Tongan Tauhi Fānau Referral...Tongan Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ KO E NGAAHI TEFITO’I TU’UTU’UNI NGAAHI POUPOU KI HE MAPULE’I LELEI SITEPU-KI HE-SITEPU

NSW Youth Partnership with Pacific Communities

NSW Youth Partnership with Pacific Communities

Tongan Makasini Tauhi Fānau

‘a e Komiunitī

Pasifiki′

KO ENGAAHITEFITO’I TU’UTU’UNI NGAAHI POUPOU KI HE MAPULE’I LELEI SITEPU-KI HE-SITEPU

tauhi ke malohi ho’o tama´ ‘o fakafou ‘i ha tukufakaholo kaukaua

tauhi ke malohi ho’o tama´

NGAAHI FĀMILI KAUKAUA

ko e fili ki ha me’a ‘oku lelei ange ko e mo’ui lelei ho fāmili´

TO’ONGA MO’UI FAKAMO’UI LELEI

´Ko e fakakaukau ‘a e kautaha Fengāue’aki ‘a e To’utupu ‘o NSW mo e Komiunitī Pasifiki ‘a e Pule’anga

Fakamālō makehe ki he kau motolo ‘i he’emau ‘u tā: Ngaahi kulupu va’inga ma’ae fānau Hibiscus – Senitā ki he Komiunitī LakembaSiasi Fakatahataha ‘a Fisi - CanterburyKau fa’u polokalama ‘o e Fesitivolo ke Taha ‘a e Pasifiki′ & kakai′

Mo e tokoni mei he:Kau ngāue mo e Poate ‘a e PIWASSNgaahi komiunitī ‘a e Pasifiki′: Tonga, Ha’amoa, Fisi & MauliJulie Harders, Communication SolutionsKiri Hata, Sea PIWASS Mere Siganisucu, Kosilio ‘a e ‘Otu Motu Pasifiki′

Pacific Education Resource eXchangeMarie Dywer, Coordinator Fesitivolo ke Taha ‘a e Pasifiki′Jose Rodriguez, Tisaini fakaGraphic Paul Wright, Faitaa Paul Wright Cultural Perspectives, Liliu Lea

FAKAMĀLO’IANa’e fa’u ‘a e makasini ko ‘eni′ ‘e he:Potungāue ma’ae Ngaahi Sevesi ki he Komiunitī ‘a NSW www.community.nsw.gov.au Kautaha Fale’i ma’a Fafine mo e Ngaahi Sevesi Tokoni ‘a e ‘Otu Motu Pasifiki′(PIWASS)Suite 19, 1 – 5 Jacobs St, Bankstown NSW 2200Ph: (02) 9793 2200Email: [email protected]

Na’e fakapa’anga ‘a e ngaue ni ‘e he Potungaue ma’a e Ngaahi Sevesi ki he Komiunitī ‘i he malumalu ‘o e Kautaha Fengāue’aki ‘a e To’utupu ‘o NSW mo e Ngaahi Komiunitī Pasifiki ‘a e Pule’anga′. © NSW Department of Community Services 2006 ISBN 0 7310 4390 1

Mālō e lelei pea mālō ho’omou ma’u faingamālie ke mou lau ‘a e Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′.‘Oku hangē ‘a e tu’unga ‘o e tauhi fānau′ ko ha folau lōloa – ‘o ngali ‘e ’ikai fai ha tau fonua! ‘Oku fakalata he taimi lahi pea fakafiefia mo lahi e ngaahi me’a fakalotofiefia kehekehe ‘oku hoko′. Taimi ‘e ni’ihi ‘oku tuai ‘aupito pea ‘oku ‘i ai ‘a e ongo ‘oku lahi ‘a e ngāue ke fai′. Pea ‘i he taimi ‘e ni’ihi, ‘oku hoko ko ha pole lahi kiate kitautolu ‘o tau fakakaukau ai pe ko e hā koā ‘etau me’a ‘oku fai′.

Ko kitautolu kotoa pē na’a tau faka’amua ke ‘i ai ha tohi ke tokoni’i kitautolu ke tau hoko ko ha kau tauhi fānau lelei, KO ‘ENI LEVA IA!

Na’e fa’u ‘a e Makasini Tauhi Fānau ‘a e Pasifiki ni mo hono fakakaukau’i ‘O’OU. ‘E malava ke ne ‘oatu ha ngaahi fakakaukau fekau’aki mo e ngaahi me’a ‘oku ala hoko ki he kau leka′, ngaahi me’a te nau ala fai ‘i he ‘u ta’u motu’a kehekehe te nau a’usia′, pea mo e founga te mou lava ai ‘o poupou mo ‘oange kitate kinautolu ‘a e faingāmalie ke kamata lelei ’enau mo’ui′.

Ko e taimi ko ē na’a tau ha’u ai ki ‘Aositelēlia ni′ pe taimi na’e ha’u ai ‘etau mātu’a′, ko e feinga pē ke ma’u ha mo’ui ‘oku lelei ange ma’atautolu pea mo ‘etau fānau′. Kapau ‘oku tau fiema’u ke tau ma’u ‘a e lelei taha ‘o e mo’ui heni′, ‘oku tonu ke tau ‘ilo’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku hanganaki mai′, founga ngāue ‘o e ngaahi me’a kehekehe, mo e feitu’u ‘oku ma’u atu ai ‘a e tokoni′. ‘Oku mau faka’amu ‘e ‘oatu ‘e he makasini ko ‘eni ‘a e ngaahi fakamatala ko ia′ mo e ‘u feitu’;u pe kakai te nau ala tokoni’i koe ke ke hoko ko ha tokotaha tauhi fānau lelei ‘aupito.

‘Oku kau ‘a e Kautaha Fale’i ma’ae kau Fafine mo e Ngaahi Sevesi Tokoni ‘a e ‘Otu Motu Pasifiki′ (PIWASS) ‘i he taha ‘o e ngaahi kulupu ‘oku nau faka’amua ke ke lavame’a pea ke tu’u kaukaua ho fāmili, koe’uhi ke ke lava ‘o ma’u ‘a e ngaahi monū ‘o e mo’ui ‘i Niu Sauele.‘E malava ke tupulaki ‘o tu’u kaukaua ho fāmili′ ‘o ka ‘i ai ‘a e ‘ofa′, faka’apa’apa′ mo e femahino’aki ‘a e fetu’utaki′. ‘E tokoni’i koe ‘e he ngaahi fakamatala ‘i he makasini ni ke ke hoko ko ha tokotaha tauhi fānau fisifisimu’a!

‘Ofa ke ke fiefia ‘i he fononga fakatauhi fānau ‘oku fai′!

Tu’a ‘ofa atuKo e Poate ‘o e Kautaha Fale’i ma’ae kau Fafine mo e Ngaahi Sevesi Tokoni ‘o e ‘Otu Motu Pasifiki (PIWASS) Inc. (Kiri Hata, Mere Siganisucu, Ema Adi Serevaki Volavola, Marcia Mahara Hau, Leilani Meleisea Hoyt, Leone Winterstein)

2006

Talateu

NSW Youth Partnership with Pacific Communities

NSW Youth Partnership with Pacific Communities

Makasini Tauhi Fānau

‘a e Komiunitī

Pasifiki′

KO E MAHINO KIATE KOE HO’O TAMA PEESI 2KO HONO MALU’I ’O E FĀNAU PEESI 4TAUHI ‘O E VĀ KE LELEI MO E FĀNAU PEESI 6PULE’I LELEI: TE U KAMATA′ ‘I FĒ? PEESI 8AKO PEESI 10TO’ONGA MO’UI ‘OKU FAKAMO’UI LELEI PEESI 12FEFŪSIAKI ‘A E MĀTU’A – TALAVOU SI’I PEESI 15NGAAHI TEFITO’I MO’ONI ‘O E FAITO’O KONATAPU PEESI 16‘ATAMAI MO’UI LELEI PEESI 18‘U FĀMILI KAUKAUA, ‘U KOMIUNITĪ KAUKAUA PEESI 20LISI ‘O E NI’IHI KE FETU’UTAKI KI AI PEESI 22

KAKANO’I TOHI

NSW Youth Partnership with Pacific Communities

NSW Youth Partnership with Pacific Communities

Ko e kakai kotoa pē ‘oku hā ‘i he ngaahi tā ko e kau mōtolo pē ko ha ni’ihi na’a nau loto ke faitaa’i kinautolu ka ‘oku ‘ikai ngofua ke hiki tatau ha ‘u tā ta’e ma’u atu ha ngofua.

‘Oku ta’e hano tatau ‘a e tamasi’i/ta’ahine kotoa pē:‘Oku mahino lelei ki he mātu’a tokolahi ‘a e ngaahi liliu ‘oku hoko ki he tamasi’i/ta’ahine ‘i he’ene tupu hake. Ka ‘oku si’i ange ‘a e mahino ‘o e fakalakalaka fakaeloto′, fakasōsiale′ mo faka’atamai′.

‘Oku hā ‘i lalo ha fakamatala nounou fekau’aki mo e ngaahi ‘ulungaanga fakalūkufua ‘a e fānau mei honau fanau’i mai′ ki he’enau talavousi’i. Ko e ngaahi fakafuofua pe ‘eni ia, he ‘oku ala ke fetō’aki ‘a e fakalakalaka ‘a e fānau′, ‘o fakatautefito ki he taimi ‘oku nau kei si’i ‘aupito ai′.

Mahina 0-6:Mei he taimi ‘o honau fanau’i′ ki he mahina ono ‘o e fanga ki’i pēpē′, ‘oku fai ‘enau fetu’utaki′ ‘aki ‘enau tangi′. Ko e taimi ‘oku nau lalahi ange ai′ mo kamata ke nau fakatokanga’i ‘enau mātu’a′, ‘oku nau lava leva ke tangi ‘i ha ngaahi sīpinga kehekehe ko ‘enau fakahā ia ‘a ‘enau ngaahi fiema’u kehekehe – hangē ko ha’anau fiekaia, hela’ia, ilifia pē fiema’u ke fetongi.

‘Oku siofi ‘e he fanga ki’i pēpē ‘a e ngaahi me’a kehekehe pea ‘oku nau ngāue’aki ‘a e ala ki he ngaahi me’a ko ia′ ke ma’u ha fa’ahinga mahino kiate kinautolu ‘o e māmani fo’ou ‘oku nau ‘i ai′ ‘o hangē ko hono lulu ‘a e ‘u me’a va’inga longoa’a′, siofi ‘a e ngaahi me’a hono ‘ātakai′ mo e mata ‘o e kakai ‘i he ‘ātakai ko ia′ pē fa’oaki e ngaahi me’a ‘i honau ngutu′. Te ke lava ‘o ako’i kinautolu ‘aki ho’o ‘oatu ha ngaahi me’a fo’ou ‘oku nau lava ‘o sio ki ai, ala ki ai mo ongo’i foki.

‘Oku ‘ikai ‘aupito ke ‘i ai ha taimi ia ‘e lau ‘oku fu’u vave ke ke lautohi ai ki he fānau′. ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i ho’o tokoni ke fakalakalaka ‘a ‘enau taukei ki he lea′, ka ‘oku fakafiemālie ‘aupito ‘a e le’o ‘o ha taha ‘o e mātu’a′ ki he fanongo ‘a e pēpē.

Mahina 6-12:‘I he ta’u ko ‘eni′, ‘oku fiema’u ‘e he pēpē ke lahi ‘a e tokanga ki ai′ pea te ne longoa’a lahi ke fai hono loto′. Te nau fakapale’i foki ‘a e tokanga ‘oku fai ki ai′ ‘aki ‘enau malimali ta’etuku.

‘Oku kamata heni ‘enau fakatokanga’i ‘a e ngaahi le’o maheni′ mo nau ala ilifia pe mā ‘i ha kakai fo’ou.

Ko e mahino kiate koe

HO’O TAMA Mei he taimi na’e fanau’i ai kitautolu′ ‘oku tau tutupu hake mo feliliuaki, ‘o tau fakalakalaka faka’atamai, fakasino mo fakalaumālie. ’Oku tau ako mei he ngaahi me’a ‘oku tau sio ki ai′, fanongo ki ai′ mo a’usia′. ‘E faingofua ange ‘a e fatongia fakatauhi fānau′ kapau ‘e ‘i ai ha’o ‘ilo mo fakafuofua ki he ngaahi me’a ‘e ala hoko ki ho’o tama′ ‘i he’ene tupu hake′ mo mahino kiate koe ‘a e ‘uhinga ‘o ha fa’ahinga to’onga ‘oku fai ‘e ho’o tama′. ‘I he’ene pehē ‘e ala ma’u leva ha taimi lahi ange ke ke fiefia mo poupou’i ho’o tama ke ne a’usia ‘a e lelei taha ‘oku ne malava ke a’usia′.

Ko e mahino kiate koe

HO’O TAMA Mei he taimi na’e fanau’i ai kitautolu′ ‘oku tau tutupu hake mo feliliuaki, ‘o tau fakalakalaka faka’atamai, fakasino mo fakalaumālie. ’Oku tau ako mei he ngaahi me’a ‘oku tau sio ki ai′,

2 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • Ko e mahino kiate koe ho’o tama

Ko e mahino kiate koe ho’o tama • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 3

Mahina 12 – ta’u 2:‘I he mahina 12, ‘oku ala lea’aki ‘e he fānau ha ngaahi fo’i lea ‘e ni’ihi. ‘I honau ta’u ua′, ‘oku lava ‘e he fānau′ ke nau fa’u ha ngaahi setesi fo’i lea ‘e ua mo faingofua.

‘Oku mahu’inga ‘aupito ki he fānau ‘i he ta’u ko ‘eni′ ke nau vāofi mo e fāmili′ pea mo hono toutou kuku kinautolu mo lahi ‘enau kuku kitautolu′.

‘I he taimi ko ‘eni′, ‘oku kamata ke tali ‘e he fānau ‘a e fanga ki’i pu’i ma’ama’a – kae mahalo pe ‘e ‘ikai kau ai ‘a e taimi ko ia ‘oku ke feinga ai ke nau tu’u ma’u kae fakatui honau vala′!

Ngaahi poupou fakatauhi fānau • ka tangi ho’o pēpē, fakavave ki ai ma’u pē pea ‘e si’i ange

‘enau tangi′ ‘ihe’enau lalahi hake′• feinga ke tauhi pau ‘a e taimi ‘e fakatou lelei kiate koe mo

ho’o tama′ ki he kai′, mohe′ mo e taimi va’inga′

Ta’u 2-3:‘I he taimi ko ‘eni′, ‘oku kamata fakatokanga’i ai ‘e he longa’i fānau′ ‘a kinautolu mo ‘enau tau’atāina fakafo’ituitui. ‘Oku lahi ‘a e ngaahi founga te nau fekumi mo fakahā ai ‘a e mo’oni ko ia′ ‘o hangē ko ‘enau tali “ikai” pea mo ‘enau ta’efai ‘a e me’a ‘oku ke talaange ke nau fai′. ‘E ala hoko ‘a e taimi ko ‘eni′ ko ha taimi fakatupumatalili ki he tamasi’i/ta’ahine mo e fa’e/tamai. Ko e to’onga tōlili ‘oku fa’a fai ‘e he fānau′ (hangē ko e ‘aka mo e kaikaila) ‘a e tūkunga na’e ha’u mei ai ‘a e taunga lea ko e ‘kau ta’u ua fakamanavahē’.

Neongo ‘a e kamata ke ako ‘a e longa’i fānau′ ke tatali ki hono taimi ke va’inga ai′, ‘e faingofua ange ke nau va’inga ‘i he tafa’aki o e fānau kehe′, ‘o ‘ikai mo kinautolu.

‘Oku ala hoko ‘a e taimi ko ‘eni ko ha taimi faingata’a ki he mātu’a′ koe’uhi ko e taimi ‘eni ‘oku kau fakataha ‘a e fie’ilo′ mo e si’isi’i ‘a e mahino ki he fānau′ ‘a e fakatu’utāmaki′.

Ngaahi poupou fakatauhi fānau: • kapau ‘oku tōlili atu ho’o tama′ kiate koe, fekumi ke ke ‘ilo’i pe

ko e hā hono ‘uhinga′ pea ke ‘oange ki ai ha me’a va’inga pe ha me’a kehe pe ke fakama’u ki ai ‘ene tokanga′. ‘Oku vave ‘aupito ‘a e tokanga kehe ‘a e fanau ‘i he ta’u ko ‘eni′.

• faka’ai’ai ‘a e tau’atāina fo’ou kuo ma’u ‘e ho’o tama′ ‘aki ho’o tukuange ke ne fai pē ‘e ia ‘a e ngaahi me’a ma’ana hangē ko e kai′, tui vala pē ko ‘ene fili ha ngaahi me’a faingofua hangē ko e “’Oku ke fie inu moli pe inu ‘apele?”

• talaange ma’u pē ki ho’o tama′ ‘a e ngaahi me’a ‘oku ke sai’ia ai ‘iate kinautolu′

Ta’u 3-5:Ko e ta’u ‘eni ‘oku manako ai ‘a e fānau′ ke fakatalanoa mo fa’a fehu’i. Te nau fakatalanoa ki honau fāmili′, kaungāme’a′, kiate kinautolu ‘o a’u ki he’enau fakatalanoa ki honau kaume’a fakatupu fakaeloto pē.

‘Oku nau fu’u anga’ofa, kamata ke vahevahe ‘ene ‘u me’a mo e kakai kehe′ pea mo fakakaume’a foki.

‘Oku nau toki a’u ki he ta’u ko ‘eni′ pea kamata ke nau ‘ilo’i ‘a e me’a ‘oku totonu′ mo hala′.

Ngaahi poupou fakatauhi fānau • fai ha ngaahi talanoa ki ho’o fānau′ fekau’aki mo ho

‘ulungaaga fakafonua (hangē ko ha talatupu’a mei motu, talanoa tohitapu pe talanoa tukufakaholo)

• faka’ai’ai ho’o tama′ ke lahi ‘ene fakafehu’i′ ‘aki ho’o fanongo kiate kinautolu mo tali ‘enau ngaahi fehu’i′

• lautohi ma’u pē ki ho’o tama′• ‘ave ho’o tama ki he ngaahi kulupu ma’ae fānau′ ke ne ma’u

ai ha ngaahi kaume’a fo’ou mo teu’i ia ki he ako′

Ta’u 5-7:Ko e taimi fakalata ‘eni ki he fānau′ mo ‘enau mātu’a′. ‘Oku lahi mo ma’olunga ‘a e tu’unga honau ivi′, nau manako ke langa mo ngaohi e ngaahi me’a kehekehe mo lelei ‘aupito ‘enau sio mo fakakaukau fakaeloto′. Ko e taimi foki ‘eni ‘oku fiema’u ai ‘e he fānau′ ha poupou lahi. ‘Oku lava ke hoko ‘a e fuofua ‘alu ki he ako′ ko ha sitepu lahi ia kiate kinautolu ‘o fa’a fakatupu hela’ia mo fakailifia he taimi ‘e ni’ihi.

‘Oku fiema’u ‘e he fānau′ ke tauhi kinautolu ‘o hangē ha kakai lalahi′, nau hoha’a ki he’enau manakoa′ pea mo nau ongo ngofua ki hono ‘ai’ailea’i kinautolu′. ‘Oku tokolahi ‘iate kinautolu ‘oku nau kamata ke mo’ui fe’auhi′ pea nau fehi’a ke nau fo’i.

‘Oku mahu’inga ke ke fa’a kātaki he ko e tamaiki he ta’u ko ‘eni′ ‘oku fa’a tuai ke nau fai ‘a e ngaahi tu’utu’uni ‘oku tala kiate kinautolu′.

Ta’u 7-10:‘I he hokohoko atu ‘a e ako mo e tupu ‘a e fānau′ ‘oku kamata ke fakautuutu ange ‘enau anga fakasōsiale′ mo anga fakafaingofua′. ‘Ohovale pe, kuo hoko ‘a e manakoa′ mo e lavame’a′ ko ha me’a mahu’inga mo’oni.

Neongo ‘oku si’i ange ‘a e fakafalala ‘a e fānau′ ki he’enau mātu’a′, ‘oku nau kei hoha’a pē ki he ngaahi me’a hangē ko e malu’i ‘o’ota′, mole ‘a e mātu’a′ mo e fāmili′.

‘Oku mahu’inga lahi ‘a e fakahinohino mo e poupou ’a e mātu’a′ pea ‘oku hoko ia ko ha makatu’unga lelei ki he laveme’a ‘a e fānau′ ‘i ‘apiako′.

Ta’u 10-12:Ko e taimi ‘oku fa’a faingata’a ‘eni ki he fānau ′. Ko e ngaahi liliu fakasino ‘oku hoko ‘i he ta’u ko ‘eni′ ‘oku ne fa’a fakatupu ha’anau ongo’i faikehe, fakakaukau fakaekita ma’u pē mo nau mā.

‘Oku fa’a hoko ‘enau fakafehu’i ‘a e ngaahi tefito’i me’a ‘oku fakamahu’inga’i he’enau mātu’a′ mo ‘enau ngaahi tu’utu’uni ‘oku fai′. ‘Oku mālohi ‘a e fetō’aki honau loto′, pea ‘ikai ke nau fu’u tokanga ki he ngaahi me’a fakafāmili′.

‘Oku mahu’inga ‘aupito ho ngafa fakatauhi fānau′ ‘i he taimi ko ‘eni′, he ‘oku fiema’u kotoa ‘e he tamaiki′ ke mou fanongo kiate kinautolu mo mahu’inga’ia ‘i he me’a ‘oku nau fai′.

‘Oku tokanga ‘a e fānau′ ki he lau ‘a e kakai kehe′ ko ia ai ‘oku mahu’inga ke ke fekumi ki ha ngahi founga ‘e tokoni’i hono hākeaki’i kinautolu fakaeloto′.

Ngaahi poupou fakatauhi fānau • fokotu’u ha ngaahi fakangatangata ki hono fai ha me’a ‘a ia

‘e mahino ki ho’o tama′• faka’ai’ai ‘a e ngaahi feinga ho’o tama′, ‘o ‘ikai ke teke ia ki

he ikuna′ pē ke ne a’usi ‘a e taumu’a′• kapau ‘oku faka’ali atu ‘e ho’o tama′ ha’ane tokanga ki ha

me’a fo’ou, poupou’i ‘a e tokanga ko ia′• ‘oange ‘a e faingamālie ki ho’o tama′ ke ako ki ha ngaahi

me’a fo’ou

To’utupu ta’u 13-19:‘Oku taau ke fa’u ha makasini makehe ia ma’ae tamaiki ‘o e ngaahi ta’u ko ‘eni′! Ko e ngaahi ‘atikolo kehe ‘i he makasini ko ‘eni′ ‘oku fekau’aki ia mo e ngaahi ‘isiu ‘oku fekuki mo e to’u ko ‘eni′. Te ke ma’u ha ngaahi fakamatala kehe mei he konga ‘oku lave ki he kakai mo e feitu’u ke fai ki ai ‘a e fetu’utaki′ ‘a ia ‘oku ‘asi ‘i he makasini ni.

Ko e makasini, Tauhi Fānau: Ko e Tohi Fa’u Fo’ou ki he To’utupu ta’u 13-19 (ma’u atu ‘i he lea Fakapilitānia pē) ‘oku fa’u ia ‘e he Potungāue ma’ae Ngaahi Ngāue ki he Komiunitī ‘o NSW pea ‘oku ma’u mo ia ‘i he www.community.nsw.gov.au

4 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • Ko hono malu’i ‘o e fānau

Ko hono malu’i ‘o e FĀNAUKo e fatongia ‘o e tokotaha kotoa pē ke nau malu’i ‘a e fānau′.Ko e lau ‘a e kakai mei he komiunitī Pasifiki′: “Na’a ma’u ha’u ki ‘Aositelēlia ni′ ke ma’u ha kaha’u lelei ki he‘emau fānau′. Ko homau fatongia ke malu’i kinautolu koe’uhi ke nau tutupu hake ‘o hoko ko ha kau sitiseni lelei. Marcia Mahara Hau, Fefine pisinisi

“’Oku ‘ikai ha taimi ‘e lelei ai ‘a e tā mo fakamamahi ‘o e fāmili′. Kuo pau ke tau fekumi ki ha ngaahi founga fo’ou ke fakahā’i ki he fānau′ ‘a e founga totonu ki he to’onga mo’ui′.” Joanne Loko, Tokotaha Fale’i Fakaako mo Faiako, PIWASS

Ko hono malu’i ‘o e fānau • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 5

Ko hono malu’i ‘o e FĀNAU

Ko ‘etau fānau′, ko hotau kaha’u′:‘Oku tokolahi ‘a e kau tauhi fānau Pasifiki′ ‘oku nau tui tatau ko e fānau ko e kaha’u ia ‘o ‘etau komiunitī. ‘Oku ‘i ai leva hotau fatongia ke tau tokoni’i ‘a e fānau ke nau tupu hake ‘i ha ‘ātakai malu koe’uhi ‘oku ‘ikai ke nau fa’a lava ke malu’i ‘e kinautolu kinautolu.

Ko e meimei kotoa ‘o e kau leka′ ‘oku nau ha’u mei ha ngaahi fāmili fe’ofo’ofa ni. Ka koe’uhi ko e si’isi’i ‘a e pa’anga′, mahamahaki mo e ta’efakafiemālie ‘a e ngaahi vā fakafāmili′ ‘e ala faingata’a ange ‘a e tauhi fānau′. ‘E lava ke toe lahi ange ‘a e ta’efiemālie ‘a e ngaahi fāmili Pasifiki′, koe’uhi ko e feinga ke fakanofonofo lelei ki he founga mo’ui fo’ou ‘i ‘Aositelēlia ni′.

Ko e konga ‘o e fakanofonofo lelei ki he mo’ui ‘i ‘Aositelēlia ni ‘a ‘etau ‘ilo’i ‘a e ngaahi to’onga ‘oku fakafiemālie felāve’i mo hotau fatongia fakatauhi fānau′. ‘Oku ‘ikai ‘aupito ke tali pē teitei fakafiemālie ‘a hono li’aki, ngaohi kovi’i fakaesino, fakaeloto mo e pā’usi’i ‘a hoto tangata′ pē fefine′.

Koe’uhi ko e fiema’u ke malu’i ‘a e kau leka mei he komiunitī Pasifiki′, ‘oku mau lava ke ‘oatu ha tokoni ofi ki he mātu’a ‘oku nau faingatā’ia′ ‘aki ‘emau ‘oatu ha tokoni ki hono tokanga’i ‘o e tamasi’i/ta’ahine ‘i ha ngaahi houa he uike kotoa pē. Ka ‘o kapau ‘oku mau pehē ‘oku li’aki mo ngaohi kovi’i ha tamasi’i/ta’ahine, kuo pau ke mau fai ha me’a ki ai. Kapau ‘e ‘ikai te mau fai ha me’a, ‘e ala hoko ha fakatu’utāmaki ki he tamasi’i/ta’ahine ni ‘o a’u atu ki he’enau hoko ko ha kakai lalahi. Ko e me’a totonu ke fai′ ko e fetu’utaki ki he Potungāue ma’ae Ngaahi Ngāue ki he Komiunitī ‘o NSW (DoCS), ko ha potungāue fakapule’anga ‘a NSW ‘oku ne poupou’i ‘a e ngaahi fāmili′ ki hono tokangekina’i ‘enau fāna’u′.

Ko e hā ‘a e li’aki mo e ngaohi kovi’i ‘a e tamasi’i/ta’ahine?• li’aki – ko e ta’efai ‘e he mātu’a′ ‘a honau fatongia

ki he ngaahi tefito’i fiema’u ‘o ‘ena tama′ hangē ko e fiema’u nofo’anga malu, me’akai, vala pē fiema’u fakafaito’o

• ngaohi kovi’i fakasino – ka hanga ‘e ha taha ‘o e ongo mātu’a′ ‘o fakalavea’i ha tamasi’i/ta’ahine ‘aki hano tā’i, tuki, lulu’i, tutu’i pē ha ngaahi founga kehe

• ngaohi kovi’i fakaeloto – kau ai ‘a e ta’e’ofa, fa’a kaikaila pē ko ho’o houtamaki ki he tamasi’i/ta’ahine, fakamanamana’i kinautolu pē ko ho’o tuku ke nau sio ki he to’onga ‘o e tā mo fakamamahi ‘i ‘api′

• ngaohi kovi’i mo pā’usi’i fakalielia - ko ha fa’ahinga fakafōtunga ‘o e pā’usi’i fakalielia ‘o e fānau

Ko e hā ‘a e ngaahi faka’ilonga ‘o e li’aki mo e ngaohi kovi?Ko e fānau kuo li’ekina pē ngaohi kovi’i kinautolu′ ‘oku hā ‘a e ngaahi faka’ilonga tatau ‘i honau sino′ mo ‘enau to’onga′. Manatu’i ka kuo ke fakatokanga’i ha faka’ilonga ‘e taha, ‘oku ‘ikai tonu ke ke faka‘uhinga’i ia kuo li’aki pe ngaohi kovi’i ‘a e tamasi’i/ta’ahine ko ia′.

• li’aki - ‘oku fua ma’ama’a ‘a e tama′ ‘o fakatatau ki hono ta’u motu’a′, fa’a ta’e kaukau, kaiha’a

me’akai, ‘asi ai ha ngaahi pala pē faka’amu ke tokangaekina’i ia ‘e ha taha lahi

• ngaohi kovi’i fakasino - volu ‘a e ‘ulu′ pe taka’uli ‘a e kia′ ‘o e tamasi’i/ta’ahine′, ngaahi faka’ilonga ‘o e u’u pē makohikohi pē lahi ‘a e ngaahi lavea pē taka’uli ‘i he sino′. ‘E feinga ‘a e tamasi’i/ta’ahine′ ke fakamatala’i ‘a e ‘uhinga na’e hoko ai ha fakalavea ‘aki ‘ene tala atu ha talanoa ‘oku ‘ikai hano makatu’unga lelei

• ngaohi kovi’i fakaeloto - ongo’i ‘e he tamas’i’i/ta’ahine′ ‘oku ‘ikai hano mahu’inga, ‘ikai lava ke falala ki ha taha, feinga ke fakatokanga’i ia ‘aki ‘ene to’onga ta’e mālu’ia pē faingata’a ke vālelei mo e kakai′

• ngaohi kovi’i mo pā’usi’i fakalielia - tala atu hangatonu pē heliaki ‘e he tamasi’i/ta’ahine ‘a e me’a na’e hoko kiate ia, fie fakalavea’i pe ‘e ia, faka’aukai’i ‘e ia ia, fa’a kai, pē fie mohe pē ia mo hono vala′.

‘Oku ‘i ai ha ki’i tohi fakamatala ‘a e DoCS ko e, ‘Ilo’i ia, Tokoni ke Ta’ofi ia ‘oku toe ‘oatu ai ha ngaahi fakamatala ki he ngaahi faka’ilonga ‘i he fanau ‘oku li’aki pe ngaohi kovi’i kinautolu. Telefoni ki he DoCS ‘i he (02) 9716 2255, ke ma’u atu ha tatau ta’etotongi ‘o e ki’i tohi fakamatala ko ‘eni′ lolotonga ‘o e ngaahi houa ngāue′ pē ko ho’o ‘a’ahi ki he website. www.community.nsw.gov.au

‘Oku anga fēfē ‘eku lipooti ha li’aki pē ngaohi kovi’i ha tamasi’i/ta’ahine?Fetu’utaki ki he DoCS Laine tokoni ‘i he 132 111 kapau ‘oku ke pehē ‘oku ‘i ai ha tamasi’i/ta’ahine ‘oku li’aki pē ngaohi kovi’i. ‘Oku lava ke ke telefoni ki he Laine tokoni′ houa ‘e 24 ‘i he ‘aho kotoa pē, ‘aho ‘e 7 ‘i he uike. ‘Oku ‘ikai fiema’u ke ke ‘oange ho hingoa′ kapau ko ho loto′ ia pea ko e fakamatala te ke ‘oange′ ‘e tauhi ke ‘oua toe ‘ilo ki ai ha taha. ‘Oku tatau pē ‘a e totongi ‘o e telefoni ki he Laine tokoni′ mo e telefoni loukolo′.

Ko e hā ‘a e me’a ‘e fai ‘e he DoCS?Ko e ngaahi me’a kehekehe ‘oku ala fai ‘e he DoCS. ‘Oku ‘i ha ai ha kau ngāue kuo ‘osi teu’i ke nau ‘ilo’i ‘a e to’onga mo’ui ‘a e ngaahi fāmili Pasifiki′ mo honau ‘ulungaanga fakafonua′. Ko e fuofua me’a ‘e fai ‘e he tokotaha ngāue ki he keisi′ ko ‘ene fakapapau’i ‘a e tu’unga fakatu’utāmaki ki he tamasi’i/ta’ahine, pē ‘oku fiema’u ke fai ha ngāue vave ki ai pē ‘ikai. Te nau fakatalanoa ki he tamasi’i/ta’ahine ‘o ka ta’u lahi fe’unga pea mo e mātu’a′ foki. ‘E ala talanoa ‘a e kau ngāue mei he DoCS mo e faiako ‘a e tamasi’i/ta’ahine′ pē ki hono kainga′. ‘E feinga ma’u pē ‘a e DoCS ke fakakau ‘a e tamasi’i/ta’ahine′ mo hono fāmili′ ‘i ha ngaahi tu’utu’uni ‘e fekau’aki mo kinautolu.

Kapau ‘oku fiema’u ‘e he fāmili′ ha tokoni fekau’aki mo e tauhi fānau′, ‘e hanga ‘e he DoCS ‘o fakafetu’utaki kinautolu ki he ngaahi ngāue tokoni ‘i honau feitu’u′.

‘E feinga ma’u pē ‘a e DoCS ke fakataha’i ‘a e fāmili′, ‘o ka lava. Kapau ‘e pehē ‘e he kau ngāue DoCS ‘oku ‘i he tu’unga fakatu’utāmaki ‘a e tamasi’i/ta’ahine′, ‘e lava ke ngāue fakalao ‘a e Potungāue′ ke fakamavahe’i ‘a e tamasi’i/ta’ahine′ ki ha feitu’u ‘oku malu ki ai.

Tauhi ‘o e vā ke lelei MO E FĀNAU′

6 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • Tauhi ‘o e vā ke lelei mo e fānau ́

Kamata ‘i he kei pēpē ‘a e fānau′‘Oku kamata ‘a hono fa’unga ke kaukaua mo fe’ofo’ofa ni ‘a e ngaahi vā ‘i he ngaahi ‘uluaki ta’u ‘o e mo’ui′. ‘Oku talamai ‘e he ngaahi fakatotolo′ ‘oku mātu’aki mahu’inga ‘eni ki he fakalakalaka ho’o tama′ ‘amui′. Ko e taha ia ‘o e ngaahi founga ko e ngaue’aki ‘a e ngaahi fo’ilea′ ke fai’aki ‘a e fetu’utaki′, ‘i he fanga ki’i pēpē mo e longa’i fānau iiki′. ‘Oku lava ke fakahaa’i ho’o ‘ofa pea mo ‘ai ke ongo’i mahu’inga ‘a e fanga ki’i pēpē mo e longa’i fānau′ ‘aki ho’o:

• hiva kiate kinautolu ‘i ho’o lea fakafonua′• malimali kiate kinautolu• toutou ‘umo’uma’i mo kukukuku kinautolu• ako ke ke ‘ilo’i ‘a ‘enau fiema’u ‘i he’enau fakahaa’i e ‘i honau

fōtunga′ mo ‘enau tangi′

Fanongo‘Oku ‘ikai faingofua ke tau ma’u ha taimi lelei ke tau fanongo ki he’etau kau fanau. Tupu mei he ’ikai ma’u ha taimi mo e fanau, ‘e lava ke faingatā’ia ‘a e fanau hono fakahaa’i mahino atu kiate koe ‘a e me’a ‘oku tokanga ki ai′. Ka ‘oku mahu’inga ke ke feinga ke mahino kiate koe ho’o fanau pea mo ke fakahaa’i kiate kinautolu ‘oku ke ‘ofa ‘iate kinautolu. Ko e ngaahi founga ‘eni ‘e ni’ihi te ke lava ai ‘o fanongo lelei ange ki ho’o fānau′:

Ko e fānau ‘oku tutupu hake ‘o ‘ofa’i ‘e he mātu’a′ ‘e lava ke nau tutupu fiefia mo mo’ui lelei ange pea mo nau alā anga ‘i he’enau feohi mo e kakai kehe′. ‘Oku mahu’inga ke tau kumi taimi ‘i he ‘aho kotoa pē ke langa hake hotau vā mo e fānau′ pea ke tau fiefia ai, ‘o tatau aipē pē ‘oku faingata’a koe’uhi ko e tokolahi ‘a e fāmili′.Ko e kī ke lelei ‘o e tauhi vā′ ko e faingofua mo lelei ‘a e fetu’utaki′ - ko ha kaveinga ‘eni ‘oku toutou ‘asi ‘i he makasini ko ‘eni′ pea ‘oku fakatotolo faka’auliliki ‘i he ‘atikolo ko ‘eni′.

4 • Pacific Parenting English Section

• ‘oua ‘e ta’ofi pē fakaanga’i kae tuku ke ‘osi ‘a e me’a ‘okunau lea ki ai′

• toe vakai’i pe ‘oku mahino kiate koe ‘a e me’a ‘oku nau lea ki ai′ ‘aki ho’o toe pehe atu kia kinautolu - “Ko ho’o ‘uhinga′ ke...”

• faka’ai’ai ke nau talatalanoa atu ‘aki ho’o fakafehu’i kinautolu, hangē ko e , “Ko e hā ho’o fakakaukau ki he me’a ko ia′?”, pea mo ho’o faka’ai’ai, hangē ko e, “Tō atu tama” pē “Sai ‘aupito ia!”

• ‘oange kiate kinautolu ho’o tokanga kakato′ ‘o tuku hifo ho’o nusipepa′ pē ko hono tamate’i ‘a e TV

• ngāue’aki ho telinga′ mo ho mata′. ‘Oku fiema’u ‘a ho’otokanga kakato′ ke lava ke ke fanongo lelei ki he lea atu ho’o tama′ ‘aki ho’o tuku ‘a e me’a kotoa ka ke sio kiate kinautolu ‘i he taimi ‘oku nau lea atu ai′. ‘Oku fakahaa’i ho’o sio mata kiate kinautolu′ ‘oku ke fanongo pea ‘oku ke mahu’inga’ia ‘i he me’a ‘oku nau fakatalanoa atu ai kiate koe′

Fetu’utaki lelei‘Oku ala ongo’i ‘e he tamaiki′ ‘ete to’onga lea′ ‘aki ‘a e tō ‘o hoto le’o′, ngaue ‘o e konga hoto sino′ mo e fōtunga hoto mata′. ‘Oku fakahaa’i ‘e he mata ‘ita′ ‘a e mo’oni ‘o hoto loto′, neongo pe ko e hā ‘ete lea ‘oku fai′. Manatu’i ke:

• lea mokomoko pea ke sio ki he mata ho’o tama′• faka’ehi’ehi mei hono alea’i ha me’a mahu’inga lolotonga

‘oku ke ‘ita• ‘alu hifo ki honau levolo. ‘Oua te ke tu’u fao atu ki he tamasi’i/

ta’ahine′ - te nau ongo’i ilifia• fili ha taimi kehe ke mo talanoa ai ‘o ‘ikai ko e taimi ‘oku fai ai

‘a e fe’ite’ita ni• feinga ke fakamahino ‘a e me’a kotoa pē hangē ko e, “Foki

mai ki ‘api ‘i he 5 efiafi” ‘oku mahino ange ia ki he tamasi’i/ta’ahine′ ‘i ha’o pehē atu ke “’Oua te ke tōmui mai he ‘aho ni.”

• Faka’ehi’ehi mei hono lea’i pē fa’a tafulu’i ‘e tamaiki′ mo e to’utupu ta’u 13 ki he 19. ‘Oku ‘ikai fie fanongo ‘a e tamaiki′ia ki ai he ko e lea’i ‘o kinautolu′ ko kita tokotaha pe ia ‘oku te fai ‘a e lea′ ‘o ‘ikai fakakau kinautolu.

Fakahā’i ho’o tokangaKapau te tau fakahā’i ‘etau tokanga ki he me’a ‘oku fai mo e me’a ‘oku ne fakafiefia’i ai ‘etau fānau′, ‘e tupulekina ‘enaumahu’inga’ia ‘iate kinautolu′ pea mo ‘enau ongo’i honau mahu’inga′, ‘a ia ‘e tokoni ki he’etau ma’u ‘a e lelei taha mei he mo’ui′

Fakahā’i ho’o tokanga ki he fanau ‘aki ho’o:

• sio fakataha mo kinautolu ki he faiva ‘i he TV pē vitiō ‘oku nau manako ai′ pea mo ho’omou talanoa ki ai ha ‘osi ‘o e sio faiva′

• ‘alu ‘o sio ‘i he’enau sipoti′• fehu’i ange kiate kinatolu pē ko e hā ‘enau fakakaukau ki ha

me’a• feinga ke ke maheni mo honau kaungāme’a mo ho’o talitali

lelei kinautolu ‘i ho ‘api′• ‘i he taimi ‘oku nau lalahi ange ai′, talaange kiate kinautolu

‘a e ngaahi me’a ‘oku mahu’inga ki ho’o mo’ui′ , ‘o hangē ko ho’o talanoa fekau’aki mo ho’o ngāue′ pea mo ho ngaahi kaungāme’a′.

Faka’ai’ai ‘a e fānau′‘Oku mahu’inga’ia ‘a e fānau′ ‘i he ngaahi faka’ai’ai ‘a e mātu’a′ ‘oku fai ange kiate kinautolu′. ‘Oku ne hanga ‘o faka’ai’ai ke ne fakapapau’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku ne taukave ke fai′. Fakamālō’ia’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku fai lelei’i ‘e ho’o fānau′ pea ‘ai ke mahino ‘a e fakamālō ko ia′, hangē ko ho’o pehē, “’Oku ou sai’ia ‘aupito hono fakamaau lelei ho’o ‘u me’a va’inga′.”

‘Oku lelei ‘a e faka’ai’ai′, kae kovi ‘a e fakaanga′. ‘Oku ‘ikai tokoni ‘eni ia ki he liliu ‘o e ‘ulungaanga′ pea ‘oku ongo’i ta’efiemālie ‘a e tamaiki′ ‘iate kinautolu. ‘Oku mahu’inga ketau fa’a tokanga ke ‘oua na’a tau fakaanga mo tukuaki’i ‘a e fānau′.

Ko e ‘atikolo ‘i he peesi 8 ‘oku ne fokotu’u atu ha ngaahi founga kehekehe ke ako’i ‘a e fānau ke nau anganofo.

Taimi fakataha‘Oku mahu’inga ki he kau leka′ mo e to’utupu ta’u 13-19 ‘a e ma’u taimi fakataha ‘a e famili′.’Oku tokoni ‘eni ke nau ongo’i ‘oku malu’i mo ‘ofa’i kinautolu. ‘E lava ke ke faka’ai’ai ‘a e taimi ma’ae fāmili′ ‘aki ho’o:

• palani ha taimi fakafiefia fakataha mo kinautolu ke lava aihano talanoa’i ‘a e ngaahi me’a lelei ‘oku ke manatu ki ai′ - ‘u fai’aho′, pikiniki, paati, ō ki matātahi pē heka pasikala

• fakafiefia’i fakataha ‘a e ngaahi fesitivolo fakafonua′ mofakalotu′. ‘E tokoni ia ki hono fakamālohi’i ‘a e fekau’aki ho’o kau leka′ mo honau ‘ulungaanga fakafonua′

• tāmate’i ‘a e TV ‘i he taimi kai fakataha mo kinautolu′• tuku ha taimi ke mou talanoa takataha ki he ngaahi me’a

‘oku ne uesia ‘a e fāmili′

Fakakau ‘a e fanau ‘Oku kau hono fakafatongia’i ‘a e tamaiki′ mo hono fakakau ‘i he ngaahi tu’utu’uni ‘a e fāmili′ ‘i hono langa hake ‘a e ngaahi vā ‘oku kaukaua. ‘Oku pau ke tau poupou’i kinautolu ke nau fai ‘a e ngaahi me’a ma’anautolu pea ‘oua na’a tau ‘amanaki ki ha me’a ‘oku ‘ikai te nau malava ‘o fai′. Fakakau ho’o kau leka′ ‘i he mo’ui ‘a e fāmili′ ‘aki ho’o:

• talanoa mo kinatutolu fekau’aki mo e ngaahi ‘isiu ‘a e fāmili′• palani ‘a e taimi ‘eva pē holiday mo kinautolu• ‘eke kiate kinautolu pē ko e hā ‘enau lau′• ‘oange kiate kinautolu ha ngaahi ngāue faka’api ‘oku

fe’unga mo honau ta’u motu’a′

Tokanga’i ‘o’ota′Ko e ngāue mahu’inga taha ‘i mamani′ ‘a e tauhi fānau′.’Oku mahu’inga fau ke tau tokanga’i ‘e kitautolu mātu’a ‘a kitautolu, ke lava lelei ke tau fai e ngaahi fatongia fakatauhi fānau′ mo matu’uaki ‘a e ngaahi fiema’u ‘oku fai mai kiate kitautolu′. ‘Oku‘uhinga ‘eni mo totonu ke tau:

• tuku ha taimi pau mo’otautolu, hangē, ko e lautohi fakalongolongo ha minite ‘e 15

• kaungā ‘inasi mo e mātu’a kehe′ ha ngaahi poupou ki he tauhi fānau′ mo ha ngaahi talanoa foki

• kumi ki ha kau memipa ‘o e fāmili′ pē kaungā maheni′ ‘a ia te nau lava ‘o fanongo ki he’etau ngaahi palopalema′

• fakapapau’i ke tau fakamalohisino ma’u pē ke tokoni ki hono pule’ingofua ‘etau loto hoha’a′

• ma’u atu ha tokoni mei he kau palofesinale′ ‘i he taimi ‘oku tau fiema’u ai′

Fekumi ki ha tokoniKapau ‘oku ‘alu ‘a e taimi′ mo ke ongo’i ‘oku faingata’a ‘a e tauhi fānau′, ‘oua te ke manavasi’i ke kumi ki ha tokoni fakapalofesinale. Ko e Lisi ‘o e Ni’ihi ke Fetu’utaki Ki ai ‘i mui he makasini′ ‘oku fakaikiiki ai ‘a e ngaahi ngāue ki he fale’i mo poupou kiate koe.

‘Oku kau ‘a hono ‘oange ki he fānau′ ha ngaahi fatongia ke nau fai mo fakakau ‘enau lau′ ‘i he ngaahi tu’u’tu’uni fakafāmili′ ‘a hono langa hake ‘a e ngaahi vā′ ke kaukaua.

Tauhi ‘o e vā ke lelei mo e fānau • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 7

Mapule’i lelei: TE U KAMATA′ ‘I FĒ?

8 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • Mapule’i lelei: te u kamata ́‘i fē?

Ko e ta’u ‘eni ‘e taha ‘a e nofo Senē ‘a Simione pea ‘oku tui ia ki hono tauhi ‘a hono fāmili′ ‘i he founga tukufakaholo′ ‘o mālohi ‘a hono mapule’i lelei kinautolu′. ‘Oku kehe ‘a e fakakaukau ia ‘ene fānau lalahi ange′. ‘Oku na fakatou fiema’u ‘a e tau’atāina tatau mo hona kaungāme’a ‘i ‘apiako′, hangē ko hono tukuange ke na nofo fuoloa ‘i he ngaahi paati′. ‘Oku lahi ange ‘a e felauaki ‘a Simione′, hono mali′ mo ‘ena fānau lalahi′ he taimi ni pea kuo hoko ia ko ha me’a fakatupu loto mamahi ki he fāmili′ kotoa. Na’e poupou lelei ‘a e faifekau ‘a Simione′ ‘i he fakataha fakalotu ‘e taha, ke ne lea hangatonu ki he’ena fānau′ mo fanonongo ki he’enau fakakaukau′. ‘Oku ne pehē ka lelei ange ‘a e fetu’utaki′, ‘e lava ke veteki ‘e he ngaahi fāmili′ ‘a e ‘u palopalema ‘oku hoko′. Pea fakakaukau leva ‘a Simione mo hono mali′ ke na ‘ahi’ahi’i ia.

‘Oku tokoni ’etau mapule’i lelei ‘a e fānau′ ki he’enau tutupu hake ‘o ongo’i ‘oku nau malu mo mo’ui lelei.

Mapule’i lelei: te u kamata ́‘i fē? • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 9

Mapule’i lelei: TE U KAMATA′ ‘I FĒ?

Ko e lelei ‘a e mapule’i lelei′Ko e ‘uhinga ‘o e lelei ‘a e mapule’i lelei′ ko e hanga ‘e he mātu’a′ ‘o fakatātā’i lelei ‘a e sīpinga totonu fekau’aki mo hono fakalele ‘o e mingimingi’i me’a kotoa pē fekau’aki mo ‘etau mo’ui′. ‘Oku tau ‘oatu ‘a e mōtolo ke muimui ki ai ‘a ‘etau fānau′.

‘I hono fakahoko lelei ‘a e fatongia ki he mapule’i lelei′, te tau tokoni ai ki he’etau fānau′ ke nau tutupu hake ‘o ongo’i ‘oku nau malu mo mo’ui lelei pea mo ‘oange ha lotolahi ke nau fakalele ‘enau mo’ui′, nau ‘ilo’i ‘a e ngaahi me’a ‘e ala hoko fekau’aki mo e ngaahi tu’utu’uni ki he me’a ‘oku nau fai′ pea mo nau ‘ilo’i ‘a e faikehekehe ‘o e mo’oni′ mo e loi′.

Ko e founga tukufakaholo ‘o e mapule’i lelei′‘Oku ‘amanaki ‘a e kau tauhi fānau Pasifiki′ ke faka’apa’apa mo talangofua ‘enau fānau′ kiate kinautolu. Ko e anga tukufakaholo, ‘a e hanga ‘e he mātu’a′ ‘o ngāue’aki ‘a e mapule’i lelei ‘o e fakaesino′ hangē ko e tā ‘enau fānau′ ke fakatonutonu kinautolu. Ka ko e me’a ko ē ‘oku ngali sai pē ‘i motu′ ‘oku ‘ikai ke sai ia ‘i ‘Aositelēlia. ‘Oku kehe ‘a ‘Aositelēlia ia he ‘oku fokotu’u ‘a e ngaahi me’afua ‘i he komiunitī ke ne fuatautau mo fakahaofi fakalao ‘a e kau leka′ mei honau fakalavea’i′. ’Oku ta’efakalao ‘i NSW ke ngāue’aki ‘a e tā ki ha konga ‘o e sino ‘o ha tamasi’i/ta’ahine. ‘Oku fiema’u ke tau fakakaukau ki he ngaahi founga ‘o e mapule’i lelei ‘oku tau fai′, ‘o kapau ‘oku tau fiema’u ha mo’ui fiefia heni pea ke tau ‘ahi’ahi’i ha ngaahi founga kehekehe ke ma’u ha ola ‘oku sai ange′.

Fakamālō’ia’i ‘o e ‘ulungaanga lelei′‘Oku mahu’inga hono tala ki he tamaiki′ ‘a ‘enau ‘ulungaanga lelei′. Feinga ma’u pē ke ke faka’ai’ai kinautolu ‘i he taimi ‘oku nau feinga ai ke fai ‘a e me’a ‘oku totonu′.

Talaange kiate kinautolu ‘a e kaunga lelei ‘o e ‘ulungaanga lelei′ ki he kakai honau ‘ātakai′, ‘aki ha’o lea pehe ni, “Mālō ho’o fakamā’opo’opo ‘a e fō, ne u ma’u leva ha faingamālie ke u fai ha ki’i talanoa ki he kau leka iiki′ kimu’a pea nau mohe′.” ‘Oku tokoni ‘eni ki ho’o tama′ ke nau ‘ilo’i ‘a e fanga ki’i fatongia ‘oku nau ala fai′.

‘I he taimi ko ē ‘oku talangata’a ai ho’o kau leka′ mo fai ha me’a ‘oku hala′, ‘oua ‘e ngāue’aki ‘a e fakaanga ‘e lavea ai e loto ho’o tamasi’i pea fakatupu ai ‘ene ‘ongo’i holo hono ngeia, Feinga ke ke sio ki he palopalema′ pea ke poupou’i ho’o kau leka′ ke nau fai ‘a e me’a ‘oku totonu ka to e hoko ‘a e palopalema tatau.

Fokotu’u ha ngaahi tu’utu’uni tukupau‘Oku pau ke fakakaukau’i ‘e he mātu’a ‘a e ngaahi tu’utu’uni ma’ae fāmili′, ‘o fakakaukau’i mo fakakau ai ‘a e ngaahi fiema’u mo e ngaahi me’a ‘oku malava ‘e he’enau fānau′ ‘o fai′. ‘Oku malava ke mahino ange ki he taha ta’u nima′ mo ne lava ‘o pule’i ange ia ‘i ha taha mahina 18. ‘Oua te ke ‘amanaki ki ha me’a ‘oku ‘ikai malava ke fai ‘e ho’o ki’i tamasi’i′.

Ko hono fokotu’u pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni′, hanga ‘o fakahoko ia ‘i he founga totonu mo tu’upau. Kapau te ke fakahoko e ngaahi tu’utu’uni he taimi ‘e ni’ihi pea ‘ikai ke fakahoko he taimi ‘e ni’ihi, ‘e puputu’u e tamaiki′ pe ko e hā e me’a ke fai′ fekau’aki mo e ngaahi tu’utu’uni kuo ke fokotu’u′. Feinga ke ‘ilo’i ‘e he fānau′ ‘a e ngaahi tu’utu’uni′ mo e ngaahi me’a te nau tokoni ai ke malu’i mo fakafiefia’i ‘a e fāmili′. Feinga ke fakamahino kiate kinautolu ‘a e ngaahi me’a ‘e hoko ‘o ka nau maumau’i ‘a e ngaahi tu’utu’uni′.

Fakahā ho’o ‘ofa′‘Oku feima’u ho’o kau leka′ ke nau sio ‘oku ke ‘ofa ‘iate kinautolu pea ‘oku ke fiema’u ‘a e lelei taha′ mo’onautolu, ‘o tatau aipe pē na’a nau angakovi. Ko e ngaahi founga ‘eni te ke lava ‘o fai′:

• kapau te ke pule’i lelei ho’o tamasi’i′, talanoa kiate ia ha ‘osi ‘a e me’a ni pe ko e hā ‘a e me’a ‘oku ne ongo’i′ pē kuo ne ako ha me’a

• ‘inasi mo ia ha taimi fakafiefia. ‘E lava ke ke ‘inasi fakataha mo ho’o fānau′ ki ha taimi ne fakafiefia kiate kimoutolu pea hoko ‘eni ko ha me’a ke ne fakatupu ha ngaahi manatu ‘oku fakafiefia kiate kimoutolu kotoa

• sio ki he tafa’aki fakaoli ‘o e talangata’a ho’o kau leka′- ‘e tokoni ‘eni ki he palanisi mo fuatautau ‘o e ngaahi me’a ‘oku hoko′

‘Oku ‘i ai ‘a e fa’ahinga pule’i lelei ‘oku ‘ikai sai‘I NSW, ‘oku faka’ai’ai ‘a e ngaahi fāmili′ ke nau pule’i lelei ‘enau fānau′ ‘i ha ngaahi founga ‘e ‘ikai fakalavea ki honau sino′ pē honau loto′. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi lao ki hono malu’i ‘a e fānau′ mei he tā mo e fakamamahi ‘o e sino′. ‘Oku kau heni ‘a e mātu’a′ mo e kakai ‘oku nau ‘i he tu’unga fakatauhi fānau′. ‘I he tu’u ‘a e lao′, ko e hia kapau teke tā mo fakamālohi:

• ha konga ‘o e ‘ulu pē kia ‘a ho’o tama′• pe ko ha konga kehe ‘o hono sino′ kapau ‘e tolonga ‘a e

fakalavea′ ha taimi nounou, hangē ko e taka’uli pē pupula

Neongo ‘oku ‘ikai tapu fakalao ‘a e fu’u hapo ‘aki ‘a e nima, ka ‘oku fai atu ‘a e poupou ke ngāue’aki ha founga pule’i lelei kehe.

Kapau ‘oku ke ‘ita ‘i ho’o fanau, tuku ha taimi si’i ke holo hifo ho’o ‘ita′ pea ke toki sio ki he palopalema′. Hangē ko ‘eni′, Lau ki he 10 pea ke mānava ke mamalie.

Ngaahi founga kehekehe ‘o e pule’i lelei′Ko e ngaahi founga kehekehe ‘eni te ke lava ‘o fai kae tuku ‘a e tā. Ko e fakamamafa ‘oku fai′ ko hono fakamahino ki he tamaiki′ ‘a e ngaahi me’a ‘oku hoko′ mo e ngaahi me’a ‘e ala hoko kiate kinautolu fekau’aki mo e ngaahi me’a ‘oku nau fai′.

• kapau na’e faihala ho’o tamasi’i/ta’ahine′, talaange kiate ia ‘a e me’a ‘oku ke ongo’i′. Hangē ko ‘eni′ “’Oku ‘ikai ke u fiemālie ki he tuva ‘a e peleti′ he sink” ‘oku sai ange ia ‘i ha’o pehē atu “’Oku fai aipē ho’o fakapikopiko′.”

• fakamatala kiate ia ‘a e me’a ‘e ala hoko′ fekau’aki mo e me’a ‘oku nau fai′. Hangē ko ‘eni′, “Na’a ke tuku ho’o pasikala′ ‘i he hala′. ‘Ai pea ha’u ha taha ‘o humu ‘onau lavea ai.”

• ‘oua ‘e taa’i ia′, kae tala ki ho’o tama′ ‘a e me’a totonu ke ne fai′. Hangē ko ‘eni′, “Kātaki ‘o fa’o ho vala ‘uli′ he kato′ ke ‘oua te u ‘alu ‘o tufi holo ia mei he faliki′.”

• to’o ‘a e ngaahi fakangofua ‘oku fa’a ma’u ‘e he tamaiki lalahi′ mo e kau finemui mo talavou si’i′. Hangē ko ‘eni′, ta’ofi ‘enau ‘alu ‘o ‘eva mo honau kaungāme’a′ ‘i he uike ‘eni′ pē ko ‘enau sio TV. Ko e taimi te ke fakangofua ai ke nau fai ‘a e ‘u me’a ni, fakamālohi’i hono ako’i kinautolu′ ‘aki ho’o fakamanatu kiate kinautolu ‘a e tu’utu’uni′ pea mo e ‘uhinga na’e tautea’i ai ia′. Faka’ai’ai kinautolu ke nau poupou mo ngāue fakataha mo koe koe’uhi ke fai ha faka’ehi’ehi mei ha tautea tatau ‘i he kaha’u′.

10 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • Ako′

Ko e ‘uhinga ‘oku lelei ai ‘a e ako′ ki he’etau kau leka′Koe’uhi ko e kau tauhi fānau Pasifiki kitautolu, na’a tau ōmai ki ‘Aositelēlia ni mo e taumu’a ‘o hono ‘oange ki he’etau fānau′ ha ngaahi faingamālie lahi mo ha kaha’u lelei ange. ‘Oku tau ‘ilo’i ‘e sai kiate kinautolu, ‘a e mahu’inga ‘o e ako′ ki he lava ke nau ma’u ha ngāue lelei mo ma’u ha tu’unga falala’anga fakapa’anga mo’onautolu. ‘Oku ‘ikai faingofua ki he fānau ‘oku nau li’aki ‘a e ako′ kimu’a ‘i heYear 10. ‘Oku lahi ange ‘a e faingamālie′ ki he ni’ihi ko ia ‘oku nau ako ‘o ‘osi ‘i he kolisi′ pea nau hoko atu ki he TAFE pē ki he ‘univesiti′. ‘Oku lahi ange ‘a e faingamālie ke nau ma’u ha ngāue ‘oku vahe lelei. Pea, ‘e ‘i ai ha ‘aho, ko kinautolu te nau fai ‘a hono taukave’i mo e lea ma’a hotau komiunitī.

Na’e kehe ‘eni ia mei he tokolahi ‘o e mātu’a mei he Pasifiki′, pea na’e ‘ikai ke loko mahu’inga ‘a e ako′ ia ‘i he taimi na’a tau tupu hake ai′.

Ko e pole ma’ae mātu’a Pasifiki he taimi ni′ ke tau tokoni’i ‘a ‘etau fānau′ ke nau ma’u ‘a e lelei taha mei honau ako’i′ – mei he ‘uluaki ‘aho ‘i he kindy ‘o fai atu. ‘I he’etau poupou′,

Ako′Na’e ki’i manavasi’i ‘a Mere mo Semisi ‘i he kamata′ – ko e ‘uluaki fakataha ‘eni ‘a e mātu’a mo e kau faiako′. Na’e ‘ikai ha me’a ia ‘i he ‘apiako′ na’e kau ki ai ‘a e ongo mātu’a′. Ka na’a na fakakaukau ‘i he taimi na’e ma’u mai ai ‘a e tohi fekau’aki mo e fakataha ‘a e mātu’a mo e kau faiako′ ke na ‘ai ha ‘apoinimeni ke na fe’iloaki mo ha ni’ihi ‘o e kau faiako ‘a ‘ena ta’ahine′ ko Losana. Na’e iku lelei ‘a e me’a kotoa. Na’e talaange ‘e he faiako ‘Ingilisi′ ‘oku kamata ‘a Losana ke kau ki he ngaahi alea fakakalasi′ pea talaange ‘e he faiako fika′ ‘oku fakalakalaka hono maaka he fika′. Na’e pōlepole ai ‘a Mere mo Semisi.

Ako′ • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 11

Ko ‘etau poupou’i ‘a e fānau′, ‘e faingofua ange ke nau tokanga ki he ako′, fakatupu ‘iate kinautolu ha loto fakapapau fekau’aki mo ‘enau ako′ pea nau fiefia ange.

‘e faingofua ange ‘a e fie ako ‘a e tamaiki′, faka’au ke naufakapapau’i ange ‘enau ako ‘oku fai′ mo nau fiefia ange. ‘Okupau ke tau kau atu mo kinautolu, kapau te tau poupou kiate kinautolu, neongo ‘i he’etau ‘ulungaanga fakafonua′‘oku ‘ikai ke tau fa’a kau atu ki he polokalama ako ‘a e fānau′.

Ko e ngaahi ta’u kamata′‘Oku mahu’inga ‘a e ngaahi ta’u kamata′ koe’uhi ko e taimi ia ‘oku langa ai ‘a e makatu’unga ki he lavame’a ‘i he mala’e fakaako′. ‘Oku lava ke te ki’i ilifia ‘i he‘ete fuofua kamata heako′. Ka ko e fānau mei hotau komiunitī, ‘a ē ‘oku ‘ikai ke nau lea fakapālangi ‘i ‘api′ pe ‘oku nau ako lea fakapālangi ‘i he ako′, ‘oku lahi ange ‘enau fepaki mo e ngaahi faingata’a kehekehe ‘i he taimi ‘oku nau kau atu ki he ngaahi ‘ekitivitī ‘i lokiako mo mala’e va’inga′.

‘E lava ke ke tokoni ‘i ho’o:

• fakahā kiate kinautolu ‘a e feitu’u te nau ako ai′ kimu’a ‘i he ‘uluaki ‘aho ako′

• ‘alu ‘i he ‘aho ‘oku ‘atā mo ava ai ‘a e ‘api ako′ ki he kau ako fo’ou′

• fehu’i ange kiate kinautolu pe na’e fēfē ‘a e ako he ‘aho kotoa – pē ‘oku vā lelei mo e faiako′ pea mo ne fakamaheni ki ha tamaiki

• kumi taimi ke ke fananga mo lautohi kiate kinautolu • Fili ke ke tokoni ki he faiako′ ‘i loki ako, kapau ‘oku ke ‘atā ke

fai ia. ‘Oku fiema’u ma’u pe ‘e he ngaahi ‘api ako′ ‘a e tokoni‘a e mātu’a′

• Sio ma’u pe ki he lelei′. Kapau ‘oku ke sio ma’u pe ki he lelei ‘o e ako′ , ‘e ma’u ‘a e sio ko ia′ ‘e he fānau′

Ko e faka’au ke fakalakalaka ‘a e tamaiki′‘Oku lahi ‘a e ngaahi liliu′ ‘i he ‘unu ‘a ‘etau fānau′ mei he tu’unga ‘o e fānau iiki′ ki he ako lautohi si’i′. Pea ‘i ai mo e liliu lahi ‘i he’enau kamata ‘i he kolisi′ koe’uhi ko ‘enau ta’e maheni mo e kau faiako′, ‘ātakai′ pea mo e kau ako kehe′. ‘Oku ‘i ai foki mo e ‘u lesoni fo’ou ke ako ‘i he kolisi′. Taimi ‘e ni’ihi ‘oku hanga ‘e he ngaahi liliu ko ‘eni′ ‘o fakatupu ha hoha’a ‘i he’etau fānau′. ‘Oku ‘i ai ‘a e taimi ‘e ni’ihi ‘e mole ‘enau tokanga′ ‘o ‘ikai ke nau fie ‘alu ki he ako′.

‘I he tu’unga ‘o e mātu’a′, kuo pau ke tau kei sio pe ki he lelei mo tau tokanga ki he’enau ako′. ‘Oku ‘i ai ha ngaahi me’a ‘aonga ‘oku tau ala ‘o fai:

• fekumi ki he ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i he ‘apiako′ mo e ngaahi ‘ekitivitī he tuku ‘a e ako′ pe ngaahi polokalama ma’ae mātu’a′. ‘I he polokalama ‘a e Kautaha Fengāaue’aki ‘a e To’utupu NSW mo e Komiunitī Pasifiki′, mo e ngaahi‘apiako ‘e ni’ihi ‘o Senē, ngaahi kolo ‘i he tonga hihifo′ mo e hihifo′, ‘oku nau fakalele ‘a e ngaahi polokalama pau ma’ae fānau ako Pasifiki′ mo ‘enau mātu’a′.

• fakapapau’i ma’u pe ‘oku ‘alu ho’o tamaiki′ ki he ako′ ‘i he ‘aho ako kotoa. ‘Oku tu’utu’uni ‘e he lao ‘o NSW ke ma’u ako ‘a e fānau ‘oku nau ‘i he ta’u 6 ki he 15

• vakai’i ma’u pe ‘oku fa’o ‘e he tamaiki′ ‘a e ngaahi tohi mo e ngaahi naunau sipoti totonu ‘o fakatatau ki he taimi tepile faka’aho ‘a e ako koe’uhi ke nau kau kotoa ‘i he ngaahi ‘ekitivitī ‘a e ako′

• toutou vakai’i pe ‘oku fai ‘e he tamaiki′ ‘enau homueka′• feinga ke ke ‘ilo’i ‘a e kau faiako′. ‘Oku poupou’i ‘e he sisitemi

ako pule’anga ‘a NSW ke fengāue’aki ‘a e mātu’a′ mo e kau faiako′. Kapau ‘oku ‘i ai ha me’a ‘oku ke tokanga ki ai fekau’aki mo e ako ho’o fānau′, ‘ai ha’o ‘apoinimeni ke ke sio ki he’enau faiako′. ‘Oku fakalele ‘e he ‘apiako kotoa pe ha fakataha ma’ae mātu’a mo e kau faiako ‘a ia ko ha faingamalie ia ke fai ai ha fe’iloaki mo e kau faiako′

• ‘alu ki he ngaahi fakataha ‘oku fai ‘i he ‘apiako′ ‘oku ‘oatu ai ‘a e ngaahi fakamatala ki he mātu’a′, hangē, ko e fili ‘o engaahi lesoni ‘i he kolisi ma’olunga′

• lau kotoa ‘a e ngaahi lipooti ‘a e tamaiki′.

Ko ho’o kau ki he komiunitī ‘a e ‘apiako′ ‘Oku tali lelei ‘e he ngaahi ako pule’anga ‘a NSW ‘a e kau tauhi fānau′ pea ‘oku lava ke nau kau ki he fai tu’utu’uni ‘o hono fakalele ‘o e ngaahi ‘apiako′ hangē ko e fakalele ‘o e ngaahi kosiliō fakaako′. ‘Oku ‘i ai ha Kautaha ma’ae kau Tauhi Fānau′ mo e kau Sitiseni′ (P&C) ‘i he ngaahi ‘apiako ‘e ni’ihi ‘oku nau fakataha ma’u pe ke ngāue ki hono fakalelei’i ‘o e ngaahi naunau ‘o e ‘apiako′. Te ke lava ke fe’iloaki mo felingiaki mo e ngaahi mātu’a kehe′, ‘i he ngaahi fakataha ‘a e ngaahi kautaha ko ‘eni′.

‘E lava foki ke ke tokoni ‘i he tafa’aki ‘e taha hangē ko e tokoni ‘i he kenitini′, sipoti fakaako′ pe ngaahi ngāue monomono holo ‘i he ‘apiako′.

‘Oku kau ai mo hono fakangāue’i ‘e he ngaahi kolisi ‘i Senē ‘a ia ‘oku tokolahi ai ‘a e fānau ako Pasifiki′ ha kau ‘ofisa fetu’utaki.Ko ‘enau ngāue′ ko hono poupopu’i mo fakalotolahi’i ‘a e kau tauhi fānau′ ke lahi ange ‘enau kau atu ki he ngaahi me’a ‘o e ‘apiako′.

Tokoni’i ‘a ‘etau fānau tupu′ ‘i he kolisi′ ‘Oku tau fiema’u ke a’u ‘etau fānau′ ki ha tu’unga lelei ‘i hekolisi′. ‘Oku tokoni ‘a e ma’u ‘a e ola lelei ‘i he ako′ ki hono fakaava ‘a e matapā ki he hoko atu ‘a e feinga ako′ pea mo e ma’u ngāue lelei ange′. Ka ‘e anga fēfē ‘a e tokoni te tau fai′, kapau ‘oku faingata’a ke mahino kiate kitautolu ‘a e me’a ‘oku nau ako ki ai′?

Ko e ngaahi me’a faingofua ‘oku lava ke ke fakakau heni′ ko e:

• tokoni’i ho’o kau leka′ ‘o fakatatau ki he’enau manako′ mo ‘enau taukei′. ‘E ma’u atu ha ngaahi fakamatala ‘e he tokotaha fale’i ki he taukei ngāue′ ‘a e ‘apiako′. ‘E lava ke fili‘e he tamaiki′ ‘a e ngaahi lesoni tonu ‘i he ako′ mo nau vilitaki atu mo ha ‘ata totonu ke nau ‘au ai ki he taumu’a kuo nau fokotu’u′, ‘o kapau ‘e mahino kiate kinautolu ‘a e me’a ‘oku nau fie fai ‘i he’enau mo’ui′.

• faka’ai’ai ho’o tamaiki′ ke nau muimui ki ha taimi ako pau koe’uhi ke nau anga kia ai ‘I he’enau tuku ‘atā ‘a e taimi ko ia ‘i he efiafi′ ke fai ai ‘enau ako′ mo e homueka′. ‘Oku totonuke ke ‘ai ha feitu’u nonga ke nau ako ai ‘i ‘api pē ko e laipeli ‘i ho kolo′.

• kapau ‘oku faingatā’ia ho’o tama′ ‘i ha fo’i lesoni, talanoa ki he’enau faiako′

• tokanga ke tauhi ke lelei ‘a e kai ‘a e fānau′, nau fakamālohisino faka’aho mo ma’u ha mohe fe’unga. Kapau ‘e fakafo’ou ma’u pe ‘a honau sino′ mo honau ‘atamai′, ‘e faingofua mo ma’u ange ‘enau tokanga ki he ako′.

• hokohoko ho’o ngāue’aki ‘a e ngaahi lea faka’ai’ai kiate kinautolu!

12 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • To’onga mo’ui ‘oku fakamo’ui lelei

To’onga mo’ui ‘oku

FAKAMO’UI LELEI‘Oku fai ‘a e fakamaau me’a ‘a Aloina hili ‘a e kai mo hono kainga′. Na’e fiefia ‘a e taha kotoa hono kai ‘a e me’akai fakafonua mo e ngaahi sauté me’akai mei he takeaway na’e ha’u mo hono uncle. ’Oku lolotonga sio vitio ‘a e famili ‘o Aloina′, kau ai ‘ene tamasi’i′ ko Pita. ‘Oku ne ‘ilo’i ‘oku fakakata’aki ‘e he tamaiki ‘i he ako′ ‘a Pita koe’uhi ko hono lahi′. Kuo ne fanongo ‘i he to’onga mo’ui ‘oku fakamo’ui lelei′ ‘i he TV ‘o ne pehē ai pe ko e fakasi’isi’i ‘o e kai ‘o e ngaahi me’akai ‘e ni’ihi ko ha kamata lelei nai ia ke fai.

‘Oku maau ‘a Aloina ia ke ne fai ha ngaahi liliu telia ‘a e tu’unga mo’ui lelei ‘o hono famili′.

‘Oku mahu’inga ‘a e kai ‘a e me’akai totonu′. Kau ai mo e ki’i fakamālohisino faka’aho. Ko e fai loua ‘o e ongo me’a ni te ne tokoni ki he’ete ongo’i mo’ui lelei′ mo ‘ete ma’u ‘a e lelei taha mei he mo’ui′.

‘Oku ako ‘a e tamaiki′ mei he me’a ‘oku tau fai′. Ko ‘etau fai ‘a e ngaahi fili ‘oku lelei taha′, te tau lava ai ‘o tokoni ke hoko ‘etau fanau′ ‘o tupu hake ko ha kakai lalahi ‘oku mo’ui lelei. ‘Oku ‘i ai ‘a e fekau’aki lahi ‘a e me’a ‘oku tau kai′ mo e lahi ‘o e fakamālohisino ‘oku tau fai′ ki he mo’ui ‘etau fanau′.

‘Oku hanga ‘e he fakamālohisino′ ‘o fa’u ha sino kaukaua, fakatupu ha sino ‘oku lelei mo ne tokoni’i ke tau fiefia ‘i he mo’ui′.

To’onga mo’ui ‘oku fakamo’ui lelei • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 13

Me’akai ‘i hotau ‘ulungaanga fakafonua′‘Oku ‘i ai ha tu’unga mahu’inga ‘o e me’akai′ ‘i he ‘ulungaanga fakafonua fakaPasifiki′. Ko e founga ‘oku nau fakahā ai ‘enau fe’ofa’aki′ ‘a ‘enau kai fakataha mo e kainga′ kae’uma’ā ‘a e ngaahi maheni′. Ko e me’a lelei ‘aupito ia ‘o ‘enau mo’ui tukufakaholo′ kuo ‘omai ‘e he ngaahi fāmili Pasifiki′ ki ‘Aositelēlia ni.

Ka, ‘e lava ke toe lelei ange ‘a e me’akai ‘oku tau kai′. ‘Oku lahi ‘i he tepile kai′ ‘a e me’akai ngako hangē ko e moa ‘oku kei ‘i ai ‘a e kili′, huhu’a niu′, me’akai kapa pea mo e ngaahi me’akai ‘oku ‘ikai fo’ou kae fakatolonga. ‘Oku lahi ‘etau kai ‘a e talo′, kumala′ pea mo e pateta′. ‘Oku fakatupu ivi ‘a e ngaahi vesitapolo ko ‘eni′ ka, ‘o ka kai ia ‘o fu’u lahi, ‘e lava ke fakatupu sino. ‘Oku manako ‘a e ngaahi famili Pasifiki′ hono kai ‘a e me’akai takeaway ‘oku lahi ‘i he ngako mo e masima.

‘Oku fakatupu ‘e he kai ‘e he tamaiki Pasifiki′ ‘a e me’akai ngako′ mo e me’akai fonu ivi′, ‘a ‘enau fu’u sino ange, ‘o tatau mo honau ngaahi maheni mei he ngaahi fonua kehe′. Ko ia, kuo hoko he taimi ni ‘a e fiema’u fakafonua ke fakaholo ‘a e sino ‘o e fānau ‘Aosietelēlia′.

Ko e hā ‘a e ngaahi me’akai lelei′?‘Oku fiema’u ‘e he sino′ ha ngaahi me’akai kehekehe he ‘aho kotoa ke tauhi ‘a e sino′ ke mo’ui lelei. ‘Oku fiema’u ke lahi ‘a e inu vai ‘a e fānau′ mo e kakai lalahi′ – ko e fili fakamo’ui leleli taha (mo ma’ama’a taha) ko e vai′.

Kai lahi ange

Ko e me’akai ‘oku tonu ke lahi hono kai′:

• fua’i’akau mo e vesitapolo fo’ou • cereals, mā, pasta, nutolo, laise mo e sago.

‘Oku sai ange ‘a e mā mo e laise melomelo′ ‘i he ma hinehina′. ‘Oku fakatupu ‘e he fua’i’akau fo’ou′ mo e vaitamini′ ‘a e mo’ui lelei′ pea ‘oku sai ange ia ‘i he inu juice ‘a ia ‘oku ala tānaki atu ki ai ‘a e suka′.

Kai fakafe’unga

‘Oku tonu ke tau kai fakafe’unga ‘a e:

• hu’akau, siisi mo e yoghurt – kai ‘a e ngaahi me’akai ‘oku si’i ai ‘a e ngako′ ‘o tatau ki he kakai lalahi′ pea mo e tamaiki ta’u ua ‘o fai hake

• ika fo’ou pe kapaika • moa kuo to’o ‘a e kili′ • kakano’i manu ‘oku ‘ikai ngako• fua’imoa• piini mo e piisi fakamōmoa• ‘u nati mata mo ta’efakamasima.

Kai si’isi’iange

‘Oku tonu ke ta’ota’ofi ‘a e lahi ‘o e me’a ‘oku tau kai′ hangē ko e:

• suka• pata mo e masalini• lolo.

Fakatau me’akai′‘Oku mahu’inga ‘i ho’o shopping me’akai fakamo’ui lelei′ ke ke fakakau ‘i ho’o lisi′ ‘a e ngaahi fua’i’akau mo e vesitapolo fo’ou′.

‘Oku sai pe ‘a e me’akai kuo kofu′ mo faingofua kiate koe ka ‘oku tonu ke ke tokanga ki he me’a te ke fili′. ‘Oku ‘asi ‘i he ngaahi leipolo me’akai′ ‘a e ngaahi me’a ‘i he loto kofukofu′.

Hangē, ko ho’o ‘alu hoko mai ki he supamaketi′, sio ki he:

• Leipolo ‘o e ngaahi me’akai hangē ko e hu’akau, siisi, yoghurt, huhu’a niu, kofu hami mo e ngaahi me’akai kehe. ‘Oku ‘asi he ‘u leipolo ko ‘eni′ ‘a e lahi ‘o e me’akai kuo holoki ai ‘a e ngako′ ‘o hangē ko e ‘low fat’, ‘reduced fat’ mo e ‘fat free’

• ‘no added sugar’ ‘i he inu′ mo e me’akai kapa pe me’akai kofukofu′. ‘Oku sai ange ‘e ngaahi me’akai ‘oku ‘ikai tanaki atu ki ai ha suka′ ‘i he ni’ihi ‘oku tanaki ki ai ‘a e suka′

• ‘no added salt’ ‘i he me’akai ‘e ni’ihi ‘o kau ai ‘a e ngaahi kapa vesitapolo′’oku ‘ikai tanaki atu ki ai ha masima.

Teuteu’i mo hono seevi ‘o e me’akai′Hili ‘etau kumi ‘a e me’akai lelei ma’ae famili′, kuo pau ke tau teuteu’i ia ‘i ha founga ‘oku fakamo’ui lelei. ‘Oku mahu’inga hono teuteu ‘a e me’akai′ he ‘oku nau ala ako ngaohi me’akai mei he’enau sio ki he’etau founga kuki′. ‘Oku lava ke nau tulia ‘a e founga kuki fakamo’ui lelei′ ‘I he’enau sio tonu ‘i he founga ngaohi kai fakamo’ui lelei ‘oku tau ngāue’aki′. Fakakau ho’o tamaiki′ he kuki′. ‘I he taimi ‘oku ke ‘i peito ai′, talaange kiate kinautolu ke nau fai ‘a e fanga ki’i ngāue ko e tele vesitapolo pe ko hono fetuki mai ‘a e ngaahi me’a ke ngaohi ‘aki ‘a e me’akai′ mei he ‘aisi′. ‘E lava ke teuteu’i ‘e he tamaiki lalahi′ ha me’akai faingofua ta’e tokoni’i.

‘I hono teuteu ‘o e me’akai lelei′:

• to’o ‘a e ngako mei he kakano’i manu′, kau ai mo e haka vai ‘o e pulu′ mo e moa′

• to’o ‘a e kili ‘o e moa′• ta’o, tunu, haka vai, pe haka mao ‘a e me’akai. Kapau te ke

‘ai ha stir-fry, pea ke ngāue’aki ha lolo si’is’i pē• fakafuofua ‘a e fakapaku me’akai′• ngāue’aki ‘a e lolo fakamo’ui lelei hangē ko e canola,

safflower, sunflower, soybean, sesame mo e lolo olive • fakasi’is’isi’i hono ngāue’aki ‘a e huhu’a niu′ pea ngāue’aki

‘a e ngaahi kapa niu ‘oku si’i ai ‘a e ngako′ • fakasi’isi’i hono ngāue’aki ‘a e lolo sālati′ mo e mayonnaise • fakasi’isi’i ‘a e masima ‘oku ke ngāue’aki ‘i ho’o kuki′.

Pea ‘i ho’o seti ‘a e tepile′:• to’o ‘a e ngako′ mei he kakano’i manu′ ‘o kau ai ‘a e pulu

kuo haka′ mo e moa′• tuku ‘a e ‘ai‘anga masima′ ‘i he kopate′.

Ngaahi fakaneifua mo e ngaahi fakapale‘Oku ifo ‘a e ngaahi fakaneifua ‘e ni’ihi pea lelei kiate kitautolu foki. Ko e taimi ko ē ‘oku foki mai ai ‘a e tamaiki′ mei he ako′ pe nau fiema’u ha ‘oho he ‘osi ‘enau sipoti′, ‘oange kiate kinautolu ha fakaneifua hangē ko e:

• fu’i’akau fo’ou hangē ko e siaine pe lesi • yoghurt ‘oku si’isi’i e ngako′• smoothies fua’i’akau• pisikete momoa ta’efakamasima mo e siisi• mā melomelo tousi mo e temata pe ‘avoka • koane ... hoko atu he peesi hoko′

14 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • To’onga mo’ui ‘oku fakamo’ui lelei

Hangē ko e kau tauhi fānau kehe ‘o ‘Aositelēlia ni′, ‘oku fakapale’i ‘e he kau tauhi fānau Pasifiki′ ‘a ‘enau fānau′ ‘aki ‘a e me’akai. Ko e chips, pisikete, me’amelie, takeaways mo e inu melie ‘oku manakoa ka ko ha ngaahi fili ia ‘oku ‘ikai fu’u fakamo’ui lelei.

Feinga ha founga ‘e taha ke fakapale’i ho’o tamaiki′. Talaange kiate kinautolu ‘a ho’o fiemalie lahi ‘i he me’a kuo nau fai′ pe ko ha’o tuku ha taimi lahi ange ke ke va’inga pe fai ha me’a mo kinatuolu ‘oku nau manako ki ai′. Fakapale’i kinautolu ‘aki ha me’a kehe ‘o ‘ikai ko e chips ‘i he taimi ‘oku nau fakafiefia’i ai koe′. ‘E ‘alu pe ‘a e taimi′ mo e mahino ki he tamaiki′ ‘oku ‘ikai ko e fakapale ‘o e ngaue lelei′ ko e me’akai′ pe.

Kamata ho’o longomo’ui‘Oku fiema’u ke tau fakamalohi sino, ke tau mo’ui lelei. ‘Oku hanga ‘e he fakamalohi sino′ ‘o fakatupu ha sino malohi, ‘ai ke tau sio ki he ngaahi me’a ‘oku lelei′ pea tokoni ke tau fiefia ‘i he’etau mo’ui′. ‘Oku poupou’i ‘e he kau toketā mo e kau ngāue ki he tauhi ‘o e kai′ ke tau fakamalohi sino fe’unga pe ‘o a’u ke toe malohi ange he miniti ‘e 30 he ‘aho.

Ko e palopalema ki he mātu’a′ ko e femouekina ‘enau mo’ui′. ‘Oku faingata’a ke fai ‘a e ngāue′, tokanga’i ‘a e tamaiki′ pea mo e fai ‘o e ngaahi ngafa kehekehe ‘o ‘api′. ‘Oku femouekina foki mo e kau leka′ pea ‘oku nau ma’u ha founga faingofua ke nau ma’u ha malōlō lelei ‘i he’enau sio TV.

Ko e founga lelei ke kamata ai ‘a e fakamalohi sino′ ko hono fakakau ‘i ho’o ngaahi ‘ekitivitī faka’aho′ hangē ko e luelue′ pea kau kotoa ki ai ‘a e fāmili′. Kapau ‘oku lava, pea ke luelue mo e tamaiki′ ki he ako′ he ‘aho kotoa pe, lue ki he lotu′ he Sapate kae tuku ‘a e faka’uli he kaa pea ke lue mo e tamaiki ki he falekoloa′ kapau ‘oku ke fiema’u ha me’a ki he kai efiafi′. Kapau ‘e anga ‘a e tamaiki′ ki he lue lalo′, ‘e si’i ange ‘a e ngaahi palopalema fakafaito’o′ hangē ko e suka pe mahaki mafu.

‘Akapulu mo va’inga tolo pulu mo e tamaiki′ ‘i he mui ho ‘api′ pe ko ha’o taa ha fo’i CD pea ke tau’olunga mo kinautolu. Faka’ai’ai ke nau fai ‘a e fanga ki’i ngāue ‘i ‘api – mo ke fakamālō’ia ‘a e ngāue lelei kuo nau fai′– ko e fakakaukau lelei ia ‘e taha. ‘Oku lava ke nau hiki ha me’a, to’oto’o, punou mo fa’o ‘o fakatatau ki he tu’unga ‘oku fe’unga mo honau lahi′ mo e ta’u motu’a′.

‘Oku lahi ‘a e ngaahi me’a ‘oku mou lava ‘o fai fakafāmili:

• ō ki matātahi pe vai kaukau • tolo pulu pe ‘akapulu ‘i he mala’e va’inga fakakolo′• va’inga ‘i he mala’e pasiketipoli ‘i he paaka′• ako’i ‘a e longa’i fanau iiki′ ki hono ngāue’aki ‘a e me’a

va’inga ‘i he paaka′ • haea ‘a e ngaahi pasikala pea mou ‘aka pasikala ‘i he

ngaahi halanga pasikala′.

‘Oku fakalele ‘e he ngaahi komiunitī fakakolo′, ngaahi siasi′ pea mo e ‘u kulupu sipoti′ ha ngaahi ‘ekitivitī ma’a e fānau iiki′ mo

e tamaiki lalahi′. Ko e ngaahi ‘ekitivitī lahi ‘oku ma’ama’a pe hono totongi′.

Fekumi pe ko e hā ‘a e ngaahi me’a ‘oku nau fai′ pea ke faka’ai’ai ho’o kau leka′ ke nau kau atu ki ha me’a ‘oku nau manako ki ai. ‘Oku fakatou sai ‘a e ngaahi sipoti taautaha′ mo e sipoti fakatokolahi′. ‘E ‘i ai ‘a e tamaiki ia ‘e ni’ihi te nau sai’ia ange he sipoti fakatokolahi′, pea ni’ihi, te nau sai’ia ange he sipoti fakataautaha′. Ko fe pe ‘a e me’a ‘oku nau sai’ia ai′, te nau ako ki ha ngaahi me’a fo’ou fakaesino pea nau fiti ange. Ko e mapule’i lelei ‘o’ota ‘oku ma’u ‘i he sipoti′ ‘e tokoni lelei ia ki he’enau lava ke matu’uaki ‘o e ngaahi me’a ‘o e mo’ui′ fakalukufua.

Ko e kau pe ‘a e tamaiki′ ‘i he ngaahi ‘ekitivitī ko ‘eni′, ‘oku kau atu leva ‘a e mātu’a′ ki hono tauhi ke nau longomo’ui, fakatautefito ko honau ta’u talavousi’i/finemui si’i′. Ko e taimi ‘eni ‘oku fa’a pehē ‘e he tamaiki′ ‘oku ta’eoli ‘a e sipoti′ pea ‘ikai ke nau toe fie kau ki ai. Te ke lava ke tokoni kiate kinautolu ‘i ha’o ‘alu ‘o sio ‘i he’enau sipoti′ mo ke fakamālō’ia kinautolu ‘i he’enau hiki hake ki ha kalasi fo’ou pea nau huu ‘o kau ki ha fe’auhi. ‘I ho’o kau fakataha mo ’enau manako he sipoti′, ‘oku lau leva ho’o kau atu′ ki ha konga lahi ‘o ‘enau mo’ui′ ‘o faingofua ange ia ‘i ha toe founga kehe.

Ka lelei ange ‘a e kai′ mo e fakamalohi sino′, ‘e lava ke ke kamata ha ngaahi liliu iiki ki he to’onga faka’aho ho famili′ pea ke fai honau langa hake mei ai. Ko e hā teke toe toloi ai′ ka ke kamata leva he ‘aho ni′?

Toe ma’u atu ha fakamatalavakai ki he Australian Guide to Healthy Eating ‘i hewww.health.gov.au/internet/wcms/Publishing.nsf/Content/health-pubhlth-strateg-food-guide-index.htm

‘Oku kau lahi ‘a e mātu’a′ ‘i hono tauhi ke longomo’ui (‘enau fānau′), ‘o tautefito ki he’enau kei talavousi’i/finemuisi’i.

‘’Oku ou fie fai ‘a e me’a ‘oku ou fie fai′, ‘ikai ko e me’a ‘oku ke fiema’u′!’ ko e kaila ia ‘a Lepa ‘oku ta’u 15. ‘Oku ‘ikai ke fie kau ia ki he ngaahi fakataha fakafāmili′ koe’uhi ko ‘ene fie ‘alu mo hono kaungāme’a′ ‘o shopping. ‘Oku kamata ke lahi ange ‘a e fa’ahinga fetō’aki ko ‘eni′. ‘Oku ‘ofa ‘a e ongomātu’a ‘a Lepa′ ai ka ‘oku na faingatā’ia ‘i he’ene angaliliu ngofua′ mo ‘ene fiema’u ‘ene tau’atāina′. Ko e hā ‘ena me’a ‘e fai′?

‘Oku ‘ikai hoko pe ‘eni ki he ongo mātu’a ‘a Lepa′ – ‘oku ‘i ai ‘a e taimi ‘e fepaki ‘a e mātu’a ‘i he feitu’u kotoa pe mo ‘enau fānau ‘oku nau ‘i he ta’u finemui/talavou si’i′. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi founga, ke tokoni ki hono taliteke’i ‘a e ngaahi me’a ni mo ne fakafoki ‘a e nonga mo e loto fiemālie ki ‘api.

Ko e ngaahi me’a ‘oku ne tata’o ‘a e fakakaukau ‘a e finemui/talavou si’i′ ‘Oku ‘aonga ke tau vakai ki he ngaahi me’a ‘oku ne tata’o ‘a e fakakaukau ‘a e finemui/talavou si’i′. Ko e taimi ko ia ‘oku nau fakalaka ai mei he taimi na’a nau kei si’i ai′, kuo nau a’u hake ki he taimi ‘oku fihi ange ‘a e ngaahi me’a ki he mo’ui′. ‘Oku ‘ikai ke ngata pe ‘i he ngaahi liliu fakaesino mo fakaeloto′, ka ‘oku hangē ka mafuli ‘a e fo’i mamani ia ‘oe fānau talavou/finemui si’i′. ‘E ala fepaki ‘a e kau tauhi fānau′ mo e ngaahi me’a faka’ohovale ‘e fai ‘e he’enau fānau talavou/finemui si’i′ ‘aki ‘enau:

• feinga ke nau ‘ilo ‘e kinautolu nautolu pea nau fakafepaki ki he founga na’e fokotu’u ‘e he mātu’a′

• ongo’i ‘a e tata’o mai ‘a e ngaahi ongo ke nau ofi ange ki honau kaungāme’a

• hoha’a ke nau ako lelei pe kumi ha ngāue totonu • fiema’u ke nau fai tu’utu’uni mo’onautolu • kei fiema’u ke fakahōhō’ia ’enau mātu’a′ ka ‘oku nau fepaki

tu’u mo e ngaahi fefūsiaki kehekehe.

Ko hono fakataha’i ha ongo māmani ‘e uaKo e pole lahi ‘ete hoko ko ha taha tauhi fānau. ‘Oku lahi ange ‘a e pole ni ki he kau tauhi fānau Pasifiki ‘i ‘Aositelēlia′ koe’uhi ko e faikehekehe ‘a e ngaahi founga tauhi fānau heni′ mo e ngaahi to’onga ‘oku ‘amanaki ki ai ‘a e mātu’a′ he ‘oku tau kei fie muimui pe ki he founga tukufakaholo fakaPasifiki′.

‘Oku toe kau atu ki he ngaahi me’a ‘oku tata’o atu ki he fakakaukau ‘a e talavou/finemui si’i′, ‘a e feinga ke fakataha’i ‘a e ongo fo’i māmani ‘e ua.

‘E lava ke lahi ange ‘a ‘enau fakamaheni mo e tamaiki mei he ‘u tupu’anga kehe ‘i he ako′ pea makatu’unga ai ha’anau mama’o mei he fāmili′. Ko ia ai, te nau kamata ke nau fehu’ia ‘a e ngaahi anga fakafonua mo e ngaahi tefito’i tui na’a tau ako’i kiate kinautolu ‘i he’enau kei iiki′. Lolotonga ‘enau ‘i ‘api′ ‘oku tau ‘amanaki ke nau talangofua ki he ngaahi tu’utu’uni′ ta’e fehu’ia, ka ‘i ‘api ako′ ‘oku faka’ai’ai kinautolu ke nau fakahā honau loto totonu′ mo lea ‘aki enau fakakaukau′.

Leva’i ‘o e fefūsiaki′‘Oku mahino ‘e ala loto kehe ‘a e fānau′ mo ‘enau mātu’a′. Mahalo pe ko e hanga ‘e ho’o tamasi’i/ta’ahine′ ‘o fakafepaki’i ‘a e ngaahi tefito’i tui tukufakaholo′ pe ko e taimi pe ‘eni ‘o e liliu′ koe’uhi ‘oku nau tutupu hake.

Ko e hā pe hono ‘uhinga′, ‘oku mahu’inga ke fai ha ngāue fakataha fekau’aki mo e me’a ni. ‘Oku lava ke tau teke’i ‘a e tamaiki′ meiate kitautolu kapau te tau fu’u pipiki ki he’etau fakakaukau′.

‘Oku ‘ikai ke fa’a ‘i ai ha tali ‘tonu’ pe ‘hala’ ki ha palopalema. Ko e me’a ‘oku mahu’inga ko e founga ‘oku tau feinga ke ma’u ai ‘a e tali′. Kapau ‘oku fai ha fefūsiaki lahi ‘aupito:

• kumi ha taimi ke ke fanongo ai ki ho’o tamasi’i/ta’ahine pe ‘ai ke mahino kiate koe ‘a e me’a ‘oku tokanga ki ai′, tatau ai pe pe ‘oku ke tui kiate kinautolu pe ‘ikai

• ‘ai ha fakataha fakafāmili pea tukuange ke lea tau’atāina ‘a e taha kotoa pe

• vakai’i ha founga kehe ke veteki ‘aki ‘a e palopalema′ • feinga ke ke lava ‘o feliliuaki – fakakaukau ki he ngaahi

tu’utu’uni ‘oku ke fie tauhi′ mo e ngaahi tu’utu’uni ‘oku ala ke liliu′

• alea, ‘oua ‘e fakafekiki. ‘E ma’u ange heni ha tali ‘oku lelei ange mei ho’o talavou/finemui si’i′.

‘E ala tokoni ‘a ho’o ngaue’aki ha kakai mei tu’a ‘i he taimi ‘oku ke fepaki ai mo e fefūsiaki ‘a e fānau′. Hangē ko ‘eni′, fehu’i ange ki ha memipa falala’anga ‘i he komiunitī Pasifiki, ke ha’u ‘o talanoa mo e fāmili′ pe kumi fale’i mei ha taha ‘oku ke falala ki ai.

Langa hake ke kaukaua ‘a e vā mo e talavou/finemui si’i′Kapau ‘oku malohi hotau vā mo ‘etau kau talavou/finemui si’i′, ‘e lava ange ke tau solova ‘a e ngaahi palopalema′ fakataha. ‘E lelei ia ki he’etau fānau′. ‘Oku hā ‘i he ngaahi fakatotolo′ ka sai ‘a e vā ‘o ha taha ‘o e ongo mātu’a′, ‘e si’i ange ‘enau fakatupu moveuveu′.

Ngaahi founga ke langa hake ‘a e falala′ mo e faka’apa’apa′:

• feinga ke ke fiefia fakataha mo ho’o fānau talavou/finemui si’i• faka’ai’ai ma’u pe kinautolu – fakatokanga’i ‘a e me’a lelei

‘oku nau fai′• faka’apa’apa’i ‘a e fiema’u ke ne fakapulipuli ha me’a• kumi ha taimi ‘i ho’o mo’ui′ mo’onautolu• feinga ke ke ‘ilo’i ‘a e me’a ‘oku nau tokanga ki ai′• kole fakamolemole kiate kinautolu kapau na’e hala ha me’a • fakahā kiate kinautolu ho’o tokanga′ pea te ke ‘i ai ‘o ka nau

fiema’u koe.

Poupou ma’ae mātu’a′‘I ho tu’unga ko e tauhi fānau Pasifiki, ‘e lava ke ke ma’u ha tokoni mei he toenga ho famili′ ‘i he taimi ‘oku fai ai ha fefūsiaki. ‘Oku kau lelei ‘o ka ke talanoa mo ha kau tauhi fānau kehe koe’uhi kuo nau ako mei he ngaahi me’a kuo nau a’usia ‘i he tauhi fānau′ ‘o tatau pe mo e me’a ‘oku ke fepaki mo ia′.

Kapau ‘oku kovi ‘a e vā pe anga mālohi mo fakamamahi fakasino, kuo pau ke ke kumi atu ha tokoni fakapalofesinale. ‘E lava ke ke talanoa:

• ki ha taha fale’i ‘i ho senitaa ki he mo’ui ‘o e kolo′. Sio ki he tohi telefoni ke ma’u atu ‘a e fika telefoni′

• ki he Senitaa Ma’ae Matakali Kehekehe ki he Mo’ui Lelei ‘o e ‘Atamai′. ‘E lava ‘e he senitaa ke ne alea’i ke tokoni’i koe ‘e ha taha fale’i talavou/finemui si’i ‘oku lava ke ne lea ‘i ho’o lea′. Telefoni (02) 9840 3800

• ki he Sevesi ma’ae Lelei ‘o e Fānau ‘i he Fāmili′ mo e Fakalelei ke tokoni ki he mātu’a′ pea pehē ki he talavou/finemui si’i′. Telefoni (02) 9890 1500.

FEFŪSIAKI‘a e mātu’a′- talavou/finemui si’i′

Fefūsiaki ‘a e mātu’a′- talavou/finemui si’i′ • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 15

Pacific Parenting English Section • 1016 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • Ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e faito’o konatapu ́

Faito’o konatapu′ – fakatou fakalao mo ta’efakalao – ‘oku nau kau lahi ki he mamani ‘oku tupu hake ai ‘etau fānau′. ‘Oku hā ‘i he fakatotolo′ ‘a e kau ‘a e tokolahi ‘o e kau talavou/finemui si’i′ ‘i ‘Aositelēlia kuo nau ‘ahi’ahi’i ‘a e ‘olokaholo′ pea vahe valu ‘e taha kuo nau ‘ahi’ahi’i ‘a e faito’o konatapu ko e cannabis.

‘I hotau tu’unga fakatauhi fānau′, ‘oku tau hoha’a ki he maumau ‘e ala fepaki mo ‘etau fānau′ kapau te nau ‘ahi’ahi’i ‘a e faito’o kona tapu′. Taimi ‘e ni’ihi te tau ongo’i ta’ema’u ha mafai ke tokoni kiate kinautolu kapau ‘oku nau palopalema’ia ‘i he ma’u ‘o e faito’o kona tapu′ pe ‘olokaholo′.Ka neongo ia, ‘oku ‘i ai ha ngaahi founga ke tau malu’i ai kinautolu. Ko e ‘uluaki sitepu′ ko e mahino kiate kitautolu ‘a e to’onga ‘o e ifi faito’o kona tapu′ pea mo ako ki he ngaahi tefito’i mo’oni fekau’aki mo e ngaahi faito’o kona tapu ‘oku fa’a ngāue’aki′.Pea tonu leva ke tau talanoa mo e fānau′ fekau’aki mo e faito’o kona tapu′. ‘E lahi e taimi ‘enau ma’u ha ngaahi fakamatala hala fekau’aki mo e faito’o kona tapu′ pea ko e taimi ‘eni ke hanga ‘e he mātu’a′ ‘o fakahinohino’i mo ako’i kinautolu ‘a e me’a ‘oku ‘oku hanga ‘e he faito’o kona tapu′ ‘o fai ki he’enau to’onga mo’ui′ mo ‘enau mo’ui lelei′.‘Oku mahu’inga mālie ke fai ha sio ki he ngaahi me’a ‘oku tau ‘oatu ki he’etau fānau′ ‘i he anga ‘o ‘etau to’onga mo’ui. Kapau ‘oku ke ifi mo inu lahi, ‘e pehē ‘e he tamaiki′ ‘oku sai pe ke nau fai ‘a e me’a tatau.

Ko e hā ‘a e faito’o kona tapu?‘Oku hanga ‘e he faito’o kona tapu′ ‘o liliu ‘a e to’onga fakakaukau pe ngāue totonu ‘a e sino ‘a ha taha. ‘Oku kau ‘i he faito’o kona tapu fakalao′ ‘a e ‘olokaholo′, sikaleti′, kefini′, mo e ‘u faito’o mo fo’i’akau ta’ofi mamahi mo e flu. ‘Oku ta’efakalao ‘a hono fakatau atu ‘a e ‘olokaholo′ pe sikaleti′ ki ha taha ‘oku si’i hifo ‘i he ta’u 18.‘Oku kau he faito’o kona tapu ta’efakalao′ ‘a e cannabis (maliuana), ecstasy, speed, LSD, kokeini, mo e heroin.

Ko e ‘uhinga ‘a e ifi faito’o kona tapu ai ‘a e talavou/finemui si’i′‘Oku ‘uhinga tatau pe ‘a e ifi faito’o kona tapu ‘a e talavou/finemui si’i mo e kakai lalahi′. ‘Oku nau fie kau he lau′ mo honau kaungāme’a′, fiema’u ha nonga, teke’i atu e ngaahi palopalema pe ko ‘enau feinga ke ta’ofi ‘enau ongo’i ta’eoli’ia ha me’a pe ngaahi liliu ‘oku hoko. ‘Oku nau ifi ‘a e faito’o kona tapu′ ke nau lava ‘o matatali ‘a e ngaahi tata’o fakaemo’ui kiate kinautolu lolotonga ‘o ‘enau tupu hake′. Vakai ki he talanoa felāve’i mo e fefūsiaki mātu’a – talavou/finemui si’i′ ‘i he makasini ni ki ha fakamatala ki he ngaahi me’a ‘oku ne tata’o faka’atamai, fakaeloto ai ‘a e to’u ko ‘eni′. ‘Oku ‘ikai ‘uhinga ia ‘e ifi faito’o kona tapu aipe ho’o fānau′ koe’uhi ko ‘enau ahi’ahi’i ia′. ‘E ‘ikai te ke lava ‘o fakapapau’i he ‘ikai ‘ahi’ahi’i ‘e ho’o tamasi’i’ta’ahine′ ‘a e faito’o kona

Ngaahi tefito’i mo’oni ‘o eFAITO’O KONATAPU′

Ko e lau ‘a e kakai ‘o e komiunitī Pasifiki′...“’Oku ma’u ngofua ‘a e ‘olokaholo mo e faito’o konatapu′ ‘i ‘Aositelēlia. Ko e lelei ‘a e ngaahi me’a ‘o ‘api′ pe ko e founga ‘o ‘emau inu fakatamaiki′ ‘oku mole ia heni he ‘oku ‘ikai ke mau malava ke pule’i kimautolu ‘i he’emau ngāue’aki ‘a e ‘olokaholo′ mo e faito’o konatapu′.”

(Alcohol and Other Drug Use in NSW Pacific Island Commnities: the Findings from a Photo Voice Research Project, PIWASS, 2004)

Ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e faito’o konatapu ́ • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 17

tapu′, ka ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi founga ‘oku lava ke ke ta’ofi ai kinautolu mei he fakakina′.

Ko e hā ‘a e ngaahi faito’o kona tapu ‘oku ala ngāue’aki ‘e he kau talavou/finemui si’i′?‘Oku ala ‘ahi’ahi’i ‘e he talavou/finemui si’i′ ‘a e ‘u faito’o kona tapu ko ia ‘oku manakoa ‘e he kakai lalahi′. Ko e ngaahi faito’o kona tapu ‘eni ‘oku fakalao – ‘olokaholo, sikaleti mo e faito’o ki he ta’ofi ‘o e langa ha konga ‘o e sino′. Ko e faito’o kona tapu ta’e fakalao ‘oku fa’a ngāue’aki ‘e he kau talavou/finemui si’i′ ko e cannabis.

Ko e ngaahi mo’oni ‘o e faito’o kona tapu maheni′‘Oku ‘i ai hono kovi ‘o e ngāue’aki ‘a ha fa’ahinga faito’o kona tapu fakalao pe ta’efakalao. ‘I ‘Aositelēlia′, ‘oku lahi ange ‘a e mate′ ‘i he ‘olokaholo′ mo e sikaleti′ mo e taimi tokoto ‘i falemahaki′ ‘i hano ngāue’aki ‘a e faito’o kona tapu ta’efakalao′.

Ko e ngaahi me’a ‘oku tonu ke tau ‘ilo fekau’aki mo e faito’o kona tapu maheni′:• ‘oku hanga ‘e he‘olokaholo′ ‘o fakatuai ‘a e ‘atamai ‘o e

tokotaha inu′ ‘o holo ‘ene fakatokanga me’a′. Hili ha ngaahi taimi, ‘e hanga ‘e he lahi ‘o e ma’u’olokaholo′ ‘o maumau’i ‘aupito ‘a e ‘uto′. ‘Oku hanga ‘e he ‘olokaholo′ ‘o uesia ‘a mafai ke te matu’uaki ha me’a. ‘Oku ne uesia ‘a e fuatautau ‘o ha me’a. ‘E lava fai ‘e he tamaiki ni ha me’a te nau fakatomala hono fai′, kapau te nau inu, ‘o hangē ko ha’anau ō ‘o mohe mo ha taha

• ‘oku fekau’aki ‘a e sikaleti′ mo e kanisaa ‘o e ma’ama’a′ mo e ngaahi mahaki kehe. ‘Oku mamau’i ‘e ke kau ifi kotoa pe honau sino′, neongo ‘oku ‘ikai ke nau mihi’i lahi ‘a e kohu′

• ‘oku ala ngāue hala’aki ‘a e ‘u faito’o′. ‘Oku kau heni ‘a e ngaahi faito’o ‘oku fakatau’aki ‘a e tohi mei he toketaa, ‘a ia ‘oku fakatupu ‘a e fiema’u ma’u pe ke folo ia, mo e ngaahi faito’o ‘oku ala fakatau pe mei ke kemisi′. Hangē ko ‘eni′, ngāue fuoloa’aki ‘a e ‘esipilini te ne fakatupu ha palopalema ki he kofuua′. ‘Oku tonu ke ‘ilo’i ‘e he mātu’a ‘a e ngaahi ola kovi ‘e ala hoko mei he faito’o′, muimui ki he ngaahi fakahinohino ‘i he leipolo′ pea ke ‘ilo’i ‘a e lahi ‘o e faito’o ‘oku ngāue’aki ‘e he tamaiki′

• ‘oku fakatupu ‘e he cannabis ‘a e mole taimi nounou ‘ete manatu′, holo ‘a e ivi fakaukau loto′ mo e mafai ke fakakaukau mahino ki ha me’a. ‘E lava ke uesia ‘ete malava ke fuatautau ha me’a mo e tuai ke te ongo’i ha me’a ‘o a’u ki ha houa ‘e 10, ko ia ai ‘oku ta’e fakapotopoto mo fakatu’utāmaki ke te faka’uli ha kaa lolotonga ‘oku te ongo’i pehe ni. ‘E ala mole atu ‘a e ivi ‘o kinautolu ‘oku nau ngāue’aki ma’u pe ‘a e faito’o kona tapu′ pea mole ‘enau tokanga mei he ngaahi ‘ekitivitī faka’aho′.

‘Oku fakatu’utāmaki ‘aupito ‘a e hu’i fakataha ‘a ha faito’o kona mo ha faito’o kona tapu kehe. ‘Oku malohi ange ‘o ka hu’i fakataha ‘a e ngaahi faito’o kona tapu′. ‘Oku fakatu’utāmaki lahi ange ka hu’i ‘a e ‘olokaholo′ mo ha ngaahi faito’o kona tapu kehe pea ‘e fakatupu ai ‘ene ta’e malava ke fai ‘a e ngaahi ngāue ma’ama’a mo faingofua.

Faito’o kona tapu′ mo e faka’uli me’alele′‘Oku kovi ‘aupito ‘a e setisitika′. ‘Oku lahi ‘a e mate′ ‘i he to’u ko ‘eni′ ko e fekau’aki ‘a e ‘olokaholo′ mo e faka’uli me’alele′. ‘Oku hanga ‘e kau faka’uli konā ‘o fakatupu ha tu’unga fakatu’utāmaki ki he’enau kau pasese mo e kakai kehe ‘oku nau ngaue’aki ‘a e hala′. ‘Oku ta’efakalao ke faka’uli ha taha kuo konā ‘o laka hake he tu’unga ta’efakalao′ pea toe fakatu’utamaki ange kapau ko e to’utupu ko ‘eni′ na’a nau ngāue’aki ‘a e faito’o kona tapu′. ‘Oku fakatuai’i ‘e he faito’o kona tapu′ ‘a e fai tu’utu’uni′ mo e fakakaukau lelei′ mo e mafai ke ta’ofi ha me’a. ‘Oku fakatupu ‘e he faito’o kona tapu′ ha ongo lelei fekau’aki mo ‘ene faka’uli′ neongo ‘oku ‘ikai ke pehē.

‘I NSW, ko e fakangatangata fakalao ‘o e tu’unga ‘olokaholo′ ko e .05 ki he kau ma’u laiseni kakato′. Ka ‘oku tapu ia ki ha tamasi’i/ta’ahine mo e L pe P-plate he ‘oku tapu fakalao ia ke ne faka’uli kapau na’e inu – ko e fakangatangata fakalao ‘o e tu’unga ‘olokaholo′ ko e 0.0.

Ako’i ‘o e inu fakapotopoto′‘Oku ‘ikai ngata pe ‘i ho’o hoko ko ha sipinga lelei, ‘oku lava ke ke:

• fakamatala’i ‘a e ongo kovi ‘o e inu lahi′ hangē ko e lua mo e ongo’i kovi

• ako’i ho’o tama′ ke inu kava mālohi fakapotopoto hangē ko ‘ene fetongitongi hono inu ‘olokaholika′ mo e inu kava ta’e ‘olokaholika pea ‘oua ‘e inu kava ta’ekai

• alea’i ke faka’uli ha taha ta’ekonā ke fakafoki ‘a e fānau′ mei he ‘u paati ‘oku nau inu kava ai′ ke ‘oua ‘oange kiate kinautolu ha faingamālie ke nau faka’uli konā ai

• faka’ai’ai ho’o tama′ ke talanoa mo hono kaungāme’a′ ke nau fetokanga’aki ‘i he taimi ‘oku nau inu ai′.

Te ke tokoni fēfē? Ko ho’o ‘ilo pe ‘a e ngaahi mo’oni ko ‘eni fekau’aki mo e faito’o kona tapu′, ‘e faingofua leva ke ke tokoni ki ho’o tamasi’i/ta’ahine′.Ko e ngaahi fa’unga founga ‘eni te ke lava ‘o tokoni ai′:

• talanoa mo fanongo ki ho’o tamasi’i/ta’ahine Ko e me’a ‘eni ‘e fakatupu ai ‘a e langa hake ‘o e

falala’anga′. Ko e lahi ange ho’o ‘ilo ki he mo’ui ho’o tama′, ‘e faingofua ange ai ho’o ‘ilo ki ha’ane palopalema ‘i he’ene kei si’i′ ‘o te’eki ke lahi.

• fakapapau’i ki ai ho’o ‘ofa′ pea ‘oku ke kau mo kinautolu ‘E loto lelei ange ke ne talaatu kiate koe ‘ene ngaahi

palopalema′ kapau ‘oku falala kiate koe.• fokotu’u ha ngaahi fakatātā lelei Inu ‘a e kava′ mo ngāue’aki ‘a e ‘olokaholo′ mo e ngaahi

faito’o kona tapu kehe′ ‘i ha founga fakapotopoto mo fakafe’unga pe. ‘Oua te ke teitei ngāue’aki ‘a e faito’o kona tapu′ mo faka’uli.

• ngāue fakataha ki hano fokotu’u ha ngaahi tu’utu’uni Lau ki he ‘ulungaanga ‘oku taau mo ta’etaau′. Fai pau ki ai

pea tautea’i ‘a ho’o tama′ ‘o ka ne maumau’i ia. • feinga ke ke fakamaheni mo e ngaahi kaungāme’a ho’o

tama′ pea mo ‘enau mātu’a′ ‘E fetokoni’aki ‘a e mātu’a. Fa’a talanoa mo kinautolu

fekau’aki mo e ngaahi hoha’a fekau’aki mo e faito’o kona tapu′ mo hono leva’i ‘a e ni’ihi ‘o e ngaahi palopalema ni ‘i ha ngaahi founga tatau.

• fakakaukau’i ‘a e ‘u palopalema′ kimu’a pe nau hoko mai′ Fakakaukau’i ma’u pe kimu’a ‘a e me’a te ke tala ki ho’o

tama′ kapau na’a ne talaatu na’e inu lahi pe na’a ne ‘ahi’ahi’i ‘a e maliuana′. ‘E faingofua ange kiate koe ke ke matatali ka hoko ‘a e ngaahi me’a ni ha taimi.

Tokoni mei ha taukei te ke ma’u′Neongo ‘e ala tokoni atu ‘a e fāmili′ mo e ngaahi kaungāme’a′, ‘e ‘i ai ha’o fiema’u ha tokoni mei ha taukei. Kapau ko ia, fetu’utaki ki:• ho’o sevesi ki he mo’ui ho ‘elia′ pe ki ho’o toketā • he Sevesi Fakamatala ki he ‘Olokaholo′ mo e Faito’o Kona

Tapu′, ko e sevesi ‘oku ne ‘oatu ha fakamatala ‘i he telefoni′, houa 24, ‘aho ‘e 7 he uike ‘i he (02) 9361 8000.

Ko e faito’o kona tapu ta’efakalao lahi taha ‘oku ngāue’aki ‘e he to’utupu′ ko e maliuana′.Ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e

FAITO’O KONATAPU′

18 • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • ‘atamai mo’ui lelei′

Kuo fakatokanga’i ‘e Ema kuo liliu ‘a e to’onga ‘ene tamasi’i′ ko ‘Itu. Ko e ‘osi ‘eni ‘enau hiki ki honau ‘api fo’ou he teemi kuo ‘osi′ pea hiki ki he ‘apiako fo’ou mo mavahe mei hono ngaahi kaungāme’a ofi ‘aupito. Talu ia mo ‘ene ta’e toe fie va’inga sipoti – ko e me’a na’e fu’u manako ki ai - pea hangē ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hano ivi′. ‘Oku ‘ikai ke fu’u nofo fuoloa ‘a ‘Itu ia ‘i ha ngaahi me’a ‘oku fakamamahi ki ai ka ko e me’a ni ia ‘oku kehe mei hono ‘ulungaanga totonu′. Fakakaukau leva ‘a Ema pe ‘e kole tokoni kia hai ka ‘oku ‘ikai ke ne fakapapau’i pe ‘e ‘alu′ kia hai.

‘ATAMAI mo’ui lelei′

‘atamai mo’ui lelei′ • Makasini Tauhi Fānau ‘a e Komiunitī Pasifiki′ • 19

Loto hoha’a mo e loto ta’ota’omiaKo e ongo mahaki ‘eni ‘e lahi taha hono ma’u ‘e he to’utupu′ ‘a ia ko e loto hoha’a mo e loto ta’ota’omia.

‘Oku hoko ‘a e loto hoha’a′ ‘i he taimi ‘oku loto ta’ota’omia mo ilifia ai ‘a e fānau. ‘Oku ala hoha’a ha tamasi’i ‘i ha ngaahime’a ‘oku hoko, hangē ko e ‘alu ki he ako′; pe ko ‘enau hoha’a pe ‘anautolu he taimi kotoa pe. ‘Oku fa’a hoko pe ‘eni ia ki he tamaiki pea ‘osi atu. Ka ‘e ‘i ai ha ngaahi fehu’i te ke ‘eke pe ‘oku fiema’u ha tokoni fakapalofesinale ki ho’o tama′:

• ‘oku hokohoko atu ‘a e loto ta’ota’omia′ pe ilifia, neongo kuomato’o atu ‘a ngaahi me’a na’a ne fakatupu ia′?

• ‘oku faka’au ke lahi ange ‘a e loto hoha’a ho’o tama′?• ‘oku liliu ‘a e to’onga ho’o tama′ ‘i he ngaahi me’a kehe ‘o

‘ene mo’ui′, hangē ko e, ilifia na’a fakamavahe’i ia mei hataha ‘o ‘ene ongo mātu’a′ ‘o ‘ikai ke toe ‘alu ia ki ha paati?

‘Oku hangē pe ‘a e kau leka′, ko e kakai lalahi′, ‘o nau tali ‘a e ngaahi taimi faingata’a′, hangē ko e, meimei mate ha taha ‘oku ofi kiate kinautolu pe ko e mavae ‘a e ongo mātu’a′. Ko eanga maheni pe ia pea ‘i he’ene ma’u ha taimi mo ha poupou ‘e mōlia atu ia. Ka ‘oku ‘ikai ke fa’a mavahe atu ‘a e ongo mamahi’ia′ pea kamata ke ne uesia ‘a e konga ‘o e mo’ui ‘a e tamasi’i′ hangē ko ‘enau maheni, ako′,