-
1
OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTAMAXSUS TALIM VAZIRLIGI
ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI
Q.I. XOLMIRZAYEV
TOLALALI MATERIALLARGABIRLAMCHI ISHLOV
BERISH
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
Toshkent «ILM ZIYO» 2007
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
2
37.230.1X-72
Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi
ilmiy-metodikbirlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Oquv qollanma olti bobdan iborat bolib, unda tabiiy tolali
materiallarhaqida umumiy malumot, paxta xomashyosiga, jun
tolalariga, lub tolalariga,pillaga, asbest tolalariga birlamchi
ishlov berish, tabiiy tolali materiallarningxossalariga oid
mavzular yoritilgan. Bilimlarni mustahkamlash uchun qisqatariflar,
nazorat savollari ham keltirilgan.
Qollanma kasb-hunar kollejlari oquvchilari uchun moljallangan
bolsa-da, undan soha mutaxassislari, oqituvchilar ham
foydalanishlari mumkin.
ISBN 9789943303522 © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y.
Taq r i z ch i l a r : SH.M. QOSIMOV Andijon
muhandislik-iqtisodiyotinstituti TMI «Mashina va jihozlar
texnologiyasi» kafedrasidotsenti, texnika fanlari nomzodi;A.
TORAXOJAYEV Andijon Sanoat kasb-hunar kol-leji direktori.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
3
KIRISH
Òoqimachilik va yengil sanoatda xomashyo sifatida
ishla-tiladigan kanop, ipak, jun va har xil suniy tolalarga bolgan
talabyildan yilga ortib borishiga qaramay, ular ortasida paxta
tolasiasosiy orin tutib kelmoqda. Shuning uchun ham mamlakat
xalqxojaligida paxtachilikni rivojlantirish ishiga katta ahamiyat
be-rib kelinmoqda. Paxta va uni qayta ishlash natijasida
olinadiganmahsulotlar xalq xojaligining deyarli barcha tarmoqlarida
kengkolamda ishlatiladi.
Paxta tolasi bilan bir qatorda sanoatda xalq xojaligining
turlitarmoqlarida jun, lub tolalari, tabiiy ipak, asbest va tabiiy
tolalardankeng foydalaniladi. Keyingi vaqtlarda suniy tolalarga
bolgan talabham ortib bormoqda. Albatta, tolalar orasida paxta
tolasining hissasinisbatan ancha yuqori.
Odamlar qadim zamonlardan tolalarga ishlov berish
bilanshugullanib kelishgan. Vaqt otgan sari tolalarga ishlov
berishtexnologiyasi ozgarib, takomillashib borgan.
Ozbekiston mustaqillikka erishgandan song Òoshkentda va
res-publikamizning qator viloyatlarida onlab paxtaga birlamchi
ish-lov berish, yigiruv, toquv korxonalari qurilib ishga
tushirildi. Buishlarni amalga oshirishda xorijdan yangi texnika va
texnologiyalarkeltirilib joriy etildi.
Mamlakatimizning barcha tarmoqlari singari toqimachilik vayengil
sanoatda bunday jadal rivojlanish bugungi kun yoshlaridanyuqori
bilim, intiluvchanlik va tinimsiz izlanish talab etadi.
Ushbu kitob ham shu soha mutaxassislarini tayyorlashda
asosiyqollanmalardan biri bolib qoladi degan umiddamiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
4
TABIIY TOLALI MATERIALLAR HAQIDAUMUMIY MALUMOT
Toqimachilik sanoatida qollaniladigan asosiy birlamchimahsulot
tola hisoblanadi. Tolaning turlari ham juda xilma-xildir.Tolalarni
organishda qulaylik yaratish maqsadida olimlar tomo-nidan ularni
tasniflash (klassifikatsiyalash) taklif qilingan.
Tabiiy tolalarning deyarli barchasi qishloq xojaligi
mahsulotlaribolib, har joyning oz muhitiga moslashgan holda, tabiiy
sha-roitlarda dastlab yovvoyi holda paydo bolgan va keyinchalik
ma-daniylashtirilib, keng miqyosda yetishtirila boshlangan.
Tabiatda turli-tuman tolalar bor, lekin ularning
bazilariginatoqimachilik sanoati uchun yaraydi. Bunday tolalarning
konda-lang kesimi uzunligiga nisbatan juda kichik, texnikaviy
xossalariesa yuqori boladi. Toqimachilik sanoatida ishlatiladigan
tolalaryigiruvchanlik xossasiga ega bolishi kerak.
Toqimachilik sanoatida tabiiy va suniy (kimyoviy)
tolalarishlatiladi. Tabiiy tolalarni osimlik (paxta, zigir, jut,
kanop) to-lalari, hayvonlardan olinadigan tolalar (jun) va pilladan
olinadigantolalar (iðak)ga ajratish mumkin. Toqimachilik sanoati
uchuneng ahamiyatli tola paxta tolasi hisoblanadi.
Tarixdan malumki, amerikalik Eli Uitni (AQSH) 1793-yildatola
ajratuvchi mashina kashf etganidan song paxta tozalash
sanoatirivojlana boshladi. Shunga qadar paxta tolasi chigitdan
qolda ajra-tilar edi. Shu davrda Turkiston olkasi Rossiyaning
toqimachilikfabrikalariga 1516 ming tonna paxta tolasi yuborgan.
1881-yildaToshkentda birinchi paxta tolasi zavodi qurildi.
1890-yilga kelib OrtaOsiyoda 40 ta paxta zavodi qurilgan bolib,
shulardan 30 tasi Far-gona vodiysida joylashgan edi. 1913-yilga
kelib Ozbekiston hudu-dida 180 ta paxta zavodi bolgan. 1918-yilda
517 ta paxta zavodida1610 ta jin mashinasidan foydalanib paxta
tolasi ajratilgan.
Ozbekistonda 1913-yilda 223 ming tonna paxta tolasi
ishlabchiqarilgan bolsa, 2005-yilga kelib bu korsatkich 1
million200 ming tonnadan oshib ketdi. Quyida tabiiy tolalarning
klas-sifikatsiyasi keltirilgan (1-jadval).
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
5
Tabiiy organik yuqori molekular birikmalardanolinadigan
tolalar
Tabiiy noorganikbirikmalardan
olinadigantolalar
Osimliklar yuqori uglevodlardanolinadigan tolalar
Hayvonlar fibrillar oqsillardanolinadigan tolalar
Minerallardanolinadigan tolalar
Selluloza tolalar Keratinlitolalar
Fibrionlitolalar
Silikatli tolalar
urugustiva meva qo-biqlaridanolinadigan
tolalar
barglardanolinadigan
tolalar
poyalardanolinadigan
tolalar
mevaqobigidanolinadigan
tolalar
tukli qop-lamdan
olinadigantolalar
bezlaridanajraladigan
tolalarQazilmalardan
olinadigantolalar
paxta,kapok
zigir,penka,
jut,kanop,rami
abaka,sizal,
geneken,formium koyr jun ipak asbest
↓ ↓ ↓
↓ ↓ ↓ ↓
↓
↓
↓↓
↓↓
↓↓↓
↓ ↓ ↓ ↓
1-jadval
Tabiiy tolalarning klassifikatsiyasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
6
I bob. PAXTA XOMASHYOSIGA BIRLAMCHIISHLOV BÅRISH
Paxta tozalash sanoati yångil sanoatning paxtaga dastlabki
ish-lov båradigan tarmogidir. Paxta tozalash sanoati xalq
xojaligibilan sanoat sohalarini, avvalo, toqimachilik, yog-moy,
kimyosanoati va boshqalarni boglovchi zvåno bolib, paxtani qabul
qi-lish, buntlash, chigitli paxtani standart namlik darajasigacha
quri-tish va mayda xas-choplardan tozalash, paxtani uzluksiz
tåxno-logik oqimda qoshimcha quritish, tolani chigitdan ajratish,
tola-
larni tozalash, chigitni ajratish, tola-larni tozalash, pråsslab
toy qilish, chi-gitni tozalash, chigitni ikki-uch ma-rotaba
lintårlash, lintni tozalash, pråss-lash ishlari bajariladi.
1.1. Paxta tolasi haqida tushuncha
Paxta tolasi deb, goza osimligiurugining (chigit) tukli
qoplamidanajratib olinadigan tolalarga aytiladi.Goza boyi 120 sm
gacha boradiganbir yillik madaniy osimlik. Ildiz sis-temasi kuchli
bolib, poyalari togriosadi va kop shoxlaydi.
Poya va shoxlari oddiy tukchalarbilan qoplangan, bir talay qora
xollariboladi. Barglari navbatma-navbat joy-lashgan, yirik, dumaloq
yoki buyrak-simon shaklda, yirik bandli. Gullari ak-sari och-sariq
rangda bolib, diametri7 sm gacha boradi, gul bandlari bor.Mevasi
uch yoki besh pallali bolib,
1-rasm. Goza:1 poya; 2 kosak;3 shox; 4 chanoq.
1
4
3
2
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
7
ochiladigan tuxumsimon yoki dumaloq kosak. Uruglari qora-qongir
tusli chigitlardir, ular juda kop oq, bazan qaymoqrangtolalar bilan
qoplangan. Tolasi (paxtasi)ning 95 % gacha qismisellulozadan
iborat, unda oqsil va qatron moddalar, qattiq yoglar,erkin
stearinlar bor. Terilgan paxtaning massa boyicha 3540 %tola va
taxminan 6065 % chigit boladi (terim paytida tasodifanaralashib
qolgan tuproq, xas-choplarni hisobga olmaganda).
Paxta haqidagi dastlabki malumotlar miloddan avvalgi XV
asrqolyozmalarida uchraydi. Miloddan avvalgi VIII asrdan
boshlabpaxta haqidagi malumotlar ancha sistemaga tushirilgan
hisoblanadi.Masalan, Hind diniy qonunlarida mabuda braxmanlari
diniymarosim paytida «boshlariga paxta tolasidan tayyorlangan iðlar
taqibolishlari kerak» deb aytilgan. Qadimgi yunon tarixchisi
Gerodotoz kitoblarida bir firavn makedoniyaliklarga zar va paxtadan
to-qilgan sovutlar taqdim etganligi haqida yozadi. Uning
aytishichaHindistonda toqilgan doka gazlamalar juda mashhur
bolgan.
Markaziy Osiyoda qazish ishlari natijasida topilgan tarixiy
yod-gorliklardan miloddan avvalgi I asrdayoq paxta
yetishtirilganimalum. Afrikada ham (xususan, Gvineyada) paxta
miloddan an-cha ilgari yetishtirilgani malum.
Yevropada paxta haqidagi malumotlar ancha keyin malumbolib,
paxtaning kelib chiqishi haqida talaygina uydirma gaplartarqalgan.
Goyoki «paxta juni» beradigan «paxta qozichoq»laribolib, ularning
rasmi kitoblarda bosib chiqarilgan.
Nisbatan yaqin vaqtlargacha, hatto XVII asr oxirlarida
hamYevropada paxta va goza haqida ana shunday «ilmiy
malumotlar»elon qilinar edi.
Yuqorida takidlanganidek, goza juda qadimdan
madaniy-lashtirilgan osimlik hisoblanadi. Orta Osiyoning qadimiy
shahar-lari xarobalarini tekshirish davomida paxta tolasidan
tayyorlanganmato qoldiqlari topilib, bu matoning yoshi tort ming
yilga yaqin-ligi aniqlangan.
Gozaning barcha turlari yagona botanik turga malva oila-siga
mansub gossiðium turiga kiradi.
Tabiatan goza kop yillik osimlik bolib, hayotining
birinchiyilida hosil beradi.
Texnik terminlarda chigitdan ajratilmagan tola paxta xomash-yosi
deb, chigitdan ajratib olingan tola esa paxta tolasi deb
yuritiladi.
Hozirgi paytga kelib gozaning 35 navi mavjud bolib,
ulardantorttasi xojalik ahamiyatiga ega hisoblanadi, yani:
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
8
• tukli;• barbadoss;• butasimon;• daraxtsimon.Ozbekistonda
paxtaning tukli va barbadoss turlari keng tar-
qalgan. Bularga ingichka tolali (barbadoss) va orta tolali
(tukli)gozalar misol bola oladi. Bizda butasimon va daraxtsimon
gozaturlari faqatgina seleksion nav yaratishda qollanib
kelinadi.
Ingichka tolali (barbadoss) goza navi Misr, AQSH, Turkma-niston
davlatlarida keng miqyosda yetishtiriladi. Ozbekiston hu-dudida esa
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida tarqalgan.Odatda gozaning
bu turidan katta uzunlikdagi (Lsh=3550 mm),ingichka (T=130150 m.
teks), pishiq (Ro=3038 sN/teks) vaqaymoq rangli paxta tolasi
olinadi. Gozaning vegitatsiya davri(tezpisharligi) 140170 kun,
hosildorligi esa 2030 s/ga dir. Bar-badoss goza navi qadimda faqat
Nil vodiysida osgan. Ozbekis-tonda bu goza turi 1930-yildan buyon
ekib kelinmoqda. Orta to-lali gozaga nisbatan ingichka tolali
gozaning hosildorligi birqadar pastligiga qaramasdan undan eng
qimmatbaho yuqori sifatlitola olinadi. Bir sentner ingichka tolali
paxtadan shu miqdordagi
2-rasm.
a barg; b gul; d kosak; e, f, g, h yetilgan chanoqlar;i
chanoqning ozi.
a b d
ife
g h
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
9
orta tolali paxtaga nisbatan ikki baro-bar koproq yuqori sifatli
gazlama ish-lab chiqarish mumkinligi etiborga lo-yiq. Hozir olimlar
tomonidan yaratilgan«Ashxobod-25», 6249-V, S-6037, «Ter-miz-7»,
5904-I kabi, Misrda «Karpak»,«Giza-30», «Sakel», AQSHda esa
PIMAkabi navlari yetishtiriladi.
Orta tolali (tukli) goza deyarli barchapaxta yetishtiradigan
davlatlarda kengtarqalgan. Undan olinadigan orta tolalipaxta
quyidagi xossalarga ega: uzunligiLsh=3035 mm, yogonligi T=160220 m.
teks, pishiqligi Ro=2530 sN/teks, vegitatsiya davri 120150 kun,
ho-sildorligi ortacha 2535 s/ga.
Paxta xomashyosidan tolaning chi-qish darajasi sanoatda katta
ahamiyatgaega. Orta tolali navlarda tola chiqishi ortacha 3235 %
ni, in-gichka tolali navlarda esa 2934 % ni tashkil qiladi. Tola
chiqi-shini 1 % ga oshirilishi juda katta iqtisodiy samara beradi.
Selek-sioner olimlar yangi va har tomonlama talabga javob
beradigannavlar ustida ish olib bormoqdalar.
3-rasm. Ingichka tolaligoza tupi.
3
2
1
4-rasm. Paxta tolasining pishganlik darajasi boyicha korinishi
va tuzilishi:1 tashqi qatlam; 2 qobiq qatlam; 3 ozak.
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
10
Goza bargi, poyasi va postlogidan 100 dan ortiq
mahsulottayyorlanadi. Paxta mahsulotlaridan sanoatning kopgina
tarmoq-lari (toqimachilik, aviatsiya, kimyo, avtomobil va boshq.)
da foy-dalaniladi. (E s l a t m a : 100 kg chigitli paxtadan 3435
kg tola,5557 kg chigit, 512 kg lint olinadi; 1 kg paxta tolasidan
or-tacha 10 måtr mato ishlab chiqariladi).
1 gåktar (ga) yårda yåtishtirilgan paxtadan (hosildorlik
or-tacha 30 såntnår bolganda) 78,5 ming måtr gazlama, 277 kgpaxta
moyi, 726 kg kunjara, 47 kg sovun, 108 kg momiq, 240 kgchigit va
boshqa mahsulotlar olinadi.
Paxta tolasining asosiy qismi kalava ið olish uchun
ishlatiladi,qolgan qismidan tibbiyot, kiyim-kechak, mebel va texnik
maq-sadlarda foydalaniladi. Paxta momigi selluloza xomashyosi
sifa-tida uning efirlarini olish uchun ishlatiladi. Selluloza
efirlaridanesa oz navbatida suniy tolalar, plyonkalar, plastmassa,
lak vaboshqa shu kabi mahsulotlar olinadi.
1.2. Gozaning seleksion navlari
MDX seleksioner olimlari paxtaning serhosil yangi
navlariniyetishtirish ustida katta ishlar qilganlar. Avval
yetishtirilgan selek-sion navlarning hosildorligi, pishib yetilish
muddati va kasallik-larga chidamlilik darajasi qoniqarli darajada
emas edi. Bu kam-chiliklar 108-Ô, 138-Ô, C-450555-511-b kabi
tezpishar va ka-salliklarga chidamli yangi navlarni yaratish bilan
bartaraf qilindi.Keyinroq Toshkent-1, Toshkent-2, Toshkent-3, T-7
kabi yangiseleksiya navlarini kiritish bilan mamlakatimizda paxta
navlarinialmashtirish ishi boshlandi. Bu yangi nav gozalar avvalgi
nav
5-rasm. Paxta xomashyosidan olinadigan mahsulotlar
diagrammasi.
Tola ajra-tishdagichiqin-dilar
Paxtatolasi
Sellu-loza
Paxtamomigi
Yogkomb.
olinganmomiq
Shulxa Kunjara Paxtayogi
Chiqin-dilar
Yog-moy
chiqin-dilari
Paxta xomashyosi, 100 %
33 %
2 % 3 % 1 % 1 %
20 % 25 %11 %
2 % 2 %
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
11
gozalarga qaraganda kasalliklarga ancha chidamli, serhosil va
to-lasining sifati yuqoridir. Mamlakatimizda ingichka tolali
paxtanavlarini yaratish ustida olib borilgan ishlar
seleksionerlarimiz-ning yirik muvaffaqiyatlaridan biri
hisoblanadi.
Urugchilik sohasida, toqimachilik sanoati talabiga javob
be-radigan goza navlarini yaratish ustida ham ishlar olib
borildi.
2-jadval
Paxtaning seleksion navlari va ularning tavsifi
atxaPt pi i
iralassoxaloT
noiskeleSralvan
lepathsmm,igilnuzu
aghsilizuigilnuzu , kg
kilhcizilqizihc,)igilnogoy(
sket.m
12
345
678
04/9393/8393/8383/73
73/6363/5353/4343/3343/3323/13
43/3313/0323/1392/82
adimak0382
0,830,53
0,335,825,62
0,525,32
adimak5,32
321931141451
65156116127871291
002222281002adimak281002
È-3678,È-7469Â-7955,È-8709È-5519,0306CÂ-5646,È-4095
Ô-331,Ô-941Ô-831,Ô-801Ô-951,7274-Ñ
3-tnekhsoT1-tnekhsoT2-tnekhsoT
12423382Ô-351
Respublikamizda paxta urugchiligi yagona davlat
sistemasigabirlashgan bolib, u seleksiya va urugchilik
seleksiyalari stansiya-lari, elita urugchilik xojaliklari, jamoa
xojaliklari, nav sinashbolimlari, paxta tayyorlash punktlari, paxta
tozalash korxonalariva urugchilik laboratoriyalarida olib
boriladigan seleksiya va urug-chilik ishlarini birlashtiradi.
Paxta urugchiligi sistemasi quyidagi ishlarni oz ichiga oladi:1.
Yangi nav goza urugini birlamchi kopaytirish.2. Davlat nav sinash
va tumanlashtirish ishlarini nazorat qilish.3. Elita I, II va III
reproduksiya uruglari ishlab chiqarish bo-
yicha elita urugchiligini rivojlantirish.4. Uruglik chigit
fondini tayyorlash va jamoa xojaliklarini
uruglik chigit bilan taminlash.5. Uruglik fondining sifatini
tekshirib borish.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
12
Seleksiya va tajriba stansiyalarida, ilmiy tekshirish
institut-larida olingan gozaning yangi navlari, uni kopaytirish
uchunjamoa xojaliklarida yetishtirilgan elita chigit uruglik
xojaliklarigaberiladi. Bu yerda korsatkichlari yaxshi chiqqan
uruglik chigitdavlat nav sinash tashkilotlari tomonidan har
taraflama sinaladihamda paxta tolasi va undan toqilgan gazlama
Markaziy ilmiy tad-qiqot institutlariga yuboriladi.
Serhosil, tolasining texnologik xususiyatlari talabga javob
be-radigan, kasalliklarga chidamli va boshqa agrotexnika
korsat-kichlari yuqori bolgan goza navlari tumanlashtiriladi.
Bu navlar urugchilik jamoa xojaliklariga berilib, u yerda
elitachigit va uning reproduksiyasi olinadi.
Elita uruglik chigiti deb, gozaning shu navga oid
xususiyat-larga ega bolgan tiðlarini yakka-yakka tanlab olish yoli
bilan chi-qarilgan chigitlarga aytiladi. Elita uruglik chigitining
tozaligi100 %, yani unga boshqa nav chigit aralashmagan boladi.
Birinchi reproduksiya chigiti deb, elita uruglik chigitini
ekishnatijasida olingan chigitlarga aytiladi. Bu chigitlarning nav
to-zaligi kamida 99 % bolishi kerak. Tumanlashtirilgan seleksiya
navgozani boshqa seleksiya nav urugi bilan almashtirish nav
al-mashtirish deb ataladi.
1.3. Goza kasalliklari. Davlat standartlari
Chigit unib chiqqandan to paxta hosili yetilguncha goza tup-lari
har xil kasalliklarga chalinishi mumkin. Bu kasalliklar ozvaqtida
bartaraf etilmasa, paxta hosiliga katta ziyon yetkazadi.Goza,
asosan, quyidagi kasalliklarga chalinadi.
Gommoz kasali parazit bakteriyalar orqali yuqadi. Bu
kasallikgozaning butun tanasiga tarqalashi mumkin. Agar kosak
gom-moz bilan kasallansa, uning tolalari bir-biriga yopishib
qolibyaxshi ochilmaydigan bolib qoladi.
Vilt kasalligi ildiz orqali goza tanasiga otishi natijasida
paydoboladi. Paxta tolasi qisqa, chirigansimon bolib, chigiti
yaxshiyetilmaydi, yog berishi kamayadi.
Ildiz chirish kasalligi urugni chuqur ekishdan, havo sovuq
bol-ganda, yer yuzi qatqaloq bolib qolgan paytlarda kopayishi
mumkin.
Goza zararkunandalari orgimchakkana, paxta biti, kosakqurti,
karadrina yoki barg qurti va hokazo. Bular ham gozaniosishdan
toxtatadi, hosilni kamaytirib yuboradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
13
Paxtani qabul qilishdan oldin uning ogirligi, namligi,
iflos-langanlik darajasi va sanoat navi quyidagi Davlat
standartlari aso-sida aniqlanadi.
Chigitli paxta uchun Davlat standartlari
Chigitli paxta Oz RST 615-945-sanoat navi, 3 sinfga
ajratilgan.
Paxta tolasi Oz RST 604-93. Uz.DST.604-2001.5-sanoat navi, 5
sinfga ajratilgan.Sifat korsatkichlari:• shtapel uzunligi, mm;•
chiziqli zichlik, m.teks;• solishtirma uzilish kuchi, sN;•
mikroneyr. Pishib yetilganlik koeffitsiyenti;• rangi va jinlash
sifati boyicha tashqikorinishi;• nuqson va iflos aralashmalarning
vazniboyicha ulushi;• namlikning vazni boyicha nisbati, %.
Paxta momigi (lint) Oz RST 645-95 asosida shtapel
uzunligiboyicha:Tið-A; Tið-B, 2 ta sanoat naviga, 3 ta
sinfgaajratiladi.
Paxta chigiti Oz RST 596-93 asosida 4 ta sanoat
navigaajratiladi.
Paxta chiqindilari TSH 01-95 boyicha momiq aralashganchiqindilar
va TSH 02-95 boyicha ulyuk(óëþê) aralashgan chiqindilarga
bolinadi.
1.4. Chigitli paxtani quritish
Chigitli paxta uni saqlash paytida ozining tabiiy
xususiyat-larini yoqotmasligi lozim. Undan olinadigan tola va
chigitning si-fati yuqori bolishi uchun uni oz vaqtida quritish va
iflosliklar-dan tozalash kerak.
Chigitli paxta ikki usulda quritiladi: t a b i i y q u r i t i s
h asosan qol bilan terilgan chigitli
paxtani dala sharoitida, ochiq maydonchalarda quyosh
nurida(oftobda) quritish;
s u n i y q u r i t i s h , mashinada terilgan va qolda
terilganpaxtaning past navlarini har xil konstruksiyali uskunalarda
quritish.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
14
Oftobda quritish usuli chigitli paxtaning namligini 23 %
gakamaytirish zarur bolganda keng qollaniladi. Buning uchun
dalashiyponlarida maxsus maydonchalar tekislab, ularning sirti
so-monli loy bilan suvaladi yoki asfaltlanadi. Chigitli paxta
namli-giga qarab 1015 sm qalinlikda maydonchaga yoyib oftobga
qo-yiladi va quritishni tezlatish uchun vaqti-vaqti bilan
aralashtirilib,agdarib turiladi.
Chigitli paxtani suniy quritish ishi paxta tozalash
zavodlaridava zavoddan tashqaridagi paxta tayyorlash punktlarida
maxsusquritish sexlarida bajariladi. Bunday sexlarda namligi va
iflosliginormadan yuqori bolgan chigitli paxta quritib
tozalanadi.
Quritish-tozalash sexlarida ornatilgan quritish
uskunalarichigitli paxtaga issiqlik berish usuliga kora
aerofontanli, kamerali-shnekli va barabanli bolishi mumkin. Paxta
tozalash sanoatidanamlikni koproq yoqotish va quritilgan paxtani
kop otkazishjihatidan ish unumdorligi yuqori bolgan har xil
konstruksiyadagibarabanli quritish uskunalaridan foydalaniladi.
Barabanli quritkichlarda boshqalariga qaraganda quritish
agen-tining temperaturasi yuqori va ularni ishlatish oson.
Chigitli paxta komponentlari (tola va chigit) namligining
uningortacha namligi bilan boglanishi 6-rasmda korsatilgan.
Rasmdan korinib turibdiki, chigitli paxtaning ortacha nam-ligi
10 % bolganda, tolaniki 7 %, chigitniki esa 18 % boladi.Shuning
uchun chigitli paxta quritilganda uning tolasi chigitigaqaraganda
tezroq quriydi.
Chigitli paxtani quritishda uningkomponentlarining qizish
tempe-raturasi katta ahamiyatga ega. Chi-gitli paxtani quritganda
sifati buzil-masligi uchun necha gradus tem-peraturagacha qizdirish
mumkinligitajribada aniqlangan. Chigitli pax-tani quritishda
uruglik chigitlarni55 °C, texnik chigitlarni 70 °C vatolani 105 °C
gacha qizdirish mum-kin. Chigitli paxta komponentla-rining
temperaturasi yuqorida kor-satilgandan yuqori bolsa, uninguruglik
chigitlarining unib chiqishxususiyati, texnik chigitlarda esa
moy
6-rasm. Chigitli paxtakomponentlarining namligi:
1 chigit; 2 chigitlipaxta; 3 tola.
%50
40
30
20
100 10 20 30 40 %
1
2
3
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
15
chiqishi pasayadi. Tolaning pishiqligi, uzunligi va egilish
qobi-liyati kamayadi. Shuning uchun chigitli paxtani bir tekis
qu-ritish kerak.
Quritilgan paxta namligining bir tekis bolishi uning qabul
vaq-tidagi namligining bir tekis bolishiga bogliq. Yani qabul
vaqti-dagi namlik gradatsiyasi 34 % dan ortiq ozgarmasligi
kerak.
Chigitli paxta sanoat navi uchun belgilangan
normagachaquritilishi kerak. Shunga amal qilinganda normativ
namlikdagichigitli paxtani uzoq vaqt saqlashda uning tabiiy
xususiyatlariozgarmaydi. Saqlash davrida I, II, III nav chigitli
paxta uchunnamlik 11 % dan IV, V navlar uchun esa 13 % dan
oshmasligikerak. Chigitli paxta ishlab chiqarishga berilishida
namligi kopibilan 89 % bolishi shart.
Quritish barabanlarida quritilgan chigitli paxtaning
massasiniquyidagi formula boyicha hisoblash mumkin:
1+ , kg,100
21 aq
Wm = m
bu yerda: maq chigitli paxtaning absolut quruq massasi, kg.
Quritilgan chigitning absolut namligi:
, kg,1+
100
0aq
1
mW =
W
bu yerda: m0 quritish barabani ichiga berilgan chigitli
paxtaning
massasi, kg; W1; W
2 chigitli paxtaning quritishdan oldin vaquritilgandan keyingi
namligi, %.
Quritish davrida bugga aylangan namlik quyidagi formula aso-sida
hisoblanadi:
, kg.100 100
1 2 1 2aq 0 0
1 2
W W W WW = m = m
+ W + W
− −
1.4.1. Chigitli paxtani quritish uskunalarining konstruksiyasiva
ishlash tartibi
Paxta tayyorlash punktlari va quritish-tozalash sexlari
hamdapaxta tozalash zavodlaridagi tozalash bolimlari chigitli
paxtaniquritish yoki isitish uchun hozirgi vaqtda 2ÑÁ-10, ÑÁÎ va
ÑÁÒrusumli quritish barabanlari bilan taminlangan. Bu quritish
ba-
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
16
rabanlarining doimiy ishlashini taminlash maqsadida ular
issiq-lik bilan taminlangan, transport moslamalari va taminlash
sis-temalari bilan komplektlangan (7-rasm).
8-rasmda hozirgi kunda paxta tozalash sanoatida eng kop
qol-laniladigan 2ÑÁ-10 rusumli quritish barabanining
texnologiksxemasi keltirilgan.
Chigitli paxta quritish barabani 3 ichiga taminlagich 2
yor-damida issiq havo bilan 1 birga beriladi. Barabanning aylanishi
tu-fayli chigitli paxta malum balandlikka kotarilib, titilgan
holdaquritish agenti bilan aralashib quritiladi. Keyin qurigan
chigitlipaxta tushirish (chiqarish) novi 4 orqali quritish barabani
ichi-dan kelgusi mashinaga jonatiladi. Ishlatilgan quritish
agentibolsa, shnek 5 orqali tashqariga chiqib ketadi.
7-rasm. TM-1,5 issiqlik generatori bilan taminlangan sexda
chigitlipaxtani quritish jarayoni sxemasi:
1 havo olish filtri kamerasi; 2 ÒÆ-1,5 issiqlik generatori; 3
ventilator;4 tutun sorish mashinasi; 5 gaz quvuri; 6 uchqun
tutqich;
7 taminlagich; 8 quritish barabani.
12
3
4 5 6 78
Paxta
Issiq havo
8-rasm. ÑÒÁ rusumli quritish barabanining texnologik
sxemasi:
1 issiq havo uzatish quvuri; 2 pnevmotaminlagich; 3 quritish
barabani;4 tozalash seksiyasi; 5 ifloslarni chiqarish shnegi; 6
ishlatilgan
havoni chiqarib yuborish trubasi.
2 1 3 4B
6
5
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
17
Quritish barabanlaridan iqtisodiy-ratsional foydalanish
uchundoimo uning quritish agenti temperaturasini, hajmini, chigitli
pax-taning namligini nazorat qilib borish kerak. Shu bilan bir
qatordachigitli paxtaning ifloslanganlik darajasini, iflosliklar
bilan birgaotib ketgan chigitli paxta miqdori ham nazorat qilib
turiladi.
1.5. Chigitli paxtani tozalash
1.5.1. Ñhigitli paxtaning iflosliklari
Ñhigitli paxtaning tolasini chigitdan ajratishda undagi
iflosliklararalashmasi tola sifatiga salbiy tasir etmasligi uchun
ular quritish-tozalash va tozalash sexlari ichiga ornatilgan maxsus
dastgohlarvositasida ajratib olinadi.
Goza kosaklari yetilishi davrida barg va shoxchalar
quriyboshlaydi, mort bolib, oson sinib parchalanadi va ochilgan
pax-taga ilashib uni ifloslantiradi.
Chigitli paxtani qol bilan terganda uning ifloslanish
darajasiterimchining mahoratiga, mashina bilan terishda esa goza
barg-lari defoliatsiyasini oz vaqtida va sifatli otkazilishiga
bogliq.
Chigitli paxtada uchraydigan iflosliklar aralashmasini
kelibchiqishiga kora organik va mineral jismlarga bolish
mumkin.
Organik jismlarga goza tupining qismlari barg, shoxchalar,chanoq
pallalari, gul barglari va boshqalar (goza va boshqa begonaotlar)
kiradi.
Mineral jismlarga esa tosh, qum, tuproq, kesak va
boshqalarkiradi.
Iflosliklar aralashmasi bolakchalari olchami jihatidan
shartliravishda ikki guruhga bolinadi:
m a y d a i f l o s l i k l a r guruhiga olchamlari 10 mm
dankichik bolgan;
y i r i k i f l o s l i k l a r g a olchamlari 10 mm dan katta
bol-gan bolakchalar kiradi.
Iflosliklar aralashmasi paxtaga ilashishi jihatidan passiv va
aktivxillarga bolinadi. Passiv iflosliklar chigitli paxta
chanoqlari pal-lalarining sirtida bolib, yengil silkitganda
paxtadan oson ajraladi.
Aktiv iflosliklarni chigitli paxtadan ajratib olish uchun
ularniavval passiv holatga keltirish kerak. Shuning uchun paxta
tozalashdastgohlarini tanlashda iflosliklar aralashmasining
xarakteriga vaularning chigitli paxtaga yopishganlik darajasiga
etibor berish zarur.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
18
1.5.2. Chigitli paxtani mayda iflosliklardan tozalash
texnologiyasi
Chigitli paxtani har xil iflosliklardan tozalash uchun
kerakliuskunalar turlarini tanlashda ularning fizik-mexanikaviy
xu-susiyatlari (olchamlari, kelib chiqishi, paxtaga ilashish
darajasi)nihisobga olish katta ahamiyatga ega.
Ñhigitli paxtani xas-choplardan tozalash mashinalari qo-ziqchali
barabanlar seksiyasi va arrali barabanli seksiyalardaniborat
boladi. Mayda xas-choplar qoziqchali barabanlar seksi-yasida, yirik
aralashmalar esa arrali barabanli seksiyada yaxshitozalanadi.
Ñhigitli paxtani tozalash uskunalarining ish unumdorligi
vatozalash samaradorligi (chigitli paxtadan xas-chop, olik va
puchchigitlarni ajratish xususiyati) bilan baholanadi. Uskunaning
to-zalash samaradorligi otkazilgan paxtadan ajralgan iflosliklar
mas-sasini chigitli paxtada bolgan barcha aralashma massasiga
nisbatibilan, foiz hisobida, aniqlanadi:
100 %,1 2M1
C CK =
C
bu yerda: C1, C
2 chigitli paxtani tozalashdan oldin va keyingi
ifloslik darajasi.Uskunani tozalash samaradorligi uning ish
unumdorligi, chi-
gitli paxtaning namligi va iflosligiga kop jihatdan bogliq.
Usku-nalarning ish unumdorligi ularning eng yuqori tozalash
samara-dorligiga moslab oshiriladi. Chigitli paxtaning namligi
normal dara-jaga kamaytirilganda tozalash samaradorligi ortib,
iflosliklarningchigitli paxtadan ajralishi osonlashadi. Namligi
normal darajadanyuqori bolgan chigitli paxta tozalanganda
uskunalarning toza-lash samaradorligi kamayishdan tashqari shu
chigitli paxta tola-sida qoshimcha nuqsonlar ham kopayadi. Buni
ilmiy tekshirishinstituti malumotidan korish mumkin.
3-jadval
agatxapiltigihChsirebvolhsi
iraltrahs
,igilmaN%
,igilsolfI%
ralnosqunigadaloT
%,kilsolfi %,nosqun
nagamlitiruQ 2,41 6,31 4,21 5,81
naglitiruQ 1,01 3,31 3,6 5,21
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
19
Uskunalarni tozalash samaradorligi chigitli paxtadagi
iflos-liklar miqdoriga qarab ozgaradi: iflosliklar miqdori qancha
kopbolsa, tozalash vaqtida shuncha kop iflosliklar ajraladi.
Mayda ifloslik bolakchalari chigitli paxtadan barabanli va
shneklitozalagichlarda yaxshi ajraladi va ularni ajratish uchun
tozalashjarayonida chigitli paxtani elash yetarli deb hisoblanadi.
Shu sa-babli chigitli paxtani mayda iflosliklardan tozalash uchun
qoziqli-titkilash uskunalaridan foydalaniladi. Torli sirtlar polat
simlardantoqilgan, har xil shakldagi kozli, yaxlit tunuka yoki
torli shakl-dagi kolosniklardan yasalgan bolishi mumkin
(9-rasm).
Uskunani tozalash samaradorligi qoziqli-titkilash barabanibilan
torli sirtning bir-biriga nisbatan joylashishiga bogliq.
Qoziqchali barabanli tozalagichlardan chigitli paxtaga
quyidagikuchlar tasir qiladi:
chigitli paxta bolagining torli sirtga ishqalanish kuchi;
markazdan qochma kuch; chigitli paxta bolagining ogirligi; chigitli
paxta bolagining qoziq sirtiga ishqalanish kuchi; kamera ichidagi
havo oqimining qarshiligi.Bu kuchlar tasirida chigitli paxta
bolakchalari sirt strelkasi
yonalishida aylanishga majbur boladi. Chigitli paxta
bolakcha-lari torli sirt ustiga urilishi natijasida undagi
iflosliklar ajraladi vatorli sirt teshiklari orqali tashqariga
chiqib ketadi.
Bazi tozalagichlar barabanlarida ikki qator qoziqchalar
or-natilgandan keyin uchinchi qatorga yaxlit planka ornatilgani
sa-babli qoziq-plankali tozalagichlar deb ataladi.
Qoziq-plankalidastgohlarning tozalash samaradorligi birmuncha
yuqori boladi,chunki chigitli paxta qoziqchalar bilan titilib,
planka hosil qilganhavo oqimi tozalashni jadallashtiradi.
Chigitli paxtani mayda iflosliklardan tozalash
uskunalariningkonstruksiyasi va ishlash prinsipi. Chigitli paxtani
mayda ifloslik-lardan tozalash uchun ishlatiladigan uskunalar paxta
tozalash za-
9-rasm. Torli sirtlar:
a polat simdan toqilib qalaylangan; b, d har xil teshikli
tunukadan yasalgan.
a b d
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
20
vodining quritish-tozalash sexiga, tozalash sexiga va har bir
jinningtaminlagichiga ornatiladi. Chigitli paxtadan mayda
iflosliklarniajratish uskunalari pnevmatik, pnevmo-mexanik va
mexanik sis-temalarga bolinadi.
Mayda iflosliklarni ajratish uskunalari texnologik qatorda
or-natilish joyiga qarab individual va batareyali, ishchi
organlariningsoniga qarab bir barabanli va kop barabanli,
konstruksiyasi bo-yicha esa barabanli va shnekli turlarga
bolinadi.
Paxta tozalash sanoati korxonalarida chigitli paxtani mayda
if-losliklardan tozalashda, asosan, 8 qoziqchali barabanli Ñ×-02;1
ÕÊ rusumli tozalagichlar va EÍ 178 qoziqchali bloklar
ishlatiladi.
Mashinaning ishlash jarayoni quyidagicha: chigitli paxta
ta-minlash valiklari ustiga ornatilgan shaxtaga tushiriladi.
Bir-birigaqarshi aylanuvchi taminlash valiklari chigitli paxtani
qoziqchalibarabanga bir tekisda uzatadi. Qoziqchali baraban oz
navbatidachigitli paxtani titkilab torli sirt ustidan olib otadi va
ikkinchibarabanga uzatadi. Shu tartibda chigitli paxta hamma
barabanlardatozalanib mayda iflosliklardan ajraladi. Ajratilgan
iflosliklar ba-rabanlar tagidagi torli sirt teshiklari orqali
ifloslik bunkeriningqiya devorlari boylab pastga tushadi va
pnevmotransport bilansorib olinadi. Tozalangan chigitli paxta esa
uskunadan chiqarilibkeyingi texnologik jarayonga uzatiladi.
Uskunaning haqiqiy ish unumdorligi quyidagi formula
orqalihisoblanadi:
X3,6 L f pQ = ,T
η ϕ
bu yerda: L chigitli paxtaning tozalagich ichida
harakatlanishyolining uzunligi, mm; η 0,250,30 torli sirtdan
foy-dalanish koeffitsiyenti; f tozalagichning foydali ish
koeffitsiyenti;fX=0,30,35; p
X chigitli paxtaning zichligi, kg/m3; T chi-
gitli paxtaning tozalagich ichida bolish vaqti, s; ϕ
uskunaningfoydali ish koeffitsiyenti 0,850,95.
1 ÕÊ rusumli mashinaning texnik tavsifi
Ish unumdorligi, t/soat 5,07,0Àylanish tezligi, ayl/min:
taminlovchi valikniki 014qoziqchali barabanniki 480
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
21
Texnologik tirqish (torli sirt bilanqoziqchali baraban
ortasidagi), mm 1420Tozalash samaradorligi, % 4550
1.5.3. XCHE besh barabanli tozalagichi
XCHE besh barabanli tozalagichi ingichka tolali paxtani
iflos-likdan tozalashga moljallangan. Bu tozalagichdan boshqa
turdagichigitli paxtani tozalashda ham foydalanish mumkin.
Tozalagich kanoptutkich, qoziqli titkilash barabanlari,
ko-losnikli panjara, korpus, paxta solish bunkeri, paxtani
mashinadanchiqarish bunkeridan tashkil topgan. Bunkerga tushgan
chigitlipaxtani aylanib turgan kanoptutkich turli sirt yoki
kolosnikli pan-jara ustidan sudrab otib, keyingi qoziqli-titkilash
barabaniga uza-tadi. Shunda paxta tezligini biroz yoqotib, keyingi
baraban qo-ziqlari bilan boshqa turli sirt ustidan sudrab olib
otiladi.
Chigitli paxta har gal torli sirtga ishqalanganda mayda
qoshilma-larning bir qismi ajralib torli sirt teshiklari orqali
chiqib ketadi. Paxtabarcha barabanlardan otib tozalanadi va
bunkerdan chiqib ketadi.
6A-12M shnekli tozalagich orta tolali chigitli paxtadan
maydaiflosliklarni ajratish uchun moljallangan bolib, tozalash
sexiningtexnologik jarayoniga arrali tozalagichlardan oldin yoki
ulardankeyin ornatiladi.
Tozalash uchun mashinaga tushayotgan chigitli paxta ikkita
alohidaoqimga bolinib, yuqoridagi aylanuvchi shneklar bilan
ishlanadi.
Har bir shnekli baraban diametri 400456 mm vintli kon-veyerdan
iborat bolib, vint qanoti ustiga balandligi 75 mm li qo-ziqchalar
payvandlangan.
Vint chiziq boylab joylashgan qoziqchalar chigitli paxtani
titkilabotadi va sekin-asta vint boylab mashinaning ikkinchi
tomoniga siljitadi.
Chigitli paxta mashina ichida doimo titkilanishi va
harakatla-nishi natijasida iflos qoshilmalar undan ajralib shnek
novini tash-kil qiluvchi kolosniklar orqali ajralib chiqadi.
1.5.4. Yirik iflosliklar va ularning turlari
Yuqorida takidlanganidek, chigitli paxtada boladigan
iflosaralashmalar olchami jihatidan shartli ravishda ikki
guruhgabolinadi. Mayda iflosliklar guruhiga teshiklari 10 mm li
tordanotadigan, yirik aralashmalar guruhiga bunday tordan
otmaydi-gan aralashmalar kiradi. Yirik aralashmalar organik va
mineral
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
22
bolishi mumkin. Yirik aralashmalar chigitli paxtaga ilashishi
ji-hatidan passiv xilga kiradi. Ularning olchamlariga bogliq
holdaiflosliklar, asosan, chigitli paxtaning ustki qismida
joylashadi. Shusababli ularni silkitish hisobiga ajratish oson.
Lekin tozalash dav-rida uskunalarning ishchi organiga urilish kuchi
tasiri hisobigaparchalanib mayda iflosliklar guruhiga kirib qolishi
mumkin.
Texnologik uskunalar toxtovsiz va samarali ishlashi
uchunchigitli paxtaga tasodifan qoshilib qolgan ogir jismlarni
oldindanajratib olish lozim. Bu ogir jismlar (tosh, kesak, temir
parchalariva boshqalar) texnologik uskunalarning ishchi organlariga
zararyetkazib, mahsulot sifatini va uskunalarning ish
unumdorliginipasaytiradi. Ogir yot jismlar texnologik uskunalarga
zarar yetkazishbilan birga ish vaqtida yongin chiqarish xavfini ham
tugdiradi.
1.5.5. Chigitli paxtadan yirik iflosliklarni ajratish
texnologiyasi
Chigitli paxtani har xil aralashmalardan tozalash uchun
ular-ning fizik-mexanikaviy xususiyatlarini hisobga olib
texnologikuskunalar turi tanlanadi. Masalan, yirik iflosliklardan
chigitli pax-tani ajratishda arrali barabanlar seksiyasidan
foydalaniladi.
Chigitli paxtani iflosliklardan tozalash samaradorligi
uskunaishchi organlarini chigitli paxtaga tasir etish usuliga, yani
torlisirt yoki kolosnik ustida chigitli paxtani silkitish, tozalash
vaqtidavujudga keladigan havo oqimi arrali barabanlarning chigitli
paxtabolaklarini qanday titkilab, tarashiga bogliq. Tozalash
uskuna-
lari ish organlarining chigitli pax-taga tasiri oz navbatida bir
qatorsabablarga: uskunaning ish unum-dorligiga, ishchi qismlarning
ay-lanish tezligiga, ish organlari ora-sidagi texnologik
oraliqlarga; ular-ning konstruksiyasiga, chigitli pax-tani
nechanchi marta tozalani-shiga bogliq.
Arrali barabanli tozalash usku-nalarining asosiy ishchi
organlari:arrali baraban 1 bilan uning tagigamalum bir masofada
qator orna-tilgan kolosniklar 2 dan iborat. Buish organlari
chigitli paxta bo-
10-rasm. Paxtani yirikiflosliklardan tozalaydigan
asosiy ishchi organlar:1 arrali baraban; 2 kolosniklar;
3 bosib-tåkislovchi chotka;4 chotkali baraban.
34
2
1
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
23
lakchalarini arra tishlariga bosish chotkasi 3 va ajratib
oluvchichotkalar 4 birgalikda chigitli paxtadan yirik iflosliklarni
ajra-tish texnologik jarayonini tashkil etadi (10-rasm).
Arrali barabanli tozalagichlarning tozalash samaradorligi
uningish unumdorligiga va chigitli paxtaning sanoat naviga
bogliq.
11-rasmda ×Õ-3M2 rusumli tozalagich tozalash samaradorligi-ning
ish unumdorligiga bogliqligini korsatuvchi grafiklar
keltirilgan.
Bunda I egri chiziq birinchi navlar uchun va II egri chiziq
pastnavli chigitli paxtani tozalash natijasida olingan
korsatkichlar. Bugrafiklardan korinib turibdiki, tozalash
uskunalarining ish unum-dorligining ortishi bilan uning tozalash
samaradorligi, shu bilanbirga chigitli paxtani qayta tozalash
xususiyati ham pasayadi. Arralibarabanlar tozalagichlarining ish
unumdorligi (Q
a) tozalagich
seksiyasining paxta otkazish qobiliyatiga qarab aniqlanadi:
Qa = 3,6υnLρxψhϕ, kg/soat,
bu yerda: υn taminlagich valiklarining aylanish chiziqli
tez-ligi, m/s; L arrali baraban uzunligi, m; ρx chigitli
paxtaningzichligi, kg/m3; ψ arrali barabanning tolish
koeffitsiyenti;h baraban bilan kolosniklar orasidagi masofa, mm; ϕ
tozala-gichdan foydalanish koeffitsiyenti, ϕ
x = 0,30,36.
11-rasm. a arrali barabanli tozalagichning tozalash
samaradorligi(K)ning ish unumdorligiga (Q); b naviga (I, II) va d
tozalanish
soniga bogliqligi.
K %
80
70
60
501 2 3 4
Q, t/s
II
I
a0
b
K %
70
60
50
401 2 3 4
Q, t/s
II
I
0
d
K %
60
50
40
301 2 3 4
Q, t/s
II
I
0
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
24
1.5.6. Yirik iflosliklardan tozalash
uskunalariningkonstruksiyasi va ularning ishlashi
Paxta tozalash zavodlarida chigitli paxtani birlamchi
ishlashtexnologik jarayoniga kiritilgan tozalash uskunalari shu
zavod-ning tozalash bolimlariga ornatilgan bolib, ularni har xil
va-riantlarda joylashtirish mumkin. Masalan, ×Õ-3M rusumli
ikkitatozalash seksiyasi bor uskunalar qatorlab
joylashtiriladiganbolsa, ÓÕÊ seksiyalari va 1ÕÏ uskunalari
ketma-ket bitta oqimtarzida ornatiladi.
Chigitli paxtadan iflosliklarni ajratish texnologiyasida
foydala-niladigan ish asosiy organlarining vazifasi bir xil bolgani
bilan(arrali baraban, kolosniklar, chotkalar) uskuna ichida
ularningjoylashish usullari har xil bolishi mumkin. Shu sababli
yirik if-losliklardan tozalash mashinalarining konstruksiyasi ham
bir-biridan farq qiladi.
12-rasmda ×Õ-3M2 kolosnik-arrali barabanli tozalash
usku-nasining kondalang qirqimi boyicha texnologik jarayoni
sxemasikorsatilgan. Tozalagich chigitli paxtani yirik va mayda
xas-chop-lardan tozalash uchun moljallangan bolib, paxta tozalash
zavod-larining quritish-tozalash va tozalash sexlariga
ornatiladi.
Iflos aralashmalarga qoshilib qolgan chigitli paxta bolakla-rini
ajratib olish uchun konstruksiyasi jihatidan arrali barabanlar4 ga
oxshash bolgan regeneratsion seksiya 8 da ornatilgan
iflosaralashmalarni uskuna ichidan chiqarish uchun umumiy
iflos-liklarni uzatuvchi shnek kozda tutilgan.
Iflos aralashmalari bor chigitli paxta taminlovchi valiklar1
yordamida bir tekisda qoziqchali titkilash-tozalash barabani 2
gauzatiladi, bu oz navbatida chigitli paxtani mayda bolaklarga
titki-lab va titilgan chigitli paxtani torli sirt 3 ustidan sudrab
otkazishhisobiga mayda iflosliklardan tozalanadi. Keyin birinchi
arralibaraban 4 ga uzatiladi. Arrali sirt ustida chigitli paxta
qozgalmaschotka 6 bilan tekislanadi va arralarning tishlariga
ilinadi. Arratishlariga yopishgan chigitli paxta bolaklari harakat
vaqtida ko-losniklar 7 ga uriladi. Shunda xas-choplar bilan
chigitli paxta ora-sidagi boglanish yoqoladi. Aktiv xas-choplarning
bir qismi passivxas-choplarga aylanadi va markazdan qochma kuch
bilan havotasirida kolosniklar orasidan tushib ketadi. Chigitli
paxta arratishlaridan chotkali baraban 8 yordamida ajratib olinadi
va tuzi-lishi jihatidan shunga oxshash ikkinchi arrali baraban
seksiyasida
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
25
tozalanish takrorlanadi. Undan ajratilgan toza chigitli paxta
chot-kali baraban orqali paxtani yigish konveyeri (shnek)ga
uzatiladi.
Chigitli paxtani tozalash vaqtida ajralgan iflos
aralashmalaruskunalar tagida joylashgan umumiy ifloslik shnegi
vositasida us-kunalardan chiqarilib, maxsus pnevmotransportyorlar
sistema-siga uzatiladi.
Tozalangan chigitli paxta esa keyingi texnologik jarayonni
ba-jaruvchi uskunaga uzatiladi.
12-rasm. ×Õ-3M2 rusumli kolosnik-arrali barabanli tozalagich
sxemasi:
1 taminlovchi valiklar; 2 titkilovchi-tozalagich baraban; 3
torli sirt(yuza); 4 arrali baraban; 5 chotkali barabanlar; 6
qozgalmas chotkalar;
7 kolosnikli panjara; 8 arrali regeneratsion seksiya;9 qiya
sirt; 10 stanina.
1
2
3
7
9
6
10
8
5
5
6
4
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
26
×Õ-3M2 tozalagichining texnik tavsifi
Chigitli paxta boyicha ish unumdorligi, t/s 13,0Tozalash
samaradorligi, % 7080Ish organlarining aylanish tezligi, min1:
taminlash valiklari 020arrali barabanlar 400chotkali barabanlar
800
Ishchi organlarning texnologik tirqishlari, mm:qoziqchalar bilan
tor orasi 1416arrali baraban bilan kolosniklar orasi 1012arrali
baraban bilan chotkalar orasi 1 gacha
1.5.7. Separator va toshtutkichlar
Paxta tolasi va chigit sifatini yaxshilash hamda ularga
aralash-gan iflos jismlarni kamaytirish tozalash mashinalari va
jinlarninormal ishlatishga bevosita bogliqdir. Jinlarning toxtovsiz
va sa-marali ishlashi uchun chigitli paxtadagi ogir jismlarni
oldindanajratib olish lozim. Chigitli paxtaga aralashgan ogir
jismlar (tosh,kesak, temir parchalari va boshqalar) texnologik
mashinalarningish organlariga, ayniqsa, jin, linterlarning arrali
barabanlari tish-lariga zarar yetkazib, mahsulot sifatini va
mashinalarning ish unu-mini pasaytiradi. Ogir jismlarni tutib
oluvchi moslamalar, tex-nologik jarayondagi orniga qarab ikki
guruhga bolinadi:
1. Pnevmotransport trubasiga separatordan oldin liniyaga
or-natiladigan moslamalar.
2. Separatordan keyin liniyadan tashqarida
ornatiladiganmoslamalar.
Ò×Ë rusumli toshtutkichlar (13-rasm) oddiy tuzilgan bolib,uni
sex ichidagi pnevmotransportning paxta soruvchi trubasiga
ulashqulay boladi. Qoziqli shnek 1 orqali havo oqimi bilan
kelayotganchigitli paxtadan ogir qoshilmalar qozgalmas sirtga
urilib tez-ligini yoqotadi, shuningdek, tarnov 2 kengaytirilgan
qismida havotezligining ancha kengayishi natijasida paxtadan
ajraladi. Paxta-dan ajralgan ogir qoshilmalar ajratish chontagi 3
ga tushadi vabu chontak qulfli dasta 4 yordamida boshqariladi.
Chontak tol-gandan song truba orqali chiqarib yuboriladi.
Toshtutkich orqalibir soatda 1214 tonna paxta otkaziladi. Uning
ichida havoningtezligi 22 m/sek bolganda, bosimi 295 Paskalga
kamayadi. Liniya-
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
27
dagi toshtutkichlar paxtadagi ogir qoshilmalarning
hammasiniajrata olmaydi. Undan keyin paxta tolasi ÓÒÏ-1,5
separatorigaotadi. U yerda qolgan ogir chiqindilardan
tozalanadi.
Bu toshtutkich shaxta, titish-taminlash barabani,
kamera,ventilator, vakuum klapan va sorish trubasi dan iborat.
Chigitlipaxta qiya tekislik boylab havo oqimi bilan kotarilib,
kameragakiritiladi. Bunda havo tezligining ancha pasayishi
natijasida paxtahavodan ajralib pastga tushadi. Ogir qoshilmalar
esa vakuumklapan orqali moslamadan tashqariga chiqariladi. Havo
sorishtrubasi orqali tashqariga chiqarib yuboriladi.
Mashinaning chigitli paxta boyicha ish unumi 12 tonna/soat,tosh
ajratish korsatkichi ogirligi kopi bilan 10 gramm bol-gan toshlar
uchun 100 %, 10 grammdan yengil toshlar uchun94 % ni tashkil etadi.
Ogir qoshilmalar miqdori I nav paxtadaortacha 0,2 %, past navlarda
esa 0,3 % boladi.
13-rasm. ÓÒÏ-1,5 rusumli toshtutkich:1 qoziqli shnek; 2 torli
tarnov; 3 chontak; 4 qulfli dasta; 5 stanina;6 qobiq dastasi; 7
qobiq; 8 torli tarnov ostidagi 300 x 900 mm olchamli
uchta teshik; 9 togriburchakli kolosnik; 10 prujinali
amortizatorlitortta dumaloq kolosnik.
76 1
52
A A
34
9
28
A
10
Paxtaning harakatyonalishi2
10
A
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
28
ÑÑ-15A qirgichli separator, torli tosiq bilan ikki:
chigitlipaxta bolimi va havo bolimiga ajratilgan kameradan iborat.
Ungachigitli paxtani sindirib vakuum klapanga tashlaydigan
qirgichlarjoylashgan. Havo oqimi separator ichiga kirgan chigitli
paxtaningbir qismi ikki tomondan torli sirtlarga urilib yopishib
qolishi nati-jasida separator ichidagi havo tezligi ancha kamayadi
va kelayotganpaxtaning asosiy qismi togridan togri vakuum klapanga
tushadi.
1.6. Valikli va arrali jinlash jarayonlari
Chigitli paxta quritish-tozalash va tozalash sexlarida
konditsionnamlikkacha quritilib, xas-choplardan tozalangandan
keyinzavodning bosh korpusiga jinlash uchun yuboriladi.
Chigitli paxtani jinlashda quyidagi texnologik talablar
bajari-lishi lozim:
chigitlardan yigirishga yaroqli tolalarning hammasini ajra-tish,
jin ish organlarining tolaga tasiri natijasida tola yoki
chigitdanuqsonlarning paydo bolmasligi;
chigitli paxta bolakchalarining jindan chiqayotgan tola
yokichigitga qoshilib ketmasligi;
ulyuk va iflos aralashmalardan tozalash samaradorligi
yuqoribolishi kerak.
1.6.1. Valikli jinlash
Ingichka tolali paxtaning tolasini chigitdan ajratish uchun
va-likli jinlar ishlatiladi. Bu usulda jinlash ingichka tolalarga
zararyetkazmaydi va ularning tabiiy yuqori sifatlari saqlanadi.
Valiklijinlash jarayoni chigitli paxtaning tolalarini aylanuvchi
valikningsirti bilan unga qattiq bosib qoyilgan qozgalmas pichoq
orasigakiritib kesish va chigitni urib tolalardan ajratishdan
iboratdir.
Valikli jinlarda ish vali sirtiga chigitli paxta toxtovsiz
yetkazibberilib, bir-biridan ajratilgan tola va chigit olib
ketilishi zarur. Yum-shoq uradigan ish organi val, uchiga yupqa
polat tunukadanyasalgan bolgacha ornatilgan. Yumshoq amortizatordan
iboraturish bolgachalari va yumshoq amortizatorlar valga bolt
hamdaplankalar yordamida mahkamlanadi. Jinlash seksiyasida
urishorgani ish valiga tirqishsiz ornatilgan. Ish vali valga
ornatilgantexnik teri yoki suniy material (ÐÊÌ) disklardan iborat.
Buvalikka plastinkali prujina bilan qozgalmas pichoq
ornatilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
29
Qozgalmas pichoq bilan urish valigi orasidagi tirqish 0,51 mm ga
teng. Jinlash jarayoni quyidagicha bajariladi. Chigitlipaxta
aylanib turgan valga uzatiladi, valik sirti esa tolani
ozigayopishtirib olib, qozgalmas pichoq ostiga tortib kirgizadi,
shundachigit qozgalmas pichoq tagiga tortilib qoladi.
ÕÄÂ-2M va ÄÂ valikli jinlar shu prinsið asosida
ishlaydi.Aylanuvchi urish organili valikli jinlarning ish unumi ÕÄÃ
rusumlijinlarnikidan ancha yuqori. Yumshoq uradigan urish organili
jin-larning asosiy kamchiligi shundan iborat: amortizatorning
xizmatmuddati qisqa bolib, tolasi chigitga qattiqroq yopishgan
yangipaxta navlarini jinlashda bolgachalarning urish kuchi
oshiril-ganda chigit ortiqcha shikastlanadi.
Valikli jin qattiq urish organining yumshoq urish organidanfarqi
shundaki, bu organ silindr shaklida bolib, uning sirtiga po-latdan
yasalgan urish plankalari bikir ornatilgan.
Qattiq ornatilgan urish organi valigining aylanish
chastotasideyarli 3 marta kam. Aylanish chastotasining ancha
kamligiga sababbir chigitdan tolalarning hammasi uzilmay faqat
tarang tortilganlariuzilganligi uchun chigitga tasir qiladigan kuch
ham kichik bolishidir.
Jinlash jarayonining samaradorligi ish valigi sirti va
qozgalmaspichoq holatiga, qozgalmas pichoqning ish valigi sirtiga
bosishkuchiga, urish organining konsruktsiyasi va ishlashiga,
ishlanayotganpaxtaning xususiyatlariga (namligi, iflosligi va
boshqalarga) bogliq.
1.6.2. Arrali jinlash
Arrali jinga ilk patent AQSH oqituvchisi Eli Uitneyga beril-gan.
Uning ixtiro etgan mashinasi mixsimon tishlar qoqilganyogoch
barabandan iborat bolib, bu tishlar roparadagi taxtaningtaroqsimon
qismidan otkazilgan. U ishlayotgan vaqtda chigitlipaxtaning
tolalari shu taroq orqali tortib otkazilar, chigitlar esaotmay
qolib, jinlash jarayoni sodir bolar edi. Chigitdan
ajratilganpaxtani arra tishlaridan parrakli baraban ajratib olib,
mashinadantashqariga chiqarar edi.
Arrali jin chigitli paxtani jinning ish kamerasida yaxshilab
titkilabva oxirgi marta iflosliklardan tozalab, bir tekisda
tayyorlab beradi.
Chigitli paxta taminlagich ustida joylashgan taqsimlovchishnek
yordamida shaxtaga, undan esa taminlagichga tushadi. Bir-biriga
nisbatan qarama-qarshi aylanadigan taminlash valiklarichigitli
paxtani shaxtadan olib, bir tekisda qoziqli barabanga uzatadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
30
Bu baraban chigitli paxtani titkilab,keyingi qoziqchali,
plankali baraban-larga uzatadi. Bu barabanlar chigitlipaxtani
titkilashni davom ettiradi vatorli sirt ustidan otkazib, mayda
if-losliklardan tozalaydi.
Arrali jinlar (14-rasm) vazifasigakora laboratoriyada va ishlab
chiqa-rishda foydalaniladigan jinlarga bo-linadi. Arrali valdagi
arralar sonigaqarab 10, 80, 90, 100 va undan koparrali, arralarning
tishlaridan tola-larni ajratib olish apparatining kons-truksiyasiga
qarab, chotkali va havooqimi bilan ishlaydigan, havo
oqimisoplosining ornatilish joyiga qarab,yuqoridan tola ajratadigan
jinlargabolinadi.
Paxta tozalash zavodlarida havo oqimi bilan ishlaydigan va
arratishlaridan tolani pastdan ajratadigan ÕÄÄ rusumli 80 arrali
jinlarham ornatiladi.
ÕÄÄ-2M rusumli jinlar ÕÄÄ rusumli jinlardan ish kamerasi-ning
shakli va konstruksiyasi, kotarish mexanizmi hamda kolos-niklarning
takomillashtirilganligi bilan farqlanadi (23-rasm).
4-jadval
ÕÄÄ, ÕÄÄ-2Ì, 3ÕÄÄ âà ÄÏ-130 rusumli arrali jinlarning texnik
tavsifi
hciktasroK ÄÄÕ Ì2-ÄÄÕ ÄÄÕ3 031-ÏÄ,imunuhsigninarrariB
taos/gk ahcag01 2101 5,21 6101
gninrdnilisilarrA -alyanim,isatotsahchsin 1 037 037 037 037
inosralarraigadlaV 08 001 0908 031mm,irtemaidarrA 023 023 023
023
inosralhsitigadarrA 082 082 082 082ralamritsiqqilarO
mm,igilnilaq 54,81 53,61 54,81 54,81
%,igilrodaramashsalazoT 0352 0352 0352 5101m,ifrasovaH 3 kes/
6,05,0 6,05,0 6,05,0 8,05,0
aP,imisobovaH 06910751 06910751 06910751 5973tVk,itavvuQ 04 54
55 5,97
14-rasm. Arraning chigitli paxtavaligiga tasiri sxemasi:
1 taroq; 2 val; 3 disk;4 arra; 5 kolosnik.
5
3
42
1
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
31
1.7. Chigitni tozalash va linterlash
Paxta tozalash zavodida jinlashdan chiqqan chigitlarga
ishlovberish davom ettiriladi, yani xas-choplardan tozalanadi,
delin-terlanadi, navlarga ajratiladi va dorilanadi.
Paxtadan xas-choplarning bir qismi jinlash jarayonida tolaulyuk
bilan birga chiqib ketmasdan chigit bilan qoshilib chiqib,uni
ifloslantiriladi.
Chigit tozalagichlar. Chigitlarni xas -choplardan tozalash
uchunhar bir linterlar batareyasi oldiga ÑÕÀ, ×ÑÏ yoki ÓÑÌ
rusumlipnevmatik chigit tozalagichlar ornatiladi, chigit
tashiydigan vintlikonveyerlar esa yirik kozli tor novlar bilan
jihozlanadi.
Chigitni linterlash. Jinlash jarayonidan keyin chigitda lint
(tuk)deb yuritiladigan qisqa tolalar qatlami qoladi.
Qayta ishlanadigan chigitli paxtaning seleksion va sanoat
no-viga qarab chigit jinlashdan keyin har xil miqdorda
(chigitlarningboshlangich massasiga nisbatan) orta tolali paxta
chigitlarida 117 %, ingichka tolali paxta chigitlarida esa 2,45 %
gacha lint qoladi.
Jinlardan keyin chigit sirtida qolgan lint va delint umumiy
mas-sasining chigitning boshlangich massasiga nisbatan foiz
hisobi-dagi miqdori chigitning umumiy tukliligi deb ataladi.
Paxta lintini chigitdan ajratish jarayoni lintlash, shu
jarayonnibajaradigan mashinalar esa linter deb ataladi.
1.7.1. Linterlarning turlari va konstruksiyalari
1929-yilda ÕËÎ rusumli sobiq ittifoqda birinchi arrali
linter-lar ishlab chiqarilib, ular paxta tozalash va moy chiqarish
zavod-larida ornatildi.
1946-yilda ÖÍÈÈÕprom izlanishlari natijasida ÕËÔ rusumlilinter
yaratildi.
1951-yilda ÕËÔ rusumli linter takomillashtirilib, 160
arraliÏÎ-160, keyinchalik esa ÏÎÌ-160 rusumli linterlar
ishlatilaboshlandi. Ishini aniq rostlab bolmaslik hamda linterlash
jarayoniniavtomatlashtirish qiyinligi ÕËÎ, ÕËÌ, ÕËÔ, ÏÎ-160 va
ÏÌ-160 rusumli linterlarning asosiy kamchiligi hisoblanadi.
Bulinterlarning ish organlari orasi zich bolgani uchun linter
xonasidaishchi va xizmatchilar uchun normal sanitariya va gigiyena
sharoit-larini yaratib bolmaydi.
Bu kamchiliklarni nazarga olib, ÖÍÈÈÕprom va
ÒÃÑÊÁkonstruktorlari 1960-yilda chigit va lint boyicha ish unumi
yuqori
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
32
va lint sifatli yaxshiroq bolgan ÏÌÏ-160 rusumli yangi
linteryaratdilar. Bu linter hozir ham kop zavodlarda
ishlatiladi.15-rasmda 5 ËÏ rusumli linterlash mashinalari
keltirilgan.
1.7.2. Chigitlarni tuksizlantirish va lintni
tozalash.Chigitlarni delinterlash
Chigitlar 3 marta linterlangandan keyin ham chigitlarda
kaltatola va tuklar kop miqdorda (68 %) qoladi.
Uruglik chigitlarning asosiy korsatkichlaridan biri
ularningtuksizlik darajasi hisoblanadi, chunki uruglik tukli
chigitlarni diskliapparatlar bilan ekib bolmaydi. Uruglik
chigitlarni uyalarga aniqmiqdorda tashlab ekish uchun ularning
tukliligi 0,2 % dan osh-masligi kerak.
Buning ustiga suniy tolalar ishlab chiqaradigan kimyo
sano-atining lint va delintga talabi kundan kunga osib borishi ham
paxtatozalash sanoatining bu xomashyoga talabini orttirmoqda.
Chigitlardan qoldiq tuklarni olish jarayoni delinterlash,
olingankalta tuklar delint, mashinalar esa delint deb ataladi.
ÌÏÌ-1,3-ÑÎÌ, ËÊÕ, 2ËÎ va boshqa rusumli delinterlar yaratilgan.
Urug-lik chigitlarni tuksizlantirish uchun 4ÑÎÌ va texnik
chigitlaruchun esa 2ËÎ rusumli mashinalar yaxshi natija beradi.
4ÑÎÌ chigit tuksizlantirish mashinasi ketma-ket
ishlaydiganikkita ish kamerasidan iborat (16-rasm).
15-rasm. 5ËÏ rusumli chigitni linterlash mashinalariningumumiy
korinishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
33
Har bir kamera ichida ikkita chotkali baraban 2, uning
ustigaqoplangan torli kojux 1 bor. Kojuxning yuqori qismida
uzunasigajoylashgan nov 3 chigit kamerasi vazifasini bajaradi.
Yuqori sek-siyadan chiqadigan lint va delint iflosligi 79 %, pastki
seksiya-dan chiqadigan lint va delintning iflosligi 3035 % bolib,
ularalohida toplanadi.
4ÑÎÌ rusumli chigitni tuksizlantirish mashinasining texnik
tavsifi
Chigit boyicha ish unumi, kg/soat 500Lint va delint olish, % 8
gachaBarabanlar diametri, mm 250Barabanlarning aylanish chastotasi,
min1 1100Talab qiladigan quvvati (ventilatorbilan), kVt 5Lint va
delintni sorish uchunhavo sarfi, m3/s 1,2Bosimning yoqolishi, Pa
600700Elektr motorlar:
tiði AO 734quvvati, kVt 28aylanish chastotasi, min 1460
16-rasm. 4ÑÎÌ rusumli chigitni tuksizlantirish
mashinasiningtexnik sxemasi:
1 kojux; 2 barabanlar; 3 novlar; 4 zaslonka; 5 truba;6 elektr
motorlar.
31
2
4
2
1
6
6
3
5
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
34
2ËÎ ulyukli linter. 1972-yilda Ozbekiston Fanlar Akade-miyasi
(OzFA) elektronika instituti va ÒÃÑÊÁ hamkorligidayaratilgan 2ËÎ
rusumli chigitni tuksizlantirish mashinasi quyi-dagi asosiy
qismlardan iborat: korpus, ish kamerasi, ikki arralisilindr,
taminlagich, choktirish kamerasi, pnevmotransport vamarkaziy lint
trubasi.
2ËÎ oqli linterning texnik tavsifi
Chigit boyicha ish unumi, kg/soat 1000Lint olish, %:
ikkinchi linterlashda 66uchinchi linterlashda 45arralar
diametri,mm 370arralar aylanish chastotasi, min1 775
Talab qilinadigan quvvat, kVt 30Taminlash barabani:
aylanish chastotasi, min 25quvvati, kVt 1,1
Gabarit olchamlari, mm:uzunligi 3000eni 1150balandligi
3120massasi, kg 3395
1.7.3. Paxta zavodlarida uruglik chigitlarni ishlash
Uruglik chigitlarni markazlashtirilgan ravishda tayyorlash
ish-lariga quyidagi jarayonlar kiradi:
chigitlarni xas-choplardan, puch va ezilgan
chigitlardantozalash;
toliq tuksizlantirib lint va delintdan ajratish; malum
olchamdagi fraksiyalarga ajratish; chigitlarni uruglikka yaraydigan
xillarini gommoz va ildiz
chirish kabi kasalliklardan, zararkunandalardan saqlash
uchunkimyoviy dorilar bilan ishlash.
Uruglik chigitlar oddiy pnevmatik tozalagichlardan otkazi-lib,
xas-choplardan tozalanadi, 4ÑÎÌ rusumli linterlash ma-shinasida
tuksizlantiriladi, songra ÊÑÌ-1,5 kalibrlash mashina-sida
olchamlari boyicha fraksiyalarga ajratiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
35
1.7.4. Lintni tozalash
GOST 3818,00,72 ga muvofiq lint iflosligining ruxsatetilgan
chegarasi I nav uchun kopi bilan 5,5 %, IV nav uchunkopi bilan 17 %
gacha bolib, ularning bazis normasi mos holda3,5 dan 12 % gachani
tashkil etadi. Nitroselluloza tayyorlashuchun belgilangan lintning
iflosligi 4,5 % dan ortiq bolmasligikerak. Arrali linterlar,
ayniqsa, tuksizlantiruvchi mashinalar-dan chiqadigan lint va delint
kopincha tegishli standartlar ta-labiga javob berolmaydi. Shuning
uchun chigitlarni linterlashuzluksiz texnologik jarayoniga lintni
presslashdan va konden-serdan keyin tozalash uchun batareyali lint
tozalash mashina-lari ornatiladi.
Lint va siklondagi tukni iflosliklardan tozalash uchun
ÎÂÌrusumli tolali materiallarni tozalash mashinasi (siklon tuki
valint tozalash uchun ÎÂÌ-1 rusumli va ulyukni tozalash uchunÎÂÌ-2
rusumli mashina) ishlatiladi.
1.7.5. Tola tozalagichlar
Mashinada terilgan chigitli paxtani jinlaganda ulyuk va
maydaiflosliklar bazan standartlarda korsatilgan normadan ortib
ke-tadi. Agar bunday paxta presslab toylansa, toqimachilik
fabrika-lari tayyorlov sexidagi mashinalar ishini
qiyinlashtiradi.
Jindan chiqqan tolalarning ayrim bolaklari 1520 mg danoshmaydi.
Shuning uchun tozalaydigan mashinalarni paxta to-zalash zavodlariga
ham ornatish maqsadga muvofiq deb hi-soblanadi.
ÇÎÂÏ 3 bosqichli oqimli tozalagich I bosqichli tola tozala-gich
kabi ishlasa ham ozining tuzilish va texnologik imkoniyatlaribilan
farqlanadi.
Jindan chiqqan tola mashinaning bor boyicha havo yorda-mida
truba orqali tekis taqsimlanib, tozalagichning I bosqichdagiarrali
silindriga uzatiladi. Chotka tolalarni arra tishlariga
yaxshiilintiradi. Arralar tolalarni kolosnik panjara orqali sudrab
otgandayaxshi titkilaydi. Toladan ajratilgan xas-choplar kameraga
tu-shib shnek yordamida tashqariga chiqariladi. Tola birinchi
bos-qichda tozalangandan keyin ikkinchi bosqichdagi arrali
silindrgauzatilib, qayta-qayta tozalanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
36
1.7.6. Kondenserlar
Kondenserlar jindan chiqib havo bilan qoshilib kelayot-gan
tolani havodan ajratish, uning zichligini 1012 kg/m3 gachayetkazish
va kondenser bilan press yashigi orasidagi novga tashlabberish
uchun xizmat qiladi.
Kondenserlar tola tozalagich vazifasini ham bajaradi:
ularningtorli barabanlari orqali havo oqimi bilan birga mayda
xas-chop-lar, chang va kalta tolalarning bir qismi chiqib, tola
qisman to-zalanadi. Tola trubasi orqali tolani tortib kelayotgan
havo torlibarabanlar teshiklari orqali baraban ichiga kirib, uning
ikki yonidantashqariga chiqadi, tola esa torli baraban sirtida
qoladi. Bir juftvalik baraban sirtidagi tolalarni biroz zichlab
novga tashlab turadi.Nov tolalarni press yashigiga toxtovsiz uzatib
turadi.
Torli baraban kozlari shunday tanlanadiki, ular orqali havobilan
normal tolalar chiqib ketmaydigan, changli qisqa tolalaresa mumkin
qadar yaxshi ajraladigan boladi. Hozirgi vaqtlardaÕÊÃ, ÊÂ-ÇÌ, ÝÊÂ,
ÊÊÂÀ, ÊÂ-0,3 rusumli kondenserlarishlatilmoqda.
Hamma qismlari metalldan yasalgan XKK rusumli kondenserancha
oldin ishlangan bolib, asosiy ish organi torli katta baraban,tolani
ajratuvchi valik, zichlovchi valik va havoni tortuvchi
yonkameralardan iborat.
ÊÂ-ÇÌ rusumli kondenser korpus, torli katta baraban, ikkitatorli
kichik baraban va ikkita qirrali valiklardan iborat. Tola
tor-tuvchi truba kondenserning trubasiga ulanadi. Bu kondenser
beshtajindan chiqadigan tolani qabul qilishga moljallangan. Tolalar
torlikatta barabandan markazdan qochma kuch va ozining
ogirligitasirida ajralib, torli kichik barabanlarga tushadi. Bu
kondenserÕÊÃ rusumli kondenserga qaraganda takomillashgan bolib,
to-laga 1215 kg/m3 zichlikni beradi.
1969-yildan boshlab ÊÂ-ÇÌ rusumli kondenser orniga
unumliishlaydigan va ixcham ÝÊÂ rusumli kondenser ishlab
chiqarilaboshlandi.
ÊÂÂÀ rusumli vakuumli kondenser, valikli jinlar batareyasiuchun
moljallangan bolib, ayrim hollarda ikki arrali batare-yaga ham
ornatilishi mumkin. Bu kondenser ixcham tuzilganbolib, atrofdan
havoni tortmaydi va tolani koproq zichlaydi.Kondenser korpus, torli
baraban, vakuum klapan va ikkita zich-lovchi valikdan iborat.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
37
Kondenserlar torli barabanining aylanish chastotasini aniq-lash
uchun uning har qaysi jinga vaqt birligi (bir minut)da qanchayuzasi
togri kelishini bilish kerak. Bu yuza jinlarning ish unumigaqarab
20 dan 50 m2 gacha bolishi mumkin.
1.8. Paxta tolasi, lint va tolali chiqindilarni presslash
Paxtani birlamchi ishlash texnologik jarayoni tola, lint va
tolalichiqindilarni presslash bilan tugallanadi.
Kondenserdan chiqayotgan tolaning zichligi 1215 kg/m3
atrofida boladi. Kondenserdan chiqqan tolani bu holda
(yanitoylanmasdan) saqlash yoki tashishda yongin chiqish xavfi
bo-ladi. Bundan tashqari, presslanib toylanmagan tola yoki lint
tezifloslanadi, yani sifatiga salbiy tasir etishi mumkin.
Presslanib toylanmagan tolani yoki lintni saqlashda
omborlarhajmidan va transport vositalaridan samarali
foydalanilmaydi,shuningdek yuk ortish-tushirish va tashish
mexanizmlaridan to-liq foydalanish mumkin bolmaydi. Shuning uchun
paxta tozalashzavodlarida maxsus presslarda tola, lint va tolali
chiqindilar zich-lanadi va toy holatiga keltiriladi.
Toylar matoga oraladi va sim yoki tasma bilan boglanadi.Bunday
toylangan tolani uzoq saqlash va toqimachilik fabrika-lariga
yuborish kop jihatdan qulaydir.
1.8.1. Presslash jarayoni va gidravlik pressning ishlashi
Hozirgi vaqtda paxta tozalash zavodlarida ishlatiladigan
ÄÀ-8237; ÄÁ-8237 va ÄÁ-8238 rusumli gidravlik presslarda
toylangantola zichligi 550600 kg/m3 bolib, toyning ogirligi 215230
kggacha bolishi mumkin. Toylar temiryol vagonlarida
tashilgandaularning yuk kotara oluvchanligining 95 % idan
foydalaniladi.
Arrali jinlar qatori (batareyasi) uchun bir komplekt
(shib-balagich, press, gidronasoslar), linterlar qatori va tolali
chiqin-dilarni presslash uchun esa yana bitta komplekt press
alohidaornatiladi. Presslash sexi jinlash-linterlash sexlarining
bir qismibolib, press qurilmalari komplektdagi shibbalagich
gidropress,gidronasos, trubalar, elektr dvigatellar, ish suyuqligi
saqlanadi-gan baklar, shuningdek tola, lint qatori kondenserlari,
tola va lintuzatkichlar presslash sexida joylashtiriladi.
Pressning gabarit olchami katta bolishi sababli presslash
sexiikki qavatli qilib quriladi. Birinchi qavatda gidronasoslar,
trubalar
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
38
va moy saqlanadigan bak ornatilsa, ikkinchi qavatda press
us-kunalaridan tashqari kondenserlar, tola uzatkichlar,
shibbalagich-lar va press uskunalari, markaziy ustun va ramalarning
yuqoriqismi, press yashiklarini aylantiruvchi mexanizm
joylashtiriladi.Binoning birinchi qavatida ustun, rama va markaziy
ustunningostki qismi, ularni harakatga keltiruvchi elektr
dvigatellar, suyuqlikbaklari va taqsimlovchilar
joylashtirilgan.
Gidravlik press uning silindriga gidronasos yordamida su-yuqlik
yuborib ishlatiladi. Malumki, suyuqlik quyidagi xossalargaega:
ogirlik kuchi tasirida idish hajmini oson egallaydi, bosimtasirida
oz hajmini ozgartirmaydi.
Gidravlik presslar Paskal qonuni, yani «Yopiq idishdagi
su-yuqlikning bosimi idish devorining barcha tomoniga bir xil
kuchbilan tasir qiladi» degan qonunga asosan ishlaydi.
Masalan, yuzasi F bolgan porshenga P kuch tasir etsa, suyuq-lik
Q kuch bilan yuqoriga itaradi, suyuqlik bosimi Paskal qonu-niga
muvofiq barcha tomonga bir xil miqdordagi kuch bilantarqalgani
uchun sistema ichidagi bosim quyidagicha ifodalanadi:
,P Q
pf F
= =
bu yerda: F va f kichik va katta plunjerlar yuzasi, sm2; Q va P
katta va kichik plunjerlarga qoyilgan kuchlar, N.
Bundan:
.PF
Qf
=
Demak, F ning qiymati f dan necha marta katta bolsa, Q kuchham P
kuchdan shuncha katta boladi. Bu usulda ozgina P kuchtasirida katta
bosim hosil qilish mumkin. Lekin kichik plunjerÍ yolni otsa, katta
plunjer faqat h yolni otadi. Shunga asosla-nib quyidagi tenglamani
yozish mumkin:
RÍ = Qh yoki h = Íf/F.
Demak, gidravlik presslar ishida yoldan qancha yutqazsak,kuchdan
shuncha yutar ekanmiz. Bu xulosa energiyaning saqla-nish qonuniga
asoslangan.
Paxta tolasi va lintini toylashda ishlatiladigan gidravlik press
qu-yidagi asosiy qismlardan iborat (17-rasm): shibbalovchi
(tram-
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
39
bovka) 1, press plitasi 2, yuqori travers 3, aylanuvchi ikki
yashiklipress 4, silindr 5, plunjer 6, gidronasos sistemasi 7,
ishchi su-yuqlik idishi 8, pastki travers 9, markaziy ustun 10, yon
ustunlar11, press kameralari 12 va gidronasos 13 dan iborat.
Press uskunalari quyidagicha ishlaydi: trambovka 1 konden-serdan
qutiga 4 biroz zichlanib tushayotgan tolani shibbalaydi.Qutini
toldirgan tola massasi 215220 kg atrofida bolishi kerak.Shibbalash
tugagandan song quti aylantiriladi. Shunda shibbalan-gan tola
toldirilgan yashik press silindr 5 dan chiqib turgan plun-jer 6
ustiga, bosh yashik esa shibbalagichning ostiga kelib tox-taydi
yoki yashiklarning joyi almashadi.
Dastani ish holatiga keltirib, gidronasos sistemasi
yordamidapress silindri ichiga suyuqlik uzatilishi natijasida
plunjer kotari-ladi, qutida tola presslanib toy holatiga
keltiriladi. Presslash jarayonitugagandan song press kamerasining
ikki tomonidagi eshiklarniochib toy mato bilan oraladi va tasma
yoki sim bilan boglanadi.Keyin plunjer «tushirish» holatiga
qoyiladi, tayyorlangan toy biroz
17-rasm. Paxta tolasi va lintni toylashda ishlatiladigan
gidropressningtexnologik sxemasi.
2
104
813
77 5
6
1
12
9
11
3
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
40
boshagandan song maxsus mexanizm bilan qutidan chiqariladiva
plunjer butunlay pastga tushgandan song qutilar yana aylanti-rilib
presslash jarayoni takrorlanadi. Gidravlik presslarning
ishunumdorligi pressning samarali ishlashiga bogliq.
Gidronasos sistemasining ishini doimo nazorat qilib
turish,tolani presslash davrida toyni mato bilan orab, sim, yani
tasmabilan boglashda, press quti ichini kerakli massadagi tola
bilantoldirish, shibbalashda plunjerni kotarishga sarf qilinadigan
vaqtnikamaytirish usulini qollash kerak. Bitta toy tolani toylashda
vaqtqancha kam sarflansa, pressnnig ish unumdorligi shunchaga
or-tishi mumkin. Bu quyida keltirilgan formula yordamida
aniqlanadi:
60, kg/soat,G
P =T
bu yerda: G presslanadigan tola massasining (toyning) ogir-ligi,
kg; T presslanadigan tolali massasini presslashga ketganvaqt,
min.
Press quvvati deb, presslash jarayonida plunjer hosil qiladi-gan
kuchga aytiladi.
Presslash zichligi deb, zichlangan tolaning yoki lintning
hajmiymassasiga aytiladi. Presslash zichligi kg/m3 hisobida
aniqlanadi.Presslash zichligi pressning asosiy sifat korsatkichi
hisoblanadi vauning qiymati tola uchun 1000 kg/m3 dan oshmasligi
kerak. Aksholda tolaning fizik-mexanik xususiyati yomonlashadi.
Otkazil-gan tajribalarning korsatishicha, tola 1500 kg/m3 gacha
siqilgandayorila boshlaydi. Eshiklari ochilgan pressning yuqorigi
plitasi orta-sida qisilgan tola belboglar bilan boglangan
korinishdagi toyplunjerda pastga tushirilib, presslash silindri
ichidagi bosim ka-maygach, qisilgan tolaning elastik kuchi tasirida
kengayadi, nati-jada toyning zichligi presslash oxiridagi
zichligiga nisbatan pastboladi, olchamlari esa ozgarmaydi.
1.8.2. Gidropressning shibbalash qismi, gidronasossistemalari va
ularning ishlashi
Press yashigiga uzatiladigan tolani oldindan qisman zichlashva
uni qiya nov yordamida yashikka uzatish uchun maxsus tolauzatkich
(ÏÏÂ) moslamasi kondenser bilan press ortasiga or-natiladi. Bunday
tola uzatkichlardan foydalanish tolani press-lash yashigiga bir
tekisda tushishini taminlaydi va shibbalagich-ning ishini tezlatadi
(18-rasm).
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
41
Tola uzatkichdan tushib kelayotgan tola biroz zichlangan
bo-lishiga qaramasdan, uning boshlangich zichligi ancha kam
boladi.Agar tola bunday holda presslansa, hajmiy massasi juda kam
bol-gan toylar chiqqan bolar edi. Shuning uchun shibbalagichda
toladastlab 200 kg/m3 gacha zichlanadi. Gidravlik presslarda
shibba-lash jarayoni shibbalash porshenining doim bir xil yol bosib
ha-rakat qilishi natijasida bajariladi. Bunda shibbalash
jarayoniboshlanishida kam kuch sarf qilinadi. Shibbalash davom
etgan sayinkoproq kuch talab qilinib, oxirgi harakatida maksimal
kuch sarfqilinadi. Qutidagi tola miqdori moljallangan bir toy
ogirligiga yet-ganda shibbalash toxtatiladi. Shibbalagich
porshenining yoli oz-garmas bolgani uchun quti ichida
zichlanayotgan tola hajmi hamozgarmas boladi, lekin uning zichligi
asta-sekin orta boradi.
Hozirgi vaqtda paxta tozalash zavodlarida faqat
shibbalagichplitasining yoli ozgarmas bolgan gidravlik yoki mexanik
shibba-lagichlar ishlatiladi.
Shibbalagich plitasining yolini mumkin qadar qisqartirishkerak,
shunda uning konstruksiyasi ixchamlanadi va shibbalashuchun
sarflanadigan energiya ham kamayadi.
18-rasm. Mexanik shibbalagichning kinematik sxemasi:1 tasmali
uzatma; 2 reduktor; 3 barmoqli reyka; 4 shibbalagich;
5 porshen yonaltirgichlar.
3
5
t=46,5
Z=150
2
1
m=5
m=5
Z=10
4
Z=15
φ 4
48φ
160
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
42
Bir marta presslash sikli uchun ketgan vaqt nasosning ish
unumiva toyning shakllanishi uchun ketgan vaqtga bogliq.
Plunjer yoli 2760 mm bolgan presslash jarayonida bu yolning3/4
qismi yoki 2325 mm otilganda silindr ichidagi suyuqlik bosimi600
N/sm2 gacha kotariladi. Press plunjeri qolgan 420 mm yolniotganda
bosim juda tez 600 dan 3200 N/sm2 gacha kotariladi.
Presslash oxirida quti eshiklari ochilib undagi toy plunjer
bilanqisilib turgan holatda orov matosi bilan oralib belboglar
bog-lanadi va plunjer asta pastga tushiriladi. Bunda toyning hajmi
birozortadi. Sim yoki metall tasmalardan tayyorlangan belboglar
ta-ranglashib tola zichligining ortishiga yol qoymaydi.
Presslash zichligi deb, zichlangan tola yoki lintning
hajmiybirligidagi massasiga aytiladi. Presslash zichligi pressning
aso-siy sifat korsatkichi hisoblanib tola uchun 1000 kg/m3 dan
ort-masligi kerak. Aks holda tolaning fizik-mexanik
xususiyatlarigasalbiy tasir yetkaziladi.
Quyida 40 kN kuch hosil qiluvchi ÓÒÂ mexanik shibba-lagichning
kinematik sxemasi korsatilgan. Shibbalagich quyida-gicha ishlaydi:
ponasimon tasmali uzatma 1, reduktor 2 va tishlireyka (ishlama) 3
vositasida shibbalagich porsheni 4 ga harakatuzatiladi. Bu porshen
5 qaytma-ilgarilama harakat qilib, pastgaqaytganda press
yashigidagi tolani zichlaydi. Reduktor juft shes-ternalar Z1 va Z2
hamda Z3 va Z4 orqali elektr dvigatel harakatiniporshenga
uzatadi.
Tola ushlagichlar shibbalanib zichlangan tola yoki lintni
qutiichidagi kerakli balandlikda tutib turadi va keyin keladigan
tolabolagi (porsiyasi)ning tushishi uchun quti ichida bosh joy
hosilqiladi. Undan keyin press qutini aylantirganda press va uning
yuqoritravers bilan quti ortasida tola qisilishiga yol qoyilmaydi.
Tolaushlagichlar polat ilgaklardan iborat bolib, ular har bir
presskamerasi eshigiga maxsus tirqish orqali yashik ichiga kirib
turadi.
Paxta tolasi va lintni zichlash uchun moljallangan gidro-nasos
komplektiga ikki-uch plunjerli bir bosqichli gorizontalÃÀ-347 va
ÃÀ-364 markali gidronasoslar hamda ÌÂÍ-10 cher-vyak-vintli nasos
kiradi.
ÃÀ-347, ÃÀ-364 va ÌÂÍ-10 nasoslari ishlatiladigan gidro-sistema
uch bosqichda boladi:
b i r i n c h i b o s q i c h past bosim (2,5 MPa)da
presssilindriga suyuqlik uchta plunjerli ÃÀ-347 va ÃÀ-364 rusumli
ik-kita va chervyak-vintli ÌÂÍ-10 nasoslardan beriladi;
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
43
i k k i n c h i b o s q i c h ortacha bosim (10,0 MPa)dapress
silindriga suyuqlik faqat ÃÀ-347 va ÃÀ-364
nasoslaridanberiladi;
uchinchi bosqich yuqori bosim (32 MPa)da presssilindri ichiga
suyuqlik faqat bitta ÃÀ-347 nasosi bilan beriladi.Silindrdagi bosim
32 MPaga yetkazilganda press kamerasi ichidazarur hajmdagi toy
hosil boladi.
Shunday qilib, past bosimda uchta nasos, ortacha bosimda ik-kita
nasos va yuqori bosimda bitta nasos ishlar ekan. Ortacha
presssilindri ichidagi plunjerni malum balandlikda (toy hosil
boladi-gan joygacha) kotarish uchun bir minut, toyni mato bilan
orash,maxsus simlar boglash va press qutilarning ornini
almashtirishuchun qoshimcha ikki minut vaqt sarflanadi, yani bitta
tayyortoy olish uchun jami uch minut vaqt kerak boladi.
1. Hozirgi davrgacha gozaning qancha turlari malum, ularning
ichidaqaysi turlari sanoat ahamiyatiga ega?
2. Uzun va orta tolali turlarning bir-biridan farqini
korsating.3. Goza osimligining morfologik xususiyatlariga nimalar
kiradi?4. Gozaning vegetatsion (umumiy yetilish) davri togrisida
tushun-
tirish bering.5. Goza kasalliklari va zararkunandalarining
asosiylarini korsating.6. Paxtani qolda terish jarayoni qanday?7.
Paxtani mashina bilan terishga oid qanday malumotlarni bilasiz?8.
Chigitli paxtaning namligini iflosliklarini aniqlash formulasiga
tu-
shuntirish bering.9. Paxtaning konditsion massasi (mk ) ni
aniqlashdan maqsad nima,
uni hisoblash formulasi qanday?10. Paxta va uning mahsulotlari
uchun Davlat Standartlari nima?
? NAZORAT SAVOLLARI
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
44
II bob. JUN TOLALARIGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH
2.1. Jun tolasi haqida tushuncha
Sanoatda qoy, echki, tuyava boshqa hayvonlarning ju-nidan
foydalaniladi. Hayvon-lardan qirqib, tarab yoki tul-lash natijasida
olinadigan tola tabiiy jun tolasi, terilardanqirib olinadigan tola
sanoatjun tolasi va turli uvadalarnititish orqali olingan tola
tiklan-gan jun tolasi hisoblanadi.
Umumiy yetishtiriladiganjun tolasining 9798 % qoy-lardan, 2 %
echkidan, 1 % tu-yalar va boshqa hayvonlardan
olinadi. Jun yetishtirishda Avstraliya, Yangi Zellandiya va
Argen-tina yetakchi orinni egallaydi.
Hayvonlarda tola qoplami uning embrionlik paytidan
rivojlanibkeladi (20-rasm). Tola 1 asosi teri boginlarining kichik
oraliqla-rida joylashgan bolib, tolaning teri bilan birlashib
ketgan qismi
19-rasm. Jun zonalari:
1 biqin; 2 bel; 3 kurak;4 son; 5 qorin; 6 boyin;
7 orqa qismlar.
27
4
5
13
6
20-rasm. Jun tolasining ildizi (a) va tuzilishi (b, d).
1
2
3
4
5
6
1
23
2
1
b da
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
45
tola sorgichi 2, 3, 4 deb, tolaning sorgichini orab turgan
pastkiqismi esa tolaviy ildiz 5, 6 deb yuritiladi. Ildiz sorgichlar
orqalioziqlanadi va osib tola hosil qiladi. Tolaning teri ichidagi
tomirqismi tirik boginlardan iborat. Osish davomida yuqoriga
siljigansari ular olib boradi. Tolaning teri yuqorisidagi qismini
olgan vaqotgan holatdagi mustahkam jiðslashgan boginlar tashkil
qiladi.Ozining maksimal hisoblanmish uzunligiga yetganda tola
osishdantoxtab, sorgichdan ajraladi va tokilib ketadi. Bu jarayon
tullashdeb yuritiladi. Tokilgan tola orniga sorgichlardan yangi
tola osibchiqa boshlaydi. Qoylarda 1 sm2 teri yuzasida qoy zotiga
qarab1600 tadan 12000 tagacha tola joylashgan bolishi mumkin.
Jun tolalari (qillar) ildiz va tana qismlaridan iborat. Ildiz
junning teri qatlami ostidagi qismi, tana teridan chiqib turganva
tabiiy oqsil keratindan iborat bolgan qismidir.
Jun tolasi tangachali, qobiq va ozak qatlamlardan
iborat(21-rasm).
Tangachali qatlam tola tanasini tashqaridan qoplab
turganshoxsimon tangachalardan iborat. Tangachali qatlam tola
tanasiniyemirilishdan saqlaydi, tolani tovlantirib turadi va
tolalarning bosi-luvchanlik xossasini yaxshilaydi (21-rasm, 1).
Qobiq qatlam jun tanasini hosil qiladigan
urchuqsimonhujayralardan iborat bolib, uning pishiqligi,
elastikligi va boshqasifatlarini belgilaydigan asosiy qatlam
hisoblanadi (21-rasm, 2).
Ozak qatlam tola ortasida yotadi, u havo bilan tolgan
hu-jayralardan iborat (21-rasm, 3,4).
21-rasm. Jun tolasining tashqi korinishi.
2 431
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
46
Yogonligi va tuzilishiga qarab, jun tolalari quyidagi
tiðlargabolinadi:
momiq; oraliq tola; dagal tuk; olik tola;Momiq mayin junli
qoylarning butun jun qoplamini tash-
kil qiladigan va dagal junli qoylarning tepasiga yopishib
yota-digan ingichka buramdor tolalar. Momiq ikki: t a n g a c h a l
i v aq o b i q q a t l a m dan iborat. Tangachali qatlam odatda
halqalarva yarim halqalar shaklida boladi.
Dagal tuk momiqdan dagalroq va yogonroq tola bolib,deyarli
buramdor bolmaydi, u yarimdagal junli va dagal junliqoylarning jun
qoplamidan olinadi. U uch qatlamdan:p l a s t i n k a s i m o n t a
n g a c h a l i q a t l a m , q o b i q vay a x l i t o z a k q a t
l a m dan iborat.
Oraliq tolalar momiq bilan dagal tuk ortasida oraliq ho-latni
egallaydi. Duragay zotli qoylarning butun jun qoplami shuoraliq
tolalardan iborat boladi. Oraliq tola uch qatlamdan: t a n -g a c h
a l i , q o b i q va u z u q - u z u q o z a k qatlamdan
iborat.
Olik tola dagal, togri, qattiq tola bolib, yomon boya-ladi va
qayta ishlash jarayonida sinib ketadi. U bazi dagal junliqoylarda
boladi. Olik tola ham uch qatlamdan: t a n g a c h a l i ,y u p q a
q o b i q va k e n g o z a k qatlamdan iborat. Ozak qat-lam
tolaning deyarli butun kondalang kesimini egallaydi.
Toqimachilik sanoatida, asosan, qoylar junidan
foydalaniladi.Barcha qoy junlari tuzilishi va tolalarning xili
jihatidan 2 gu-ruhga bolinadi: b i r j i n s l i , yani tashqi
korinishi va xossalaribir xil bolgan tolalardan iborat va a r a l a
s h , yani turli xiltolalardan (momiq, oraliq, dagal va olik
tolalardan) tashkil top-gan jun.
Bir jinsli jun tolalar uni tashkil qiladigan tolalarning
xiligaqarab quyidagi 4 ta guruhga bolinadi.
m a y i n j u n (yogonligi 25 mkm gacha) momiq tola-lardan
iborat;
y a r i m m a y i n j u n ( 25 dan 34 mkm gacha ) momiqva oraliq
tolalardan iborat;
d a g a l j u n (40 mkm dan yogon) tarkibida barchaxildagi
tolalar boladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
47
Bir jinsli jun yogonligi jihatidan sifatlarga, aralash jun esa
navlarga bolinadi. Bir jinsli tolalar uchun 14 ta sifat mavjud
bolib,ular quyidagilardan iborat:
280k, 74k, 70k, 64k, 60k, 58k, 56k, 250k, 48k, 46k, 44k,40k,
36k, 32k.
Aralash junli navlar esa quyidagi 5 ta navdan iborat: 0 oliy,1-,
2-, 3- va 4-navlar.
Qoylardan jun olish malum tartibda olib boriladi. Bungaasosan
ingichka va yarimingichka junli qoy zotlaridan yiliga birmarotaba
bahorda, dagal junli qoy zotlaridan esa yiliga ikkimarotaba bahor
va kuzda jun olinadi. Bazan qirqish oldidanqoylarni soy va suv
havzalaridan haydab otiladi va oshqozon-ichak traktini tozalash
uchun 1012 soat suvsiz va 1224 soatyemsiz ushlab turiladi.
Ortacha bir qoydan bir yilda 614 kg jun olinadi. Jun tolasi-ning
ortacha uzunligi l=5080 mm, chiziqli zichligi T=190640 m. teks,
pishiqligi Ro=1519 sN/teksni tashkil qiladi.
2.2. Jun tolalarini qabul qilish va navlarga ajratish
Tayyorlov punktlaridan keltirilgan jun tolalari junga
birlamchiishlov berish fabrikalarida miqdoriga, xiliga va sifatiga
qarab qabulqilinadi. Har bir partiya alohida qabul qilinadi. Yuk
xati bilanjonatilgan toylar soni partiya deyiladi. Jun tolasi
partiyasi, u bilanbirga jonatilgan hujjatlar veterinar guvohnomasi
va toylar soni,har bir toyning ogirligi hamda jun tola holatini
ozida aks ettirganspetsifik yorliq asosida qabul qilinadi.
Navlarga ajratishning mohiyati shundan iboratki, sinflarga
aj-ratilgan jami jun tolalaridan standart talablariga asosan rangi,
holativa fizik-mexanik xossalari bir xil bolgan ishlab chiqarish
qolla-niladigan navlar tayyorlanadi.
Navlarni ajratishda shuni etibordan qochirmaslik kerakki,
hay-von terisi sirtining har xil maydonidan qirqib olingan jun har
xiltexnologik qiymatga ega. Kurak va biqindan qirqib olingan jun
alo-hida qadrlanadi: u eng ingichka, pishiq va qalindir.
Hayvonning (qoy, echki, tuya) peshona, dum, qorin qismlariva
oyoqlaridan qirqib olingan jun kam qadrlanadi. Boyin va
sirtidanqirqib olingan jun tolalari esa baholanishda oraliq holatni
egallaydi.
Jun tolalarini navlarga qolda ajratiladi. Bu usul yakka
pogona-viy va konveyerli usullarga bolinadi. Navlarga ajratishdan
avval jun
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
48
tolalaridan ishlab chiqarish partiyalari shakllantiriladi.
Yilning sovuqfasllarida esa ter va yog qoldiqlarini yumshatish
uchun yuvilma-gan jun tolalari isitiladi.
Navlarga ajratish jarayoni quyidagi operatsiyalarni oz ichiga
oladi: garamdan qayta sinflar va navlarni ajratib olish. ishlab
chiqarish standartlari yoki texnik shartlarga muvofiq
holda jun tolalarini uzunligi va chiziqli zichligi boyicha
ajratish.
2.3. Jun tolalarini savash
Navlarga ajratish. Jun tolalari har xil kattalikdagi
bolaklardaniborat bolib, unga teri va yog qoldiqlari, qum va
tuproq, quriganaxlatlar va osimlik chiqindilari kabi begona
narsalar aralashganboladi. Jun tolalari bolaklarini yanada
kichikroq bolaklarga bolishva yengil ajraladigan axlatlardan
tozalash uchun savalash jarayoniqollaniladi. Bu jarayonni uzluksiz
va davriy harakatlanuvchi sa-valash mashinalarida amalga
oshiriladi. Ingichka, yarim ingichka,yarim dagal, kamroq
pataklashga va kop kirlashmagan jun tola-lariga jun yuvuvchi
agregat tarkibiga kiruvchi uzluksiz harakatla-nadigan mashinalarda,
koproq pataklashgan va dagal junlargadavriy harakatlanuvchi
mashinalarda ishlov beriladi.
Uzluksiz harakatlanuvchi mashinalarda savash quyidagichaamalga
oshiriladi (22-rasm).
22-rasm. Toxtovsiz ishlaydigan 2ÁÒ-150Ø savash dastgohi.
1 2 3 4 5 6 7
8
9
10
11
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
49
Avtotaminlagich yordamida yuvilmagan jun tolalari tamin-lovchi
panjara 1 ustiga kelib tushadi va bu oz navbatida
junnitaminlanuvchi silindrlar 2 ga olib keladi. Jun tolalarini
tamin-lovchi silindrlar ilashtirib olib, har biriga qoziqlar
ornatilgan8 tadan plankalar bilan qoplangan 2 ta barabanlar 3 va 7
dan ibo-rat savash kamerasiga uzatiladi.
Birinchi qoziqli baraban 3 qoziqlari jun tolalariga
(qisman)tez-tez va kuchli zarbalar berib, kichik bolaklarga ajratib
kolosniklipanjara 8 orqali olib otadi. Birinchi qoziqli barabandan
otganjun bolakchalari qoziqli baraban 7 yordamida ilib olinadi va
prizma9 ga oraladi, natijada kolosnikli panjara orqali qoshimcha
toza-lanib otadi. Qoziqli barabanlarning bir-biriga yaqinlashish
joyidajun tolasi bolaklari toxtovsiz titiladi. Birinchi va ikkinchi
qoziqlibarabanlar oraligining yuqori qismida siljimas qoziqlar 6
orna-tilgan bolib, ikkinchi baraban qoziqlari bilan birga jun
tolalariniqoshimcha titadi.
Axlatlar kolosnikli panjara orqali chiqindilar kamerasi 10
gatokilib konveyer 11 yordamida mashinadan chiqarib
tashlanadi.Tozalangan va titilgan jun tolalari baraban orqali
yuvish agrega-tining birinchi yuvuvchi barkasi avtotaminlagichi
bunkeriga uza-tiladi. Barabanlar ustiga joylashtirilgan tosiq 4
ning teshiklari or-qali changli havo sorib olinadi va morilar 5
orqali mashinadantashqariga chiqarib tashlanadi.
2.4. Jun tolalarini yuvish
Jun tolalari yog-terlardan, osimlik va mineral
moddalarningchiqindilaridan tozalash uchun yuviladi. Yuvishning
mohiyatishundan iboratki, yuvuvchi eritma kir jun qatlamlari
oraligidanva tolalar ustidan otib uni hollashi kerak.
Yuvilmagan jun tolalari yog-ter, namlik va har xil
ifloslanish-lardan iborat. Ifloslanishlar miqdori 40 % dan 70 %
gacha oraliqdatebranadi va qoyning yoshiga, jinsiga va zotiga, yer
va iqlim sha-roitiga, ularni boqish rejimi va sharoitiga bogliq.
Shuning uchunhar xil turdagi jun tolalariga ishlov berish rejimi
turlicha. Ifloslanishdarajasi qancha kop bolsa, uni tozalash
shuncha qiyin boladi.
Yuvish rejimi, yuvish uchun nechta barka ketishi, har birbarkaga
solinadigan sovun, soda va boshqa kimyoviy vositalarningmiqdori,
suyuqlikning yonalishi va eritmani barkaga uzatish tar-tibi,
siquvchi vallarning bosimi, tozalashning davriyligi
belgilanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
-
50
Jun tolalarini sovun sodali yoki sintetik kir yuvish vositalari
qol-lanilib issiq suvli eritmalarda yuviladi.
Jun tolalarni yuvish jun yuvuvchi agregat tarkibiga kiruvchijun
yuvuvchi mashinalarda amalga oshiriladi.
Jun yuvuvchi agregat (23-rasm) toxtovsiz harakatlanuvchiqurilma
bolib, yuvilmagan jun tolalari uchun avtotaminlagich1, savash
mashinasi 2 bir necha barkalarni 3, 5, 6 va har bir bar-kadan keyin
siquvchi vallar 4 ni oz ichiga olgan yuvish mashi-nasi
avtotaminlagich 7 li quritish mashinasi 8 dan tashkil topgan.
Agregatning ish unumdorligi 7501000 kg/soat. Jun
tolasiningchiqishi 4065 %.
2.5. Jun tolalarini quritish
Jun yuvuvchi mashinalardan chiqqan jun tolalarining namligi6070
% ni tashkil qiladi. Davlat standartlari talablariga binoanesa
junning namlik darajasi 1219 % ni tashkil etishi kerak.
Korsatilgan namlikka erishish uchun esa jun tolalari
quriti-ladi. Quritishning maqsadi jun tolalaridagi ortiqcha
namlikni chi-qarib yuborishdan iborat.
Jun tolalarini quritish uchun jun yuvuvchi agregat
tarkibigakiruvchi toxtovsiz ishlovchi quritish mashinasidan
foydalaniladi.Jun tolalariga birlamchi ishlov berish fabrikalarida
har xil turdagiquritish mashinalaridan foydalaniladi. Masalan