-
Turkish Studies - International Periodical For The Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011,
p. 555-574, TURKEY
DEFTER- CENGZ-NMEDE BOY NANLARI VE DAMGALAR
Funda TOPRAK
ZET
Trklerin en eski geleneklerinden biri de damgalamak veya damga
vurmak gelenei
olup bu gelenek Trk boylarnn ayrc zellii olarak karmza kar.
Gerek Divan Lugatit-
Trkte gerekse Ebul Gazi Bahadr Hann ecere-i Terkime adl eserinde
Trk boy
damgalarn bulmak mmkndr. Trklerdeki bu gelenek dier akraba Orta
Asya
topluluklarnda da grlmektedir. Kazan Tatarlarna ait dil
yadigrlarndan Defter-i Cengiz-
name 17. yzylda yazya geirilmesine ramen tarihi ok daha eskilere
gtrlen bir eserdir.
Bu eserde Cengiz Han ve onun ocuklarna ait destans hikyeler
anlatlr. Eserin dikkati eken
zelliklerinden biri de ierisinde yer alan damgalardr. Eserde
ikisi ortak olmak zere on yedi
damga yer alr. Damgalardan ilki Tumavul Mergen'e aittir. Dier on
drt damga Cengiz Han
tarafndan beylerine beylik ve boy nian olarak verilmitir. Bir
damga ise Cengiz Hann kendi
boy damgas olarak karmza kar. Eserdeki damgalarn Trk damgalarna
benzerliinin
ortaya konmaya alld ve damga adlarnn etimolojik incelemelerinin
de yapld
almamz Trk ve Mool tarihinin ortak ynlerinden birine damgalara k
tutmay
amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Damga, Defter-i Cengizname, boy nianlar..
STAMPS ANDA TRIBAL MARKS IN DEFTER-I GENGHIS-NAME
ABSTRACT
One of the seal or stamp of the oldest traditions of the Turks
hit the tradition is seen as a
distinctive feature of the Turkish tribes. Both Divan Lugatit
Trk and ecere-i Terakime of
Ebu'l Gazi Bahadir Khan in his book Genealogy of Turkish tribes
is possible to find stamps.
This tradition is seen in other relatives Central Asian
populations. 17 century language
heirlooms of the Kazan Tatars Defter-i Cengizname, to pass on
writing a piece that brought
back a lot more. Cengiz this work and his children are told
stories of the epic. One of the
striking features of the work included in the stamps. The book
is both a common stamp to
seventeen. The first belongs to Mergen'e Tumavul stamps. Genghis
Khan and the other on the
four stamps are given by the rulers as hackneyed and the
engagement length. Genghis Khan is
a stamp-sized stamp us as their similarities Stamps and stamp
the names of Turks in
etymological studies to work on the common aspects of the
history of Turkish and Mongolian
aims to shed light on one of the stamps.
Keywords: Defter-i Genghisname, stamp, tribes marks.
1. Bir eyin zerine bir nian veya im basmaya yarayan ara, 2. bu
arala baslan nian, im"
anlamlarnda kullanlan damga ad, en eski Trke kelimelerden biri
olup Aura Yazt'nn sol
tarafndaki metinde yle gemektedir: Yeti yegirmi yamta etim erti,
lti, kabk eti bunsz erti
kara san teg, yerdeki tamgalg ylk bunsuz erti yag tegmi s teni
yeti mi oglan erti" ( On yedi
erdemi yanda idim, ld, gz kapann eti kara sa gibi kedersiz idi,
yerdeki damgal at srs
Do. Dr., Seluk niversitesi, elmek: [email protected]
-
556 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
saysz idi, hcum eden ordusunun kudreti yedi bin olan idi." (
Orkun: III-134) Bu metinden de
anlalaca zere Trklerde at damgalama gelenei takip
edilebilmektedir. Yine bu kelimeden
tamgaci, tamgalamak, tamga ur- gibi isim ve fiiller de
tretilmitir. Glensoy, M. Rsnen'e
dayanarak verdii bilgilerle kelimenin dier Trk lehe ve
ivelerdeki durumunu ortaya koyar.
"Rsnen szlnde at. Tamka "eigentumszeichen", KB, mt, ag. usw.
Tamka "siegel", kmk.
Tama, Oyrat ve Soyon Trkesinde Tama eklinde olan kelimenin Tamga
biiminde
eremice ve Rusaya getiini grmekteyiz. Moolca'da kullanlan Tamaga
kelimesi de yine
Trkeden Moolcaya gemi bir dn kelime olarak karmza kmaktadr "
(Glensoy
1989:12). Jean Paul Roux bu szcn proto- Altay szcklerinden kabul
eder. O, tag- fiilinden
ma ekiyle tretilmitir ve anlam bir hayvann zerine bir eyler
basmaktr, ses deiimiyle
tagma, tamga olmu olabilir yorumunu yapar. (Roux 2005:123)
Bilindii zere Gktrk
kitabelerinde kullanlan alfabenin de yine bu Trk damgalarndan kt
pek ok kaynakta ifade
edilir.
almamz, Kazan Tatarlarnn dil yadigrlarndan olan ve 17. yzylda
yazya geirilen
Defter-i Cengiz-nme 'deki boy nianlar ve damgalar zerinedir.
Defter-i Cengiz-nme, Trk dilinin nemli nesir metinlerinden
biridir. Orijinal nshalar
bugn St. Petersburgda muhafaza edilen metinler tpkbasm olarak
2002 ylnda Macaristanda
yaymlanmtr (Ivanics M-Usmanov 2002). almamzdaki malzeme bu
tpkbasmdan alnmtr.
Metinde grlen okuma yanllar da dzeltilmeye ve yorumlanmaya
allmtr.
Cengiz-nme alt ayr blmden olumaktadr. Bu blmler unlardr.
1. Fasl-i Dstn i nesl-i Cengiz 2. Fasl fi beyn-i Dstn-i Aksak
Temir 3. Fasl fi beyn-i Dstn-i s ogli Emet 4. Fasl fi beyn-i Dstn-i
Edige Biy 5. Fasl fi beynl Meclis vel Mekn 6. Fasl fi beyn-i
Dstnut- trh
Elimizdeki eserde bu alt blm ierisinde en kapsaml ve ayrntl
olarak ilenen destan,
Nesl-i Cengiz'in anlatld ilk blmdr. Bu blmde ncelikle Nuh
peygamberden balanarak soy
eceresi Cengiz Han'a kadar saylr. Daha sonra bir destans hikye
anlatlmaya balanr ki bu Ouz
Kaan destanna benzer. Bu anlatya gre Akdenizin ortasnda Malta
adasnn hkmdarnn ok
gzel bir kz olur. Ad lamelik Krkl olan bu kz mucizev bir ekilde
gn ndan hamile
kalr, babas nce kzn ldrmeyi dnse de ona kyamaz, yanna erzak da
koyup onu ve
cariyelerini bir gemiye bindirip nasiplerini bulmalar iin denize
brakr. Bu arada Turumtay
een'in olu Tumavul Mergen bu gemiyi bulur ve lemelik Krkl ile
evlenmek ister ancak o,
hamile olduunu syler, yine de Tumavul Mergen ona k olur. lk
damga nian Tumavul
Mergen'in lamelik Krkl'ye akn ve damgasn syledii blmde geer.
Buradaki Tumavul
Mergen, Moollarn Gizli Tarihinde geen Dobran Mergen olmaldr.
Fasl-i Dstn-i nesl-i Cengiz adl blmde ikisi ortak olmak zere on
yedi damgaya yer
verilmitir. Damgalardan ilki Tumavul Mergen'e aittir. Dier on
drt damga Cengiz Han tarafndan
beylerine beylik ve boy nian olarak verilmektedir. Bir damga ise
Cengiz Hann kendi boy
damgas olarak gemektedir. Bu damgalar verilirken nesir ii kafiye
kullanlm bylece anlatmda
canllk salanmtr. Damgalarla birlikte Cengiz Han beylerine uran
da vermitir. Bu da beylik
simgesi olarak dnlebilir. Beylere kutsal saylan ve onlarn kiisel
zelliklerine de uygun
olduunu dndmz birer aa ve ku da nian olarak verilmektedir.
Ivanics'in yapt, kaynak
olarak aldmz, tpkbasm ve metinde bu konuda herhangi bir aklama
yaplmadn sadece
uran diye ksaca geildiini tespit ettik. Moolca-Trke Szlkte uran
sanat, usta, zanaat;
ustalk el becerisi, bir ii ustalkla yapmak (MTSI:1355)
anlamlaryla gemektedir.
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 557
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Redd-dn, her boyun bir corafi blgeye (sa ve sol yan), bir ada,
tamga denilen ayrt
edici ambleme, ongunun belirttii bir hayvana sahip olduunu
anlatr. Ona gre belli bir kavmin
ongunu olan hayvan bu boyun yeleri tarafndan avlanamaz, bu
hayvana kesinlikle kt
davranlamaz ve eti yenmez ( Roux 2005:379). Eserde geen
ongunlar, Trk ongunlaryla benzerlik
gsterir. Bu ongunlar avc kulardan seilmilerdir.
almamzda geen damgalarn ecere-i Terkime, Divn Lugatit Trk,,
Trih-i Al-i
Selukda geen Ouz boy damgalaryla bir karlatrmasn da yapmaya,
damga adlarnn
etimolojik kkenlerine de inmeye altk.
Defter-i Cengiz-nmedeki damgalar srasyla unlardr:
Aamay Tamga: Defter-i Cengiz-namede geen ilk nian ve damgadr.
Metinde u
ekilde gemektedir.
Andn Tumavul Mergen ayd ey lUamelik Krkl meni sevmegimni nian
oldur kim menim agacm Karagay, kuum Sonkar san taragay tamgam Aamay
bolsun dedi ol sebepdin
Kyat Aamay Tamga dep ayturlar sfat u bulardur. ( DC
6r:15,16,17, 6v:1)
Ondan (sonra) Tumavul Mergen dedi ey Ulamelik Krkl, beim
sevgimin nian odur ki
benim aacm Karagay, kuum Sonkar, san tarayacak damgam Aamay
olsun dedi, o yzden
Kyat Aamay Damga deyip sylerler grn ite bunlardr.
Aamay tamga iki yerde karmza kar. Cengiz Hann drt beyinin drt
oluna Cengiz
Han soy nian olarak amay tamga verdiini sylerken damgann bir
dier ad Evirne Tamga
olarak da gemektedir.
Aamay Diyalektlerde ev ve hayvan barnann tepesinde atal biiminde
apraz
konulmu aalar (TTAS /I:89) eklinde tespit edilmitir. ekli bir ta
zerindeki eltiklere
benzeyen bu damga Trk kilim ve hal motiflerinde yer alan hayat
aac motifini andrmaktadr (
Glensoy 1989: 50).
Karagay: am aac anlamyla Kumuk Trkesinde yaamaktadr. Karagay
uzun busa
da, zegi zden tgl am uzun ise de z z deil ( ztrk, Uyank 2006:
113). Tatar
Trkesinde karagay sonbaharda ine yapraklarn dken aa; azlarda am
aac narat, r
(TTAS /II:51) eklinde gemektedir. Altay destanlarnda dnyann
gbeinde her eyin
merkezinde, dnyadaki aalarn en by olan ve doruu Bay lgenin evine
varan devasa bir
am aac vardr denilen bu aa, hayat aac motifidir. rnein Gizli
Tarihte Moollarn
imparatorluk ailesi aalara benzetilir. Eserde Cengiz Hann
muhataplarndan birisi yle der:
Yksek aaca bezer vcudun bir gn gelir de yan yatarsa .. senin
selvi ve ama benzeyen
kardelerine..(Roux 2005: 226).
unkar: Doerfer szcn geliimini u biimde kurar: Bat Orta Mo.onkar
< Mo. ikor
-
558 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
lakabnn Kyat olmasndan dolay bir karkln olabileceini dnmekteyiz.
nk hem
damgalarn ekli benzememektedir hem de verilen kiiler farkldr.
Ancak dier bir adan
baktmzda ise evirne ve aamay kelimeleri anlamca yaknlk
gstermektedirler. Buradan da bir
balant ile her iki damgann aynl ifade edilmi olmaldr. Metinde
Evirne Tamga u ekilde
gemektedir:
Evvel balap Buduncar ogl Kyatga ayd. sini agac Karagay bolsun
kuun unkar
bolsun uran Arucan bolsun tamga Amay bolsun yani Evirne tamga
bolsun sfat u budur"
( DC 23r:4,5,6,7,8)
lk nce (sze) balayp Buduncar olu Kyata syledi:Senin aacn Karagay
olsun,
kuun Sunkar olsun, urann Arucan olsun, damgan Amay olsun yani
Evirne damga olsun
grn ite budur:
Evirne:1. Birbirine dikine konulup birletirilmi iki ta ve
benzeri eyler olup ha ekline
benzer. 2. p eiren kirman (TTAS/III:670)
Arucan : Bu kelimeye tek bana szlklerde rastlanmamtr ancak biz
aru "temiz, saf"
ve can "can, ruh, yaratl zellii tama" kelimelerinden oluturulmu
birleik bir szck olarak
bakmaktayz.
Bu damgada da ku ongunu "unkar" dr.
Ay Tamga: Cengiz Han tarafndan Korat Bey olu Sele'ye verilen bir
damga olup
metindeki nc damga olarak gemektedir.
Yana andn so Cengiz Han Korat Biy ogl Selege ayd ey Sele sini
agac
Almaga bolsun kuu Lan bolsun uran Korat bolsun tamga Ay Tamga
bolsun sfat u
budur.
( DC23r:9,10,11,12)
Yine ondan sonra Cengiz Han Korat Bey olu Seleye dedi: ey Sele
senin aacn elma
aac olsun, kuun Lain olsun, urann Konrat olsun damgan Ay Damga
olsun, ekli ite budur.
Almaga elma aacdr. Elma aac soua dayankll ve meyve veren bir aa
olmas
dolaysyla Trk kltrnde olumlu duygular yklenen bir aatr. Kagarl
alma maddesinde
kelimeyi bu ekliyle Ouzca olarak verir ve br Trklerin bu aaca
almla dediklerini ifade eder. (
DLT I:130) Orta Asya'da Almalg ve Alma Ata gibi yer adlarnn
bulunmas Trklerin bu meyveyi
ok eskiden beri bildiklerini ve deer verdiklerini gstermektedir.
Anadolu efsanelerinde ve
masallarnda ocuklar olmayan iftlere dervi/Hzr'n elma vermesi ve
bylece ocuun olmas,
gvein gelinin nne elma atmas, sevgi belgesi olarak sevgiliye
elma gnderilmesi, bereket ve
uurun kaybolmas anlamnda nce elma aacn kurumas gibi pek ok
motifte rastlanmas
elmann Trk kltrndeki yerini gstermesi bakmndan nemlidir. Dede
Korkut kitabnda
gzellik ve salk iin "gz elmasna benzer al yanaklm" benzetmesi
yaplr. Manas destannda
Yakup Han ocuu olmayan karsndan ikyet ederken "gidip de elma
aacnn altnda
yuvarlanmyor" ifadesini kullanr ( gel 1998 (2): 474) .
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 559
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Lan: Trkeden hem Farsaya hem Moolcaya gemi olan bu kuun Latince
ad Falco
peregrinatordur. Doerfer, kelime zerindeki tartmalarn ok olduunu
belirtir ve bu tartmalar
zetler. Doerfer szcn Moolcaya ve Tuvacaya nain biiminde getiini
vurgularken (TMEN
IV, nr.1728), Le Coq bu kuun rdek, kaz keklik avlamakta
kullanldn sylemektedir ( Le Coq
1914: IV, 6). B. gel, ise Redhouseun bu kuu Falco peregrinus
demesini eletirerek bu cins
doanlarn ba ve kanatlarnn ak mor renkte olmasndan dolay Lan
olamayacan nk
Osmanl kaynaklarnn lan akahin olarak nitelediklerini syler ( gel
1998 (1): 363). H.Eren
Palloya dayanarak kelimenin ala+n eklinden geldiini ve bunun Trk
diyalektlerinde
rneklerinin ska grldn sylemektedir ( Eren 1999:277).
Korat kelimesi aataylardan bir kabile olarak Abuka Lugatinde
gemektedir (
Atalay 1970: 336). Ayrca ayn kkten ko kuzgun kelimesiyle de
ilgisi olabileceini
dnmekteyiz ( Atalay 1970:337). Redd-dnde Konkrat, Gizli Tarihte
Ogirat biiminde yer
alan bu Mool boyu, Moolistann dousunda yaar. Bu boy Cengiz Hann
asl ve birinci
karsna aittir. Cuveyn tarafndan kullanlan biim, Trke qohur
kahverengi ve at at tan
tredii dnlerek aklanabilir. Z. lmez Juvainiye dayanarak verdii
aklamada Konkkran
biiminin tekil biim olduunu ve yine Gizli Tarihte Ogiran
biiminde yer aldn sylemektedir
( lmez 2003: 98).
Damgaya ismini veren ay Trk kozmolojisinde nemli bir yer tutar.
Orhun yaztlarnda ay'a
benzeyen ekil ay/ya olarak seslendirilmektedir. ocuklara isim
olarak verilir hatta Kutadgu
Bilig'in nemli kahraman Ay Told'dur.
Ay Tamga ecere-i Terkime ve Hner-nme'de geen Alka Evli ve
Kagarl'da geen
avndr damgalarna benzemektedir.
Serge (Sprgi) Tamga: Cengiz Han'n beylerinden Uysin Mayk Bey'e
verdii damga
olup metnimizin drdnc damgasdr. Metinde u ekilde geer:
Yana andn so Cengiz Han ayd ey Uysin Mayk Biy sini agac Karaga
bolsun
kuu Karaku bolsun uran Salvat bolsun tamga Serge bolsun sfat u
budur.
( DC 23r:13,14,15,16)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Uysin Mayk Bey, senin aacn
Karaaa olsun,
kuun Karaku olsun, urann Salvat olsun damgan Serge olsun ekli
ite byledir
Karaku: Kutadgu Biligde kartal anlamna gelmektedir. Ayrca Trk
kozmolojisinde
nemli bir yeri olan baht, iyi ans simgeleyen Jpiter gezegeninin
de addr. Bylece Cengiz Han
bu kula birlikte iyi ans da dilemektedir. (KB 3949, 5675) DLTde
karaku tavancl, kartal ve
mteri (Jpiter) yldz anlamlaryla verilmektedir. (DLT III: 221)
(EDPT: 644)
Dou Avrupa'dan Altaylar'a kadar olan blgelerde yaayan Trkler ve
dier Bozkr kltr
mensubu topluluklarn mitolojilerinde yaygn bir ekilde yer alan
Garuda kuunun aslnda Trk
mitolojisindeki Kara-ku denilen yrtc ku olabilecei ileri srlmtr.
Ancak bu Karaku'un
gerekte hangi avc ve yrtc kua tekabl ettii tartmaldr. gel'e gre
bir kartal olan bu ku E.
Esin'e gre kulakl kerkes kuu (akbaba) veya tavancl kartaldr.
Orta Asya'da ayn zamanda
beylik timsali olan Karaku'un dorudan doruya Simurg olduu da
ileri srlmtr ( oruhlu
1995: 17). Trk mitolojisinde Karaku, ilk defa Er Ttk destannda
grlr. Destan metnine gre
hayat aacnda yuvas bulunan Karaku, avlanmaya gittii vakit her
sene bir ejderha musallat olup
yavrularn yemektedir. Bu kez de ayn ey olacakken Er Ttk ejderhay
ldrr ve yavrular
kurtarr. Bu iyilii zerine Karaku onu yeryzne karmay zerine alr.
Er Ttk, hayvann
-
560 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
zerine oturur ve seyahat balar. Seyahat srasnda havadayken
kahramann, Karaku'a verdii
yiyecek bittii zaman kendi etini kestiini ve szn ettiimiz
efsanevi kua verdiini gryoruz.
Neticede Karaku yeryzne kt vakit Er Ttkn fedakrln grr ve onun
yaralarn
iyiletirerek genlemesini salar (oruhlu 1995: 18). Bu ynyle
Karaku, Simurg'a veya
Garuda'ya benzetilmektedir.
Emel Esin'e gre Kutadgu Bilig'de bir cihangirin Karaku'a binip
ge ktn anlatan
hikye onun Devlet Kuu manasna geldiini ifade etmektedir. Yine
onun ifadesine gre Karaku
yldz ve Erentz yldz grubu gece gkyznde hikmet arayanlara delil
olarak gsterilir ( Esin
1967: 116).
Sergek~sergeg eklinde tarihi metinlerde bulunan kelimeyle ilgisi
olabileceini
dnmekteyiz. Sergeg Kflar, kf- Acemdir, nevm-i hafife dirler ki
tiz uyana ( Atalay 1970:
266), sergek wakeful ( EDPT: 850) esrk sergekledi ( DLT II-289).
Kpak eserlerinden Codeks
Cumanicusta da sergek uyank anlamyla yer almaktadr. (KTS 232)
Kelimenin ser- fiilinden
tretilmi olmas da ihtimal dahilindedir. Bu durumda ga/-ge eki
gelecek zaman sfat fiili olarak
dnlebilir ki serecek, yenecek, yere serecek anlamlarnda da
deerlendirilebilir.
Bize kelimenin bir baka anlam olabilecei ynnde ipucu verebilecek
bir nokta da
yazmann dier nshalarnda kelimenin SPRG eklinde yazlm olmasdr.
Serge'nin byle bir
anlam olabilecei gibi iki harfinin unutularak yanl bir imlayla
yazlmas mmkndr.
Serge Tamga ekil olarak Karaay-Malkar damgalarndan arad boyunun
damgasna
benzemektedir.
Ku Koburga Tamga: Cengiz Han'n beylerinden biri olarak bin ok
tayan yiitle sefere
giden bu nedenle lakab bin sadakl olan Urdac Beye damga olarak
verilen bu damga metnimizin
beinci damgasdr. Metinde u ekilde gemektedir:
yana andn so Cengiz Han Urdac Biyge ayd ay mi sadakli yani mi
temeklik andn
kald Urdac gayetde bay kii irdi uruga kar bolsa mi sadakl kii
birle kar irdi Cengiz Han
Urdacke ayd: Ey Urdac, sini agac Kayn bolsun kuu Karga bolsun
uran Ala bolsun
tamga Ku Kaburga bolsun tidi sfat u budur.
(DC 23v.1-8)
Yine ondan sonra Cengiz Han, Urdac Beye dedi: Ey bin sadakl yani
bin sz ondan
(bugne) kalmtr. Urdac ok zengin bir adamd, savaa gidecek olsa
bin sadakl adamla kard.
Cengiz Han Urdaca dedi: Ey Urdac, senin aacn kayn olsun, kuun
Karga olsun urann Ala
olsun damgan ise Ku Kaburga olsun ite ekli byledir.
Koburga eklinde okunabilen kelime bayku anlamna gelmektedir.
Kobura owl
(EDPT: 587) Bu ku ku kaburga eklinde ikilemeli bir ekilde de
kullanlabilmektedir. Yine tarihi
metinlerde kuzgun koburga ekli de mevcuttur. (TT VI:59)
Kayn aac gc ve dayankll ifade eder. DLTde kadhn ve kayn
ekillerinde
grlmektedir. St sline kadhn kasna st aacna yallk daha uygun,
kayn aacna
katlk daha yarakldr (DLT III:134)
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 561
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Kpak Trkesi metinlerinde de kayn ve kayn aga ekillerinde
grlebilmektedir.
(KTS:133)
gel, Anadolu'daki kayn aac ile Orta Asya'daki kayn aac arasnda
fark olduunu
Anadolu'da karaaa denilen aaca Orta ve Kuzey Asya'da kayn
denildiini syler. Dede
Korkutta oklar kayn aacndan yaplm olarak yer alr. Altay-Trk
mitolojisinde gn direi,
gk ve dnya aac iin "bay kayng" tabiri kullanlmaktadr. Bay
kayng'n resminin Altay aman
davullarnda grldn ve bu aac nceleri Tanr ile bir olduuna inanldn
sonralar
Tanrdan ayrldna (kudaydan ayrlgan kayng) inanldn hem nan hem de
gel
belirtmektedirler (gel 1998(2): 479). nan, Mslman amanlarn dua
ederken ve kurban sunarken
ellerinde bir kayn yapra bulundurduklarn syler ve kayn aac iin
yaplan dualardan birini
rnek olarak verir. "Altn yaprakl kutluk kayn, sekiz glgeli
mukaddes kayn, dokuz kkl altn
yaprakl bay kayn, ey mbarek kayn aac sana kara yanakl bir ak
kuzu kurban ediyorum" (nan
1945: 64).
Karga: Karga ya da kargay ekillerinde rastlanabilen kelime vahi
ve yrtc bir ku
olan doan demektir. Kargay togana dirler ki Sedd-i skenderide
kelr (Atalay 1970:311).
Clauson, krguy ve kargay kularnn ayn kelime olduu grndedir. Ona
gre Moolca ekli
kargaydr ve Trkeye geerken krguy eklini almtr. (EDPT: 654) D.
Ross, Scullye gre
kuun Latince adnn Astur palumbariusu olduunu, Kagarda bu atmaca
ile ku avlandn ve
Vamberyye gre de kariga ve karugann kara bal anlamna geldiini
belirtir (D. Ross 1994:
21). Dankoff, kelimeyi Tatarca olarak deerlendirirken anlamn
ahin, doan olarak verir (R.
Dankoff 2004: 164). gel, bu ku adnn avc kulara verilen genel bir
ad olmas gerektiini
syleyerek gvercin doan eklinde adlandrr (B. gel (CI) 1994: 367).
Doerfer ise zbeke
zerinden Bat Moolcaya geen kargay szcnn Moolcadan tekrar Trkeye
dn yapt
fikrindedir. Ona gre ana Trke *kartka (Sag. Krg. kartka; Tuv.
Hartga; Koyb. Kartaga > Ana
Moolca. Kartga, Moolca kargay) eklini almtr. Son sesteki y ise
yine Doerfere gre
Moolca hayvan adlarnn sonunda bulunan rn. nokay kpek, taulay
tavan, mogay ylan,
gakay domuz y sesinden benzeme yoluyla tretilmi olmaldr. (TMEN
I, nr. 278) . Karga
kelimesi Kumuk Trkesinde yaamaktadr. Karga kartaysa kargan
gller. Doan yalansa
kargay kskanr(ztrk, Uyank 2006:157).
Yaplan aratrmalar kartaln veya kartal cinsi (ahin, doan, atmaca,
tavancl vb) dier
kularn Trk mitolojisinde ok nemli bir treme sembol olduunu
gstermektedir. O,
kendisinden trediliine inanlan hayvan ata veya hayvan-anadr. Bu
nedenle o ayn zamanda bir
tzdr (oruhlu 1995:75).
Yakutlarn soylu kabilelerinin atas kartal idi. Ondan her trl
iyilik ve ktlk
beklenebilirdi. Teletlerden Merkt'ler bir kara kartaldan, Yurtas
kabilesi de beyaz bal bir
kartaldan trediklerine inanyorlard. Gne kuu olarak da nitelenen
ve Gk tanryla ilgili
sembolizme iaret eden kartal amann da ruhunu sembolize eder ve
yine ilk amann da kartaldan
trediine inanlr. aman davullar zerinde en sk rastlanan
motiflerden biri de kartal figrdr.
Kartal'n bir ongun ve treme sembol olmasnn izleri slamiyetten
sonra da devam
etmitir. Gerek Redd-dnin, Cmi't-Tevrih'inde gerek Eblgazi Bahadr
Han'n ecere-i
Terkime'sinde Ouz boylarnn kartal ve dier yrtc cins kular ieren
boy sembollerini grmek
mmkndr. rnein Yazr, Der, Dodurga, Yaparl boylarnn ongunu Kartal,
Avar, Kzk,
Begdili, Karkn boylarnn ongunu Tavancl, Bayndr, Beene, avuldur,
ebni boylarnn
ongunu Sunkur idi.
-
562 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Argak Tamga:1 Cengiz Han'n beylerinden Tamyan Bey'e verdii bu
damgada gebe
hayatn izleri grlebilmektedir nk arka dokuma gereci olarak bu
hayatn vazgeilmez
gelerindendir.
Yana andn so Cengiz Han ayd ey Tamyan Biy sini agac Tirek bolsun
kuu
Krguy bolsun uran tutiya bolsun tamga Argak bolsun sfat u
budur.
(DC 23v:9,10,11,12)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi:Ey Tamyan Bey, senin aacn Direk
(kavak) olsun,
kuun Krguy olsun, urann Tutiya olsun, damgan argak olsun ekli
ite byledir.
Arka eklinde szlklerde ve tarih metinlerde bulabildiimiz
kelimenin anlam Clauson
tarafndan the woof (or weft) of a woven material eklinde bir
dokuma arac olarak
dnlmektedir (EDPT: 216). Kpak szlklerinde kelimeyi arga dokunan
bezin enliliine
gerilen ipi eklinde bulabilmekteyiz.(KTS: 10).
Tirek ya da terek kavak aac anlamnda aatay metinlerinde
gemektedir. Terek Kf-
Arab ile kavak aacna derler ki Ferhad irnde hazan ba tarifinde
kelr (Atalay 1970: 162)
terek poplar (EDPT: 543). DLTde tirek direk, kavak anlamlarnda
gemektedir. (DLT I: 387)
tirek ekli Kpak metinlerinde bir cins isim olarak aalarn genel
ad olarak gemektedir (KTS:
277).
gel, Radloff'a dayanarak verdii bilgide Telet Trklerinin kavak
aacn "kavaktan
yksek aa yok" ataszyle kutsal saydklarn belirterek Manas
destannda da lm ve dirilme
sembol olarak kavak aacnn kullanldn syler. Anadolu masallarnda
grlen iyi ve kt
ruhlar barndran kavak aac motifini ise hayat aac anlaynn bir
devam olarak deerlendiren
gel, secde eden kavak, ak kavak kzyla evlenme, kavakta bir kz
bulma, kzlarn kavaa kmas
gibi pek ok motif ve gelenein Anadolu ve Orta Asya
masal/destanlarnda yaadn da ifade
etmektedir (gel 1998(2): 476-477).
Kruy: D. Ross, ku adlar ile ilgili almasnda bu ku hakknda u
bilgileri verir:
Latince ad, Accipiten nisus; Manuca ad Silmendir. Silmen, bldrcn
ve benzerini yakalayan
kulara verilen genel bir addr. Scullye greyse kargay, ngilizce
sparrow-hawk= atmacan
dou Trkesi karldr (D. Ross 1994: 24). gele gre bu kuun adnn ve
trnn en orijinal
biimini ve zoolojik tespitini yine Anadoluda ve Osmanlcada
buluyoruz. Anadolu Trkesinde
krgay/krgaw/krgav atmaca trnden bir kutur (gel 1998(1): 360).
DLTde krguy karguy
karkuy krkuy ekillerinde grlebilmekte olup atmaca anlamndadr.
(DLT III:241)
Tutiy: srme, kuhl, gze srlen ila. Srme siyah renkte olur, gze
hem gzellik hem de
gr kuvveti verir. Gze srl, aslnn bir cevher oluu, Isfahan'dan
getirilmesi vs. ynlerden
ele alnr. Divan edebiyatmzda ska kullanlmaktadr (Pala
1993:500).
Tutiy grmeyecektir gzmz
Hk-i pye sremezsek yzmz (Nil Cedd)
Tarak Tamga: Arka gibi benzer ekilde verilmi damga adlarndan
biri de Tarak
Tamga'dr. Bu damga Ouz damgalarna benzememektedir. Ancak Arap
alfabesindeki ayn ve lam
harflerine benzemektedir.
1 Metnin transkripsiyonunda irgak eklinde okunan kelimenin kaln
sradan nsz tamas sebebiyle Argak
eklinde okunmas gerektiini dnyoruz.
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 563
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Yana andn so Cengiz Han ayd ey Kpak Biy sini agac Karama bolsun
kuu
Brkt bolsun uran Toksuba bolsun tamga Tarak bolsun tidi sfat u
budur.
(DC 23v:12,13,14,15)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Kpak Bey, senin aacn Karama
olsun, kuun
brkt olsun, urann Toksuba olsun, damgan ise Tarak olsun dedi
ekli ite byledir.
Kelimenin eski ekli tarak olup tar- datmak, samak fiilinden
tremitir. Tarak
tarak anlamna gelmektedir. Tarak a comb (EDPT 539).
Karama:geni yaprakl bir aa olup yumuak ve ilenebilir gvdesiyle
eya yapmnda
kullanlr (TTAS/II:53). Geni yaprakl, yumuak ve ilenebilir bir aa
olmas bu aacn
dibudak aac olabilecei fikrimizi glendirmektedir.
Toksuba bir Kpak kabilesi olarak Kitabl drkte gemektedir (KTS:
279).
Brkt: Brkt, kartallar iin genel bir addr. zellikle de kaya
kartal, altn kartal ya da
Bearcoote iin. Latince ad Aquile chrysaetustur. Scullye gre
birkut, kaya kartal, altn kartaln
Dou Trkesi karldr. Bu kartal Kagarda karaku olarak bilinir.
Vamberye gre bu isim
brk =ahin bal kelimesinden ortaya kmtr aklamalarn veren D. Ross
ayrca
doanclkta ok kullanlan bir ku olduuna da dikkat ekmektedir (D.
Ross 1994: 16). Le Coq ise
kelimenin Krgz Trkesinde brkt, Bat Trkistan halklar arasnda ise
birgt ekilleriyle
yaadn syler (Le Coq 1914:IV, 3).
Brkt Kf, Kf-i Acemdr. Tavancl didkleri yrtc kua dirler ki Mecnun
atas
anasnn vefatna d krdgi mahalde kelr.
Yukardan indi iki brkt
Kld ol iki hammameni kut Yukardan iki tavancl indi iki gvercini
azk yapt (Atalay
1970: 145).
gel, brkt'n Orta Asya'da genellikle byk kartallara verilen genel
bir ad olduunu
syler ve Karkn boyunun kuu olarak su brktn gsterir (gel
1998(1):364).
Sili Senek Tamga :
andn so yana Cengiz Han ayd ey Curmat Biy sini agac yenki2
bolsun kuu telg
bolsun uran Ak Taylak bolsun tamga Sili Senek bolsun tidi sfat u
budur.
(DC23V:17, 24V:1,2)
Ondan sonra yine Cengiz Han dedi. Ey Curmati Bey, senin aacn
yenki olsun, kuun
telg olsun, urann Ak Taylak olsun damgan ise Sili Senek olsun
deidi ekli ite byledir.
Bu damga DLT'de Kagarlya gre Begtili ve Tker damgalarna;
Redd-dne gre ise
Eymr ve Alayuntl damgalarna benzemektedir. Damgalarda Arap
harflerinin izlerini
grebilmekteyiz bu adan dnldnde bu damgay Lam harfine de
benzetmek mmkndr.
Sili senek damga ad zerine iki yaklammz olacaktr.
2 Kelime metinde uyan eklinde yanl okunmutur dorusu yenki
olmaldr.
-
564 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
1. Senek~ seek tahta testi anlamyla hem Anadolu azlarnda hem de
Dankoffda yer
almaktadr ( Dankoff 2004: 239). Sin kelimesi Trkiye Trkesi
azlarnda mezar ve
Arapada di anlamlarna gelmektedir ( Dankoff 2004: 243). Anlam
asndan dnldnde
mezar anlamnn damga iin pek de uygun dmeyecei aktr. Bu durumda
kelimenin anlamn
dii, knts olan tahta testi olarak dnmek daha akla uygun
grnmektedir.
2. sn zerinde insana veya baka bir canlya benzetilerek yaplan
resim, heykel
(TTAS/II:700)+l isimden isim yapm eki; senek yaba, dirgen
(TTAS/II:710) Bu ikinci anlam
da dikkatlere sunulmaktadr. Bu durumda kelimenin anlam zerinde
resim bulunan yaba, dirgen
eklinde olacaktr.
yenki: bir cins byk st aac, salkm st (TTAS/III: 717) Dallarnn
geni bir
alana yaylm olmas ve su kenarlarnda yetimesi dolaysyla bereket
ve serinlii ifade etmesiyle
bu aa da kutsal kabul edilen aalardandr.
telg: Szlklerde bir tr av kuu geen kelime ak doann karl
olarak
Moolcadan yaplm bir alntdr. (Dic. 94; s 46; Se.95v11, TMEN I,
nr.62). gel, bu kua
Anadoluda tleg, tlegi ad verildiini Ahmet Vefik Paann bunu
havada ok devir yapan bir
nevi kerkes kuu diye tanmladn ve bu cins kartaln gerekten havada
dnp avn ararken
birtakm sesler kararak srekli ttn sylemektedir ( gel 1998(1):
367). Manucada itulhen
eklinde olan bu ku, Scullye gre sunkarn diisidir. Latince ad
falco sacer olan bu avc ku
iin Le Coq byk bir atmaca byklnde gzel bir kutur, tyleri ak
kahverengidir.
Gagasnn ve gsnn altndaki ince tyler ise maviye alar, gzleri ise
siyahtr aklamalarn
vermektedir ( Le Coq 1914:IV, 144).
Taylak kelimesine Kpak szlklerinde rastlamaktayz. Taylak deve
yavrusu olarak
gemektedir (KTS:266). Dankoff ise taylak kelimesini Tatarca
olarak vermekte ve tay anlamyla
almaktadr ( Dankoff 2004: 259). Ak ise renk ismi olarak sfat
grevinde olmaldr.
Kz Tamga: Cengiz Han'n Gerayit beye verdii anlam ak damgalardan
biridir.
"andn so Cengiz Han ayd ey Kerayit (Gerayit) Biy sini agac ke
bolsun kuu Kaz
bolsun uran Ar Br bolsun tamga Kz tamga bolsun sfat u budur (
DC24R 3,4,5,6)
Ondan sonra Cengiz Han dedi. Ey Gerayit Bey, senin aacn ke
olsun, kuun kaz olsun,
urann Ar Br olsun damgan ise Gz Damga olsun ekli ite
byledir.
ke ~yke: ho kokulu kk sar iekli bir eit aa, hlamur aac,
kabuundan
hamam lifi elde edilir (TTAS/III: 606) Ayrca kelimeyi Radloff da
cke eklinde almtr ( Radloff
OSTN 4: 180).
Kaz: Kelime kken olarak Clausona gre Hind-Avrupa kkenli
muhtemelen Toharca veya
Sanskrite olabilir. Eski ngilizcedeki Gs ve Almancadaki Gans
ekli de buradan gelmektedir.
Trkede ise Uygur Trkesi metinlerinden itibaren grlebilmektedir (
EDPT: 679). Kaz kopsa
rdek kli igenr kaz giderse rdek gl benimser ( DLT I:104). Kaz
talihin ve bahtn kuu
olarak korday ile beraber geer. Srdi menin kutumn kaz tak
kordaym benim talihimi kaz ve
korday kularm uzaklatrd( DLT II: 177), kaz: kaz ( KTS: 134)
Br: kurt, yrtc hayvan ( Dankoff 2004: 90).
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 565
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Kurtlar, Orta ve Asya'nn hayvanclk ve avclkla geinen
topluluklarnn en ok
korktuu hayvanlardan biriydi. Fizik gleri nedeniyle bu
hayvanlara tabiatst gler atfedilmi
ve onlar korkuyla kark bir saygyla anlmtr ( Rudenko 1958:
119).
Bir almasnda kurttan treyi efsanesinin tarih corafyasn izen
Eliyarov, Kuzeybat
Avrupa'dan Orta Asya'ya kadar olan alanlarda kurt ile ilgili
adlandrmalar gerekse corafi adlarla
ilgili olarak birok ismin "bri" kelimesiyle alakas olduunu
gsterir. Eliyarov, "bozkurt"
ismindeki "boz" kelimesinin aslnda "bri" kelimesinden ortaya
ktna iaret etmektedir.
Bununla ilgili olarak aratrmac, Ortaa kaynaklarnda geen "boral"
ve "bozal" ile benzeri
kelimelerden yola kmaktadr. Bu aratrmacya gre "boz" kelimesi
zamanla renk ifade eder hale
gelmitir" ( Eliyarov 1990: 83-86 vd.).
Pek ok aratrmacya gre kurt, Trklerde bir "hayvan-ata" veya
"hayvan-ana" sembol
idi. Zamanla gelien Trk toplum yapsna uygun olarak bu kavram da
gelimi, devlet,
hkmdarlk vb. kavramlarn sembol olmu ve gk-yer unsurlaryla ilgili
eitli manalar
kazanmtr. Trklerin evrelerindeki kavimlerde ise daha ziyade
(Mool ve inlilerde) kurdun
yerini kpek alm, Kurt ise Trklere zg bir sembol olarak etkisini
srdrmtr ( oruhlu 1995:
96). Kal boyunun kurttan treyi efsaneleri ve Gktrklerin Aina
soyundan gelmeleri gibi
efsaneler buna rnek gsterilebilir. Bugut abidesinde ise kurttan
st emen bir ocuk tasviri bulunur
( aatay-Tezcan 1976: 245-252). Cengiz Han'n soyunun da kurttan
trediine ilikin efsaneler
Moollarn Gizli Tarihinde ve pek ok efsanede yer alr ( Roux 2002:
201).
Kuyugan Tamga: Cengiz Han'n beylerinden Mutyan Beye verdii bu
damgann ekli dileri
dnda Sili Senek damgaya benzemektedir. Bu damga DLT'de Begtili,
Redd'd-dn'de Yva,
Eymr damgalarn andrmaktadr.
"Yana andn so Cengiz Han ayd ey Mutyan Biy sini agac Mile3
bolsun kuu
Turna bolsun uran Baygurat bolsun tamga Kuyugan bolsun sfat u
budur. (DC24r
:7, 8, 9, 10)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Mutyan Bey, senin aacn Mile
olsun, kuun
Turna olsun, urann Baygurat olsun damgan ise Kuyugan olsun ite
ekli byledir.
Mile: vez aac, gl iekliler ailesine mensup oklukla sarms, krmz
meyveleri olan
aa veya al ( TTA/II: 392).
Kuyugan: eerin dmemesi iin atn kuyruunun altndan dolandrlp eere
balanan
ounlukla eitli sslemeler ilenmi kay, ba ( TL/II:629) eklinde
zbek Trkesinde
tespit edilmitir.
Turna: Sulak yerlerde ve bataklklarda yaayan, gc, iri bir ku
olup Latince ad Grus
grus eklindedir. Trk lehelerinde yaamaktadr. Az. Tkm. durna,
Tat. K .torna, Bk. torna, Nog.
turna, Kklp. trna, Kaz. trna, Krg. turuna, Tuv. durya, Yak.
turuya. H. Eren, turna adnn kuun
kard sesten ileri geldiini yabanc dillerde de turnaya benzer bir
takm adlarn kullanldn
sylemektedir. Rsnen ? iaretiyle Moolca tooriun biimiyle
birletirmi daha sonra
Ramstedte uyarak Moolca tura biimiyle karlatrmtr ( Eren 1999:
419). Bilindii zere
halk edebiyatmzda turna motifi en ok kullanlan ku motiflerinden
biridir, gzellii ve boynu ile
3 Metinde Mila eklinde verilen isim Mile olmaldr. nk metinde lam
harfinden sonra elif harfi yoktur.
-
566 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
sevgiliye benzetilir, haber getirici olma zellii ile yine bir
ikinci anlam da yine bu kua
yklenmektedir.
Cagalbay Tamga : Burcen Bey'e verilen bu damga Redd'd-dn'de
Bozoklardan
Yaparl, Yazcolunda ise yine Bozoklardan Alkaevli damgalarna
benzemektedir.
"andn so yana Cengiz Han ayd ey Burcen Biy sini agac men bolsun
kuu
Kgen bolsun uran Ak togan bolsun tamga Cagalbay bolsun sfat u
budur. ( DC
24r:11,12,13,14)
Cagalbay: aatay szlklerinde yaalbay ku eklinde geen bu ku iin
Clauson yagl
bay kuu demektedir ( Clauson 1960: 77). Bu ku Trk lehelerinde
yaamaktadr. Teletede
yaalbay kara bal iskete ( EW 186b); Krgzcada cagalmay Latince
Falco subbuteo denilen
doan ( KS 161b); Kazak Trkesinde cagaltay ufak kular avlayan
orta byklkteki yrtc
ku ( KTS 83b), D. Ross ise kuun adn jagalbay eklinde verir (
Ross 1994: 28). gel, yaalbay
~yaglbay ekillerinde okuduu bu ku adnn Korecede mai ve Trkedeki
bay eklerinin eski
alarda av kular iin kullanlan genel bir ad olabileceine dikkat
ektikten sonra szcn ilk
ksmnn ise yagl- fiili ile karlatrlmas gerektiini de vurgular (
gel 1998(1): 366).
Kgen~gcgen Tatarca atmaca kcgen ok yelei kuu ( Dankoff,
2004:140)
eklinde gemektedir. Ayrca ses benzerlii de grlen kykenek aladoan
kelimesi de yine
Evliya elebi Seyahatnamesinde gemektedir. ( Dankoff 2004: 189).
gel, Dger boyunun kuu
olarak geen kken kuunu incelemitir. Orta Asya Trk lehelerinde
pek rastlanmayan bu ku
adn Osmanl Trkesi kaynaklarnda ggen kuu olarak getiini bunun da
Arapa sred kuu
olarak verildiini belirttikten sonra bu kuun Redhouse'da parus
major ing. the great titmouse
olarak getiini syler ( gel 1998 (1): 362).
men: mee aac, yapraklar dantel kenarl, sert gvdeli byk, kaln
aatr ki ac
meyveleri olur (TTAS/I: 391)
Amza (Hemze?) Tamga :
andn so yana Cengiz Han ayd ey Burkat Biy sini agac agan4 bolsun
kuu
Hdhd5 bolsun uran Buruc bolsun tamga Amza bolsun sfat u budur.
(DC24r, 15, 16,
17, 24v:1)
Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Burkat Bey, senin aacn agan
olsun, kuun
Hdhd olsun, urann Buruc olsun, damgan Amza olsun, ekli ite
byledir
Amza kelimesine szlklerde rastlanamamtr ancak damgalardaki Arap
harflerine olan
benzerlikten yola karsak bu damga ekli de Arap alfabesindeki
"hemze" iaretine benzemektedir.
n seste "h" dmesi ok sk grlen bir ses olaydr bu nedenle damga
adnn "Hemze Tamga"dan
bozulmu bir ekil olmas gerektiini dnmekteyiz. Damgada ifade
edilen kuun da slami bir
motif olmas bu kanmz glendirmektedir.
4 gan eklinde okunan kelimenin dorusu agan olmaldr. 5 Metnin
transkripsiyonunda hdhd eklinde okunan kelimenin Hdhd eklinde
okunmas gerektiini
dnyoruz.
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 567
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
agan: regi, aka aa ( TTAS/III: 398)
Buruc ~Burc: biber ( KRC 1969:63) Kumuk Trkesinde burc biber,
kara buruc
kara biber anlamyla tespit edilmitir.
Hdhd: pek kuu, avu kuu, ibibik. Hazreti Sleyman'a hizmet eden
bir ku olup
ok uzaklardaki suyu havadan grebilme ve kefedebilme zelliine
sahip idi. ( DS 237-238)
Hazreti Sleyman ile ilgili Kuran ayetlerinin byk bir blm Hazreti
Sleyman ile Sebe
Melikesi arasnda yaanan olaylarla ilgilidir. Bu ayetlerde sz
konusu iki lkenin siyas ve
ekonomik ilikileri hakknda nemli detaylar verilmitir. Bunun yan
sra Hz. Sleyman'n dier
devletlerle ilikisi, ynetim gc ve Allah'n dinini anlatmada
kulland yntemlerden de rnekler
aktarlmtr. Burada Hdhd Hazreti Sleyman'n kuu olarak nemli bir
yer igal eder.
Derken (Hdhd) uzun zaman gemeden geldi ve (Sleyman'a) dedi ki:
"Senin
kuatamadn (renemediin) eyi, ben kuattm ve sana Saba'dan kesin
bir haber
getirdim." (Neml Suresi, 22)
ki lke arasndaki iliki Hazreti. Sleyman'n ordusunda bulunan
Hdhd'n Sebe lkesi
ve bu lkenin melikesi hakknda bilgi vermesiyle balar. Hazreti.
Sleyman, ordusunu tefti ettii
srada, Hdhd'n kaybolduunu fark eder. Hdhd geri geldiinde Hazreti
Sleyman'a Sebe
lkesi hakknda ok nemli bilgiler verir. Ayette ilk olarak bu
bilginin vurgulanmas, o dnemde
bir kadn yneticinin varlnn ok allm bir durum olmadn gsteriyor
olabilir. Hdhd,
Sebe Melikesi'nin zenginliinden ve ona trl nimetlerin balandndan
da bahsetmektedir. Bu
zenginlii anlatrken de zellikle Sebe Melikesi'nin tahtnn bykln
vurgulamaktadr. Tahtn
bykl Sebe Melikesi'nin iktidarnn ve devletinin gcn simgeliyor
olabilir. Hdhd, Sebe
lkesi halknn eytann kkrtmalarna uyup Gne'e taptklarn, Allah'a
irk kotuklarn ve
hidayet yoluna uymadklarn bildirmitir. Hdhd kuu slam Trk
edebiyatnn nemli
kahramanlarndan biri olup Hazreti Sleyman'a telmihte bulunan
beyitlerde ska yer alr.
Ey nme sen ol mhlikdan m gelirsin
Ey Hdhd-i mmd Seb'dan m gelirsin (Nabi)
Serv Tamga6 : Kyat Bey'e verilen damga olup kaynaklarda benzer
bir damga tespit
edilememitir. Ancak hayat aac figrne benzemektedir. Servi aac da
uzun boylu yapraklar
hep yeil kalan bir aatr. Muhtemeldir ki bu damga servi aacn
sembolize etmektedir. Klasik
Trk edebiyatnda da su kenarnda yetimesi, uzun bir aa olmasyla
sevgilinin boyunu anlatmas,
rzgr ile salnrken "hu (Allah) sesini karmas gibi pek ok zellii
ile en sk kullanlan aatr.
Seyr ederken boyunun ivesini grd meger
K'utanp geti haydan yere serv-i emeni (Karamanl Nizami)
andn so yana Cengiz Han ayd ey Kayncar ogl Kyat sini agacn Art7
bolsun
kuu Kawdu bolsun uran taylak bolsun tamga serv bolsun sfat u
budur.(DC 24v:
2,3,4,5)
6 Metnin okunuunda ser eklinde okunan kelimenin Serv eklinde de
okunabileceini dnmekteyiz. 7 Arte diye okunan kelimenin art eklinde
okunmas gerekirdi.
-
568 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Ondan sonra yine Cengiz Han dedi:Ey Kayncar Olu Kyat, senin aacn
Art olsun,
kuun Kawdu olsun, urann Taylak olsun, damgan Servi olsun, ite
ekli yledir.
Art: ard, meyvesi tpta kullanlan daima yeil kalan ine yaprakl aa
(TTAS/I: 73)
Ard sz ve aac, eski Uygur yazlarndan Kagarl Mahmud'a oradan da
Anadoluya gelir.
Kuzey Trkleri arda, ara derler ve bu ad tayan pek ok yer ad
vardr. 11. yzylda Artu
Kagar'da iki yer ad olarak grlr. Eski Uygur metinlerinde geen ve
tedavi amacyla kullanlan
artu urug "ard tohumu"nun ila olarak kullanldn biliyoruz. gel,
Trkiye Trkesi
azlarnda geen "ardcn kozu olmaz yalancnn sz olmaz" atasznden
yola karak
Kagarl'da geen kzlarn boyunun ardca benzetilmesi, kzn ard gibi
sallanmas vb. pek ok
rnei delil gstererek ardn ou zaman kiiletirme ile yaygn olarak
kullanlabilen nemli bir
aa olduu grndedir. ( gel 1998(2): 473)
Kawdu: Kelime Bakurt Trkesinde tespit edilmitir. Kawd leylek,
uzun dz gagal,
uzun ayakl siyah beyaz renkli, iri gmen ku (BTH/I: 659)
m Tamga: m~me~mi~mi gibi Trk lehelerinin pek ounda bu
kelime m-~um- "dalmak, suya girmek" fiilinden tretilmi bir isim
olup "sv yemekleri
aktarmak iin kullanlan byk kak, me" dir. Erenin Clausona
dayanarak kelimeyi
Farsadan bir alnt olarak deerlendirmesi fikrine katlmamaktayz (
Eren 1999 : 99). Damga
isimlerinde bozkr gebe kltrne ait temel eyalarn verildiini
grmekteyiz. me de Trk
mutfak kltrnde nemli bir alet olarak karmza kar.
"andn so yana Cengiz Han ayd ey Kaldar biy sini agac sandal
bolsun kuu
kgercin bolsun uran arnav8 bolsun tamga m bolsun sfat u budur.
(DC 24v 6, 7, 8,
9)
Ondan sonra yine Cengiz Han dedi: Ey Kaldar Bey senin aacn
sandal olsun, kuun
gvercin olsun, uran arnav olsun, damgan (ise) m olsun, ekli ite
byledir.
rnev gk ~uvaa kavak) kknden geldii aktr. Yalnz morfolojik
bakmdan aklanmaya
muhtatr. Trke yeyik (< gveyik) ad da gk kknden gelen bir
trevdir. Madrlar kumruya
kkpen (
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 569
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
"andn so Cengiz Han ayd ey Salcut biy sini agac kberc bolsun kuu
kyld bolsun uran barlas bolsun tamga y tamga bolsun tedi sfat u
budur. ( DC 24v 10, 11,
12, 13)
Ondan sonra yine Cengiz Han dedi: Ey Salcut Bey senin aacn kberc
olsun, kuun
kyld olsun, urann Barlas olsun damgan ise Ev damga olsun dedi,
ekli ite byledir.
Kberc ~Kbrc olabilecek bu kelime metinde "esche fraximus" olarak
verilir. Karaay-
Malkar Trkesinde kyrc "dibudak aac, akaaa" eklindeki
tespitimizle ilgisi olabileceini
dnmekteyiz. ( Tavkul 2000: 288)
Kyld Krgzca'da kyk "ahin" kelimesiyle ilgili olmaldr. ?(KS 1994:
544)
Yarm Tarak Tamga :
"andn so Cengiz Han ayd ey Temr kuvvetl biy sen kara kiiden
baylgn birle kp
mal birmekligi birle biylik tabdu sini agac cirk (ceyrk) bolsun
kuu saysagan bolsun
uran tapan bolsun tamga yarm tarak bolsun tedi sfat u budur.
(DC24v 14,15,16,16,17;
25r 1)
Ondan sonra Cengiz Han dedi :Ey Demir (gibi) kuvvetli bey, sen
avama zenginliinle ok
mal vermen ile bey oldun (bu yzden) senin aacn cirk olsun, kuun
saksaan olsun, urann ise
tapan olsun.Damgan Yarm Tarak Damga olsun dedi, ekli ite
byledir.
Saysagan: Saksaan, karn ak, kanatlar ve kuyruu kl rengi, dier
yerleri parlak, kara
uzun kuyruklu ku olup Latince ad Pica picadr. Eski alardan beri
kullanlan bir ad olup Orta
Trke ve Eski Kpakada sazgan eklinde grlmektedir. Ramstedt,
Moolca sigajagay
biimiyle birletirmitir. Brockelmann, Kagarl Mahmudun verdii
biimi sargan olarak alm
ve doal ses olarak deerlendirmitir. Bugn lehelerde de
yaamaktadr. Nog. savskan, TatK.
sauskan, Krg. sakzgan, Kzk. sauskan Alt.Tel. saskan, or.
saskan~saptaylak (Eren 1999:
352).
Ceyrk kelimesi szlklerde tespit edilememitir ancak Tuva
Trkesinde oygan "Ladin
aac" eklinde bir aa ismi bulunmutur. (Arkolu Kuular 2003:
26)
Tapan "tarlaya atlan tohumu rtmek iin gezdirilen aatan geni ara,
srg" (TS
II:1416) kelimesi Trkiye Trkesinde bu ekilde gemektedir. Krgz
Trkesinde tabaan "hazr
cevap olan, are bulan, tedarik etmesini bilen" ( KSII-1994: 695)
anlamyla geer. H.Eren, Tietze
ve Dankoffun kelimeyi Ermeniceden bir alnt olarak
deerlendirdiklerini belirtir ancak etimolojik
bir yorum getirmez ( Eren 1999: 394).
Ku Ba Tamga: Bu damga Cengiz Han'n kendi damgas olarak
verilmektedir.
"yana Cengiz Han zini agac nar erdi .malm bolgay kim Cengiz Han
zini
tamgas ku ba () degen tamga erdi sfat u budur"(DC 25 v3,4;
25v7,8)
-
570 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Yine Cengiz Hann kendi aac nar idi. Bilinecek ki Cengiz Hann
kendi damgas Ku
Ba denilen damga idi, ekli ite byledir.
Ku ba ekline benzeyen bu damga Cengiz Han damgasdr. Bu damga aka
bir vahi
ku gagasna benzemektedir. Ouz boylarndan Begdili damgasna da
benzerlik gsteren bu
damgada belirli bir ku ad verilmeyip genel bir tanmlama yoluna
gidildiini bununla da Cengiz
Hann beylerine verdii kularn hepsini temsil ettiini
dnebiliriz.
nar aac aalarn atas olarak kabul edilir, gc, dayankll ve
kklerinin genilii
ile devleti temsil ettiine inanlr. Bu aa mrnn uzunluu ile de bir
dua niyetiyle Cengiz Han
simgeler biimde tasavvur edilmitir. Manas destannda ulu nar
konaklama, snma yeridir.
Ulu nar bandan
Kzl orman ayana,
Kz-Kaman balalarn
Alp gelip indirdi (Yldz 1995:226)
gel, Trklerin nar bir ulu aa olarak Dede Korkut'un diliyle kaba
aa olarak
saymalarn dige bey destannda muradn olmas iin nardan beik
yaptrmalarn rnek vererek
bu aaca verilen kutsiyeti vurgulamtr ( gel 1998 (2): 478).
Sonu olarak Kazan Tatarlarnn nemli dil yadigrlarndan olan
Defter-i Cengiz-nme boy
nianlar ve damgalar asndan dikkate deer bir eserdir. Bu metin
slami sahada ve ge bir
dnemde yazya geirildii iin Hdhd gibi slami motifleri
iermektedir. Ancak metin Trk
damga, aa ve ku adlar asndan Eski Trkenin ve Trk kltr tarihinin
izlerini de aka
tamaktadr. rnein Karaku hem Trk mitolojisi hem de kozmolojisi
asndan nemli bir
simgedir. Mool tarihi asndan ise ktan ya da nurdan hamile kalma
olay Cengiz Hann soyu
iin anlatlan Mool efsanelerinde de geer, bu da iki milletin Orta
Asyadaki ortak kaderlerinin ve
kesien yollarnn edeb bir eserde ne ekilde ortaya konulduunu
gstermesi asndan nemlidir.
Aada Trk boy damgalarna ait tablolar verilmitir. Bu tablolardaki
ongun ve damga ekilleri de
ortak kltr tezimizi dorulamaktadr.
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 571
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
-
572 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
-
Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 573
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
-
574 Funda TOPRAK
Turkish Studies International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
KISALTMALAR VE KAYNAKA
BTH Bakort Tilini Hzligi, Moskva 1993.
KRC Kumksko-Ruskiy Slovar Moskva 1969.
TTAS Tatar Tilini Alatmal Szligi, Kazan 1979.
OSTN W.Radloff Opt Slovarya Tyurskik Nareiy.
TL zbek Tilini zahli Lgati, Moskva 1981.
MTS Moolca-Trke Szlk I,II, Ferdinand Lessing, Ankara, TDK
Yay.829,2003.
ARIKOLU E (2005). rnekli Hakasa-Trke Szlk, Aka Yay. Ankara.
ARIKOLU E-K.KUULAR (2003). Tuva Trkesi Szl, TDK Yay. Ankara.
ORUHLU Yaar (1995). Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, Seyran Yay.
stanbul.
AATAY S, -TEZCAN S. (1976). "Kktrk Tarihinin ok nemli Bir
Belgesi :Soda Bugut
Yazt" TDAY Belleten (1975-1976), Ankara 1976, s.245-252.
ELYAROV S.(1990). "Kurddan Treyi Efsanesinin Tarihi Corafyasna
Dair" TDA, Prof. Dr.
Bahaeddin gel'e Armaan, S. 65, Nisan 1990, s. 83-vd.
ESN E (1967). "Trk Sanat Tarihinde Karahanl Devrinin Mevkii",
VI. TTK Kongreye Sunulan
Tebliler, Ankara, s. 114-116.
GLENSOY T (1989). Orhun'dan Anadolu'ya Trk Damgalar, Trk Dnyas
Aratrmalar
Vakf Yay., stanbul.
NAN A (1945). Tarihte ve Bugn amanizm. Trk Tarih Kurumu Yay.,
Ankara.
IVANICS M.-USMANOV M. (2002). Das Buch Dschingis-Legende
(Defter-i Cingiznme) I,
Studio Uralo-altaica, Szeged-Hungary.
GEL B (1998)(1). Trk Mitolojisi-I ( Kaynaklar ve Aklamalar le
Destanlar), Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara.
GEL B (1998) (2). Trk Mitolojisi-II (Kaynaklar ve Aklamalar le
Destanlar), Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara.
LMEZ Z (2003). ecere-i Trke Gre Mool Boylar, Kebike Yay.,
stanbul.
PALA . (1992). Ansiklopedik Divan iiri Szl I-II, Aka Yay.
RUDENKO S, J (1958). "The Mitological Eagle, the Gryphon,, the
Winged lion and yhe Wolf in
the art of Northern Nomads" Artibus Asia, C. XXI.s. 110-125.
ROUX J. P (2002). Trklerin ve Moollarn Eski Dini, Kabalc Yay.
ev. Aykut Kazancgil,
stanbul.
ROUX J. P (2005). Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar,
Kabalc Yay. ev. Aykut
Kazancgil-Lale Arslan, stanbul.
TAVKUL U (2000).Karaay-Malkar Trkesi Szl, TDK Yay., Ankara.
YILDIZ N (1995). Manas Destan (W Radloff) ve Krgz Kltr le lgili
Tespitler Tahliller, TDK
Yay. Ankara.