TOPRAK KULLANIM VE ÖLÇÜTLER · Eş Merkezli Çemberler Kuramı 82 2.4.1.2 Ulaşım Ağına Bağlı Eş Merkezli Gelişme Kuramı 85 (Axial development theory) ( 69 ) 85 2.4.1.3

1

GİRİŞ 6

1 BÖLÜM 11 KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE

1.1 YOĞUNLUK KAVRAMININ ÖNEMİ VE TANMLANMASI 11 1.2 YOĞUNLUK KADEMELENMESİ VE TÜRLERİ 13 1.3 YOĞUNLUK, ZAMAN İÇİNDE KENTSEL DEVİNİM-MEKAN İLİŞKİSİ 18 1.4 YOĞUNLUK-KENT BÜYÜKLÜĞÜ- KENT BİÇİMİ İLİŞKİLERİ 20 1.5 YOĞUNLUK – FİZİK MEKAN VE BİRLEŞENLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER 24 1.5.1 OTURULABİLİRLİK – YAŞANABİLİRLİK (HABİTABİLİTY) 25 1.5.2 BİRİM MEKAN BİÇİMLERİ VE BİLEŞENLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLERE GÖRE YOĞUNLUK İLİŞKİLERİ 26 1.5.2.1 Walter Gropius Modeli (40) 27 1.5.2.2 Helligenthal-Lgropius Teoremleri (44) 30 1.5.2.3 H.E.Beckett Model (45) 31 1.5.2.4 Beckett Teoremleri (47) 35 1.5.2.5 Martin-March Teoremleri (52) 40 1.5.3 ÜLKEMİZDEKİ ÇALIŞMALAR 40 1.6 YOĞUNLUK – KONUT TİPİ İLİŞKİLERİ 48

2 BÖLÜM 58 TOPRAK KULLANMA İLE İLGİLİ KURAMLAR YIĞILMA (YOĞUNLUK) – MEKAN İLİŞKİLERİ

2.1 TOPRAK DEĞERLERİ – TOPRAK KULLANMA MEKANSAL DAĞILIMI İLİŞKİLERİ61 2.2 YOĞUNLUK – TOPRAK KULLANMA – MEKANSAL DAĞILIM İLİŞKİLERİ 64 2.3 YOĞUNLUK – TABAN ALANI KULLANIMLAR I – MEKANSAL DAĞILIM İLİŞKİLERİ 75 2.4 TOPRAK KULLANMA – KENTSEL YAPI MODELLERİ 81 2.4.1 KENTSEL YAPI KURAMLARI 82

2.4.1.1

Model) Zone- c(ConcentriKuramıÇemberler Merkezli Eş

82

2.4.1.2 Ulaşım Ağına Bağlı Eş Merkezli Gelişme Kuramı 85 (Axial development theory) ( 69 ) 85 2.4.1.3 Dilimler Kuramı (Sector, Model) 85 2.4.1.4 Çok Merkezli Gelişme Kuramı (Multiple – nuclei model) 88

3 BÖLÜM 90 KENTBİLİM VE PLANLAMA KAVRAMSAL DİZİNİNDE TOPRAK KULLANIM (LAND USE) ÖLÇÜTÜ OLARAK YOĞUNLUK VE TÜREVLERİ

3.1 DEMOGRAFİK YOĞUNLUKLAR 90 3.1.1 NÜFUS (İNSAN) – TOPRAK İLİŞKİLERİ 90 3.1.1.1 Yoğunluk Kavramı - Yoğunluklar 90 3.1.1.2 Donatımlar –Toprak Kullanma Birim Ölçütleri (Standartlar) 95 3.1.2 NÜFUS (İNSAN) – BİNA (YAPI) İLİŞKİLERİ 97 3.2 YAPISAL TOPRAK KULLANIM ÖLÇÜTLERİ (YOĞUNLUK-KATSAYILAR9 98 3.2.1 BİNA (YAPI) – TOPRAK İLİŞKİSİ 98

2

3.2.1.1 Yapısal Yoğunluklar 98 3.2.1.2 Katsayılar 99

4 BÖLÜM 104 TOPRAK KULLANIM VE ÖLÇÜTLERİNİN PLANLAMA ÇALIŞMALARI İLE İLİŞKİLERİ SONUÇ 109 BÖLÜM KAYNAKLARI 110 KAYNAKLAR 122

3

ÇİZELGELER Çizelge 1.2’de ülkemiz sınırlarından başlayan ve İstanbul Kentsel Yoğunluk Bölgesindeki örnek alanlarından seçtiğimiz bir parselde sonuçlanan 1980 yılı nüfuslarına göre nüfus yoğunlukları iki ölçü birimi cinsinden verilmiş olup planlamada kullanılabilir ölçütlerin hangi yerleşme ölçeklerinde değiştirileceği somut bir şekilde görülmektedir. Ayrıca birbirlerine göre göreli net-brüt ilişkileri de izlenmektedir. ............................................................................................................................................. 15 Çizelge 1.2 – İstanbul Metropoliten Alanında Yoğunluk Kademelenmesi................................................ 16 Çizelge 1.3- Yoğunluk-Kat Adetleri İlişkileri............................................................................................ 30 Çizelge 1.4- Konut Tipi-Yoğunluk İlişkisi................................................................................................ 49 Çizelge 4.1 Planlamada Kullanılan Toprak Kullanma (land Use) Dağıtım ve Kontrol Ölçütleri Çizelgesi 108

4

ŞEKİLLER

Şekil 1.1- Yerleşmelerin alan, Boy ve Yükseklikleri ile ilgili oranlar. ________________________ 17 Şekil 1.2- Yapılaşmış-Yerleşik Kentsel Alanda Yoğunluk. ___________________________________ 17 Şekil 1.3- Gece ve Gündüzün Belirli Saatlerinde Nüfus Dağılımı, Haziran 1950, Flint, Michigan. ____ 19 Şekil 1.4- Kentsel Yoğunluk Bölgelerinin Biçimlerine Göre Ayırımı ___________________________ 21 Şekil 1.5- Kentsel Alanlarda Kent Biçimine Bağlı Yoğunluk Dağılım TiplerKaynak : Rané Magnan, “Equipements et Deplacements Urbans”, CRU- Centre de Recherche d’Urbanisme, Paris, 1969, k.31-37.__________________________________________________________________________________ 22 Şekil 1.6- Manhattan ve Şikago’nun Grid Ada Düzeni Üzerinde Değişik Gelişme Modellerinin Karşılaştırılması. örnek - manhattan ve örnek - şikago 23 Şekil 1.7- W. Gropius’un Önermelerinin Biçimsel Açıklaması.________________________________ 27 Şekil 1.8- Modelin Izometrik Anlatımı ___________________________________________________ 28 Şekil 1.9- Yatak Sayısı B Gerekli Parsel Alanı C Engelleme Açısı ya da Güneş Işığı Açısının Tanjantı Fonksiyonlarının Hiperbolik anlatımları. _________________________________________________ 29 Şekil 1.10- Modelin İzometrik Anlatıtım _________________________________________________ 32 Şekil 1.11- A Kat Sayısına Bağlı Döşeme Alanı Indeksi İlişkisi,_____________________________ 34 B Kat Sayısına Bağlı Açık Alan Indeksi İlişkisi. ___________________________________________ 34 Şekil 1.12- A Kat Sayısına Bağlı Açık Alandaki Yatak (ya da nüfus) Sayısı Yoğunluğu İlişkisi.____ 34 B Etrafı Açık Alanlarla Çevrili ve Aynı Konut Birimini İçeren 32 Katlı Güneş Işığı Kuleleri (Sunlight Towers) ___________________________________________________________________________ 36 Şekil 1.14- Yapılaşma Biçimlerinin 3 Farklı Tipi _________________________________________ 37 Şekil 1.15- A Ayrık (Pavilion) Biçimde, B Avlulu Biçimde (court) __________________________ 38 C Sokak Biçiminde (Street) D Sürekli Avlu ya da Haçvari Biçim (Cruciform) __________________ 38 Şekil 1.16- Kat Adedine Bağlı Olarak Yapılaşma Biçimlerinin Bina Potansiyelleri.________________ 39 Şekil 1.17 , 1.18 , 1.19 , 1.20___________________________________________________________ 42 Şekil 1.21__________________________________________________________________________ 48 Şekil 1.22- Yapı İmar Düzenleri Tipolojisi________________________________________________ 50 Şekil 1.23- Yapı İmar Düzenleri Tipolojisi BD/Yönetmelik __________________________________ 51 Şekil 1.24- BD-APA/Yönetmelik için Çalıştırılan YİD-TİP Benzeşim (Simulation) Modelinin AYK-GRAFİK-ABAK’lardaki ilişkilerinin Davranışlarını 3 boyutlu Aksonometrik Anlatımı. ____________ 52 Şekil 1.25- BD-APA/Yönetmelik Alan-yoğunluk-katsayı, AYK-GRAFİK-ABAK’ları (5 kat). _______ 53 Şekil 1.26- BD-APA/Yönetmelik Alan-yoğunluk-katsayı, AYK-GRAFİK-ABAK’ları (5 kat). _______ 54 Şekil 1.27- BD-APA/Yönetmelik Alan-yoğunluk-katsayı, AYK-GRAFİK-ABAK’ları (5 kat). _______ 55 Şekil 1.28 –AD-APA/TAKS = 0,25 Alan-Yoğunluk-Katsayısı, AYK-GRAFİK/ABAK’ları, (5 kat) ___ 56 Şekil 1.29- Konut Tiplerinin Merkezden Uzaklığına Bağlı Olarak Şematik Nüfus Yoğunluğu ile İlişkileri.__________________________________________________________________________________ 57 Şekil 2.1.Genel Olarak Bir Kentte Toprak Değerlerini Gösterir Şematik Yüzey ___________________ 61 Şekil 2.2. Kentlerde Farklı Kademelerdeki Alışveriş (Ticaret) Merkezlerinin İç Yapıları____________ 62 Şekil 2.3.- Topeka (Kansas) Kenti İzometrik Toprak Değerleri Dağılımı ________________________ 63 Şekil 2.4.- Şikago Kentsel Alanında Nüfus Yoğunluğunun Uzaklığa Bağlı Düşüş Eğrisi ____________ 65 Şekil 2.5 Üstel (Exponential) Yoğunluk Düşüş Seçenekleri___________________________________ 65 Şekil 2.6. Hyderabat, (Hindistan) ve Şikago (Amerika Birleşik Devletleri) kentleri için Nüfus Yoğunluğu- Uzaklık İlişkisi ___________________________________________________________ 66 Şekil 2.7- A 1801-1941 yılları arasında Londra Kenti Yoğunluk Uzaklık İlişkileri, B. Cleveland Kentinde (ABD) Yoğunluk-Zaman İlişkisi (Kesikli çizgi toplam nüfusu, düz çizgiler ise yıllara göre nüfus eğrilerini göstermektedir) ________________________________________________________ 67 Şekil 2.8. Hanehalkları Açısından Bir Tek Kapsamlı Etkinlik için Artan Rant ve Düşen Ulaşım Maliyetleri _________________________________________________________________________ 68 Şekil 2.9. Ulaşım Maliyetlerini Azaltacak Konumlanmalar İçin Kentsel Etkinlikler birbirleri ile yarışırlar. Ulaşım maliyeti tasarrufları kent merkezi yakınındaki bölgelerin fiyatlarını yükseltmek için kullanıcılara olanak tanır. Kullanıcılar en yüksek değeri ödeyerek kendi kullanımları için gerekli bölgeleri elde ederler. ________________________________________________________________________ 69

5

Şekil 2.10. Kentteki yolcu ulaşımı ve konut yoğunluğunu denetler, Kent içi devinimi gittikçe kolaylaşır. Halk merkezdeki konumlanmalar için giderek daha az ödemeyi arzular. Konut döşeme rantları (kiralar) zaman içinde düşer. Belirlenmiş bir yoğunlukta öncelikle bir konut alanı inşa edildiğinde döşeme rantları en üst düzeydedir. ___________________________________________________________________ 69 Şekil 2.11 Birçok Etkinlik Arasında, Alan ve Konumlanma için Bölgelenme (Zonning) Yarışı _____ 70 Şekil 2.12 Farklı maliyet Varsayımları ile Zengin ve Fakir Grupların Konut Alanı Yer Seçimi Tercihleri 71 Şekil 2.13 Batılı (A) ve Batılı Olmayan (B) Kentlerin Geçici Karşılaştırmaları __________________ 71 Şekil 2.14 Hindistan Kentlerinde Yoğunluk Düzeylerindeki Değişmenin (Patternleri) Örnekleri ____ 72 Şekil 2.15__________________________________________________________________________ 73 (A) Newling Modeline Göre Gelişmenin Adışık Aşamalarında Kentsel Yoğunluk Profilleri _______ 73 Şekil 2.16 Konut Alanları Yerseçimi Alt Modelinin ŞematikÇalışma Süreci____________________ 74 Şekil 2.17 Paris Kentinde Nüfus Yoğunluğunun Tepe Noktasının Merkezkaç Dalgalanması 1936-1968 arası 75 Şekil 2.18. Taban Alanı Oranının Merkezden Uzaklaştıkça Azalış Grafiği (A) Reading (İngiltere) (B) Şikago (ABD) ______________________________________________________________________ 76 Şekil 2.19 A Konut Alanı Yoğunluğu ile Toplam Taban Alanı Oranları Arasındaki İlişki. _________ 77 Şekil 2.20- (A) 1956 yılında Hamburg (kentinde) İskan yüzeyindeki kat adeti yoğunluğuna ait grafik model. Bu modelde işyeri olarak kullanılan binalar dikkate alınmamış ve iskandan başka amaçlara hizmet eden binalar için alttaki model hazırlanmıştır. _____________________________________________ 79 Şekil 2.21 İstanbul Beyoğlu Bölgesi İşyeri Yoğunluğu Maketi. ______________________________ 80 Şekil 2.22 Kentsel Büyümenin Yoğunluk – Alan İlişkileri __________________________________ 83 Şekil : 2.23 Bir Kentte Hipotetik Olarak Rant – Uzaklık İlişkileri ____________________________ 84 Şekil 2.24 1900-1936 Yılları Arasında 6 Amerikan Kentinde Üst Gelir Gruplarının Tercih Ettiği Konut Alanlarının Konumundaki Yer Değişirmeler. ______________________________________________ 87 Şekil 2.25 6 Amerikan Kentinde Rant Alanlarının Mekansal Dağılımının Kuramsal Örüntüsü. _____ 87 Şekil 4.1 Yoğunluk – Katsayı, Makro-Mikro Plan İlişkileri ________________________________ 105

6

GİRİŞ İnsanoğlunun yeryüzünde varoluşu ile başlayan doğa-insan ilişkileri, başka bir deyimle, doğanın insan gereksinmeleri, çıkarları doğrultusunda kullanılmaya, denetlenmeye çalışılması, başlangıçta avcı-toplayıcı toplulukların tarıma geçişi ile tarımsal toprak kullanışını, giderek doğal barınaklardan yapay (saz vb. gibi) barınaklara geçişi ile de toplu-bir arada yaşama doğrultusunda, barınma işlevli yerleşmelerde, ilk kentsel nitelikli toprak kullanımını ortaya çıkarmıştır. İlk yerleşmelerin barınma, bir arada koruma işlevli olarak ortaya çıkması ile insanoğlu toprak üzerinde çoklu düzlemleri ya da dikey kullanmayı da başlatmış, bir anlamda doğal mağara barınaklarından yaprak ve dallarla inşa ettiği barınaklara geçişi ile kentleşmeye ilk adımını atmıştır. (1) İlk insan topluluklarının bu evresinde 300-400 kişilik ilkel topluluklar, 20-25 konutluk bazı yerleşme gruplarını oluşturmuş ve giderek teknolojik düzeylerine bağımlı olarak çadırlı yerleşmelerden kil, toprak, taş, ahşap, beton gibi malzemelerden yapılmış yerleşmelere değin tipleri geliştirmiştir. Kentleşmenin diğer bileşenlerine bağımlı olarak teknolojinin olanakları içinde toprağın çok düzlemli kullanılışı-dikey kullanış-günümüze değen çeşitli gelişmişlik düzeyinde bulunan ülkelerde değişik kentsel mekan tipolojileri oluşturmuştur. Zamanımızdan 9-10 bin yol önceleri 8-10 bin nüfuslu tarim yerleşmelerinin varlığı çeşitli arkeolojik kazılar sonucunda ortaya çıkarılmıştır. (2) Bu yerleşmelere ait planlar ve rekonstrüksiyon perspektifler incelendiğinde bugünkü yoğun toprak kullanım ölçütlerinin, o çağdaki toplumsal yapı ve teknolojilerine göre, ilk örnekleri oluşturduğu görülmektedir. M.Ö. 7000’lerde Anadolu’da Çatal Höyük Paleolitik yerleşmesinde yol ağının bulunmadığını, ilişkilerin barınakların çatılarından sağlandığını, (3) M.Ö. 2000’lerde Mezopotamya’da o çağlarda dünyanın en büyük kenti olan Ur’da, konut alanlarının bir parçasında izlendiği gibi yol ağının en az düzeyde olduğu ve avlulu 2 katlı konutlarla yoğun bir yapılaşmanın gerçekleştirildiğini ve bu kentte 1 km2 de 30.000 kişinin yaşadığını, (4) M.Ö. 1900’lerde Mısır’da Tell el Amarna işçi yerleşmesinde düzgün dikdörtgen adalardan (grid) oluşmuş dar yol ağı ile bir katlı yoğun avlulu yapılaşmanın gerçekleştirildiğini, (5) 100.000 kişiden, M.Ö. 82 yıllarında 400.000 kişiye yükseldiğini, bu kestirimlerin yaklaşık 480 kişi/acre (yaklaşık 1200 kişi/hektar) yoğunluklu bir yerleşimi oluşturduğunu, İmparatorluğun geç dönemlerinde yerleşmenin merkezinde yoğun 45.000 adet 5-6 katlı sokak blokları (insulea) ile çevrede merkezi Patio’lu (avlulu) 2000 adet Akdeniz tipi (domus) villalarda toplam 1.2 milyon kişinin yaşadığını, (6) bilmekteyiz. Bu yoğun kullanışlar kentlerde yaşayan nüfusun daha derli toplu bir fizik mekanda yer almasını amaçlamıştır. Günümüze değin yerleşmeler tarihi gözden geçirildiğinde korunma amacının öncelikli olduğunu, yerleşmelerde etkinliklerin ve nüfusun en yoğun bir biçimde fizik mekanları kullanmış olduklarını görmekteyiz. Öncelikle 18. yüzyılda sanayileşme ile başlayan kentlere göçün yarattığı ve kentleşme olarak tanımladığımız yığılmalar ve yoğunlaşmalar (mekanın yatayda ve düşeyde kullanılması) tüm bilimsel ve teknolojik gelişmelere karşın insanoğlunun doğasına aykırı sağlıksız yasak çevrelerini oluşturmaktadır. Giderek hızlanan kentleşmenin yarattığı sorunlar önemini arttırdıkça bu karmaşık yapıyı çözümlemede üst düzeydeki çok yönlü araştırmalar yanında ayrıntıda, derinlik kazanmış

7

betimleyici olmaktan çok, oluşumların nedenlerini açıklayıcı olanlarına da gereksinme duyulmaktadır. Dar anlamı ile kentleşme, kentlerde yaşayan nüfusun oranının ve kent sayısının artmasını sağlayan bir nüfus hareketi, geniş anlamda ise sanayileşme ve ekonomik değişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve varolan örgütleşme sonucunu doğuran, toplum yapısında artan oranda örgütleşme, iş bölümü ve uzmanlaşma yaratan, insanların davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikimi süreci olarak tanımlamaktadır. (7) Bu tanım kentleşme olgusunu, hem neden hem de sonuçları açısından bir süreç içerisinde kapsamlı olarak vemektedir. Kentleşme hareketi 18. yüzyılda başlayan ve bugün gelişmiş ülkeler adı verilen sanayileşmiş ülkelerin geçirmiş olduğu bir olgu olmaktan çıkmış, günümüzde az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri de kapsayan bir dünya sorunu haline gelmiştir. (8). Dünya kentleşme olgusundaki ortak temel eğilimler; dünya nüfusunun artan bir oranda kentsel alanlarda yer alması ve büyük kentlerin en hızlı büyümeyi göstermesi, metropoliten alanlardaki çalışanların kent merkezlerinde yoğunlaşması, (3. sektör) metropollerdeki nüfus büyümelerinin yerleşmesinin dış kenarlarında görülmesi şeklinde genellenebilir (9). Kentleşme-Toprak Kullanma İlişkileri Kentsel alanlarda nüfusun yoğunlaşması, ekonomik büyümenin bir sonucu olarak görülmektedir. Çalışanların tarımsal etkinliklerden, önceleri sanayi ve daha sonra da 3. sektör olarak tanımlanan hizmetlere doğru kayarak yığılma göstermesi bu olgunun bir ürünüdür. Bir yandan istihdam yapısında görülen yapısal değişmeler ve hizmetlerin (3. sektör) büyüyerek ağırlık kazanması sonucu hizmetlerde yer alan firmaların birbirleri ile yakın ilişkide bulunarak belirli ekonomileri sağlamak amacına yönelik merkezi konumlanma istekleri, kent merkezinde çalışmaların artış göstermesine, diğer yandan başlangıçta göçler sonucu yığılan nüfisin bir iş gücü ortamı-potansiyeli (labourpool) yaratmasının, sanayilerin büyüyen kentlerde yeralmasına ve giderek çalışma merkezleri haline gelmesine, neden oluşturmaktadır. Bu değişmeler aynı zamanda kentsel alanda nüfusun dağılımı üzerinde de etki yapmaktadır. Ticaret ve hizmet etkinliklerinin kent merkezinde ağırlık kazanması ile konut alanları nüfusunun dağılımında merkez ve yakın çevresinde dışa doğru bir devinime neden olmaktadır. Bu devinim geliştirilmiş ve yeni ulaşım ağı dizgelerinin nicelik ve niteliklerdine bağımlı olarak bu dağılmayı (decentralization) kolaylaştırmaktadır. Genellikle bütün ülkelerde ortak olarak, varolan fiziksel ve kurumsal yapı ile teknolojinin toplumsal ve ekonomik yapı üzerindeki etkileri ile ortaya çıkan hızlı, değişen mekan gereksinmeleri arasında bir boşluk, açık bulunmaktadır (10). Farklı kentsel toprak kullanımları için kentsel mekanın, dağıtılması ya da bölüştürülmesi bugünün gereksinmelerini yanıtlayacak şekilde olmakla birlikte, aynı zamanda geçmiş yapı üzerine de temellendirilmekte, başka bir anlatımla, bu bölüşüm gelişmeye yeni açılacak alanlarda ve güç de olsa, yapılaşmış yerleşik alanlarda sahnelenmektedir. Geçmişteki gelişmelerin istemleri (talepleri) doğrultusunda örgüzlenmiş kamu kurumlarının bu hızlı oluşum içerisinde etkin olmaması, fazla bürokratik kalması ve bu hıza çok yavaş uyum göstermesi, kentsel mekanın kendi kendine şekillenmesine neden olmaktadır. Kentlerde başlayan toprak kullanmadaki gerek yatayda ve gerekse dikey doğrultularda izlenen yoğun kullanma istemleri, (talepleri) her zaman kesitinde çağın koşulları gereğince planlamalar ya da diğer kurumsal yollarla denetlenmek, kontrol edilmek istenmiştir. (11).

8

Ancak bu denetleme-kontrol etme girişimlerinin, ilk kent planının M.Ö. 2000-3000’lerde Mısır’da işci kentlerinin düzenlenmesinde kullanılmaya başlamasından (12) bu yana fazla da etkin ya da başarılı olduğunu söylemek günümüz kentlerindeki sorunları çözümlemede geldiğimiz dikey açısından, olanaklı görülmemektedir. Her dönemin koşullarına göre sınırlı sayılabilecek toprak üzerinde izlenen, o toplumun toplumsal-ekonomik ve kültürel yapısına bağımlı, nüfus ve etkinlikleri ve bu etkinliklerin doğurduğu gereksinme ve istemleri kent fizik mekanındaki toprak kullanma örüntüsünü, yarışma kuralları içerisinde oluşturmaktadır. Bu yarışma sonucu, fizik mekanda yoğun toprak kullanmadan doğan ya da başka bir anlatımla mekanın düzenlenerek dağıtımında, günümüze dek çözümlenmeyen sorunlar, etkin bir planlama-uygulama ikilisini her zamankinden daha çok gerekli kılmaktadır. Kentbilim ve planlama yazınında planlamanın, antik çağda başladığını ve o zamandan bu yana kent fizik mekanının bölüşümü ve örgütlenmesinde araç olarak kullanılmaya çalışıldığını görmekteyiz (13). Her planlama aşamasında bu bölüşüm ya da planlama ile ortaya çıkacak değerlerin dağıtımı mekanizması, tekrarlamaktadır. Bu yinelenmelerde ise kaynakların konumu ve bunlara erişebilme, ulaşabilme olanakları ve toprak kullanma ölçütleri saptanarak, kişilere ve kamuya ait mülkün (iyeliğin) kullanış biçimleri belirlenmekte ve kişilerin, toplumun gelir, refah düzeyi doğrudan doğruya etkilenmektedir (14) Planlama yoluyla oluşturulan bu kaynak dağıtım mekanizması kent olgusunun mekansal boyutunda yani fizik mekanda sahnelenmektedir. Ülkemiz koşullarında gerek kent planlama-uygulama ikilisinde gerekse toprak kullanma kararlarının saptanması ve uygulanmasında planlanmış-tasarlanmış ölçütlere göre kaynak dağıtım mekanizması olumlu yönde işletilememektedir. Planlama sürecinde oluşturulacak kapsamlı kararların tümü coğrafik mekanın bir parçası üzerinde yaşayan kentlinin sağlıklı, yaşanabilir bir çevrede etkinliklerini sürdürmesini amaçlamaktadır. Bu amaca yönelik fizik mekan düzenlemeleri, ya da kent mekanının biçimlenişi de çeşitli güçlerin etkisi altında bulunmaktadır. Ülkemizde planlama ile ilgili çeşitli görüşlerin tartışılmakta (15) olmasına karşın, planlama çalışmaları sürdürülmekte ve amacına uygun ya da uygun olmayan ya da planlama-uygulama ikilisinde hangi etkinlik düzeyinde kullanıldığı bilinmeyen geniş kapsamlı çözümleme çalışmaları da yapılmaktadır. Kentsel barınma temel işlevinin toprak kullanımının, başka bir deyimle barınma işlevinin sürdürüldüğü, konut alanlarının, kent mekanının büyük bir parçasını oluşturduğunu bilmekteyiz. Genel olarak kent nüfusunun tamamına yakın bir kısmı bu mekanlarda yaşamaktadır. Bu mekanların biçimlenmesinde daha önce de sözünü ettiğimiz, tüm ayrıntılı çalışmaların yapılmış olmasına karşın sonuçta parsel ölçeğindeki imar yönetmelikleri ya da yönetmelik içeriğinin değişik yorumlama ve ölçütlerini kapsayan palan koşulları etken olmaktadır. Bir yanda kıt kaynak olan kentsel toprağın, sağlıklı çevre oluşturmaya olanak tanımayan küçük parçalara bölünme eğilimi, diğer yanda bu bölünmeye ya da küçülmeye yasal ışık tutan ve bu ölçekteki parseller için getirdiği yapılaşma koşulları ile sağlıklı yaşam çevresi elde etme olasılığı bırakmayan imar yönetmelikleri uygulamaları bir yanda plan elde etme sürecinde ağır işleyen mekanizmalar, diğer yanda başını alıp giden denetimsiz-yasal olmayan ve yapılaşma kurallarını kendi belirleyen fizik mekan oluşumları, bir yanda çeşitli düzeylerde sürdürülen, başlangıçta batı kaynaklı planlama teknik ve modellerinin ülkedeki çalışmalara uyarlanması çabaları ve yaratılan plan ve plancı ayrımları, giderek fizik İmar planını reddeden görüşler ve sağlıklı hızlı ve etkin bir planın, kent planı, imar planı, eylem planı, eylemsel planlama vb. gibi planlama süreçleri ya da

9

teknikleri ile elde edilebileceği tartışmaları, diğer yanda ise nüfusun % 50’sinden fazlasının� planlı kaçak ya da yasa dışı oluşumlarda, kentsel donatımsız, altyapısız yaşayan büyük kentlerin, yönetiminden, hava kirliliğine değin büyüyen sorunları, bir yanda serbest piyasa ekonomisi kurallarına göre baskı gruplarının etkin olduğu makro-mikro ölçeklerdeki planlama çalışmaları, diğer yanda kentbilim ve planlama ile uğraşan akademik ve diğer kurumların dikkate alınmayan araştırma-geliştirme çalışmaları....; şüphesiz bu paradoksal örnekleri arttırabiliriz. Ancak burada vurgulamak istenen, çeşitli görüşleri ya da tartışmaları eleştirmek ya da yanılgılarını ortaya koymak değildir. Kentler, toplumları ile birlikte yaşamlarını sürdürürken yukarıda sözünü ettiğimiz olumsuzluklar da alt ölçeklerde, parsel parsel oluşumlarını tamamlamaktadır. Burada üzerinde durulması gereken, en önemli konu yeni gelişmelerin sağlıklı bir biçimde yönlendirilerek eskiyi, var olanı, düzeltmede yaratılacak fırsatların kaçırılmamasıdır. (16). ÇALIŞMANIN KONUSU VE ÖNEMİ Özellikle 18. yüzyıl sonlarında kentleşme ve sanayileşmenin yarattığı sanayi kentlerinin sorunları çeşitli bilim dallarının, kenti araştırma alanı olarak seçmesine neden olmuş, bir yandan mikro ölçeklerde, kentsel yapı-toprak kullanma, mekan organizasyonu-kentsel gelişme kuram ve modelleri geliştirilmiş, bir yandan da mikro ölçekte parsele bağlı ancak insan etkinliklerinin ve eylemlerinin yer alacağı, kent mekanlarının sağlıklı bir yaşam çevresi oluşturma doğrultusunda düzenlemelerine yol gösterecek fizik mekanla ilgili modeller ve araştırmalar gerçekleştirilmiştir. İster makro ister mikro ölçekli olsun araştırmalar ve planlama çalışmalarında temel yaklaşım, insan gereksinmeleri için kentsel toprağın, toprak kullanım örüntülerine göre kamu çıkarlarını, insan mutluluğunu refahını, özetle sağlıklı yaşam çevrelerinin oluşturulmasını gözeten bir biçimde bölüştürülmesinin ya da dağıtılmasının sağlanması olmak gerekmektedir. Ülkemizde bu bağlamda her gelişen kentimizin belirli bir düzeyde yapılmış planı olmasına karşın uygulamalar ağırlıkla imar yönetmeliklerinin yönlendirilmesi ile gerçekleşmektedir. Bu yönetmelikler ise kenti tanımladığı yapı-imar düzenleri ile şekillendirmektedir. Oysa bu yönetmeliklerin tanımladığı yapılaşma koşulları ya da yasal anlatımla imar hakları, sağlıklı yaşam çevresini oluşturmada yeterli olmamaktadır. Kent planlama çalışmalarında bu olumsuz yapıya koşut, ana plan ölçeklerinde alınan toprak kullanım kararlarının yoğunluk ölçütleri ile mekana dağılımı, uygulama planlarına geçildiğinde ve giderek yönetmelikle uygulamalarda mikro ölçekteki kararları hiçe sayar bir niteliğe dönüşmektedir. Bu noktada, uygulamada izlenen bu olgunun çok değişik güçlerin etkisinde olması yanında, kullandığımız planlama tekniklerinde toprak kullanma planı ile (ana plan-nazım plan) uygulama arasındaki bağıntıyı, yönetmeliklerin belirlediği genel geçer yapı-imar düzenleri açısından sağlayan bir mülkiyet desenine ve parsel ölçeğine indirgenmiş, yoğunluk-yapılaşma ilişkilerini tanımlayan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Ülke yerleşmelerinde bu ve bunun gibi nedenlerle yerleşik alanlara benzer ve hatta zaman zaman daha da kötü niteliklerde her yıl hektarlarca gelişme alanı yerleşmede açılmakta ve yine alınan kesitteki kent nüfusunun tamamının yaşamını sürdürdüğü yerleşik alanlarda kat arttırımı, açık ve yeşil alanların yapılaşmaya dönüştürülmesi gibi oluşumlarla, giderek kötü koşullara itilmektedir. � İstanbul Valiliğince düzenlenen 1. İstanbul Sempozyumunda yapılan açıklamalarda 1982 yılı ortalarında İstanbul Metropoliten Alanında 244 bin yapının yasal olmadığı ve bu yapılarda da 2 milyon 198 bin kişinin yaşamakta olduğu belirtilmektedir. Cumhuriyet Gazetesi, 59. yıl-sayı 20769, 29 Mayıs 1982.

10

ÇALIŞMA AMACI VE KAPSAMI Kent toplumsal ve ekonomik süreçlerin mekansal boyutta yer alması ile varolmaktadır. Kentsel mekan ise doğrudan bu süreçlerin etkileşimi sonucu biçimlenmektedir. Bu biçimlenmede sözü edilen süreçlerin oluşturduğu toprak kullanım türleri değişik yoğunluklarla mekanda yer almakta ve doğrudan insan yaşamını etkilemektedir. Bu nedenledir ki yoğunluk kavramları ve türevleri toprak kullanmanın, sınırlı toprak kaynağının akılcı bir biçimde bölüşümünü, dağıtımını denetleme ve yönlendirmede önemli bir araç olmaktadır. Sözünü ettiğimiz bu özellikler kentleşmenin üst düzeylerde seyrettiği kentsel alanlarda söz konusu olmaktadır. Bu çalışmada kentleşme olgusunun ya da nüfus ve işgücü yığılmalarının toplumsal-ekonomik-kültürel ve politik neden ve sonurgularına girilmeden toprak kullanma kararlarını mekana indirgeyen yoğunluk ve türevlerinin oluşturdukları yapılaşma ilişkilerinin ya da ters bir anlatımla yönetmeliklerle tanımlanmış yapılaşma biçimlerinin bu ölçütlerle ilişkilerinin üzerinde durulacaktır. Planlama çalışmalarında makro-mikro ölçekler arasındaki nüfus ve işgücünün mekansal dağılımında toprak kullanma kararları ile uygulama arasındaki ilişkiyi kurmak, Planlama çalışmalarında fizik mekan çözümlemelerinde eksikliği bilinen bileşenlerin ve bileşenler arası ilişkilerin özelliklerini ortaya çıkarmak, Çalışmada, yukarıda tanımlanan genel ve özel amaçlar doğrultusunda toprak kullanmanın denetim ölçütü olan yoğunluk ve türevlerinin tüm fiziksel bileşenler ile ilişkilerine geniş bir şekilde yer verilmiştir. Bu denli ayrıntı yoğunluk-mekan ilişkisini anlamak açısından gerekli görülmüştür. Çalışmanın birinci bölümünde, toprak kullanmanın (land-use) gereksinme duyduğu toprak dağılımını denetleme ve yönlendirme aracı olarak tanımlanan yoğunluk, kavram ve türevlerinin önemi, tanımları, kademelenmesi ve türevleri, zaman içindeki kentsel devinimin yarattığı yoğunluk farklılaşmaları, kent büyüklüğü ve biçimleri, yoğunluk-fizik mekan ve bileşenleri arasındaki ilişkiler, ülkemiz ve diğer ülkelerde yapılan çalışmalar ve yoğunluk konut tipi ilişkilerini geniş bir şekilde tanımlayan kavramsal ve kuramsal çerçeve verilmektedir. İkinci bölümünde, toprak kullanma ile ilgili kuramlar, toprak değerleri-toprak kullanma ilişkileri, toprak kullanma-kentsel yapı modellerinin yoğunluk-mekan ilişkileri açısından ayrıntılı olarak incelenmektedir. Üçüncü bölümde, kentbilim ve planlama kavramsal dizininde toprak kullanma (land-use) ölçütü olarak yoğunluk ve türevlerinin diğer ülkelerle ülkemizdeki-kavram ve tanımlamaları üzerinde karşılaştırmalı tartışmalar yapılarak sistematik bir gruplama gerçekleştirilmektedir. Dördüncü ve son bölümde ise, toprak kullanmanın ve ölçütlerinin planlama çalışmaları ile ilişkileri ülkemiz planlama pratiği açısından ele alınmaktadır.

11

1 BÖLÜM

KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE

1.1 YOĞUNLUK KAVRAMININ ÖNEMİ VE TANMLANMASI İnsanın doğada yaşam ile ilgili bötün amaçları için kullanabileceği toplam yaşam çevresi-mekanı, yeryüzünün yaşanabilir (habitable surface) yüzeyine eşittir. Bu sınırlı mekan ancak sözü edilen yüzey arttırılamayacağına göre, yüzeyden yükselerek ya da derinlemesine inilerek yaratılabilecek yeni düzlemlerle çoğaltılabilinir. İnsanoğlu antik çağlardan, özellikle kentlerde yaşamayabaşlamasından bu yana yaşanabilir mekanın ikinci ve üçüncü düzlemlerini ulaşımla uyumlu olarak yaratmıştır. Yirminci yüzyılda ise teknolojik aşamalar sonucu bu düzlemler, çoğunlukla ulaşımın gereksinmesi olarak kanal mekanların uygun bir çözümü düşünülmeden çoklu hale gelmiş ve bu uyumsuzluk sonucu ilk kez önemli derecede çoklu ulaşım düzlemlerini de oluşturmuştur. (1) Kentin mekansal yapısını, basite indirgeyerek, birbirine bağımlı iki sürecin oluşturduğunu söylemek olasıdır. Birincisi insan ürünü nesneler, ikincisi ise belirli alanlara dağılmış eylemlerdir. İnsan ürünü tüm eylemlerin ortaya çıkardığı ve yoğun istemleri (talebi) yanıtlayan yapı stüku v.b. fizik mekan ile bu stok içinde yer alan eylemler, mekansal organızasyonu belirler. (2) Eylemlerin zaman içinde türü, dağılımı, yeğinliği (şiddeti), yoğunluğu, toplumun toplumsal-ekonomik ve kültürel yapısında izlenen değişimlere koşut önemli ölçüde değişikliklere uğramaktadır. Eylemlerin işlevsel ilişkileri sonucu mekanda gruplanarak yer almaları ile oluşan kentsel işlev alanlarında eylemin türüne bağlı olarak değişik tipte ve yoğunlukta toprak kullanım örüntüleri (kalıpları) ortaya çıkmaktadır. Konut alanları, sanayi alanları, merkezi iş alanları v.b. gibi. Kentbilim kavramsal dizininde genelde yoğunluk olarak tanımlanan bu toprak kullanım yeğinlikleri ya da ölçütleri kent planlama çalışmalarında kıt kaynakların dağıtımında önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. Niteliği ve niceliği ne olursa olsun bir yerleşmede toprak kullanım kalıplarına bağlı, kendine özgü bir yoğunluk deseni, yerleşme ister kırsal, ister kentsel ya da metropoliten ölçeklerde olsun sözkonusudur. İnsanların bir arada yaşamaya başlamaları ile birlikte, oluşturdukları yerleşmelerde eylemlere bağlı mekan kullanışlarında bu kavram, yerleşmeleri tanımlama sınıflandırma, toprak kullanım standartlarını saptama, gelişmeleri denetleme sağlıklı kent mekanlarını oluşturma v.b. olgularda önem kazanmıştır. Başka bir anlatımla yoğunluk, insanların örgütlü olarak bir arada yaşamaları ile ortaya çıkan ve oluşturdukları toplumsal-ekonomik, kültürel yapılarına bağlı kentsel ya da kırsal yerleşme örüntülerinde, nüfusun işlev alanlarında, dağılımında değişik türde yoğunlaşmalardan kaynaklanan toplanma (aglomeration) yığılma (concentration) ve dağılma (decentralization) ekolojik (3) süreçlerinin bir ölçüsü anlatımı ya da mekana yansıması biçiminde algılanmaktadır. Bu kavramın ayrıntılarına inmeden önce kısa bir tanımlamasını vermek yararlı olacaktır. Kentbilim terimleri sözlüğü yoğunluğu genelde, “belli büyüklükte bir alana düşen kişi, aile ya da konut birimi sayısı” olarak tanımlamaktadır. (4) Çeşitli yazarların birleştiği nokta, belirli bir alanda yaşayan nüfusun sayısı tanımının oldukça genel bir yaklaşım olduğudur (5).

12

Böyle bir tanımlama ya da algılamadan yola çıkıldığında, yoğunluğa etki yapan birçok faktörü ya da bunun kartışı yığılma-yoğunlaşmanın (6) oluşturduğu birçok olgusu, insan sayısının artışı ya da azalması şeklinde görme, dar kapsamlılığın ortaya çıkmasına ve bunun sonucu olarak da toprak kullanımın mekansal dağılımını sağlayan bu aracın kent fizik mekanının düzenlenmesi-planlaması çalışmalarında bilinçsiz kullanılmasına neden oluşturacaktır. Nitekim ülkemizde yapılan planlama çalışmalarının çoğunda, yoğunluk kavramı bu dar kapsamlılığın ötesine gidememektedir. Oysa, bir toplumun eylem türleri, oluşturdukları eylem alanları ve bu alanları kullanmadaki kalıpları toplumsal-ekonomik, kültürel ve demoğrafik yapılarına göre değişiklik göstermektedir. Sözü edilen alanın fiziksel özellikleri ve boyutları da biraz önce sözü edilen özelliklere eklendiğinde, bu kavram, o toplulukta yaşayanların sayısının ötesinde geniş kapsamlı-boyutlu bir içerik kazanmaktadır. Nüfus yoğunluğu, insanların birbirlerine hizmet etmek için yakın olma istek ve gereksinimi ile birbirini rahatsız etmeyecek ölçüde uzak olma, isteğinin bileşimi olmakta ve biyolojik, fizyolojik, psikolojik, toplumsal, ekonomik, teknolojik, estetik v.b. güçler açısından önem taşımaktadır. İnsanın fiziksel ve ruhsal sağlığı, mutluluğu ve sosyal güvenliği ve onun yaşamını, sürdürmedeki olanakları mekan ile ilişkilerine bağlı olmaktadır. Örneğin; kentsel ekonomik güçler yüksek yoğunluğu, biyolojik güçler, düşük yoğunluğu toplumsal ve estetik güçler ise yüksek ve düşük yoğunlukların sakıncalarını eşit koşullarda optimuma ulaştıracak yoğunlukları elde etme doğrultusunda çaba göstermektedir (7). Kentsel alanlarda çeşitli, yarışan toprak kullanımları ile toprak arasındaki işlevsel ilişkiler, kentbilim ve planlama alanında tartışılan temel sorunlardan birisini oluşturmaktadır (8). Bu ilişkiler içerisinde yoğunluk kavramı insan yerleşmelerinde kentsel, bölgesel ya da ülkesel ölçekte-toprak kullanımında sunu (arz) - istem (talep) ikilisini dengelemek amacı ile varolan ve sınırlı olan kaynakların maximizasyonunu (en çoğü çıkarılmasını) buna karşın kamu yatırımlarının da minimizasyonu (en aza indirilmesi) için toprak dağıtımını biçimlendiren bir ölçüt olarak önem kazanmaktadır. Bu dağıtımda kentsel işlevlerin (barınma, çalışma, dönlenme, eğitim-kültür v.b. gibi) oluşturduğu alanların kullanımındaki niceliği (yeğinliği) belirleyen nüfusa bağlı yoğunluk kavramları yeterli olamamaktadır. Bu nedenle değişik işlev alanlarının özelliklerine göre (büyüklük v.b. özellikler) çeşitli yoğunluk ölçütleri geliştirilmiş ve kullanılmaktadır. Doxiadis, dünyamızda, artan nüfusa koşut insan yerleşmelerinde, değişen nüfus (artan ya da azalan) yoğunluklarının yarattıkları sorunları anlayabilmek ve çözümler geliştirebilmek için aşağıdaki ana başlıklarda verilen birbirleriyle ilişkili konular üzerinde ayrıntılı çalışma yapılmasının gereğini vurgulamaktadır (9): Mekanın Yapısı : Toplam Mekan : yeryüzü, ülkeler, doğal bölgeler v.b. Geliştirilmiş Mekanlar : yalnız yollarla geliştirilmiş, tarımsal kolaylıklar Yapılaşmış (Yerleşik) Mekanlar : Mekanın Büyüklüğü : Mekanın İşlevleri :Odadan, ekumenopolis’e kadar ekistik ölçeğe temellendirilmiş yerleşmeler. Mekanın İşlevleri : Konut, üretim, rekreasyon, ulaşım. Mekanın Önemliliği : Psikolojik, fizyolojik, ekonomik, toplumsal, politik, teknolojik ve kültürel

13

. Mekan ve Zaman : Zamandan bağımsız mekan, 24 saat içinde mekan-zaman dengesi, biryol, bir ay, bir hafta boyunca zaman mekan dengesi, yaşamın bir parçası, boyunca zaman-mekan dengesi, yaşamın bütününde zaman-mekan dengesi. Gerçekten bu sıralama insana bağlı tüm eylemlerin geçtiği alanlardaki yoğunluğa bağlı özellikleri, önemlerini vurgulayarak dizgesel bir yöntemle içermektedir. Daha önce de belirttiğimiz gibi herbir sıradaki konuların incelenmesinde diğerlerinden bağımsız hareket etmenin insanın ana içeriği oluşturması nedeni ile olanak dışı olduğu görülmektedir.

1.2 YOĞUNLUK KADEMELENMESİ VE TÜRLERİ İnsanın yaşadığı çevre olarak yeryüzünü en büyük mekan kabul ettiğimizde, insan yaşamının sürdürebileceği en küçük toprak parçasına değin dizgesel bir yerleşmeler kademelenmesi oluşturmak olanaklıdır. Kentbilim ve planlama alanında bu tür çalışmalar çeşitli zamanlarda yapılmış ve değişik görüşler oluşturulmuştur (10). Bu kademelenmede, amaçlanan ölçemleme alanı büyüklüğü ve nüfusu önem kazanmaktadır. Örneğin; yeryüzünde kara toplam alanları üzerinde yaşayanların nüfus yoğunluğu ya da Türkiye’de ülke sınırları içinde yaşayanların nüfus yoğunluğu v.b. gibi. Yapılan ölçümlemelerin amacına ve ölçüm sınırlarına, kapsadığı kullanımlara bağlı olarak öncelikle kapsam açısından 3 tür yoğunluktan söz etmek olanaklıdır. Global (kapsamlı) yoğunluklar, Gross-Brüz (katkılı) yoğunluklar, Net (katkısız) yoğunluklar, Genel olarak bu ayırım Çizelge 1.1.’de verilen yerleşmeler kademelenmesindeki makro ölçekten mikro ölçeğe yoğunluk ölçümlemelerinin de bir anlatımıdır.

14

Dunya Ekumenopolis Kitalar Kent KitalariBuyuk Bolgeler Kent BolgeleriUlkeler MegapolisBolgeler Konurbasyon Alt Bolgeler MetropolisIller Genis Kent Buyuk Kentler Kasaba-Kent Kentler (Kasabalar) Kucuk KasabaSemtler Komsuluk Mahalleler Kucuk Komsuluk Konut Adalari Konut GrubuKonut Parselleri Konut Oda Insan (birey)

Doxiadis'in (1) Ekistik Unite Kademelendirmesi

Prof . Egli'nin (2). Kentsel Yerlesme Kademelenmesi

ITU Mimarlik Fakultesi Sehircilik Kursusu ve Enstitusunun (3) Yerlesme ,Kademelenmesi

( Kentsel Olcek)

Kaza (mahallelerden) kurulu Yonetsel Birim (Kent) (.) Kentsel BirimMahalle (.) Kartiye (Semt)(.) SemtKucuk Kartiye (.) Ilkokul Yerlesme BirimiKomsuluk Gurubu(.) Komsuluk Daire Komsulugu Kucuk Komsuluk Komsuluk Unitesi Konut Gurubu (Komsuluk Birimi (.) KonutAile Insan (birey)

Makro, Global-gross-Brut(Katkili) Yogunluklar (kisi/km2)

NET (KATKISIZ)YOGUNLUKLARKisi/Hektar

15

Global (kapsamlı-overall) nüfus yoğunlukları; genellikle yerleşmeyi oluşturan ya da yerleşmenin yayıldığı ve kullandığı tüm alanları (açık alanlar, tarım yapılan alanlar, su yüzeyleri v.b. gibi) çok kaba sınırlandırmalarla içine alan bir ölçümleme ile elde edilen, Gross-Brüz (katkılı) nüfus yoğunlukları; yerleşmeyi oluşturan ya da yerleşmenin yayıldığı yerleşik alan sınırlarını içine alan, net (katkısız) yoğunluklar ise, saptanan herhangibir işlev alanındaki salt bu kullanım için ayrılan alanları içine alan (yollar hariç) bir ölçümleme ile elde edilen yoğunluklardır. Genellikle ülke, bölge ölçeklerinde kullanılan yoğunluklar Global, Gross-Brüt, kentsel ölçeklerde ise Gross-Brüt (katkılı), net (katkısız) terimleri ile nitelendirilmektedir. Nüfus yoğunluğundan söz edilecek fizik mekanın büyüklüğüne bağlı olmak üzere global (kapsamlı), gross-brot (katkılı) yoğunluklardan net (katıksız) yoğunluklara doğru, en büyük birim olan dünyadan başlayıp birkaç konuttan oluşan küçükr bir yerleşme birimine değin bir kademeleme söz konusudur (11). Planlama dilinde, bu kademelemede genellikle büyük ölçekli yerleşmelerde km2 küçük ölçekli yerleşmelerde ise hektar alan ölçüsü olarak kullanılmaktadır. Bu alan ölçümlemesine göre yoğunluklar (kişi/km2) (kişi/hektar) birimleri ile anlatım bulunmaktadır. Metrik ölçü dizgelerinin kullanılmadığı ülkelerde (Amerika, İngiltere v.b.) yoğunluk ölçümü yapılan alanlar yukarıda sözünü ettiğimiz ölçeklere bağlı olarak km2 yerine mil kare (�) ve hektar yerine de acre (*) cinsinden yoğunluklar ise mil karede yaşayan nüfus (insan sayısı), (kişi/mil2) acre’da yaşayan nüfus (kişi/acre) olarak tanımlanmaktadır (12). Çizelge 1.1’de verilen kademelenmede kentsel yerleşmeler için yapılan ayırımlar çalışma alanımızın sınırlarını belirlemektedir. Bu kademelenmede brüz (katkılı) ye net (katkısız) yoğunluk ilişkisinin bir önceki ya da bir sonraki yerleşmenin konumuna göreli olduğunu söyleyebiliriz. Daha açık bir anlatımla sözü edilen herhangibir yerleşmenin nüfus yoğunluğu bir üstündeki yerleşme tipine göre net bir alttaki yerleşme tepine göre brüt olacaktır.

Çizelge 1.2’de ülkemiz sınırlarından başlayan ve İstanbul Kentsel Yoğunluk Bölgesindeki örnek alanlarından seçtiğimiz bir parselde sonuçlanan 1980 yılı nüfuslarına göre nüfus yoğunlukları iki ölçü birimi cinsinden verilmiş olup planlamada kullanılabilir ölçütlerin hangi yerleşme ölçeklerinde değiştirileceği somut bir şekilde görülmektedir. Ayrıca birbirlerine göre göreli net-brüt ilişkileri de izlenmektedir.

� 1 Hektar = 2.471 acre 1 km2 = 0.386 mil2 1 km2 = 100 hektar 1 acre = 0.405 hektar 1 mil2 = 2.599 km2 1 mil2 = 259.9 hektar 9 feet = 0.836 m2

16

Çizelge 1.2 – İstanbul Metropoliten Alanında Yoğunluk Kademelenmesi

Nüfus (1980) Km2 Hektar Nüfus Yoğunluğu Kişi/Km2 Kişi/H.

Türkiye 44.736.957 774.815 77.481.500 58 0.577 Marmara Bölgesi 435.210 72.578 7.257.800 130 1.30 Doğu Marmara Alt Bölgesi 7.183.029 29.509 2.950.500 243.45 2.43

İstanbul Metropoliten Alanı (�) 4.800.000 6.500 650.000 738.46 7.38

İstanbul (İl) 4.741.890 5.712 571.200 830 8.30 İstanbul Kentsel Yoğunluk Bölgesi (�) 4.503.590 1.991 199.100 2261.97 22.62

İ.K.Y Bölgesi Batı Yakası (�) 3.122.304 899 89.900 3473 34.73

Fatih İlçesi 474.578 13 1300 36506 365.06 Fatih İlçesi Karagümrük Keçeciler Mah. Örnek Al. (1982) (��)

11.465 0.1254 12.54 91427 914.27

Fatih İlçesi Karagümrük Keçeciler Mah. Örnek Al. 1592 Ada 15 Parsel (1982) (��)

75 0.000206 0.0206 364078 3641

Yerleşmelerin kademelendirilmesinde ya da ayrımında nüfus yoğunluğu ölçütlerden birini oluşturmaktadır. Genelde kırsal kentsel yerleşmeler ayırımı içinde her iki grupta yer alan değişik kademede ya da ayırımda yerleşmeler bulunmaktadır. Yoğunluklarına göre kırsal ayırımında avcılık, balıkçılıkla, mera, hayvancılık; ormancılıkla geçinen yerleşmeler, tarım ile uğraşan az yoğun ve çok yoğun yerleşmeler kentsel ayırımında ise sanayı kentleri, küçük ve orta büyüklükteki kentler, büyük kentler, kentsel yoğunluk bölgeleri v.b. gibi yerleşmelerden söz edilebilir (13). Doxiadis’in yaptığı bir çalışmada yerleşmenin alanı büyüdükçe bina yüksekliklerinin artmasına karşın ortalama nüfus yoğunluğunun azaldığı saptanmıştır (14). Şekil 1.1 incelendiğinde yükseklik/uzunluk ve yükseklik/alan oranlarının ekistik üniteleri kademelenmesine göre yok kabul edilebilecek değerlere düştüğü izlenmektedir. Daha açık anlatımla, kentler büyükdükçe bina yükseklikleri de artar genel kanısının karşıtını kanıtlayan bir bulgu ortaya çıkmaktadır (15).

Kaynak : D.İ.E. Genel Nüfus Sayımı, 12.10.1980, İdari Bölünüş, Özet Tablolar Yayın No:945 Ankara, 1981. � Tekirdağ Kayalıköprüden, Kocaeli, Hereke hududuna kadar (Yalova hariç) olan alan, BİNP Konut Sektörü Planlama Grubu � Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, Konut Sektörü Planlama Grubu, Çatalca, Silivri, Şile ve Yalova İlçeleri hariç tutulduğunda. �� 6. bölümdeki örnek alan çalışmalarından. �� 6. bölümdeki örnek alan çalışmalarından.

17

Şekil 1.1- Yerleşmelerin alan, Boy ve Yükseklikleri ile ilgili oranlar. Kaynak : C.A. Doxiadis, Ekistics, An Introduction to The Science of Human Settlements. Hutchinson of London. 1968, s. 126, Şekil-100.

Şekil 1.2- Yapılaşmış-Yerleşik Kentsel Alanda Yoğunluk. Kaynak : C.A. Doxiadis, Ekistics, An Introduction to The Science of Human Settlements. Hutchinson of London. 1968, s. 129, Şekil-102. Şekil 1.2 izlendiğinde ise yerleşmelerde ulaşım olanaklarının gelişmesine koşut alanın büyüdüğü-yaygnlaştığı buna karşın da nüfus yoğunluğunun azaldığı görülmektedir (16). Brüt (katkılı) ve net (katkısız) nüfus yoğunlukları ilişkisinde de somut olarak izlediğimiz gibi bu yoğunluk azalması ya da brüt (katkılı) yoğunluk haline dönüşme, salt bir kesimin barınma işlevinden başlayarak, kişilerin ve ailelerin oluşturduğu toplum ölçeklerine ulaşan işlev alanları-toprak kullanma-çeşitlenmesinin ve bu nedenlerle de alanın yaygınlaşmasının bir sonucudur. Örneklersek; belirli bir konut alanında ana işlev barınma olduğuna göre bu işlevin yer aldığı alanlar (parseller) üzerinde yapılan bir ölçümlemede net (katkısız) konut alanı yoğunluğu, ana işleve koşut konut alanında yer alan ulaşım haberleşme, alt yapı, dinlenme, eğitim-kültür v.b. donatım alanları da dikkate alındığında, toplam işlev alanları üzerinden yapılacak ölçümlemede ise brüt (katkılı) konut alanı yoğunluğu-mutlak değer olarak daha küçük saptanacaktır. Yoğunluk artış ya da azalış göstergeleri ile yerleşmelerin kademelenmesi, kapladıkları alanla üzerinde yaşayanlar arasında çok sıkı bir ilişki olmasına karşın, salt alan bina yükseklikleri ya da nüfus bağımlı alan yaygınlaşmaları ile açıklanamaz. Yerleşmenin kentsel, kırsal oluşu, egemen işlev ya da işlevleri, yerleşmeler dizgesi içindeki konumu ve ilişkileri, kentleşme düzeyleri, toplumsal-ekonomik, teknolojik gelişme düzeyleri v.b. bilinen olgular bu kademelemede etkendir.

18

Tüm bu bilinen etkenlere karşın,ş genelde nüfus yoğunluğunun bütün yerleşmelerde kırsaldan, kentsele doğru aşağıdaki sırada artma eğilinde olduğunu söylemek çok yanlış olmayacaktır (17). Göçebe Yerleşmeler - Tarımsal Yerleşmeler - Yoğun Tarım Yerleşmeleri - Kentsel Kırsal Yerleşmeler-Kentsel Yerleşmeler.

1.3 YOĞUNLUK, ZAMAN İÇİNDE KENTSEL DEVİNİM-MEKAN İLİŞKİSİ (GECE-GÜNDÜZ YOĞUNLUKLARI) Şimdiye kadar yaptığımız tanımlamalarda sözü edilen nüfus yoğunluğu, türdeş (homojen) bir dağılımın anlatımı olmaktadır. Kent fizik mekanında yaşayan nüfus günün 24 saatinde haftalık, aylık ya da Doxiadis’in belirttiği gibi yaşamının bütününde zaman-mekan ilişkisi içerisinde bir başka deyimle devinim (urban mobility) halindedir. Bu kentsel mobilite-devinim, temel işlevi barınma olan kent insanının diğer gereksinmeleri karşılaması için belirli zamanlarda belirli işlev alanlarını kullanmak istemesinden oluşan bir olgudur. Bu kullanımın yoğunluğu her işlev alanında ya da toprak kullanmada sahnelenecek eylemlerin türüne ve yeğinliğine bağlı görülmektedir. Örneklersek, alış veriş eyleminde yaya devinimindeki yoğunluk ile eğitim yapısındaki ya da rekreasyon alanındaki eylemlerin yoğunlukları farklı değerler verecektir Geleneksel olarak nüfus sayımları konut alanlarında oturanları istatistiksel yollarla belirlemektedir. A.B.D.’de yapılan bir çalışmanın raporu, kentsel alan çalışmalarında klasikleşen bir durumu ortaya koymaktadır (18). Bu çalışmaya göre Manhattan’da nüfus dağılım haritası üzerinde bir kesimde, o kesimdeki insanların o anda sokakta olmaları sonucu düşük yoğunluk vermesi herhangibiri tarafından abartılmış olarak yorumlanmıştır. Ancak bu raporun yazımızdan sonra Mark Jefferson, yeni tip bir nüfusun sayımı yapılmasının gerekliliğini vurgulamaktadı (19). A.B.D.’de nüfus sayımı bürosu tarafından 1956’larda “günboyu nüfus” tanımlaması aşağıdaki şekilde yapılmıştır (20). Belirlenmiş herhangi bir konumda saptanan saatteki gün boyu (gündüz) nüfusunu fiziksel olarak, çalışma alanlarında, hazırlık okulunda, alış-verişte yönetim personelinin işyerinde, bir yerden diğerine giden yolda ya da kendi evinden uzakta diğer bir etkinlikte yer alan ve evde oturan kişilerin o andaki toplam sayısını gösteren sayımlardır. Kentlerin büyümesi ile artan kentsel devinime koşut bilgilerin toplanmasının durağan yapıdaki planlama süreçlerine dinamik (devingen) yapı kazandırma eğilimlerine karşın, planlamayı besleyecek bilgi akımının durağan (statik) özellikli ve belli bir anı saptayan niteliğinden kurtulmayışı günümüzde büyük bir sorun oluşturmaktadır. Bu konuda A.B.D.’de yapılan iki önemli çalışma bilgi toplamadaki farklı yaklaşımların gerekliliğini daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır. T.R. Weir Winnipeg’de yaptığı nüfus çalışmasında, yöntem olarak kentsel alan nüfusunun (gündüz) normal bir günün çalışma saatlerinde 4 grup halinde incelenmiştir (21). Konut Alanı Grubu : Ev kadınları, okul öncesi çağdaki çocuklar ve ev hizmetlileri. Kurumsal Grup : Hastahanelerdeki insanlar, düşkünler evleri, islahevleri, okul ve kolej’ler. Çalışanlar Grubu : Kentin ticaret ve sanayi alanlarında çalışanlar, bürolarda ya da özel yerlerde çalışanlar.

19

Bir Yerde Süreli Kalanlar ve Devinim Halinde Olanlar Grubu : Alış-veriş yapanlar, tiyatrodaki seyirciler, hizmetler kesiminde işleri olanlar, yayalar, özel ya da kamu araçlarındaki yolcular. Bu grupların kentsel alandaki dağılımlarını saptamada öğleden önceki ve öğleden sonraki çalışma saatlerinin ortaları en uygun zaman oluşturmaktadır. Weir’in çalışma grubu gündüz nüfusunun dağılım haritasını oluştururken ada ada toprak kullanımlarla ilgili saptamaları da beraberinde yaparak toprak kullanım-nüfus dağılımı ilişkisini kurmuşlardır. İkinci önemli çalışma ise Chapin ve Stewart tarafından Flint (Michigan –A.B.D.) kentinde günün belirli saatlerindeki nüfusun dağılımını nüfus yoğunluğunu veren araştırmadır (22). Bu çalışma Michigan Eyaletinin Karayolları Dairesinin A.B.D. Kamu Yolları Bürosu ile ortaklaşa yaptıkları Flint Metropoliten Alan Trafik Araştırmasından ve Kuzey Karolina Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü tarafından hazırlanan özel cetvellerden yararlanılarak gerçekleştirilmiştir. Şekil 1.3’de gün boyunun (24 saat) belirli saatlerinde Flint kentsel alanında nüfus yoğunluğunun dağılımını gösteren yoğunluk haritaları izlenmektedir. Chapin ve Stewart bu çalışmanın sonuçlarından bazı genellemeler çıkartmışlardır. Çalışma saatlerinde, sanayi ve merkezi iş alanlarından nüfus ortmakta, konut alanlarında ise düşüş göstermektedir. Nüfus yoğunluğundaki en büyük değişme çalışma alanlarında ortaya çıkmaktadır. Örneğin sabah 6’dan, öğleden sonra 3’e kadar Merkezi İx Alanlarındaki yoğunluk yaklaşık 9 kişi/acre olmaktadır. Konut alanlarında yaşayanlar çalışma alanlarından daha az bir değişim içinde bulunmaktadır. Bu konut alanlarında yaşayanlar çalışma alanlarına yakın oturmayı tercih etmektedir. En büyük yoğunluk değişimi ise banliyölerdeki konut alanlarında izlenmektedir. Nüfusun % 25-30’u çalışma saatlerinde Flint kentsel alanındaki küçük çalışma alanlarında yoğunlaşma göstermektedir. Gece ise yaklaşık nüfusun %97’si konut alanları içine dağılmaktadır. Gece saat 4 civarında ise nüfus yoğunluğu nüfus sayımlarındaki durağan halini almakta, başka bir anlatımla konut alanları temelinde yapılan sayımları göstermektedir. Gercekten günümüzde kent merkezlerinde gündüz yoğunluğu rahatsız edici boyutlara ulaşmaktadır (23). Şekil 1.3- Gece ve Gündüzün Belirli Saatlerinde Nüfus Dağılımı, Haziran 1950, Flint, Michigan.

20

Bu nüfus grubunun günlük etkinliklerindeki en düşük nokta, sabahın 4’ünde olmaktadır. Çoğunlukla evde bulunan saat, gündüz saatlerinde nüfus kendini yeniden düzenlemeye başlar ve en sonunda, Flint kentindeki en büyük yoğunlaşmalar, buranın en büyük beş fabrikasındaki vardiya değişimi zamanı olan 15.00’de oluşur. Kaynak : Michigan Eyaleti Karyolları Dairesinin A.B.D. Kamu Yolları Bürosu ile artaklaşa yaptıkları Flint Metropoliten Bölgesi Trafik Araştırmasından Kuzey Karoline Üniversitesi sosyal Bilimler araştırma Enstitüsü tarafından hazırlanan özel cetveller. F. Stuart Chapin, Jr. “Urban Land Use Planning!” 2. bası. Üniversity of Illinois Press, Urbana 1965 s. 44 Şekil-6. Raymond E. Murphy, “The American City, An Urban Geography” NcGraw-Hill Book Co. New York, 1966, s.172, Şekil 10.3. Böyle bir ayrıntıyı içeren kentsel alanlardaki gün boyu nüfus dağılımını gösteren çalışmalar, ulaşım planlaması, otoparkların dağılımı, alış-veriş merkezlerinin ve kamu hizmetlerinin konumlandırılması, özetle kentsel bölgeleme (zonning) ve toprak kullanımı örüntülerinin sağlıklı yoğunluklarla en uygun bir biçimde planlanmasına yol gösterecektir.

1.4 YOĞUNLUK-KENT BÜYÜKLÜĞÜ- KENT BİÇİMİ İLİŞKİLERİ Öncelikle kentsel alanın fiziksel yapısına bağımlı olan kent biçimleri, değişik toplumsal ekonomik ve teknolojik düzeylere göre farklılaşmalar göstermektedir. Bu biçimler ya da yoğunlaşmalar daha önce sözünü ettiğimiz toplama, yığılma, dağılma gibi ekolojik süreçlere de bağlıdır. Üç tip kentsel yoğunluktan-kent biçiminden söz etmek olanaklıdır (24). (Şekil: 1.4) Yatay-yaygın biçimleme, yatay kentsel yoğunluklar, Düşey-sıkışık biçimleme, düşey kentsel yoğunluklar, Band-doğrusal biçimleme. Bu genel ayırımın yanında kent mekanında 5 değişik türdeki yoğunluk dağılımından da söz edilebilir. Merkezsel nüfus dağılım kalıpları Tek merkezli, Krater tipi merkezli, Çok merkezli. Doğrusal nüfis dağılım kalıpları Bir kutuplu, İki kutuplu. R. Magnan’ın yaptığı bir çalışmada kent fizik mekanındaki nüfus yoğunluğu dağılımı karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır (25). (Şekil: 1.5).

21

Şekil 1.4- Kentsel Yoğunluk Bölgelerinin Biçimlerine Göre Ayırımı Kaynak : Orhan Göçer, Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehirsel Bölgeler ve Ulaşım Kürsüsü Yayınları-3, İstanbul, 1975, s.15. Bu çalışmanın varsayımları daha sonraki başlıklarda ayrıntılı bir biçimde incelenecek olan merkezden dış kesimlere doğru nüfus yoğunluğunun düşeceği ilkesine dayandırılmaktadır. Her iki dağılım tipinde de merkez olarak belirlenen yerlerden uzaklaştıkca nüfus yoğunluğu düşmektedir. Kentbilim ve planlama yazınında çok zamandır tartışılan konuların başında gelen yatay ya da düşey yoğunlaşmanın birbirlerine göre üstünlükleri çeşitli görüşleri ortaya çıkarmıştır (26). R.Auzelle’e göre en uygun yoğunluğu 4-5 katlı yapıların oluşturduğu mekanlar vermekte, ancak aynı yoğunluk gökdelenler grubu ile de elde edilebilmektedir (27). Ülkemizde yapılan bir araştırmada (28) aynı büyüklükte bir yerleşme alanında, konut tiplerini ve kat adetlerini değiştirerek katkılı (brüt) konut alanları yoğunluğu ve nüfus aynı kalmak koşulu ile konut yerleşmesi elde edilebileceğini göstermektedir.

22

Şekil 1.5- Kentsel Alanlarda Kent Biçimine Bağlı Yoğunluk Dağılım TiplerKaynak : Rané Magnan, “Equipements et Deplacements Urbans”, CRU- Centre de Recherche d’Urbanisme, Paris, 1969, k.31-37.

23

B

C

D

A

C

Şekil 1.6- Manhattan ve Şikago’nun Grid Ada Düzeni Üzerinde Değişik Gelişme Modellerinin Karş ılaştır ılmas ı. Manhattan 2002 Hava Fotografi - Sikago 2002 Hava Fotografi Gelişme alanı boyunca kamu binalarının ve yeşil alanın etkin bir şekilde düzenlenmesi. Üç aşamalı gelişme, 1. aşamada ortası yeşil avlulu, 4-6 katlı 1850’li yılların kentlerinin gelişme modeli, diğer iki aşama ise bulunduğumuz yüzyıldaki çok yoğun gelişme modeli. Çok yoğun gelişme modeli. Grid ada düzeni ölçeğinde değişme, Le Corbusier’in 3 milyonluk bir kent önerisindeki konut alanının Manhattan, grid ada düzenine uyarlanması, yapı biçimlerined sözü edilen yeni olanaklar. Kaynak : Leslie Martin “The Grid as Generator”, Leslie Martin and Lionel March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London, 1972, s.12,13-16,17. Şekil 1.1, 1.2, 1.3, 1.4. Bu tartışma ve görüşler bahçe şiherlerden günümüzdeki ütopyalara kadar uzanmaktadır. Bu örnekler çoğaltılabilir. Kentbilim ve planlama yazınında benzer tartışma ve görüşler, Ebenezer Howard’ın “Bahçeli Kent”inden La Conbusier’in tek blokta topladığı ilkokul yerleşme ünitesine ve Kenzo Tange’nin Tokyo kenti için önerdiği ütopyalara kadar çeşitleme göstermektedir (Şekil 1.6).

24

Kentlerin yoğunluk dağılım modellerinin ya da biçimlerinin yanısıra büyüklüklerinin saptanmasında yoğunluk ölçütlerine dayalı çalışmalar, öneriler görülmektedir (29). A.B.D. kentleri için 1960 yılı nüfus sayımına temellendirilmiş bir yerleşme büyüklüğü-yoğunluk çizelgesi aşağıda örnek olarak verilmektedir. Ülkemizdeki eğilimiler açısından oldukça düşük değerler göstermektedir. Nüfus Yoğunluğu Nüfus Büyüklüğü Kişi/mil2 Kişi/heklar 1.000.000 - + 13.865 53.35 500.000 – 1.000.000 5.885 22.64 250.000 – 500.000 4.484 17.25 100.000– 250.000 4.271 16.43 50.000 – 100.000 3.910 10.04 25.000 - 50.000 2.811 10.82 10.000 – 25.000 2.532 9.74 5.000 – 10.000 1.954 7.52 2.500 – 5.000 1.446 5.56 Kaynak : A.B.D. Nüfus sayımları bürosunun 1960 yılınüfus sayımlarına temellendirilmiştir. Vol 1, pat A, Number of inhabitants Introduction, table E, S.xiii. (anan.) R.E. Murphy, “The American City – An urban Geography”, Mc Graw – Hill Book Company, 1966, s. 159. Bütün bu tartışma, görüş ve akımlara karşın temel soru insanla insan ya da insanla fiziki çevre, mekan arasındaki ilişkilerde ya da biyolojik, ekonomik, toplumsal, politik, kültürel estetik, psikolojik v.b. gibi sorunlarda, hangi düzeydeki yoğunlukların insani çin doyurucu olduğunun tam olarak bilinmesidir (30). Başka bir anlatımla somutlaştırılmış belirli yoğunluk kalıpları ya da kent modelleri yerine insanın mutluluğunu, refahını, toplumsal güvencesini, ruh sağlığını kısacası sağlıklı yaşanabilir çevresini sağlayan oluşumlara olanak tanıyan her yaklaşım en doğru yol olarak görünmektedir.

1.5 YOĞUNLUK – FİZİK MEKAN VE BİRLEŞENLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Toprak kullanmanın bir denetim ölçütü olan nüfus yoğunluğu ile belli bir alanda saptanın yaşayacak nüfusun eylemlerini sürdürebileceği çoklu düzlemlere yani yapılara gereksinmesi vardır. Özellikle konut alanlarında sağlıklı bir yaşam çevresi oluşturulabilmesi, bu çoklu düzlemlerin aşağıda belirlediğimiz öğelerinin birbirleri ile ilişkilerine bağlıdır. Aslında konuya tersinden baktığımızda nüfus yoğunluğu ölçütünün saptanabilmesinin bu öğelerin verdiği olanaklarla sınırlı olduğunu görmekteyiz. Yoğunluk mekan ilişkisini anlayabilmek, sorunu tüm kent mekanı ya da mekan parçalarından tek yapı ölçeğine imdirgemekle olanaklı olacaktır. Tek yapı temelde mekanda 3 bileşen ile yer almaktadır. Bina (eylem türlerine bağlı) Binanın yer aldığı toprak parçası-parsel Yol Kentlinin eylemlerini sürdüreceği bu 3 bileşenden oluşan birim mekan biçimleri eylem türünün ya da türlerinin (ki burada barınma eylemi yani konut alanlarından söz edilecektir) gereksinme duyduğu donatım alanları bu oluşumun dışında bırakıldığında yan yana gelerek kent fizik mekan örüntüsünü ortaya çıkaracaktır. Seçilmiş konut tipolojileri ne olursa olsun konut yaşam çevresinde yaşanabilir ortamın sağlanabelmesi konut, çevre, kiracı ya da oturanlar ve yönetim alt dizgelerinin etkileşiminin belirlediği dizgenin oturulabilirlik – yaşanabilirlik (habitability) ölçütüne bağlıdır (30).

25

1.5.1 Oturulabilirlik – Yaşanabilirlik (Habitability) Oturulabilirlik ya da yaşanabilirlik ölçütü için A.G. Onibokun tarafından verilen dizge ve alt dizgeler çizelgesinde ana başlıklarla şu bileşenler yer almaktadır. Konu Alt Dizgesi Değişenleri Yapı (Structure) Konstrüksiyon tipi bina boyutları, düzenleri ve yoğunluklar, girişler, farlı iç mekanların yer seçimi v.b. Bileşenler (Components) Yaşama-oturma odaları, yatak odaları, mutfak, depo, banyo, helalar, garaj, garaj, çalışma mekanı v.b. Kolaylıklar (Facilitics) Teknik Donanım Sıhhi tesisat, su temini, ısıtma sistemi, pişirme kolaylıkları, asansör ve aydınlatma v.b. Estetik Değerler Binanın tasarımı bileşenlerin tasarımı iç mekan dağılımı, renk boyama, binanın temizliği v.b. Nitelik (Quality) Yalıtımlar dış koşullardan korunma, pencere ve kapıların niteliği. Ve diğerleri Çevre Alt Dizgesi Değişkenleri Fiziksel Nitelik (Physical Quality) Konutun dış görünüşü, tasarımı, komşuluk yerleşme biriminin fiziksel koşulları ve görünümü, binaların birbirleri ile mekan ilişkilerindeki fiziksel koşullar, alandaki gürültü, komşuluk tipi, düşük ya da yüksek gelirli, v.b. Toplumsal ve Psikolojik Nitelikler Konutun yer seçimi ile çalışma alanlarından uzaklığına bağlı ilişkiler, arkadaş ve akrabalardan uzaklık, komşuluk yerleşme biriminde yaşayan insanların tipi, insanların çevresindeki gizlilik (mahremiyet), konutun komşuluk yerleşim birimindeki izlenimi, v.b. Bir Arada Olma Kalıpları (Bağımlılık) (Pattern of Association) Formel ve informel gruplar, karışım ve ayırım, etkinliklere katılma, konut, komşuluk yerleşme birimi etkileşimi, ayrılma (segregation) kalıpları v.b. Ortak Kolaylıklar – Kentsel Donatım – Yerseçimi, Nitelik (Quality) Nicelik (Quantıly) ve Ulaşabilirlik (Accessibility) Okulların nitelikleri ve yerleri, bakkal dükkanlarının yer seçimi, diğer alışveriş olanakları, servisler ve kamu ulaşımı kolaylıkları, otopark kolaylıkları, ailenin kullanabileceğiz özel dış mekanlar, çöplerin toplanması, rekreasyon, sağlık güvenlik v.b. kolaylıklar. Ve Diğerleri Yönetim Alt Dizgesi Değişkenleri

26

Politikalar Kira (yapısı ve toplanması), hane halkının soba, soğutucu vb. donatılarının sağlanması, çöplerin toplanması, oturanların ya da kiracıların etkinliklerine yol gösteren kurallar ve yönetmelikler, genel denetim, kiracı seçimi ve çıkarılması v.b. Hizmetlilerin Davranışları Gerekli onarımlarla ilgilenme, konutun bakım, onarım, harcamaları ve sürdürülmesi, kuralların uygulanması, kiracılara ya da oturanlara bilgi akışının sağlanması v.b. Ve Diğerleri Kiracı Ya da Oturanlar – Kullanıcılar Alt Dizgesi Değişkenleri Oturulabilirlik – yaşanabilirlik kavramsal modelinin odağını oluşturan kullanıcılar (kiracı v.b.) tüm dizgelerden glen geri beslemelerin (feedback) alıcısı durumundadır. Oturulabilirlik – yaşanabilirlik ölçütü, konut yaşam çevresindeki kullanıcıların toplumsal – ekonomik özellikleri yaşama biçimleri (life style), ekonomik statüleri davranış kalıpları (behaviorel patterns) v.b. nin farklı olması nedeni ile göreli bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır (31). Yaşanabilirlik – oturulabilirlik kavramının göreli olma özelliğine karşın tüm, farklı toplumsal yapıların ortaklaşa yer alacakları fizik mekanın koşulları daha evrensel nitelikte bazı ölçülebilir ve denetlenebilir bileşenleri içermektedir. Bu nedenle burada, diğer bileşenlerin önemini unutmaksızın, bu denetlenebilir fiziki bileşenlerin yoğunluk ilişkileri üzerinde durulacaktır.

1.5.2 BİRİM MEKAN BİÇİMLERİ VE BİLEŞENLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLERE GÖRE YOĞUNLUK İLİŞKİLERİ

Bu bileşenler, daha önce tanımladığımız birim mekanın bir araya gelmesinden oluşacak konut yaşam çevresindeki bina – bina – yoğunluk, bina-parsel- yoğunluk, mekan birimi (bina, parsel, yol) – yoğunluk ilişkilerinin içerdiği kat adetleri, bina ve parsel büyüklükleri, yol genişlikleri, açık alanlar, güneşlenme (sunlighting), yönlendirme (orientation) v.b. ölçülebilir ve denetlenebilir değişkenleri oluşturmaktadır. Bu konuda ilk defa 1930’da uluslararası 3. Modern Mimari kongresinde Walter Gropius’un sunduğu “konutlar, sıra evler ya da apartman blıkları” (housing, walk-ups or apartment blocks) adlı bildiride yukarıda sözünü ettiğimiz ilişkiler kanıtlanmıştır (32). Gropius’un çalışması Heiligenthal’ın parmak kuralı (rule-of-thumb) (33) üzerine temellendirilmiştir. Sorun, toprağı en iyi kullanmak için binalar, birim mekan ilişkileri içerisinde nasıl düzenlenmelidir? Sorusu içinde yatmaktadır. Heiligenthal kuralında binalar arası uzaklığın, paralel bloklar kuzey-güney doğrultusunda konumlandırıldığında bina yüksekliğinin 1,5 katı (1,5 H) doğu-batı doğrultusunda konumlandırıldığında ise bina yüksekliğinin 2,5 katı (2,5 H) olması gerektiği ve toprağın en akılcı bir biçimde kullanılması için de kuzey-güney doğrultusundaki konumlanmanın uygun olduğu ileri sürülmektedir. Gropius bu ilke doğrultusunda 2-10 kat arası kuzey-güney doğrultusunda yer almış bloklar için aşağıdaki önermeleri yapmaktadır (34). Verilen bir alanda, 300’lik bir açıyla gelen güneş ışığı ve belirli bir aydınlanma durumu varsayıldığında, yatak sayısı kat sayısı ile beraber artış gösterir.

27

Belirli bir güneş ışığı açısı kabul edildiğinde (yatak başına 15 m2/ yatak alınarak), belirli bir yatak sayısının farklı katlarda paralel bloklara dağılımında gerek duyulan parsel alanı büyüklüğü kat artışına koşut olarak azalır. Belirli büyüklükte bir parsel alanı ve belli sayıda yatak varsayımı ve değişik kat adetleri ile güneş ışığı, açısı, döşemelerin sayısı arttıkça azalır. Artan yükseklik aydınlanma koşullarını geliştirir. Bu kurallar daha sonraları yapılaşma ile ilgili yasa, yönetmeliklerde kullanılmıştır (35).

A TL ATL

Orta Avrupa ülkelerinde iki bina arasındaki uzaklığın bina yüksekliğinin 2,5 H – 3 H katı (36) İngiltere’de Essex yerel yönetimince hazırlanan konut alanları için tasarım kılavuzu “A Design Guide for Residential Areas” adlı araştırmada, iki bina arasındaki uzaklığın durağan (static) mekanlar için (kare ya da dikdörtgen avlulu kapalı biçimler) mak. 1:4, devingen (dynamic-linear) mekanlar için max. 1:2,5 oranında olması önerilmektedir (38). Ülkemizde ise imar yönetmelikleri ile tanımlanan özel koşullar dışlandığında bina yüksekliğinin 1 H katı (37) olarak kullanıldığı görülmektedir.

3 K I 10 K IŞekil 1.7- W. Gropius’un Önermelerinin Biçimsel Açıklaması.

Kaynak : Lionel March “Elemantary Models of Built Forms”, Leslie Martin and Lionel March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London – 1972 s.72, Şekil: 3.8 Şekil 1.7’de verilen şema W.Gropius’un, Heiligenthal’in kuralına temellendirdiği çalışma sonucu elde ettiği önermeleri açıklamaktadır. Aydınlatma mühendisi olan H.E.Beckett (1942) İngiltere’de Gropius’un çalışmasını geliştirerek 2. Dünya savaşı sonrası planlama politikalarının gözden geçirildiği dönemlerde, araştırmasını yayınlamıştır.

1.5.2.1 Walter Gropius Modeli (40) Gropius modeline bağımlı değişkenler, yatak sayısı, parsel alanı büyüklüğü ve güneş ışığı düşey açısı olarak seçilmiştir. y1= yatak sayısı y2= parsel alanı (iki blık arasındaki alan + blok taban alanı) y3= güneş ışığı açısının tanjantı. Yukarıda verilen herbir bağımlı değişkenin içerdiği Şekil 1.8’de gösterilen diğer değişkenler aşağıda belirlenmektedir

28

g

hf

a r c t a nyz

32

z1

Şekil 1.8- Modelin Izometrik Anlatımı Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Built Forms” Leslie Martin and Lionel March, Urban Space and Structure, Cambridge University Press, London – 1972 s.73 Şekil : 3.9. z1= blok’un boyu z2= bloklar arası uzaklık f = blok’un eni-derinliği (belli olduğu varsayılan) h = kat yüksekliği (belli olduğu varsayılan) g = parapet yüksekliği (belli olduğu varsayılan) β = birim döşeme alanındaki yatak sayısı (belirli bir oranın verildiği varsayılmakta) Bu modelde temel bağımsız değişken kat sayısıdır. x = kat sayısı Bu değişken sürekli varsayılmaktadır. Her bir Gropius önermesi ya da kuralı aşağıdaki fonksiyonun davranışlarından çıkarılabilmektedir. yi = Φi (k, yj,yk) = Φi (x) (1) Matematik anlatımla yi değişkenin kat sayısının (x) ve değeri verilmiş diğer iki değişkenin yj ve yk’nın fonksiyonu olduğu görülmektedir. Bu fonksiyon temelde yi değerlerindeki artış ve düşüşlerin, x’in artan ya da azalan değerlerine bağlı olduğunu göstermektedir. Belirlenen bu ilişki ışığındaki matematik anlatımlar yazılabilmektedir. Yatak sayısı y1 = β f z1 x (2) Parsel alanı y2 = z1 (f + z2) (3)

Güneş ışığı açısının tanjantı 2

3 zghxy �

� (4)

Burada eşitliklerin sağındaki değişkenlerin değerleri verilmektedir. Bu üç eşitlikte z1 ve z2 değerlerini ayıklayarak ve elde edilen formülü sıfıra (0) eşitliyerek, � � 0131321 �� gyyfyxyfyhy � (5) matematik anlatımı elde edilmekte ve buradan da

(6)

gfyhxxyfyxy

��

��

3.)( 3211 ��

xgfyhx

fyy

xy��

��3

3

122 .)(

�� (7)

12

133 .)(

yxyghx

fy

xy�

��

�� (8)

29

y1, y2, y3 fonksiyonları çıkartılmaktadır. Birinci eşitlikte yatak sayısı kat sayısına bağlı olarak artmakta, ikinci eşitlikte ise gerekli parsel alanı kat adedinin artışına bağımlı olarak düşmekte, son eşitlikte ise gün ışığı açısının tanjantı blok yüksekliği arttıkça küçülme göstermektedir (Şekil:1.9). Bu bulgular her durumda diğer verilmiş değişkenlerin değişmez (sabit) olduğu varsayımı ile elde edilmiştir. Şekil : 1.9’da y1, y2, y3 fonksiyonlarının grafik anlatımları verilmektedir. Bu grafiklerdeki yatay ve düşey asimptatlır, bina kaç katlı inşa edilirse edilsin bir mak. Yoğunluk sınırının olduğunu göstermektedir. Bunu sayısal olarak örneklersek Gropius bulguları daha iyi anlaşılacaktır.

Birim döşeme alanındaki yatak alanı oranı yatakm /151 2�

Blokun derinliği f = 9 m. Kat yüksekliği h = 3 m.

Güneş ışığının açısının tanjantı (�) 32

3y

Bu değerleri bir hektardaki yatak sayısı yoğunluğunu veren matematik anlatımda yerine koyarsak,

x x x

A B C

(X =O ) (X =Y 1)B y2

(Y 3=hy1)B fy2

(Y1=B fy2y3)h

B fy3(Y 2=hy1)

y1 y2 y3

000.10.3.3.15

2.9

000.10.3

2

1

�

�

hfy

yy �

=1333 yatak/hektar – 533 kişi/acre kat adedi kaç kat olursa olsun max olası yoğunluk elde edilir. (**) İngiltere’de planlama çalışmalarında bu çeşit gelişmeleri çin, güneş ışığı açısı yerine güneş ışığı göstergesi (daylight indicatör DI) kullanılmakta ve y3 değeri yaklaşık ½’dir. Şekil 1.9- Yatak Sayısı B Gerekli Parsel Alanı C Engelleme Açısı ya da Güneş Işığı Açısının Tanjantı Fonksiyonlarının Hiperbolik anlatımları. Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Builty Forms” Leslie Martin and Lionel March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London, 1972, s.75-76, Şekil:3.10, 3.11, 3.12. � Heiligenthal’ın kuzey-güney yönlenmesi için paralel bloklar düzenindeki açı değeri. ** 1 hektar = 10.000 m2 = 2,47 acre 4 hektar = 10 acre (kabaca)

30

Yoğunluğu veren eşitlikteki diğer değişken değerleri değiştirmeden hesaplama yapıldığında, max. Olası yatak yoğunluğu 1000 yatak/hektar ya da 400 kişi/acre çıkmaktadır. Aynı hesaplama ülkemiz y3=1 değeri (41) için yapıldığında max. Olası yatak yoğunluğu 2000 yatak/hektar ya da 810 kişi/acre bulunur. Bu modelde üzerinde durulmesa gerekli olan noktalardan biri, yatak sayısının bina yüksekliğine bağımlı bir biçimde artmasına karşın, bu artışın belirli bir değerden sonra oran olarak hızla düşme göstermesidir. Yoğunluk artışı, y1 fonksiyonunun 2. türevi alındığında x’in 3. kuvveti ile ters orantılı bir oranda gerçekleşmektedir. Ayırı artmalar az katlı yapılaşmalarda görülmektedir (örneğin 1-6 kat arası).

Yoğunluk üst sınırı oranı = 1333.2�xx

Yukarıdaki matematik anlatımla kat adedine bağlı olarak yoğunluk üst sınır oranları aşağıdaki çizelgede hesaplanarak verilmektedir.

Çizelge 1.3- Yoğunluk-Kat Adetleri İlişkileri Kat Adetleri 1 2 3 4 5 6

Yoğunluk üst sınır oranı % 33 50 60 67 71 75 Yoğunluk yatak/hektar 444 667 800 888 952 1000 Yoğunluk kişi/acre 178 267 320 355 380 400 Çizelge 1.3’de görüldüğü gibi 1 ve 2 katlı yapılaşmalarda yüksek yoğunluğun nedeni, modelin aşırı basitleştirilmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Heiliğenthal-Gropius modeli özellikle az katlı düzenlemelerde önem kazanan, yollar, otopark alanları v.b. alanları içermediği gibi güneşlenme açısı dışında yangın, uygun gizlilik (mahremiyet) ve benzeri durumlar için yapıların birbiri arasında gerekli uzaklıklar konusundaki koşulları da kapsamaktadır (42). Gerçekte Gropius bu modeli yüksek yapıların (10-12 katlı apartmanlar) (hachbau) avantajlarını sergilemek amacı ile tartışmaya açmıştı, ancak modelin ortaya koyduğu gerçekler, kendisini az katlı konutlarda (Flachbau( 8lowrise housting) önemli yararlar olduğu sonucuna götürmüş olabilir.

1.5.2.2 Helligenthal-Lgropius Teoremleri (44) Beckett’in modelini tanıtmaya başlamadan önce yukarıda tanımlanan birbirine paralel dikdörtgen blakların ya da yapılaşma biçimlerinin toprak kullanma performansları ile ilgili biçimsel olarak basit ancak değer taşıyan üç teoremi açıklamak yerinde olacaktır. Teorem 1 : Belirli bir dikdörtgen alanda verilmiş bir set açısı ve birbirine paralel bloklardan oluşmuş bir lyapılaşmada toplam döşeme alanı kat adedine bağlı olarak hiperbolik bir biçimde artış gösterir. Sonuç : Bu artışın değişme oranının düzeni kat adedinin karesi ile ters orantılı bir biçimde değişme gösterir. Döşeme alanı asimptotik bir şekilde bina derinliğinin kat yüksekliğine oranının, parsel alanının ve set açısının tanjantının ürünü olarak üst sınır noktasına yaklaşmaktadır.

31

Teorem 2 : Birbirine paralel ve eşit yapılaşma biçimleri arasında verilmiş bir set açısı kabul edildiğinde ve değişme (constant) bir döşeme alanının bu biçimler içinde dağılımı sağlandığında, gereksinme duyulan parsel alanı büyüklüğü kat adedine göre hiperbolik bir biçimde azalma gösterir. Sonuç : Bu azalışın edğişme oranının düzeni kat adedinin karesiyle ters orantılı olarak değişir bir biçimde kat yüksekliğinin bina derinliğine oranının, döşeme alanının ve set açısının cotanjantının ürünü olarak düşük değerlere doğru yaklaşım gösterir. Teorem 3: Dikdörtgen biçimde verilmiş bir parsel alanında ve değişmez (constant) döşeme alanı eşit ve paralel bloklara dağıtıldığında set açısı artan kat adedine bağımlı olarak hiperbolik bir biçimde azalma gösterir. Sonuç : Azalışın değişme oranının düzeni kat adedinin, karesi ile ters orantılı olarak değişir. Set açısının tanjantı asimptotik bir biçimde kat yüksekliğinin, bina derinliğine ve döşeme alanının parsel alanına oranını (kat alanı katsayısı-floorspace index) ürünü olarak düşük değerlere doğru yaklaşım gösterir.

1.5.2.3 H.E.Beckett Model (45) Beckett’in 1942 nüfus yoğunluğu ve binaların yükseklikleri (population Density and the Heights of Buildings) konulu bildirisi, kendi deyimi ile matematiksel modellerin toprak kullanım ve yapılaşma biçimleri sorunlarına ilk uygulanış çabasıdır (46). Bildiri özetle şunları ileri sürmektedir: Her ne kadar bugünlerde belirli bir nüfus yoğunluğunun daha yüksek ve daha büyük yapılarda yeniden yerleştirilmesi, genelde, olası daha iyi aydınlanma koşullarını sağlayacağı kabul edilmekteyse de görüşler henüz açıklık kazanmış değildir. Bu kabulün doğruluğu özel bir konumda yer alan paralel bloklarda matematiksel çözümlemelerle kanıtlanmaya çalışılmıştır. Bu çözümleme kentlerde az karşılaşılan çok aralıklı fizik mekan gelişmelerinin dışında, bina yüksekliğinin artması, belirli bir nüfus yerleşterilebileceğini göstermektedir. Ancak bu durumda sık rastlanan bir konu, artan nüfus yoğunluğuna koşut olarak kişi başına düşen açık alanların da artması gereğidir. Çözümlemeler şu varsayıma dayandırılmaktadır. Belirli bir yönlendirme ile verilmiş bloklarda aydınlanma koşulları zemin kat pencelerindeki parapet düzeyinden alınacak set açısının tanjantı (y3) ile tanımlanmaktadır. Beckett’in modeli kesişen yol ağında birbirine paralel dikdörtgen blokları ele almakta, yol ağı (Heiligenthal-Gropius’un) modelinin geliştirilmesi ile oluşturulmaktadır. (Şekil:1.10) Daha önceki modelden küçük fakat önemli bir farklılığı, çatı parapetinin yerden itibaren alınması ve set açısının bu düzeyden ölçümlenmesidir.

32

g

hi a rc ta n y

�

��

z3

2

z 1

z1

Şekil 1.10- Modelin İzometrik Anlatıtım Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Built Forms”, L. Martin and L. March Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London 1972, s. 80, Şekil:3.13, 3.14. Beckett modelinin değişkenleri aşağıda verilmektedir. z1= Parselin boyu (yol ve yan bahçeler dahil) z2= Bloklararası uzaklık f = Blokun eni – derinliği h = kat yüksekliği g = parapet yüksekliği i = set açısının bina cephesini kestiği yerin yüksekliği ( 0 < i < h ) β = Birim döşeme alanındaki yatak sayısı (* Λ = parsel boyunun verilmiş blok boyuna oranı Λz1 = blok boyu (1-λ)z1 = bloklar arasındaki boylamasına uzaklık x = kat sayısı y1 = yatak sayısı (ya da kişi v.b. sayısı(*) y2 = parsel alanı y3 = set açısının tanjantı y4 = açık alanların toplamı Beckett tarafından çalışmada kullanılan başlıca bağımlı değişkenler ise aşağıda belirlenmektedir (*). u1 = y1/y2 parsel alanındaki yatak sayısı (ya da nüfus yoğunluğu) u2 = y4/y2 açık alan indeksi u3 = u1/u2 açık alandaki yatak sayısı ( ya da nüfus) yoğunluğu (*) * (β) boyutu (y1), (u1) ve (u2) değişkenleri için anlam taşımaktadır. Bundan dolayı, eğer birim döşeme alanındaki yatak sayısı olarak ölçümlenecekse( y1) değişkeni yatak sayısını, (Gropius’un çalışmasında olduğu gibi) yok eğer birim döşeme alanındaki nüfus sayısı olarak ölçümlenecekse (y1) değişkeni insan sayısını, (u1) parseldeki yoğunluğu, (u3) ise birim açık alandaki insan sayısını tanımlayacaktır. (Beckett’in çalışmalarında olduğu gibi). Eğer (β) 1 gibi bir sayıya eşit olursa (y1) toplam döşeme alanını, (u19 ise döşeme alanı indeksini (floorspace indeş – KAKS) vermektedir. (Beckett’in ölçümlemeleri).

33

Bu değişkenler arasındaki ilişkilerden önce yapılaşma düzeninden çıkan tanımlamaların matematiksel anlatımları aşağıdaki şekillerde yazılabilir. Yatak (ya da) nüfus sayısı (1) xfzy 11 ��

Parsel alanı (2) )( 212 zfzy ��

Set açısının tanjantı 23

ighxy �� (3)

Açık alanın toplamı xy

yy�

124 �� (4)

y1, y2, y3 arasındaki ilişkileri veren eşitlik z1 ve z2 terimlerinin ayıklanması ile elde edilmektedir. 0)()( 13321 �� yigfyxyfyhy �� (5)

Bu matematik anlatım Gropius’un geliştirdiği modeldeki (5) nolu eşitlikle karşılaştırıldığında Heiligenthal-Gropius modeli, Beckett modelinin λ=1 (devamlı bloklar) ve i=0 (set açısınıntoprak üstünden ölçümlenmesi) değerleri için özel bir durumu gibi görülmektedir. Beckett’in eşitlikleri aşağıdaki şekillerde oluşturulmuştur

igfyhxxfyxu

��

��

3311 .)( �� (6)

igfyhxfy

xu��

��

3

321 1)(

�� (7)

u1 değerini yerine koyarak,

xu

u�

12 1�� (8)

1)1(,)(

3333

��

��

gfyhxxfyxu

�� (9)

u1 ve y3 değerlerini yerine koyarak,

1

11 ux

xuu

�

�

�

�

1

133 .)(

uxighx

fu

xy�

��

�� (10)

Bu eşitliklerin tanımladığı fonksiyonlar grafik yolla çizildiğinde hiperbolik eğriler verdiği görülmüştür. Şekil :1.11 ve Şekil 1.12’de bağımsız değişkenlerin özel değerleri için çizilmiş grafikler verilmektedir. (g=0, f=3h, i=0,6 h, λ=0,75) Yukarıda oluşturulan fonksiyonların davranışları, bazı durumlarda önceden kestirilememektedir. Örneğin bazı koşullar altında Φ1 (x) fonksiyonu kat sayısına göre artış, bazı koşullar altında da düşüş göstermektedir.

34

Şekil 1.11- A Kat Sayısına Bağlı Döşeme Alanı Indeksi İlişkisi,

B Kat Sayısına Bağlı Açık Alan Indeksi İlişkisi. Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Built Forms”, L. Martin and L. March, Urban Space Structures, Cambridge University Press, London – 1972, s.83, Şekil:3.15, 3.16. Şekil 1.12- A Kat Sayısına Bağlı Açık Alandaki Yatak (ya da nüfus) Sayısı Yoğunluğu İlişkisi. B Kat Sayısına Bağlı Set Açısı Tanjant Değerleri İlişkisi Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Built Forms”, L. Martin and L. March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London – 1972, s.83, Şekil:3.17, 3.18

and

35

1.5.2.4 Beckett Teoremleri (47)

Teorem 1 : Paralel ve eşit yapılanma biçimindeki bloklar arasındaki net açısının değişmezliği (sabit) varsayıldığında, nüfus yoğunluğu (48) hiperbolik olarak artma, ya da set açısının (arc tanjant (i-g)/f) değerinden büyük, eşit ve küçük olmasına göre kat adedi artışına bağımlı bir şekilde hiperbolik bir azalma gösterir. Sonuç : Nüfus yoğunluğundaki değişme oranının düzeni kat adedinin karesi ile ters orantılı olarak değişir. Yoğunluk asimptotik bir biçimde (λfy3/h) ile belirlenen çok sayıda kat adedi için sınırlı bir değere yaklaşım gösterir. Teorem 3 : Birbirine eşit ve paralel bloklardan oluşmuş yapılaşmada bloklar arasındaki set açısının ya da böyle bir gelişme için nüfus yoğunluğunun değişmez (sabit) olduğu varsayımı ile açık alan katsayısı, artan kat sayısına bağımlı olarak hiperbolik bir artma gösterir. Sonuç : Açık alan katsayısındaki artış oranının düzeni kat sayısının karesi ile ters orantılı olarak değişir ve katsayı çok sayıdaki kat için (1) üst sınır değerine asimptotik bir yaklaşım gösterir. Teorem 4 : Birbirine eşit ve paralel bloklardan oluşmuş yapılaşmada, bloklar arasındaki set açısının değişmez olduğu varsayımı ile açık alana düşen kişi yoğunluğu set açısının (arc tanjant 8i-g)/(i-λ)f9 değerinden büyük, eşit ya da küçük olmasına göre asimptotik bir biçimde azalma gösterir. Sonuç : Açık alana düşen kişi yoğunluğunun değişme oranının düzeni, kat sayısının karesiyle ters orantılı olarak değişir. Bu yoğunluk, nüfus yoğunluğunu sınırlayan (λfy3/h) değerine eş değer olan üst sınır noktasındaki kat sayısı değerine doğru asimptatik bir biçimde yaklaşır. Teorem 5 : Paralel ve eşit bloklardan oluşmuş yapılaşmada nüfus yoğunluğu değişmez (sabit) varsayıldığında, set açısı, nüfus yoğunluğunun (βλ((i-g)/h) değerinden büyük ve küçük olmasına bağlı olarak hiperbolik bir biçimde artma, değişme (sabit) ya da azalma gösterir. Sonuç : Set açısındaki bu değişmenin düzeni kat adedinin karesiyle ters orantılı olarak değişir ve çok sayıda kat için sınırlı bir değere yaklaşım gösterir (arc tanjant hu1/βλf)) Heiligenthal-Gropius modeli, ilişkilerin doğrusal (linear) değil hperbolik ve modelin özelliği olarak da fonksiyonların davranışlarının uyumlu olduğu göstermektedir. Beckett ise, modelde yapılacak küçük düzeltmelerin, fonksiyonların davranışlarında önemli değişikliklere yol açacağını kanıtlamaktadır. Geliştirilecek modeller, yeni öğeleri gözönüne aldıkça fonksiyonların dovranışlarında, kritik ilişkiler nedeni ile yanılgı paylarını da beraberinde getirdiği görülmektedir. Olası durumların sayısı arttırıldıkça bilgi ilem tekniğine başvurmak kaçınılmaz olmaktadır (49). Pratik açıdan bakıldığında Helligenthal-Gropius modeli, Beckett’in modeli kadar iyi ve şüphesiz kullanmak ve anlamak için daha çok yalın bir yapıyı ortaya koymaktadır. Ancak Beckett’in modeli de mimari bir dizgedeki birkaç değişkenin karmaşık yapısını ve davranışlarını ortaya koymak açısından çok yararlı olarak görülmektedir. Paralel bloklarla oluşturulan bu iki model dışında, Walter Gropius’un Şekil 1.13’de verilen 4 katlı avlulu gelişme ile aynı konut birimini içeren 32 katlı kuleler karşılaştırması ana tezini oluşturmaktaydı.

36

Şekil 1.13- A İç Avlulu 4, Katlı Apartman Binaları B Etrafı Açık Alanlarla Çevrili ve Aynı Konut Birimini İçeren 32 Katlı Güneş Işığı Kuleleri (Sunlight Towers)

Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Built Forms”, L. Martin and L. March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London – 1972, s.83, Şekil:3.19 a,b. Bu görüş başlangıç noktası alınarak, 4 değişik kentsel mekan biçimi için toprak kullanımda yoğunluk-güneşışığı v.b. değişkenler için model çalışmaları yapılmıştır (50). Şekil: 1.14 ve 1.15’de model geliştirilen kentsel mekan biçimlenmeleri gösterilmektedir. Modelin değişkenleri aşağıda tanımlanmaktadır. f = yapılaşma biçiminin eni, derinliği h= bir katın yüksekliği z = bloklar arası uzaklık x = kat sayısı y1 = ada alanı (yolların yarısı dahil) y2 = toplam döşeme alanı y3 = set açısının tanjantı Bu modelde başlıca bağımlı değişken (u olarak, tek bağımsız değişken de (y3) olarak seçilmektedir.

12 / yyu � kat alanı katsayısı (KAKS) Ayrık kule tipi Avlulu tip ada alanı 2

1 )( fxzIoIy � 21 )(42 zfIIy �� (1)

döşeme alanı xfIoIy 22 � xzffIIy )(422 �� (2)

set açısının tanjantı zhxy �3 (3)

Eşitlik (3) te, z= hx/y3 olduğundan, (1) ve (2) nolu matematik anlatımlarda (z) değişkeni ayıklanarak aşağıdaki eşitlikler elde edilmektedir.

37

Şekil 1.14- Yapılaşma Biçimlerinin 3 Farklı Tipi 3 tipe indirgenmiş farklı yapılaşma biçimleri ve oluşturdukları kuramsal kent dokusu. A ayrık (pavilion) ya da kule (tower) B sokak (street) ya da paralel bloklar C haçvari tipin oluşturduğu sürekli avlular örüntüsü. Kaynak : Leslie Martin, Lionel March and Others, “Speculations”, Leslie Martin and Lionel March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London – 1972, s.36, Şekil:2.3.

38

Şekil 1.15- A Ayrık (Pavilion) Biçimde, B Avlulu Biçimde (court)

C Sokak Biçiminde (Street) D Sürekli Avlu ya da Haçvari Biçim (Cruciform) lerindeki Kentsel Mekan Oluşumları. Kaynak : Lionel March, “Elementary Models of Built Forms”, L. Martin and L. March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London – 1972, s.90,93, Şekil:3.20, 3.21, 3.22, 3.23.

Ayrık Kule Tipi xhxfy

fyu .

2

3

3��

��

�

��

� (4)

Avlulu Tip xhxfy

fyu .

3

32��

��

�

�� (5)

Sokak tipi ile sürekli avlulu haçvari tipin ilişkileri için oluşturulan modelde ise aşağıdaki eşitlikler geliştirilmiştir. Paralel bloklar için oluşturulan eşitlikler : Ada alanı 2)2(

1 )( zfy �� (6)

Döşeme alanı zxzffy ).()2(2 �� (7)

Kat alanı katsayısı xhxfy

fyu .

3

3)2(2 ��

�

��

�

�� (8)

Sürekli avlulu haçvari tip için oluşturulan eşitlikler : Ada alanı 2)4(

1 )( zfy �� (9)

Döşeme alanı xzffy )2()4(2 �� (10)

Kat alanı katsayısı 23

33)4(

)()2(

hxfyhxfyfy

u�

�

� (11)

Eşitlik (4), (8) ve (11) yeniden yazılarak bu üç kentsel mekan biçimlernişinin karşılaştırılması yapılabilir (51).

39

Ayrık kule tipi xhxfyhxfy

fyu .)(

).0(2

3

33

0

�

�

�

Sokak tipi xhxfyhxfy

fyu .)(

).1(2

3

33

2

�

�

�

Sürekli avlulu tip

(haçvari) xhxfyhxfy

fyu .)(

).2(2

3

33

4

�

�

�

Bu üç matematik anlatımdan bütün tipleri tanımlayabilecek aşağıdaki genel eşitlik (α)’nın 0,1,2 değerleri içni yazılabilir.

xhxfyhxfy

fyu .)(

).(2

3

33

)2(

�

�

�

��

Üzerinde tartışma yapılan üç mekansal yapılaşma biçiminin aşağıdaki eşitliklerle ilişkileri saptanmaktadır ve

23

23)0()2()2()4(

)( hxfyxfhy

uuuu�

��

bu eşitlikte her x > 0 değeri için aşağıdaki karşılaştırma çıkarılmaktadır. u(4) > u(2) > u(0) Bu ilişki Martin March modelinde, mekansal yapılaşma biçimleri düzeninin toprak kullanma performanslarını (yeterlik) en gerçekçi bir biçimde sıraya koymaktadır. Belli bir kat sayısına göre kat alanı katsayısı (katkılı-brüt) (u) sürekli avlulu (haçvari) biçimindeki yapılaşma düzeninde, sokaka (paralel bloklar) biçimindeki düzenden ve dolayısıyle ayrık kule biçimindeki yapılaşmalardan daha büyük çıkmaktadır. (Şekil 1.16). Şekil 1.16- Kat Adedine Bağlı Olarak Yapılaşma Biçimlerinin Bina Potansiyelleri. Kaynak : Leslie Martin, Lionel March and Others, “Speculations”, Leslie Martin and Lionel March, Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London – 1972, s.37, Şekil:2.4. Martin-March modeline bağlantılı olarak iki basit teorem geliştirilmiştir.0

40

1.5.2.5 Martin-March Teoremleri (52) Teorem – 1 : Verilmiş bir set açısı tarafından kontrol edilmiş dikdörtgen yapılaşma formlarının pek çok düzenlemelerini karşılaştırırken, sürekli avlulu bir düzenlemenin katkılı kat alanı katsayısı, verilmiş herhangi bir kat sayısına göre, (KAKS-FSI Floorapace Index) daima, sokak tipi (paralel bloklar) bir düzenlemeden, bu da sırasıyla, ayrık kule tipi bir düzenlemeden daha büyüktür. Teorem- 2 : Bazı ölçülür kat sayılarına göre ayrık kule tipi bir düzenleme için maximum bir kat alanı katsayısı değeri vardır ve aynı kat sayısına göre sürekli avlulu ve sokak tipi düzenlemelerin katsayıları, anılan sıraya göre ayrık kule tipi düzenlemeden iki ve üç kez maximum bir değerde uygulanabilir olmaktadır.

1.5.3 ÜLKEMİZDEKİ ÇALIŞMALAR Ülkemizde şimdiye kadar tanımlamaya çalıştığımız yoğunluk-fizik mekan ve bileşenleri arasındaki ilişkileri içeren, kısmen çok değişkenli, derli toplu ilk yayın İrfan Bayhan’ın 81969) “Şehir Planlaması” adlı kitabıdır (53). Bu yayında ; Kat Alanı Katsayısı (KAKS)- Konut Tipleri, (Şekil-253, s.234). Kat sayılarına göre Kat Alanı Katsayısı Yapı Alanı oranları (Şekil – 254 s.236). Net Konut Alanları Yoğnluğu – Kişi başına düşen Parsel Alanı, (Şekil – 255 s.237) Yerleşme alanı – Brüt Konut Alanları Yoğunluğu (Şekil – 256 s.239) Kişi başına düşen konut alanına göre Net Konut Alanları Yoğunluğu- Kat Alanı Kartsayısı (KAKS), (Şekil – 257 s. 241) Kat Alanı Katsayısı – Parsel Alanının Kat Alanları toplamına oranı (Şekil 258 s.242) İlişkileri grafiklerle verilmektedir. Ancak yukarıda sıralanan ilişkiler incelendiğinde fizik mekan oluşumunda önemli olan birçok değişkenin (güneş ışığı, iki bina arasındaki uzaklıklar, yapılaşma biçimleri v.b.) bu karşılaştırmalara katılmadıkları görülmektedir. Bu çalışmadan başka, Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, Konut Sektörü Planlama Grubunca “Konut Yoğunlukları Üzerine Bir Araştırma” adını taşıyan bir çalışma başlatılmış ancak tamamlanamamıştır (54). Bu çalışmada yönetmeliklerin tanımladığı yapı imar düzenlerinden kaynaklanan ancak belirli nüfus büyüklüklerini içeren bir yöntem uygulanmıştır. 3 tip yerleşme büyüklüğü, komşuluk ünitesi (5000 kişi), Malle (15.000 kişi), Mahalle Grubu (45.000 kişi) seçilmiş ve bu büyüklüklerin tüm donatım alanlarını kapsar nitelikte yoğunluk – katsayı ve donatım alanları ilişkileri kurulmuştur. Daha önce de belirttiğimiz gibi tamamlanamamış olması nedeni ile çalışmanın yöntem ve modeli hakkında daha ayrıntılı bilgiye sahip olamamaktayız. Son zamanlarda İller Bankası, İmar Planlama Dairesinde İlhan Gülgeç 81981) tarafından geliştirilmiş “yoğunluk, Emsal ve Yapı Nizamlarına Göre Bölünme (parsel) YEB-ABAK” adlı bir araştırma izlenmektedir (55). Çalışmanın amacı kısaca şöyle belirlenmektedir. Ülkemizde kent planlama çalışmaları nicelik ve niteliksel yönde gelişmekte ve planlama tekniklerindeki yeni aşamalarla giderek yöre koşulların uygun teknik ve planlama biçimleri kullanılmaktadır. Ayrıca yakın gelecekte imar planı turistik planlama ulaşım planlaması gibi çeşitli çalışmaları tek ve “kapsamlı bir plan” altında toplamakla planlamanın; uygulama yönünden esneklik ve bilimselliği artacak farklı planlar arasındaki tutarsızlıklar giderilip bütüncül bir anlayışla kontrol ve yönlendirici özelliği kuvvetlenecektir.

41

İmar uygulamalarına açıklık ve kolaylık getirebilmek için, imar planlarındaki yapılaşma koşulları giderek; yönetmeliklere beşvurmayı en aza indirecek biçimde, ayrıntılı olarak planlar üzerine yazılmakta ve planla birlikte onanmaktadır. Böylece, her türlü yapılaşma koşullarının, imar ve mülkiyet durumunun, bölünme koşullarının, formüle edilip planlar üzerine işaretlenmesi gereği doğmaktadır. Yukarıda değinilen yapılaşma koşullarının hesaplanmasında kolaylık, doğruluk, esneklik ve hız sağlayacak “ABAK tablolarının” elektronik hesaplayıca (bilgisayarla) elde ederek kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Çalışmada varsayılan sınırlamalar ve kabuller aşağıda belirlenmektedir. Konut alanı En az 40 En çok 120 m2 Kişi başına konut alanı “ “ 15 “ “ 60 m2 Net nüfus “ “ 50 “ “ 1250 kişi/ha. Konutta ortalama nüfus “ “ 1,1.5,2 “ “ 7 kişi Kat adedi “ “ 1,2 “ “ 6 kat En az parsel alanı Ayrık düzende 252 m2 diğer düzenlerde 120 m2 En küçük TAKS 0,05 En az; bina cephesi 6 m, yanbahçe 3 m, ön bahçe 5 m, arka bahçe 3 m, kabulünden yapı düzenlerine göre en az parsel cephesi Ayrık Düzen İkili Blok Düzen Bitişik Düzen 12 m. 9 m. 6 m. En az parsel derinliği : Ayrık Düzen İkili Blok Düzen Bitişik Düzen Ön Bahçeli 26 m. 15 m. 15 m. Ön Bahçesiz 21 m. 10 m. 10 m. Parsel büyüklüklerinin hesaplanmasında bir katta bir konut olduğu varsayımından hareket edilmekte, bir katta birden fazla konut olması halinde yalnızca hektardaki parsel adedinin azaldığı belirtilmektedir. Yönetmeliklerin tanımladığı çıkma hakkı bu nedenle dikkate alınmamaktadır. Kanımızca ülkemiz koşulları dikkate alındığında gecikmiş ve yararları büyük olan kapsamlı bir çalışmadır. Ancak özellikle yerleşik alanlardaki varolan iyelik (mülkiyet) örüntüsüne bu çalışmanın uygulanması ve yönetmeliklerle geliştirilmiş bazı özelliklerin günümüze dek uygulamalar sonucu oluşturduğu belirli yapılaşma geleneklerinin belirginleşmeiş olması bu çalışmanın tamamlanması gerekli yanlarını ortaya koymaktadır. Gönül Aslan Evyapan (1981) tarafından yapılan ve 1981 yılında yayınlanan “Kentleşme Olgusunun Hızlanması Nedeniyle Yapılar Yakın Çevresi Düzeyined Açık Alan ve Mekanların Değişimi”adlı ülkemiz kent mekanlarının zaman içindeki değişimini özümleme yöntemiyle ortaya koyan araştırma ile yoğunluk-kent mekanının biçimlenişi, güneş ışığı alma (güneşlenme) v.b. ilişkileri örnek kent kesimi üzerinde saptanmaktadır (56).

42

50 100

150

200

300

400

500

600

700

800

900

1100

1200

1300

1000

1600

1700

2000

87

65

43

2

1

0.080.09

0.10

0.20

0.35

0.40

0.06

0.05

0.45

K.A.K.S

T.A.K.S

2.5

PARSEL

2.0

1.6

1.11.0

7

4

0.07

1900

0.25

0.30

0.50

0.60

0.70

0.80

1.00

NET

YO

GU

NLU

K (

KISI

/ HE

K)

32

1

0.080.09

0.10

0.20

0.35

0.40

0.06

0.05

0.45

K.A.K.S

T.A.K.S

2.8

PARSEL

2.5

1.8

1.11.0

7

4

0.07

1900

0.25

0.30

0.50

0.60

0.70

0.80

1.00

3.43.3

2.0

2.2

1.7

1.4

NET

YO

GU

NLU

K (

KISI

/ HE

K)

3.5 BIR KONUT 90 m23.0

100100 100 1002 2

33

44

55

22

3 3

44

66

77

889 8 7

76

65

5

100 100100

200

100

200

300

200

300

700

600

600

500

500

500

400

400400

400

300300

200

500

600

700800

700

600700

800

900

900

800

1000

1100

12001100

1000

1200

1100

1200

1000

1000

900

800900

1200

1200

11

10

11

10

11

10

9

10

9

8

120011

9

76.5

6

5.5

5

4.5

4 1100

1000

KONUTTA ORTALAMA KISI PARSEL , KAT

TABAN VE KATALANI KATSAYILARI

8

7

6

5

4

3

2

1

8765432

2.9

2.82.7

2.6

2.42.3

2.22.1

1.9

1.5

1.7

1.4

1.31.2

98

5

6

32

1.8

3.5 BIR KONUT 100 m2

3.0

100100 100 1002 2

33

44

55

22

3 3

44

66

77

889 8 7

76

65

5

100 100100

200

100

200

300

200

300

700

600

600

500

500

500

400

400400

400

300300

200

500

600

700800

700

600700

800

900

900

800

1000

1100

12001100

1000

1200

1100

1200

1000

1000

900

800900

1200

1200

11

10

11

10

11

10

9

10

9

8

1200 11

9

76.5

6

5.5

5

4.5

4 1100

1000

KONUTTA ORTALAMA KISI PARSEL , KAT

TABAN VE KATALANI KATSAYILARI

8

7

6

5

4

3

2

1

8765432

3.23.1

2.9

2.72.6

2.42.3

2.1

1.5

1.9

1.6

1.31.2

98

5

6

32

50 100

150

200

300

400

500

600

700

800

900

1100

1200

1300

1000

1600

1700

2000

87

65

4

100100 100100

2 2

33

44

55

22

3 3

44

66

77

8

898 7

76

65

5

100 100100

200

100

200

300

200

300

700

600

600

500

500

500

400

400

400

400

300

300

200

500

600

700800

700

600700

800

900

900

800

1000

1100

12001100

1000

1200

1100

1200

1000

1000

900

800900

1200

1200

11

10

11

10

11

10

9

10

9

8

120011

9

76.5

6

5.5

5

4.5

4

3.5

1100

1000

KONUTTA ORTALAMA KISI

BIR KONUT 80 m2

PARSEL , KATTABAN VE KATALANI KATSAYILARI

8

7

6

5

4

3

2

1

8765432

2.7

2.6

2.5

2.42.3

2.2

2.1

1.9

1.8

1.7

1.4

1.3

1.1

9

8

6

4

5

3

2

1.6

50 100

150

200

300

400

500

600

700

800

900

1100

1200

1300

1000

1400

1500

1600

1700

1800

1900

2000

87

65

43

2

1

0.06

0.070.08

0.09

0.10

0.15

0.25

0.30

0.06

0.06

0.06

K.A.K.S

T.A.K.S

2.0

1.5

1.0

PARSEL

0.20

0.35

0.40

0.50

0.60

0.70

0.80

0.90

1.00

1.2

7

NE

T Y

OG

UN

LUK

(K

ISI /

HEK

)

100100 100 1002 2

33

44

55

22

33

44

66

77

8

898 7

76

65

5

100 100100

200

100

200

300

200

300

700

600

600

500

500

500

400

400

400

400

300300

200

500

600

700800

700

600700

800

900

900

800

1000

1100

12001100

1000

1200

1100

1200

1000

1000

900

800900

1200

1200

11

10

11

10

11

10

9

10

9

8

120011

9

76.5

6

5.5

5

4.5

4

3.5

1100

1000


BIR KONUT 70 m2


8

7

6

5

4

3

2

1

8765432

2.4

2.3

2.2

2.1

2.0

1.9

1.8

1.7

1.6

1.5

1.2

1.3

1.1

1.0

9

8

7

6

4

5

3

2

1.4

50 100

150

200

300

400

500

600

700

800

900

1100

1200

1300

1000

1400

1500

1600

1700

1800

1900

2000

87

65

43

2

1

0.06

0.07

0.08

0.09

0.10

0.15

0.25

0.30

0.06

0.06

0.06

K.A.K.S

T.A.K.S

2.0

1.5

1.0

PARSEL

0.20

0.35

0.40

0.50

0.60

0.70

0.80

0.90

1.00

NET

YO

GU

NLU

K

(KIS

I / H

EK)

Şekil 1.17 , 1.18 , 1.19 , 1.20 Kaynak :İlhan Gülgeç, YEB-ABAK TABLOLARI İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Ankara, 1981 Gülgeç (1981) tarafından yapılan çalışmayı daha önce sözü edilen özellikler nedeni ile tamamlar niteliklerde bir çalışma da 1982 yılında gerçekleştirilmiştir (57). Emre Aysu (1982), “Kentsel Mekan Biçimlenmesinde, Yapı-İmar Düzenleri Tipolojisi, Toprak Kullanma İlişkileri (YİD-TİP Benzeşim Modeli, AYK-Grafik-Abakları) adlı araştırmasında çalışmanın amacı aşağıdaki şekilde belirlenmektedir (58). Kent toplumsal ve ekonomik süreçlerin mekansal boyutta yer alması ile varolmaktadır. Kentsel mekan ise doğrudan bu süreçlerin etkileşimi sonucu biçimlenmektedir. Bu biçimlenmede sözü edilen süreçlerin oluşturduğu toprak kullanım türleri değişik yoğunluklarla mekanda yer almakta ve doğrudan insan yaşamını etkilemektedir.Bu nedenlerledir ki yoğunluk kavramları ve türevleri toprak kullanmanın, sınırlı toprak kaynağının akılcı bir biçimde bölüşümünü, dağıtımını denetleme ve yönlendirme önemli bir araç olmaktadır. Sözünü ettiğimiz bu özellikler kentleşmenin üst düzeylerde seyrettiği kentsel alanlarda söz konusu olmaktadır.

43

Bu çalışmada kentleşme olgusunun ya da nüfus işgücü yığılmalarının toplumsal-ekonomik-kültürel ve politik neden ve sonurgularına girilmeden toprak kullanma kararlarının mekana indirgeyen yoğunluk ve türevlerinin oluşturdukları yapılaşma ilişkileri ya da ters bir anlatımla yönetmeliklerle tanımlanmış yapılaşma biçimlerinin bu ölçütlerle ilişkilerinin üzerinde durulacaktır. Özellikle bir kez daha vurgulamak gerekirse, bu çalışma, ülkemizde kentsel mekanların biçimlenmesinde imar yönetmelikleri ile belirlenmiş, genel-geçer yapı-imar tipolojilerinin tanımlanmasını ve toprak kullanma ölçütleri açısından, insanın tüm gereksinmelerin, eylemlerini doğrudan ilgilendiren fiziksel mekanın analojik, çözümleyici bir yaklaşımla anatomik (mekan bileşenlerinin yapısı ve birbirleri ile ilişkileri) fizyolojik (mekan bileşenlerinin görevleri ve görevlerin nasıl oluştuğu) ve patolojik (fizik mekanın yarattığı rahatsızlıklar, hastalıklar) yapısının ortaya konmasının, içerdikleri potansiyel ve performans göstergeleri ile sağlıklı konut yaşam çevreleri arasındaki ilişkilerin saptanmasını amaçlamaktadır. Gerçekten böyle bir çalışma ya da kentsel fizik mekanların bileşenleri – alt dizgeleri arasındaki yukarda sözü edilen ilişkilerin saptanması ile daha önce de belirttiğimiz gibi, tüm mekan dizgesinin durumunu ve düzenli olup olmadığını ortaya çıkarabilecek ve kentsel mekan dizgesinin oluşumunu ve durumunu anlamak, gelecekteki durumunu kestirmek, yönlendirmek ve denetlemek açısından yararlı olacaktır. Ülkemizde kentsel mekanların biçimlenmesinde imar yönetmeliklerinin tanımladığı yapılaşma tipolojilerinin yapısı, toprak kullanma ilişkileri, potansiyel ve performans göstergelerinin saptanması olarak ortaya konan amaçların gerisinde, çalışma daha özel amaçları da içermektedir. Bu amaçların bazıları aşağıda verilmektedir. Ülkemiz kentsel mekanının biçimlenmesinde egemen olan yapılaşma tipolojilerini belirlemek, Bu tipolojilerin doğrudan insanın yaşam çevresini ilgilendiren, olumlu, olumsuz özelliklerini ortaya çıkarmak, Toplumun değer kalıpları – yargıları ve yaşam biçimleri açısından bu tipolojilerin sürekliliği kabul görecekse ya da görüyorsa, sağlıklı çevre oluşturmada uygulanabilir özelliklerini saptamak, aksi halde yeni tipolojilerin oluşturulmasına yol göstermek, Özellikle kentlerimiz yerleşik alanlarındaki iyelik (mülkiyet) deseninin nicelik, nitelik ve tipolojik biçimlenmeleri dikkate alındığında bu alanların yeniden geliştirilmeleri için yapılacak düzenlemelerde iyelik desininin aynen kalması halinde varolan yapılaşma tipolojilerinin uygulanabilir abaklarını oluşturmak, Planlama çalışmalarında fizik mekan çözümlemelerinde eksikliği bilinen bileşenlerin ve bileşenler arası ilişkilerin özelliklerini ortaya çıkarmak, Çalışmada, yukarıda tanımlanan genel ve özel amaçlar doğrultusunda toprak kullanmanın denetim ölçütü olan yoğunluk ve türevlerinin tüm fiziksel bileşenler ile ilişkilerine geniş bir şekilde yer verilmiştir. Bu denla ayrıntılı yoğunluk-mekan ilişkisini anlamak açısından gerekli görülmüştür. Sanayileşme ve kentleşmenin sonurgusu mekanda nüfus ve işgücü yığılmalarının en üst düzeyde olması, mekansal organızasyonun ya da biçimlenmenin ağırlıkla imar yönetmeliklerinin tanımladığı yapılaşma ve yasa dışı (gecekondu, hisseli ifrazlar, kaçak inşaatlar, vb.) tipolojiler ile oluşması ve yakın zamana kadar yönetimsel, mekansal kaos içinde olması, nedenleri ile İstanbul Metropoliten Alanı, bu araştırmada örnek çalışma alanı olarak seçilmiştir. Gelişmekte olan ülkemizin, tüm ülkesel ve kentsel çelişkilerinin yer aldığı yönetimden, planlamaya değin bütün sorunları içeren İstanbul Metropoliten Alanı genellemeler yaşabilmek açısından önem taşımaktadır.

44

Çalışmada varsayılan sınırlamalar, kabuller, model formülasyonu, model tasarımı v.b. ayrıntı aşağıda belirlenmektedir. Ülkemiz kentlerinde, özellikle İstanbul Kenti ve Metropoliten Alanında, İmar Yönetmeliklerinin tanımladığı – kentlerin yerleşik (meskun) ve gelişme alanlarında parsel ölçeğinde geniş bir uygulama alanı bulan Yapı-İmar Düzenleri Tipolojisinin (YİD-TİP) ve türevlerinin çeşitleme göstermesi, gerçekte planlama ile sağlıklı bir konut yaşam çevresinin oluşturulmasını amaçlayan arayışların bir sonucudur. Ancak YİD-Tipolojisinin bu tür çevreleri yaratmadaki olanaklarının, potansiyel ve performans göstergelerinin ne olduğu hakkında bu güne değin mekana yönelik ayrıntılı bir bilgi de bulunmamaktadır. Genellikle ülke kalkınma planlarında devamlı olarak yinelenen ve kent (imar) planlama çalışmalarının temel stratejilerini oluşturan kentlerin düzenli ve sağlıklı gelişmesini sağlamak imar uygulamalarına işlerlik kazandırmak v.b. gibi sağlıklı yaşam çevreleri yaratmada amaçlanan ve saptanan politika ve stratejilere karşın planlama-uygulama ikilisinde tüm oluşumların, kentlerimizdeki iyelik (mülkiyet) örüntüsünün bir sonucu olarak tek parsel ölçeğindeki yapılaşmaya indirgenmesi ve bu parsellerin bir araya gelmesinden kent fizik mekan bütünlerinin oluşması devam edegelmektedir. Bütün bu oluşum özelliklerinin bilinmesine karşın kent (imar) planlama çalışmalarında kullanılan gerek planlama teknikleri ve gerekse yasal planlama araçları sözü edilen çevrelerin elde edilmesinde esnek bir uygulama olanağı tanımamakta, bu nedenle de fizik mekan sonuçları açısından tüm geliştirilmiş ya da geliştirilmekte olan planlama çalışmalarını da bir anda anlamsız kılmaktadır. Gerçekte bu oluşumların planlamada toprak kullanma kararlarının bir ürünü olması gerekirken bu süreç, tartışması yapılmış olan çeşitli nedenlerle tersine çalışmaktadır. Çalışmada belirlenen amaçlar doğrultusunda, kentsel fizik mekanların biçimlenmesinde en çok kullanılan –genl, geçer 4 YID- tipi saptanmakta, bu tiplerin parsel ölçeğine bağımlı olarak bina – parsel – yol bileşenleri arasındaki ilişkilerini toprak kullanma ölçütleri açısından ortaya koymak için gerçek yaşamda uygulanan imar yönetmeliklerinin tüm özelliklerini içeren bir benzeşim (simulation) modeli geliştirilmekte ve elektronik bilgi işlem tekniği kullanılarak sonuçlar elde edilmektedir. Bu çalışma, gerçekte tüm YİD- Tipolojisindeki temel yapılaşma düzenlerini ve türevlerinin incelenmesini amaçlayan ve bütünün parçasını oluşturamaktadır. Burada seçilen 4 tip İstanbul Kenti ve Metropoliten Alanında en çok kullanılmakta ve parsel tipi olarak da çoğunluğu oluşturmaktadır.Burada seçilen 4 tip İstanbul Kenti ve Metropoliten Alanında en çok kullanılmakta ve parsel tipi olarak da çoğunluğu oluşturmaktadır. Yapı – İmar Düzenleri Tipolojisini Düzenleri Tipolojisi setinde saptanan 4 tip aşağıda berlenmektedir. Bitişik Düzen – Ara Parsel Yönetmelik Uygulaması (BD-APA / YÖNETMELİK) Blok Düzen – Ara Parsel Yönetmelik Uygulaması (BL – APA / YÖNETMELİK) Ayrık Düzen – Ara Parsel Yönetmelik Uygulaması (AD – APA / YÖNETMELİK)

45

Ayrık Düzen – Ara Parsel TAKS Uygulaması (AD – APA / TAKS 0,25) Bu modelin kurgusunu İstanbul Belediyesi İmar Yönetmeliği, Tip Yönetmelikler, İmar Tüzüğü, ve İmar Kanununun ilgili maddeleri, Otopark Yönetmeliği v.b. yapılaşmayı denetleyen, yol gösteren yasal araçların gerçek yaşamdaki tüm özelliklerini içeren işleyiş şemaları oluşturmaktadır. Bu işleyişin ya da başka bir anlatımla, sözü edilen yasal araçlardan yararlanılarak belirli parsel boyutlarına göre yapılaşma koşullarının belirlenmesi sürecinin, bir benzeşim (simulation) modeli haline getirilmesi yönetmeliklerde tanımlanan Yapı-İmar Düzenlerinin herbirinin saptanan sınırlar içerisindeki, bina-parsel- yol bileşenleri ilişkilerinin matematik yolla ortaya konması ile elde edilen fonksiyonların davranışlarının çözümlenerek sonuçlara gidilmesini amaçlamaktadır. Her modelde olduğu gibi bu YİD – Tipolojik Benzeşim Modelinde de gerçek bir dizge soyutlanmakta ve dizgenin performansını geliştirmek çabası ile de dizgenin davranışları çözümlenmek istenmektedir. Bu modelin öğeleri aşağıdaki şekilde tanımlanabilir : Dizge; İnsan (kullanıcı) ile bina – parsel – yol bileşenlerinden oluşan en küçük fizik mekan bileşenleri arasındaki ilişkileri temsil etmek için kullanılan sembol, eşitlik ve parametreler kümesi (seti), Dizge Bileşenleri ; İnsan, bina, parsel yol ve insanın kentsel gereksinmelerini yanıtlayan kentsel donatım öğeleri (otopark, yeşil v.b.) Dizge Değişkenleri ve Parametreleri; insan sayısı (TNUFS), kişi başına düşen konut birim alanı (ALAN), aile büyüklüğü (AİLE), kişi başına düşen yeşil birim alanı (YEBİR), parsel cephesi ( PC), parsel derinliği (PD), bina cephesi (BCZ), bina derinliği (BDZ), ön, yan, arka bahçe uzaklıkları (OB, YB, AB), ön, yan, arka kapalı çıkma ölçüleri (OC, YC, AC), Yol genişliği (YOG), kat adetleri (BK). Dizge İlişkileri; konut birimi büyüklüğü (ROMAL), konut birim adedi (BKON), Parseldeki nüfus (TNFUS), araç adedi (ARAÇ), otopark alanı (PARK), parsele düşen yol alanı (YOL), gerekli yeşil alan (YEŞİL), toplam donatım alanı (DONA), parsel alanı (PA), katkılı (brüt) konut alanı (BRTAL), katkısız (net) yoğunluk (YNET), katkılı (brüt) yoğunluk (YBRT), konut toplam parsel alanı (RONAL), toplam otopark alanı (PRKAL), parsel adedi (PADET), toplam donatı alanı oranı (TERKO), Dizge öğeleri tanımlanan YİD-Tipolojik Benzeşim (simulation) modeli bir matematik çözümleme modeli olarak geliştirilmiş ve Komputer Algoritmleri (Algorithm) ile elektronik bilgi işlem makinalarında FORTRAN IV-V dilleri ile işlenebilecek hale getirilmiştir. Geliştirilen YİD-Tipolojik Benzeşim (simulation) modeli genel, geçer 4 tipin köşe parsellerini de içeren 9 ana program halinde tasarlanmıştır. Çalışmada verilmek üzere seçilmiş 4 ana programın çıktılarına göre yerleşik (meskun) alanlarda seçilmiş parseller üzerinde başlangıç verilerinin değiştirilmeksizin kat adedi artışları sonuçlarının grafik yolla ve ikili korrelasyon tekniği ile karşılaştırılması 8 adet programla gerçekleştirilmiştir. Ayrıca seçilmiş 4 ana YİD-Tipolojik Benzeşim (simulation) modeli çıktılarına göre elde edilen grafiklerdeki eğrilerin düzenliliği E.H.B. Merkezince gelilştirilmiş, en küçük kareler ve Eğri Geçirme paket (Hazır) Programı kullanılarak test edilmiş ve eğri denklemleri saptanmıştır. Bu programlar Yıldız Üniversitesi (İDMM Akademisi) Elektronik Hesap Bilimleri Merkezindeki IBM 1130 ve INTERDATA 8-32 Bilgisayarlarında günde 3-4 saatlik bir çalışma ile yaklaşık 2-2,5 aylık bir sürede geliştirilmiş ve çıktılar elde edilmiştir. Merkezde çalıştırılan programlar aşağıda verilmektedir.

46

İ- 9 adet YİD-Tipolojik Benzeşim Modeli Çözümleme Programı Bitişik Düzen – Ara Parsel (BD – APA / YÖNETMELİK) PRG.NO – EA/81001 Bitişik Düzen Köşe Parsel (BD – CPA / YÖNETMELİK) PRG.NO – EA/81002 Ayrık Düzen – Ara Parsel (AD – APA / TAKS = 0,25) PRG.NO – EA/81003 Ayrık Düzen – Köşe Parsel (AD – CPA / TAKS = 0,25) PRG.NO – EA/81004 Blok Düzen – Ara Parsel (BL – APA / YÖNETMELİK) PRG.NO – EA/81005 Blok Düzen – Ara Parsel – Blok Başı (BL- APA / BB / YÖNETMELİK) PRG.NO – EA/81006 Ayrık Düzen- Ara Parsel (AD – APA / YÖNETMELİK) PRG.NO – EA/81007 Ayrık Düzen – Köşe Parsel (AD –CPA/ YÖNETMELİK) PRG. NO-EA/81008 Blok Düzen – Köşe Parsel (BL-CPA/YÖNETMELİK) PRG. NO-EA/81009 ii- 4 adet YİD-Tipolojik Benzeşim modeli çıktılarına göre seçilmiş parseller üzerinde başlangıç verileri değiştirilmeksizin kat adedi artışları sonuçlarının karşılaştırılması programları. BD - APA / YÖNETMELİK PRG. NO-EA / 82001 AD – APA / TAKS = 0,25 PRG. NO-EA / 82002 BL - APA / YÖNETMELİK PRG. NO-EA / 82003 AD – APA / YÖNETMELİK PRG. NO-EA / 82004 iii- 4 adet YİD-Tipolojik Benzeşim Modeli çıktılarına göre seçilmiş parseller üzerinde başlangıç verileri değiştirilmeksizin kat adedi artışları sonuçlarının ikili korrelasyon tekniği ile karşılaştırılması. BD – APA / YÖNETMELİK PRG. NO-EA / 82005 AD – APA / TAKS = 0,25 PRG. NO-EA / 82006 BL – APA / YÖNETMELİK PRG. NO-EA / 82007 AD – APA / YNETMELİK PRG. NO-EA / 82008 YİD Tipolojik Benzeşim (simulation) Genel Modelinde giriş bölümünde belirlediğimiz model için veri oluşturacak bazı sınırlamalar ile soyutlamalara gidilmiştir. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Parsellerin her iki boyutunda da eğim bulunmadığı, Parsellerin düzgün (diktörtgen) geometrik biçimlerde olduğu, Parsel cephe ve derinlik ölçülerinin YİD – Tipolojisinden seçilmiş 4 tip için İmar Yönetmeliğinin tanımladığı en az ve en çok değerleri arasında 1’er metrelik aralıklarla değiştiği, Ençok 8 kat için modelin çalıştırılacağı, Konut dışı kullanımlardan yönetmeliğin tanımladığı yol, otopark ve yasanın tanımladığı yeşil alan değerleri ile yakın konut yaşam çevresinde yer alacak olan kentsel donatımların modele girdi oluşturacağı, İki bina arasındaki uzaklığın bina yüksekliğine eşit ve bu ölçüyle de güneşlenme içing üneş yükseliş açısının 450 olduğu Varsayılmaktadır. Ayrıca : İmar Kanununun tanımladığı (2) kişi başına yeşil alanın 7 m2/kişi (madde 28).

47

Belediyeler İmar Yönetmeliklerine ek yönetmelik (otopark yönetmeliği) maddelerine göre (3) 4 daire (konut birim) için 1 otopark yerinin ve 1 araç içinden 25 m2/araç (Madde 5 ve 6). Kişi başına birim konut alanının 15, 20, 25, 30, 35, 40 m2-kişi Aile büyüklüklerinin 3,4,5,6 kişi Kat yüksekliklerinin 3 m ve su basmanın da 0,50 m. Ön bahçe uzaklığı OB = 5 m. yan bahçe uzaklığı YB= 4 m. En çok (max) bina derinliği BDZmax= 20 m., en küçük (min) bina derinliği derinliği BDZmin=7 m., en küçük (min) bina cephesi BCZmin= 6 m. ölçüleri modelin değişmez (sabit) değerleri olarak kabul edilmiştir. Bu kabul ve varsayımlarla çalıştırılan YİD-Tipolojik Benzeşim (simulation) modeli çıktıları iki tür kullanıma eleverişli hale getirilmiştir. Her 4 tipolojik düzen için parsel alanı (PA) parsel cephesi (PC) parsel derinliği (PD) Kat Alanı Katsayısı (KAKS), Taban Alanı Katsayısı (TAKS), Aile Büyüklüğü (AİLE) ve kişi başına birim konut alanı büyüklüğüne göre Katkısız (Net) yoğunluklar arası ilişkileri veren ve her kat için ayrı ayrı çizilen ve Tipolojik kodları ile tanımlanan AYK-GRAFİK-ABAK’lar, Her 9 tipolojik düzen için Katadedi (BK), Parsel Cephesi (PC) parsel derinliği (PD), Bina taban alanı (TA), Toplam Kat Alanı (TDA), Çıkma Oranı (ÇIKOR), Taban Alanı Katsayısı (TAKS), Kat Alanı Katsayısı (KAKS), Boşluk Alanı Katsayısı (BAKS), 1 Hektarda Parsel Adedi (HEKPA), bilgileri. Her 4 tipolojik düzen için aile büyüklüğü ile kişi başına düşen birim konut alanı 4/6’lık bir matrix düzeni içerisinde; Kat Adedi (BK), Parsel Derinliği (PD), Parsel Cephesi (PC), Konut Birim Büyüklüğü (DOMAL), Konut Birim Adedi (BKON), Parseldeki Nüfusk (TNUFS), Otü Adedi (ARAÇ), Otopark Alanı (PARK), Parsele Düşen Yol Alanı (YOL), Gerekli Yeşil Alan (YEŞİL), Toplam Donatım Alanı (TDONA), Parsel Alanı (PA), Brüt Konut Alanı (BRTAL), Katkısız (Net) Yoğunluk (YNET), Katkılı (Brüt) Yoğunluk (YBRT), Konut Toplam Parsel Alanı (RONAL), Toplam Yeşil Alan (YESAL), Toplam Yol Alanı (YOLAL), Toplam Otopark alanı (PRKAL), Parsel Adedi (PADET), Toplam Donatı Alanı Oranı (TERKO) bilgileri, Her 4 tipolojik düzen için Çıkma Oranı (ÇIKOR), Kat Adedi (BK) Parsel Alanı (PA) ilişkilerini veren ve Tipolojik kodları ile tanımlanan AC-GRAFİK-ABAK’lar, Her 4 tipolojik düzen için Parsel Derinliği (PD), Bina Derinliği (BDZ), Arka Bahçe (AB) ilişkilerini veren ve Tipolojk kodları ile tanımlanan AB-GRAFİK ve ÇİZELGELER, Her tipolojik düzendeki Ara Parseller (APA) için gecerli olan parsel derinliği (PD), Yol Genişliği (YOG), ilişkisi GRAFİK – ABAK ve ÇİZELGE’ler, Konut parsellerinin katkılı konut alanı içindeki oranına göre katkısız (net)- ve katkılı (brüt)- katkısız (net) yoğunluk ÇEVİRİM ÇİZELGELERİ, YİD – Tipolojik Benzeşim (simulation) Modelinin komputerize edilmiş algoritmlerinde imar yönetmeliğinin işleyişinde ortaya çıkan özel durumlar kontrol deyimleri ile denetlenerek olanaklar elverdiğince gerçek yaşamdaki sonuçların –çıktıların elde edilmesine çalışılmıştır. Ancak bu benzeşim (simulation) çalışmasında, imar yönetmeliğinin kendi içindeki tutarlı işleyişinin dışında, İstanbul Belediyesi İmar Müdürlüğünün uygulamada aldığı prensip kararlarının tamamı özellikle her özel konuma üretilen özel kararlar modele girdi oluşturulamamıştır. Yine İstanbul Belediyesi İmar Müdürlüğünden farklo alarak arka bahçe (AB) uzaklıklarının saptanmasında bina yüksekliğinin yarısı (BYUK/G) formülü yönetmelik olumlu yjönde yorumlanarak bina derinliği en az 9 m. olma koşuluna göre öncelikle modelde kullanılmıştır. Oysa İmar Müdürlüğü tarafından ve genellikle tüm ülke kentsel yerleşmelerinde parsel derinliği kat adedine göre hesaplanan arka bahçe uzaklığını sağlamıyorsa bu durumda 3 m.’lik bir uzaklığa kadar bina derinliği arttırılmaktadır. Bu yorum ise yaygın bir kullanışla kat adedi ne olursa olsun arka bahçe uzaklığını 3 m. gibi sağlıksız bur boyuta indirilmesini getermektedir.

48

PARSEL

3.0

2.1

1.11.0

7

4

0.07

1900

0.25

0.30

0.50

0.60

0.70

0.80

1.00

3.73.6

2.0

2.4

1.8

1.4

NET

YO

GUN

LUK

(KI

SI /

HEK

)

2.5

2.2

1.6

100100 100 1002 2

33

44

55

22

3 3

44

66

77

889 8 7

76

65

5

100 100100

200

100

200

300

200

300

700

600

600

500

500

3.5

3.3

3.4

3.2

2.82.9

2.72.6

2.3

1.5

1.9

1.7

1.3

1.2

98

56

32

50 100

150

200

300

400

500

600

700

800

900

1100

1200

1300

1000

1600

1700

2000

87

65

43

2

1

0.080.09

0.10

0.20

0.35

0.40

0.06

0.05

0.45

K.A.K.S

T.A.K.S

3.1

500

400

400

400

400

300300

200

500

600

700800

700

600700

800

900

900

800

1000

1100

12001100

1000

1200

1100

1200

1000

1000

900

800900

1200

1200

11

10

11

10

11

10

9

10

9

8

120011

9

76.5

6

5.5

5

4.5

4

3.5

1100

1000


BIR KONUT 110 m2


8

7

6

5

4

3

2

1

8765432

Genel olarak tüm Alan – Yoğunluk – Katsayı – AYK –GRAFİK –ABAK’ları incelendiğinde her bir parsel derinliği ya da cephe boyutu için hiperbolik eğriler setinin başka bir deyimle Yoğunluk – Katsayı düzleminin (3 boyutlu) oluştuğu görülmektedir. Genel olarak bütün AYK – GRAFİK – ABAK’larda kalın ve kesikli çözgiler parsel derinliği, ince ve devamlı çizgiler de parsel cephesi setini simgelemektedir. Gerçekte yatay (x) ve düşey (y) eksenlerine göre 2 boyutlu geliştirilen bu grafiklerde parsel alanını (PA) oluşturan, parsel cephesi (PC) ve parsel derinliği (PD) matrix’inin de bu abaklarrda yeralması ile ara değerlerin saptanabilmesi kolaylaştırılmıştır. Parsel alanı (PA) çok değişik parsel cephe (PC) ve derinlik ( PD) ölçüleri ile elde edilebileceğine göre bu grafiklerde sözü edilen sakınca ortadan kaldırılmış olmaktadır. AYK- GRAFİK –ABAK’larında, ilişkileri veren eğriler seti ya da yüzeyi nedeni ile parsel cephesi (PC) ya da derinliği (PD) eğrisi için aynı taban alanı katsayısı (TAKS) seti oluşmaktadır.Tüm eğriler için bu TAKS değerlerini vermek yerine genel davranışı belirlemek amacı ile bir eğrinin TAKS seti belirlenmekte ve bu tüm eğriler için aynı değerleri simgelemektedir. Bu grafiklerde yatay (x) ekseni Parsel Alanı (PA) ve Taban Alanı Katsayılarını (TAKS) düşey (y) ekseni ise Kat Alanı Katsayısı (KAKS) ile katkısız (net) yoğunluğun (YNET) birim konut alanı (m2/kişi) ve aile büyüklüğüne göre 6 seçenekli değerler seti oluşturmaktadır. Bu seçenekli yoğunlukta aynı zamanda 15 m2/kişi kolonu aile büyüklüğüne bağlı olarak 45, 60, 75, 90 m2’lik, 20 m2/kişi kolonu, 60, 80, 100, 120 m2’lik, 25 m2/kişi kolonu, 75, 100, 125, 150 m2’lik, 30 m2/kişi kolonu 90, 120, 150, 180 m2’lik, 35 m2/kişi kolonu, 105, 104, 175, 210 m2’lik 40 m2/kişi kolonu ise 120, 160, 200, 240 m2’lik katkılı (brüt) konut birimlerini simgelemektedir. Şekil :1.22, 1.23, 1.24, 1.25, 1.26, 1.27, 1.28. Şekil 1.21 Kaynak : İlhan Gülgeç, YEB-ABAK TABLOLARI, İller Bankası, İmar Planlama Dairesi, Ankara, 1981.

1.6 YOĞUNLUK – KONUT TİPİ İLİŞKİLERİ Kentsel alanlarda temel barınma işlevinin oluşturduğu konut alanlarında yaşayanlar günümüze dek kendi bulundukları toplumun yaşam düzeylerine, toplumsal değerlerine, aile yapılarına, gelenek ve göreneklerine, özetle toplumsal-ekonomik-kültürel yapılarına bağımlı olarak değişik konut tipleri ve konut yaşam çevreleri ortaya koymuşlardır.

49

Bu konut tipleri ya da konut yaşam çevrelerinin oluşturduğu konut alanları yine toplumun bu özelliklerine göre değişik yoğunluk kalıplarını belirlemektedir. İngiltere’de yapılan bir araştırmaya göre konut tiplerine bağlı yoğunluk değerleri aşağıdaki çizelge : 1.4’de verilmiştir (59).

Çizelge 1.4- Konut Tipi-Yoğunluk İlişkisi Yoğunluk Konut Tipi Oda/Hektar Ayrık Evler 50-75 İkiz Evler 75-125 2 Katlı sıra evler 125-200 3 katlı sıra evler 200-280 3-4 katlı ferah bloklar 250-300 4-7 katlı ferah bloklar 300-400 4-7 katlı sıkışık bloklar 400 10 katlı sıkışık bloklar 500-600 10 katlı paralel bloklar Kaynak : Gündüz Özdeş, “Yerleşme Yoğunluğu Bakımından Standartlaşma”, İTÜ, YAK. 1. Konut Paneli İstanbul, 1963, s.19. Yerel Yönetim ve Konut Bakanlığı tarafından yapılan bu araştırmadaki konut tiplerine bağlı oda yoğunluğunun anlam kazanabilmesi için bu çizelgeye koşut odada yaşayacak olan ortalama insan sayısı, konut tiplerinin oda sayılarını ve büyüklüklerini belirleyecek olan konutun mekan programı, kişi başına düşen döşeme alanı, konut tipinin yer alacağı parselin eni – boyu ve büyüklüğü, önündeki yol genişliği diğer donatı alanları v.b. gibi ayrıntının da bilinmesi gereklidir. Bu saydığımız değişkenlere göre yukarıda verilen yoğunluklar daha önce de belirttiğimiz toplumsal yapı özellikleri ile değişik değerler verecektir. A.B.D.’de yapılan bir araştırmaya göre Şekil 1.22’de verilen, konut tiplerinin çok katlı apartmanlardan tek katlı ayrık düzendeki evlere doğru, merkezden banliyölere gidildikçe düşen bir yoğunlukla konumlandıklarını şematik bir şekilde göstermektedir (60). Çizelge 1.4’de verilen değerlerdeki düşüş ile bu çalışma benzer bir yapı göstermektedir. Ancak daha önce özellikle vurguladığımız toplumların kendine özgü yapılarının oluşturdukları ya da kullandıkları konut tipleri ve konut yaşam çevreleri farklı olabilmektedir.

50

Şekil 1.22- Yapı İmar Düzenleri Tipolojisi Kaynak : Emre Aysu, KENTSEL MEKAN BİÇİMLENMESİNDE YAPI-İMAR DÜZENLERİ TİPOLOJİSİ, TOPRAK KULLANMA İLİŞKİLERİ YİD-TİP BENZEŞİM MODELİ, AYK-GRAFİK-ABAKLARI, Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Üniversite Yayın no:217, Fakülte Yayın No : MF-ŞBP 90.027, İstanbul, 1990 (baskıya hazırlanıyor).

51

Şekil 1.23- Yapı İmar Düzenleri Tipolojisi BD/Yönetmelik Kaynak : Emre Aysu, KENTSEL MEKAN BİÇİMLENMESİNDE YAPI-İMAR DÜZENLERİ TİPOLOJİSİ, TOPRAK KULLANMA İLİŞKİLERİ YİD-TİP BENZEŞİM MODELİ, AYK-GRAFİK-ABAKLARI, Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Üniversite Yayın no:217, Fakülte Yayın No : MF-ŞBP 90.027, İstanbul, 1990 (baskıya hazırlanıyor).

52

Şekil 1.24- BD-APA/Yönetmelik için Çalıştırılan YİD-TİP Benzeşim (Simulation) Modelinin AYK-GRAFİK-ABAK’lardaki ilişkilerinin Davranışlarını 3 boyutlu Aksonometrik Anlatımı. Kaynak : Emre Aysu, KENTSEL MEKAN BİÇİMLENMESİNDE YAPI-İMAR DÜZENLERİ TİPOLOJİSİ, TOPRAK KULLANMA İLİŞKİLERİ YİD-TİP BENZEŞİM MODELİ, AYK-GRAFİK-ABAKLARI, Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Üniversite Yayın no:217, Fakülte Yayın No : MF-ŞBP 90.027, İstanbul, 1990 (baskıya hazırlanıyor).

53

Şekil 1.25- BD-APA/Yönetmelik Alan-yoğunluk-katsayı, AYK-GRAFİK-ABAK’ları (5 kat). Kaynak : Emre Aysu, KENTSEL MEKAN BİÇİMLENMESİNDE YAPI-İMAR DÜZENLERİ TİPOLOJİSİ, TOPRAK KULLANMA İLİŞKİLERİ YİD-TİP BENZEŞİM MODELİ, AYK-GRAFİK-ABAKLARI, Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Üniversite Yayın no:217, Fakülte Yayın No : MF-ŞBP 90.027, İstanbul, 1990 (baskıya hazırlanıyor).

54


55


56

Şekil 1.28 –AD-APA/TAKS = 0,25 Alan-Yoğunluk-Katsayısı, AYK-GRAFİK/ABAK’ları, (5 kat) Ülkemiz koşullarında bu olguyu değerlendirdiğimizde yukarıda sıralandığımız konut tiplerinden farklı bir yaklaşımla karşılaşmaktayız. Bilindiği gibi kent mekanlarının gelişimi hernekadar imar planlarına dayalı olarak gerçekleşiyorsa da yapı tipolojisini çoğunlukla imar yönetmeliklerinin tanımladığı yapı-imar düzenleri ile belirlenmektedir.

57

MERKEZDEN UZAKLIK

KON

UT

TOPR

AK K

ULL

ANIM

ININ

KA

TKIL

I (G

RO

SS) Y

OG

UN

LUG

U

KENT MERKEZI IS ALANI

ÇOK KATLI APARTMANLAR

AZ KATLI APARTMANLAR ve SIRA EVLER

DUPLEX KONUTLAR

AYRIK KONUTLAR

KENT ÇEVRESI

Şekil 1.29- Konut Tiplerinin Merkezden Uzaklığına Bağlı Olarak Şematik Nüfus Yoğunluğu ile İlişkileri. Kaynak : Marion Clawson, R. Burnell Held and Charles H. Stoddard, “Land For the Future”, John Hapkins Press, Baltimore 1960, Şekil:6, (anan.) Raymond E. Murpy, “The American City, an Urban Geography, Mc Fraw – Hill Book Company New York, 1966, s.159. Bu tipolojinin oluşturduğu konut çevrelerinin yoğunluğu ile ülkemiz kentlerinde iyelik (mülkiyet) örüntüsüne yani parselin nitelik ve niceliğine bağlı olmaktadır. Burada kısaca değindiğimiz yapı-imar düzenleri tipolojisi ve oluşturdukları yoğunluklar yalnızca konut tipleri ile yoğunluklar açısından benzerliklerinin olmadığını belirtmekle yetineceğiz. Kentbilim, planlama yazınında konut tipleri-yoğunluk ilişkisinde tartışılan konulardan biri de az katlı konut tipleri ile çok katlıların oluşturduğu değerlere yakın yoğunlukların elde edilip edilemeyeceğidir. Özellikle çok katlı yapılanmayı savunanlar, az katlı yapıların yaygın kullanmayı getireceğini, bunun ise alt yapı servis, v.b. maliyetleri arttıracağını ve inşaat maliyetlerinin de az katlılara oranla daha düşük düzeyde kalacağını ileri sürmektedir. Oysa az katlı yapılarla elde edilebilecek toplumsal faydalar yanında çok katlı yapılaşmaya oranla bazı durumlarda % 50’ye varan bir oranda ekonomi de sağlanabilmektedir. Genellikle bir algılama alışkanlığı olarak yüksek yoğunluğun düşük düzeyli yaşama koşullarını, düşük yoğunlukların ise iyi yaşama koşullarını içerdiği kanısı yaygındır (61). Ancak ülkemizde sözünü ettiğimiz yapı –imar düzenleri tipolojisi ile oluşturulan yüksek yoğunluklu iyi ve kötü koşullu konut yaşam çevreleri yasa dışı yollarla elde edilen ve başlangıçta düşük yoğunluklu, çoğunlukla kötü koşullu, konut yaşam çevreleri (gecekondular) kent mekanlarının büyük bir kısmını biçimlendirmektedir.

58

2 BÖLÜM

TOPRAK KULLANMA İLE İLGİLİ KURAMLAR

YIĞILMA (YOĞUNLUK) – MEKAN İLİŞKİLERİ Sanayi devrimi ile kentlerde ortaya çıkan olağanüstü nüfus büyümeleri (yığılmalar) ve hızlı değişmelere koşut izlenen toplumsal ve mekansal farklılaşmalar kenti ilgi alanı olarak kabul eden disiplinlerin artmasına neden oluşturmuş ve özellikle sosyolog, ekolog, ekonomist ve coğrafyacıların geliştirdikleri kuramlar, kentbilim’in gelişmesi açısından önemli katkılarda bulunmuştur. Bu araştırmalar; kentsel yoğunlaşmaların (concentrations) ve sanayileşmenin insan davranışlarını belirli bazı kalıplara sokarak şekillendirdiğini ve bu kalıpların da kentin mekansal yapısı ile doğrudan ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır (1). Kentleşme geniş çapta bir ekonomik olaydır (fenomendir). Kentsel alanların iç organizasyonları bu sürece katılan ekonomik alt-dizgelerin fonksiyonunun işleyişini kolaylaştıran ekonomik aktivitelerin ve oturma sınıflarının farklı gereksinimlerinin aynası olan herhangi bir kentsel alan içinde gelişir ve bu eğilim bütün şehirlerde, coğrafik konumuna, kökenine, büyüklüğüne bakılmaksızın sergilenmektedir(2). 19. Yüzyılın başlarında sanayinin yer aldığı kentlerde, gelişmenin ilk aşamalarında sanayi-konut işlevlerinin iç içeliği nedeni ile varolan yerleşik alanlarda büyük işgücü – nüfus yığılmaları görülmüş, ancak sonraları sanayi tesislerinin genişleme istekleri sonucu kent mekanı sadece bu işlevin yer aldığı bölgelerin oluşturulması konut alanları gibi kent merkezini de ticaret ve hizmetler işlevlerinde belirgin hale getirmiştir(3). Bu süreç sonunda kentsel işlevlerdeki farklılaşmanın mekana yansıması birbirleri ile yarışan toprak kullanış türlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Sanayileşme, kentleşme olguları ile büyüyen kentlerde genelde, yerleşilebilecek alanların, başka bir deyimle toprağın, sınırlı bir kaynak olması ve serbest piyasa (mekanizması) ekonomisinin geçerli olduğu ülke kentlerinde toprağın kar amacı ile alınıp satıldığı kentsel toprak pazarında, başta sözü edilen olgulara koşut, istemler (talep) yanıtlamadaki zorlukların izlenmesi sonucu plansız ve denetimsiz olarak uygulanan toprak kullanma kararları, tarıma elverişli toprağın büyük çapta tahribine yol açmış karşılığında da oldukça sağlıksız dağınık bir kentsel mekan organizasyonunu ortaya çıkarmıştır. Özel mülkiyet elinde bulunan ve serbest piyasa ekonomisi kuralları içinde denetimsiz olarak topraktan aşırı kar sağlama (spekülatif) eğilimleri – kar maksimizasyonu ya da kentsel topraktan elde edilecek yararların en iyi ve en yüksek düzeyde oluşması isteği bu fizik mekan şekillenmesinin başlıca nedenlerini oluşturmaktadır. Oysa günümüzde biliyoruz ki hangi ekonomik dizgeyi benimsemiş olursa olsun, tüm ülkelerde bu özellik iyelik (mülkiyet) hakkı yolu ile kamu ve toplum tarafından yaratılmış değerlerden aşırı ve topluma zarar verici düzeyde çıkarlar elde edilememekte, başka bir deyimle iyelik hakkı çeşitli araçlarla denetim altına alınmaktadır(4). Özel iyelikteki toprak ister kırsal isterse kentsel amaçlarla kullanılsın değerinin belirlenmesinde topraktan elde edilecek kira ya da rant (5) etken olmaktadır. Toprak kullanma ile ilgili geliştirilen kuramların temelini, en önemli belirleyici olarak, toprak ekonomisi oluşturmaktadır.

59

Kentsel toprak ekonomisi mikro ölçekte kentsel ekonominin makro ölçekte de ülkenin ve bölgenin ekonomisine koşut yapısal işleyişin etkisindedir. Dışsal ve içsel ekonomik güçler, kentsel toprak kullanım kalıpları ve piyasasının kendi içine dönük yöntem ve işleyişini etkilemekte ve toprak kullanma kalıplarını şekillendirmektedir(6). Bu görüşe göre kentsel toprağın en küçük birimi olan parselin kullanımını da diğer mallar gibi kentsel arazi piyasasındaki sunu (arz) (7) istem (talep) dengesi belirlemektedir. Kentsel toprakların değerini açıklamaya çalışan bir çok düşünce okulu, bir yandan toprak fiyatlarının artışı, hızlı kentleşme, nüfus artışı, ekonomik konjöktür gibi makro ekonomik diğer yandan da toprak piyasasının özgün etkenlerine bağlı olarak gelişmiştir. Toprak fiyatı, toprağın ekonomik rantının içerdiği gibi toprağa yatırılan sermayeden umulan geliri de kapsamaktadır(8). Ancak kentsel toprağın gelecekte gelir yaratma potansiyeline sahip olması nedeni ile başlangıçta bir değerinin var olduğu ileri sürülmektedir(9). Ricardo’nun kırsal topraklar için ortaya attığı ve J.H.Von Thunen’in (1826) geniş kapsamlı bir biçimde geliştirdiği, pazara yakın olma ve pazar çerçevesinde bir yarışma sonucunda rant sıralamasına girme kuramı Hurd tarafından kentsel topraklara uygulanarak 1903 yılında “Kent toprak değerlerinin ilkeleri” (Principles of City of Land Values) adlı yapıtında yayınlandı. Hurd’e göre; bir kent geliştikçe kent merkezinden dışa doğru bir kentsel toprak rantı hiyerarşisi (kademelenmesi) oluşmaktadır. Bu görüşte kentsel toprağı sınıflara ayırmakta, kent merkezinde yer alan topraklar 1. sınıf olmak üzere her gelişmede en büyük rantın 1. sınıftan başlayarak 2. 3. ve ... n. sınıf topraklara doğru dağıldığını ileri sürmektedir. Bu kademelenmede kent sınırları dışındaki topraklar hiçbir değer taşımamaktadır. Bu görüşe göre toprağın, toprak kullanma biçimi ve rantı kent merkezinden uzaklığına bağlı olarak beraberce oluşmaktadır. Ayrıca Hurd toprak değerinin oluşan ekonomik ranta; ekonomik rantın konuma (location), konumun uygunluğa (convenience), uygunluğun yakınlığa, bağımlı olduğunu ileri sürmekte ve aradaki aşamalar göz ardı edilirse sonuç olarak değerin yakınlığa bağımlı olduğu önermesini getirmektedir (11). Burada sözü edilen ekonomik etkinliklerin toplandığı merkeze yakınlık (proximity) kavramıdır. Hurd’un bu yaklaşımı günümüze dek geliştirilen kuramların temelini oluşturmuştur. Alfred Marshall’a göre toprak değerinin temelini tarımsal değer oluşturmakta, bu değerin üzerine konum değeri de (location value) eklendiğinde kentsel toprak değeri ortaya çıkmaktadır (12). Bu görüş bugünkü kentsel toprak fiyatları ile ilgili kuramların temelini oluşturmaktadır. Ayrıca toprak kullanıcılar arasında bir yarışma söz konusu da. Bu yarışmada toprak en yüksek fiyatı ödeyende kalmaktadır. Hurd ve Marshall’ı izleyen R.M.Haig ulaşım masrafları ile rant arasında sıkı ilişkiyi vurgulayarak kendi kuramını (1926) ortaya atmıştır. Bu kurama göre; rant kentsel toprağın sahibine, o toprağı kullanmak ulaşım giderlerinden sağlanmış olan tasarruflar karşılığında yapılan ödemedir (13). Bu görüşe göre mekansal sürtünme (spatial friction) olarak tanımlanan olgunun ulaşıma bağlı olarak azalması ya da çoğalması rantı etkilemektedir. Haig’in yaklaşımında iki farklı yapıyı veren kentsel toprak kullanma türünün rant özellikleri şöyle belirlenmektedir.

60

Ticari kullanışlarda toprak değerinde konumun egemen öğe olması, belirli bir konumda bir başka konuma göre daha yüksek ciro sağlayabilme olanağından kaynaklanmaktadır. Konut alanları kullanışlarında ise toprak değerlerinde ulaşılabilirlik, yakınlık (accessibility), hizmetler, istihdam, iş yeri konumu önem kazanmaktadır. Şimdiye kadar sözünü ettiğimiz kuramlar daha çok ekonomik niteliklidir. Bir başka toprak fiyatları okulu da ekolojiden (human ecology) kaynaklanmakta ve ekolojik kavramlara dayalı toprak değerlerini ele alan sonuçlardır. Bu kuramın başlangıç noktası ise sosyolojidir. Hawley tarafından geliştirilen bu kurama göre toprak fiyatları toprağın potansiyel kullanıcılar arasındaki yarışmanın bir ürünüdür. Bu yarışma süreci de kent içinde çeşitli toprak kullanımlarının konumlarını belirlemektedir. Ve sonuç olarak toprak fiyatları, toprağın kullanımını etkileyen ve belirleyen en önemli öğe olmaktadır (15). Bu kuram diğerlerinden farklı olarak konut alanları sorunu ile ilgilenmektedir. Hawley konutların genellikle toprak fiyatlarına göre dağıldığı görüşünü taşımaktadır. Ancak bu dağılımın oluşturduğu bir paradoks ortaya çıkmaktadır. Bir yanda toprak fiyatı yüksek olan alanlar üzerinde kötü koşullarda çok sayıda konut bulunmaktadır. Bu konut alanlarının çalışma alanlarına (ticaret+sanayi) yakın olmaları, sahiplerinin spekülatif beklentileri sonucu toprakları ellerinden çıkarmamaları, sahip oldukları binalarda onarım harcamalarından kaçınmaları alandaki konutların eski, düşük nitelikli ve düşük fiyatlı olmalarını nedenlemektedir (16). Diğer yanda ise ticari alan olarak kullanılması söz konusu olmayan ve bu nedenle de ucuz olan topraklar üzerinde yeni konutlar yapılmaktadır. Bu paradoks konut kiralarının (rantlarının) toprak fiyatları ile ters orantılı olarak değiştiğini göstermektedir. Konuya sosyo-ekonomik açıdan bakıldığında da düşük gelirli ailelerin paralı topraklar üzerinde yüksek gelirli ailelerin ucuz topraklar üzerinde oturması paradoksu ortaya çıkmaktadır. Bütün bunlardan çıkarılmak istenen sonuç toprak değerinin, mevcut kullanımından değil, ileride konuttan ticarete doğru gerçekleşeceği düşünülen ya da beklenen toprak kullanım değişiminin yaratacağı gelir artışlarından oluşacağıdır. Şimdiye değin genel olarak tartışılan; toprak değerlerinin toprak kullanım örüntüsünü oluşturduğu görüşüne karşıt olarak toprak örüntüsünün de toprak değerlerini etkilemekte olduğu ortaya çıkmaktadır (17). Kentsel toprak kullanımını düzenlemede konuya iki yönden yaklaşmak olanaklıdır. Birinci yaklaşımda kentsel toprağın belirli bir parçasının (bu parsel ölçeğinde de olabilir) hangi kullanıma verileceğinin, ikinci yaklaşımla ise, belirli bir kentsel aktivitenin kentsel alanın hangi parçasında ya da neresinde yer alacağının yani konumlandırılacağının belirlenmesidir (18). Bu görüşün ışığında, dizgesel bir yaklaşımla, toprak kullanmanın düzenlenmesi ya da planlanmasında, alt bölgelerden, (parsel ölçeği) çok durumlu bölgelere kadar alanı, kademelendirmek için simgesel olarak değişkenler seti oluşturulabilir (19). Toprak kullanımının tipi (kalitatif-niteliksel değişkenler) Toprak kullanmanın yoğunluğu (kantitatif-niceliksel değişkenler) Coğrafik konum – yer seçimi (konum değişkenleri) Şimdiye değin kısaca tanımlanmaya çalışılan kentsel toprakla ilgili kuramlar, yukarıdaki yaklaşımları da içeren 4 kavramı önemli kılmaktadır (20). Konumlandırma yer seçimi (location) Erişebilirlik – ulaşılabilirlik (accesibility)

61

Tamamlayıcılık (complementarity) Uygunluk (convenience) Bağdaşmazlık – Zıtlık (imcompatibility)

2.1 TOPRAK DEĞERLERİ – TOPRAK KULLANMA MEKANSAL DAĞILIMI İLİŞKİLERİ

Toplumsal mekansal her kentin kendi yerel özelliklerine bağlı bir yapı göstermesine karşın genelde toprak kullanma örüntülerinin belirleyicisi olarak tanımlanan toprak değerlerinin yapısı kentlerin iç yapısını çözümlemede yardımcı olmaktadır. Genellikle her kentte aşağıda verilen 3 özellik toprak değerleri yapısını belirlemektedir. Toprak değerleri, kent merkezlerinde en yüksek düzeye ulaşırlar. Bu değerler kentsel alanın uç noktalarına doğru değişik düzeylerde düşüş gösterirler. Toprak değerleri ana ulaşım yolları boyunca, bu yollardan uzak noktalara göre daha yüksek düzeydedirler. Ana ulaşım yollarının kesişme noktalarında, kent merkezinden ayrı uzaklıkta bulunan yerlerdeki genel toprak değerlerinden daha yüksek (zirve) değerler oluşur (21) Şekil 2.-1. Son özellik merkezler kademelenmesi için de geçerlidir (22). Garner (1966) bir kentte merkezi iş alanına göreli olarak, alt merkezlerin toprak değerinde, genel düşüş oranla sivrilmelerin oluştuğunu öne sürmektedir (Şekil 2.2.) İlk çalışma Hoyt (1939) tarafında Şikago kentinin toprak değerlerinin mekansal dağılımı ile ilgili genel yapısını ortaya koymak için yapılmış, daha sonraları Seyfried (1963) tarafından Seattle, (Amerika Birleşik Devletlerinde) yerleşmesinde toprak değerlerinin merkezden dış noktalara doğru üstsel (exponential) eğilimli bir eğri yapısı gösterdiği açık bir şekilde ortaya konmuş, benzer bir bulgu. Topeka kenti için Knoss (1962) tarafından gerçekleştirilmiştir (23) Şekil 2.3. Şekil 2.1.Genel Olarak Bir Kentte Toprak Değerlerini Gösterir Şematik Yüzey Kaynak:B.J.L.Berry,B.J.Tennant, B.J.Garner, J.W.Simmons, Commercial Structure and Commercial Blight,University of Chicago, Department of Geography, Research Paper, 85, (anan.) Richard J. Chorley, Peter Haggett, Socio-Ecomonic Models in Geography, Open University Set. Book, Methuen and Co. Ltd., London, 1967, s.337.

62

UZAKLIK

B C

TOPR

AK D

EGER

I

A

TOPR

AK D

EGER

I

UZAKLIK UZAKLIK

TOPR

AK D

EGER

I

BÖLGESEL (MAHALLE) SEMT

KOMSULUK ÜNITESI

Şekil: 1.25’den izlenebileceği gibi toprak değerleri kent merkezinde göreli olarak çevre değerlerinden çok yükseklerde yer almaktadır. Topeka kenti üzerinde yaptığı çalışmada Knoss tprak değerleri ile kullanımı arasındaki ilişkiyi, daha önce belirlediği tprak değerlerinin kent merkezinden uzaklaştıkça, uzaklıkla ters orantılı olarak azalacağı varsayımına karşın, değerlerin uzaklığın evrik değeriyle ters orantılı olarak değiştiğini, ayrıca aynı şekilde toprak değerlerinin bu merkezde birleşen, ışınsal anayollardan uzaklaştıkça uzaklığın evrik değeriyle ters orantılı olarak azalacağını bulmuştur (24). Şekil 2.2. Kentlerde Farklı Kademelerdeki Alışveriş (Ticaret) Merkezlerinin İç Yapıları Kaynak: B.J.Garner, The International Structure of Shopping Centres, Northwestern University, Studies in Geography, 12, 1996, (anan.) Richard J.Chorley, Peter Haggett, Socio-Economic Models in Geography, Open University Set Book, Methuen and Co. Ltd, London, 1967 , s.351. Ancak tek merkezi ve küçük bir yerleşme olması nedeni ile Topeka’dan daha büyük yada büyüyen kentlerde (metropollerde) bu bulgular daha karmaşık bir yapı göstermektedir. Toprak kullanmadaki sektörel farklılaşmaların değişik toprak değerleri yapısı göstereceği üzerindeki çalışmalar ise Şikago’da Hayes (1957), Mayer (1942) ve çok yakın tarihlerde de Berry, Tennant, Garner ve Simmons (1963) tarafından yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur. Şekil 2.1.-2.2. Çok kapsamlı bir çalışma Yeates (1968) tarafından yine Şikago kenti için yapılmıştır. Yeates’e göre 6 değişkenli bir çoklu regresyon modeli (multiple regression model) Şikago kenti toprak değerleri yüzeyini açıklamaktadır (25).

63

Şekil 2.3.- Topeka (Kansas) Kenti İzometrik Toprak Değerleri Dağılımı Kaynak: Duane S. Knoss, Distribution of Land Values in Topeka, Kansas Lawrence: Center for Research in Business, The University of Kansas may, 1962, (anan.) F. Stuart Chapin, Jr., Urban Land Use Planning, İkinci bası, University of Illinois Press, Urbana, 1965, s.12. Bu değişkenler Merkezi iş alanından (CBD). En yakın bölgesel düzeyde (Shopping Centre) alış-veriş merkezinden uzaklık. Michigan gölünden uzaklık. En yakın hareketli metro hattından uzaklık. Belirlenmiş alanlarda yer alan bloklarda (adalarda) beyaz olamyan nüfusun yüzdesi. Nüfus yoğunluğu, olarak tanımlanmaktadır.

64

1960 verilerine göre anlamlı bir sonuç vermemesine karşın aynı model, sektörel bileşenlerin eklenmesi ile daha önce belirlediğimiz genel toprak değerleri dağılım ilkelerini onaylar nitelikte sonuçlar vermiştir.

2.2 YOĞUNLUK – TOPRAK KULLANMA – MEKANSAL DAĞILIM İLİŞKİLERİ Bu çalışmalara koşut toprak kullanma ile mekan başka bir deyişle toprak kullanmada izlenen demografik yapıya bağlı yığılmalar ile mekan arasındaki yoğunluk – mekan ilişkilerini ele alan kuramlar da geliştirilmiştir. Ancak şunu belirtmekte yarar görülmektedir. Toprak değerleri – yoğunluk mekan ilişkileri birbirinden bağımsız değişkenler olarak görülmemelidir. Başta değindiğimiz dizgesel toprak kullanma değişkenler setinin ikincisi olan toprak kullanmanın yoğunluğu – kantitatif (niceliksel) değişkenler, Knoos’un geniş bir şekilde kabul gören toprak değerlerinin, toprak kullanım yoğunluğunu etkilediği yolundaki deneysel çalışması ile kanıtlanmıştır. Knoos’un ve Homer Hoyt’un çalışmalarında toprak değerleri değiştikçe zamanla yoğunluğunda değişeceği ve kullanım yoğunluğu ile toprak değerleri arasında karmaşık bir geri besleme (feed back) ilişkisi olduğu bulgulanmıştır. Bu üçlü ilişki (toprak kullanma – değer ve kullanma yoğunluğu) kent toplumunun toplumsal ve ekonomik geçmişine bağımlı olarak bir çok değişken tarafından etkilenmektedir (26). Bütün kentlerde, katkılı (gross) nüfus yoğunluğu dağılımı, bu kentlerin kendilerine özgü toprak kullanım kalıpları (örüntüleri) olmasına karşın, benzer bir yapı göstermektedirler. Yoğunluklar kent merkezine uzaklığın negatif üstsel fonksiyonu olarak azalmakta ya da çoğalmaktadır. Ress’in (1970) oluşturduğu matematik anlatımla; D(k)= D0 e-bk (1) (Şekil 2.5-A) Şeklinde tanımlanmaktadır (27). Burada; D(k) = Merkezi iş alanından (CBD) belli bir uzaklıktaki (d) nüfus yoğunluğu. b = Yoğunluk eğrisinin düşüş eğilimini veren ölçü. D0 = Merkezi alanın ya da uzaklığı (0) sıfır olan alanın yoğunluğu. k = Merkezi iş alanından (CBD) olan uzaklığı. e = Doğal logaritma tabanı (2.71828) yukarıda verilen formülasyondaki uzaklık k=0 olduğu zaman (e-bk ) =1 olacağından D0 kent merkezindeki yoğunluğu gösterecektir. Bu matematik anlatımın en küçük kareler yöntemi ile elde edilen logaritmik formu aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır(28). log D(k) = log D0 – bk (2) (Şekil –2.5-B) Ancak Alan W. Evans uzaklığa göre log D(k) nın değişme oranı (-b) terimine eşit, birçok araştırıcının da bu terimi yoğunluk derecesi olarak tanımlamakta olduğunu, fakat oranın uzaklığa bağlı değişen yoğunluk oranı olmadığını belirtmekte ve aşağıdaki matematik anlatımla kanıtlanmaktadır (29). D’ (k) = D(k) = -b.D0 .e-bk =-b. D(k) Başka bir yaklaşımla da D(k)’nın diferansiyeli alınarak belirleyen b’nin bir oran olduğu ortaya çıkmaktadır. Matematik anlatımla, d D(k) = b D0 e-bk dk b = d.D(k)____ D0 e-bk dk

65

100

KENT MERKEZI

NÜFUS YOGUNLUGUNUN TEPE NOKTASI

SÜREKLI YAPILANMA ALANI SINIRI

BANLIYÖ BÜYÜME SINIRI

YAKIN ÇEVRE (COMMUTING SINIRI)

KENTSEL

BANLIYÖ (YÖRE KENT)

UYDU KENTLER

KIRSAL NÜFUS2BI

R M

IL 'D

EKI N

ÜFU

S YO

GU

NLU

GU

(p

d) (

BIN

)

CHICAGO MERKEZI ALANINDAN UZAKLIK (d)

0,01

0,1

1

10

ESITLIK A

ESITLIK C

ESITLIK B

ESITLIK D

NÜ

FUS

YOG

UN

LUG

U (p

d)

MERKEZI ALANINDAN UZAKLIK (d)

Şeklinde tanımlanmaktadır. Yoğunluk fo0nksiyonu, bir birim uzaklıktan diğerine geçişte azalma oranının bir değişmez değer olması için merkezden uzaklığına göre, nüfus yoğunluğunun nasıl bir düşme göstereceğini belirleyen bir eğridir. Şekil 2.4.- Şikago Kentsel Alanında Nüfus Yoğunluğunun Uzaklığa Bağlı Düşüş Eğrisi Kaynak: B.J.L.Berry, F.E.Horton, Geographic Perspectives on Urban Systems Englewood Cliiffs,M.J.1970 s.280 (anan.) P.Haggett, A.D.Cliff, A.Frey, Locational Analysis in Human Geography, Locational Models,ikinci bası, valume I Edward Arnold, London, 1977, s.195. Şekil 2.5 Üstel (Exponential) Yoğunluk Düşüş Seçenekleri Kaynak: P.Haggett, A.D. Cliff, A.Frey. Locational Analysis in Human Geography, Locational Models,ikinci bası, valume Edward Arnold, London, 1977, s.194. Bu nedenlerle nüfus yoğunluğu düşüş eğimi az olan daha küçük, çok olan ise daha geniş yerleşmeleri tanımlamaktadır (30) Mills(1969) bu konut alanları yoğunluğu üstel düşüşün kent merkezinden uzaklığa bağlı toplam ulaşım maliyetlerindeki artışın bir fonksiyonu olduğunu göstermiştir. Bu formülasyonda D0 terimi yukarıda sözü edilen nedenlerle merkezi yoğunluğu tanımlamadaki güçlükleri kanıtlamıştır. Winsborough (1961) merkezin yoğunluğunun kendi yoğunluk düzeyine bakmaksızın, bir kentin kapsamlı nüfus yoğunluğunun bir fonksiyonu olduğunu göstererek bu problemin dolambaçlı yolla üstesinden gelmiştir (31).

66

ASKERI BOLGE

NU

FUS

YOG

UN

LUG

U

(LO

GAR

ITYM

IK)

1 2

8

6

10

X

12 A

4KENT MERKEZINDEN UZAKLIK(MIL)

30

MÜLTECI YERLESMELERI

X

4

5

6

6

B

Bir kentin kapsamlı nüfus yoğunluğu, önemli olarak, imalat sektöründe çalışanların ölçüsü, kentin büyüklüğü, konutların yaşları ile ilişkilidir. Böylece merkezin yoğunluğu, bu özelliklerle farklılaşacaktır. Negatif üs, tipik bir batılı kentin konut alanları yoğunluğu için yoğunluk düzeyini anlatmada en uygun formülasyonu vermektedir. Bununla birlikte 3 güçlük vardır. Birincisi, kentsel ve kırsal yoğunluk düzeylerinin bir arada olduğu kentsel alanın çevresindeki düşüşün- eğimin tanımlanması ele alınmalıdır. Bu aşağıdaki Şekil: 2.4 de görüleceği üzere birleştirilmiş eğrilerle modellenebilir. İkinci güçlük ise, egemen olan ticari bölgedeki düşük konut alanları yoğunluğunun (gece nüfusu) neden olduğu kentin merkezindeki nüfus yoğunluk krateri(çöküntüsü) nin en iyi şekilde nasıl yerleştirileceğidir. Formüldeki ilk değişiklik (modification) kent merkezinden uzaklığın karesi ile tanımlanmıştır. D(k) = Do . e-bk2 (3) (Şekil: 2.5-c) Newling (1969) ve Casetti (1967) bu düşünceyi bir genel 2. Dereceden (quadratic) ilişki ile genişletmişlerdir.

D(k) = Do e-b1k –b2k2 (4) (Şekil 2.5-D)

Bu eşitlik 2 nolu matematik anlatımda olduğu gibi doğal logaritmalara uyarlanarak ve çoklu bir regresyon eşitliği şeklinde çözümlenerek ampirik verilere uygun hale getirilmiştir (32). İlk kez Clark (1951) dünyanın değişik yerlerindeki 36 kentte yaptığı çalışma ile nüfus yoğunluklarının, kent merkezlerinden uzaklaşıldıkça değişmeyen bir hızla düştüğünü öne sürülmüştür. Şekil: 2.6’da Hyderabad ve Şikago kentleri için yaptığı çalışmanın sonuç grafikleri verilmiştir. Şekil 2.6. Hyderabat, (Hindistan) ve Şikago (Amerika Birleşik Devletleri) kentleri için Nüfus Yoğunluğu- Uzaklık İlişkisi Kaynak: P.Haggett, Locational Analysis in Human Geography, London,1965. B.J.L.Berry, J.W. Simmons, R.J. Tennant, Urban Population Desities: Sturucture and Change, Geographical Rewiew, 53.1963, s. 389-405. Richard, J. Chorley, Peter Haggett, Socio-Ecomonic Models in Geography, Open University Set Book, Methuen and Co.Ltd.,London, 1967, s.344

67

18011841

1871

19211941

A

1930

1830

1850

1870

1910

1830 1870 1930

10

10

10

103

4

5

6

B

NÜ

FUS

(P

)X

CLEVELAND'IN BETIMLEMESI

ZAMAN(t)

YOG

UN

LUK

MIL1 2 3 4 5 6 7 8

0.1

1

10

100

Clark’ın çalışmasına temellendirilebilecek iki genelleme yapılabilir. Birincisi büyüyen kentlerle birlikte yoğunluk düzeyinde devamlı bir düşüş gözlenmektedir (dağılma eğilimi–decompaction). Aşağıda verilen Şekil: 2.7 – (A) da 1801-1941 yılları arasında Londra için yaptığı çalışma izlenmektedir. Bu bulgular Paris, Berlin, Şikago, New York ve Brisbane kentleri içinde benzer özellikler göstermektedir. İkincisi merkezi alanın yoğunluğu, zamana karşı çizildiğinde artmakta ve sonra düşmektedir. Şekil: 2.7’de Cleveland (Ohio, A.B.D.) için bu eğilim gösterilmektedir (33). Şekil 2.7- A 1801-1941 yılları arasında Londra Kenti Yoğunluk Uzaklık İlişkileri, B. Cleveland Kentinde (ABD) Yoğunluk-Zaman İlişkisi (Kesikli çizgi toplam nüfusu, düz çizgiler ise yıllara göre nüfus eğrilerini göstermektedir) Kaynak: Colin Clark, “Urban Population Densities”, Journal of the Royal Statistical Society, ser.A,114, no.4,1951 (anan.) Alan W.Evans, The Economics of Residential Location, The B.J.L.Berry, R.J.Tennant, B.J.Garner, J.W.Simmons, Commercial Structure and Blight, University of Chicago. Department of Geography, Research Papers, 85,1963, R.D.Mc Kenzie, The Metropoliten Community, New York 1933, (anan.) P.haggett, A.D. Cliff, A.Frey, Locational Models, İkinci bası, Volume I, Edward Arnold, London, 1977, s.221. Bu çalışmalar sonucunda Clark’ın bu ikinci örnek kentler (cleveland) araştırmasından şu sonuçlar çıkartılmaktadır. Kesik Çizgilerle gösterilen Cleveland’ın toplam nüfusu baştan sona kadar devam eden bir artma göstermektedir. Kentin yasal sınırlarının devam eden genişlemesi merkezden dışa doğru yayılan, düz çizgi ile gösterilen nüfus eğrileri düşey yığılmayı içermektedir. İç kesimin nüfusunda karakteristik yükselmeler ve sonra düşmeler izlenmektedir (34). Muth (1962)un yaptığı araştırmalar bu tarihe kadar yapılan çalışmalarda, kentlerin nüfus yoğunluğu farklılaşma özelliklerinin hiçbir şekilde ortaya konamadığını göstermektedir. Araştırmalarında 20 adet kontrol edilebilir değişkenli regresyon çözümlemeleriyle, yoğunluk düzeylerindeki farklılaşmaları açıklamaya çalışmıştır. Bu değişkenler kentsel alanda nüfus başına özel araba adedi, merkezi alanda imalatta (2. Sektör) çalışan işçi oranı ve düşük koşullu birim konut oranı, kentsel alanın büyüklüğü ve benzerlerini içermektedir.

68

MERKEZDEN UZAKLIK

ULASIM MALIYETLERI

RANT BEDELI

ÖD

ENEN

Ü

CR

ET

KENT MERKEZI (CALISMA MERKEZI)

KENT SINIRI

Bu çalışma sonucu düşük ulaşım maliyetine sahip geniş kentlerde, merkezi kesimdeki köhneme, diğer kentlerden daha kompakt bir yapı gösterdiği bulgulanmıştır. Bir başka genellenmiş bulgu da daha yaygın ve daha eski sanayi kentleri, diğer tipteki kentlerden daha yüksek kapsamlı bir nüfus yoğunluğuna sahip olma eğilimindedir (35). Bu ve buna benzer (Winsborough (1962) – Berry (1963)) çalışmalar sonucu nüfus yoğunluğu dağılımının çok değişik etkenlere bağımlı olduğu ve her kentin kendine özgü bir yoğunluk dağılım yapısının olabileceği vurgulanmıştır. Ayrıca, her ne kadar bu deneylere ve gözlemlere dayalı bulgular, tam kesin bir açıklama getirmiyorlaarsa da tartışma ve araştırmalar devam etmektedir. Son zamanlarda Alonso (1964) ve Muth (1969) Bunge (1971) ve Harvey (1972-73) yoğunluk farklılaşmalarında ya da doğrudan yoğunluk dağılımında ulaşım maliyetleri ile hane halkları arasındaki ilişkilerin, önemli bir değişken olduğu üzerinde tartışmaktadırlar (36). (Şekil: 2.8). Şekil: 2.8 –2.9’dan da izleneceği gibi ulaşım maliyetleri rant ve uzaklık temel ilişkilerine, hane halkları açısından yaklaşıldığında merkeze yakın yer alma isteklerinde çok az ya da yok denecek düzeyde ulaşım maliyetlerine karşın yüksek düzeyde rantın, bunun karşıtı olarak da merkezden uzaklaştıkça ulaşım maliyetlerindeki artışa karşın düşük rantın ortaya çıkacağı görülmektedir (37). Şekil 2.8. Hanehalkları Açısından Bir Tek Kapsamlı Etkinlik için Artan Rant ve Düşen Ulaşım Maliyetleri Kaynak :T.A.Broadbent, , Methuen and Co. Ltd, London, 1977, s.123.

69

KONUT AL 1

KONUT AL 4

KENT MERKEZINDEN UZAKLIK

R4R3R2

R1

I

C

KONUT AL 3

KONUT AL 2

TICARET VE ENDUSTRIYEL MERKEZ

OTOYOLLAR DÖNEMI

YENIDEN CANLANDIRILMIS OTOMOBIL DÖNEMI

TRAMVAY DONEMI

YAYA ULASIM DÖNEMI

TICARI

ENDUSTRIYELKONUTSAL

KIR KIR

TICARI

ENDUSTRIYEL

KONUTSAL

KENT MERKEZI (ÇALISMA MERKEZI)

Şekil 2.9. Ulaşım Maliyetlerini Azaltacak Konumlanmalar İçin Kentsel Etkinlikler birbirleri ile yarışırlar. Ulaşım maliyeti tasarrufları kent merkezi yakınındaki bölgelerin fiyatlarını yükseltmek için kullanıcılara olanak tanır. Kullanıcılar en yüksek değeri ödeyerek kendi kullanımları için gerekli bölgeleri elde ederler. Kaynak: Ronald Abler, Joan S. Adams, Peter Gould, Spatial Organization The Geographer’s view of the World. Prentice Hall International Inc., London, 1971,s.357. Bu temel ilişki ulaşım türlerine göre de değişik yoğunlukları ve rantları oluşturmaktadır. Şekil: 2.10’da Kentteki (yolcu) ulaşım türlerinin merkezden dışa doğru yarattığı yoğunluk düzeyleri ve konut alanları oluşumu belirlenmektedir. Kentsel alanda yolcu ulaşım dizgesi nüfus ve konut yoğunluk dağılımını denetlemektedir. Şekil 2.10. Kentteki yolcu ulaşımı ve konut yoğunluğunu denetler, Kent içi devinimi gittikçe kolaylaşır. Halk merkezdeki konumlanmalar için giderek daha az ödemeyi arzular. Konut döşeme rantları (kiralar) zaman içinde düşer. Belirlenmiş bir yoğunlukta öncelikle bir konut alanı inşa edildiğinde döşeme rantları en üst düzeydedir. Kaynak: Ronald Abler, John S. Adams, Peter Gould, Spatial Organization the Geographer’s View, of the World, Prentice/Hall International Inc.London, 1971, s.358

70

Değişik maliyet varsayımlarına göre birçok etkinlik alan ve yer seçimi için yarışmaya girerler. Şekil :2.11. Bu yarışmada yüksek gelir grupları (zengin) ve düşük gelir grupları (fakir) konut alanı yer seçimlerinde şekil 2.12’de görüldüğü şekilde davranmaktadırlar. Şekil 2.11 Birçok Etkinlik Arasında, Alan ve Konumlanma için Bölgelenme (Zonning) Yarışı Kaynak: T.A.Broadbent,Planning and profit in the Urban Economy, Methuen and Co. Ltd, London, 1977, s.122. Daha sonraları yapılan çalışmalarda, Berry (1963) Clark’ın bulgularının batılı kentler için uygun olduğunu doğrulamaktadır, ancak batılı olmayan kentlerde bu bulguların uygulanabilir olmadığını ileri sürmektedir. 1881- 1951 yılları arasında Calcutta’da yaptığı bir çalışmada yoğunluk düzeyinin aşağı yukarı sabit kaldığını saptamakta ve bir dağılma (decompaction) eğiliminin olmadığını söylemekte ve buna karşın da merkez yoğunluğunun yükselmekte devam ettiğini bulgulamaktadır. Berry ve Hurton’a (1970) göre, bütün zaman kesitlerinde, batıllı kentlerde mekan sıkışıklığı ve kalabalıklık azalırken, batılı olmayan kentlerde ise artan fazla kalabalıklığı, değişmeyen sıkışıklığı ve kentin kenarlarındaki yayılmayı daha aza indirmeyi denemektedir (38). Şekil :2.13'’e her iki tip kent karşılaştırması verilmiştir. Batılı olmayan kent toplumlarında, geniş yaşantı olanakları istendiğinde konut alanı seçimini kentin kenar kesimlerinde yapmaya yönelinmektedir. Batılı olmayan kentler, batı kent modellerinin evriminde ilk aşamadaki durumlarını içermektedir. rush (1968) tarafından çalışmada Hindistan’daki kentlerde bu iki modelin benzerlerini ve ara tiplerini bulgulamaktadır. Şekil :2.14’de bazı kentlerde kabul edilir bir doğallıkla Hindistan’a özgü yapıdaki biçimlemeler, bazılarında İngiliz koloni biçimlenmeleri bazılarında her iki tipteki biçimlenmenin geçiş etkileri ve çok az sayıda kentte de, tam anlamı ile 20. yüzyıl planlama etkileri görülmektedir.

71

BATILI OLMAYAN KENT(A)

B

C

NÜ

FUS

YOG

UN

LUG

U L

OG

ARIT

MIK

OLÇ

EK

t1

0

t2

t3

KENT MERKEZINDEN UZAKLIK (MIL/d)

BATILI KENT

0

C

t1

B

(B)

t3t2

TICARI (MIA) KULLANISLARI

UZAKLIK

FAKIR GRUPLAR (ZAMAN)

RAN

T/AC

RE

ZENGIN GRUP (ARAÇLI YOL ZAMANI)

FAKIR GRUP (YURUME ZAMANI)

ZENGIN GRUP YURUME ZAMANI

FAKI

R

FAKI

R

ZEN

GIN

ZEN

GIN

FAKIR GRUP (ARAÇLI YOL ZAMANI)

A B C

CBD

TICARI (MIA) KULLANISLARI

FAKIR GRUPLAR (MALIYET)

ZENGIN GRUPLAR (MALIYET)

UZAKLIK

CBD

RAN

T/AC

RE

FAKI

R

ZEN

GIN

FAKI

RCBD

ZEN

GIN

ZENGIN GRUPLAR (ZAMAN)

RAN

T/AC

RE

Şekil 2.12 Farklı maliyet Varsayımları ile Zengin ve Fakir Grupların Konut Alanı Yer Seçimi Tercihleri Ulaşım maliyetlerini ödeme gücü üzerine temellendirilmiş toprak kullanma örüntüleri (patterns) Yüksek ve düşük gelir gruplarının Seyahat zamanı, fırsat maliyetleri (opportunity costs) üzerine temellendirilmiş toprak kullanma örüntüleri (Patterns) Seyahat modlarına göre tanımlanmış, seyahat zamanı fırsat maliyetleri üzerine temellendirilmiş toprak kullanma örüntüleri )Patterns) Kaynak: D.W.Harvey, Society, -he city and the space economy of Urbanism, Association of AmericanGeographers, Commissionon Collage Geography, Resource Paper, 18, 1972, s.17-18 (anan.) P.Haggett, A.D. Cliff, A.Frey, Location Analysis in Human Geograpy, Locational Models, İkinci bası VolumeI, Edward Arnold, 1977, s.229. Clark, 20, yüzyılın deyimi ile batılı bir kentin yayılmasını açıklamak için elde edilebilir, elverişli ve maliyeti aza indirilmiş hızlı transit kolaylıkların olanakların varlığı öne sürmüştür. Diğer yandan kentin çevresinde oldukça çok olanaklı olan, az yoğunluklu mekanlarda yaşama istekleri de bu yayılmayı açıklar niteliktedir. Şekil 2.13 Batılı (A) ve Batılı Olmayan (B) Kentlerin Geçici Karşılaştırmaları

72

A B

C D

1 2 3 4 5 6 71

10

100

1000

0

1000

10 1

10

100

32 4 5 6 7

1000

10 1

10

100

32 4 5 6 7

1000

10 1

10

100

32 4 5 6 7

1961 DÜZEYI1961 ÖNCESIDÜZEY

I YERLI TIP MERKEZII INGILIZ TIPI MERKEZ

I

II

NU

FUS

YOG

UN

LUG

U K

ISI/A

RC

E (P

d) (

LOG

.Ölç

ek)

KENT MERKEZINDEN UZAKLIK (d)

Kaynak: B.J.L.Berry, J.W.Simmons, R.J. Tennant, Urban Population Densities: Sturucture and Change, Geographical Review, 53 1963, s.400-403. (anan.) P. Haggett, A.D.Cliff, A.Frey, Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, İkinci bası Volume I, Edward Arnold, 1977, s.222. İstekleri temellendirme sürecinin, ne olduğunun bütçeye uygunluğa yardım eden daha uzun yolculuktan, kısa iş yolculuğuna olan isteklerden doğan sonuçlar, bütçeye uygun ve yardımcı olarak kabul edilmektedir. Güçlü bir çelişki batılı olmayan kentlerdeki zenginlik, bolluk kent merkezindeki konutlarda aranmaktadır. Bu nedenle de hareketliliği (mobilitesi) az olan gruplar kent çevresinde yerleşme eğilimi göstermektedir. Kent çevresinde yer alanlar, kentin ve iş-konut yolculuklarının mekansal yayılmasını başka bir deyimle kentin yayılmasını şekillendirmektedirler (39). Buraya kadar, yapılmış olan gözlem ve deneylere, çözümleme çalışmalarına dayalı olarak geliştirilmiş yoğunluk dağılımının, mekansal yapısı ile ilgili çeşitli bulgular incelenmiştir. Newling (1969)’in kendi geliştirdiği 2. dereceden üstel modelin parametrelerindeki hangi değişmelerin yoğunluk profilini kentsel gelişmenin karakteristik bir çoklu aşamalar ardışığına yol göstereceği belirtilmiştir. Şekil :2.15 Şekil 2.14 Hindistan Kentlerinde Yoğunluk Düzeylerindeki Değişmenin (Patternleri) Örnekleri Büyük bir çoğunlukla merkezi pazar tipi, Hindistan kentleri, Ahmedabad ve Poona Güçlü İngiliz etkisindeki merkezi iş alanları (CBD) tipi kentler, Bombay, Kalkütta, Madras, Merkezdeki Nüfusta azalma (Central population crater) İki odaklı, (merkezi) Pazar ve İngiliz tipi kentler, genellikle birbirinden 3 mil uzaklıktadırlar. Haydarabad, Bangalore. Merkez yoğunlaşması olmayan modern planlanmış kentler, Jamshed-pur ve Chandigarh. Kaynak: J.E. Brush, Spatial Patterns of population in Indian Cities, Geographical Review, 58, 1968, s.362 – 391, (Anan.) Peter Haggett, A.D.Cliff, A.Frey, Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, İkinci bası Volume I, Edward Arnold, 1977, s.224. de nüfus yapısına bağımlı olarak nüfus yoğunluğunun uzaklığına göre dağılımı verilmektedir. Benzer neticeler, diğer yollarla da elde edilebilmektedir. Örneğin yoğunluk yüzeyine ikili değişimli normal dağılım olarak baktığımızda ve sonra merkezdeki çukurun gelişmesi, sadece

73

OLGUNLUK SONRASIPmax

0

maxP

P

0

max

i

i-j

0

KENT MERKEZINDEN UZAKLIK (MIL/d)

GENÇLER

NÜ

FUS

YOG

UN

LUG

U -

(pd)

0

OLGUNLUK ONCESI

YASLILIK ÇAGI

0

Pmax

0

böyle bir ikili dağılımın arasındaki fark olarak görülebilir. Şekil: 2.15 (B)’de , üstteki grafikte merkezde çukurlaşma, krater olarak gösterilmektedir. Şekil 2.15 (A) Newling Modeline Göre Gelişmenin Adışık Aşamalarında Kentsel Yoğunluk Profilleri (B) Normal dağılım eğrisi ile kentsel yoğunluk profilleri modellemesi arasındaki farklılıklar Newling modelinin, anlamayı kolaylaştıran bir yararı onun kritik bir nüfus yoğunluğu notasyonudur (Pmax) Bu notasyona göre yoğunluk önce kritik nüfus yoğunluğuna (Pmax) Kadar yükselecek ve daha sonra da kritik nüfus yoğunluğundan (Pmax) düşme gösterecektir. Newling, bu kritik yoğunluk deyimini (sosyal – toplumsal) maliyetlerin (social costs) bir terimi olarak belirtmektedir (40). Lowry (1964)’nin konut alanları yer seçimi alt modelinde öne sürdüğü uzaklığa ve zamana bağlı konut alanları dağılım süreci şematik olarak Şekil: 2.16’da verilmektedir. Lowry’ye göre; bu model konut alanlarının etrafında ışınsal, simetrik bir örüntü içinde dağılmaktadır. Oysa çalışma alanlarına ulaşabilme-erişebilmenin düzensizliği topografik ve planlamanın getirdiği zorlamalar, alanın konut alanı kullanımına elverişli olup olmaması vb. etmenler nedeni ile bu dağılım gerçekte ışınsal asimetrik bir biçim göstermemektedir. Ayrıca Şekil: 2.16’da görüldüğü gibi kentin merkezinde yer alan konut alanları nüfus yoğunluğunun belirli bir noktayı aşmasından sonra bu alanda bir sıkışma yaratmakta ve bu zorlama sonucu yeni konut alanlarına doğru bir devinim-taşma olayı görülmektedir. Bu, yeniden konut alanlarının dağılımı merkezde bir boşalma oluşturmaktadır (41). Bazı optimum durumların üstünde olan yoğunlukların neden olduğu katlanılamayacak ölçülerdeki çöküntü alanları, cinayet ve suçluluk gibi patolojik koşullar, vb.leri, yoğunlukta kendi kendini düzenleyen bir düşmeye yol gösterirler, yöneltirler (42).

74

KONUT ALANLARININ DAGILIMI

DISA ZORLAMANIN YENIDEN DAGILIMI

ZORLAMA-BASKI

SONUÇTA KONUTSAL KONUM - YERSEÇIM

UZAKLIK UZAKLIK

UZAKLIKUZAKLIK

ÇALISMA MERKEZI

ÇALISMA MERKEZI

ÇALISMA MERKEZI

ÇALISMA MERKEZI

NÜ

FUS

OR

AN

I

NÜ

FUS

OR

ANI

NÜ

FUS

OR

ANI

NÜ

FUS

OR

ANI

A B

C D

Şekil 2.16 Konut Alanları Yerseçimi Alt Modelinin ŞematikÇalışma Süreci Kaynak: I.S.Lowry, A Model of Metropolis, Rand Corporation, Santa Monica, California, 1964, (anan.) David Crowther, Marcial Echeni que, Development of a Model of Urban Spatial Structure, L.Martin and L.March, Urban Space and Stuructures, Cambridge University Press, London, 1972, s.186. Şekil:8.4. Bu konuda özellikle aşırı kalabalığın yarattığı mekansal güçlükler tarafından insanlığın çektiği eziyetler, acıların toplumsal patolojisi üzerine bazı deneysel çalışmalar yapılmıştır. Ancak deliller, bulgular henüz tartışılmaktadır (Getis, Boots, 1971). Gelişme zamanının bir temsilcisi olarak kent büyüklüğünü (Px) Clark’ın formülasyonuna sokmak suretiyle bir seçenek yaklaşım Sander’s (1975) tarafından tanımlanmıştır. Aşağıda verilen matematik anlatımla yoğunluk büyümesinin zamanın bir oranıolarak, Clark’ın negatif üstel yoğunluk fonksiyonunda nasıl şekillenebileceği gösterilmiştir.

xk

pddD

.)( =D0 .e-bk (

0

1D

dbdD0 - k) xdP

db

Bu eşitlikte D(k), D0, k ve b daha önceki formüllerde tanımlanmıştı. Bu matematik anlatım uzaklık ve kent büyüklüğü cinsinden çözümlendiğinde aşağıdaki şekli almaktadır.

k.px = dbD

dbD

0

0.1

(k) uzaklık terimi büyüyen bir kentte zaman içinde artmaktadır. Burada Sanders’in yukarıdaki eşitliğinde (k) uzaklık parametresinin nüfus yoğunluğu dağılımının tepe noktasını gösterebileceği söylenebilir. Bu tepe noktası, yoğunluğun düştüğü, kentsel alanın merkezi kısmı ile yolculuğun hala artmakta olduğu dış kısımlar arasındaki bölücü – ayırıcı çizgiyi

75

göstermektedir (43). Aşağıdaki Şekil: 2.17’de merkez kaç dalgaların tepe noktası, düzgün ve dairesel ve içi boyalı alan sınırı şeklinde belirtilmiştir. Şekilden de izleneceği gibi, 1936, 1954, 1962 ve 1968 yılları için metropoliten alanın yayılma alanı sınırları ve periyod sonundaki 12 milyon nüfusun yerleşeceği alanın dış sınırları verilmektedir. Şekil 2.17 Paris Kentinde Nüfus Yoğunluğunun Tepe Noktas ının Merkezkaç Dalgalanmas ı 1936-1968 aras ı (Paris 2002 Hava Fotografi) Kaynak: E. Sanders, Urban Population Density Function of Two Polar Variables, Regional Studies,9, 1975 –s.4-63 (anan.) Peter Haggett, A.D.Cliff, A.Frey, Locational Analysis in Human Geograpy, Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, İkinci bası Volume I, Edward Arnold, 1977, s.225 .

2.3 YOĞUNLUK – TABAN ALANI KULLANIMLAR I – MEKANSAL DAĞILIM İLİŞKİLERİ

Yoğunluk ve toprak değerlerinin mekansal dağılımında olduğu gibi ampirik olarak, taban alanı oranı (floorspace ratio – katkılı) kent merkezinden uzaklaştıkça üstel (exponentially) olarak azalır. Bu yaklaşım M. Echenique tarafından Şikago (1968) ve Reading (1969) kentleri için irdelenmiştir (44). Şekil: 2.18 Tamamen ampirik bulgulardan kaynaklanan bu model aşağıdaki şekilde şekillendirilebilir. jf = Ø exp ( -β . d j )

76

5

0.2

0.4

0.6

0.8

0 TABA

N A

LAN

I OR

ANI1.0

10

A READING

MERKEZDEN UZAKLIK (km)

TABA

N A

LAN

I OR

ANI

0.8

1.0

0.6

0.2

0.4

MERKEZDEN UZAKLIK (km)0 15

B SIKAGO

305 10 20 25

Şekil 2.18. Taban Alanı Oranının Merkezden Uzaklaştıkça Azalış Grafiği (A) Reading (İngiltere) (B) Şikago (ABD) Kaynak: David Crowther and Marcial Echenique, Development of a Model of Urban Spatial Structure, L.Martin and L. March. Urban Space and Structures, Cambiridge University Pres, London, 1972,s.202. Şekil: 8.6-a,b Bu matematik anlatımda: Notasyonlar aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. fj : j birim alanında taban alanı oranı dj : j birim alanının kent merkezinden uzaklığı Ø : Oransal bir değişmez (sabit) (Uzaklık birimlerinden taban alanı oranına dönüştürmek için) Β : Parametre. Wingo (1969), Alonso (1964) ve Brighan (1964) kent merkezinden dışarıya doğru toprak değerleri yüzeyindeki böyle bir düşmenin ulaşım maliyetlerindeki doğrusal olmayan (non-linear) artışlar tarafından oluşturulduğunu ileri sürmekte ve toprak değerleri ile ulaşım maliyetleri arasında kurumsal bir ilişki kurmaktadır (45). Kain (1961) ise toprak değerleri ile nüfus yoğunlukları arasında ilişki kurarak ulaşım maliyetleri ve farklı toplumsal ekonomik grupların varlığı nedeni ile çalışma alanlarından dışa doğru nüfus yoğunluğunun düşme gösterdiğini açıklamaktadır. Ayrıca farklı ulaşım ve konut harcamaları ile karşı karşıya gelen düşük gelir gruplarının çalışma alanlarının yakınındaki yüksek yoğunluklu alanlarda, yüksek gelir grubunu ise çalışma alanlarından uzakta ve düşük yoğunluklu alanlarda konumlanma eğiliminde olacaklarını ileri sürmektedir (46). Clark (1967) ampirik gözlemlerine dayanarak, konut alanları yoğunluğunun çalışma alanlarından belli bir uzaklıktan sonra üstel olarak düşmeye başladığını belirtmektedir (47). Ancak, bu merkezlerin yakın çevrelerinde oluşan yoğunluklardaki düşmeyi açıklamak için yetersizdir. Önceleri, bu düşüşler konut alanları taban alanının çalışma etkinlikleri tarafından ele geçirilmesinin ve yerinden edilmiş bu konutlarda oturanların kıra doğru çekilmesinin bir sonucu olarak görülmektedir. Böylece konut alanı yoğunlukları grafiği, anacak çalışma merkezlerine yaklaşıldığında en yüksek noktaya çıktıktan sonra düşüş gösteren basit bir üstel fonksiyon olmaktan çıkmaktadır. Bu noktada, nüfus yoğunluğu ve taban alanı oranlarının mekansal dağılımları karşılaştırıldığında, başlangıçta, nüfusun devinime girmesi, başka bir anlatımla konut olarak

77

TOPLAM TABAN ALANI ORANI

YOG

UN

LUK

TAB

AN A

LAN

I OR

ANI

ÇALISMA MERKEZI

KONUT ALAN YOGUNLUGU

UZAKLIK

(A)

KONUT ALAN YOGUNLUGU

YOG

UN

LUK

TAB

AN A

LAN

I OR

ANI

ÇALISMA MERKEZI

TOPLAM TABAN ALANI ORANI

UZAKLIK

(B)

kullanılan binaların (stokun) merkez etkinlikleri tarafından işgal edilmesi ve varolan potansiyelleri ile kullanılması, her iki dağılımı simgeleyen eğrilerin farklılaşmasına yol açmaktadır. Bu olguda, merkezden dışarıya doğru devinime girenlerin oluşturduğu farklı konut alanları ölçütleri nedeniyle nüfus yoğunluk eğrisi değişim gösterirken taban alanı oranları grafiği değişmez (sabit) kalacaktır. Zaman içinde, kentin nüfusunun artması ile taban alanı oranı eğrisi yani yerleşenleri barındırmak için uzamakta, konut alanı eğrisi ise kökten (radikal) bir değişime uğramaktadır. Merkezde oturanlar, yeni hizmetlerin ve çalışanların alanda giderek artması ile dışa doğru zorlanmaktadır. Merkezde yer alan var olan, toplam bina stoku, teknolojik ve tarihi nedenlerle zaman içinde çok yavaş bir artma göstermektedir. Şekil: 2.19- Zaman içindeki bu oluşumu grafikler yardımı ile açıklamaktadır. Şekil 2.19 A Konut Alanı Yoğunluğu ile Toplam Taban Alanı Oranları Arasındaki İlişki. B Nüfus Büyümesi Yoğunluk ve Taban Alanı Oranı. Kaynak: David Crowther and Marcial Echenique, Development of a Model of Urban Spatial Structure, L.Martin and L.March, Urban Space and Structures, Cambiridge University Press, London, 1972, s.205, Şekil: 8,7 a-b Bu görüş açısından bakıldığında taban alanı oranı dağılımının, daha önce tanımladığımız matematik anlatımı aşağıdaki şekilde yazılabilir (48). fj = Σi Ei Ø exp. ( - β dij ) Burada notasyonlar: aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. fj : j birim alanındaki taban alanı oranı Ei : i birimindeki çalışan sayısı dij : i ve j birim alanlarının birbirine uzaklığı Ø : Oransal değişmez (sabit) Β : Parametre. Stok alt modeli (stok submodel) olarak tanımlanan bu modelin, tüm kentteki dağılımı yapabilmesi için diğer toprak kullanımlarla ilgili taban alanı kullanışlarını da içermesi gerekmektedir. Bu nedenle tüm kentteki taban alanı oranı değerleri yerine (w) ile tanımlanan, kentteki toplam çalışanlara düşen toplam taban alanı oranını kullandığımızda aşağıdaki matematik anlatım ortaya çıkmaktadır.

78

Fj : Σi.Ai.Ei.w.Lj.exp.(-βf dij ) Burada notasyonlar aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. Fj : j birim alanında bütün toprak kullanımlar için taban alanı ölçüsü. Ei.: i birim alanında çalışan ücretlilerin toplam sayısı. w : Kentin tamamında toplam çalışanların, toplam taban alanına oranı. Lj. : j biriminde gelişme için elde edilebilir toprak büyüklüğü. dij : Ulaşım ağında i ve j birim alanlar arasındaki uzaklık (i ve j birim alanlar arasındaki yolculuk maliyeti yerine kullanılmıştır.) βf : Etkinliklerin yer seçiminde zorlayıcı olarak uzaklığın önemini belirleyen parametre. Ai. = 1 / Σj .Wj

s exp .( -βs dij ) ye eşit olan normalizasyon terimi ΣJ SJ = Σi Ri v den sağlanabilir. WS

J = I (EJ / ΣJ EJ) + (Fsj / ΣJ Fs

j ) I� ya

Eşit olan servislerin yer seçimi için j birim alanının çekimi: Ri : i birim alanında yaşayan nüfus. SJ : j birim alanında serviste çalışanlar � : ölçek ekonomileri sağlamak için servislerin kümelenme derecesi olarak tanımlanan parametre Yapılaşma yoğunluğunun mekansal dağılımını anlatan grafik (izometrik) ya da maket modeller kullanılmaktadır. Hamburg kentinde 1956 yılı sayımlarına göre, konut alanları ile merkezdeki binaların kat adetleri yoğunluklarının farklılaşmasını gösteren izometrik modeller Şekil:2.20-‘de görüldüğü gibi oluşturulmuştur. Burada benzer ölçek kullanılması ile aradaki büyük maketi görülmektedir (50).

79

Şekil 2.20- (A) 1956 yılında Hamburg (kentinde) İskan yüzeyindeki kat adeti yoğunluğuna ait grafik model. Bu modelde işyeri olarak kullanılan binalar dikkate alınmamış ve iskandan başka amaçlara hizmet eden binalar için alttaki model hazırlanmıştır. (B) 1956 yılında Hamburg kentinde merkezdeki kat adeti yoğunluğuna ait grafik model, yukarıdaki, grafik ölçeği aynen kullanılmış olmasına rağmen arazi kullanma katsayısının çok yüksek oluşu ilgi çekicidir. Kaynak: İrfan Bayhan, Şehir Planlaması, İskender Matbaası,İstanbul,1969, s.194-195

80

Şekil 2.21 İstanbul Beyoğlu Bölgesi İşyeri Yoğunluğu Maketi. Kaynak: Büyük İstanbul, Nazım Plan Bürosu, 1971-72 Çalışmaları, Mimarlık, Sayı: 7, Temmuz, 1972 s.114.

2.4 TOPRAK KULLANMA – KENTSEL YAPI MODELLERİ Kırsal ve kentsel toprakla ilgili değişik düşünce okullarının özellikle fizyokratların kırsal toprak değerlerinin açıklaması ile başlayan model-kuram geliştirme çalışmaları günümüzde aşağıda sıralanan çeşitlilikteki modellerin oluşturulmasına neden olmuştur (51). TOPRAK KULLANMA – KENTSEL YAPI – MEKAN ORGANİZASYONU – KADEMELİ GELİŞME MODELLERİ – GELENEKSEL (KLASİK) MODELLER Eş Merkezli Çemberler Modeli – Kuramı (E.W.Burgess –1927) Ulaşım Ağına Bağlı Eş Merkezli Yıldız Gelişme Modeli – Kuramı (F.M.Babcock –1932) Dilimler Modeli – Kuramı (H.Hoyt –1939) Çok Merkezli Gelişme Modeli – Kuramı (R.D.McKenzie –1933 / C.D.Harris – E.L.Ullman –1945) KENTSEL GELİŞME MODELLERİ Lowry Modeli (I.S.Lowry –1960) Ulaşılabilirlik –Fırsat Modeli (G.T.Lathrop – J.R.Hamburg –1965) Mills’in Modeli (E.S.Mills – 1961) TOPRAK FİYATI VE KENT YAPISI MODELLERİ L.Wingo Modeli (London Wingo – 1961) W.Alonso Modeli (W.Alonso – 1960 ) Penn – Jersey Modeli Dinamik Kentsel Toprak Fiyatı Gelişme Modeli Sherman J. Maisel’in Modeli (Sherman J.Maisel – 1963 ) Rene Mayer Modeli (Rene Mayer - 1965 ) Wendt’in Modeli (P.F.Wendt – 1957 ) Pöyhönen’in Modeli (Penti Pöyhönen – Finlandiya – 1955 ) Salmela’nın Modeli (Arto Salmela – Finlandiya – 1964 ) Burada, kentsel toprak kullanma – kentsel yapı çözümlemelerine fizik mekan açısından ağırlıklı açıklama getiren ilk gruptaki 4 Model – Kuram incelenecektir. Bu model – şema ya da kuramlar, kentsel toprak kullanma ve toprak (52) değerleri dokusunun – yapısının, zaman içinde kent fizik mekanında gösterdikleri değişimleri ya da var olan kentlerin mekansal yapılarını ve nasıl geliştiklerini açıklamak amacı ile geliştirilmiştir.

2.4.1 KENTSEL YAPI KURAMLARI F.S.Chapin tarafından mekan organizasyon kavramları olarak tanımlanan (53) bu modeller, ilk çalışmalar olup en yenisinin 1940 lı yıllarda ortaya konduğunu ve bu modellerden sonra daha yeni ve çok yönlü – kapsamlı modeller geliştirildiğini bilmekteyiz. Geleneksel kuramlar olarak da tanımlanmaktadır (54). Bu ilk modeller temelde betimleyici (açıklayıcı – descriptive) olup, kent sosyolojisi, kent ekolojisinden kaynaklanmaktadırlar. Bu kuramlarda varolan yapı, kendi kendine gelişme süreci içinde, başka bir anlatımla, planlı gelişmeleri dikkate almadan incelenmektedir.

2.4.1.1 Model) Zone- c(Concentri

KuramıÇemberler Merkezli Eş

Sosyolog Ernest W. Burgess (1927) bu kuramı, Şikago kentsel gelişme alanı üzerinde topladığı verilere dayanarak yaptığı çalışmaya temellendirmiştir (55). Bu kuramda bir kentin belli başlı işlev alanlarının ya da toprak kullanma alanlarının kent merkezinin çevresinde eş merkezli çemberler halinde yer aldığı ileri sürülmektedir. Şekil: 2.22-A’da bu çemberlerin hangi bölgeleri içerdiği belirlenmiştir. Kuram, piyasa ekonomisinin geçerli olduğu bir toplumda, kent yapısını açıklamaya çalışmaktadır. Ana ilke rant ya da konum rantı denen bir ekonomik olgudur. Ayrıca kentsel toprak piyasasındaki yarışma ortamında çeşitli toprak kullanımları merkeze yakınlıklarının sağlayacağı rant karşılığında ödemeyi göze alabilecekleri fiyatlara uygun olarak yerlerini alır ve konumlanırlar. Bazen kullanımlar genellikle beraberce bir arada gruplanma eğilimindedir (56). Diğer bir anlatımla benzer ya da fonksiyonel- işlevsel olarak birbirleri ile ilişkili etkinlikler (activities) kent merkezinden eşit uzaklıklarda konumlanacaklardır (57). Şekil: 2.23’de 3 ayrı etkinliğin farklı rant ödeme güçleri ile merkezden dışarıya doğru sıralanışları izlenmektedir. Buna göre kent merkezinden uzaklaştıkça toprak ve yoğunluk değerleri düşer (58). Çünkü kent merkezi en değerli ve talebi (isterleri) en yüksek, olan ekonomik eylemlerin yerleşme alanıdır. Bundan sonraki çemberlerde yer alan kentsel alanlar, talebin yoğunluğu ve yaratılan talebin ödeme gücüne bağımlı olarak biçimlenecektir (59). Bu biçimlenmede, merkeze bitişik, geçiş halinde bulunan bölge ile işçilerin oturduğu bölge yukarıda verilen toprak değerlerinin düşüşüne paradoks oluşturacak bir tutarsızlık göstermektedir.

3

23

6

3

1

4

5

7

9 8

C

1234510

A

1

21

43

5

34

2

333

B

Şekil 2.22 Kentsel Büyümenin Yoğunluk – Alan İlişkileri A Eşmerkezli B sektör – Dilimler C Çok merkezi gelişme kuramları Kaynak A.Pred, The Intrametropoliten Location of American Manifacturing, Annals of the Association of American Geographers, s.54, 1964, s.80-165. / (anan.) Peter Haggett, Andrew D.Cliff, Allan Frey, Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, Volume I, Edward Arnold, London, 1977,s.226. Ruşen Keleşi işçilerin bu kesimde mülk sahibi olmadıkları, fakat mülk sahiplerinin konutlarında yüksek kiralar ödeyerek işyerine yakın olma isteği ile zorunlu olarak oturdukları gerçeğini vurgulamaktadır (60). Eş merkezli çemberler, (61) kuramın gerçekten bir kuram olmadığı, ancak bir çok kentin toprak kullanma örüntüsünü (land-use pattern) genel şekilde tanımlayan, genelleştirilmiş bir şema olduğu öne sürülmektedir. Gerçekten günümüzde eş merkezli çemberler kuramın öngörmediği nüfus ulaşım maliyetleri ve diğer model parametrelerindeki değişmelerden kaynaklanan sorunların çözümlenmesinde, modern mekansal modeller (modern spatial equilibrium models) yol gösterir (63). Kent büyüdükçe, merkezden dışa doğru ekolojistlerin “işgal – yerine geçme” (invasion – succession) ardıllığı (müteakip) olarak tanımladıkları süreçte bir bölgedeki toprak kullanım, kendinden sonra gelen alanı işgal etmeye yönelecektir. Bu dalgalanma eğiliminin ilerleme hızı, kentteki ekonomik gelişmeye ve nüfusun büyüme hızına bağlı kalacaktır. Kentsel alanların nüfusu azaldıkça, dış alanlar hareketsiz kalma eğilimi gösterecekler, geçiş bölgesinin (transitional area) merkeze bitişik parçası ise ticari konut yapılarını, barındıran bir köhneme bölgesi (residential slum) olarak kalacaktır (64).

A

B

C

RAN

TP0 Q RUZAKLIK

TICARI ALANLAR

SANAYI ALANLARI

KONUT ALANLARI

Şekil : 2.23 Bir Kentte Hipotetik Olarak Rant – Uzaklık İlişkileri Kaynak: W. Garrison, B.J.L.Berry, D.F.Marble, J.D.Nystuen and R.L.Morrill, Studies of Highway Development and Geographic Change, Saattle – 1959, s.64 (anan.) Richard J.Chorley and Peter Haggett, Socio-Economic Models in Geography, Open University Set Book, Methuen and Co. Ltd. London, 1967,s.340. Bu kurama ya da kavramsal şemaya aşağıda belirlenen çeşitli eleştiriler yapılmıştır. Kentteki toprak kullanımı ana işlevsel bölgelerinin ve yıllar geçtikçe bunların nasıl değiştiğinin kuramsal bir açıklaması olarak, bu yaklaşımın temel basitliği, çoğu kişiye çekici gelmesine karşın (65) kentlerin bu denli düzenli bir gelişme göstermesi olanaklı görülmektedir. Feodal yapıdan kalmış kentleri bir ölçüde açıklayabilir nitelikler taşımasına karşın günümüz kentleri açıklamada yetersiz kalmaktadır (66). Kenti donmuş ya da dondurulmuş kalıplar içine sokmaktadır. Sosyal sınıf ya da gelir gruplarının mekanda bu denli dondurulmuş alanlar oluşturması günümüz kentlerinde pek görülmemektedir (67). Bir kentin topografik ve klimatik yapısı ve ulaşım sistemi eş merkezli çemberler düzenini bozabilir (68).

2.4.1.2 Ulaşım Ağına Bağlı Eş Merkezli Gelişme Kuramı (Axial development theory) ( 69 )

Bu kuram bir önceki eş merkezli çemberler kuramının merkezden dışa doğru gelişen bölgeleri ile ulaşımı odak noktası alan, görüşün ortaya attığı belli bir ulaşım ağının üst üste çakıştırılmasından oluşturulmuştur. Babcock (1932) belirli bir ulaşım, sisteminde, ulaşılabilirliğin zaman maliyet ikilisinin ilişkileri olarak düşünülebileceğini ve bunun da ulaşım aksları üzerinde, merkezden dışa doğru Burgess’in tanımladığı bölgelerin değişik uzaklıklarda yer alacağını ve düzgün çemberlerin ulaşım doğrultularına bağlı olarak yıldız şekline dönüşeceğini ileri sürmektedir (70). Bu kuram, yıldız şeklindeki oluşumda ulaşım doğrultuları arasında kalan, bölge dışı alanların ise ulaşım kolaylığı açısından kayıplarını, merkeze olan uzaklık ve zaman olarak yakınlıkları ile kapatabileceğini ve gelişme göstereceğini öngörmektedir. Babcock’un bu görüşü, Burgess’in eş merkezli çemberler kuramına, merkeze uzaklığın bazı mekansal eşitsizliklerle anlam değiştirebileceğini benimsemekten öte bir yenilik getiremediğinden çoğu yazarlar (71) bu kurama, tek başına bir kuram ya da model olarak, toprak kullanma kentsel yapı modelleri arasında yer vermektedir.

2.4.1.3 Dilimler Kuramı (Sector, Model) Dilimler Kuramı Burgess’in çalışmasını izleyen on yılın yani 1930’ların sonunda Hurd’un Aksiyal gelişme kuramı (axial development theory) çalışmalarına temellendirilerek Homer Hoyt (1939) tarafından geliştirilmiş bir betimleyici modeldir (72). Amerika Birleşik Devletlerine 204 Kentsel yerleşmeden toplanmış olan bilgi üzerine temellendirilmiş ve tümevarım yöntemi ile oluşturulmuştur. Bu modelin çıkış noktası ise bundan önce tanımladığımız eş merkezli çemberler kuramının eleştirisidir (73). Hoyt’un konut alanları üzerinde tümevarımcı yaklaşımla elde ettiği, bilgiler, toprak kullanma kalıplarının belirlenmesi hakkında, modeli oluşturacak yeni ipuçları vermiş ve bu bulgularla Şekil 2.22 B’de verilen modeli geliştirmiştir. H.Hoyt, Burgess’in eş merkezli çemberler kuramını bölge bölge eleştirerek bu bölgelerin oluşturduğu modeldeki yeni konumlamalarını aşağıdaki şekilde tanımlamıştır. (74) Merkezi iş alanı salt ticaret ve kültür merkezi değildir ve sınırları da eş merkezli çemberler modelindeki gibi kesin değildir. Merkezi iş alanlarından dışa doğru ticaretin, ana ulaşım aksları boyunca büyümesi söz konusudur. Toptancı ticaret bölgesi çoğu zaman merkezi iş alanının tamamını çevrelemez. Sanayi alanları kentin çevresinde kalma eğilimindedir. Buralarda karayollarını, akarsu vadilerini, deniz kıyılarını izler. Sanayi alanlarına yerleşim biçimi genellikle eş merkezli çemberler kuramından önemli ölçülerde ayrılıklar gösterir. Çalışanların (işçilerin) konutlarında merkezi iş alanını çevreleme eğilimi yoktur. Yüksek nitelikli (standartlı) konut alanları kimi zaman merkezi iş alanına bitişik olarak yer almaktadır.

Yeni göç edenlerin oturduğu (uzerişim bölgesi – commuters zone) bölge eş merkezli çemberler modelinde tanımlanan homogen – türdeş niteliklere sahip değildir. Bu bölgede değişik toplumsal gruplar yer almaktadır. Bu eleştiriler ışığında, dilimler kuramı ulaşımın kent formunu belirleyici önemli bir etken olduğunu kabul etmektedir ve ulaşım akslarının geçtikleri yerde, kenti o yöne doğru geliştireceğini vurgulamaktadır. Bu gelişmeler de genellikle orta ve yüksek gelirli toplumsal katmanlar, toprak değerlerini ödeyebilme güçleri nedeni ile önderlik etmektedirler. Ayrıca daha önce vurgulandığı gibi ulaşım merkezi gelişme yönünü belirlemekte ve gelir gruplarına göre kentlinin yerleşme tercihlerini oluşturmaktadır (75). Bu görüşler ışığında, bir anlamda bir ulaşım –toprak kullanım modeli oluşturulmaya çalışılmıştır (76). H.Hoyt temelde kent mekanını 5 dilime ayırmaktadır. Şekil: 2.22 B Bu dilimler kentin çeşitli işlevlerinin yer aldığı alanları – sektörleri niteliğindedir. Kurama göre farklı gelir dilimlerinde ve farklı toplumsal katmanlardaki gruplar farklı bölgelerde oturmaktır. Gelirlerinde olabilecek yükselme ile de aynı dilim içinde merkezden çevreye doğru hareket etmektedirler (77). Şekil: 2.24’de 1900-1936 yılları arasında 6 Amerikan kentinde, konut alanlarındaki yer değiştirme eğilimleri izlenmektedir. Bu model, kenti eş merkezli çemberler yerine, sektörlerin örüntüsüne uyma eğilimindeki rant alanları olarak algılamaktadır. Bu rant alanları birbirlerinden ortalama rant düzeyleri ile ayrılmaktadır. H.Hoyt, yüksek, orta ve alçak rant alanları olmak üzere üç tür alan belirlemektedir (78). Şekil: 2.25’de 6 Amerikan kentinde kuramsal olarak saptanan rant alanları verilmiştir. Bir kentteki yüksek rant alanları bir ya da iki dilimde konumlanma eğilimindedir. Bu yüksek rant alanlarından her doğrultuya doğru derece derece rant değerlerinde düşüş görülmektedir. Orta düzeydeki rant alanları ise yüksek rant alanlarına bir ya da iki kenarından bitişik durumdadır ve yüksek rant alanları ile aynı dilimde konumlanma eğilimindedir (79).

Şekil 2.24 1900-1936 Yılları Arasında 6 Amerikan Kentinde Üst Gelir Gruplarının Tercih Ettiği Konut Alanlar ının Konumundaki Yer Değişirmeler. (Boston 2002 Hava Fotografi) Kaynak The Structure and growth of residential Neighborhoods in American Cities, U.S.Federal Housing, Administration, Washington, D.C. 1939, (anan.) R.E., Murphy, The American City an Urban Geography, Mc Graw – Hill Book Company, New York, 1966, s.213. Topraktan yararlanma biçimlerinin temel düzenindeki değişmeleri ve özellikle az gelişmiş ülkelerdeki kent yapılarını, eş merkezli çemberler kuramından daha iyi açıklaması bakımından dikkate değer görülmektedir (80). Şekil 2.25 6 Amerikan Kentinde Rant Alanlarının Mekansal Dağılımının Kuramsal Örüntüsü. Kaynak The Structure and growth of residential Neighborhoods in American Cities,M.S.Federal Housing, Administration, Washington, D.C. 1939, (anan.) R.E., Murphy, The American City an Urban Geography, Mc Graw – Hill Book Company, New York, 1966, s.212.

Hoyt’un nu kuramı ile ilgili önemli eleştiriler aşağıda sıralanmaktadır. Dilimler Kuramı toplu8msal sınıfların yapısını gereksiz yere basite indirgemekte ya da belirli kalıplara sokmaktadır (81). Her ne kadar insanların mekan tercihleri gelirleri ile mekanın fiyatı arasındaki ilişkiye bağımlı ise de diğer toplumsal ve ekonomik nedenlerle sınıfların iç içe bulunmaları, ya da yan yana olmaları olasıdır(82). Bu model 19. Yüzyıl liberalizminin egemen olduğu bir konut düzenini veri olarak almakta, yerinden yönetim kurallarını ve planlama kararlarını da hesaba katmamaktadır (83).

2.4.1.4 Çok Merkezli Gelişme Kuramı (Multiple – nuclei model) İlk kez Mc Kenzie tarafından önerilen bu kuram, toprak kullanım örüntülerinin belirlenmesinde bundan önce incelenen iki kuramdaki yerleşmenin tek merkez etrafında toplanması yerine çoklu merkezler dizisi çevresinde yer alma gözlemi üzerine geliştirilmiştir (84). 1940 larda Kentlerin doğası (The nature of cities) üzerine yazdıkları bir yazı da bu kavramı genişleten Harris ve Ullman (1945) zaman zaman bunların metropoliten bölgeden kaynaklanan, birbirlerinden ayırt edilebilir merkezler olduklarını, büyüme aralarındaki bölgeyi doldurdukça, hala merkez olarak varlıklarını sürdürdüklerini ve bazen kentleşme arttıkça yeni merkezler olarak ortaya çıktıklarını gözlemlediklerini belirtmektedir (85). Böyle bir olgunun ortaya çıkışını açıklayan 4 etken tanımlamışlardır (86). Bazı tür etkinliklerinin birbirlerine bağlı oldukları ve birbirleriyle yakın fiziksel uzaklık içinde bulunmaya duydukları gereksinmeler, Bazı tür etkinliklerin bir araya gelmeleri her biri için daha karlı olacağından, kümeler oluşturmaya duydukları doğal eğilimleri, (bu olgu, alışveriş merkezlerinde, bir dereceye kadar tıbbi merkezlerde ve kentin dışında kalan büro yapılarında görülmektedir.) birbirleriyle mal ilişkisi içinde olan, ticaret – depolama, sanayi yan kuruluşları, sanayi – sanayi ilişkileri gibi dış ekonomileri yaratan ilişkiler, rantı ödeyebilme koşulları ile birlikte bulunma eğilimi göstermektedirler (87). Birbirlerine hiçbir belirli yakınlığı olmayan ama ortaya çıkardıkları trafik nedeniyle, gerektirdikleri geniş demiryolu ve kamyon yükleme – boşaltma tesisleri vb. gibi başka çeşit kullanımlar için uygun olmayan merkezlerin ortaya çıkması. Çekirdekleşme süresi içindeki kullanımları kendine çekme veya itme etkisi olan yüksek toprak maliyetleri faktörleri, Bu kuram sanayi kentinden metropoliten kente geçiş aşamasını açıklayan bir model olarak da görülmektedir (88). Çok merkezli gelişme kuramında toprak rantının, mekanda yer alan ekonomik etkinlikleri yönlendirdiği ve bu ilkeye bağlı olarak da talep fonksiyonuna göre kent mekanında birden fazla belirli uzmanlaşma düzeylerinde merkezlerin yer alabileceği, toprak rantının konut alanları yer seçiminde tercihleri yönlendirdiği, görüşleri yer almaktadır (89). Şekil:2.22 C’den de görüleceği üzere bu kurama göre kent fizik mekanı 9 bölgeden oluşmaktadır. Ancak Amerikan şehirleri için 5 genellenmiş bölge tanımlanmaktadır (90). Merkezi iş alanı. Ulaşım kolaylıklarının ayrı olarak odaklandığı alanın yanında toptancılık ve hafif imalat sanayi.

Şimdiki ya da gelecekteki kentin dış kenarlarına yakın ağır sanayi bölgesi. Çeşitli farklılaşmış konut bölgeleri Kent çevresinde yatakhane kent (yatı kent) Bu kuramın da kendine özgü eleştirilecek yanları bulunmaktadır. Ancak diğer iki kuramdan daha gelişmiş olarak metropoliten alanla ilgili bazı gerçekleri ortaya koymaktadır. Bütün olumlu yanlarına karşın kuram ampirik araştırmalarla desteklenmemiştir (91). Kentsel toprak kullanım kuramı olabilmesi için Hoyt tarafından yürütülen deneysel araştırmalar niteliğinde çalışmalara dayandırılarak daha açık ve ayrıntılı hale getirilmesi gerekmektedir (92). Değişimin dinamiğini ve yapısını açıklayan etkenler arasında da daha belirgin, açık bir ayırıma gereksinme duyulmaktadır (93). Yeni çekirdeklerin kentsel mekanın neresinde ve nasıl ortaya çıkacağı, oluşacağı hakkındaki koşulların belirlenmesi gerekmektedir (94).

3 BÖLÜM

KENTBİLİM VE PLANLAMA KAVRAMSAL DİZİNİNDE TOPRAK KULLANIM (LAND USE) ÖLÇÜTÜ OLARAK YOĞUNLUK VE TÜREVLERİ

Yoğunluklar ve diğer yoğunluk kavramlarını (türevlerini) etkileyen ya da açan, destekleyen toprak kullanım ölçütlerini genelde 2 başlık altında toplamak olanaklıdır (1). Demografik toprak kullanım ölçütleri (yoğunluklar-donatım ölçütleri) Nüfus (insan) – toprak ilişkisi Nüfus (insan) – bina (yapı) ilişkisi Yapısal toprak kullanım ölçütleri (yoğunluklar-katsayılar) Bina (yapı) –toprak ilişkisi Çok çeşitli gruplamalar yapılmış olmasına karşın ilişkide olan ögelerin özellikleri gereği yukarıda verilen sıralama, toprağı çoklu düzlemlerle yoğun bir biçimde kullanmada, çözümleme ve planlama çalışmaları için daha dizgesel bir dizin oluşturacaktır. Değişik yazarlar (2) tarafından çeşitli sıralamalarla tanımlamaya çalışılan nüfus yoğunluğu ve türevleri incelendiğinde, yukarıda gruplanan ilişkileri içerdiği görülmektedir.

3.1 DEMOGRAFİK YOĞUNLUKLAR

3.1.1 Nüfus (İnsan) – Toprak İlişkileri Genel olarak nüfusa bağlı toprak ilişkilerinin ölçümlemesine dayanan ölçütleri iki alt başlık altında toplamak olanak içinde görülmektedir. Birim Alanda yaşayan ya da çalışan (eylemlerde bulunan) nüfus (insan sayısı) YOĞUNLUK KAVRAMI (nüfus – işgücünün alandaki türdeş (homogen) dağılımı) Kişi başına düşen alan (işlevsel eylem alanı) TOPRAK KULLANIM BİRİM ÖLÇÜTLERİ – DONATIMLAR (kişi için gerekli olan birim toprak kullanma ölçütleri)

3.1.1.1 Yoğunluk Kavramı - Yoğunluklar Genel olarak bu ilişkiler grubunda belirlenecek alanda ya da alt alanlarda yaşamakta olan nüfusun toprak üzerinde yarattığı yoğunluklar (yığılma oranları) ortaya konmaktadır. Kent bilim ve planlama kavramsal dizininde nüfus yoğunluğu olarak tanımlanmaktadır. Ancak bu temel tanımlama ya da yoğunluk türü önüne getirilecek çeşitli nitelemeleri ölçümlenmesi istene alanın büyüklüğüne, kapsadığı toprak kullanma temellerine ve diğer özelliklere ya da planlamada amaçlanan ayrıntılara bağlı olarak değişik şekillerde kullanılmaktadır.

Nüfus Yoğunluğu = .))(( 2 hakmAlan

Nüfus = kişi / km2 , kişi / ha.

Geçerli olan formül nüfusun alana oranı olduğuna göre yukarıda da izlendiği gibi yoğunluk kavramının önüne takılan nitelemeler, ölçümün hangi alanlarda ya da hangi yerleşme birimlerinde yapıldığını belirlemektedir. Daha önceki başlıkta yoğunluk kademelenmesi çizelgesinde verilen yerleşmeler kademelenmesine göre, örneğin konut alanlarında, brüt-net ilişkileri istenilen alanların hesap dışı tutulması yolu ile Katkılı (brüt)-1, Katkılı (brüt)-2,.....,Katkısız(net) konut alanı yoğunlukları elde edilebilir. Matemetik anlatımında kavramın uygulandığı yerleşme kademelenmesindeki yerine bağımlı olarak, kullanılan alan birimi coğrafik nüfus yoğunluğu ölçütlerinde ve ülke, bölge planlama çalışmalarında km2, kent planlama çalışmalarında ise hektardır. Bölge planlama çalışmalarında 3 değişik niteleme ile kullanılmaktadır.

Global (nüfus) Yoğunluk = )( 2kmAlan

Nüfus= kişi / km2 (yönetim birimi)

Kırsal (nüfus) Yoğunluk = )( 2kmAlan


Kentsel (nüfus) Yoğunluk = )( 2kmAlan


Bu yoğunluklar, coğrafik ya da planlama birimi olarak saptanan bir bölgede ve alt yönetim birimlerinde, “Global Yoğunluk”la kırsal ve kentsel toplam nüfusun, “Kırsal Yoğunluk”la kırsal nüfusun, “Kentsel Yoğunluk”la kentsel nüfusun yığılma oranlarını belirlemektedir. Genel yapısı ile katkılı (Gross-Brüt) yoğunluklar olup alandaki yığılmanın homojen dağılımını vermekte, ele alınan coğrafik mekan içindeki yönetim birimlerinin alanına, yerleşmelerin gruplaşmalarına nicelik ve niteliklerine, sosyo ekonomik yapılarına göre, yerleşme birimlerini karşılaştırmalı olarak çözümlemeye yaramaktadır. Bu yoğunluklar bölge ya da yönetim birim ölçeğinde hesaplandığı için yerleşik alanlar dışındaki tüm alanları da (tarım, orman, göl, vb.) içermektedir. Metropoliten Alan-Kentsel Yoğunluk Bölgeleri ve kent Planlama çalışmalarında nüfus yoğunluğu 2 ana başlıkta ele alınabilir. Genel Yoğunluklar İşlev Alanlarındaki Yoğunluklar Konut Alanlarında Çalışma Alanlarında A. Genel Yoğunluklar Her kentin il ölçeğinden başlayan merkez ilçe ve belediye ölçeğine inen, bir yönetimsel bölüntüsü ve planlama ile ilgili komşu (mücavir) alan, kent (imar) planlama ve yerleşme alanı (iskan) bulunmaktadır. Merkez ilçe kentsel yoğunluk bölgesi ya da metropoliten alan sınırları içinde, kentsel yerleşme nüfusunun, yığılma oranı istendiğinde, aşağıda tanımlanan matematik anlatım,

Katkılı (Gross-Brüt) Nüfus Yoğunluk = )(hektarAlan

Nüfus

Kentsel yerleşme, (iskan) sınırları içindeki yığılma oranları istendiğinde, aşağıda tanımlanan matematik anlatım, Yerleşme Yoğunluğu (3) = Nüfus Alan (hektar) (Yerleşme Sınırı içi) kullanılmaktadır. Burada yerleşme alanı, yapılaşmış ya da yapılaşması öngörülen alan (parsellenmiş boş alanlar) yol alanları, yeşil alanlar, resmi yapıya ait alanlar, ticaret, sanayi ve eğitim alanlarını, özetle kentin kentsel yoğunluk bölgesinin kullanımında olan tüm işlev alanlarını kapsamaktadır. Bu nedenle yerleşme yoğunluğu, kentsel etkilerin geçtiği tüm alanda yaşayanların yığılma oranını vermektedir. Bu duruma benzer nüfuslu yerleşmelerde fizik mekanın çeşitli nedenlerle farklılaşması ile değişik oranlarda karşımıza çıkmaktadır. Çoklu işlev alanlarını kapsadığı için bu yoğunluk katkılı (gross-brüt) ölçüt olarak kullanılmaktadır. Genellikle bu ölçütlerde yerleşik nüfus, (4) ölçümlemeye temel oluşturmaktadır. Ancak böyle bir brüt ölçümleme günü birliğine ya da belirli mevsimlerde çalışmaya ya da konaklamaya gelen kentsel mekanı kullanan nüfusu içermemektedir. Oysa yerleşmelerin sınıflandırılmasında bu tür kullanımlardan doğan yoğunluklarda önem taşımaktadır (5). Yerleşmelerin (kırsal ya da kentsel) planlama çalışmalarında, toprak kullanım kararlarına göre nüfusun alanlardaki dağılımını kontrol edebilecek nitelikteki yoğunluklar konut alanı katkısız net ve katkılı brüt yoğunlukları olabilmekte, ancak yerleşmede yaşaması düşünülen toplam nüfusun donatım alanlarının, yeterli olup olmadığının kıyaslama ile saptanması için “Yerleşme” ya da “Yerleşik Alan” yoğunluğunun kullanılması daha uygun olmaktadır. B. İşlev Alanlarındaki Yoğunluklar Konut Alanlarında Yoğunluk Kavramları Kent bilim ve planlama kavramsal dizininde, en çok kullanılan , ve planlamada toprak kullanım kararlarının verilmesinde etken olan ölçüt “Konut Alanları Yoğunluğu”dur. Eski adı ile ikamet ya da iskan yoğunluğu olan (6) bu ölçütte, yerleşik alan nüfusu, başka bir deyimle konut alanlarında yaşayan nüfus-gece nüfusu yoğunluğunun saptanmasında temel oluşturmaktadır. Ölçüm alanı ise istenen ayrıntıya göre seçilir ve bu alanların niteliğine göre de değişik tanımlamalarla kullanılmaktadır.

Kapsamlı Konut Alanları Yoğunluğu = )(hektarAlan

Nüfus

(Overall residential Density) (7) (İkamet ya da İskan Yoğunluğu) (8) (Yerleşik Alan Yoğunluğu) Bu yoğunluk ölçütü kentsel alana bir bütün olarak uygulanmakta, kentin konut alanlarındaki nüfusun -yerleşik nüfusun- sanayi ve bütün kamu açık alanlarını, bütün okulları ve diğer bütün kentsel kullanımları içeren ve hektar cinsinden ölçümlenen alana oranı olarak hesaplanmaktadır. Geliştirilmemiş ve tarımsal topraklar bu alana dahil edilmemektedir.

Genellikle İngiltere’de yerel planlama amaçları için kullanılmayan bu yoğunluk türü, daha çok bir kentin gelişme yoğunluğunun diğer bir kentle karşılaştırılabilmesi için bölge ve ulusal planlamada büyük bir önem taşımaktadır (9).

Katkılı (brüt) Konut Alanları Yoğunluğu = )(hektarAlan

Nüfus

(Gross-Residential Density) (10) (Brüt İkamet Yoğunluğu) (11) (Gross Density) (10) Kentbilim terimleri sözlüğünde (12) barınma yoğunluğu belli bir oturma (iskan) biriminde genellikle bir konutta, odada ya da oturma bölgesinde yaşayan hektar başına kişi ya da oturma bölgesinde yaşayan hektar başına kişi yada konut birimi sayısı olarak tanımlanmaktadır. Ancak ülkemiz planlama kavramsal dizininde bir odada yaşayan kişi oranı barınma yoğunluğu deyimi ile tanımlanmadığından bu niteleme yerine Konut Alanları Yoğunluğu daha uygun görülmektedir. Ülkemizde kent planlama çalışmalarında kent bütününde ya da komşuluk birimi ölçeğinde toprak kullanma kontrol ölçütü olarak Katkısız (Net) konut alanları yoğunluğu ile birlikte yaygın bir biçimde yaygın kullanılmaktadır. Bu yoğunluk kavramında Katkılı (Brüt) konut alanının tanımı önem kazanmaktadır. İngiliz planlama kavramsal dizininde (13) bu yoğunluk ölçütü bir komşuluk biriminin tüm alanında ya da gelişme planında Katkılı Konut Alanını (Gross Residential Areas) olarak tanımlanan alana uygulanmaktadır. Bu plan konutlar ve bahçelerini, yolları, yerel dükkanları ilk okulları ve bütün açık alanları (open spaces) içermektedir. Sanayi alanlarını, ortaokul, lise, kent parkı ve kent merkezi gibi diğer bütün kentsel kullanımlar dışında bırakılmaktadır. Gelişmenin kontrolü için kullanılmaz, ancak hangi alanlarda yüksek ya da alçak yoğunlukların yer alabileceğini tanımlayan gelişme planlarının hazırlanmasında önem taşımaktadır. Ülkemizde bu konuda kargaşa söz konusudur. Katkılı Konut Alanı Yoğunluğunun ölçümlendiği alanın kapsamı, hakkında değişik kabuller ve görüşler bulunmaktadır. Bunların aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz. Katkılı (Brüt) Konut Alanı: Tüm konut yapılarının parsel alanlarını, yol alanlarını, yeşil alanları vb. tüm diğer donatım alanlarını (14) Alan bütünü için tüm kullanım alanlarını (15) Konut yapı adalarını, yolları, ilkokul ve yeşil alanları (konutla ilgili) Ve diğer bileşimleri (16) içermektedir. Gerçekten bu kavram kargaşası, toprak kullanmanın kent planları yolu ile kontrol edilmesinde, farklı davranışları ve farklı sonuçları ortaya çıkarmakta ve bu farklılaşma Ana Plan (Nazım Plan) dan uygulama planına ve yönetmeliklerle uygulamaya değin toprak kullanım kararlarının, planlama stratejilerinin değişmesine neden olacak ölçülere varmaktadır. Deneyimlerimiz sonucu, görüşümüz bu alanın konut dışındaki tüm kullanım alanlarındaki değişmelerin etkisinin en aza indirilebilmesi açısından, ilkokul yerleşme biriminin kapsayacağı kullanımları içermesi doğrultusundadır.

Daha açık bir anlatımla, ülkemiz bakımından planlama-uygulama ikilisinde, konut alanları dışındaki kullanımların, gerçekleşebilmesi olasılıklarının zayıflığı nedeni ile ana plan kararlarının çok büyük ölçülerde sapmasını önlemek açısından, nüfus dağılımının ilkokul yerleşme biriminin içerdiği donatımları kapsar nitelikte yapılması uygun olacaktır.

Katkısıız (Net) Konut Alanları Yoğunluğu = )(hektarAlan

Nüfus

(Net Residential Density) (17) (Net İkamet Yoğunluğu) (18) (Oturma Yoğunluğu) (19) (Net Density) (20) Kent bilim terimleri sözlüğünde (21) Katkısız Oturma Yoğunluğu (Net Residential Density) “Nüfusun oda ya da Konut birim sayısının katkısız oturma alanı yüzölçümüne oranı” şeklinde tanımlanmaktadır. Yine dil-birliği açısından oturma yoğunluğu yerine katkısız konut alanları yoğunluğu deyimi daha açıklayıcı nitelikte görülmektedir. Ülkemizde kentbilim ve planlama kavramsal dizininde tartışmasız bir biçimde tüm ilgililer tarafından kabul gören katkısız konut alanının kapsamı, konut yapılarının oturduğu parseller toplamıdır. Tek işlev alanındaki toprak kullanımını kontrol eden bu yoğunluk kavramı 1/1000 ölçekli imar uygulama (düzen tasar) planlarında, 1/25.000-1/5.000 ölçekli ana imar planlarındaki, (ana düzen tasar) katkılı konut alanları yoğunluklarına bağımlı olarak kullanılmaktadır. Gelişmenin kontrolü için en önemli temeli oluşturmaktadır. İngiliz kentbilim ve planlama kavramsal dizininde bu yoğunluk ölçütünün uygulandığı alan-katkısız (net) alanı-konut ve bahçelerin toprak kullanma ölçütleri açısından gerekli olmayan ancak konutun özel olarak kullandığı yeşil alanları ve genişliği 6 metreyi geçmeyen yolların yarısını kapsamaktadır(22) Ülkemizde çok seyrek olmakla birlikte gelişmeyi kontrol etmede bu tür yoğunluk kavramı kullanılmaktadır (23). Çalışma Alanlarında Yoğunluk Kavramları Kentsel alanlarda ya da metropoliten kentsel yoğunluk bölgelerinde 2 temel çalışma alanından söz edilebilir. Merkezi İş Alanları (Ticaret (büro) Hizmetler – 3. Sektör) Sanayi (İşleyim) Alanları (2.Sektör) , Yaygın bir biçimde kullanılmamakla birlikte Merkezi İş Alanlarında, sanayi alanlarında kullanılan çalışanların adı geçen alanlardaki yığılma oranlarını tanımlayan yoğunluk kavramları geliştirilmiştir. Sanayi alanlarında, (24) ya da Ticaret- Hizmet alanlarında, Çalışma Alanları Yoğunluğu = Çalışan Alan (hektar) Bu matematik anlatımda çalışma alanının tanımı katkılı (brüt) ya da katkısız (net) olabilmektedir. Katkılı (brüt) çalışma alanı, çalışma işlevinin yerine getirildiği yapı ya da yapı gruplarının oturduğu parsel ya da parsellerin toplamı, bu parsellere hizmet eden yoları ve yine bu işleve hizmet eden donatım alanlarını, katkısız (net) çalışma alanı ise yalnızca çalışma işlevinin yerine getirildiği yapı ya da yapı gruplarının oturduğu parsel ya da parsellerin toplam alanını kapsamaktadır. Bu iki tür alanda yapılacak ölçümlenmelerle katkılı (brüt) Çalışma Alanı Yoğunluğu ve Katkısız (net) Çalışma Alanı Yoğunluğu Kavramları

oluşturulabilir. Kent merkezlerinde ayrıca, bu alanda çalışmayan ancak merkezi belirli sürelerde kullanılan ziyaretçi (alışverişe gelen, kültürel etkinliklere katılanlar, yönetimle ilişkileri olanlar vb.) yoğunluklarından söz edilmektedir (25). Ancak ölçümlenmesi, ülkemiz koşullarında, oldukça güç bir kavramdır.

3.1.1.2 Donatımlar –Toprak Kullanma Birim Ölçütleri (Standartlar) Kentsel yerleşmelerde, kentsel işlevlerin oluşturduğu eylemlerin gereksinme duydukları ve her işlevsel eylemin özelliğine bağlı büyüklükleri içeren ölçütlerdir. Bu ölçütler, yoğunluk kavramında olduğu gibi yerleşme de yaşayan toplumun, toplumsal-ekonomik-kültürel vb. gelişmişlik düzeylerine ve yerleşmelerin aşama sıralarına (hiyerarşi) koşut büyüklükler ve çeşitlenmeler göstermektedir. Bu ölçütler, kentsel alanların fiziki oluşumunu kontrol etmek, kentsel alan gereksinmelerini karşılamak ve güvenlik, sağlık, refah, rahatlık, verimlilik gibi insanı doğrudan ilgilendiren olguları sağlamak, amacı ile düzenlenmekte ve geliştirilmektedir. Ancak günümüzde var olan ölçütlerin geniş kapsamlı ya da tanımlanabilir (definitive) kesin bir dizinin oluşturulamaması kaynakların çeşitliliğinden ortaya çıkmaktadır (26). Bu çalışma kapsamında kentsel toprak kullanım türlerinin ölçütlerini tanımlamakla yetinilecektir. Genel matematik anlatımı aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. nk 1�� TKk = N

Aknk 1��

= m2/kişi

Burada, notasyonlar aşağıdaki terimlerin karşılığı olarak kullanılmıştır. TK = Toprak kullanma ölçütü – m2/kişi A = Toprak kullanım alanları N = Yerleşik alan nüfusu K = 1,n-e kadar toprak kullanma türleri (konut,eğitim, ticaret, hizmetler, sağlık, yollar vb.) Bu formülasyonda yerleşmede yaşayan nüfus (kişi) başına düşen toprak kullanma türleri, başka bir deyimle işlev alanlarının her biri ölçümlenmekte ve bunların toplamı da kişi başına düşen yerleşik alan ölçütünü oluşturmaktadır. Bundan önce ayrıntılı bir biçimde incelediğimiz yoğunluk kavramı ile koşutluk kurabilmek için bu ölçütleri de 2 gruba ayıracağız. Konut Alanı Kullanımları Konut Dışı Alan Kullanımları (Konut alanı dışında, yollar, eğitim, kültür, ticaret, sanayi, sağlık vb. kullanımlar) Konut Alanı Kullanımlarında Donatım Ölçütleri Konut Alanlarında toprak kullanım ölçütü katkısız konut alanı üzerinden-toplam parsel alanları hesaplanmaktadır. Buna göre, Konut Alanı Kullanımı

TKkon = NAkon = m2 / kişi

olarak formüle edilmektedir. Matematik anlatımdaki notasyonlar aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. TKkon = Konut alanı kullanım ölçütü m2/ kişi Akon = Toplam katkısız konut alanları (m2) (parsel alanları toplamı) N = Yerleşik alan nüfusu Bu ölçüt kentbilim ve planlama kavramsal dizininde konut alanlarının büyüklüğünü saptamada ya da planlama,konut alanı için duyulan gereksinmenin alt ya da üst sınırlarını elde etmede, ülkemizde ve diğer ülkelerde çok değişik büyüklüklerde kullanılmaktadır (27). Konut Alanı Dışı Kullanımlarda Donatım Ölçütleri Konut alanı dışı kullanımların matematik anlatımı aşağıdaki şekilde verilmektedir.

TKkd = NAkd = m2 / kişi

Burada notasyonlar, TKkd = (kd) türde konut dışı kullanım ölçütleri = m2/ kişi Akd = (kd) türde kullanım alanları (m2) N = Yerleşik alan nüfusu olarak tanımlanmaktadır. Bu toprak kullanım ölçütleri konut alanları dışındaki tüm kentsel işlev alanlarını kapsamaktadır. Bu ölçütlerin ayrıntıları çalışmanın içeriği dışına çıktığından burada yalnızca ana başlıklar verilecektir. Merkez Ticaret Yönetim tesisleri Sosyal Tesisler (dini, kültürel, sağlık vb.) Eğitim tesisleri Sanayi Yeşil alanlar Yollar Teknik servisler Vb. gibi. Doğal olarak ana başlıkları verilen toprak kullanımları, ayrıntılı alt başlıkları da içermektedir (28). Nüfus (insan) toprak ilişkisinden oluşan, kent fizik mekanını şekillendirmede kullanılan bu ölçütler, tek başlarına kullanıldıklarında yoğunluklar; plan kararlarının ve toprak kullanma kararlarının verilmesinde nüfus ve işgücünün mekana dağıtılmasında ve işlevsel eylemlerin yer alacağı yapıların boyutlarının saptanmasında etken olmamakta, donatım ölçütleri ise nüfus ve işgücü büyüklüklerine göre alan gereksinmesini hesaplamadan öteye gidememektedir. Daha açık bir anlatımla nüfus ve işgücü sayıları saptanmış bir kentte bu sayıların alanda hangi oranlarda yer alması gerektiğini ortaya koyabilen, insan-toprak ilişkisini veren yoğunluk ve donatım ölçütleri, bu nüfusun ve işgücünün – insan (nüfus), bina

ilişkisinin – fizik mekanda hangi oranlarda yapılaşma ile kurulabileceği konusunda açıklayıcı olamamaktadır. Bu nedenlerle yerleşmedeki mülkiyet deseni yapı tipolojileri, konut tipleri, parsel büyüklükleri, konut büyüklükleri, kat adetleri, yol genişlikleri, vb. gibi fizik mekan örüntüsünü oluşturan bileşenler daha açıklayıcı, sınırlayıcı, yönlendirici, ayrıntıda bir takım ölçütlere gereksinme doğurmaktadır

3.1.2 Nüfus (İnsan) – Bina (Yapı) İlişkileri Bu başlık altında tanımlamaları yapılacak olan ölçütleri ile yapılaşma arasındaki bağlantıyı kuracaktır. Bu ölçütler de 2 grupta incelenecektir: Konut Alanları ile İlgili Ölçütler Diğer Kentsel İşlev Alanları İle İlgili Ölçütler Konut Alanları ile İlgili Ölçütler Konut alanları yoğunluk ve donatım ölçütleri ile bağlantılı bir şekilde kullanılacak tanımlamalar sırası ile şunlardır. Barınma Büyüklüğü= Yerleşik Nüfus = Kişi/ birim konut Birim Konut Sayısı (Barınma Kat Sayısı) (29) (Oturma Adedi) (30) (İkamet Adedi, Aile Büyüklüğü) (31) (Occupancy Rate) (32) Birim konut terimi ile bağımsız kullanılan ev ya da çok aileli konutlarda (apartmanlarda) kat konut (daire) tanımlanmaktadır. Bu matematik anlatım, birim konutta yaşayan ev halkı büyüklüğünü vermektedir. Birim konut büyüklüğü ile ilişki kurulduğunda, kişi başına düşen birim konut alanı saptanabilir, Ülkemizde tek başına toprak kullanım ölçütü olarak kullanılmamaktadır. Çözümleme çalışmalarında daha yaygın bir kullanma alanı bulmuş olan barınma yoğunluğu, yaşanabilir – oturulabilir (habitable rooms) bir oda da barınan kişi sayısı olarak tanımlanmaktadır. Barınma Yoğunluğu (33) = Yerleşik Nüfus = kişi/oda Yaşanabilir Oda Sayısı Bu ölçütte ülkemiz koşullarında konut birimlerinin özellikleri, büyüklükleri ve mekansal içeriklerinin bilinmesi nedeni ile bu konuda bilgi toplanmış yerleşmelerin birbirleri ile karşılaştırılmalarından öteye gidememektedir. Bu ölçüt aile başına düşen oda sayısı olarak da tanımlanmaktadır (34). Oda büyüklükleri bilindiğinde barınma yoğunluğu, kişi başına düşen oda alanı olarak daha anlamlı bir şekilde değerlendirilebilir. Konut stokunun nitelik ve nicelik bakımından yeterli ya da yetersiz olarak değerlendirilmesinde göstergelerden biri barınma yoğunluğu ölçütüdür. Oda başına düşen kişi sayısı (nüfus) yüksek ise, kişi başına düşen birim konut döşeme alanı düşük ise konut biriminde sağlık koşullarının bozuk ve konutlarda aşırı sıkıştırma olduğu söylenebilir (35).

Birim Konut Kat (Döşeme) Alanı (BDA) = Kat Alanları Toplamı (TDA) (m2) Konut Yapılarında Oturan Nüfus (TNUFS) Bu formülasyonda nüfus terimi yerine aile sayısı alındığında aile başına düşen birim konut alanı büyüklüğü bulunabilir. Aile büyüklüğüne bağlı konut birimi büyüklüklerinin bulunması da oldukça önemli bir ölçüttür (36). Birim Konut Taban Alanı (BTA) = Bina Taban Alanı Toplamı (TTA) (m2) Konut Yapılarında Oturan Nüfus (TNUFS) Her iki ölçüt konut alanlarında yer alacak nüfusun ne tür bir yapılaşma ile yerleştirilebileceğini göstermektedir. Bu ölçütler daha sonraki başlıklarda inceleyeceğimiz toprak kullanma ya da yapılaşma katsayıları ile yoğunluklar arasında bir köprü oluşturmaktadır. Her yerleşmenin toplumsal-ekonomik yapısına ülkelerin gelişmişlik düzeylerine, toplumların değer dizgelerine, yaşantı kalıplarına vb. göre bu ölçütler değişlik gösterirler. Diğer Kentsel İşlev Alanları İle İlgili Ölçütler Diğer kentsel işlev alanları ile ilgili ölçütler matematik anlatım olarak konut alanları için geliştirilmiş formülasyonlardır. Ancak pay ve paydayı oluşturan parametreler değişmektedir. Birim Çalışan Sayısı (37) = Çalışan Sayısı (Toplam Kişi) = çalışan/işyeri İşyeri Sayısı Birim Çalışma Alanı = İşyeri Alanları Toplamı =m2/çalışan (Sektörde) (38) Toplam Çalışan sayısı Birim Öğrenci Sayısı (39) = Toplam Öğrenci Sayısı(kişi) = öğrenci /derslik Derslik Sayısı Birim Derslik Alanı(40) = Derslik Alanlar Toplamı(m2) = m2/ öğrenci Toplam Öğrenci Sayısı Çalışma ve eğitim alanlarındaki yapılaşmalar için verdiğimiz bu ölçütler diğer toprak kullanım türleri içinde tanımlanabilir. Bu tür ölçütler, öğrenci sayısının planlama yolu ile saptanan işgücünün çalışma ya da eğitim alanlarında hangi büyüklüklerle fizik mekana yansıtılacağını saptamada kullanılmaktadır.

3.2 YAPISAL TOPRAK KULLANIM ÖLÇÜTLERİ (YOĞUNLUK-KATSAYILAR9 Yapısal yoğunluklar genellikle demografik toprak kullanım ölçütleri ile alan büyüklükleri, nüfusa ya da işgücü ve yoğunlukları saptanmış alanlarda, yapı-toprak ilişkisini en somut ve kesin bir biçimde oluşturmaktadırlar. Bu ölçütlerde yapının inşa edileceği toprak parçası yani alan parametresi parsel ölçeğine indirgenmiştir.

3.2.1 Bina (Yapı) – Toprak İlişkisi Şimdiye kadar yaptığımız gibi bu başlıklar altında toplayacağımız ölçütlerde yoğunluk ve katsayılar olarak 2 grupta incelenecektir.

3.2.1.1 Yapısal Yoğunluklar Konut Alanı Kullanımları

Konut Dışı Alan Kullanımları (yollar, eğitim, kültür, ticaret, sanayi, sağlık vb. kullanımlar) Konut Alanı Kullanımları Bu ölçütler konut alanı kullanımlarında ülkemizde yaygın olarak kullanılmakla birlikte yerleşmelerin fiziksel yapılarının çözümlenmesinde bir göstergedir (41) Matematik anlatımı iki şekilde yapılmaktadır. Konut Yoğunluğu = Konut Yapıları Sayısı =konut / ha. Alan Konut Birim Yoğunluğu = Konut Birim Sayısı = konut birimi/ha. (dwelling Per hectare) (42) Alan (ha) Oturulabilir Yaşanabilir Oda Yoğunluğu (Habitable Rooms = Oda Sayısı Per hectare (43)) Alan (ha.) Bu iki formülasyonda alan teriminin katkılı ya da katkısız ölçümlenmesi ile sözü edilen yoğunluklar katkılı ya da katkısız olarak nitelendirilmektedir. İngiliz Kentbilim ve Planlama Kavramsal dizininide bu iki yoğunluk türü katkısız (net) konut alanları yoğunluğunun değişik bir biçimde ölçümlenmesi için kullanılmaktadır. Yaşanabilir oturulabilir oda yoğunluğu yerine bir hektarda yatak odası (bed space) yada yatak sayısı yoğunluğu konut istemini çok büyük bir yakınlıkla yansıtan bir ölçüt olarak tanımlanmaktadır (44). Ülkemizde turistik bölgeler planlamasında bu ölçüt hektarda yatak sayısı olarak da kullanım görmektedir (45). Konut Dışı Alan Kullanımları İle İlgili Ölçütler Konut dışı alanı kullanımlarında, konut yapıları yerine tüm yapılar ya da ölçümlenmesi istenen kullanımlardaki yarıların bir hektardaki sayısını veren ölçütlerdir. Bina yoğunluğu = Yerleşik Alanda Toplam Yapılar Sayısı = yapı/ha. Alan Yine bu ölçüt alanın niteliğine bağımlı olarak katkılı (brüt) ya da katkısız (net) olarak ölçümlenmektedir. Konut –Bina yoğunluğu karşılaştırmalarından alandaki yapı kullanım dolayısıyla da toprak kullanım ağırlıklarını saptamak olanaklıdır (46).

3.2.1.2 Katsayılar Buraya kadar tanımlamaya çalıştığımız ölçütler, belirli bir alanda yer alması gerekli ya da yer alan insan, bina, konut vb. ögelerin genel olarak büyüklüklerini saptayarak toprak kullanım kararlarının alınmasında sınırlandırıcı –yol gösterici- kontrol edici olmaktadır. Ancak kentsel yerleşmelerde işlevsel eylemlerin, yer alacağı en küçük toprak parçası olan parsel üzerindeki yapılaşma boyutlarının, bu ölçütlerle saptanması çok sayıda, ölçütün birbirini tamamlar nitelikte birarada kullanılması ile olanak kazanmaktadır.

Çeşitli yazarlarca (47) farklı biçimlerde kavramsallaştırılmış yapılaşma katsayıları olarak adlandıracağımız yapı-parsel ilişkilerini veren ölçütler günümüzde de uygulama planı yapım aşamasında ve uygulamada, çoklukla kullanılan toprak kullanma kontrol araçlarındandır. Günümüzde iki boyutlu olarak alansal ölçümlemelere dayanan, bu ölçütler, gelecekte etkinliklerin (activity) artması, teknolojik gelişmelerin getireceği üç boyutlu dolaşım olanaklarının ortaya çıkması ile üç boyutlu dolaşım olanaklarının ortaya çıkması ile üç boyutlu, hacimsel (cubic) yoğunluk ölçütlerine dönüşecektir (48). Yapılaşma katsayılarının matematik anlatımlarına girmeden önce bazı kavramları tanımlamak gerekmektedir. Taban Alanı (TA), (49) (Taban Alanları – Bina Sahası (50) Bir yapının, tasar ve yönetmeliklere göre düzenlenmiş parsel (yer bölümde) de kapladığı alan Kat Alanları Toplamı (TDA) (51) (Toplam İnşaat Alanları) (52) Bir yapının, yapım yer bölümü (Parselde kapladığı alan) başta olmak üzere, kullanılan bütün katkılı (brüt9 kat alanlarının toplamı Parsel (Yerbölüm) (PA) (53) Kentin imar planına (düzen tasarı) ve yasalara uygun olarak üzerinde yalnız bir yapının yapılabileceği toprak parçası bir kentin toprağının bölünebileceği en küçük birim. Boşluk Alanı (BA) (54) Bir parselde (yerbölüm) yer alacak yapının taban alanının kapladığı alandan arta kalan boş alanlar toplamı Taban Alanı Katsayısı (TAKS) (55) (Floor Space İndex-Floor Area Ratio –FSI) (61) (Bina Sahası Emsali BSE) (56) (grundfǎchenzahl GRZ ) (60) (Arsa Kullanış Katsayısı) (57) (Yapı Alanı Oranı – Yapı Sahası Yüzdesi) (58) (İnşaat Endisi) (59) Başlıkta izlediğimiz gibi, ülkemizde kısa (TAKS) olarak tanımladığımız ve bina taban alanlarının parsel içindeki oranlarını ölçen, taban alanı katsayısı çok değişik nitemelerle kavramlaştırılmıştır. Matematik anlatım ile Taban Alanı Katsayısı (TAKS) = Bina Taban Alanları (TTA) (m2) Parsel Alanları (TPA) (m2) TAKS = TTA ya da tek parsel için TA TPA PA Şeklinde gösterilmektedir. İki parametreden değişkenden birincisi pay da yeralan, bina taban alanı (TA), İkincisi ise payda da yer alan parsel alanı (PA)’dır.

Bu oranda taban alanı katsayısı değerleri 0.00 ile 1.00 sınırları bir başka anlatımla üzerinde yapı bulunmayan parsel ile tamamı bina taban alanı ile kaplanmış, parsel arasında değişim göstermektedir. Başka bir anlatımla (TAKS) değerleri 1.00 ile sınırlıdır. Genellikle parsel ölçeğine bağlı planlama ve uygulama dizgelerinde tabanda yayılmayı kontrol etmesi bakımından önemlidir. Kat Alanı Katsayısı (KAKS) (62) (Plot Ratio) (63) (Geschossflǎchenzahl GFZ) (64) (Yapım yer bölümü Katsayısı = İnşaat Sahası Emsali) (65) (İnşaat Sahası (Emsali)) (İSE) (66) (Kullanma Endisi9 (67) (Faydalanma Adedi – İstifade Adedi) (68) (İnşaat Katsayısı – İnşaat Endisi) (69) (Arsa Kullanış Emsali) (70) Yine başlıkta izlediğimiz gibi, ülkemizde kısaca (KAKS) olarak tanımladığımız ve kat alanları toplamının (döşeme ya da inşaat alanları bina taban alanı katsayısı (KAKS) çok değişik nitelemelerle kavramsallaştırılmıştır. Matematik anlatım ile, Kat Alanı Katsayısı (KAKS) = Toplam Kat Alanları (TDA) (m2) Parsel Alanı (PA) (m2) KAKS = TDA ya da tek parsel için TDA TPA PA Şeklinde gösterilmektedir. Ancak değişik parametrelerle bu formülasyon aşağıdaki şekilde de anlatım bulabilir. Eğer bina taban alanı (TA) ile normal kat alanı (DA) farklı ise (çıkmalar varsa) KAKS = Bina Taban Alanı (m2) + (Kat Alanı (m2) x Kat Adedi –1 ) Parsel Alanı (m2) KAKS = TA + (DA x (BK –1)) PA Ya da bina taban alanı ile normal kat alanı aynı ise (çıkması ise), KAKS = TA x BK PA Yukarıdaki matematik anlatımlarından, izleneceği üzere kat alanı katsayısı (KAKS) payda yer alan bina taban alanı (TA), kat alanı (DA) ve kat adedi (BK) ve payda da yer alan parsel alanı (PA) parametre değişkenlerine bağımlı olarak 0 – � (sonsuz) bir başka deyimle üzerinde yapı yapılmamış parsel ile kuramsal olarak teknolojik gelişmişlik düzeyine göre sonsuz katta yapı yapılmış parsel değerleri arasında değişme göstermektedir. Ancak bu amaç yaşanabilir bir çevrenin oluşturulması olduğuna göre TAKS ve kAKS değerlerine belirli sınırlamalar getirmek gerekli görülmektedir. Boşluk Alanı Katsayısı (BAKS) (71) (Freiflǎchenzal FFZ) (72)

Ülkemizde yeni kullanılan bir toprak kullanım ölçütüdür. Taban Alanı (TAKS) ve Kat Alanı Katsayılarına (KAKS) bağımlı olarak parseldeki boşluk alanını denetlemek amacı ile geliştirilmiştir. Parsel ölçeğine bağlı planlama ve uygulama dizgelerinde yapının tabanda ve 3. boyutta (bina yüksekliği) yayılmasını kontrol etmektedir. Matematik anlatım ile, Boşluk Alanı Katsayısı (BAKS) = Toplam Kat Alanları (TDA) (m2) Boşluk Alanı (BA) (m2)

BAKS = BA

TDA BAKS =

TAPA �� )(m 1))-(DA x(BK TA 2

Şekillerinde gösterilebilir. Kat Alanı Katsayısı (KAKS) ve Taban Alanı Katsayısı (TAKS) ile ilişkilerini de tanımlamak için aşağıdaki eşitlikleri yazmak

BAKS = TAKS�1

KAKS (226) BAKS = TAKS1

BK x TAKS�

Ya da zemin kattan sonra normal katlarda hesaba katılacak çıkmalar varsa

BAKS = TAKS 1

1)-(BK ( TAKS

�

�

PAxDA

Olanaklıdır. Bu ilişkiler sonucu Kat Alanı Katsayısı (KAKS) aşağıda verilen eşitlikteki gibi matematik yolla anlatılabilir.

KAKS = BAKS BK BAKSBK x

�

Ancak bu formülasyonda normal katlarda çıkma söz konusu değildir. Boşluk Alanı Katsayısı, Parsel Alanı (PA), inşa edilecek binanın taban alanı (TA) ve kat adedi (BK) parametrelerine-değişkenlerine bağlıdır. Ancak diğer katsayılardan farkı bir anlamda TAKS ve KAKS’ı da içermesidir. İnşa edilecek binanın taban alanı (TA) arttıkça, boşluk alanının (BA) azalacağı ve Boşluk Alanı Katsayısı (BAKS) ın artacağı, tersine ise BAKS’ın azalacağı matematik anlatımdan anlaşılmaktadır ve sınırları 0 ile� (sonsuz)dur. Burada üst sınır KAKS’da olduğu gibi toplam kat alanlarına bağlı değildir. TAKS değeri 1.00 olduğu an, BAKS değeri de � (sonsuz) olmaktadır. (73) Yaşanabilir çevreler elde etme açısından bakıldığında BAKS değerinin azalması olumlu, artması ise olumsuz bir gösterge olarak nitelenmektedir. İngiliz Kentbilim ve planlama kavramsal dizininde Taban Alanı Katsayısı (TAKS) (Floor Space index – FSI) katkılı (brüt) Kat Alanı Katsayısı (KAKS) gibi kullanılmaktadır. Daha çok ticari alanlarda uygulanan bu katsayıda gerçekleştirilecek alan (parsel ölçeğinde ise) etrafını çevreleyen yolların yarısını, otopark alanlarının giriş yollarını ve yaya yolları gibi hizmet alanlarını içermektedir. Geliştirilecek alanın yarısı kadar (%50) yol, otopark, vb. hizmet alanları düşünüldüğünde katkılı (brüt) alana verilen 2:1 (FSI) katsayı değeri ile katkısız (net) yerleşme alanına 3 katlı, 2/3 üne 6 katlı, 1/6 sına da 12 katlı yapı yapma olanağı yaratılmaktadır.

Kat Alanı Katsayısı (KAKS) (Plot Ratio) ile ülkemizdeki uygulamalar gibi katkısız (net) yerleşme alanı üzerinden değerler verilmektedir (74). Son yıllarda ülkemizde özellikle İstanbul Metropoliten alanında KAKS değerinin, bazı donatım alanlarının bedelsiz olarak Kamu eline geçmesinde katkılı alan üzerinden kullanıldığı izlenmektedir. Alansal ve Hacimsel Mekan Doluluk Oranı Son yıllarda, parsel ölçeğinin egemen olduğu alanlardaki uygulamalarda yasalar ya da yönetmeliklerle tanımlanan yapılaşma koşullarının yaşanabilir çevreyi olumsuz yönde etkiler olması, daha açık bir anlatımla, tabandaki yapılar yüzeyinin açık alanları (yollar ve parselde yapı dışındaki boşluk alanları (BA)) yok edecek şekilde artması, öncelikle alansal sonraları da hacimsel –3. Boyutta- mekan doluluk oranı ölçütünü, bu gelişmeyi denetlemek amacı ile oluşturmuştur. Matematik anlatımlarla,

Alansal Mekan Doluluk katsayısı = )(m Parseller) (Yollar Alanlar

)(m (TTA) AlanlarıTaban Bina Toplam2

2

�

Hacimsel Mekan Doluluk Katsayısı (75) = Toplam Taban Alanları x Kat Yüksekliği x Adedi Alanlar (Yollar + Parseller) (m2) Şekillerinde gösterilmektedir. Hacimsel Mekan Doluluk Katsayısı, Sanayi alanlarında gelişmeyi denetleyen, yönlendiren bir ölçüt olarak ülkemizdeki planlama çalışmalarında kullanılmaktadır.

4 BÖLÜM

TOPRAK KULLANIM VE ÖLÇÜTLERİNİN PLANLAMA ÇALIŞMALARI İLE İLİŞKİLERİ

Araştırmanın başta belirlediğimiz sınırları nedeni ile ölçek olarak kent (imar) planlama çalışmalarının toprak kullanma ve ölçütleri ile ilişkileri bu başlık altına incelenecektir. Ülkemizde uygulanan kent planlama sürecinde genellikle izlenen yöntem kentin fizik mekanını düzenleyen İmar Planı” nı elde etmede kaba hatları ile aşağıda verilen sıra içerisinde uygulanmaktadır (1). Araştırma –Değerlendirme Ana (Nazım Plan) * Eskiz * Kesin Uygulama Planı * Eskiz * Kesin Genel olarak bu sıralamada, Ana Plan aşamasında toplumsal-ekonomik ve fiziki yapısı belirlenen yerleşmenin ülke ve bölge ölçeğinden gelen veriler ile birlikte, belirli plan dönemleri için, saptanan nüfus ve işgücü sayıları, toprak kullanım kararlarına dönüştürülerek mekanda yerleştirilmeye çalışılmaktadır. Bu yer seçim ve toprak kullanımı kararları, yasal olarak ya da planlama kurumları tarafından tanımlanmış toprak kullanım ölçütleri çizelgelerinden bazı ön kabuller yapılarak “baz temel yoğunlukların” ve “baz (temel) kentsel donatım” ölçütlerinin belirlenmesi ile alınmaktadır. Her ülke, planlama çalışmalarında kullanılmak üzere kendi toplumsal, ekonomik, kültürel, politik, vb. yapılarına koşut ve belirledikleri yerleşme kademelenmesine göre toprak kullanma ölçütleri, yoğunluklar, kentsel donatımlar ve türevleri ile ilgili yasal ya da kurumsal somut çizelgeler oluşturmuşlardır (2). Ülkemiz planlama çalışmalarında da İmar İskan Bakanlığının, genelde ya da özelde İller Bankası İmar Planlama Dairesinin ve Akademik kurumların ayrı ayrı saptadıkları, ancak tamamı yasal dayanaktan yoksun ve sonuçta uygulamaların ölçülendirdiği, somut yoğunluk, kentsel donatım ve türevleri ile ilgili çizelgeler kullanılmaktadır.(3) Ana plan çalışmalarının 1/1000 ölçekli uygulama planındaki ayrıntıyı içermemesi ya da planlama sürecinin, bir aşama bittikten sonra diğer aşamaya başlanır, doğrusal akış doğrultusunda görülmesi, uygulama planı aşamasında, ön kabullerle saptanan baz yoğunluk ve kentsel donatım ölçütlerinin Ana Plan kararlarını ters yüz edecek şekilde değişmesine neden olmaktadır. Oysa tüm tasarım çalışmalarında olduğu gibi birbirleri ile geri besleme (Feedback) ilişkisi bulunan çalışma adımlarını ve her adımın sonunda da karar verme mekanizmasını oluşturan kentli, yönetim ve plancı üçlüsünün değerlendirmesine açık bir dinamik çalışma akısının oluşturulması böyle bir ters yüz olma olgusunu ortadan kaldıracak ya da en aza indirgeyecektir (4). Ancak tüm geri beslemeli döngüsel – dinamik sürece karşın karar vermede önemli olan karar verenlerin karar sorunsalı hakkındaki ayrıntılı ve yeterli bilgiyle donatılmış olmalarıdır.

Bu bilgilenme düzeyi, sorunsal ile çözümleri ve gerçekleşme aşamaları arasındaki ilişkiyi tanımlamada belirleyicidir. Bu nedenlerle, karar kuramına göre tam bilgi ile eksik bilgi arasındaki aşamalar, planlamanın etkinlik düzeyini ya da başka bir deyimle planlama tekniklerinde farklı yaklaşımları ortaya koyacaktır. Belirlilik halinde karar verme ile belirsizlik ya da kısmi bilgi halinde, karar verme planlama yaklaşımlarında değişik teknikler kullanılmayı zorunlu kılmaktadır (5). Bu nedenlerle, ölçekler arası ilişkiler kurarak geri beslemelerle Ana Plan ölçeğinde saptanan yoğunluklarla uygulama planı ölçeğindeki gerçek fizik mekana bağlı veriler sınanarak, dengeleme yapılması son zamanlarda uygulanan en pratik ve esnek çözüm yolu olarak görülmektedir. Ancak bu süreçte ölçekler arası ve kullanılacak yoğunluk kavramları arasında bir dil birliği ve eşgüdümün sağlanması gerekmektedir. Daha açık bir anlatımla saptanan nüfus ve işgücünün mekana yansıtılmasında yerleşme macro formu, uygulama ölçeğine inildiğinde elde edilecek kesin yoğunluk ve kentsel donatım ölçütlerinin ilk değerlere göre değişmesi ile doğrudan etkileneceğinden geri beslemeli bir yöntemle saptanmalıdır. Burada genel hatları ile toprak kullanma (Land-Use) planı niteliğinde olan Ana (Nazım) plan ile parsel ölçeğinde yapılaşma koşullarını içeren imar uygulama planı arasında kademeli bir yoğunluk – katsayı kavramsal dizininin oluşturulması önem kazanmaktadır. Bu dizinde ağırlıklı toprak kullanmanın konut alanlarında olması nedeni ile aşağıdaki sıralama kavram kargaşasını da ortadan kaldırmak üzere en uygun kademelenmeyi verecek nitelikte görülmektedir. (Şekil: 4.1.)

Şekil 4.1 Yoğunluk – Katsayı, Makro-Mikro Plan İlişkileri

Yapı İmarDüzenleri

Katsayısı(Alansal-Hacimsel)

TAKSKAKSBAKS

Mekan Doluluk

UYGULAMA PLANI(Parsel ölçeğindeyapılanma planı

Mikro ölçek

Katkılı KonutAlanları Yoğunluğu

Katkısız KonutAlanları Yoğunluğu TO

PRAK

TAKİ

İYELİK

(MÜL

KİYE

T) Ö

RÜN

TÜSÜ

En, B

oy, B

üyük

lük

, Eği

m, Ö

zel-

Kam

u İy

elik

leri

ANA PLAN(Toprak Kullanım Planı

Makro Ölçek

Kentsel DonatımÖlçütleri

Yerleşme Yoğunluğu

Kapsamlı KonutAlanları Yoğunluğu

Yerleşmenin makro formunu belirleyecek olan toprak kullanma kararlarının uygulama planı aşamasında ve özellikle uygulamada yerleşmenin mülkiyet desenindeki özellikler yada zorlamalar nedeni ile çeşitli yollarla değiştirildiğini bilmekteyiz. Doğal olarak bu değişiklikler, çok yönlü etkiler sonucu oluşmaktadır. Ancak burada makro formu ters yüz edecek değişmelerin, toprak kullanma kontrol ölçütlerindeki plan ölçekleri arası geçişte ortaya çıktığından söz edilmektedir. Bu ölçütler dışında ülkemizde genel geçer bir tip, imar yönetmeliğinin tanımladığı ve daha önce sözünü ettiğimiz makro ölçekten, mikro ölçeğe ve tekrar makro ölçeğe gidip gelen geri beslemeli nüfus ve işgücünün mekanda yer almasının yoğunluklarla dengelenmesi işleminin çoğunlukla dışında kalan bir yapı – imar düzenleri tipolojisi bulunmaktadır. Konuya ülke ölçeğinde bakıldığında ve sınırlı sayılabilecek konut tipleri belirlenmiş yerel imar planları ile yapılan uygulamalar dışlandığında (ki bu uygulamalar da belirli büyüklükteki kentlerimizde söz konusu olmaktadır) Kent fizik mekanlarının büyük bir kısmının kesinlikle ana plan kararları ve ölçütleri dışındaki ölçeklerde şekillendiği görülür. Bu çalışmada kentsel mekan yapısını belirleyen bileşenleri basite indirgediğimizde, yerleşik nüfusun tüm kentsel etkinliklerinin sahnelendiği değişik türde, soyut mekan, kişisel mekan, algılanabilir mekan, sembolik mekan, toplumsal mekan, fizik mekan gibi birbirlerinden ayrılmaz tanımlamalar yapılmış (6) olmasına karşın konunun sınırları için de kalmak amacı ile fizik mekanın temelini oluşturan iki türünden söz edilecektir. İnsan eylemlerine ve etkinliklerine uyarlanmış ve bir kentin varolan bina ve alan stokunu belirleyen mekanlar ile bu eylemlerin ve etkinliklerin gerçekleştirilmesinde iletişimi sağlayan kanal mekanlar, (7) Kentin yerleşik alanı için yaptığımız bu basite indirgeme stok sözcüğü genellendiğinde, kentin gelişme alanları için de geçerli olmaktır. Aynı şekilde kentsel mekanın ana bileşenleri olan uyarlanmış mekanlarla, kanal mekanlar bir kentin gelecekteki nüfus yapısına göre bu gelişme alanları üzerinde yeni yerleşik alanları oluşturacaklardır.(8) Gerçekte başlı başına inceleme konusu olabilecek bu konuya, çalışmamızda fazla ayrıntıya inilmeden, mekansal bileşenleri tanımlama açısından değinilecektir. Planlama çalışmalarında bu kısa tanımlamadan sonra planlanacak kentin mekansal yapısı iki grupta düşünülebilir (9). Yerleşik Alanlar (Yapılaşmış Stok) Varolan etkinlikler ve eylemler tarafından oluşturulmuş yapılaşmış ya da açık uyarlanmış mekanlar, insan, mal, bilgi akımlarını sağlayan kanal mekanlar (bu grupta kullanılmakta olan toprak (parsel), bina, yol stokunun birbirleri ile ilişkileri.). Gelişme Alanları (Ham Stok) Kentin yerleşik alanındaki etkinlik ve eylemlerin gelişme – büyüme doğrultusunda gereksinme duyacağı yeni uyarlanmış ve kanal mekanlara yerleşik alan çevresinde, işlenmemiş kentsel amaçlar dışında kullanılmakta olan toprak ve diğer doğal değerler stoku. Planlamada geleneksel olarak yerleşik alanlarda sürdürülen bilgi toplama çalışmaları, ülkemizde her iki gruptaki toprak yapısı ile ilgili fazla ayrıntıyı içermemektedir. Oysa daha önceki başlıklarda önemini çeşitli yaklaşımlarla vurguladığımız toprak bileşeni mekansal oluşumun belirleyicisi olmaktadır.

Chadwick (1971) insan, doğa ilişkisini döngüsel bir şema ile açıklarken, insanın değerler dizgesi içinde oluşturduğu değer kalıpları, hedefleri vb.nin insanın etkinlikleri dizgesini oluşturduğunu, bu dizgenin bir uyarlanmış mekanlar dizgesini şekillendiğini ve bunun da eko-dizge içersinde yer aldığını belirtmektedir (10). Bu genel döngüden yola çıkarak bir planlamada, saptanan ya da kestirilen nüfus ve iş gücünün, varolan ve gelecekteki etkinlik ve eylemlerin, toplumun değer kalıpları ve hedefleri doğrultusunda şekillendirilmesinde ortaya çıkacak olan toprak kullanım kararlarının, eko-dizgenin bir parçasını oluşturan yerleşik ve gelişme alanlarındaki dağılımının etkin bir şekilde yapılması önem kazanmaktadır. Bu dağılımın, planlama teknikleri açısından, araçları ise bundan önceki başlıkta geniş bir biçimde incelene toprak kullanma ölçütleri yoğunluk ve türevleri olmaktadır. Planlama çalışmalarında en önemli teknik araçlardan birini oluşturan bu ölçütler toplu olarak ayrıntılı bir biçimde Çizelge:4.1’de verilmektedir. Bu ölçütlerin bilinçli olarak kullanılması, insan için yaratılacak fizik mekanlarla ilgili,ayrıntılı ampirik (deneysel) ya da analitik (çözümlenmiş) bilgilere gereksinme duyulmaktadır. Bu bilgi düzeyinin nitelik ve niceliksel olarak artması, planlar yolu ile sağlıklı yaşam çevrelerinin elde edilmesinde önemli girdilerden birini oluşturmaktadır.

Çizelge 4.1 Planlamada Kullanılan Toprak Kullanma (land Use) Dağıtım ve Kontrol Ölçütleri Çizelgesi

SONUÇ Bu çalışmada ele alınan toprak kullanma ölçütü olarak yoğunluk ve türevleri, kent planlama dizininde, toprak kullanma kararları ile bu kararların özelliklerine bağlı fiziksel mekanların biçimlendirilmesi arasındaki bağlantıyı sağlayan – somuta indirgeyen – başka bir anlatımla toprağın amacına uygun dağılımını ve kullanımını kamunun ve yaşam çevrelerinde oturanların çıkarları açısından dengeleyen önemli planlama teknik araçlarından birisini oluşturmaktadır. Planlama çalışmalarında üst düzey kararları ile parsele dayalı alt ölçek (makro-mikro plan ölçekleri) uygulama kararlarının sağlıklı bir biçimde üretilebilmesi ve ölçekler arası ilişkinin kurulebilmesi, yoğunluk kavramsal dizinin ülkemiz planlama kavramsal dizininde görülen çeşitlenme ve kargaşadan kurtarılması kendi içinde tutarlı, kapsamı, içeriği ve sınırları tanımlanmış bir iç ilişkiler setinin oluşturulmasına bağlı görülmektedir. Çalışmada bu ilişkiler setinin yerleşme kademelenmesi ile bağlantıları kurulmuş ve kentsel yerleşmelerdeki konut alanları ağırlığı dikkate alınarak, planlama çalışmalarında izlenen ölçekler arası teknik aksaklıkların ortadan kaldırılması için kademeli bir konut alanları yoğunluk – katsayısı seti oluşturulmuştur. Planlama çalışmalarında nüfusun ya da işgücünün mekana dağılımını sağlayan bu aracın ölçekler arası ilişkilerde kent makro formu ile ilgili plan kararlarını ters yüz eden alt ölçek ayrıntılarını içermesi ve bu ölçeklerdeki sağlıklı yaşam çevrelerinin gerektirdiği ölçütleri de üst ölçeklere aktarabilmesi gerekmektedir. Bu nedenlerle yoğunluk ve türevlerinin, yakın konut yaşam çevresindeki gerçekleşme olasılığı daha fazla olan kentsel donatımları içeren bir temele oturtulması, bu temelden kalkarak kademelenmesi ve makro form kararlarının parsel ölçeğindeki ayrıntının bilinmemesi nedeni ile ters yüz olmasını ortadan kaldırıcı bir içerikte kullanılması, oluşturulacak yoğunluk – katsayısı kavramsal seti için en uygun öneri olmaktadır. Yoğunluğun (yığılmanın) etkilediği ve etkilendiği ya da etkileşim halinde olduğu toprak kullanmanın toprak değerleri, yerseçimi ve konumlanma kararları, ulaşılabilirlik-merkezden (ya da çalışma alanlarından) uzaklıklar ile ilişkileri kentin biçimlenmesinde en önemli değişkenleri oluşturmaktadır.

BÖLÜM KAYNAKLARI GİRİŞ-KAYNAKLARI CALLION, A.B. EISNER, S., The Urban Pattern-City Planning and Design, D.Van Nostrand Co. Inc, London – 1963, s.3. WHITICK, A., Encyclopedia of Urban Planning, McGraw-Hill Book Company, New York, 1974, / GALLION, A.B., EISNER, S. The Urban Pattern-City Planning and Design, a.g.e., / GÜVENÇ, B., İnsan ve Kültür, Antropolojiye Giriş, Sosyal Bilimler Derneği Yayınları, G-1, Ankara, 1972, / MELLAART, J., Çatal Höyük- a Neolithic Town in Anatolia, Thames and Hudson, London, 1967. MELLAART, J., y.a.g.e., s. 57-62. ÖZDEŞ, G. “Yerleşim Yoğunluğu Bakımından Standartlaşma”, İTÜ YAK. 1. Konut Paneli’ne sunulan bildiri, İstanbul, 1963, WHITTICK, A., Encyelopedia of Urban Planning, a.g.e., s.43-45/ HAWKES, J. WOOLEY, S.L., History of Mankind, Cultural and Scientific Development, Volume – 1, Prehistory and The Beginnings of Civilization, Harper and Row Publishers, New Pork, 1963, s.420-430. WHITICK, A., Encyclopedia of Urban Planning, a.g.e., s.40-42, y.a.g.e., s.70-72 YAVUZ, F., KELEŞ, B., GERAY, C., Şehircilik, Sorunlar – Uygulama ve Politika, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No:415, 2. bası, Ankara, 1978, s.21-22. ARSLAN, R., Sosyo-Ekonomik Açıdan Keat, İDMMA, Mimarlık Fakültesi, Yerleşme Bilimleri ve Şehircilik Enstitüsü Yayını, No:1, İstanbul, 1980, s.54. DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, Pergamon Press, Oxford, 1977, s.9. y.a.g.e., s.10. BELL, C. And R., City Fathers, Pelican Geography and Environmental Studies, Penguin Books, Middlesex, England, 1972, s.9. WHITICK, A., Encyclopedia of Urban Planning, a.g.e., s.40-42 / SAARINEN, E., The City, MIT Press, Cambridge Massachusett 1965, s.39. y.a.g.e., s.10. MUNFORD., L., The City in History, Secker and Warburg, London, 1961/ HARVEY, D., Social Justice and The City, Edward Arnold, London, 1976, s.53 / AREN, F.Ü. Kent (İmar) Planlarının Değerlendirilmesi İçin Bir Yöntem Öneriis, İDGSA, Mimarlık Fakültesi, doktora Tezi, (basılmamış), 1980, s.6. Bu tartışmalar için aşağıdaki kaynaklara bakınız : GÖK, T., 8derleyen), Türkiye’de İmar Planlaması, semineri, 17-18 Mayıs 1979, ODTÜ, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara, 1980/ GÖK, T., (derleyen), Kent Planlamada Kuram ve Kılgı, semineri, 13-14 Kasım 1980, ODTÜ, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara, 1980,/ KİPER, P., UĞREL, Ü.N. (derleyen), İmar Planları Yapım ve Uygulama Süreçleri, semineri, 18-19 Aralık 1980, ŞPMMO, Ankara, 1981/ KAPTAN, H., KILINÇASLAN, T., AYSU, E., ZEREN, N., GÜLMEZ, A., GÜNNUR, I., Planlama Süreci Enstitüler Arası Ortak Çalışma Grubu Komisyonu Raporu, İDMMA, Mimarlık Fakültesi, Yerleşme Bilimleri ve Şehircilik Enstitüsü Yayını, No:2, İstanbul, 1980. AREN, F.Ü., Kent (İmar) Planlarının Değerlendirilmesi İçin Bir Yöntem Önerisi), a.g.e., s.7.

BÖLÜM – KAYNAKLARI DOXIADIS, C.A, Ekistics, An Introduction To The Science of Human Settlements, Hutchinson of London, 1968, s.129-130. CROWHER, D., and ECHINEQUE, M., “Development of A Model Of urban Spatial Structures, Cambridge University Press, Oxford, 1972. s. 176. LUNDBERG, G.A., SCHRAG, C.C., LARSEN, O.N., Sosyoloji , (çeviri : Özer Ozankaya, Ülker Gürkan), Cilt-II, Türk Siyasi İlimler derneği Yayını No:20, Ankara, 1970, s.60. KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1980, s.129. WHITICK, A., Encyclopedia of Urban Planning, McGraw-Hill Book Company, New York, 1974, s.328/ ARU, K.A., Şehirsel Yerleşmeler Ders Notları, İTÜ. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1982, s.45/ ÖZDEŞ, C., Şehir Bölgeleri Şehirlerde Zoning Kavramı, Kuramları, ve Çalışma Bölgeleri, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, İstanbul 1974/ BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, İskender Matbaası, İstanbul, 1969, S.228 / GÖÇER, O., Şehirsel yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1975, s.9. Yığılma; “Büyük Kent merkezlerinde ya da böyle merkezlerin bazı kesimlerinde nüfus yoğunluğunu en çoka çıkarma eğilimi gösten ekolojik süreçler,. Nüfus yoğunluğu ile ölçülür.” Şeklinde tanımlanmaktadır. LUNDBERG, G.A., SCHRAG, C.C., LARSEN, O.N., Sosyoloji, a.g.e. s.379. DOXIADIS, C.A, Ekistics, An Introduction To The Science of Human Settlements, a.g.e., s.125 RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, Hutchinson and Co., Ltd. London, 1977, s.293. DOXIADIS, C.A, Ekistics, An Introduction To The Science of Human Settlements, a.g.e., s.129. Daha ayrıntılı bilgi için bakınız : BAYHAN, I., Şehir Planlaması, a.g.e. / BAYHAN, I., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, İTO Yayınları, No :84, İstanbul, 1962/ ÇETİNER, A., ŞEHİRCİLİK Çalışmalarında Donotım İlkeleri, İTÜ Mimarlık Gakültesi, İstanbul, 1972 / DOXIADIS, C.A, Ekistics, An Introduction To The Science of Human Settlements, a.g.e., / GÖÇER, O., Şehirsel yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri a.g.e./ ARU, K.A., Yerleşmeler ve Konut Politikası, Ders Notları, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1978. ARU, K.A., Şehirsel Yerleşmeler Ders Notları, a.g.e., s.45. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, a.g.e., s.291-312 JEFFERSON, M., The Antropogeography of Some Creat Cities, s.542 (anan;) ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, a.g.e., s.7 / GÖÇER, O., Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, a.g.e., s.9-13. DOXIADIS, C.A, Ekistics, An Introduction To The Science of Human Settlements, a.g.e., s.129. Bu çalışmada en küçük Ekistik birim olan oda, oda yüksekliği h = 3 m. odanın eni, boyu = 3 x 4,5 m. ve odanın alanı 13.5 m2 ölçüleri ile ele alındığında yükseklik/ uzunluk (boy), yükseklik/ alan oranları h/f = ¾,5 = 0,66, h/ alan= 3/13,5 =0,22 olarak saptanmaktadır. Bu oranlar birim konut olduğunda düşmektedir. Bir konutun eni ya da boyu 12 m ve alanı da 150 m2 varsayıldığında bu oranlar h/1 = 3/12 m = 0,25, h/alan =3/150 = 0,02 olmaktadır. Y.a.g.e., s. 129, Şekil 102. y.a.g.e., s.126. ÖZDEŞ, G., Arazi Kullanış Planlaması Ders Notları, İTÜ. Mimarlık Fakültesi, İstanbul. MURPHY, E.R., The American City, An Urban Geography, Mc Graw-Hill Book Company, New York, 1966, s.169. JEFFERSON, M., The World’s City Folks, Geographical Review, Vol. 21, 1931, s.446-465. (anan� y.a.g.e., s.170. U.S. Bureau of the Census, Population Estimates for Survival Planning, Prepared for the Federal Civil Defense Administration Department of Commerce, 1956, Vol. 1, s.9. (anan) y.a.g.e., s.170. WEIER, T.R., A. Survey of the Daytime Population of Winnipeg, Queen’s Quarterly, Vol. 67, no. 4, Winter, 1961, (anan) y.a.g.e., s.170. CHAPIN, F.S. Jr. And STEWART, P.H., Population Densities Around the Clock, The American City, Vol. 68, no:10, Ekim, 1953, s.98, 99 (anan) y.a.g.e., s.171 / CHAPIN, F.B., Jr., Urban Land Use Planning, İkinci bası, University of Illinois Press, Urbana, 1965, s.43, 44 / MAYER, H.M.,

KOHN, C.F., Readings in Urban Geography, The University of Chicago Press, 7. bası, Chicago, 1969, s.180-182. ÖZDEŞ, G., Arazi Kullanış Planlaması Ders Notları, a.g.e./ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, Şehirlerde Zoning Kavramı, Kuramları ve Çalışma Bölgeleri, a.g.e., s.61/ MURPHY, R.E., The American City, An Urban Geography, a.g.e., s.158-163. GÖÇER, O., Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, a.g.e., s.14-15. MAGNAN, R., Equipements et Deplacements Urbans, CRU-Centre de Recherche d’urbanisme, Paris, 1969, s.31. AYSU, E., “Trabzon Kenti Planlama Çalışmaları ve Tarihsel Çevre Koruma İlişkileri” adlı 6,7,8 Kasım 1981, Türkiye 1. Şehircilik Kongresi’ne sunulan bildiri, ODTÜ-Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Ankara / ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, Şehirlerde Zoning Kavramı Kuramları ve Çalışma Bölgeleri, a.g.e., s.61-71 / ÖZDEŞ, G., Yerleşim Yoğunluğu Bakımından Standartlaşma, İTÜ. YAK. 1. Konut Paneli’ne sunulan bildiri, İstanbul, 1963. AUZELLE, R., 323 Citations sur L’urbanisme Paris, Vincent Freal, 1964, (anan.) TILMONT, M., CROIZE, J.C., Les I.G.H. Dans La Ville, CRU-Centre de Recherche d’Urbanisme, Paris, 1978, s.86-92. BAYHAN, I., Şehir Planlaması, a.g.e., s.273-277. Bu konuda ayrıntılı bilgi için aşağıdaki kaynaklara başvurabilirsilinir. ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, a.g.e./ ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, Şehirlerde Zoning Kavramı, Kuramları ve Çalışma Bölgeleri, a.g.e. / GÖÇER, O., Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, a.g.e./ BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e. / GALLION, A.B., EISNER, S., The urban Pattern, City Planning Design, D.Van Notrand Company Inc. New York, 1963 ÖZDEŞ, G., Arazi Kullanış Planlaması Ders Notları, a.g.e. ONIBOKUN, A.G., A System for Evaluating the Relative Habitability of Housing, Ekistics, Volume-36, No:216, November, 1973, s.313-317. HARTMAN, C.W., Social Values and Housing Orientations, The Journal of Social Issues, Vol. XIX, No.2, 1963, s.128-129 / YOUNG, M., WILLMOTT, P., Family and Kinship in East London, Penguin Books, Baltimore, Maryland, 1962 / BEYER, G.H., Housing and Personal Values, Cornell University, Ithaca, New York, 1959/ MUELLER, E., Effects of Consumer Attitudes on Purchases, American Economic Review, Vol. 47, December, 1967, s.946-965/ (aman.) ONIBOKUN, A.G., y.a.g.e., s.316 MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London, 1972, s.71. K. Frampton’a göre bu kural Sovyetler Birliğinde 1930-32 yılları arasındaki, hepsi sonuçta uygun bulunmuş, kent planlamalarında Kategorik olarak uygulanmıştır. Bu sorunla ilgili günümüz Sovyet çalışmaları için V.G. Davidovich tarafından yapılan araştırma dikkate değerdir. Bu araştırma, yerleşmeler ve kentlerin büyüklükleri, binaların yükseklikleri ve nüfus yoğunlukları arasındaki ilişkileri içermektedir. FRAMPTON, K., Notes on Soviet Urbanism, 1917-32 in LEWIS, D., Urban Structure, Elek, London, 1968. DAVIDOVICH, V.G., Town Planning in Industrial Districts (from the Russian) Israel Program for Scientific Translations (Jerusalem), 1968/ (anan.) MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, a.g.e. s.71. GROPIUS. W., Scope of Total Architecture, Allen and Unwin, London, 1956, (anan.), MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.72. Bu bilgi İngiltere’de ve Galler’deki savaş sonrası planlama pratiği ve yasalarının temellendirildiği genel ilkelerden yola çıkmış olan W.Allen ve D. Crompton (1947) un makalesine dayanmaktadır. ALLEN, W., CROMPTON, D., A From of Control of Building Development in Terms of Daylighting, R.I.B.A. Journal, August, 1947 (anan.) MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.73. BAYHAN, I., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e. T.C. İstanbul Belediyesi, İstanbul İmar Yönetmeliği Değişiklikler ve Ek Yönetmelikleriyle, İstanbul Belediyesi Matbaası, İstanbul, 1979, s.13. A Design Guide For Residential Areas, Country Council of Essex, Essex, December, 1973, s.128.

BECKETT, H.E., Population Density and the Heights of Buildings, Transactions of the Illuminating Engineering Society, London, July, 1942, (anan.) MARCH, L., Elementary Models of Built Forms MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e. s.73. GROPIUS. W., Scope of Total Architecture, a.g.e., (anan.), MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.73-79. T.C. İstanbul Belediyesi, İstanbul İmar Yönetmeliği Değişiklikler ve Ek Yönetmelikleriyle, a.g.e., s.13 CROGHAN, D., HAWKES., D., Spacing of Low Rise Terrace Housing, Architects Journal, 26 February, 1970, (anan.), MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.78. 40 yıldır çağdaş planlama ve mimarlık uygulamalrı, Gropius’un önermelerinin etkisi altında kalmıştır. Son zamanlarda tasarımcılar az katlı yüksek yoğunluklu yerleşmeler konusunda ciddi yaklaşımlarda bulunmaktadır. Bütünde olmasa da temel olarak toplumsal nedenlerden çok geometrik nedenlerden kaynaklanmaktadır. A.T. Edwards (1968) ve W. Segal (1964) sürekli yüksek yapılanmanın geometrik zayıflığına değinmişlerdir. EDWARDS, A.T., Towards Tomorrows’s Architecture The Triple Approach, Phoenix House, London, 1968. V.G. Davidovich’de daha geniş kapsamlı modelinin temelinde 5 kattan yüksek yapıların, ekonomik verimliliğinin olmadığının kabul edildiğini belirtmektedir. Sosyalist toplumlarda gökdelenlerin savunulamayacağını belirterek, Amerika’da yüksek toprak değerleri sermaye birikimi ve ticari yaşam ile toplmun doymazlığının, gökdelenlerin oluşmasını nedenlediğini söylemektedir. DAVIDOVICH, V.G., Town Planning in Induustrial Districts, (From Russian), Israel Program for Scientific Translations, Jerusalem, 1968, (anan.) MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.78. MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.79 BECKETT, H.E., Population Density and the Heights of Buildings, Transactions of the Illuminating Engineering Society, a.g.e., (anan.) MARCH, L., Elementary Models of Built Forms MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e. s.78-79. MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.79. y.a.g.e., s.87. Örneğin; D. Hawkes ve R. Stibbs (1969) in geliştirdikleri çevresel model ile karmaşık mimari çözümlerde aydınlanma ısınma, soğutma ve akustik koşullarını irdelemeyi amaçlamışlardır. HAWKES, D., STIBBS, R., The Environmental Evaluation of Buildings, 1. A Mathematical Model, L.U.B.F.S. Working Paper No. 15, 1969, (anan.) MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.88. MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.90. MARTIN, L., MARCH, L., Land Use and Built Forms, a.g.e., / FIELITZ, E.S., Dichte in Stadtbau, Bauen und Wohnen, February, 1968, Zurich, (anan.) MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.94. MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., a.g.e., s.95. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.228-242. Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu – Konut Sektörü Planlama Grubu Arşivi. GÜLGEÇ, İ., YEB-ABAK Tabloları, İller Bankası İmar Planlama Dairesi, Ankara, 1981, (TÜBİTAK, tarafından basılmaktadır.) EVYAPAN, G.A., Kentleşme Olgusunun Hızlanması Nedeniyle Yapılar Yakın Çevresi Düzeyindeki Açık alan ve Mekanların Değişimi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara, 1981. AYSU, E., Kentsel Mekan Biçimlenmesinde, Yapı-İmar Düzenleri Tipolojisi, Toprak Kullanma İlişkileri, YİD-TİP Benzeşim Modeli, AYK-GRAFİK-ABAKLARI, Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1982. y.a.g.e. Ministry of Hosing an Local Government, The Density of Residential Areas, HMSO, Tablo-4, 1952, s.18, (anan.), ÖZDEŞ, G., Yerleşme Yoğunluğu Bakımından Standartlaşma, a.g.e., s.19. MURPHY, R.E., The American City, a.g.e., s.158-159. BAYAZIT, N., Az Katlı Yüksek Yoğunluklu Konutlar, Mimarlık, Sayı.8, 1970, s.54.

BÖLÜM KAYNAKLARI CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.7. GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, Pergamon Press, Ltd., London (oxford), 1972, s.80 / LEAN, W., GOODALL, B., Aspect of Land Economics, The Estates Gazette Limited, London, 1966, s.133. KILINÇASLAN, İ., İstanbul Kentleşme Sürecinde Ekonomik ve Mekansal Yapı İlişkileri, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1981, s.41. SERİM, E., Yıkım- Yapım – Satım, Olgusu ve Kentsel Yenileme, EÜ, Güzel Sanatlar Fakültesi Şehir Planlama Bölümü, (basılmamış), Doktora Tezi, İzmir, 1979 / DOĞANAY, Ü., Toplum Yararı ve Kamu Yararı Kavramları, Mimarlık, Sayı 7, İstanbul, 1974, s.5-6. “... Toprak arzı, talebine göre sınırlı olduğundan toprağın kullanılması ile elde edilen istifadenin karşılığı olarak sahibine gelir sağlayan bir fiyat ödenmelidir. Herhangi bir maliyeti karşılanması zorunlu olmayan bu ödemeye rant adı verilir...” ALKİN, E., İktisat, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, İstanbul, 1974, s.99. “... Halk dilinde rant kelimesi kira anlamında kullanılmakta ve herhangi bir ürünün (ev, otomobil, v.b.) kiralanması karşılığında yapılan periyodik ödemeleri ifade etmektedir...” Ak İktisat Ansiklopedisi, Cilt-2, 13. Fasikül, 8 Haziran 1973, Akyayınlar Ltd. Şti., İstanbul, 1973, s.785. CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.8. ALKİN, E., İktisat, a.g.e., s.100 / CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.8 / DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, Pergamon Press, Oxford, 1977, s.141 DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.141 / ALKİN, E., İktisat, a.g.e., s.101. HOYT, H., One Hundred Years of Land Values in Chicago, University of Chicago Press, Chicago, 1933, s.449, (anan.) CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.449. Toprak değerlerinin oluşumunu, tarımsal model, iş alanları (kentsel iş adamları), konut alanları (hanehalkları) bağımsız dengeleyiciler (individual equilibrium), Pazar dengeleyicileri (market equilbrium) açısından incelemektedir. ALONSO, W., A Theory of the Urban Land Market, COOPER, J.R., GUNTERMANN, K.L., Real Estate and Urban Land Analysis Lexington Books, London, 1974, s.57-65 / ALONSO, W., Location and Land Use Toward A General Theory of Land Rent, Harvard University Press, Massachusetts, 1977, s.5., (anan.) DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.141. DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.141. y.a.g.e., s.142. y.a.g.e., s.142. y.a.g.e., s.143. y.a.g.e., s.143. y.a.g.e., s.144. LEAN, W., GOODALL, B., Aspect of Land Economics, a.g.e., s.200. GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., s.83. SCHLAGER, K.J., A Land Use Plan Design Model, COOPER, J.R., GUNTERMANN, K.L., Real Estate and Urban Land Analysis, a.g.e., s.119-127. GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., s.83-91. CHORLEY, R.J., HAGGETT, P., Socio-Economic Models in Geography Open University Set Book, Methuen and Co., Ltd., London, 1968, s.336. y.a.g.e., s.350-351. y.a.g.e., s.338 / CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.11. CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.11. YEATES, M., Some Factors Affecting the Spatial distribution of Chicago Land Values, 1910-60, Economic Geography, 41, 1965, s.57-70, (anan.) CHORLEY, RJ., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.338. CHAPIN, F.S., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.13 CLARK, C., Urban Population Densities, Journal of the Royal Statistical Society, series, A:114, London, 1961, s.490-496, (anan.) CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in

Geography, a.g.e., s.343 / EVANS, A.W., The Economics of Residential Location, The Macmillan Press Ltd. London, 1973, s.182 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, ikinci bası, Volume-I, Edward Arnold, London, 1977, s.194. EVANS, A.W., The Economics of Residential Location, a.g.e., s.182/ HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.195. EVANS, A.W., The Economics of Residential Location, a.g.e., s.183. BISH, R.L., NOURSE, H.O., Urban Economics and Policy Analysis, Mac Graw – Hill Kogakusha, Ltd. Tokyo, 1975, s.99-100. WINSBOROUGH, H.H., A Comparative Study of Urban population densities, University of Chicago, Ph. D. Thesis, 1961, (anan.), HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.195. HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.195-196. y.a.g.e., s.222 / EVANS, A.W., The Economics of Residential Location, a.g.e., s.181-182. HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.222. CHORLEY, RJ., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.344. y.a.g.e., s.345 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.228-229 / HARVEY, D. Social Justice and The City, Edward Arnold Ltd. London, 1973, s.153-194. BROADBENT, T.A., Planning and Profit in the Urban Economy, Methuen and Co., Ltd., London, 1977, s.121. HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.223. y.a.g.e., s. 224. y.a.g.e., s. 224-225. CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., Development of a Model of Urban Spatial Structure, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, a.g.e., s.180-194. GETIS, A., BOOTS, B.N., Spatial Behaviour: Rats and Man., Professional Geographer, 23, 1971, s.11-14, (anan.) HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.225. HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.226. ECHINEQUE, M., Urban Systems : Toward an Explorative Model, L.U.B.F.S., Working Paper No:7, 1968 / ECHINEQUE, M., CROWTHER, D., LINDSAY, W., STIBBS, W. And R. Models of a Town: Reading, L.U.B.F.S., Working Paper, No:26, 1969, (anan.) CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., Development of a Model of Urban Spatial Structure, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space andu Structures, a.g.e., s.203. WINGO, L., Transportation and Urban Land, Johns Hopkins Press, Baltimore, 1969 / ALONSO, W., Location and Land Use: Toward a General Theory of Land Rents, Harvard University Press, 1964/ BRIGHAM, E.F., A Model of Residential land Values, Rand Corporation, Santa Monica, California, 1964, (anan.), CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., Development of a Model of Urban Spatial Structure, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, a.g.e. s.203. KAIN, J.F., The Journey to Work as a Determinant of Residential Location, Rand Corporation, Santa Monica, California, 1961, (anan.), CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., Development of a Model of Urban Spatial Structure, MARTIN,L., MARCH, L., Urban Space and Structures, a.g.e., s.203 / İZKARAKOÇ, Y., Kent Planlamasında Modeller, Dinamik Bir Konutsal Alanlar Planlama-Tasarlama Modeli, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, Doktora Tezi, İstanbul, 1973, s.77. CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., Development of a Model of Urban Spatial Structure, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures,, a.g.e., s.203. y.a.g.e., s.204. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.194-195, Şekil 219, 220. Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, 1971-72, Çalışmaları, Mimarlık, Sayı : 7, Temmuz, 1972, s.1.

DARIN-DRABKIN, Haim, Land Policy and urban Grawth, a.g.e., s.144-166 / BISH, R.L., NOURSE, O.H., Urban Economics and Policy Analysis, a.g.e., s. 86-87 / CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.338-343 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.226-230 / ARSLAN, R., Planlama Teorileri, İ.D.M.M.A. Mimarlık Fakültesi Lisansüstü Kent Planlama Ders Notları, İstanbul, 1981/ CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., 1965, s.14-21 / CHAPIN, S.F., Jr., Land Use Perspectives in COOPER, R.J., GUNTERMANN, K.L., Real Estate and Urban Land Analysis, Lexington books, London, 1974, s.44-56 / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, A.Ü., Siyasal Bilgiler Fakültesi, Yayın No:332, Ankara, 1972, s.5-13 / GOODALL, Brian, The Economics of Urban Areas, a.g.e., S.109-113 / MURPHY, E.R., The American City, An Urban Geography, a.g.e., s.207-218 / LUNDBERG, G.A., SCHRAG, C.C., LARSEN, O.N., Sosyoloji, a.g.e, s. 52-59 / KOHN, F.C., MAYER, a.g.e., s.277-286. Çeşitli yazarlar bu gruptaki dört çalışma için, çizelge-model-şema- kuram gibi değişik anlamlar ieren deyimler kullanmışladır. DARIN-DRABKIN, Haim, Land Policy and urban Grawth, a.g.e., s.144-147 / / BISH, R.L., NOURSE, O.H., Urban Economics and Policy Analysis, a.g.e., s. 86-87/ CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.338-343 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.226-230 / CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.14-21 / CHAPIN, S.F., Jr., Land Use Perspectives, a.g.e., s.44-56 / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.5-13 / GOODALL, Brian, The Economics of Urban Areas, a.g.e., S.10-113/ GOODALL, B., LEAN, W., Aspects of Land Economics the Estates Gezette Ltd., London, 1966, s.193-201 / MURPHY, E.R., The American City, An Urban Geography, a.g.e., s.207-218 / LUNDBERG, A.G., SCHRAG, C.C., LARSEN, N.O., Sosyoloji, a.g.e, s. 52-59 / KOHN, F.C., MAYER, M.H., Readings in Urban Geography, a.g.e., s.277-286/ ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.39-45. CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.15. KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.5 / ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e. DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.144 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.144 / DICKINSON, R.E., City and Region, a Geographical Interpretation, London, 1964, s.44-131. GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., S.109 / MURPHY, E.R., The American City, An Urban Geography, a.g.e., s.207. GOODALL, B., LEAN, W., Aspects of Land Economics, a.g.e., s.195. HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.226-227. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.6 BISH, R.L., NOURSE, H.O., Urban Economics and Policy Analysis, a.g.e., s. 86. CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.17. BISH, R.L., NOURSE, H.O., Urban Economics and Policy Analysis, a.g.e., s. 86. CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.17. y.a.g.e., s.17 / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.6 ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., y.a.g.e. y.a.g.e. / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.6 / GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., s.111. GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., s.111 / GOODALL, B., LEAN, W., Aspects of Land Economics, a.g.e., s.196. GOODALL, B., a.g.e., s.111 / GOODALL, B., LEAN, W., a.g.e., s.196. DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.144-147 / / BISH, R.L., NOURSE, O.H., Urban Economics and Policy Analysis, a.g.e., s. 86-87/ CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.338-343 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.226-230 / ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e.,/ CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.14-21 / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.5-13.

DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.145 / CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.34 / HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, a.g.e., s.227. DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.145. y.a.g.e., s.146. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., s.112. KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.7. DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.146. MURPHY, E.R., The American City, An Urban Geography, a.g.e., s.212. ALONSO, W., The Form of Cities in Developing Contries, PRRSA, V.13, 1964, s.168, (anan.) / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.8. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.8. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., RODWIN, L., “The Theory of Residential Growth and Structure”, Appraisal Jurnal, July, 1950, s.312, (anan.) / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.8. McKENZIE, R.D. The Metropolitan Community, McGraw-Hill Book Co. Ltd. New-York, 1933, s.197-198, (anan.), CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.19. HARRIS, D.C., ULLMAN, L.E., “The Nuture of Cities” The Annals oof the Amerian Academy of Political and social Sciences, November, 1945, (anan.), CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.9 / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.9 / GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, a.g.e., s.113 / GOODALL, B., LEAN, W., Aspects of Land Economics, a.g.e., s.199. CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.20 / GOODALL, B., LEAN, W., Aspects of Land Economics, a.g.e., s.200 / DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, a.g.e., s.146 / CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.342 / KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.9. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.20 / KILINÇASLAN, I., İstanbul Kentleşme Sürecinde Ekonomik ve Mekansal Yapı İlişkileri, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1981, s.42. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, a.g.e., CHORLEY, R.J., HAGGETT, P. Socio-Economic Models in Geography, a.g.e., s.342 KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.10. CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.20. y.a.g.e. KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, a.g.e., s.10 / CHAPIN, S.F., Jr., Urban Land Use Planning, a.g.e., s.20.

BÖLÜM KAYNAKLARI AYSU, E., Eski Kent Mekanlarının Düzenleme İlkeleri, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi, 1977, s.322. GÖÇER, O., Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, A.G.E., 1975, S.9 / MEYER, K., Bauehungszahlen und Begriffe für die koordination von Bevalkerung und Raum, Handwörterbuch der Raumforschung und Raumordnun, Cilt-I, Hannover, 1970, s.259-266. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.228, / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.182 / ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.66. KELEŞ, R., Kentbilim Terimler Sözlüğü, a.g.e., 1980 GÖÇER, O., Şehirsel Yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, a.g.e., s.66 BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.228 / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.182 / ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.66. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, a.g.e., s.293-294. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.228 / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.182 / ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.66 Ministry of Housing and local Gouverment, The Density of Residential Areas, HMSO, 1952, (anan.), RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, a.g.e., s.293 y.a.g.e., s.295 / LYNCH, K., Site Planning, The M.T.T. Press, Cambridge, Massachusetts, 1969, s.34. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.228 / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.182 KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.24. Ministry of Housing and local Gouverment, The Density of Residential Areas, a.g.e., (anan.), RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, a.g.e., s.294 BAYHAN, İ., Kent Planlamasında Yoğunluk, a.g.e. B.İ.N.P. Konut Sektörü Planlama Grubu, Konut Yoğunlukları Üzerine Araştırma. Ülkemizde İller Bankası kanalı ile yürütülen planlama çalışmalarında izlenen farklılaşmalar. Ministry of Housing and Local Gouverment, The Density of Residential Areas, a.g.e., (anan.) RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, a.g.e., s. 294. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.228 / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.294. TANERİ, E., Şehircilik Konuları, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi Şehircilik Kürsüsü Yay. 5, İstanbul, 1978, s.85. LYNCH, K., Site Planning, a.g.e., s.34. KELEŞ, R., Kentbilim İlkeleri, S.B.D. Yay. G.5, Sevinç matbaası, ankara, 1976, s.66. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.294. B.İ.N.P. Konut Planlama Sektörü, Konut Yoğunlukları Üzerine Bir Araştırma, RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.344-349 BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.193 / BAYHAN, İ., Kent Planlamasında Yoğunluk İ.D.M.M.A. Mimarlık Fakültesi Lisans Ders Notları, 1982. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.291. Ayrıntılı bilgi için bakınız : ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.1-22 / ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1972, / ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1979 / TANERİ, E., Şehircilik Konuları, a.g.e. / ARU.K.A., Şehirsel Yerleşmeler, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehirsel Tasarım ve Şehir Yenileme Kürsüsü, İstanbul, 1982 / GÖÇER, O., Şehir Alt Birimleri ile Arazi Kullanışı Arasındaki İlişkiler, a.g.e. Ayrıntılı bilgi için bakınız : ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.1-22 / ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, a.g.e. / ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, a.g.e. / TANERİ, E., Şehircilik Konuları, a.g.e. / ARU.K.A., Şehirsel Yerleşmeler, a.g.e./ RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, a.g.e., s.291-312 KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.24. TANERİ, E., Şehircilik Konuları, a.g.e., s.86.

BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.229 / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.294 TANERİ, E., Şehircilik Konuları, a.g.e. s. 88 / ARU.K.A., Yerleşmeler ve Konut Politikası, a.g.e. İller Bankası, Zonguldak Analitik Etüdleri, Ankara, 1971, s.319. ARU, K.A., Yerleşmeler ve Konut Politikası, a.g.e., s.25. İller Bankası, Zonguldak Analitik Etüdleri, a.g.e. İller Bankası, Gaziantep Analitik Etüdleri, Ankara, 1972, s.109-110 / İstanbul Metropoliten alan İçinde Soğanlık Yerleşmesinin Toplumsal-Ekonomik ve Fiziki Çevre Çözümleme Çalışması, 1978, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi Şehircilik ve Proje Kürsüsü, İstanbul, 1979, s.70-71. y.a.g. eserler İller Bankası, Trabzon Analitik Etüdleri, a.g.e., s.114 / Gaziantep Analitik Etüdleri, a.g.e., s. 63 / Sivas Analitik Etüdleri, a.g.e., s.131 / İstanbul Metropoliten Alan İçinde Soğanlık Yerleşmesinin Toplumsal, Ekonomik ve Fiziki Çevre Çözümleme Çalışması, a.g.e., s.88. y.a.g. eserler İller Bankası, Trabzon Analitik Etüdleri, a.g.e., s.66 / Sivas Analitik Etüdleri, a.g.e., s.78 / Gaziantep Analitik Etüdleri, a.g.e., s. 102-103 / İzmit Analitik Etüdleri, s.231 / Zonguldak Kozlu Kilimli, Çatalağzı Analitik Etüdleri, a.g.e., s.319. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.294 y.a.g.e. y.a.g.e. Turizm Bakanlığı Arazi Kullanım Kalıpları. İller Bankası, Gaziantep Analitik Etüdleri, a.g.e., 112-113 İzmit Analitik Etüdleri, a.g.e., 232. BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.185/ BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.232/ TANERİ, E., Şehircilik Konuları, a.g.e., s.88 / KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e, s.99/ ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, a.g.e., s.43 / ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.68-69 / ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, a.g.e., s.114-115 / ARU, K.A., Şehirsel Yerleşmeler, a.g.e., s.47 / LYNCH, K., Site Planning, a.g.e., s.33 / ROSENBORG, G., “A Standard for the Control of Building Built in Business Areas”, Town Planning Institute Journal September, 1969, (anan.), RATCLIFFE, J., An ıntroduction to Town and Contry Planning, a.g.e., s.300-301. LYNCH, K., Site Planning, a.g.e., s.33. KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.98. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.232. KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.69. ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, a.g.e., s.114. KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.123. AYSU, E., Eski Kent Mekanları Düzenleme ilkeleri, a.g.e., s.341-342 / GRABE, H., Entwicklungsanalyse und Stadtebaulinche Kalkulation-Studien im Rahmen der Bauleitpinning für eine Kleinstadt. Karl Kramer Verlag, Stuttgart, 1970, s.61-63. AYSU, E., Eski Kent Mekanları Düzenleme ilkeleri, a.g.e., s.331 / KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.99 / SERİM, E., “Yıkım, Yapım, Satım” Olgusu ve Kentsel Yenileme, Eğe Üniversitesi, G.S. Fakültesi, Kent Planlama Bölümü, (Basılmamış doktora tezi), İzmir, 1979 / İller Bankası, İzmit Analitik Etüdleri, s.218 / Gaziantep Analitik Etüdleri, s.110 / Trabzon Analitik Etüdleri, s.69 / Sivas Analitik Etüdleri, s.79 / İstanbul Belediyesi, Belediye Terimleri Sözlüğü, Belediye Basımevi, İstanbul, 1981, s.77. EVYAPAN, G.A., Kentleşme Olgusunun Hızlanması Nedeniyle Yapılar Yakın Çevresi Düzeyinde Açık Alan ve Mekanların Değişimi, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, Ankara, 1981 / ERSAN, O., İŞPİR, Y., İLTER, G., İmar Hukuku, Yeni Desen Matbaası, Ankara, 1973, s.212. ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, a.g.e., s.114. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.232/ BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.185. ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.68. GASSNER, E., St Wendel, Strukturgutachten zur Sanierung der Altstadt, Institut für stadtebau, Siedlungswesen und Kulturtechnik, Bonn, 1963, s.80.

ROSENBURG, G., A Standart for the Control of Building Built in Business Areas, a.g.e., (anan.) RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.300. AYSU, E., Eski Kent Mekanları Düzenleme İlkeleri, a.g.e., s.335 / SERİM, E., Yıkım-Yapım- Satım Olgusu ve Kentsel Yenileme, a.g.e., s.138/ İller Bankası, İzmit Analitik Etüdleri, a.g.e., s.218 / İller Bankası, Gaziantep Analitik Etüdleri, s.110 / İller Bankası, Zonguldak, Kozlu Kilimli, Çatalağzı, a.g.e. ROSENBURG, G., A Standart for the Control of Building Built in Business Areas, a.g.e., (anan.) RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.301. GASSNER, E., St Wendel, Strukturgutachten zur Sanierung der Altstadt, a.g.e., s.82. KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.117. ERSAN, O., IŞPIR. Y., İLTER, G., İmar Hukuku, a.g.e., s.215 / EVYAPAN, G.A., Kentleşme Olgusu Hızlanması Nedeniyle Yapılar Yakın Çevresi Düzeyinde Açık Alan ve Mekanların Değişimi, a.g.e., s.10 / İstanbul Belediyesi, Belediye Terimleri Sözlüğü, a.g.e., s.37. ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s.69. BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.232 / BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, a.g.e., s.185. ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, a.g.e., s.185. ARU, K.A, Şehirsel Yerleşmeler, ders notları, a.g.e., s.47 AYSU, E., Eski Kent Mekanları Düzenleme İlkeleri, a.g.e., s.341 / SERİM, E., Yıkım-Yapım-Satım Olgusu ve Kentsel Yenileme, a.g.e., s.125. GRABE, H., Entwicklungsanalyse und Stadtebaulingche Kalkulation Studien im Rahmen der Bauleitplanning for eine Kleinstadt, a.g.e., s. / GONSIOR, G., Die Samierung des Histrischen Stadtkernes von Alsfeld, Universitat Bonn, 1972, s.77. AYSU, E., Eski Kent Mekanları düzenleme İlkeleri, a.g.e., s.341. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Countries Planning, a.g.e., s.301. AREN, F.Ü., Kent (İmar) Planlarının Değerlendirilmesi, İçin bir Yöntem Önerisi, İ.D.G.S.A., (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1980, s.82.

BÖLÜM KAYNAKLARI KAPTAN, H., KILINÇASLAN, T., AYSU, E., ZEREN, N., GÜLMEZ., A., GÜNUR, İ., Planlama Süreci, Enstitüler arası Ortak Çalışma Grubu Komisyon Raporu, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi, Yerleşme Bilimleri, ve Şehircilik Enstitüsü Yay. No: 2, İstanbul, 1980/İller Bankası, İmar Planlarının Tanzimi, ile ilgili Teknik Şartlaşma, Ankara, 1972. Bu konuda ayrıntılı bilgi için aşağıdaki kaynaklara başvurulabilir : ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, a.g.e., TANERİ, E., Şehircilik Konuları, a.g.e. /YAVUZ, F., KELEŞ, R., GERAY, C., Şehircilik Sorunlar –Uygulama ve Politika, a.g.e., s.239-289 / ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri, a.g.e., s8-22 / BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, a.g.e., s.280-294 / GÜREL, S., Türkiye’de Kent Mekansal Standartlar Üzerine Bir Deneme, İ.T.Ü., Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1974. y.a.g.eserler AYSU, E., Eski Kent Mekanları Düzenleme İlkeleri, a.g.e., s.66. HALAÇ, O., Kantitatif Karar Verme Teknikleri, Yöneylem Araştırması, İ.Ü. Yay. No:2501, İşletme Fakültesi, Yay.No: 86, İstanbul, 1978, s.21-26/ ACKOFF, L.R., SASIENI, M.W., Fundamentals of Operations Research, John Wiley and Sons Inc., New York, 1967, s.32. ÜNAL, Y., Ağır Sanayi Yatırımlarının Kentsel Mekan Bütününe Etkileri, Ereğli Örneği, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi, (Basılmamış doktora tezi), İstanbul, 1981, s.12-17. CHADWICK, G., A Systems View of Planning, Towards a Theory of the Urban and Degional Planning Process, Pergamon Press, Oxford, 1971, s.1-21. Bu konuda oldukça ayrıntılı bir çalışma yapılmıştır. Daha fazla bilgi için bakınız : ÖZKARAKOÇ, Y., Kent Planlarında Modeller, Dinamik bir Konutsal Alanlar, Planlama-Tasarlama Modeli, a.g.e., / CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., “Development of a Model of Urban Spatial Structure”, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, a.g.e., s.175-218. AYSU, E., Trabzon Kenti Planlama Çalışmaları ve Tarihsel Çevre Koruma İlişkileri a.g.e., s.23. CHAWICK, G., A System View of Planning, Towards a Theory of the Urban and Regional Planning, a.g.e., s.18-21

KAYNAKLAR ACKOFF, L.R., SASIENI, M.W., Fundamentals of Operations Research, John Wiley and Sons Inc., New York, 1968. ALKIN, E., İktisat, İ.Ü., İktisat Fakültesi, İstanbul, 1974. ALONSO, W., A Theory of the Urban Land Market, COOPER, J.R., GUNTERMANN, K.L., Real Estate and Urban Land Analysis, Lexington Books, London, 1974 ANON, İzmit Analitik Etüdleri, İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Yayını, Ankara, 1970. ANON, Gaziantep Kent Bütünü Analitik Etüdleri, İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Yayını ve ekleri, Ankara, 1972. ANON, Sivas Analitik Etüdleri, İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Yayını, Ankara ANON, Trabzon Analitik Etüdleri, İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Yayını, Ankara, 1968 ANON, Zonguldak, Kozlu, Kilimli, Çatalağzı Analitik Etüdleri, İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Yayını, Ankara, 1971 ANON, Ak İktisat Ansiklopedisi, Cilt II, 13. Fasikül, Ak Yayınlar Ltd. Şti., 8 Haziran 1973, İstanbul, 1973. ANON, İstanbul Metropoliten Alan İçinde Soğanlık Yerleşiminin Toplumsal-Ekonomik ve Fiziki Çevre Çözümleme Çalışması, 1978, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi, Şehircilik ve Proje Kürsüsü Yayını, PL-001-79, İstanbul, 1979. ARSLAN, R., Planlama Teorileri, İ.D.M.M.A. Mimarlık Fakültesi Lisansüstü Kent Planlama Ders Notları, İstanbul, 1981 ARU, K.A., Şehirsel Yerleşmeler Ders Notları, İTÜ. Mimarlık Fakültesi, Şehirsel Tasarım ve Şehir Yenileme Kürsüsü, İstanbul, 1982 ARU, K.A., Yerleşmeler ve Konut Politikası, Ders Notları, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1978 AUZELLE, R., 323 Citations sur L’Urbanisme Paris, Vincent Freal, 1964. AYSU, E., Eski Kent Mekanlarının Düzenleme İlkeleri, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi, 1977 AYSU, E., Trabzon Kenti Planlama Çalışmaları, ve Tarihsel Çevre Koruma İlişkileri, Türkiye 1. Şehircilik Kongresi, ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, 1. ve 2. Cilt, Ankara, 1982. AYSU, E., Kentsel Mekan Biçimlenmesinde, Yapı-İmar Düzenleri Tipolojisi, Toprak Kullanma İlişkileri, YİD-TİP Benzeşim Modeli, AYK-GRAFİK-ABAKLARI, Y.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1982 BAYAZIT, N., Az Katlı Yüksek Yoğunluklu Konutlar, Mimarlık, 1970/8 BAYHAN, İ., Mesken Tipleri ve Yerleşme Formları, İ.D.M.M.A. Yayını, No:84, İstanbul, 1962 BAYHAN, İ., Şehir Planlaması, İskender Matbaası, İstanbul, 1969

BAYHAN, İ., Kent Planlamasında Yoğunluk, İ.D.M.M.A. Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Lisans Ders Notları, İstanbul 1981. BISH, R.L., NOURSE, H.O., Urban Economics and Policy Analysis, Mac Graw – Hill Kogakusha, Ltd. Tokyo, 1975 BROADBENT, T.A., Planning and Profit in the Urban Economy, Methuen and Co., Ltd., London, 1972. Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu 1971-72 çalışmaları, Mimarlık, 1972/7 Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, Konut Sektörü Planlama Grubu, Konut Yoğunlukları Üzerine Araştırma. CHADWICK, G., A Systems View of Planning, Pergamon Press Ltd, London, (Oxford), 1974 CHAPIN, F.B., Jr., Urban Land Use Planning, University of Illinois Press, Urbana, 1965/1972 CHAPIN, S.F., Jr., Land Use Perspectives in COOPER, R.J., GUNTERMANN, K.L., Real Estate and Urban Land Analysis, Lexington book, London, 1974 CHORLEY, R.J., HAGGETT, P., Socio-Economic Models in Geography, Methuen and Co., Ltd., London, 1972 CROWTHER, D., ECHINEQUE, M., Development of a Model of Urban Spatial Structure, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, Cambridge University Press, Oxford, 1972. ÇETİNER, A., Şehircilik Çalışmalarında Donatım İlkeleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Doçentlik Tezi, İstanbul, 1972. ÇETİNER, A., Şehir Planlamasında Çalışma Yöntemleri ve İfade Teknikleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1979 DARIN-DRAPKIN, H., Land Policy and Urban Growth, Pergamon Press, Oxford, 1977 DOXIADIS, C.A, Ekistics, An Introduction To The Science of Human Settlements, Hutchinson of London, 1968 ECHINEQUE, M., “Development of a Model of Urban Spatial Structure”, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space andu Structures, Cambridge University Press, Oxford, 1972. ERSAN, O., İŞPİR, Y., İLTER, G., İmar Kanunu, Yeni Desen Matbaası, Ankara, 1973 EVANS, A.W., The Economics of Residential Location, The Macmillan Press Ltd. London, 1973 EVYAPAN, G.A., Kentleşme Olgusunun Hızlanması Nedeniyle Yapılar Yakın Çevresi Düzeyindeki Açık alan ve Mekanların Değişimi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Ankara, 1981 GALLION, A.B., EISNER, S. The Urban Pattern-City Planning and Design, D. Van Nostrand Co. Inc., London, 1963. GASSNER, E., St Wendel, Strukturgutachten zur Sanierung der Altstadt, Institut für Stadtebau, Siedlungswesen und Kulturtechnik, Bonn, 1968 GONSIOR, G., Die Samierung des Histrischen Stadtkernes von Alsfeld, Universitat Bonn, 1972

GOODALL, B., The Economics of Urban Areas, Pergamon Press, Ltd., London (oxford), 1972 GRABE, H., Kommunale Entwicklungsanalyse und Stadtebaulinche Kalkulation,-Studien im Rahmen der Bauleitpinning für eine Kleinstadt. Karl Kramer Verlag, Stuttgart, 1970 GÖÇER, O., Şehirsel yoğunluk Bölgeleri ve Sınırlandırma Kriterleri, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1975 GÖÇER, O., Şehir Alt Birimleri ile Arazi Kullanışı Arasındaki İlişkiler, İTÜ, Mimarlık Fakültesi,Şehirsel Bölgeler ve Ulaşım Kürsüsü Yayını, İstanbul, 1975 GÜLGEÇ, İ., YEB-ABAK Tabloları, İller Bankası İmar Planlama Dairesi, Ankara, 1981, (TÜBİTAK, tarafından basılmaktadır.) GÜREL, S., Türkiye’de Kent Mekansal Standartlar Üzerine Bir Deneme, İ.T.Ü., Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1974. HAGGETT, P., CLIFF, A.D., FREY, A., Locational Analysis in Human Geography, Locational Models, ikinci bası, Volume-I, Edward Arnold, London, 1977 HALAÇ, O., Kantitatif Karar Verme Teknikleri, (Yöneylem Araştırması), İ.Ü. Yay. No:2501, İşletme Fakültesi, Yay.No: 86, İstanbul, 1978 HARVEY, D., Social Justice and The City, Edward Arnold, London, 1976 KAPTAN, H., KILINÇASLAN, T., AYSI E., ZEREN, N., GÜLMEZ, A., GÜNNUR, I., Planlama Süreci Enstitüler Arası Ortak Çalışma Grubu Komisyonu Raporu, İDMMA, Mimarlık Fakültesi, Yerleşme Bilimleri ve Şehircilik Enstitüsü Yayını, No:2, İstanbul, 1980. KELEŞ, R., Şehirciliğin Kuramsal Temelleri, A.Ü., Siyasal Bilgiler Fakültesi, Yayın No:332, Ankara, 1972 KELEŞ, R., Kentbilim İlkeleri, Sosyal Bilimler Derneği Yayınları. G.5, Sevinç Matbaası, Ankara, 1976 KELEŞ, R., Kentbilim Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1980 KILINÇASLAN, İ., İstanbul Kentleşme Sürecinde Ekonomik ve Mekansal Yapı İlişkileri, İTÜ, Mimarlık Fakültesi, Doçentlik Tezi, İstanbul, 1981 LEAN, W., GOODALL, B., Aspect of Land Economics, The Estates Gazette Limited, London, 1966 LUNDBERG, G.A., SCHRAG, C.C., LARSEN, O.N., (çeviri : Ozankaya Ö., Gürkan Ü.), Sosyoloji , Cilt-1-2,, Türk Siyasi İlimler Derneği Yayını No:20, Ankara, 1970 LYNCH, K., Site Planning, The M.T.T. Press, Cambridge, Massachusetts, 1969 MAGNAN, R., Equipements et Deplacements urbains, CRU-Centre de Recherche d’urbanisme, Paris, 1969 MARCH, L., Elementary Models of Built Forms, MARTIN, L., MARCH, L., Urban Space and Structures, Cambridge University Press, London, 1972

MAYER, H.M., KOHN, C.F., Readings in Urban Geography, The University of Chicago Press, 7. bası, Chicago, 1969 MURPHY, E.R., The American City, An Urban Geography, Mc Graw-Hill Book Company, New York, 1966 ONIBOKUN, A.G., A System for Evaluating teh Relative Habitability of Housing, Ekistics, Volume-36, No:216, November, 1973 ÖZDEŞ, G., Yerleşme Yoğunluğu Bakımından Standartlaşma, 1. Konut Paneli, İstanbul, 1963 ÖZDEŞ, G., Şehir Bölgeleri-Şehirlerde Zoning Kavramı, Kuramları ve Çalışma Bölgeleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1974. ÖZDEŞ, G., Arazi Kullanış Planlaması, İTÜ. Mimarlık Fakültesi, M.M.L. Ders Notları, İstanbul ÖZKARAKOÇ, Y., Kent Planlamasında Modeller, Dinamik bir Konutsal Alanlar, Planlama-Tasarlama Modeli, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Doktora Tezi, İstanbul,, 1973. RATCLIFFE, J., An Introduction to Town and Country Planning, Hutchinson and Co., Ltd. London, 1977 SCHLAGER, K.J., “A Land Use Plan Design Model”, COOPER, J.R., GUNTERMANN, K.L., Real Estate and Urban Land Analysis, Lexington Book, London, 1974. SERİM, E., Yıkım-Yapım- Satım Olgusu ve Kentsel Yenileme, Ege Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Kent Planlama Bölümü Doktora Tezi (Basılmamış), İzmir 1979. TANERİ, E., Şehircilik Konuları, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi Şehircilik ve Proje Kürsüsü- 5, İstanbul, 1978 T.C. İstanbul Belediyesi, İstanbul İmar Yönetmeliği Değişiklikler ve Ek Yönetmelikleriyle, İstanbul Belediyesi Matbaası, İstanbul, 1979 TILMONT, M., CROIZE, J.C., Les I.G.H. Dans La Ville, CRU-Centre de Recherche d’Urbanisme, Paris, 1978 WHITTICK, A., Encyelopedia of Urban Planning,McGraw-Hill Book Company, New York, 1974. ÜNAL, Y., Ağır Sanayi Yatırımlarının Kentsel Mekan Bütününe Etkileri, Ereğli Örneği, İ.D.M.M.A., Mimarlık Fakültesi, (Basılmamış doktora tezi), İstanbul, 1981 YAVUZ, F., KELEŞ, B., GERAY, C., Şehircilik, Sorunlar – Uygulama ve Politika, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No:415, 2. bası, Ankara, 1978

TOPRAK KULLANIM VE ÖLÇÜTLER · Eş Merkezli Çemberler Kuramı 82 2.4.1.2 Ulaşım Ağına Bağlı Eş Merkezli Gelişme Kuramı 85 (Axial development theory) ( 69 ) 85 2.4.1.3

Documents