedagogikasi

Народная

педагогика

People

pedagogic

O‘zbekona axloq, odob va

tarbiyaning barcha

qirralarini o‘zida

mujassamlashtirgan.

5.26. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Shахs Личность Human Каdrlаr tаyyorlаsh

tizimining bоsh sub’еkti vа

194

оb’еkti, tа’lim sohasidаgi

хizmаtlаrning istе’mоlchisi

vа ulаrni аmаlgа оshiruvchi


человек




Suhbat Разговор Conversation O‘quvchi shaxsini g‘oyaviy

va ma’naviy-axloqiy

jihatdan shakllantirishda

o‘qituvchining jonli so‘zi

eng ta’sirchan usul

hisoblanadi

Mulohaza va

munozara

usuli

Метод



Method of

meditation and

discussion

Qilinayotgan ishning

effektiv bo’lishida muhim

ro’l o’ynaydi, chunki bu

talabalarni o’zlari istagandek

gapirishiga va sabablar

keltirishiga imkon beradi

Qo’llash Применять Application Bu yangi vaziyatda nazariya

yoki ma'lumotlardan

foydalanish uchun o'quvchi

qobiliyatini o'z ichiga oladi.

Rahbarlik

faoliyati

Руководство Selection Munosabatlardagi to’g’ri

so’zlik, adolatlilik,

javobgarlilik, hurmat,

vazifalarga yondashish,

talabaning mustaqil

ishlayolishi hamda

talabaning qiziqishlari ustida

ishlash kabi intelektual

tamoyillari yordamida

boshqariladi”.

5.27. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh

vazifasi

Atamaning

o’zbek tilida

nomlanishi

Atamaning rus

tilida

nomlanishi

Atamaning

ingliz tilida

nomlanishi

Atamaning ma’nosi

Takrorlash va

tajriba

Повторение и

опыт

Repetition and

experience

Usuli bu juda effektiv usul

va hozirgi kunda kollejlarda

o’qituvchilar tomonidan

keng qo’llaniladi

195

Maslahat,

muhokama, va

yo’l korsatish

usuli:

Обсудитъ и

консулътации

по следующему

методу

Discuss and

advise on the

following

method

Talabalarni tayyorlashdagi

boshqa usullar ichida,

ko’plab afzalliklarga ega

usullardan biri, maslahat,

muhokama va yo’l

ko’rsatish usulidir

Savol-javob

usuli

Метод Вопрос

и ответ

Question and

answer method

Motivatsia yaratish uchun,

qiziquvchalnlikni

rag’batlantirish, xotirani

kuchaytirish va talabalarni

darsda yanada faollashtirish

uchun ishlatiladi

Mulohaza va

munozara usuli

Метод



Method of

meditation and

discussion

Qilinayotgan ishning

effektiv bo’lishida muhim

ro’l o’ynaydi, chunki bu

talabalarni o’zlari

istagandek gapirishiga va

sabablar keltirishiga imkon

beradi

Shaxsiy

imtizom va

shaxsiy

nazokat usuli:

Личные

предпочтения и

личная

привязанность

Personal

preferences and

personal

affection

Aql-idrokning muhimligiga

katta urg’u berilishiga

qaramasdan, u ichki his

uchun zarur bo’lgan

kuzatish, kashfiyot va

sezgirlikni o’rganish uchun

aql-idrok yetarli

imkoniyatga ega emas deb

hisoblaydi

Mukofotlash

va jazolash

usuli

Метод

награждения и

наказания

The method of

rewarding and

punidhing

Odamlarni yaxshi

harakatlari uchun

rag’batlantirish va yomon

harakatlardan saqlab

qolishda qo’l keladi

6. ILOVALAR

6.1. NAMUNAVIY DASTUR

196

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


Ro’yxatga olindi

№________________________

201__ yil ____________

Institut Kengashining

201__ yil “___”___________ dagi

№ “___” sonli qarori bilan

TASDIQLANGAN

KASBIY PEDAGOGIKA

FAN DASTURI

Toshkent-201__

Bilim sohasi: 100 000 - Gumanitar soha

Ta’lim sohasi: 110 000 – Pedagogika

Ta’lim yo‘nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5230600 – Moliya,

5230700 – Bank ishi, 5230900 – Buxgalteriya

hisobi va audit, 5231200 – Sug‘urta ishi)

197

Fanning dasturi Toshkent moliya instituti kengashining 201__ yil

“___”_________ dagi “___” - sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan

Fanning o’quv dasturi Toshkent Moliya instituti O’quv-uslubiy

Kengashida muhokama etilgan va tavsiya qilingan

(201_ yil “___” ______________ dagi “___” - sonli bayonnoma).

KENGASH RAISI ____________________N. Хaydarov

Tuzuvchilar: Omonov X.T., p.f.d. – TMI, “Kasbiy ta’lim” kafedrasi professori;

Sarsenbaeva R.M., p.f.n. – TMI, “Kasbiy ta’lim” kafedrasi

dotsenti.

Taqrizchilar: Hakimova M.F., p.f.d. – TDIU, “Iqtisodiy pedagogika” kafedrasi

mudiri, professor (turdosh OTM);

Hasanov S., p.f.d., – TMI, “Kasbiy ta’lim” kafedrasi professori;

Mahmudov A., i.f.n. – Toshkent bank kolleji direktori, dotsent

(kadrlar buyurtmachisi)

198

Kirish

“Kasbiy pedagogika” o‘quv fani bakalavriatlar uchun O‘zbekiston

Respublikasining umumkasbiy fanlar bloki bo‘yicha Davlat ta’lim standartiga

asoslanib tuzilgan. “Kasbiy pedagogika” o‘quv fani sifatida «Kasbiy ta’lim”

yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurti talabalarini kasbiy-pedagogik tayyorgarligi tizimida

etakchi o‘rinni egallaydi.

“Kasbiy pedagogika” fanini o‘qitish jarayonida har bir bo‘lg‘usi bakalavr,

qaysi fan mutaxassisi bo‘lib etishishidan qat’iy nazar kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli

olib borishi uchun pedagogik bilimlar va ko‘nikmalarni egallashlari lozim.

Iqtisodchi-pedagoglar esa pedagogik fanlarni iqtisodiy nuqtai nazardan yondashgan

holda ko‘ra bilishlari kerak. CHunki, ular kelgusida mutaxassis sifatida O‘rta maxsus,

kasb-hunar ta’limi tizimida iqtisodiy fanlardan dars berishadi.

Mazkur fan har bir bo‘lg‘usi iqtisodchi-pedagog iqtisod va ijtimoiy-gumanitar

fanlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida iqtisodiy tafakkur, iqtisodiy savodxonlikni

shakllantirish, iqtisodiy ta’lim-tarbiya berish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma,

malakalar va o‘qituvchi-murabbiyga xos umumkasbiy va shaxsiy fazilatlarni

egallashlariga qaratilgan.

Fanning maqsad va vazifalari

“Kasb ta’limi” yo‘nalishida ta’lim olayotgan bakalavrlarga o‘qitilayotgan

“Kasbiy pedagogika” fanining asosiy maqsadi – ta’limning barcha bo‘g‘inlarida

yoshlarda, qolaversa jamiyatning barcha a’zolarida iqtisodiy fikrlashni shakllantirish,

hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni

shakllantirish, iqtisodiy fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlash uchun iqtisodiy

fanlardan dars o‘tish, o‘quv jarayonini tashkil qilishda umumpedagogik va iqtisodiy

ta’lim-tarbiyani mohirlik bilan tadbiq qilish ko‘nikmasini hosil qilishga qaratilgan.

Fanning vazifalari – Respublikamizda komil insonni voyaga etkazishning bir

butun holatdagi muammolarini hal qilish, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni

amalga oshirish sharoitida mutaxassislarning ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda ta’lim-

tarbiya samaradorligini tinmay oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish

masalalariga ijodiy yondoshish, umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning

asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib

borish kabi iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifalarini amalga oshirishdan iborat.

SHuningdek, bo‘lajak mutaxassislar fanning O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz

ta’limni rivojlantirishda kasbiy pedagogikaning o‘rnini o‘rganish, kasbiy

pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishini bilish, kasbiy pedagogikaning ilmiy-

nazariy masalalarini o‘rganish, kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni haqidagi

ma’lumotlarga ega bo‘lish, kasb ta’limida innovatsion texnologiyalarni qo‘llashni

bilish, kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslarini o‘rganish,

kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish,

iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish kabilarni o‘rganishlari

talab etiladi. Fanni mutaxassislikka kirish bilan bog‘lagan holda zamonaviy kasbiy

199

psixologiya va iqtisodiy pedagogikasiga oid bilimlar bilan to‘ldiriladi hamda amaliy

jihatdan bakalavrlarda kasb haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni

takomillashtirishga xizmat qiladi.

Fan bo’yicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga

qo’yiladigan talablar

“Kasbiy pedagogika” o’quv fanini o’zlashtirish jarayonida bakalavr:

- ta’lim-tarbiya ishlarini mustaqillik g‘oyalaridan foydalangan holda

pedagogik qonuniyatlar va tamoyillarga uyg‘un holda bajarish;

- pedagogik faoliyatni rejalashtirishda, tarixiy manbalarga asoslangan

holda istiqbolni ko‘zlab maqsad, vazifalarni belgilash;

- didaktik tamoyillar va tizimlarni bilish, ular asosida o‘quv jarayonini tashkil

etish yo‘llarini bilish;

- iqtisodiy fanlardan dars berishda, fan va mavzularni tushuntirishda

pedagogik mahoratini qo‘llay bilish haqidagi tasavvurga ega bo‘lishi;

- bozor iqtisodiyoti o‘z qonunlari, tamoyillari va talablari bilan amal qilishini

xisobga olgan xolda bunday jamiyatda yashash, faoliyat yuritish uchun yangi

bilimlarni, yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish;

- bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalash va

diversifikatsiyalashni jadallashtirish davrida tamomila yangicha iqtisodiy fikrlashni

shakllantirishning asosiy ustuvor vazifalarini amalga oshirish, yoshlar ongiga

iqtisodiy jarayonlarni oddiy, sodda qilib singdirish, iqtisodiy bilim berish, iqtisodiy

savodxonlikni ta’minlash;

- kamol topishini ta’minlashning tutgan o‘rni, ta’lim tizimini nazorat qilish va

boshqarishni, ta’lim sohasini moliyalashtirish haqida axborotga ega bo‘lishni bilishi

va ulardan foydalana olishi lozim;; - mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tomonidan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish rejasi va

mashg‘ulotning reja konspektlarini turli-xil shakllarda tuzish usullarini bilish;

- ta’lim jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va zamonaviy

pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimedia vositalarini keng

joriy etish;

- zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, raqamli va keng

formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda internet tizimini amaliyotga joriy

etish va keng o‘zlashtirishi haqidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim;

- boshqarish sohasida bozor iqtisodiyoti sharoitida ta’lim muassasalari va ilmiy

jamoalarni boshqarishni ilmiy asosda tashkil qila bilishi, axborot va zamonaviy

pedagogik texnologiyalarni egallagan bo‘lishi;

- respublikada olib borilayotgan ta’lim tizimi sohasidagi islohotlarning asosiy

yo‘nalishlari, jamiyatni demokratlashtirish borasida xalqaro tajribani o‘qish,

o‘rganish; umuminsoniyat boyliklarini asrab, ulardan oqilona, bozor munosabatlariga

moslashtirib foydalanish, ta’limni boshqarish, ilmiy dunyoqarash, yuksak ma’naviy-

axloqiy sifatlarni shakllantirish bo‘yicha malakalarga ega bo‘lishi kerak.

200

Fanning o’quv rejadagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi va uslubiy

jihatdan uzviyligi

“Kasbiy pedagogika” fani gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar majmuasiga

taaluqli bo’lib, nomutaxassislik ta’lim yo’nalishlari talabalari I, III, IV semestrda

o’rganishadi. Bu dasturni amalda bajarish uchun talabalar dastlabki pedagogik-

psixologik bilimlarning ma’lumotlariga ega bo’lishlari lozim.

“Kasbiy pedagogika” fani “Pedagogika.Psixologiya”, “Ta’lim texnologiyalari”,

“Kasbiy ta’lim metodikasi” va boshqa pedagogik fanlarni o’rganishga asos bo’lib

xizmat qiladi.

Fanning ishlab chiqarishdagi o’rni

“Kasbiy pedagogika” fani bo’lajak iqtisodchi-pedagoglarni o’z kasbini puxta

egallash va ularni tarbiyalashdek juda muhim vazifani hal qilar ekan, ulkan nazariy

va amaliy tayyorgarlikni nazarda tutadi. Bitirish kursidan oldingi va bitiruvchi kurs

talabalarining o’quv-tarbiyaviy amaliyoti ularning oliy ta’lim muassasasidagi kasbiy

tayyorgarligining yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Amaliyot jarayonida talabalar

o’quvchilarni tarbiyalashga har tomonlama yondashadilar, ularda axloqiy, aqliy,

milliy istiqlol g’oyasini shakllantirish, ekologik, iqtisodiy, jismoniy, huquqiy,

oilaviy hamda estetik jihatdan tarbiyalash birligini ta’minlaydilar. SHuning uchun

ushbu fan asosiy umumkasbiy fani hisoblanib, ishlab chiqarish tizimining ajralmas

bo’g’inidir.

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

Talabalarning “Kasbiy pedagogika” fanini o’zlashtirishlari uchun ilg’or va

zamonaviy usullardan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni

tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir.

Fanni o’zlashtirishda darslik, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, o’quv-uslubiy

majmua, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, virtual

stendlardan foydalaniladi.

Ma’ruza, amaliy va laboratoriya darslarida mos ravishdagi ilg’or pedagogik

va axborot texnologiyalaridan hamda o’quv-uslubiy majmualardan foydalaniladi.

ASOSIY QISM

1-Mavzu. Kasbiy pedagogika fan sifatida

Kasbiy pedagogika ijtimoiy fan sifatida. Kasbiy pedagogikaning predmeti.

Mamlakatimizda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar. Kasb pedagogikasi

fanining asosiy masalasi. “Ma’naviyat” va “Madaniyat”ning shaxs kamolatidagi

o‘rni. Kasbiy pedagogika fanining asosiy kategoriyalari va tushunchalari. Kasbiy

pedagogika fanining tuzilishi. Kasbiy pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari

va ularning tavsifi

201

2-Mavzu. Kasbiy pedagogikada shaxs masalasi

SHaxs haqida tushuncha. SHaxsning tuzilishi. Individ – shaxs, shaxsning

o‘ziga xosligi. E.Erikson tadqiqoti bo‘yicha shaxs rivojlanishining bosqichlari. SHaxs

shakllanishining psixologik mexanizmlari. SHaxsning rivojlanishi, tarbiyasi va

ijtimoiylashuvi. Individ – shaxs, shaxsning o‘ziga xosligi. SHaxs rivojlanishining

biologik va ijtimoiy omillari. Talaba shaxsi – tarbiya ob’ekti va sub’ekti sifatida.

Ijtimoiylashuv jarayonida shaxsning shakllanishi.

3-Mavzu. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni va uni loyihalash

Kasb pedagogikasida ta’lim jarayonining mohiyati va tuzilishi. Pedagoglar va

talabalarning faollik darajasi. Pedagogik jarayon. O‘qitish jarayonining muhim

komponenti. Ta’lim tamoyillari. Kasb ta’limining tamoyillari. Pedagogik jarayonni

loyihalash. Loyihalash jarayonining ob’ekti va muammolari. Ta’lim oluvchilarning

o‘quv faoliyatini tashkil etish. Ta’lim oluvchilarning asosiy o‘quv faoliyati

komponentlari. Kasbiy ta’limning samaradorlik mezoni. O‘zbekistonda uzluksiz

ta’lim tizimi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ta’lim tizimi. Hozirgi davrda dunyoda

ta’limning ahvoli, muammolari va echimlari.

4-Mavzu. Kasb pedagogikasida ta’lim nazariyasi va mazmuni

Didaktika – ta’lim nazariyasi sifatida. Ta’lim va o‘qitish nazariyasi (didaktika)

– pedagogika fanining tarkibiy qismi sifatida. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining

davlat ta’lim standarti. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini standartlashtirishning

maqsadi va vazifalari.

O‘zbekiston Respublikasida kasb ta’limining asosiy mazmuni. Kadrlar

tayyorlash milliy dasturi talablari asosida yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash va

uning asosiy bosqichlari. Ta’lim mazmuni tuzilmasini makrodarajasi. Mikro

darajadagi o‘qitish mazmunining tuzilmasi.

5-Mavzu. Kasb pedagogikasida ta’lim metodlari

Kasb ta’limi metodlari va ularning umumiy tavsifnomasi. Nazariy ta’lim va

ishlab chiqarish ta’lim metodlari. Umumtexnika va kasbiy fanlarni o‘qitish

metodlarining o‘ziga xosligi. Ishlab chiqarish jarayonida faollik metodi va metodlari.

Ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish. Kasb

pedagogikasida izlanish metodlari. O‘qitishning jarayonli tomonlari. Ta’limni

rag‘batlantirish metodlari. Ta’limda nazorat va o‘zini-o‘zi nazorat qilish metodlari.

6-Mavzu. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish shakllari va

vositalari

202

Ta’lim turlari: illyustrativ (an’anaviy), muammoli va dasturlashtirilgan ta’lim.

Ta’limni tashkil etish haqida tushuncha, uning xilma-xilligi. Ta’lim borliqni

bilishning o‘ziga xos shakli sifatida. Ta’limni tashkil etishning an’anaviy sinf-dars

shakli. Dars tiplari va tuzilishi. Ta’limni tashkil etishining noan’anaviy shakllari.

Hozirgi zamonda dars va darslarni modernizatsiyalash yo‘llari.

O‘qitish vositalari didaktikaning kategoriyasi sifatida. O‘quv vositalarini

tasniflash va tavsiflash. Hozirgi zamon o‘qitish vositalarining tavsifnomasi. Texnik

va dasturli axborot texnologiyalari. O‘qitish vositalari va ularni turlari. O‘qitish

vositalarining rivojlanish istiqbollari. Axborot texnologiyalarini ta’lim jarayonida

qo‘llanilishi. O‘qitish jarayoniga axborot texnologiyalarini kiritish yo‘llari

7-Mavzu. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan

foydalanish

Kasb pedagogikasida innovatsion texnologiyalar. O‘qitish texnologiyalari

majmuaviy interaktiv tizim sifatida. Interfaol metodlar. Seminar mashg‘ulotlarini

tashkil etishda interaktiv metodlar. O‘qitish texnologiyasini loyihalash. O‘quv

jarayonining tuzilishi. Pedagogik amaliyotda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash.

Ta’lim texnologiyasi va uning tuzilishi. Pedagogik texnologiyaning asosiy

mohiyati. Pedagogik nashrlarda pedagog faoliyatini baholash. Kasbiy ta’limda

axborot texnologiyalari. Muammoli ta’lim texnologiyasi va uning maqsadi, vazifasi.

Hozirgi zamonda muammoli darslar va ularga qo‘yiladigan didaktik talablar.

Ta’limda muammoli o‘qitishning uch sharti. Kasbiy fanlarni o‘qitishda ilg‘or

pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning ahamiyati va zarurati. Muammoli vaziyatlar

va ularning belgilari, xususiyatlari.

8-Mavzu. Talaba o‘rganishini tushunish

O‘rganishga oid asosiy tushunchalar. Konstruktivizm. Oliy ta’limda o‘qitish,

nazorat, o‘rganish. O‘qishga yondashuv. Talaba o‘rganishini tushunish. SOLO

sistematikasi har bir bosqich keyingi bosqich uchun asos bo‘ladigan ierarxik

tasniflashdir: restructural, unistructural, multistructural, relational. Ostona

tushunchasi. Katta yoshlilarning o‘rganish nazariyasi. Tajribaga asoslangan o‘rganish

va uning ifodasi. Kolbning o‘rganish sikli. O‘rganish uslubi va taalluqli g‘oyalar.

O‘rganish uslublari. Vgotskiy va unga bog‘liq fikrlar

9-Mavzu. O‘qitishni o‘rganish va rejalashtirish

O‘quv rejasini ishlab chiqish va takomillashtirish. O‘quv rejani ishlab

chiqishda o‘rganish natijalari yondashuvini qo‘llash. Mutaxassislik bilimlari.

Umumiy intellektual malaka va qobiliyat. SHaxsiy hislatlar. O‘qitishni o‘rganish va

rejalashtirish. Kredit darajasi ko‘rsatkichlari. O‘quv rejani ishlab chiqish va

takomillashitirish.

10-Mavzu. Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish

203

Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish. Qiziqarli ma’ruza va uning xususiyatlari.

Qiziqishni shakllantirish va davomiyligini ta’minlash. Ma’ruza strukturasi va uni

shakllantirish. Belgi va ishoralardan foydalanuvchi ma’ruza strukturasiga urg‘u

berish. INTRO (Interest – qiziqish; Need – muhtojlik; Timing – vaqtni belgilash;

Range – qamrab olish; Outcomes - natijalar) atamasi ma’ruzani tanishtirishda juda

foydali tushuncha. Talaba bilan shug‘ullanish. Turli kontingentdagi talabalarga

ma’ruza o‘qish. Tarbiyasi qiyin xulq-atvorli talabalarni boshqarish.

POWERPOINTdan unumli foydalanish.

11-Mavzu. Kichik guruhlarda o‘qitish va o‘qish

Mavjud bilim va malakalarga izoh. YUqori malakali faoliyat. Guruh hajmi.

Kichik guruhlarda o‘rganish. Rejalashtirish. O‘rganuvchilarni tayyorlash. Guruhni

rivojlantirish bosqichlari. Maqsadlarni belgilashning ahamiyati. Kichik guruhlarga

ta’lim berish turlari. Kichik guruhlar bilan ishlash uchun misollar. Seminar dasturi.

Seminar har bir soatining tuzilmasi. Kichik guruhlarda samarali o‘qitish uchun

ko‘nikmalar: so‘roq qilish, tinglash, javob berish

12-Mavzu. Talabalarni ta’limini qo‘llab-quvvatlash

Xilma-xil muhit doirasida ta’lim olish. Ta’lim olish zaruriyatlari. Akademik

dasturlar doirasida ta’lim olishni rivojlantirish. Kursga kirishda yo‘llanma berish va

qo‘llab-quvvatlash. Talabani universitet bilan tanishtirish. O‘quv ko‘nikmalari va

akademik yaxlitlik. Onlayn kurs qo‘llanmasi. Diagnostik tekshirish. SHaxsiy

rivojlantirish rejasi (SHRR). Talabalarga qaratilgan qayta aloqani ta’minlash. O‘zaro

qo‘llab-quvvatlashi. O‘qituvchini o‘rni va o‘quv rejasi. Fanga aloqador maxsus

ko‘nikmalar. YUqori darajadagi kognitiv va tahliliy ko‘nikmalar.

Ta’limni rivojlantirish: universitet, institut va fakultet qoshidagi xizmatlar.

Kutubxona/resurs markazlari. Axborot texnologiyalari. Akademik savodxonlik, Ingliz

tili va o‘quv ko‘nikmalarini qo‘llab-quvvatlash. Nogiron talabalarni qo‘llab

quvvatlash. Har xil madaniyatli universitetlar. Halqaro talabalar. Ishtirok etish va

foydalanishni kengaytirish

13-Mavzu. Talabalar ta’limini baholash

Baholash haqida fikrlar. Baholash maqsadi. Baholashni tuzish asoslari.

Baholashni o‘quv rejasiga kiritish. Konstruktiv qatorlash. Baholash usullari. Ta’limni

qo‘llab-quvvatlash uchun qaytar aloqa. Ta’limda o‘zini-o‘zi baholashni (ifodalash)

rivojlanishini engillashtirish. Ta’lim to‘g‘risida o‘qituvchi bilan suhbat qurish.

Guruhda ishlash va uni boshqarish. YAxshi samaradorlik nimaligini aniqlashga

yordam beradi (vazifalar, mezonlar, kutilgan natijalar). Hozirgi va istalgan

samaradorlik orasidagi bo‘shliqni yopish uchun imkoniyat ta’minlaydi. Talabalarga

ularning ta’lim qayta aloqalari haqida yuqori sifatli ma’lumotlarni ta’minlaydi. Ijobiy

204

motivatsion e’tiqodlar va o‘zini-o‘zi hurmat qilishni rag‘batlantiradi. O‘qituvchilarga

ta’limni shakllantirishda yordam beradigan ma’lumotlarni ta’minlaydi

14-Mavzu. Kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni va mazmuni

Tarbiya haqida tushuncha. Tarbiya nazariyasi, uning maqsadi, mazmuni va

vazifalari. Milliy tarbiya. Tarbiya jarayoni, mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlari.

Tarbiya tamoyillari va ularga qo‘yiladigan pedagogik talablar. Tarbiyaning tarkibiy

qismlari. SHarq mutafakkirlari barkamol shaxs tarbiyasi haqidagi fikrlari. Xorijiy

mamlakatlar tarbiya konstepsiyasining asosiy g‘oyalari.

15-Mavzu. Kasbiy pedagogikada tarbiya metodlari va vositalari

Tarbiya metodlarining maqsadi va uning mazmuni to‘g‘risida umumiy

tushuncha. Ijtimoiy ongni va ijtimoiy axloqni shakllantirish metodlari. Tarbiyada

ijobiy namuna va ibrat ko‘rsatish metodlaridan foydalanishning ahamiyati. Tarbiyada

rag‘batlantirish, jazolash va o‘zini-o‘zi tarbiyalash metodlarining tutgan o‘rni.

O‘zbek xalq pedagogikasida tarbiya metodlari.

Tarbiya vositalari haqida tushuncha. Tarbiya vositalari – pedagogik kategoriya

sifatida. Muloqot tarbiya vositasi ekanligi.

16-Mavzu. Kasbiy pedagogikada tarbiyani tashkil etish shakllari

Tarbiya shakllari haqida tushuncha. Oila tarbiyasi asoslari. Ilmiy

dunyoqarashni shakllantirish va mutaxassislarni aqliy tarbiyalash. SHaxs

dunyoqarashini shakllantirishda ma’naviy-axloqiy tarbiyaning o‘rni. Iqtisodiy tarbiya

o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning tarkibiy qismi sifatida.

Ekologik tarbiya o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishning tarkibiy qismi

ekanligi. Fuqarolik tarbiyasi. Mehnat tarbiyasi. Nafosat tarbiyasi. Mutaxassislarni

ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash. Jismoniy tarbiya va boshq.

17-Mavzu. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va

amaliyoti

Talaba yoshlarning ma’naviy-axloqiy odatlarini tarbiyalashning vazifalari.

Insonning ma’naviyati, uning odobi, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlari

zamirida shakllanishi. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi.

YOshlarni kasbga yo‘naltirishda milliy istiqlol mafkurasiga asoslangan ma’naviy-

axloqiy, madaniy-maishiy ishlar.

Kasb ta’limi muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning asosiy

mohiyati va mazmuni. Tarbiyaviy tadbirlar va ularni tashkil etish hamda

boshqarishning nazariy masalalari. Tadbirlarda pedagogik ta’sir etish usullari. O‘rta

maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida tarbiyaviy jarayon va tarbiyaviy ishlarni

tashkil etish. Pedagogik ta’sirga tarbiyachilarning mahorati. Tarbiyaviy

texnologiyalarda treninglarning ahamiyati.

205

18-Mavzu. Kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat

O‘qituvchining pedagogik faoliyati. Faoliyat uslubi, usullari, holatlari va

shakllari. Demokratik jamiyatda pedagoglik kasbi. O‘qituvchi shaxsi va kasbiga

qo‘yiladigan talablar. O‘qituvchi kasbiy-pedagogik faoliyatining tarkibiy qismlari:

konstruktiv, tashkiliy, gnostik, kommunikativ.

O‘qituvchining kasbiy-pedagogik qobiliyati. O‘qituvchi shaxsining yo‘nalishi.

O‘qituvchining kasbiy bilimlari. Pedagogik qobiliyat. O‘qish va o‘qitish bo‘yicha

qobiliyatlar, tarbiya jarayoniga yo‘naltirilgan kasbiy-pedagogik qobiliyatlar.

O‘qituvchiga imkoniyat beruvchi konstruktiv-didaktik qobiliyatlar.

O‘qituvchining faoliyati, uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahorat,

pedagogik mahorat haqidagi ta’riflar, uning komponentlari: insonparvarlik,

pedagogik bilimlar, pedagogik qobiliyat va pedagogik texnika. Pedagogik mahoratga

erishish usullari va pedagogik mahoratni oshirish manbalari.

19-Mavzu. Kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik

asoslari

O‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish. Ijtimoiy boshqaruvning asosiy

mohiyati. Pedagogik jamoa – o‘quv muassasasi boshqarishning ob’ekti. Pedagogik

faoliyatni boshqarish dasturi. Rahbar va uning shaxsi. Boshqaruv jarayoni davriy

xarakterga ega ekanligi. Boshqaruv faoliyatini amalga oshirishda marketing.

Ta’lim tizimlari va ta’lim sifatini tadqiq qilishning nazariy-metodologik

masalalari. Ta’lim – tizimli tahlil va modellashtirish ob’ekti sifatida. Ta’lim sifatini

boshqarishning nazariy sohasi. Boshqaruv fanining predmeti, maqsadi, vazifalari va

metodlari. Ta’lim sifatini boshqarishning innovatsion xususiyatlari. Ta’lim sifatini

boshqarish jarayonini loyihalashtirish

20-Mavzu. Rahbarning boshqaruvchilik sifatlari va uslublari

Rahbar shaxsi haqida umumiy tushuncha. Zamonaviy rahbar shaxsiga

qo‘yiladigan talablar. Rahbar shaxsining professional texnikasi. Rahbar shaxsining

ijtimoiy yo‘nalganligi. Rahbar shaxsining jamoa, auditoriya bilan ishlashining

ijtimoiy-pedagogik sifatlari.

Boshqaruvda rahbar shaxsining ijtimoiy-kasbiy, pedagogik sifatlari. Rahbar

shaxsining boshqaruvchilik faoliyatida bevosita ta’sir etish omillari va shakllari.

Boshqaruvda liderlik tushunchasining ahamiyati. Pedagoglarning kasbiy faolligini

oshirishda rahbarlarning vazifalari. Rahbarlarning o‘zaro munosabatlarida yuz

beradigan psixologik to‘siqlar

21-Mavzu. Iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish

Kasbiy malakaviy tuzilmada kadrlarning o‘zgarishi. Mehnatni boshqarishda

zamonaviy ishchi xodimga qo‘yiladigan vazifalar. Xodimlar ixtisosligini tahlil qilish

206

metodikasi. Mutaxassis xodimlarni tekshirish, ularning ixtisosligini tahlil qilish va

komissiyalar tuzish. Keng qamrovli va yuqori malakali xodimlar tayyorlashga

qo‘yiladigan asosiy talablar. Oliy ta’lim resurslari. Xodimlar oliy ta’limi.

22-Mavzu. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanish tarixi

Markaziy Osiyoda eng kadimgi davrda ijtimoiy, iqtisodiy xayot va iqtisodiy

ta’lim-tarbiya masalalari. «Avesto»da iqtisodiy qarashlar va iqtisodiy tarbiya

masalalari. Islom dinida iktisodiy ta’lim-tarbiya masalalari IX – XIV asrlarda Markaziy

Osiyo mutafakkirlari asarlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning tutgan o‘rni.

XIX asr oxiri va XX boshlarida Turkistonda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid

qarashlar. XX asr o‘rtalari va oxirlarida iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning rivojlanishi.

O‘zbekistonda iqtisodiy isloxotlarlarni amalga oshirish va ularni chuqurlashtirish

jarayonida iqtisodiy g‘oya va uni anglash, yangicha iqtisodiy tafakkurni

shakllantirish zaruriyati.

23-Mavzu. Iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni shakllantirishda

iqtisodiy tarbiyaning o‘rni

Iqtisodiy tafakkur va uning shakllanishi. Iqtisodiy tafakkur va amaliyot.

Iqtisodiy tafakkur matematik, amaliy, intuitiv, tahliliy, abstrakt tafakkurning bir

butunligi. Iqtisodiy tafakkurning iqtisodiy madaniyatni shakllantirishga ta’siri.

Iqtisodiy va ma’naviy hayotning bir-biriga ta’siri va uyg‘unlashuvi.

Insonda iqtisodiy fikrlashni shakllantirishda iqtisodiy tarbiyaning o‘rni.

Iqtisodiy madaniyat tushunchasi. Uzluksiz ta’lim tizimida iqtisodiy fikrlash tarzi va

iqtisodiy madaniyatni shakllantirish. Soliq madaniyati haqida tushuncha.

24-Mavzu. Iqtisodiy ta’lim-tarbiyada etnopedagogik, diniy va milliy

omillar

Etnopedagogikaning iqtisodiy ta’lim-tarbiyada tutgan o‘rni. Iqtisodiy fikrlashni

shakllantirishda diniy qarashlarning o‘rni. Maks Veber nazariyasi. “Qur’oni

Karim”da, Hadisu sharifda va SHarq mutafakkirlari ta’limotida etnopedagogik

qarashlar. Iqtisodiy xulq-atvor va tanlovni shakllanishida milliy an’ana va qadriyatlar.

Bozor iqtisodiyoti va uning rivojlanishi sharoitida milliy an’analar, marosimlar va

urf-odatlar.

25-Mavzu. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va yoshlarning

iqtisodiy savodxonligini oshirish

Iqtisodiy ta’lim-tarbiyaning uzluksizligi va uzviyligi. Iqtisodiy ta’lim va

tarbiyaning rivojlanishi vaqt bilan bosqichlar bilan chegaralab bo‘lmaydigan uzluksiz

jarayondir. Iqtisodiy bilim va iqtisodiy savodxonlik. YOshlarda iqtisodiy

savodxonlikni shakllantirish. Iqtisodiy savodxonlikni oshirishning asosiy yo‘llari.

Iqtisodiy savodxonlik va kambag‘allik muammolari.

207

26-Mavzu. Oila va oilada iqtisodiy ta’lim-tarbiya masalalari

Oila va uning asosiy funkstiyalari. Oilaning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarda

tutgan o‘rni. Oilada yashashning afzalliklari. Oila iqtisodiy ta’lim-tarbiya berishning

asoschisi. Oilaning farzandlar iqtisodiy fikrlashini shakllantirishdagi o‘rni.

Oila daromadi, mablag‘lari, ularni taqsimlash va ishlatish. Jamg‘armani

investistiyaga aylanishi. Farzandlarni tarbiyalash xarajatlari. Oilaviy tadbirkorlik va

uni rivojlanishida iqtisodiy tarbiyaning tutgan o‘rni va o‘ziga xos jihatlari. Ota-

onalarning ziyoliligi darajasi va uning farzandlar tarbiyasiga ta’siri. Uy xo‘jaligini

yuritishda farzandlar ishtirokiga diqqat qaratish. Oila byudjeti va uning tarkibi.

27-Mavzu. Mulkdorlik ruhini tarbiyalash iqtisodiy tarbiyaning bosh

vazifasi

Mulkdorlik psixologiyasini shakllantirishning zaruriyati. Mulkchilikning

tiplari. Mulk munosabatlari va mulkdorlik. Mulkchilik - mas’uliyat bilan

manfatlarning uzviy birligi. Mulkchilik muammosi. Mulk huquqi, mulqdorlik va

manfaatlar. Mulk tejamkorlikni yuzaga keltirishi. Mulk egalarida ma’naviy boylikni

shakllantirish. Jamiyatdagi mavjud mulkchilik munosabatlari turlari.

Amaliy mashg’ulotlarning taxminiy ro’yxati:

1. Kasbiy pedagogika fan sifatida


3. Kasbiy pedagogikada ta’lim jarayoni va tizimi



6. Kasb pedagogikasida ta’limni tashkil etish shakllari va vositalari

7. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan foydalanish

8. Talaba o‘rganishini tushunish

9. O‘qitishni o‘rganish va rejalashtirish

10. Katta guruhlarda ma’ruza o‘qish

11. Kichik guruhlarda o‘qitish va o‘qish

12. Talabalar ta’limini qo‘llab-quvvatlash

13. Talabalar ta’limini baholash

14. Kasbiy pedagogikada tarbiya jarayoni va mazmuni

15. Kasbiy pedagogikada tarbiya metodlari va vositalari

16. Kasbiy pedagogikada tarbiyani tashkil etish shakllari

17. Kasb ta’limi muassasalarida tarbiyaviy ishlar nazariyasi va amaliyoti



208





tarbiyaning o‘rni


25. Iqtisodiy ta’lim-tarbiya jarayonini isloh qilish va aholining iqtisodiy




Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo’yicha ko’rsatmalar

Fan bo’yicha laboratoriya ishlari namunaviy o’quv rejada ko’zda tutilmagan.

Kurs ishini tashkil etish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar

Fan bo’yicha kurs ishi namunaviy o’quv rejasida rejalashtirilmagan.

Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni

“Kasbiy pedagogika” fanini o’qitishda mustaqil ta’lim alohida ahamiyatga ega.

Mustaqil ta’lim talabalarni ma’ruza va seminar mashg’ulotlar davomida olgan

nazariy va amaliy bilimlarini yanada mustahkamlashga va mavzularni tushunish

qobiliyatini maksimal darajada rivojlantirishga, umumiy dunyoqarashini

kengaytirishga yordam beradi.

Mustaqil ishning asosiy shakllari bo’lib, referat yozish, konspekt tayyorlash,

nazorat ishi, ma’ruza matnini yozish, internetdan foydalanib, fanga oid bo’lgan yangi

ma’lumotlarni olish, tarjima qilish va boshqalar. Mustaqil vazifalarning mazmuni,

soatlar taqsimoti va nazorat usullari yetakchi o’qituvchi tomonidan belgilanadi.

Talaba mustaqil ishining asosiy maqsadi - o’qituvchining rahbarligi va

nazoratida muayyan o’quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun bilim va

ko’nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish. Talaba mustaqil ishini tashkil etishda

quyidagi shakllardan foydalanadi:

- ayrim nazariy mavzularni o’quv adabiyotlari yordamida mustaqil

o’zlashtirish;

- berilgan mavzular bo’yicha axborot (referat, taqdimot) tayyorlash;

- nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llash;

- maxsus adabiyotlar bo’yicha fanning bo’lim yoki mavzulari ustida ishlash;

- talabalarning o’quv-ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan

fanning bo’lim va mavzularini chuqur o’rganish;

- keys-stadilar va o’quv loyihalarini mustaqil bajara olish;

- faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv mashg’ulotlarini

o’zlashtirish;

209

- ilmiy maqola, tezislar, turli ilmiy anjumanlarga ma’ruza tayyorlash va h.k.

Mustaqil ishni tashkil etish bo’yicha uslubiy ko’rsatma va tavsiyalar, keys-

stadi, vaziyatli masalalar to’plami ishlab chiqiladi. Unda talabalarga asosiy ma’ruza

mavzulari bo’yicha amaliy topshiriq, keys-stadilar yechish uslubi va mustaqil ishlash

uchun vazifalar belgilanadi.

Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari:

1. O‘quvchi-talabalarning iqtisodiy tafakkurini shakllantirish

2. SHaxs rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar

3. Bo‘lajak iqtisodchi-pedagoglarning pedagogik muloqot madaniyatini

shakllantirish

4. O‘zbekiston Respublikasida ta’limni rivojlantirishning yangi bosqichida

kasb ta’limi asoslari

5. YOshlarda iqtisodiy madaniyatni shakllantirish masalalari

6. Iqtidorli yoshlar bilan ishlash metodikasi

7. Oilada iqtisodiy tarbiya asoslari

8. Kasbiy ta’limda modulli ta’lim texnologiyasning tavsifi

9. Ta’lim mazmuni va uning o‘quv rejalari, dasturlarida ifodalash

10. Insonning iqtisodiyot dunyosida tutgan o‘rni va roli

11. Pedagogikada pragmatizm va bexiviorizm kontseptsiyalari

12. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish - ta’lim-tarbiya maqsadlaridan biri

sifatida

13. Insonda iqtisodiy fikrlashni tarbiyalashga qaratilgan nazariyalar

14. Soliq to‘lovchi madaniyatini shakllantirish

15. Ta’lim mazmunini rivojlantirish istiqbollari

16. Iqtisodiy tafakkurni shakllantirish

17. SHaxsni shakllantirish va uning jamiyat taraqqiyotidagi roli

18. SHaxsda tadbirkorlik xislatlarini aniqlash va tarbiyalash

19. Ta’limni boshqarishda xorijiy mamlakatlar tajribasi

20. Iqtisodiy madaniyatni shakllantirish

21. Ta’lim tizimini byudjetdan tashqari moliyalashtirish imkoniyatlari

22. Ta’limni boshqarish metodlari

23. “Ustoz – shogird” tizimi va uni amalga oshirishning ahamiyati

24. Iqtisodiy savodxonlik va kambag‘allik muammolari

25. Kasbiy ta’limda tarbiya ishlarini tashkil etish

26. Iqtisodchi pedagoglar malakasini oshirish va qayta tayyorlash davr talabi

Dasturning informatsiont - uslubiy ta’minoti

Mazkur fanni o’qitish jarayonida ta’limning zamonaviy ilg’or interfaol

usullaridan, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining prezentatsiya

(taqdimot), mulьtimedia va elektro-didaktik texnologiyalardan foydalaniladi. Amaliy

mashg’ulotlarda aqliy hujum, klaster, blits-so’rov, guruh bilan ishlash, insert,

taqdimot, keys-stadi kabi usul va texnikalardan keng foydalaniladi.

210

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati

Asosiy adabiyotlar:

14. O‘zbekiston Respublikasining Konstitustiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2011.

15. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol

avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: “SHarq” nashriyot-matbaa

konsterni, 1998.

16. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.:

“SHarq” nashriyot-matbaa konsterni, 1998.

17. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi: (2011 yil 1 iyulgacha

bo‘lgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). Rasmiy nashr - O‘zbekiston

Respublikasi Adliya vazirligi. – T.: Adolat, 2011 y. – 276 b.

18. Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, –

2008.

19. Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz

farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: O‘zbekiston, 2010.

20. A handbook for teaching and learning in higher education: enhancing

academic practice / [edited by] Heather Fry, Steve Ketteridge, Stephanie Marshall. –3

rd ed. p. cm.

21. Abd al-Rahman al.Naqib (Egypt). Avicenna’s Educational Philosophy

(elektron shaklda).

22. Anderson, R.S. (1975). Education in Japan: a Century of Modern

Development. U.S. (elektron shaklda).

23. Avazboev A.I., Ismadiyarov YA.U. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma.

–T.: “Fan va texnologiya”, 2014. – 284 b.

24. Ataeva N., Rasulova F., Hasanov S. Umumiy pedagogika (pedagogika

nazariyasi va amaliyoti asoslari). O‘quv qo‘llanma. II qism. –T.: “Fan va

texnologiya”, 2012. – 935 b.

25. Tojiboeva.D., Xo‘jaev.N., Avalova G. Iqtisodiy pedagogika. O‘quv

qo‘llanma. –T.: “Fan va texnologiya”. 2008. – 255 b.

26. Hakimova M. Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2007. –

176 b.

Qo‘shimcha adabiyotlar:

10. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan


11. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini


12. Ishmuxamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Tarbiyada innovatsion

texnologiyalar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: Iste’dod, 2008. – 141 b.

13. Yo‘ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv

qo‘llanma. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2009. – 652 b.

211

14. Omonov H.T. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik

mahorat. Darslik. -T.: “Iqtisod-Moliya”, 2011. – 276 b.

15. Sarsenbaeva R. Talabalar mustaqil ta’limini tashkil etish metodikasi.


16. Sarsenbaeva R. Iqtisodiy fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan interfaol

metodlar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: TMI, 2015. – 168 b.

17. Xolikov A.A. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. –T.: Nizomiy nomli

TDPU. 2009. – 128 b.


281 b.

Internet saytlari:

www.ilm.uz – O‘zbekiston ta’lim portali

www.ziyonet.uz – Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi azborot ta’lim

portali

www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarini

ma’lumotlari milliy bazasi;


universiteti rasmiy veb sayti

www.pedagog.uz – Pedagogika yo‘nalishiga oid kitoblar sayti

www.tfi.uz – Toshkent moliya instititi rasmiy veb sayti

www.tdiu.uz – Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti rasmiy veb

sayti


http://www.lex.uz/

http://www.tdpu.uz/

212

ISHCHI DASTUR

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI


“Tasdiqlandi”

O’quv ishlari boyicha prorektor

______________ I.Qo`ziyev

2017 yil “ ___ ” ________

KASBIY PEDAGOGIKA

FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI

Bilim sohasi: 100 000 – Gumanitar soha;

Ta’lim sohasi: 110 000 – Pedagogika;

Ta’lim yo’nalishi: 5111000 – Kasb ta’limi (5230600 – Moliya)

5111000 - Kasb ta’limi (5230700 – Bank ishi)

5111000 - Kasb ta’limi (5230900 – Buxgalteriya

hisobi va audit)

Umumiy o’quv soati – 156 soat

Shu jumladan:

Ma’ruza – 54 soat (1 semestr– 54 soat)

Amaliy mashg’ulotlar – 54 soat (1 semestr – 54 soat)

Mustaqil ta’lim soati – 48 soat (1 semestr – 48 soat)

TOSHKENT – 2017

213

Fanning ishchi o’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus

ta’lim vazirligi 201__ yil “___” _____dagi ___ -sonli buyrug’i bilan (buyruqning ___

-ilovasi) tasdiqlangan “Moliyaviy va boshqaruv hisobi” fani dasturi asosida

tayyorlangan.

Fan dasturi Toshkent moliya instituti Kengashining 201__ yil “___”

_______________ dagi “___” -sonli bayoni bilan tasdiqlangan.

Moliyaviy menejment

fakulteti dekani:

2017 yil “_____”___________________ _________________ O. Astsanakulov

(imzo)

“Kasbiy ta`lim”

kafedrasi mudiri:

2017 yil “_____”___________________ __________________ A. Omonov

(imzo)

Tuzuvchilar:

Omonov H.T. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi mudiri, p.f.d., professor;

Sarsenbayeva R. – “Kasbiy ta’lim” kafedrasi dotsenti, p.f.n.

Taqrizchilar:

Hakimova M.

– TDIU “Iqtisodiy pedagogika” kafedrasi mudiri, p.f.d.,

professor (turdosh OTM);

Mahmudov A. – Toshkent bank kolleji direktori, i.f.n., dotsent (kadrlar

buyurtmachisi).

214

1. O’quv fani o’qitilishi boyicha uslubiy ko’rsatmalar

“Kasbiy pedagogika” fanining maqsadi – ta’limning barcha bo’g’inlarida

yoshlarda, qolaversa jamiyatning barcha a’zolarida iqtisodiy fikrlashni shakllantirish,

hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos iqtisodiy tafakkur va iqtisodiy madaniyatni

shakllantirish, iqtisodiy fanlardan olgan bilimlarini mustahkamlash uchun iqtisodiy

fanlardan dars o’tish, o’quv jarayonini tashkil qilishda umumpedagogik va iqtisodiy

ta’lim-tarbiyani mohirlik bilan tadbiq qilish ko’nikmasini hosil qilishga qaratilgan.

Fanning vazifalari – Respublikamizda komil insonni voyaga etkazishning bir

butun holatdagi muammolarini hal qilish, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni

amalga oshirish sharoitida mutaxassislarning ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda ta’lim-

tarbiya samaradorligini tinmay oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish

masalalariga ijodiy yondoshish, umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning

asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib

borish kabi iqtisodiy ta’lim ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifalarini amalga oshirirshdan

iborat.

Har bir mavzu yakunida axborot va pedagogik texnologiyalar keltirilgan

hamda ularni qo‘llash yuzasidan aniq tavsiyalar mazkur fandan ishlab chiqilgan

o‘quv-uslubiy majmua (O‘UM)da bayon etilgan.

“Kasbiy pedagogika” fanining vazifalari:

bo‘lajak mutaxassislar fanning O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni

rivojlantirishda kasbiy pedagogikaning o’rnini o’rganish;

kasbiy pedagogikaning shakllanishi va rivojlanishini bilish;

kasbiy pedagogikaning ilmiy-nazariy masalalarini o’rganish, kasbiy

pedagogikada ta’lim jarayoni haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish;

kasb ta’limida innovastion texnologiyalarni qollashni bilish;

kasb ta’limi muassasalarini boshqarishning metodologik asoslarini

o’rganish;

kasbiy-pedagogik faoliyat, qobiliyat va mahorat haqidagi ma’lumotlarga ega

bo’lish;

iqtisodchi-pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirish kabilarni

o’rganishlari talab etiladi.

Fanni mutaxassislikka kirish bilan bog’lagan holda zamonaviy kasbiy

psixologiya va iqtisodiy pedagogikasiga oid bilimlar bilan to’ldiriladi hamda

amaliy jihatdan bakalavrlarda kasb haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarni

takomillashtirishga xizmat qiladi.

215

2. Ma’ruza mashg’ulotlari

1-jadval

Ma’ruza mashg’ulotlari multimedia qurulmalari bilan jihozlangan

auditoriyada akadem. guruhlar oqimi uchun o’tiladi (3-jadval).

T/r Fan mavzularining nomi Soat

hajmi

1. Kаsbiy pеdаgоgikа fan sifatidai 2

2. Kаsbiy pеdаgоgikаdа shахs mаsаlаsi 2

3. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tа’lim jаrаyoni va uni loyihalash 2

4. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim nаzаriyasi vа mаzmuni 2

5. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim mеtоdlаri 2

6. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’limni tаshkil etish shаkllаri vа vоsitаlаri 2

7. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan

foydalanish 2

8. Talaba o’rganishini tushunish 2

9. O’qitishni o’rgatish va rejalashtirish 2

10. Katta guruhlarda ma’ruza o’qish 2

11. Kichik guruhlarda o’qitish va o’qish 2

12. Talabalar ta’limini qo’llab-quvvatlash 2

13. Talabalar ta’limini baholash 2

14. Kаsb pеdаgоgikаsidа tаrbiya jarayoni va mаzmuni 2

15. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tаrbiya metodlari va vositalarii 2

16. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tarbiyani tashkil etish shakllari 2

17. Kаsb tа’limi muаssаsаlаridа tаrbiyaviy ishlаr nаzаriyasi vа

аmаliyoti 2

18. Kаsbiy-pеdаgоgik fаоliyat, qоbiliyat vа mаhоrаt 2

19. Kаsb tа’limi muаssаsаlаrini bоshqаrishning mеtоdоlоgik аsоslаri 2

20. Rаhbаrning bоshqаruvchilik sifаtlаri vа uslublаri 2

21. Iqtisоdchi-pеdаgоg kаdrlаrni tаyyorlаsh vа mаlаkаsini оshirish 2

22. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning rivоjlаnish tаriхi 2

23. Iqtisоdiy tаfаkkur vа iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirishdа

iqtisоdiy tаrbiyaning o’rni 2

24. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа etnоpеdаgоgik, diniy vа milliy оmillаr 2

25. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya jаrаyonini islоh qilish vа yoshlаrning

iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish 2

26. Оilа vа оilаdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri 2

27. Mulkdоrlik ruhini tаrbiyalаsh iqtisоdiy tаrbiyaning bоsh vаzifаsi 2

Jami: 54

216

3. Amaliy mashg’ulotlar

2-jadval

T/r Fan mavzularining nomi Soat

hajmi

1. Kаsbiy pеdаgоgikа fan sifatidai 2

2. Kаsbiy pеdаgоgikаdа shахs mаsаlаsi 2

3. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tа’lim jаrаyoni va uni loyihalash 2

4. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim nаzаriyasi vа mаzmuni 2

5. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’lim mеtоdlаri 2

6. Kаsb pеdаgоgikаsidа tа’limni tаshkil etish shаkllаri vа vоsitаlаri 2

7. Kasb ta’limida innovatsion va pedagogik texnologiyalardan

foydalanish 2

8. Talaba o’rganishini tushunish 2

9. O’qitishni o’rgatish va rejalashtirish 2

10. Katta guruhlarda ma’ruza o’qish 2

11. Kichik guruhlarda o’qitish va o’qish 2

12. Talabalar ta’limini qo’llab-quvvatlash 2

13. Talabalar ta’limini baholash 2

14. Kаsb pеdаgоgikаsidа tаrbiya jarayoni va mаzmuni 2

15. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tаrbiya metodlari va vositalarii 2

16. Kаsbiy pеdаgоgikаdа tarbiyani tashkil etish shakllari 2

17. Kаsb tа’limi muаssаsаlаridа tаrbiyaviy ishlаr nаzаriyasi vа

аmаliyoti 2

18. Kаsbiy-pеdаgоgik fаоliyat, qоbiliyat vа mаhоrаt 2

19. Kаsb tа’limi muаssаsаlаrini bоshqаrishning mеtоdоlоgik аsоslаri 2

20. Rаhbаrning bоshqаruvchilik sifаtlаri vа uslublаri 2

21. Iqtisоdchi-pеdаgоg kаdrlаrni tаyyorlаsh vа mаlаkаsini оshirish 2

22. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyaning rivоjlаnish tаriхi 2

23. Iqtisоdiy tаfаkkur vа iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirishdа

iqtisоdiy tаrbiyaning o’rni 2

24. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiyadа etnоpеdаgоgik, diniy vа milliy оmillаr 2

25. Iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya jаrаyonini islоh qilish vа yoshlаrning

iqtisоdiy sаvоdхоnligini оshirish 2

26. Оilа vа оilаdа iqtisоdiy tа’lim-tаrbiya mаsаlаlаri 2

27. Mulkdоrlik ruhini tаrbiyalаsh iqtisоdiy tаrbiyaning bоsh vаzifаsi 2

Jami: 54

217

Amaliy mashg’ulotlar multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada

bir akadem. guruhga bir o’qituvchi tomonidan o’tkazilishi lozim. Mashg’ulotlar faol

va interfaol usullar yordamida o’tilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot

texnologiyalar qo’llanilishi maqsadga muvofiq. “Keys-stadi” texnologiyasi

ishlatiladi, keyslar mazmuni o’qituvchi tomonidan belgilanadi. Ko’rgazmali

materiallar va axborotlar multimedia qurulmalari yordamida uzatiladi (2-jadval).

4. Mustaqil ta’lim

3-jadval

№ Mustaqil ta’lim mavzulari Soat

hajmi

1-semestr

1 O’quvchi-tаlаbаlаrning iqtisоdiy tаfаkkurini shаkllаntirish 2

2 SHахs rivоjlаnishigа tа’sir etuvchi оmillаr 2

3 Bo’lаjаk iqtisоdchi-pеdаgоglаrning pеdаgоgik mulоqоt

mаdаniyatini shаkllаntirish 2

4 O’zbеkistоn Rеspublikаsidа tа’limni rivоjlаntirishning yangi

bоsqichidа kаsb tа’limi аsоslаri 2

5 YOshlаrdа iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirish mаsаlаlаri 2

6 Iqtidоrli yoshlаr bilаn ishlаsh mеtоdikаsi 2

7 Оilаdа iqtisоdiy tаrbiya аsоslаri 2

8 Kаsbiy tа’limdа mоdulli tа’lim tехnоlоgiyasning tаvsifi 2

9 Tа’lim mаzmuni vа uning o’quv rеjаlаri, dаsturlаridа ifоdаlаsh 2

10 Insоnning iqtisоdiyot dunyosidа tutgаn o’rni vа rоli 2

11 Pеdаgоgikаdа prаgmаtizm vа bехiviоrizm kоntsеptsiyalаri 2

12 Iqtisоdiy хulq-аtvоrni shаkllаntirish - tа’lim-tаrbiya

mаqsаdlаridаn biri sifаtidа 2

13 Insоndа iqtisоdiy fikrlаshni tаrbiyalаshgа qаrаtilgаn nаzаriyalаr 2

14 Sоliq to’lоvchi mаdаniyatini shаkllаntirish 2

15 Tа’lim mаzmunini rivоjlаntirish istiqbоllаri 2

16 Iqtisоdiy tаfаkkurni shаkllаntirish 2

17 SHахsni shаkllаntirish vа uning jаmiyat tаrаqqiyotidаgi rоli 2

18 SHахsdа tаdbirkоrlik хislаtlаrini аniqlаsh vа tаrbiyalаsh 2

19 Tа’limni bоshqаrishdа хоrijiy mаmlаkаtlаr tаjribаsi 2

20 Iqtisоdiy mаdаniyatni shаkllаntirish 2

218

21 Tа’lim tizimini byudjеtdаn tаshqаri mоliyalаshtirish imkоniyatlаri 2

22 Tа’limni bоshqаrish mеtоdlаri 2

23 «Ustоz – shоgird» tizimi vа uni аmаlgа оshirishning аhаmiyati 2

24 Iqtisоdiy sаvоdхоnlik vа kаmbаg’аllik muаmmоlаri 2

JAMI 48 soat

Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha talabalar tomonidan referatlar

tayyorlanadi va uni taqdimoti tashkil qilinadi (3-jadval).

5. Fan boyicha kurs ishi mavzular

“Kаsbiy pеdаgоgikа” faniga oid “Kurs ishi” rejalashtirilmagan

6. Fan boyicha talabalar bilimini baholash va

nazorat qilish me’zonlari

Baholash

usullari

Ekspress testlar, yozma ishlar, og’zaki so’rov, prezentatsiyalar.

Baholash

mezonlari

86-100 ball «a’lo»

fanga oid nazariy va uslubiy tushunchalarni to’la o’zlashtira olish;

fanga oid ko’rsatkichlarni iqtisodiy tahlil qilishda ijodiy fikrlay olish;

o’rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish;

mehnat munosabatlariga oid tahlil natijalarini to’g’ri aks ettira olish;

o’rganilayotgan jarayonga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va ularga

to’la baho berish;

tahlil natijalari asosida vaziyatga to’g’ri va xolisona baho berish;

o’rganilayotgan iqtisodiy hodisa va jarayon to’g’risida tasavvurga ega

bo’lish;

o’rganilayotgan jarayonlarni analitik jadvallar orqali tahlil etish va

tegishli qarorlar qabul qilish.

71-85 ball «yaxshi»

o’rganilayotgan jarayonlar haqida mustaqil mushohada yuritish;

tahlilnatijalarinito’g’riaksettiraolish;


bo’lish;



o’rganilayotgan jarayonlarni jadvallar orqali tahlil etish va tegishli

qarorlar qabul qilish.

55-70 ball«qoniqarli»



219


bo’lish;

o’rganilayotgan jarayonlarni analitik jadvallar orqali tahlil etish.

0-54 ball«qoniqarsiz»

o’tilganfanningnazariyvauslubiyasoslarinibilmaslik;

iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tahlil etish boyicha tasavvurga ega

emaslik;

o’rganilayotgan jarayonlarga iqtisodiy usullarni qo’llay olmaslik.

Reyting baholash turlari Maks.ball O’tkazish

vaqti

Joriy nazorat: 36

Amaliy mashg’ulotlarda faolligi, savollarga

to’g’ri javob berganligi, amaliy topshiriqlarni

bajarganligi uchun

36 Semestr

davomida

Oraliq nazorat 34

Ma’ruza mashg’ulotlarda faolligi, muntazam

ravishda konspekt yuritishi uchun 24

Semestr

davomida Mustaqil ta’lim topshiriq-larining o’z vaqtida

va sifatli bajarilishi 10

Yakuniy nazorat 30 20 hafta

Yozma ish 30

JAMI 100

7. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari

Asosiy adabiyotlar

1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitustiyasi. –T.: O’zbеkistоn, 2011.

2. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Tа’lim to’g’risidа”gi Qоnuni. Bаrkаmоl

аvlоd - O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. - T.: “Shаrq” nаshriyot-mаtbаа

kоnstеrni, 1998.

3. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi

to’g’risidа”gi Qоnuni. Bаrkаmоl аvlоd - O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. – T.:

“Shаrq” nаshriyot-mаtbаа kоnstеrni, 1998.

4. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Mеhnаt kоdеksi: (2011 yil 1 iyulgаchа

bo’lgаn o’zgаrtirish vа qo’shimchаlаr bilаn). Rаsmiy nаshr - O’zbеkistоn

Rеspublikаsi Аdliya vаzirligi. – T.: Аdоlаt, 2011 y. – 276 b.

5. Kаrimоv I.А. Yuksаk mа’nаviyat – еngilmаs kuch. –T.: Mа’nаviyat, –

2008.

6. Kаrimоv I. А. Аsоsiy vаzifаmiz – Vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа xаlqimiz

fаrоvоnligini yanаdа yuksаltirishdir. – T.: O’zbеkistоn, 2010.

7. Аvаzbоyеv А.I., Ismаdiyarоv YA.U. Kаsbiy pеdаgоgikа. O’quv

qo’llаnmа. –T.: “Fаn vа tехnоlоgiya”, 2014. – 284 b.

220

8. Аtаyеvа N. vа bоshqаlаr. Umumiy pеdаgоgikа. I qism. O’quv qo’llаnmа.

– T.: Fаn vа tехnоlоgiyalаr, 2010. – 826 b.

9. Аtаyеvа N. vа bоshqаlаr. Umumiy pеdаgоgikа. II qism. O’quv qo’llаnmа.

– T.: Fаn vа tехnоlоgiyalаr, 2012. – 936 b.

10. Ibrаgimоv Х Pеdаgоgikа. Dаrslik . –T.: 2009. -480.bеt

11. Ishmuхаmеdоv R., Аbduqоdirоv А., Pаrdаyеv А. Tаrbiyadа innоvаtsiоn

tехnоlоgiyalаr. -T.: Istе’dоd, 2008. – 141 b.

12. Yo’ldоshеv J., Hаsаnоv S. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. O’quv qo’llаnmа. –

T.: Iqtisоd-mоliya, 2009. – 652 b.

13. Mаdiyarоvа S.А., Оmоnоv H.T., Хоdjаyеv N.Х., Eshchоnоv Е.U. Pеdаgоgik

tехnоlоgiyalаr vа pеdаgоgik mаhоrаt. Dаrslik. -T.: “Iqtisоd-mоliya”, 2009, -240 bеt

14. Mаvlоnоvа R. vа bоshqаlar. Pеdаgоgikа. – T.:O’qituvchi, 2002

15. Sаrsеnbаyеvа R.M., Dоniyеv B.B. Umumiy pеdаgоgikа. /O’quv-uslubiy

qo’llаnmа. Sаmаrqаnd: SDChTI, 2009. – 80 b.

16. Tоjibоyеvа D., Хo’jаyеv N., Аvаlоvа G. Iqtisоdiy pеdаgоgikа. O’quv

qo’l-lаnmа. -T.: “Fаn vа tехnоlоgiyalаr. 2008. -255 b

17. Hаkimоvа M. Kаsbiy pеdаgоgikа. O’quv qo’llаnmа. –T.: TDIU, 2007. –

176 b.

18. Hasanboyeva O. va boshqalar. Oila pedagogikasi (darslik). –T.: Aloqachi,

2007. –384 b.

Qo’shimchа аdаbiyotlаr:

1. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan


2. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini


3. Jаlilоvа S.X., Gаydаrоv F.I., Xаlilоvа N.I. Kаsb psixоlоgiyasi. –T.:TDPU.

2010.

4. Ishmuхаmеdоv R., Аbduqоdirоv А., Pаrdаеv А. Tаrbiyadа innоvаstiоn

tехnоlоgiyalаr. O’quv-uslubiy qo’llаnmа. –T.: Istе’dоd, 2008. – 141 b.

5. Yo’ldоshеv J., Hаsаnоv S. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. O’quv

qo’llаnmа. –T.: “Iqtisоd-mоliya”, 2009. – 652 b.

6. Mavlonova R. Voxidova N. Raxmonqulova N. Redagogika nazariyasi va

tarixi (darslik).– T: “Fan va texnologiya” 2010.

7. Оmоnоv H.T. vа bоshq. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr vа pеdаgоgik mаhоrаt.

Dаrslik. – T.: Iqtisоd-mоliya, 2011. – 276 b.

8. Qilicheva K.Yu. Umumiy pedagogika nazarayasi va tarixi – T.: “Fan va

texnologiya” 2012, – 146 b.

9. Tаrbiya (оtа-оnаlаr vа murаbbiylаr uchun enstiklоpеdiya)/ tuzuvchi

M.N.Аminоv, mаs’ul muhаrrir А.M.Mаjidоv. – T.: “O`zbekiston milliy

entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010.

10. Sarsenbayeva R. Talabalar mustaqil ta’limini tashkil etish metodikasi.


221

11. Sаrsеnbаyеvа R.M. Iqtisоdiy fаnlаrni o’qitishdа qo’llаnilаdigаn intеrаktiv

mеtоdlаr. O’quv-uslubiy qo’llаnmа. – T.: TMI, 2015. – 152 b.

12. Xаydаrоv F.I., Xаlilоvа N.I. Umumiy psixоlоgiya. - T.: TDPU, 2010.

13. Hаsаnbоyеv J., To’rаqulоv Х., Аlqаrоv I., Usmоnоv N. Pеdаgоgikа

(Pеdаgоgikа nаzаriyasi vа tаriхi). 1-qism.,– T.: “Fan va texnologiya” 2011.

14. Hashimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi: darslik. –T.: Alisher

Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi, 2005. – 304 b.

15. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt. –T.: “Iqtisod moliya”, 2009.


281 b.

Intеrnеt sаytlаri:

www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasining hukumat portali

www.press-

service.uz

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot xizmati

www.ziyonet.uz – ZiyoNet ta’lim portali

www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarini ma’lumotlari

milliy bazasi


universiteti o’quv yurti sayti

www.pedagog.uz – Pedagogika yo’nalishiga oid kitoblar sayti

www.istedod.uz – Iste’dod jamgarmasi (O‘zbekiston respublikasi Prezidenti

fondi)

www.tfi.uz – Toshkent moliya instititi o’quv yurti sayti

www.tdiu.uz – Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti o’quv yurti sayti


www.inf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

www.tdpu.uz – Toshkent davlat pedagogika universiteti

6.3. TARQATMA MATERIAL

“Ma’naviyat – insonning zot belgisi, uning faoliyatining tarkibiy qismi, ongi,

aql – zakovatining mahsuli”2.

“Ma’naviyat – inson faoliyatining ruhiy mazmuni bo‘lib, kishilar uning

vositasida o‘zlarini anglaydilar, jamiyat, tabiat, o‘z turmush tarzlari, amaliy

faoliyatlari muammolarini hal etadilar”3.

“Ma’naviyat - inson qalbida, ko‘ngil ko‘zgusida aks etgan haqiqat nuridir”4.

2 Jаlоlоv А. Mustаqillik mаs’uliyati. T.: O’zbеkistоn, 1996. 29-bеt.

3 Ibrоhimоv А. vа bоshqаlаr. Vаtаn tuyg’usi. T.: O’zbеkistоn , 1996. 11-bеt.

4 Mulоqоt jurnаli. 1997, 5-sоn, 15-bеt.

5Erkаеv А. Mа’nаviyat-ustun yo’nаlish. Iqtisоd vа hisоbоt jurnаli. 1996, 2-sоn, 20-22- bеtlаr.

http://www.gov.uz/

http://www.press-service.uz/

http://www.press-service.uz/

http://www.lex.uz/

http://www.tdpu.uz/

http://www.istedod.uz/

http://www.infomicer.net/

http://www.inf.uz/

http://www.tdpu.uz/

222

“Ma’naviyat – millatning asrlar davomida shakllangan ildizlari uning tarixiy

tajribalari va ijtimoiy-madaniy rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ichki

intellektual (aqliy) va sobit hissiy dunyosidir”5.

Individuallik – kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xusussiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda, bilish jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da qobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos uslubda va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgan odam yo‘q – inson shaxsi o‘z individualligi jhatidan betakrordir.

E’tiqodlar – hulqning asosiy anglanilgan motivi. U butun shaxs faoliyatiga

alohida mazmun va aniq yo‘nalish baxsh etadi. E’tiqodlar birinchidan, yuqori

anglanilganlik, ikkinchidan, xissiyot olami bilan chambarchas aloqasi bilan

tariflanadi. Bu barqaror prinsiplar tizimidir. Asosiy anglanilgan motiv bu ideal. Ideal

– bu ayni vaqtda shaxs boshqarayotgan va o‘zi o‘zini tarbiyalash rejasini belgilovchi

obrazdir.Anglanilmagan undovchilarga ustanovka va moyilliklar kiradi.

Pedagogik jarayon – bu o‘qituvchi va talaba bilimlarini, ko‘nikma va

malakalarini amaliyotda qo‘llashni o‘z ichiga qamrab oladi. Kasb ta’limi jarayonida

mazmun, o‘qish, o‘qitish, tarbiyalash asosiy bog‘lovchi komponentdir.

Ta’lim bilish faoliyatining turi sifatida pedagogika fanida bir necha asosiy

ma’noni anglatadi. YA’ni bu: talabalarda bilim, malaka va ko‘nikmalarni hosil qilish:

ularda dunyoqarash, fikr va e’tiqodlarni shakllantirish; o‘quvchilarning muayyan

darajada o‘qimishli, madaniyatli, tarbiyali chin inson bo‘lishiga erishish; ularning

qobiliyatlarini o‘stirishdan iboratdir.

Ta’lim – insoniyat tajribasining ma’lum tomonlarini, ya’ni talabalar ijtimoiy

taraqqiyotning hozirgi talablariga muvofiq darajada bilim va tarbiyaga ega

bo‘lishlarini ta’minlaydigan faoliyatdir.

Demak, pedagogik ta’lim jarayonining mazmunini bilim, ko‘nikma va

malakalar tashkil qiladi. Talabalar o‘qish orqali bilim bilan qurollanadilar. Bunda

bilimning o‘zi kifoya qilmaydi. Uni hayotda ko‘p unum beradigan qilib qo‘llay olish

lozim. Buning uchun esa talabada ko‘nikma va malaka hosil qilish lozim.

Ko‘nikma – mashq qilish natijasida beriladigan harakatlar yig‘indisidir.

Iqtidor va ko‘nikma mashq qilish va takrorlash orqali malakaga aylanadi.

O‘qitish jarayonining muhim komponenti

Beriladigan bilim mazmuni o‘quv dasturi, Davlat ta’lim standartida

belgilangan bo‘lib, uning tarkibiga ijtimoiy maqsadlar davlat buyurtmasi, pedagogik

tizimni aniq maqsadlarini belgilaydi. Pedagogik jarayon faqat ta’lim mazmundaligiga

emas, balki uning qonuniyligiga ham ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni;

Ta’lim tamoyillari o‘quv yurtlari oldida turgan ulkan vazifalar asosida

belgilanadi. Ular o‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘liq holda bir tizimni tashkil

etadi, har bir darsda didaktik tamoyillarning bir nechtasi ishtirok etishi mumkin. Ular

ta’lim oldida turgan asosiy maqsadlarni hal etishga o‘z hissasini qo‘shadi. Ta’lim

tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda ûquvchi-talabalarga mustahkam bilim

223

berish, ularni erkin, mustaqil fikrlay oladigan insonlar qilib tarbiyalashda, ta’lim

tamoyillarining mohiyatini chuqur anglash va hayotga tadbiq etish muhim

muammolardan biridir.

Politexnik tamoyil

Ta’lim oluvchilarda amaliyot va nazariyani o‘zaro bog‘lash tamoyili

Modellashtirish tamoyili

Mobillik tamoyili

Tartibli ketma-ketlik tamoyili

Atrof-muhitni tashkil etish tamoyili

Kompyuterlashtirilgan pedagogik jarayon tamoyili

Politexnik tamoyil – bu tamoyil zamonaviy ishlab chiqarishning ilmiy asoslari

tizimini egallashni nazarda tutib, shu bilimlar asosida umumkasbiy politexnik va

maxsus bilimlarni shakllantiradi.

Politexnik tamoyillarni o‘qitishda quyidagi shartlarga amal qilish lozim:

asosiy yo‘nalishdagi rivojlangan texnika va ilmiy o‘qitish;

o‘zaro bir-birlari bilan bog‘langan o‘quv materiali tizimini tashkil qilish;

o‘qitilayotgan fanni kelajakda amaliyotda qo‘llash;

ta’lim oluvchilarning yoshlariga mo‘ljallab o‘qitish;

umumta’lim bilimlariga tayanish;

ta’lim oluvchilarning qiziqishlarini qoniqtirish;

o‘quv materialining ketma-ketligi va turg‘unligiga rioya qilish.

Ta’lim oluvchilarda amaliyot va nazariyani o‘zaro bog‘lash tamoyili

O‘quv jarayonida nazariy va amaliy bilim berish o‘zaro aloqadorlik va o‘quv

predmetini asosiy maqsadi amaliyotda qo‘llashga qaratilgan bo‘lib, quyidagi

shartlarga amal qilishga bog‘liq:

nazariy bilimlarni amaliyotda sinalishi;

ish jarayonida sohaviy bilimlar va ularni fanda qo‘llanilishi;

mutaxassis-xodimlarni samarali o‘qitish uchun kasbiy ishlab chiqarishga qarab

kasbiy bilim berish.

Mutaxassis faoliyatini o‘quv jarayonida modellashtirish tamoyili

Modellashtirish orqali mazmun va maqsadlarni isbotlash uchun engilliklarini

oldin o‘zlashtirish, o‘qitish metodlarini o‘quv rejasi va o‘quv dasturini olish mumkin.

Didaktikaning vazifalari quyidagilardan iborat:

- ta’lim jarayonlari va ularni amalga oshirish shartlarini ta’riflash va

tushuntirish;

- ta’lim jarayonini yanada mukammal tashkil etish, ya’ni, ta’lim tizimlari va

texnologiyalarini ishlab chiqish;

- ta’lim jarayoni uchun xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlarni aniqlash,

omillarini tahlil qilish va ta’riflash.

Ta’lim muassasasining maqsadi – o‘quvchilarda arb madaniyati ijtimoiy

qoidalari, talablari va ko‘zlagan maqsadlariga mos keladigan moslashtiruvchi “xulqiy

repertuar”ni shakllantirishdir. SHu bilan bir vaqtda, “xulqi” atamasi bilan “insonga

xos hamma ta’sirlanishlar – uning fikrlari, sezgi va harakatlari” ifodalanadi

(R.Tayler).

224

O‘quv rejasi deb, o‘qitiladigan fanlar, o‘qitish uchun ajratilgan soatlar va

o‘quv yilining tuzilishini belgilab beruvchi davlat hujjatiga aytiladi.

O‘quv rejasi – barcha umumta’lim maktablarida so‘zsiz amal qilinishi lozim

bo‘lgan davlat hujjatidir. Unda sinflar bo‘yicha o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv

fanlari va o‘sha fanlar uchun ajratilgan o‘quv soatlari ko‘rsatilgan bo‘ladi.

O‘quv dasturi – o‘quv rejasi asosida ishlab chiqiladi. O‘quv dasturi har bir

o‘quv fanining o‘qitish uchun ajratilgan bilim hajmi, tizimi va g‘oyaviy – siyosiy

yo‘nalishini aniqlab beradigan davlat hujjatidir.

O‘quv dasturida o‘quv yili davomida har qaysi sinfda alohida fanlar bo‘yicha

o‘quvchilarga beriladigan ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalarning hajmi belgilab

beriladi. Dasturda har qaysi o‘quv fanlarining mazmuni izchillik bilan yoritiladi va

ma’lum mavzular orqali ko‘rsatiladi. Ma’lum mavzu yuzasidan o‘quvchi

o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar qisqacha ifodalab beriladi.

Darslik – o‘quv jarayonining zarur qismidir. Ko‘p vaqtlardan beri u

o‘qitishning eng muhim vositasi xisoblanar edi.

Har bir o‘quv fanining mazmuni darslikda batafsil yoritiladi. Darslik tegishli

fanga oid ilmiy bilim asoslarini dasturga va didaktika talablariga muvofiq ravishda

bayon qiluvchi kitobdir.

Malaka – bilimlarga asoslanib mashq yordamida aylangan faoliyatning

avtomatlashgan komponenti hisoblanadi. Malaka tez va aniq bajarish bilan bog‘liq

bo‘lgan ko‘nikmalarning avtomatlashgan elementlari sanaladi. Malakalar

bajarilayotgan faoliyatning faqat mahorat tomonini, ya’ni ayrim harakatlarni

ifodalaydi.

Ахлоқ (лот. “moralis” – хулқ-атвор) ижтимоий онг шаклларидан бири

ҳисобланиб, ижтимоий муносабатлар ва шахс хатти-ҳаракатини тартибга

солувчи, муайян жамият томонидан тан олинган, риоя қилиниши зарур бўлган

тартиб, одоб, ўзаро муносабат, мулоқот, хулқ-атвор қоидалари, мезонларининг

мажмуи сифатида акс этади

Jismoniy tarbiya – o’quvchilarda jismoniy-irodaviy sifatlarni shakllantirish,

ularni aqliy, jismoniy jihatdan mehnat va Vatan mudofaasiga tayyorlashga

yunaltirilgan jarayon.

Estetik ehtiyoj – shaxsning voqelikni estetik jihatdan bilib olishga undovchi

sub’ektiv omil (ichki intilish).

Estetik his-tuyg‘u – insonning voqelikka, kishilarga, o‘z faoliyatiga nisbatan

munosabati.

Estetik did – estetik axborotlar oqimi, estetik va axloqiy me’yorlar yig‘indisi

orqali shakllanib, shaxsning buyum, hodisalarga estetik baho berishida yaqqol

namoyon bo‘ladigan hodisa.

Estetik mulohaza – shaxsning aniq bir estetik hodisaga munosabatini

bildiruvchi aqliy harakati.

Estetik ideal – sub’ekt bilan ob’ekt, inson bilan ijtimoiy butunlikning tarixan

eng to‘liq uzviy birligi bo‘lib, bu birlik tub maqsadlar sifatida inson ijodiy

kuchlarining erkin va har tomonlama rivojlanishida o‘z ifodasini topadi.

Estetik qarash – estetik ongning g‘oyaviy negizi, tabiat, hayot, san’at

mohiyati haqidagi fikr-mulohazalar va g‘oyalar tizimi.

225

Estetik ong – shaxsga nazariy tushunchalar asosida predmet, buyum, voqelik

va hodisalar mohiyatini estetik baho baholay olish imkonini beruvchi his-tuyg‘ular,

sezgilar, tasavvur va qarashlar shakli.

Estetik faoliyat ko‘nikmalari – estetik ehtiyojlarni qondirish yo‘lida amalga

oshiriladigan xatti-harakat ko‘nikmalari.

Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar

mohiyatidan iborat. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan

to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan

emas, balki aniq fikr bilan bog‘lash g‘oyat muhimdir.

O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish o‘z shaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-harakati,

xulq-atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf

etishga qaratilgan faoliyat usuli. O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish uchun o‘quvchi

o‘zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha,

salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib

boradi.

O‘z-o‘zini baholash mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish

orqali o‘z shaxsiga baho berishga yo‘naltirilgan faoliyat usuli.

Topshiriq o‘quvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini

shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul. O‘quvchilarning topshiriqlarni jamoa bo‘lib

bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga ega.

O‘quvchilar o‘z kuchlarini umum ishiga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni his etishga

o‘rganadilar.

Pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok

etish jarayonida o‘quvchi tomonidan amal qilinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor

me’yorlari. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Pedagogik

talab ma’lum harakatlarni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi hamda o‘quvchini

oqilona harakatlarni bajarishga undovchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin.

Jazolash shaxsning xatti-harakati, faoliyatiga salbiy baho berishdir.

Jazo ham o‘quvchining individual xatti-harakatlari va umumjamoaning

faoliyati uchun qo‘llaniladigan eng so‘nggi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo‘llashda

jismoniy jazo, urish, kaltaklash kabi usullardan foydlanish mumkin emas, o‘quvchini

qo‘rqitish, g‘azablantirish ham ijobiy natija bermaydi. Aksincha, o‘quvchi

qo‘rqqanda yolg‘on gapirishni o‘rganadi, ikki yuzlamachi bo‘lib qoladi.

Tanbeh berish eng muhim jazo chorasi. O‘qituvchi o‘qituvchiga yuzma-yuz

turib tanbeh beradi, buni kundaligiga yozib qo‘yish mumkin.

Ogohlantirish sodir etilishi mumkin bo‘lgan muayyan xatti-harakatlarning

oldini olish maqsadida qo‘llaniladi.

Hayfsan berish o‘quvchining ma’lum xatti-harakatlarini qat’iy choralar

asosida baholash. Agar tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa, o‘quvchi

belgilangan intizomni buzaversa, uning aybi qay darajada bo‘lishi va intizomni

qanday sharoitda buzganligini inobatga olib unga hayfsan e’lon qilish mumkin.

Tаrbiya vоsitаlаri. O’qituvchilаrning jаmоа vа individuаl fаоliyatlаrini

mаqsаdgа muvоfiq tаshkil qilish uchun tаrbiya vоsitаlаridаn fоydаlаnilаdi. Mаsаlаn,

sinf mаjlisi, yig’ilishlаr, ertаlаbki оmmаviy yig’in (linеykа), kluv ishlаri, turli

tаdbirlаr vа bоshqаlаr.

226

Tаrbiya vоsitаlаri birоn-bir tаrbiyaviy mаsаlаni mаqsаdgа muvоfiq yo’l bilаn

hаl qilishni tаshkil etish uchun ishlаtilаdi (ko’rsаtmаli qo’llаnmаlаr, kitоblаr, rаdiо,

tеlеvidеniе). Bundаn tаshqаri o’quvchilаr jаlb qilingаn fаоliyat turlаri – shаnbаliklаr,

kutubхоnа fаоliyati, uchrаshuvlаr, kinоfilmlаr, sаn’аt аsаrlаri, o’qituvchining jоnli

so’zi, bоlаlаr o’yini, spоrt, bаdiiy hаvаskоrlik to’gаrаklаri vа bоshqа fаоliyat turlаri

tаrbiya vоsitаlаri bo’lishi mumkin.


















shart.




erishishlari lozim.






Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar

mohiyatidan iborat. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan

to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan

emas, balki aniq fikr bilan bog‘lash g‘oyat muhimdir.

O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish o‘z shaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-harakati,

xulq-atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf

etishga qaratilgan faoliyat usuli. O‘z-o‘zini tahlil (nazorat) qilish uchun o‘quvchi

o‘zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha,

salbiy odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib

boradi.

O‘z-o‘zini baholash mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish

orqali o‘z shaxsiga baho berishga yo‘naltirilgan faoliyat usuli.

227

Topshiriq o‘quvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini

shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul. O‘quvchilarning topshiriqlarni jamoa bo‘lib

bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga ega.

O‘quvchilar o‘z kuchlarini umum ishiga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni his etishga

o‘rganadilar.

Pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok

etish jarayonida o‘quvchi tomonidan amal qilinishi zarur bo‘lgan ijtimoiy xulq-atvor

me’yorlari. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Pedagogik

talab ma’lum harakatlarni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi hamda o‘quvchini

oqilona harakatlarni bajarishga undovchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin.

Jazolash shaxsning xatti-harakati, faoliyatiga salbiy baho berishdir.

Jazo ham o‘quvchining individual xatti-harakatlari va umumjamoaning

faoliyati uchun qo‘llaniladigan eng so‘nggi tarbiya usuli. Jazo choralarini qo‘llashda

jismoniy jazo, urish, kaltaklash kabi usullardan foydlanish mumkin emas, o‘quvchini

qo‘rqitish, g‘azablantirish ham ijobiy natija bermaydi. Aksincha, o‘quvchi

qo‘rqqanda yolg‘on gapirishni o‘rganadi, ikki yuzlamachi bo‘lib qoladi.

Tanbeh berish eng muhim jazo chorasi. O‘qituvchi o‘qituvchiga yuzma-yuz

turib tanbeh beradi, buni kundaligiga yozib qo‘yish mumkin.

Ogohlantirish sodir etilishi mumkin bo‘lgan muayyan xatti-harakatlarning

oldini olish maqsadida qo‘llaniladi.

Hayfsan berish o‘quvchining ma’lum xatti-harakatlarini qat’iy choralar

asosida baholash. Agar tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa, o‘quvchi

belgilangan intizomni buzaversa, uning aybi qay darajada bo‘lishi va intizomni

qanday sharoitda buzganligini inobatga olib unga hayfsan e’lon qilish mumkin.

Tаrbiya vоsitаlаri. O’qituvchilаrning jаmоа vа individuаl fаоliyatlаrini

mаqsаdgа muvоfiq tаshkil qilish uchun tаrbiya vоsitаlаridаn fоydаlаnilаdi. Mаsаlаn,

sinf mаjlisi, yig’ilishlаr, ertаlаbki оmmаviy yig’in (linеykа), kluv ishlаri, turli

tаdbirlаr vа bоshqаlаr.

Tаrbiya vоsitаlаri birоn-bir tаrbiyaviy mаsаlаni mаqsаdgа muvоfiq yo’l bilаn

hаl qilishni tаshkil etish uchun ishlаtilаdi (ko’rsаtmаli qo’llаnmаlаr, kitоblаr, rаdiо,

tеlеvidеniе). Bundаn tаshqаri o’quvchilаr jаlb qilingаn fаоliyat turlаri – shаnbаliklаr,

kutubхоnа fаоliyati, uchrаshuvlаr, kinоfilmlаr, sаn’аt аsаrlаri, o’qituvchining jоnli

so’zi, bоlаlаr o’yini, spоrt, bаdiiy hаvаskоrlik to’gаrаklаri vа bоshqа fаоliyat turlаri

tаrbiya vоsitаlаri bo’lishi mumkin.












228







shart.




erishishlari lozim.






Mulоqоt - shахs individuаl rivоjlаnishi jаrаyonidа nаmоyon bo’lаdigаn

birlаmchi fаоliyat turlаridаn biri. Bu fаоliyat insоndаgi kuchli ehtiyojlаrdаn biri -

insоn bo’lish, оdаmlаrgа o’хshаb gаpirish, ulаrni tushunish, sеvish, o’zаrо

munоsаbаtlаrni muvоfiqlаshtirishgа qаrаtilgаn ehtiyojlаridаn kеlib chiqаdi. SHахs

o’z tаrаqqiyotini аynаn shu fаоliyat turini egаllаshdаn bоshlаydi vа nutqi оrqаli

(vеrbаl) vа nutqsiz vоsitаlаr (nоvеrbаl) yordаmidа bоshqа fаоliyat turlаrini

mukаmmаl egаllаshgа zаmin yarаtаdi.

O’yin - shundаy fаоliyat turiki, u bеvоsitа birоr mоddiy yoki mа’nаviy

nе’mаtlаr yarаtishni nаzаrdа tutmаydi, lеkin uning jаrаyonidа jаmiyatdаgi murаkkаb

vа хilmа-хil fаоliyat nоrmаlаri, hаrаkаtlаrning simvоlik аndоzаlаri bоlа tоmоnidаn

o’zlаshtirilаdi. Bоlа tоki o’ynаmаgunchа, kаttаlаr hаtti-hаrаkаtlаrining mа’nо vа

mоhiyatini аnglаb еtоlmаydi.

O’qish fаоliyati hаm shахs kаmоlоtidа kаttа rоl o’ynаydi vа mа’nо kаsb etаdi.

Bu shundаy fаоllikki, uning jаrаyonidа bilimlаr, mаlаkа vа turli ko’nikmаlаr

o’zlаshtirilаdi.

Mеhnаt qilish hаm eng tаbiiy ehtiyojlаrgа аsоslаngаn fаоliyat bo’lib, uning

mаqsаdi аlbаttа birоr mоddiy yoki mа’nаviy nе’mаtlаrni yarаtish, jаmiyat

tаrаqqiyotigа hissа qo’shishdir.

Pеdаgоgikа fаni vа аmаliyotidа, «pеdаgоgik tехnоlоgiya», «pеdаgоgik

tехnоlоgiyasi», «o’qitish tехnоlоgiyasi» kаbi аtаmаlаrdаn kеng fоydаlаnilmоqdа.

Tехnоlоgiyasi vа tizim tushunchаlаri. Dаstlаb «tехnоlоgiya» tushunchаsigа

аniqlik kiritаylik. Bu so’z tехnikаviy tаrаqqiyot bilаn bоg’liq hоldа fаngа 1872 yildа

kirib kеldi vа yunоnchа ikki so’zdаn – «tехnоs» (techne)- mаhоrаt, sаn’аt vа

«lоgоs» (logos) – fаn, pеdаgоgikоt so’zlаridаn tаshkil tоpgаn. Bu ifоdа zаmоnаviy

tехnоlоgiya jаrаyonini to’liq tаvsiflаb bеrоlmаydi. Tехnоlоgik jаrаyon hаr dоim

zаruriy vоsitаlаr vа shаrоitlаrdаn fоydаlаngаn hоldа аmаllаrni muаyyan kеtmа-

kеtlikdа bаjаrishni ko’zdа tutаdi.

6.4 TESTLAR

229

1. «Kasbiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi quyidagilarda

namoyon bo‘ladi:

a)* o‘z tadqiqot doirasiga mos ravishda kasbiy pedagogika boshqa fanlardan

g‘oyalar, dalillar oladi va ularni qayta ishlaydi

b) boshqa fanlarni kerakli pedagogik muammolar bilan ta’minlaydi

v) tarbiyaning mohiyati boshqa fanlar yutuqlari hisobiga atroflicha yoritiladi

g) olamning yaxlit manzarasini ifodalashda ko‘rinadi

d) pedagogik voqelik to‘laroq aks ettiriladi

2. Dialektik-materialistik metodologik konsepsiyaga muvofiq shaxsning

rivojlanishi va shakllanishida aniqlovchi xususiyatga ega bo‘lgan

omilni belgilang?

a)* tarbiya

b) irsiyat

v) ijtimoiy muhit

g) o‘z-o‘zini tarbiyalash

d) pedagogik jarayon

3. Pedagogik nazariyaning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi ahamiyati

xususan shundaki:

a)* o‘qituvchi pedagogik tafakkurini shakllantiradi

b) o‘qituvchini kasbiy-metodologik bilimlar va ko‘nikmalar bilan qurollantiradi

v) o‘qituvchini o‘z fani bo‘yicha maxsus bilimlar bilan qurollantiradi

g) o‘qituvchida tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantiradi

d) o‘qituvchida pedagogik qobiliyatlarini shakllantiradi

4. Kasbiy pedagogikaning tarkibiy qismlarini belgilang?

a)* o‘quv-tarbiya jarayonining maqsadi, vazifalari, motivlari, mazmuni, vositalari,

topshiriqlar

b) alohida o‘qitish jarayoni va tarbiyalash jarayonlari

v) tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonlari

g) o‘qitish va o‘quv-bilish jarayonlari

d) tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash jarayonlari

5. Kasbiy ta’lim vazifalariga nimalar kiradi?

230

a) inson shaxsining rivojlanishi va tarbiya orasidagi qonuniy aloqalarni tadqiq

qilish va uning negizida tarbiyaviy faoliyatning nazariy-metodik masalalarini

ishlab chiqish

b)* kasbiy-texnik ta’limning yangi konsepsiyalarini amalga oshirish vosita va

yo‘llarini yaratishga e’tiborni qaratish, faol, ijodkor shaxsni tarbiyalash

v) o‘quvchilar bilimlarini chuqur egallashga yangicha yondoshuvlarni ishlab

chiqish

g) tarbiya qonuniyatlari va prinsiplarini o‘rganish

d) ta’lim-tarbiyaning samarali metodlarini ishlab chiqish

6. Kasbiy pedagogikaning falsafiy-metodologik asoslariga nimalar kiradi?

a) psixologik qonuniyatlar va prinsiplar

b) pedagogik qonuniyatlar va prinsiplar

v)* falsafa qonunlari, bilish nazariyasi, shaxs nazariyasi, faoliyat nazariyasi,

malakaviy pedagogika

g) malakaviy o‘qitishda erishilgan yutuq va tajriba

d) psixologik qonuniyatlar va prinsiplar

7. Kasbiy pedagogika fanining predmetiga qaysilar kiradi?

a)* inson shaxsining rivojlanishi va tarbiya orasidagi qonuniy aloqalarni tadqiq

qilish va uning negizida tarbiyaviy faoliyatining nazariy-metodik masalalarini

ishlab chiqish

b) o‘qituvchining kundalik, o‘quv va tarbiyaviy ishlariga, o‘qituvchi va o‘quvchi

orasidagi o‘zaro munosabatga, ta’lim-tarbiya ishlarida o‘quvchining bilim,

ko‘nikma va malakalariga bog‘liq

v) o‘qitish qoununiyatlarini tadqiq qilish


d) konkret metodlardan va tashkiliy shakllardan samarali foydalanish

8. Qaysi yosh davrida ulg‘ayotgan inson uchun etakchi faoliyat turi

bo‘lib, kasbiy faoliyat uchun xizmat qiladi?

a) tug‘ilgandan 3 yoshgacha

b) tug‘ilgandan 6 yoshgacha

v) 6 yoshdan 10 yoshgacha

g) 11 yoshdan 15 yoshgacha

d)* 15 yoshdan 17(18) yoshgacha

231

9. Bo‘lajak iqtisodchi-pedagog egallaydigan bilimlar tarkibiga qaysilar

kiradi?

a) iqtisodchi-pedagogning egallaydigan ish o‘rni

b) iqtisodchining dunyoqarash sifati

v) bo‘lajak mutaxassisning standart talablariga javob berishi

g) ish o‘rnida qo‘llaydigan bilim, ko‘nikma va malakasi

d)* bo‘lajak iqtisodchi-pedagogning mutaxassis sifatida shakllanishi va ijodiy ish

olib borishi

10. Pedagogik jarayon modelini tashkil qiluvchi elementlarga qaysilar

kiradi?

a)* pedagoglar, ota-onalar, o‘quvchilar, maqsad va vazifalar, mazmun, vositalar,

shakllar, uslublar va usullar, topshiriqlar

b) pedagoglar, ota-onalar

v) ehtiyojlar, yo‘l-yo‘riqlar, motivlar, maqsad va vazifalar

g) o‘quv-tarbiya jarayoni, o‘qituvchi, o‘quvchilar, maktab jamoasi, oila

d) o‘qitish, tarbiya, maktab jamoasi, pedagog-o‘quvchi

11. Kasbiy ta’limda ishlab chiqarish davrlarini aniqlang?

a)* boshlang‘ich, tayyorgarlik, kasbni o‘zlashtirish, nazorat qilish, yakunlash

b) ta’lim oluvchilarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi

v) mehnat xavfsizligi qoidalarini o‘rganishi

g) zamonaviy moslama va qurilmalardan foydalana bilishi

d) ishlab chiqarishda ilg‘or metodlarni qo‘llashi

12. Bo‘lajak iqtisodchi-pedagoglar malakasini oshirishning asosiy

shakllarini ko‘rsating?

a)* mustaqil bilimlar egallash va malaka oshirish kurslarida o‘qish

b) pedagogik kengashlarda ishtirok etish

v) jamoatchilik ishlarida faol qatnashish

g) uzluksiz ta’limni davom ettirish

d) ochiq darslar o‘tkazish

13. Kasbiy ta’limning tamoyillari qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?

232

a) texnika va ilmni o‘qitish, zamonaviy ishlab chiqarish

b)* politexnik, amaliyot va nazariya, modellashtirish, mobillik, tartibli ketma-

ketlik, atrof-muhitni tashkil etish

v) o‘qitilayotgan fanni kelajakda amaliyotda qo‘llash

g) kasbiy bilim berish

d) nazariy bilimlarni amaliyotda sinash

16. Kasbiy pedagogikada tarbiyaning bosh maqsadi nimalarda ko‘rinadi?

a)* o‘quvchi yoshlarda insoniy fazilatlarni tarkib toptirish

b) har tomonlama etuk, garmonik rivojlangan shaxsni shakllantirish

v) shaxsda biron-bir kasbga doir ko‘nikmalarni shakllantirish

g) shaxsni mustaqil hayotga, kasb-hunar egallashga tayyorlash

d) shaxsning hayotiy intilishlari va ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarish

17. Ta’lim oluvchining asosiy belgilari qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?

a)* onglilik, javobgarlik, shaxsiy qadr-qimmat, erkinlik, individuallik

b) bilim, malaka va ko‘nikmalar

v) tajriba va yo‘nalganlik

g) dunyoqarash va e’tiqodlar

d) ijtimoiy va biologik xususiyatlar majmui

18. Kasbiy ta’limning samaradorlik mezonini ko‘rsating?

a)* kasbiy faoliyatda mustaqil fikrlash va o‘z-o‘zini nazorat qilib borish

b) mehnat xavfsizligi qoidalariga amal qilish

v) mehnat madaniyatini shakllantirish

g) mas’uliyatlilik hissi

d) mehnatga ijodiy yondoshish

19. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standarti – bu...

a) ta’lim oluvchining davlat belgilagan ta’lim standartini chuqurroq o‘rganishi

b) ta’lim standarti ta’lim mazmunining zaruriy o‘zagi hisoblanadi

v)* davlat standartlari ta’limning zarur va etarli darajasi va o‘quv yuklamalari

hajmiga qo‘yiladigan asosiy davlat talablarini belgilab beradi

g) ta’lim standarti o‘quv-tarbiya jarayonining barcha ishtirokchilari uchun

majburiy hisoblanadi

233

d) ta’lim standarti vositasida respublika xududidagi turli o‘quv muassasalarida

ta’limning barqaror darajasi ta’minlanadi

20. O‘quvchilarning qiziqishlari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ijtimoiy

ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda ularni kasb-korlar bilan tanishtirish

va ularga bo‘lajak mutaxassisliklarini to‘g‘ri tanlashga yordamlashish

jarayonini aniqlang?

a) kasb-hunar ta’limi

b)* kasb-hunarga yo‘naltirish

v) politexnik ta’lim

g) kasbiy tanlov

d) kasbga moslashtirish

21. Ishlab chiqarish ta’lim metodlari qaysi javobda to‘g‘ri berilgan?

a) og‘zaki bayon, suhbat, tushuntirish

b) tajriba, kuzatuv, amaliy ishlar

v) kitob bilan ishlash, ko‘rgazmali, amaliy

g)* mehnatni tashkil qilish, kasbiy mustaqillik, mashqlar, faollik

d) ko‘rgazmali va amaliy

22. Keltirilgan javoblarning qaysisi tarbiyaviy jarayon bosqichlari

qatoriga kirmaydi?

a) ma’lum bilimlar asosida shaxsning qandaydir sifatlariga ijobiy munosabatni

shakllantirish

b)* ilmiy dunyoqarashni shakllantirish

v) ma’lum shaxsiy sifatlar va ongli munosabatni shakllantirish

g) shaxsiy sifatlar namoyon qilishga barqaror qarashlar va e’tiqodlarni

shakllantirish

d) barqaror xulq-atvor malakalarini shakllantirish

23. Kasb ta’limi o‘qituvchisi shaxsiga qo‘yiladigan talablarni aniqlang?

a) bilimlarni o‘quvchiga etkaza bilishi, o‘z fanini yaxshi bilishi

b) tashkilotchilik malakalarining mavjudligi, katta obro‘ga egalik, yuksak

g‘oyaviylik va onglilik darajasining mavjudligi

v) o‘qitish metodikasini mukammal egallashi, pedagogik tayyorgarligi

g) o‘qitishga ijodiy yondoshuvi, bolalarga muhabbati

234

d)* o‘quvchilarni kasb-hunarga qiziqtira bilishi, mehnat ta’limini ilmiy asosda

tashkil etishi, pedagogik mahorati va o‘z fanini yaxshi bilishi

24. Ishlab chiqarish ta’limi jarayonida ta’lim oluvchilarning bilim,

ko‘nikmalari qanday nazorat qilinadi?

a) ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilish

b) ta’lim oluvchilarning bilim, malakalarini tekshirish

v)* ta’lim oluvchilarning bilimlarini og‘zaki hamda yozma tekshirish, «texnik

diktant» o‘tkazish, texnik hujjatlarni muhokama qilish, laboratoriya va amaliy

ishlar orqali nazorat qilish

g) o‘quv ishlab chiqarishda bajargan va bajarayotgan ishlari orqali nazorat qilish

d) ta’lim oluvchilar bilim, ko‘nikmalarini evristik tipdagi produktiv harakat orqali

tekshirish va nazorat qilish

25. Faoliyatni tashkil qilish va ijtimoiy xulq-atvor tajribasini shakllantirish

metodlari

a) suhbat, ma’ruza, o‘rnak

b)* pedagogik talab, odatlantirish, ijtimoiy fikr, mashq qildirish

v) rag‘batlantirish, jazolash

g) musobaqa, ma’qullash

d) tarbiyalovchi vaziyatlar yaratish, munozaralar

26. Hozirgi zamon o‘quv vositalarini aniqlang?

a) moddiy o‘qitish vositalari

b) tabiiy ob’ektlar

v) EHM vositalari

g)* natural ob’ektlar, o‘quv modellari, mulyajlar, maketlar, grafiklar, chizmalar,

diagramma, tovushli o‘qitish vositalari

d) universal texnik vositalar

27. Kasbiy tarbiya jarayonining asosiy qonuniyatlariga taalluqli emas:

a) kasbiy tarbiyaning ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlar bilan aniqlanishi

b)* kasbiy tarbiyada tarbiyalanuvchilarning ijobiy sifatlariga tayanish

v) kasbiy tarbiyada ta’lim, kasb-hunar egallash va shaxsning rivojlanish

jarayonlarining birligi va o‘zaro bog‘liqligi

g) kasbiy tarbiya jarayonida jamoa va shaxsning o‘zaro aloqadorligi

235

d) kasbiy tarbiyada o‘zaro tarbiyaviy ta’sir va tarbiyalanuvchilar shaxsiy

faolligining qonuniy bog‘liqligi

30. O‘quvchilarda mehnat madaniyatini shakllantirishdagi asosiy

omillarni ko‘rsating?

a)* bilim, ko‘nikmalarni takomillashtirish, yangiliklar ixtiro qilish

b) o‘qish va ish burchiga vijdonan qarash

v) o‘rtoqlari orasida obro‘ va e’tibor qozonish

g) o‘quv yurti, korxona ehtiyojlarini shaxsiy ish deb hisoblash

d) shaxsiy qiziqishga e’tibor berish

31. Kasb tanlash ishlarini tashkil etish metodikasi – bu...

a) kasb tanlash ishlarini rejalashtirish

b) kasb tanlash bo‘yicha ota-onalar bilan ishlash

v) kasb tanlash bo‘yicha o‘quvchilar mayllarini aniqlash

g)* kasb tanlash bo‘yicha maktab, kasb-hunar kollejlari, ishlab chiqarish va

jamoatchilik bilan ishlash

d) o‘quvchilar tanlagan kasblariga ko‘nikishini aniqlash

32. YAqin va uzoq istiqbollarni ko‘zlab amalga oshirilishi zarur bo‘lgan

tarbiya prinsiplarini aniqlang?

a) tarbiyaning hayot bilan aloqadorligi

b)* tarbiyaning aniq bir maqsadga yo‘naltirilganligi

v) ong va xulq-atvorning birligi

d) tarbiyaga kompleks yondoshuv

g) shaxsni jamoada tarbiyalash

33. Kasb ta’limi bo‘yicha dars shakllari qanday bo‘lishi kerak?

a) yakka tartibda, zveno, frontal

b)* o‘quv-ishlab chiqarish ishlari, nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni sinash

v) dars-sinov, ekskursiya darslari

g) ishlab chiqarish amaliyoti

d) mavzular va ishlab chiqarish ehtiyojlari bo‘yicha darslar

236

34. Kasb-hunar ta’limida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan

jarayonni aniqlang?

a)* olingan bilimlarni amalda qo‘llash, o‘zlashtirilgan

malakaga ijodiy yondoshish

b) nazariy bilimlarni o‘zlashtirish

v) o‘zlashtirilgan ko‘nikmaga ijodiy yondoshish

g) olingan bilimlarni mustahkamlash

d) mashq qilish va ko‘nikma hosil qilish

35. Pedagogik texnologiya usulining ilmiy uslubiy asoslari

a) ta’lim-tarbiya qonuniyatlari

b) bixevioristik ta’limot

v) ishlab chiqarish texnologiyasi

g)* pedagogik tizim nazariyasi, tizimli, texnologik yondashuv

36. Noan’anaviy darslarning ahamiyati

a) o‘qituvchining bilish faoliyatini o‘stiradi

b) darslarni qiziqarli, samarali bo‘lishini ta’minlaydi

v) talabalarni shu fanga bo‘lgan qiziqishini orttiradi

g)* barcha javoblar to‘g‘ri

37. Ta’lim texnologiyasi tushunchasi nimalarni o‘z ichiga oladi?

a) ta’lim-tarbiyaning maqsadi va mazmuni

b)* o‘quv jarayoni, loyiha, ta’lim texnologiyalari, vosita va shakllar

v) ta’lim – tarbiyaning usul va shakllari

g) a va b javoblar to‘g‘ri

38. Kasb ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlash yo‘nalishini aniqlang?

a)* shakllangan bilim, ko‘nikma va malakalarni ixtisos bilan bog‘lab amaliy

ravishda uzluksiz qo‘llash

b) psixologik, pedagogik va metodik tayyorgarlik

v) umumtexnologik tayyorgarlik

g) mehnat va ishlab chiqarish ta’limi bo‘yicha tayyorgarlik

d) umumiy ta’lim fanlarini o‘qitishga tayyorgarlik

237

39. O‘quvchilarning tarbiyalanganlik va rivojlanganlik darajalarini

yuqoriroq pog‘onaga ko‘tarish zarur, bu...

a)* maktab, oila va jamoatchilik pedagogik talablarining birligi orqali

b) pedagogik ta’sirlarning ketma-ketligi va muntazamligi orqali

v) o‘quvchilarning ijodiy sifatlariga tayanish orqali

g) tarbiyada individual yondoshish orqali

d) pedagogik rahbarlikni o‘quvchilarning tashabbuskorligi va mustaqilligi bilan

olib borish orqali

40. Kasb ta’limida o‘quvchilarda ko‘nikma va malakalar shakllanishining

asosiy shartlarini ko‘rsating?

a) kasb ta’limi mashg‘ulotlarining to‘g‘ri tashkil qilinishi

b)* o‘quvchilarda etarli darajadagi kasbiy bilimlarning mavjudligi

v) vazifa, maqsad va usullarning aniqligi

g) o‘qituvchilarning to‘g‘ri yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatishi

d) shakllanadigan ko‘nikma va malakalar xususiyatiga mos ta’lim metodlarining

mavjudligi

41. Pedagogik texnologiyaning muhim belgilari (xususiyatlari)

a)* ta’lim jarayonini oldindan loyihalash

b) o‘quv faoliyatini tasvirlaydigan loyihali tizim

v) oydinlashtirilgan maqsadli, qaytarila oladigan samarali jarayon

g) o‘zlashtirish jarayonini uzluksiz kuzatib, to‘g‘rilab borish

42. Mehnat tarbiyasining mazmun va mohiyatini aniqlang?

a) mehnat tarbiyasi shaxsning har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir

b)* mehnat tarbiyasi shaxsning har tomonlama shakllanish vositasi, uning shaxs

sifatida ulg‘ayish omilidir

v) mehnat inson hayotining zaruriy shartidir

g) mehnat ta’limi mehnat ma’lumoti berishning tarkibiy qismidir

d) mehnat butun moddiy va ma’naviy boyliklarning ijtimoiy taraqqiyotning

negizidir

43. O‘qitish vositalari tizimini shakllantirish texnologiyasini ko‘rsating?

a)* ko‘rgazmali va texnik vositalarni surunkali ko‘rinishini ta’minlash va ta’lim

oluvchilarda ular bilan ishlash ko‘nikma va malakalarini oshirish

238

b) o‘quv jarayonida asosiy zvenolarni qamrab olish

v) ta’lim oluvchilarda o‘qitish vositalari bilan ishlash ko‘nikma va malakalarni

oshirish

g) ta’lim vositalari tizimini o‘quv majmuasida qo‘llash

d) o‘quv jarayonida o‘qitish vositalarini belgilangan didaktik funksiyalarga qarab

moslashtirish

44. Kasb ta’limi muassasalarida axloqiy tarbiya muammosi qaysi javobda

to‘g‘ri berilgan?

a) kasb ta’limi muassasida o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiya va

axborot texnologiyalari asosida uyushtirish

b)* o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi axloqiy va aqliy saviyani oshirishga erishish

v) o‘quv-tarbiya jarayoni qat’iy reja asosida olib borilishi

g) kasb muassasida emotsional sharoit yaratish

d) ta’lim oluvchilarni o‘quv muassasining umumiy tartibga rioya qilishga

erishishini ta’minlash

45. Keng qamrovli soha ishchilari va yuqori malakali ishchilar

bajaradigan asosiy ish funksiyalariga nimalar kiradi?

a)* ishchi o‘z jismoniy harakati bilan aylantiruvchi va harakatlantiruvchi

harakatlar hosil qilishi uchun mehnat qurollarini ishlatadi

b) ishchilar mehnat qurollarini boshqaradi va ularga ta’sir ko‘rsatadi

v) mehnat qurollarini to‘g‘rilaydi va ta’mirlaydi

g) ish qurollarini loyihalashtiradi

d) mehnat qurollarini ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq qiladi

46. Ta’lim vazifalariga nimalar kiradi?

a) inson shaxsining rivojlanishi va tarbiya orasidagi qonuniy aloqalarni tadqiq

qilish va uning negizida tarbiyaviy faoliyatning nazariy-metodik masalalarini

ishlab chiqish

b) kasbiy-texnik ta’limning yangi konsepsiyalarini amalga oshirish vosita va

yo‘llarini yaratishga e’tiborni qaratish, faol, ijodkor shaxsni tarbiyalash

v)* talabalar bilimlarini chuqur egallashga yangicha yondoshuvlarni ishlab chiqish


d) ta’lim-tarbiyaning samarali metodlarini ishlab chiqish

239

47. Pedagogikaning tarkibiy qismlarini belgilang?

a)* o‘quv-tarbiya jarayonining maqsadi, vazifalari, motivlari, mazmuni, vositalari,

topshiriqlar

b) alohida o‘qitish jarayoni va tarbiyalash jarayonlari

v) tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonlari

g) o‘qitish va o‘quv-bilish jarayonlari

d) tarbiya, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash jarayonlari

48. Texnologik xarita nima?

a) pedagogik bilimlarni amaliyotda qo‘llash

b) o‘tiladigan mavzularning rejalari

v) noan’anaviy darslarning rejalari

g)* jarayonni bosqichma-bosqich usulda ifodalash, bunda maqbul

vositalar ko‘rsatiladi

d) o‘qituvchi va talabaning hamkorligi

49. Pedagogik jarayon modelini tashkil qiluvchi elementlarga qaysilar

kiradi?

a)* pedagoglar, ota-onalar, talabalar, maqsad va vazifalar, mazmun, vositalar,

shakllar, uslublar va usullar, topshiriqlar

b) pedagoglar, ota-onalar

v) ehtiyojlar, yo‘l-yo‘riqlar, motivlar, maqsad va vazifalar

g) o‘quv-tarbiya jarayoni, o‘qituvchi, talabalar, maktab jamoasi, oila

d) o‘qitish, tarbiya, muassasa, pedagog-talaba

50. Masofaviy o‘qitish an’anaviy o‘qitish shakllaridan

qanday xususiyatlari bilan farqlanadi?

a)* egiluv chanlik, modullik, qurshov, tejamkorlik,

texnologiklik, baynalminallik, ijtimoiy teng huquqlik

b) dastur bo‘yicha barcha mavzularni qamrab olish

v) sun’iy intellekt tizimlari, axborot texnologiyalari

g) texnik vositalardan foydalanish

240

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI Kasbiy ta’lim» kafedrasiel.tfi.uz/images/Kasbiy_pedagogika____2018_avgust_UUM._2-semestr.pdf · Fanning O¶quv Uslubiy Majmuasi Moliyaviy menejment fakultetining

Documents