TÜRKLERDE MEZARLARA AT GÖMME GELENE -SANAT ...turuz.com/storage/Turkologi/Tarix/2011/397-Turklerde...ÖZET (Türklerde Mezarlara At Gömme Gelenei –Sanat Tarihi Açsndan Bir Bak-)

T.C.

M�MAR S�NAN GÜZEL SANATLAR ÜN�VERS�TES� SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ SANAT TAR�H� ANAB�L�M DALI

TÜRK �SLAM SANATLARI PROGRAMI

TÜRKLERDE MEZARLARA AT GÖMME GELENE�� -SANAT TAR�H� AÇISINDAN B�R BAKI�-

(Yüksek Lisans Tezi)

Haz�rlayan: 20036070 O�uz ERTEN

DANI�MAN: Doç. Dr. Ya�ar Çoruhlu

�STANBUL-2006

ÖZET (Türklerde Mezarlara At Gömme Gelene�i –Sanat Tarihi Aç�s�ndan Bir Bak��-) En erken M.Ö. 16. yüzy�lda kendini gösteren Mezarlara at gömme gelene�i, 1940’l� y�llarda

son uygulamas�na rastlad���m�z Kazakistan’a kadar takip edilebilmi�tir. Dini bir alt yap�ya

sahip bu gelenek zamanla Türk topluluklar�n�n farkl� dinlere geçilmesine ra�men varl���n�

sürekli hissettirmi� bir ölüm adeti olarak devaml�l���n� sürdürmü�tür. Bu alt yap�da geli�en at

gömme gelene�i kendi çevresinde Türk sanat�n� da geli�tirmi� ve eyerler, at ko�um tak�mlar�,

yularlar, at ba�l�klar�nda önemli sanat özelliklerine rastlanm��t�r.

Proto-Türkler, Hunlar, Göktürkler, K�rg�zlar olarak Asya’da devlet olarak varl���n� göstermi�

topluluklarda a��rl�kl� olarak varl���n� sürdüren bu unsur di�er yerel topluluklar�n adetlerine

girmi� önemli bir ritüeldir. Bu ritüel Türk topluluklar�n�n M.Ö. 6. yüzy�lda �skitler’in bat�ya

göçleri s�ras�nda Do�u Avrupa’ya da gitmi� ve giderken de Türk sanat�n�n unsurlar�n� da

beraber götürmü�tür. �skitlerle beraber Sarmatlar, Avrupa Hunlar�, Avarlar, Bulgarlar,

Hazarlar ve K�pçaklar-Kumanlar’da reel olarak bu gelene�e rastlanm��t�r.

En do�uda ki at gömülü mezar Göktürkler’e ait olup Mo�olistan’da bulunurken, en bat�da ki

mezar ise Avrupa Hunlar�’na ait Paris yak�nlar�ndaki mezarda bulunmu�tur. Ayr�ca bu

gelenek, sanat�m�zda ve kültür hayat�m�zda �slamiyet’ten sonra zaman zaman birebir, zaman

zaman ise biraz de�i�erek kendini göstermi�tir. Selçuklular’da, Akkoyunlular’da ve

Karakoyunlular’da benzer kültür izlerine, Osmanl�lar’da ise atl� gömünün birebir örneklerine

rastlamaktay�z. II. Osman’�n at� buna güzel bir örnektir.

Anahtar Kelimeler: At, Kurgan, Türk Sanat�, Orta Asya, Do�u Avrupa

SUMMARY

( Horse-Burial in Tombs Tradition of Turks - �n Persective of Art History )

Horse-burial tradition, which can be seen as early as 16th Century B.C., can be pursued to

latest examples in 1940’s Kazakhistan. This religious backgrounded tradition provided its

survival as a custom of death over the centuries, although religion of the society was changed.

With this substructure, horse-burial tradition caused improvement of Turkish Art surrounding

it and saddles, trappings, leashes and bridles became important artistic products of their time.

This custom, which existed as a predominat factor in communities like Proto-Turk, Hun, Kok-

Turk and Kirgiz states of Asia, was also a major rituel in traditions of other native

communities of this era. This rituel immigrated to Eastern Europe while Scythians exodus to

west and took Turkish Art with it. Elements of this culture can be encountered in Sarmathians

along with Sychtians, European Huns, Avars, Bulgarians, Hungarians and Kipchaks-Kumans.

While an example of this kind of tomb, which belongs to Kok-Turks, stands in Mongolia at

Far East; at Far West another example which belong to European Huns, sets near Paris,

France. Also, this traditon took place in post-�slamic cultural life, sometimes exactly and

sometimes slightly changed. �t can be encountered to its cultural traces in Seljuk, Akkoyunlu

and Karakoyunlu societies and exact examples in Ottomans. Horse of Osman II is a fine

example.

Keywords: Horse, Kurgan, Turkish Art, Central Asia, Eastern Europe

1

I. G�R��

At�n gömü adetlerinde kullan�lmas�ndan önce at�n ehlile�tirilmesi konusu hakk�nda k�sa bir

bilgi vermek yerinde olacakt�r. At�n ehlile�tirilmesi sadece Türk kültür hayat�nda de�il di�er

tüm medeniyetlerin geli�mesinde ve etkile�mesinde önemli bir a�amad�r. Büyük uzakl�klar

at�n ehlile�mesi ile k�salm��, daha verimli topraklarda ya�ama �ans� artm�� ve d��ardan

gelebilecek tehlikelere daha rahat kar�� konulabilir olmu�tur.

Attan önce ehlile�tirilen ilk hayvanlar�n ba��nda keçi, koyun ve s���r gelmektedir. Bu

hayvanlar�n et, süt, deri ve yününden yararlanma fikri de insan hayat�nda önemli

de�i�ikliklerin olmas�na sebep olmu�tur. Fakat medeniyetlerin geli�mesine at�n

ehlile�tirilmesinde oldu�u kadar etkili olmam��lard�r. Birçok bat�l� ara�t�rmac�ya göre bu

hayvanlar Orta-Asya’da Türkistan’�n �ran’a yak�n bölgelerinde ehlile�tirilmi�lerdir1.

Türklerin ehlile�tirdi�i art�k kesin olarak kabul edilen at�n ehlile�tirme tarihinde ise

ara�t�rmac�lar aras�nda bir birlik sa�lanamam��t�r2. En geçerli tarih M. Ö. 4-3 bin’dir.

At binek hayvan� olarak ehlile�tirildikten sonra insanlara hareket kabiliyeti sa�lam��, uzak

bölgelere gitmeyi kolayla�t�rm��, daha önce birbirinden habersiz ya�ayan toplumlar�

yakla�t�rm�� ve tan�ma olana�� sa�lam��t�r. Kültür al��-veri�leri yayg�nla�m�� ve

medeniyetlerin geli�mesine etki etmi�tir3.

Baz� ara�t�rmac�lar bilgi eksikli�i ile at� ehlile�tiren ve di�er toplumlarla ba�lant� sa�layan atl�

bozk�r kültürünü barbar, bat�y� ise uygar toplum olarak de�erlendirmi�lerdir4. Bu dü�ünce bir

bilimsel ara�t�rma olmay�p popüler dünyan�n gere�i olarak kar��m�za ç�kmaktad�r.

1 Ali Abbas Ç�nar; “Divan-� Lügat’it Türk’te At Kültürü”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s. 148. 2 Bkz. Bahaeddin Ögel; “At”, Türk Ansiklopedisi, C.IV, �stanbul, 1950, s.74; �brahim Kafeso�lu, Türk Milli Kültürü, �stanbul, 1996, s.208., Ali Abbas Ç�nar; Türklerde At ve Atç�l�k, Ankara, 1995, s.14, Ali Abbas Ç�nar; a.g.m., s.148., Osman Fikri Sertkaya; “Eski Türk Kültüründe At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.26., Mustafa Kalkan; “ Bozk�r Kültüründe At ve Prejevalskiy At�’n�n Bu Kültüre Kazand�rd��� Dinamizm”, Erdem, C. IX, Ankara, Ocak 1997, s.1132, Kudret Emiro�lu-Ahmed Yüksel; Yolda��m�z At, �stanbul, 2003, s.69. 3 Ali Abbas Ç�nar, a.g.m., s.13. 4 “At M.Ö. 4-3 binde evcille�tirilmi�ti ve 2. binde uygar dünyan�n çehresini de�i�tiren ak�nlar atla gerçekle�tirilmi�ti. ��te, at�n Avrasya bozk�rlar�ndan uygar dünyaya giri�i, barbarla uygar�n kar��la�mas� böyle oldu”. (Kudret Emiro�lu-Ahmed Yüksel; Yolda��m�z At, �stanbul, 2003)

2

At�n ilk cinsleri, Orta-Asya iklim �artlar�na uyan küçük prejevalskiy at� ile sonradan çok

kullan�lmayan tarpan at� oldu�u tahmin edilmektedir5. Türk atlar� genellikle küçük bedenli,

uzun ince bacakl�, küçük ve ma�rur ba�l�, sert t�rnakl�d�r. Bu tip atlar sava�larda, pratik

dayan�kl�, manevra kabiliyeti yüksek olmas� sebebi ile özellikle tercih edilmi�tir6. Paz�r�k

kurgan�ndan ç�kan atlarda bu cins atlar olmakla beraber, bugün Orta Asya Türklerinde ve

Mo�ollarda bu at tipi hala yeti�tirilmektedir.

1. Amaç Kapsam, Yap�lan Çal��malar ve Yay�nlar

Konu birli�i çerçevesinde Türk kültüründe binlerce y�ld�r var olan bir ritüelin sanat ile

birle�erek Türk topluluklar�n�n geneline mi yoksa sadece bir k�sm�na m� ait oldu�u as�l

ba�lang�ç a�amam�z olmu�tur. Daha sonra bu ritüelin Türk topluluklar�nda nas�l bir yer

edindi�ini ve sanatsal aç�dan ne gibi benzerlikler ve farkl�l�klar olu�turdu�u as�l ortaya

koyulmak istenen dü�üncedir. Bu tezi ortaya koyabilmek için birçok bilim dal�ndan yard�m

al�nm��t�r. En az 3600 y�ll�k bir periodu takip eden böyle bir çal��ma için her toplulu�un ayr�

ayr� tarihine bak�lmas� gerekiyordu. Kronolojik bir s�ralamay� verebilmek ve bu ritüelin

geli�imlerini takip ederken, sanatsal de�i�imler de takip etmeye çal���lm��t�r. Co�rafi s�n�rlar

her topluluk için ayr� ayr� belirtilmeye çal���lm��t�r. Çünkü do�a �artlar� ve terk ettikleri

yerlerden sonra gittikleri gittikleri yeni co�rafyalarda bu uygulamay� b�rakm�� olabilirlerdi.

Co�rafi s�n�rlar net olmasada genel anlamda çizilmeye çal���lm��t�r. At ile olan ili�kiler, at�n

ifade etti�i anlamlar, mitolojilerinde at unsuru, kültürlerinde ve sanatlar�nda at gibi konular

ana konunun sa�lam temellere oturabilmesi için detayl� bir �ekilde incelenmi�tir.

Konu, �slam öncesi bir gelenek oldu�u için ara�t�rma daha çok �slamiyet’ten önceki dönemde

yo�unla�m��t�r. Ancak �slamiyeti kabul eden Türk topluluklar�nda da izlerine rastlad���m�z bu

unsur, örneklerle ve resimlerle desteklenmi�tir.

Konunun Türk sanat�na yans�mas� ise katalog bölümünde ayr�nt�l� bir �ekilde incelenmi�tir.

Genelde at e�yalar� üzerinde bulunan sanatsal özelli�e sahip objeler seçilerek di�er

topluluklar�n objeleri ile k�yaslanmas�na olanak tan�nm��t�r.

Son bölümde ise tüm bulgular incelenerek de�erlendirilmi� ve bir sonuca ba�lanm��t�r. 5 Bahaeddin Ögel; a.g.m., s. 74. 6 Ali Abbas Ç�nar, a.g.m., s. 15.

3

Yay�nlar konusunda ise; “Türklerde Mezarlara At Gömme Gelene�i” ba�l��� alt�nda

incelemeye çal��t���m�z konunun ilk önce gerçekli�ini kan�tlayabilmek için yo�un bir �ekilde

Orta Asya ve Do�u Avrupa’da Türk topluluklar�na ait kaz�lar� yap�lm�� bölgelerle ilgili

yay�nlanm�� çal��malar� toplamaya çal��t�k. Türk topluluklar�n�n yay�ld�klar� alan gere�i

Çince’den Mo�olca’ya, Rusca’dan Almanca’ya, Macarca’dan S�rpça’ya birçok yay�n

yap�lm�� bulunmakta. Bu yay�nlara hem ula�mak hem de çözebilmek çok daha kapsaml� bir

çal��may� ve ayr�ca bir grup çal��mas�n� gerektiriyor. Toplad���m�z 200’ün üzerindeki

kaynakla, Türklerin mezarlar�na at gömdüklerini kan�tlamak, ayr�ca bunun alt�ndaki

sosyolojik ve dini sebepleri ortaya koyarak sanat tarihi aç�s�ndan bu bulgular�n

de�erlendirilmesi mümkün oldu.

Konumuz bu kadar geni� olunca, kaynak skalas�n� da bir hayli geni� tutmak zorunda kald�k.

Arkeolojiden tarihe, sosyolojiden seyahat raporlar�na, destanlardan sanat tarihine birçok bilim

dal�nda ara�t�rma yapmak zorunlu oldu. As�l önem arzeden kaynaklar ise arkeoloji

metaryalleri ve sanat metaryallerini ortaya koyan yay�nlard�. Fakat tezimizin ba��nda sözlü

edebi kan�tlar� önce koymay� tercih ettik. Yani seyahatnamelerde, tarih kitaplar�nda,

destanlarda geçen mezarlara at gömme unsuru üzerinde durduk. Bu konuda; Henri de

Couliboeuf de Blocqueville’nin “Türkmenler Aras�nda”, Mehmet Emin Efendi’nin

“�stanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat”, Priskos’un “Avrupa Hunlar�”, Herodot’un “Herodot

Tarihi”, L. Ligeti “Bilinmeyen �ç Asya”s�, Al�p Mana� Destan�, Ba�kurt Halk Destan� Ural

Bat�r, O�uzka�an Destan� ve di�er destanlardan küçük al�nt�larla bu gelene�in sözlü bir

�ekilde yüzy�llar boyu toplum içinde nas�l ya�and���na dikkat çekilmek istendi.

Daha sonra Denis Sinor’un editörlü�ünü yapt��� “Erken �ç Asya Tarihi”, Peter B. Golden’�n

“Türk Halklar� Tarihine Giri�”, �brahim Kafeso�lu’nun “Türk Milli Kültürü”, Ali

Ahmetbeyo�lu’nun “Avrupa Hun �mparatorlu�u”, Akdes Nimet Kurat’�n “VI.-XVIII.

Yüzy�llarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri”, Geza Feher’in “Bulgar

Türkleri Tarihi”, Zerrin Günal’�n “�slam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü” gibi yay�nlar ve

birçok tarihi makale Türk topluluklar�n� tarih içinde daha kolay yerle�tirebilmek, ele ald���m�z

konunun temelini iyi atabilmek için incelendi. Ayr�ca bu ara�t�rma s�ras�nda tarihi verilerden

yolaç�karak bu topluluklar�n ya�ad�klar� co�rafi bölgeleri belirlemek mümkün oldu.

Çal��mam�z ile ilgili en önemli a�amay� ise kaz� sonuçlar�n� ele alan kitaplar ve sanat tarihi

yay�nlar� olu�turdu. Frans�zca, Almanca, �ngilizce, Rusça ve Türkçe gibi dillerde elde

4

etti�imiz kaynaklarda co�rafyalar ve diller her ne kadar farkl� olsa da bu gelene�in ayn�

�ekilde yürüdü�ünü ortaya ç�kard�. M.Ö. 16. yüzy�la tarihlenen ilk verimiz M. V. Masson’un

“History of Civilization of Central Asia” adl� birkaç ciltte toplanm�� makalelerinden elde

edilmi�tir. Bundan ba�ka; Okladinov’un “Ancient Population of Siberia and �ts Cultures”�,

B.N. Grakov’un daha yeni Türkçeye kazand�r�lan “�skitler”i, Tamara Talbot Rice’�n “The

Scythians” ve “Ancient Arts of Central Asia”s�, Radloff’un “Sibirya’dan”�, Bahaeddin

Ögel’in “�slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi”, E.D. Phillips’in “The Royal Hordes Nomad

Peoples of the Steppes”i, Natalya Polosmak’�n “Pastures of Heaven”� ve “Steregui�e Zoloto

Grifi (Ak Alahinskie Kurgan)”, Abdülkadir �nan’�n Paz�r�k Kurganlar� ile ilgili makaleleri,

Mikhail P. Gryaznov’un “Southern Siberia”s�, S. I. Rudenko’nun “Frozen Tombs of Siberia,

The Pazyryk Burials of Iron Age Horseman”�, Karl Jettmar’�n “Arts of Stepps”i, Ya�ar

Çoruhlu’nun “Erken Devir Türk Sanat�n�n ABC’si” ve “Ukok Platosu’nda Kaz�s� Yap�lm��

Üç Yeni Kurgan Hakk�nda Bir Kitap” isimli makalesi, Nejat Diyarbekirli’nin “�slamiyetten

Önce Türk Sanat�”, �stvan Bona’n�n “Das Hunnenreich”, Dosin Bayeva’n�n “Merke Secret

Space of the Yedisu Turks” adl� yap�t�, Rüstem Bozer’in “K�rg�zistan’�n Son-Köl Bölgesinde

Yap�lan Türk Kültürüne Yönelik Kaz�lar” ba�l�kl� makalesi, Eva Gram, �lona Korvig, G.Y.

Szabo, G.Y. Török, Attila Kiss’in beraber yazd�klar� iki büyük cilt halindeki “Cemeteries of

the Avar Period 567-829 in Hungary” isimli yap�tlar� ana kaynaklar�m�z olarak ortaya ç�kt�.

Tüm bu sayd���m�z yay�nlar�n yan� s�ra onlarca makaleden faydalan�lm��t�r. Ayr�ca ça��m�z�n

en önemli ileti�im arac� olan internetten de birçok kaz� raporuna, resmine, çizimine

ula��lm��t�r. Bu çal��ma yap�l�rken ortaya ç�kan as�l sorun, belirtilmek gerekirse, çok özel bir

konu olmas�ndan dolay� en ufak resim ve bilgiye ula�mak günleri ve haftalar� almas�yd�.

Çal��man�n bu �ekilde ilerlemesinin en büyük sebeplerinden biri daha önce atl� mezar

gömülerine bu �ekilde bakan bir ara�t�rman�n olmamas�yd�. Türk topluluklar�n�n mezarlara at

gömme gelene�i ve sanatlar�ndaki etkile�im de ilk defa bu çal��ma ile ortaya ç�km�� oldu.

5

2. Fiziki Co�rafya

2.1. Orta ve �ç Asya

Asya k�tas� boyutlar�yla dünyan�n en büyük k�tas�d�r. Kuzeyinde; Kuzey Buz Denizi,

do�usunda; Bering Bo�az� ile Büyük Okyanus, bat�s�nda; Ural Da�lar�, güneyinde; Hint

Okyanusu ile çevrilidir. Asya k�tas� dünyan�n en büyük k�tas� olmakla birlikte ayn� zamanda

dünyan�n en yüksek kesimi de bu k�tada bulunmaktad�r7.

Amuderya, S�r�derya, Tar�m Irma��, �rti�, Tobol, Tvada kollar�yla geni�leyen Obi, Lena,

Yenisey, Purutas, Selenga ve Sar� Irmak en büyük akarsular� aras�nda yer almaktad�r. Bu

akarsular �ç Asya gibi denize binlerce km uzak bölgeler için hayat kayna�� niteli�indedir.

Akarsulardan ba�ka hayati bir unsur olan göller ise bir birinden çok uzak bölgelerde

bulunurlar. Bunlar aras�nda belliba�l� Baykal, Balka�, Urmiye, Van gölleri en büyükleridir.

Hazar Denizi ise dünyan�n en büyük gölü olarak adland�r�l�r.

Asya k�tas�, çok da�l�k ve sarp yerlerin bulundu�u bir k�ta olmakla beraber önemli tar�m

arazilerine de sahiptir. Güney bölgesinde; �ndus, Ganj, Pamir gibi havzalar önemli üretim

arazilerine yol açarak üretimin ve ya�am�n devam�n� yüzy�llar boyu kar��lam��lard�r. Çok

kuzeye gidildi�inde ise so�uk hava ya�am �artlar�n� oldukça zorlamaktad�r. Y�l�n büyük bir

döneminde topra��n donarak hiçbir bitkinin yeti�mesine olanak tan�mamas� Sibirya’da ya�am

�artlar�n� oldukça zorlar. Güney ku�a�� ile Kuzey ku�a�� aras�nda bulunan Bozk�r ku�a�� ise

yeti�en otlaklar�yla hayvanc�l���n önemli ölçüde geli�mesine olanak tan�maktad�r. Bu bölgede

her y�l ya�an ya�mur seviyesine göre hayvanc�l�k �artlar� de�i�mektedir. Kurak geçen y�llar

hayvanc�l���n en çok zarar gördü�ü y�llar olarak belirlenmi�tir. Tarih boyunca ya�anan büyük

Türk göçlerinin en önemli sebeplerinden biri de bu �artlara ba�lanmaktad�r.

2.2. Do�u Avrupa

Do�u Avrupa yap� olarak tek bir jeolojik alan� kapsayan Avrupa’n�n bir bölgesidir.

Topografik aç�dan Asya ile Avrupa aras�nda belli s�n�rlar olmamas�ndan dolay� Do�u 7 Robert N. Taaffe; “Co�rafi Ortam”, Erken �ç Asya Tarihi, Ed. Denis Sinor, �stanbul, 2002, s. 34.

6

Avrupa’n�n kesin s�n�rlar�n� çizmek oldukça zordur. Do�u Avrupa’daki en eski jeolojik

olu�um �skandinavya’dad�r ve 1000 milyon y�l önceki devirde olu�mu�tur. Do�u

Avrupa’daki son da� olu�umu ise günümüze kadar uzanan ve 65 milyon y�l� kapsayan bu da�

olu�umunda Alp Da�lar�, Pireneler, Sierre Nevada, Karpatlar, Balkan Da�lar� olu�mu�tur.

Do�u Avrupa’n�n en yüksek zirvesi Kafkas Da�lar�nda yer almaktad�r. Avrupa’n�n

güneyinde bulunan Alpler ise çe�itli yükseltilerle �spanya’dan Hazar Denizine kadar devam

eder. Yunanistan, S�rbistan, Karada�, Bosna Hersek, H�rvatistan ülkeleri içinde Dinar Alpleri,

Balkanlar ve Bulgaristan’da Rodoplar, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Polonya, Ukrayna ve

Romanya’da 1400 km boyunca uzanan s�k ormanlarla kapl� Karpatlar bulunmaktad�r.

Karadeniz ile Hazar Denizi aras�nda 1200 km boyunca uzanan Kafkaslar ise birçok ülkenin

s�n�rlar� içindedir. Avrupa’n�n en yüksek noktas�n� geçen alt� doruk noktas� bulunan Kafkas

Da�lar�n�n en yüksek tepesi Elbruz Da��’d�r.

Do�u Avrupa’n�n en verimli ovalar� ise Rusya’n�n bat� kesimlerindeki deniz seviyesinden

200 m a�a��da olan ovalard�r. Bir di�er büyük ova ise Macaristan, S�rbistan, Karada�, Bosna

Hersek, H�rvatistan ve Romanya’dan geçen Tuna Nehri boyunca olu�mu� Alplerden

Karadeniz’e kadar olu�mu� Tuna Ovas�’d�r.

Do�u Avrupa’da �rmak sistemi ise iki �ekilde incelenir; Karadeniz’e dökülen �rmaklar ve

Kuzey Denizi’ne dökülen �rmaklard�r. Avrupa’n�n da en uzun �rma�� olan Volga, Do�u

Avrupa’da bulunmaktad�r. Leningrad yak�nlar�nda do�an bu �rmak 3585 km boyunca

akt�ktan sonra Hazar Denizine dökülür. Volga nehri kanallarla geni�letilerek Kuzey Buz

Denizi’ne ve Karadeniz’e ba�lanm��t�r. Do�u Avrupa’n�n ikinci, Avrupa’n�n da ikinci büyük

�rma�� olan Tuna, Karadeniz’e dökülene kadar birçok Avrupa ülkesinden geçerek ülkeler

aras� ticareti de artt�rmaktad�r. Bat� Avrupa’n�n en büyük �rmaklar�ndan biri olan Ren Irma��

ile de bir kanalla ba�lanarak ula��m sa�lanm��t�r.

Do�u Avrupa göller bak�m�ndan zengin olmamakla beraber Finlandiya’n�n bir göller ülkesi

olmas� dolay�s�yla yerel anlamda birçok gölün oldu�u söylenebilir. Finlandiya’daki Ladoga

gölü ise sadece Do�u Avrupa’n�n de�il tüm Avrupa’n�n en büyük gölüdür.

�klim aç�s�ndan ise bat� bölgeler daha s�cak do�u bölgeler ise so�uktur. Kuzeye ç�k�ld�kça

ya�am �artlar� zorla��r. Mevsim yelpazesi daral�r. Do�u Avrupa’n�n en kuzeyinde buzlu

7

a�açs�z tunduralar ya�amaya pek olanak sa�lamaz. Daha güneye inildi�inde kozalakl�

a�açlardan olu�an orman bölgeleri ba�lar. Daha güneye inildikçe kozalakl� a�açlar giderek

yerlerini yaprak döken a�açlara b�rak�r. Rusya’da ormanl�k bölgeler güneye inildikçe çay�rl�k

ve bozk�rlara dönü�ür. Bu bölgeler Macaristan’da, A�a�� Tuna Havzas�’na kadar devam eder8.

3. K�sa Tarih ve Tarihi Co�rafya

3.1. Orta ve �ç Asya’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihleri

Çok büyük bir alan kaplayan Türk topluluklar�n� daha kolay inceleyebilmek aç�s�ndan co�rafi

s�n�rlar ile ay�rarak de�erlendirmek, saptamalar� daha do�ru yapabilmek için önem

ta��maktad�r. Tarih öncesi dönemden itibaren atl� kurganlara rastlad���m�z tüm Türk

topluluklar�n�n tarihleri k�saca kronolojik bir s�ra ile kaleme al�nm��t�r.

Proto-Türkler; Atl� gömünün yap�ld��� en erken tarih Andronovo Kültürü içerisindedir.

Andronovo Kültürü’nün tarihi birçok ara�t�rmac�ya göre de�i�se de genel kabul M.Ö. 1500-

1200 tarihleri aras�d�r9. Ad�n� yukar� Yenisey’deki Andronovo sitesinden alan bu kültür,

Altaylar�n bat�s�ndan Yenisey’e kadar uzanan bölgelere yay�lm��, hatta Kazakistan’� ve

Güney Urallar� içine alm�� olmas�na ra�men, en önemli merkezlerden biri Minusinsk

havzas�yd�10. Bu devirde Türk sanat� metal i�çili�i bak�m�ndan birçok geli�me kazanm��t�r.

Bak�r, demir, alt�n ve kalay gibi metaller çe�itli e�yalar�n yap�lmas�nda kullan�lm��t�r. Türk

sanat�n�n en önemli üslubu hayvan üslubu da bu devirde ortaya ç�kar. Andronovo

Kültrü’nün mezarlar� kurgan �eklindeydi. Kurganlar içindeki cesetler k�vr�lm�� bazen ise

yak�lm��t�r.

Andronovo Kültürü’nden sonra �ç Asya tarihinde Karasuk Kültürü görülmektedir.

Karasuk Kültürü M.Ö. 1300-800 tarihleri aras� ya�anm��t�r. Baz� ara�t�rmac�lar bu tarihin

çok az a�a��s�nda veya yukar�s�nda da görü� bildirmi�lerdir. Sibirya, Yukar� Yenisey,

Altaylar’da bu kültür insan� oldukça fazla görülmektedir. Tuva’da bulunan Arzhan

Kurgan�’da Karasuk Kültürü’nün ya�and��� devreye rastlamaktad�r. Bu kültürde metal

8 Anonim; “Do�u Avrupa”, Görsel Dünya Ansiklopedisi, �stanbul, 1982, s. 312 9 Ya�ar Çoruhlu; Erken Devir Türk Sanat�n�n ABC’si, �stanbul, 1998, s. 32. 10 A. P. Okladnikov; “Tarihin �afa��nda �ç Asya”, Erken �ç Asya Tarihi, Ed. Denis Sinor, Çev. Alaeddin �enel, �stanbul, 2002, s. 122-123.

8

i�çili�i daha da geli�mi�tir ve hayvan üslubu daha da geli�erek tam olarak ortaya ç�km��t�r.

Mayemir kurganlar� da Karasuk Kültürü’nün sonlar�na tarihlenmektedir.

Tagar Kültü, Karasuk Kültürü’nden sonra gelmekle beraber üç farkl� döneme ayr�l�r.

Güney Sibirya’da görülen kültür, M.Ö. VI-I. yüzy�la tarihlenmektedir. Proto Türk Ting-

Ling’ler bu kültüre mensuptur. Bu kültürde mezarlar�n üzerine büyük mezar ta�lar� dikilmeye

ba�lanm��t�r. Mezarlarda çe�itli aletler ve at ko�um tak�mlar� bulunmaya ba�lanm��t�r11.

Hunlar; Hun kelimesi eski Türkçede “�nsan, halk” anlam�na gelmektedir12. Hunlar�n ilk

a��rl�k merkezi Orhun-Selenga �rmaklar� ve Türklerce kutlu ülke say�lan Ötüken havalisi-

Ong�n �rma�� üzerindeki Karakum ile Ordos bölgesi aras�nda bulunmaktayd�13. Hunlarla ilgili

en eski yaz�l� belge M.Ö. 318 y�l�nda yap�lan bir anla�mad�r14. O zaman Çin içindeki 14

derebeyinden Ch’in’in gittikçe kuvvetlenmesinden endi�e duyan be� derebeyi Hunlardan

yard�m istemi�lerdi. Daha sonraki y�llarda Ch’in iktidar� eline ald� ama kuzeyden Hun bask�s�

da giderek art�yordu. Çin bu bask�lar� engellemek için M.Ö. 247-210 y�llar� aras� me�hur Çin

Seddi’ni in�a etti.15.

Hunlar�n en güçlü olduklar� zaman ise Mo-tun yani Mete Han zaman�d�r16. Babas� Tuman’�

öldürerek Hun hükümdar� oldu (M.Ö. 209-174)17. �lk önce Mo�ol-Tunguz kabilelerine sava�

açarak onlar� yendi ve ellerindeki topraklar� ald�. Daha sonra Orta Asya’daki Tanr� Da�lar�-

Kansu bölgesinde ya�ayan Yüeçileri yendi. Mete daha sonra Çin topraklar�na yöneldi18. Üç

y�l boyunca süren sava�larda birçok yeri ele geçirdi. Çin imparatoru Kao-ti’nin 320 bin ki�ilik

ordusunu yendi19. Böylece Çin’i vergiye ba�lad� ve bozk�r bölgelerini ele geçirdi20. Daha

sonra Mete Baykal Gölü k�y�lar�ndan �rti� yata��na kadar olan bozk�rlar� ve daha bat�daki

Ting-lingler, Ogurlar ile meskûn araziyi ve Bat� Türkistan’� ele geçirdi.

11 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., s. 36. 12 Gülçin Çandarl�o�lu; �slam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, �stanbul. 2003, s. 18. 13 �barahim Kafeso�lu; Türk Milli Kültürü, �stanbul. 1996, s. 58. 14 Y�ng-Sh�h Yü; “Hsiung-nu (�uyung-nu)”, Ed. Denis Sinor, Çev. Selçuk Esenbel, Erken �ç Asya Tarihi, �stanbul, 2002, s. 170. 15 Anonim; Türk Tarihi Ansiklopedisi, Milliyet, 1991, s. 54. 16 E. D. Phillips; The Royal Hordes: Nomad Peoples of the Steppes, London, 1965, s. 52. 17 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 18. 18 Anonim; a.g.e., s. 54. 19 Y�ng-Sh�h Yü; a.g.m., s. 172. 20 �barahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 59.

9

Mete’nin o�lu Ki-ok (M.Ö. 174-160) devrinde, Hun imparatorlu�u o kadar geni�lemi�ti ki o

sadece imparatorlu�un s�n�rlar�n� muhafaza etmeye çal���yordu. Yurtlar�ndan ç�kard���

Yüeçiler Afganistan’a giderek �skender taraf�ndan kurulmu� olan Grek hâkimiyetine son

verdiler. Ki-ok ise Çin’e büyük bir sefer düzenledi. Çin saray�n� basarak yakt�. Daha sonra

Çin prensesi ile evlenerek ili�kileri elinde tuttu21.

Ki-ok’tan sonra imparator olan Kün-çin zaman�nda (M.Ö.160-126) ise Hun imparatorlu�unda

sars�nt�lar belirmeye ba�lad�. Kün-çin babas� ve dedesi gibi sava�ç� bir ruha sahip de�ildi22.

Çin’e yap�lan ak�nlar durmu�tu23. Çinliler de bu durumu gözlemliyorlard�. Bir süre sonra

Çinliler büyük bir ordu toplay�p Hunlar�n üzerine sald�rd�lar. Çin sald�r�lar�ndan bunalan

Hunlar gerilemeye ba�lad�lar. M.Ö. 127-117 y�llar� aras�nda Ordos’daki Hun yenilgisi

Hunlar�n merkezinin Gobi’den Orhun nehri bölgesine kaymas�na neden oldu24.

Bir süre sonra Hunlar aras�nda çatlak sesler duyulmaya ba�land�. A��r ekonomik krizler alt�na

giren Hunlar aras�nda baz�lar� Çin iradesini istemeye ba�lam��lard�. Böylece Hun devleti ikiye

ayr�ld�. Çiçi M.Ö. 51 y�l�nda Tanr� Da�lar� kuzeyi Iss�k göl havalisine yerle�ti. Bölgedeki

Ogurlar�, K�rg�zlar�, Ting-lingleri hâkimiyetine ald�. Gittikçe ilerleyen Bat� Asya’daki Hun

imparatorlu�u Çinlilerin dikkatinden kaçmad�. M.Ö. 36 y�l�nda etraftan al�nan yard�mlar ve

70 bin ki�ilik ordular� ile Hun topraklar�na girdiler Talas Nehri üzerindeki Hun ba�kenti

ya�maland�. �mparator Çiçi ve ailesi katledildi25.

Çin’in kuzeyine çekilen di�er Hunlar ise M.Ö. 36’dan itibaren kesintisiz Çin hâkimiyetine

girdiler. Baz� zamanlarda birliktelik sa�layan Hunlar M.S. 48 y�l�nda bir daha birle�memek

üzere ayr�ld�lar26. Güney Hunlar Çin’e ba�land�lar Kuzey Hunlar ise ba��ms�zl���n�

sürdürmeye devam etti. M.S. ki y�llarda do�udan Sienpilerin de bask� uygulamalar� ile Hunlar

daha da zay�flad�lar. �ki cephede sava�mak Hunlar�n gücünü iyice k�rm��t�27.

21 Y�ng-Sh�h Yü; a.g.m., s. 174. 22 Anonim; a.g.e., s. 56. 23 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 21. 24 �barahim Kafeso�lu; a.g.e, s. 63. 25 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e, s. 23. 26 Anonim; a.g.e., s. 58. 27 Y�ng-Sh�h Yü; a.g.m., s. 178.

10

M.S. 147-156 y�llar�nda Sienpiler Kuzey Hun devletini ortadan kald�rd�lar28. M.S. 188’lerde

art�k Güney Hun �mparatoru Çinliler taraf�ndan tayin edilir durumuma gelmi�ti. Bir süre sonra

isyan eden �mparator Çin ba�kentinde hapsedildi ve ülke be� eyalete bölünerek devlete son

verildi (M.S. 216)29.

Göktürkler; Göktürklerin ilk yerle�im yeri Altay Da�lar�’n�n güney etekleridir. Demircilik

yapan Göktürkler Avarlar’a silah sat�yorlard�. Göktürklerin ba��nda bulunan Bumin, Avarlar’a

ayaklanan Töleslerin 546’daki isyan�n� bast�rd�ktan sonra Avar hükümdar�n�n k�z�yla

evlenmek istedi. Bu iste�i kabaca reddedilince, Bat� Tabgaç hükümdar�n�n k�z� ile evlendi ve

Avarlar’a sald�rd�30. Avarlar bu sald�r�da büyük bir yenilgiye u�rad�. Hükümdarlar� intihar

etti31. Avar devletinin çökmesinden sonra Bumin Ötüken’i ba�kent yaparak 552 y�l�nda

Göktürk devletini kurdu32. Büyük u�ra�larla devleti kuran Bumin bir y�l sonra öldü. Yerine

Kara Ka�an Hakan oldu ama o da çok ya�amay�nca ba�a Bumin’in öteki o�lu Mukan geçti

(533). Do�uda Kitanlar�n bat�da ise K�rg�zlar�n Göktürklere ba�lanmas�n� sa�lad�. Çin

�mparatorlu�u’nu bask� alt�na alarak devletin gücünü daha da artt�rd�33. Do�u Sibirya’daki

Yakut Türkleri ve Bat�daki Ogur topluluklar� hariç tüm Türk topluluklar�n� kendi idaresi

alt�nda toplayabildi34.

Bu arada Avarlar’dan geriye kalan topluluklar bat�ya kaçm��lard�. Ünlü V. yüzy�l yazar�

Priskos bu topluluklar�n kaç�� nedenlerini �u �ekilde anlatm��t�r; “Sabirler, Saragur ve Ogur

topluluklar�n� yerlerinden ç�karm��lard�. Sabirler’i de Avarlar püskürtmü�lerdi. Avarlar’� ise

okyanus k�y�s�nda oturan ve bir yandan denizden yükselen büyük buharlarla sislerin, di�er

taraftan �imdiye kadar duyulmam�� pek çok y�rt�c� ku� (Grifon)’un yakla�mas�ndan kaçan

kavimler vatanlar�ndan ç�kartm��lard� ki, bu y�rt�c� ku�lar�n insan soyunu yiyip bitirmeden

yok olmayacaklar� söylentisi vard� ve insanlar� paral�yordu.” Priskos Göktürkleri tan�mad���

için Avarlar’�n kaç��lar�n�n nedenini y�rt�c� bir ku�a benzetmi�tir35.

28 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 24. 29 �barahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 66. 30 Anonim; a.g.e., s. 79. 31 Ahmet Ta�a��l; “Göktürkler”, Türkler Ansiklopedisi, C.II, s. 17. 32 Bahaeddin Ögel; Türk Kültürünün Geli�me Ça�lar�, �stanbul, 1971, s. 71. 33 Denis Sinor; “(Kök) Türk �mparatorlu�unun Kurulu�u ve Y�k�l���”, Çev. Talat Tekin, Erken �ç Asya Tarihi, �stanbul, 2002, s. 400. 34 Abdülkadir Donuk; “Göktürk Hakanl�klar�”, Tarihte Türk Devletleri I, Ankara 1987, s. 111. 35 Priskos; Grek Seyyah� Priskos (V. As�r)’a Göre Avrupa Hunlar�, Çev. Ali Ahmetbeyo�lu, �stanbul, 1995, s. 65.

11

Bumin Ka�an bat� bölgelerini �stemi’ye vermi�ti. Do�uda Mukan ba�ar�lar kazan�rken

�stemi’de bat�da büyük ba�ar�lar kazan�yordu. �stemi ipek yolu ticaretini elinde bulunduran

Akhun devletini y�karak ticaret yolunu eline geçirmek istiyordu. Sasanilerle ortakl�k kurarak

Akhun devletini y�kt�lar36. Ceyhun Nehri s�n�r olmak üzere Akhun topraklar� payla��ld�37.

Ancak Akhun devletinin y�k�lmas�ndan büyük pay alan Sasaniler daha da fazlas�n� isteyerek

anla�may� bozdu. Göktürkler de Sasanileri aradan ç�karmak için Bizansl�larla irtibat kurdu38.

Bizans-Göktürk ittifak� bir süre devam etti fakat Bizansl�lar�n da, Orta Asya’dan kaçan

Avarlara destek vermesi yüzünden ili�kiler bozuldu. �stemi bat� bölgelerini daha da

geni�leterek Azerbaycan’a girdi. Kuzeyde ise Kerç Kalesi’ni ald�. �stemi bat�da Göktürk

devletini daha da güçlendiriyordu39.

Do�uda ise Mukan’�n yerine Taspar geçti. Taspar, Mukan gibi ba�ar�l� bir hakan de�ildi40.

Tek amac� bir Çinli prensesle evlenmekti. Budist rahiplerin sözlerine uyarak Göktürk

ülkesinde Budizmi korumaya kalkt�. Bir Budist tap�na�� ve bir Buda heykeli yapt�rd�. Kötü

giden yönetimin yan�nda 576 y�l�nda �stemi’nin de ölmesi devlet düzenini daha da bozdu.

�stemi’nin yerine bat� kanad�n�n ba��na Tardu geçti. Taspar’la aras� iyice aç�lan Tardu 582

y�l�na gelindi�inde do�u kanad�n�n hâkimiyetini tan�mad���n� ilan ederek ba��ms�zl���n� ilan

etti. Böylece hakanl�k do�u ve bat� olarak iki kanada bölünmü� oldu41.

Bir süre çalkant�larla geçen y�llardan sonra Shih-pi Hakan (609-619) Göktürklerin k�r�lan

gururunu hafifletti42. Shih-pi Ka�an’�n 615 y�l�nda Çin imparatorunu ele geçirme plan� Çinli

bir prenses taraf�ndan haber verilerek önlendi. Ama bu te�ebbüs bile Çin imparatorunun

onurunu k�rmaya yetti. Shih-pi’den sonra ba�a geçen ka�anlar yönetim konusunda ba�ar�s�z

olunca do�u kanad�n�n gücü iyice zay�flad� ve Çin himayesine girerek ba��ms�zl���n� kaybetti

(630)43.

Tardu 582 y�l�nda Do�u kanad� ile ili�kisini kestikten sonra daha bat�ya yönelerek Sasanilerle

yo�un mücadelelere giri�ti. Bu devir ayr�ca devletin ikiye bölünmesinin de bir göstergesiydi44.

36 �barahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 94. 37 Ahmet Ta�a��l; a.g.m., s. 20. 38 Anonim; a.g.e., s. 80. 39 Abdülkadir Donuk; a.g.m., s. 113. 40 �barahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 97. 41 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 45. 42 Ahmet Ta�a��l; a.g.m., s. 25. 43 Anonim; a.g.e., s. 86. 44 Abdülkadir Donuk; a.g.m., s. 114.

12

�ran üzerinde nüfuz sahibi olan Tardu daha sonra yönünü do�uya çevirdi. Do�u devletini de

al�p büyük Göktürk Devleti’ni tekrardan kurmak istiyordu. Çinlilerle mücadeleye ba�lad� ve

Do�u Göktürkleri üzerindeki bask�lar�n azaltmas�n� sa�lad�. Fakat Çinlilerin Göktürk ordusu

güzergâh� yolundaki kuyular� zehirlemesi Göktürk ordusunun güç kaybetmesine neden oldu

ve iç kar���kl�klar ya�anmaya ba�lad�. Ayaklanmalar�n artmas�ndan sonra Tardu kaçt� (603)45.

Tardu’nun kaçmas�ndan sonra isyanc�lar�n hareketleri daha da artt� ve yeni ilan edilen

ka�anlarda soruna çözüm bulam�yorlard�. Tardu’nun küçük o�lu Tong Yabgu zaman�nda

(618-630) refaha kavu�an Göktürkler sava�larda yeniden galip gelmeye ba�lam��lard�. Fakat

630 y�l�nda amcas� Sse-pi taraf�ndan öldürülünce düzen yeniden bozuldu. Ba�a geçen amcaya

isyanlar daha da art�nca devlet Çin’e ba�land� (630)46.

630 ile 680 y�llar� aras� ya�anan 50 y�ll�k esaret Göktürklere kaybettiklerini anlamak için

yetmi�ti. Birçok kere ba��ms�zl�k için denenen çabalar Çinliler taraf�ndan çok sert bir �ekilde

bast�r�lm��t�. Fakat 680 y�l�nda Kutlug’un kurdu�u ba��ms�zl�k hareketi sonuç verdi ve k�sa

zamanda be� binin üzerinde adam toplad�. Bunlar�n içinde Tonyukuk’ta vard�. Çin’e büyük

darbe indiren bu grup bir süre sonra Ötüken’i de ele geçirerek buray� merkezleri yapt�lar. 682

y�l�nda Kutlug ilteri� ad� ile II. Göktürk Devleti’ni kurdu47. �lk hedef Çin’di. Birçok defa

yap�lan sald�r�lar sonras�nda büyük zaferler kazan�ld�48. On y�l süren �lteri� ka�an zaman�nda

devlet neredeyse eski gücüne kavu�mu�tu. Öldü�ü zaman iki o�lundan Bilge sekiz, Kültügin

ise yedi ya��ndayd�.

�lteri�’ten sonra ba�a geçen Kapgan Ka�an (692-716) sert mizac� ile daha da büyük ba�ar�lar�n

kazan�lmas�n� sa�lad�. Çok disiplinli olan bu ka�an Çin’den sonra K�rg�zlar�n üzerine

sald�rd�49. K�rg�z han�n� ölü olarak ele geçiren Kapgan Ka�an, K�rg�z ülkesinin de ka�an�

oldu. Bir süre sonra Tonyukuk kumandas�ndaki �nal ve Bilge, Altaylar� a��p On-oklar�

yenilgiye u�ratt�50. Kapgan Ka�an’�n ölümünden sonra o�lu �nal ka�an oldu fakat birçok

boyda bu yüzden huzursuzluk ç�kt�. �nal bu isyanlar� görmezlikten gelince, Kültügin ve

Bilge’nin haz�rlad��� bir ihtilal ile �nal indirilerek öldürüldü (716). Bilge, ka�an oldu,

Kültügin ise ba�kumandan oldu. Devletin düzenini elinde tutan Tonyukuk 725 y�l�nda,

45 Denis Sinor; a.g.m., s. 412. 46 �barahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 102. 47 Abdülkadir Donuk; a.g.m., s. 116. 48 Ahmet Ta�a��l; a.g.m., s. 31. 49 Ahmet Ta�a��l; “Kapkan Ka�an Devrinde Göktürk-Çin Münasebetleri”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 65, Nisan 1990, s. 308. 50 Ahmet Ta�a��l; “Göktürkler”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, s. 33.

13

Kültügin de 731’de ölünce Bilge Ka�an’�n en iyi yolda�lar�n� kaybetti51. 734 y�l�nda da Bilge

Ka�an naz�r� taraf�ndan zehirlenmesi ile öldü52.

Bilge Ka�an’�n ölümünden sonra Göktürk ka�anl���nda çökü� belirtileri ba�lad�. Bilge’nin

o�ullar� ka�anl��a geçmelerine ra�men devlete hâkim olamad�lar. Huzursuzluktan faydalanan

Karluklar, Basm�lar ve Uygurlar birle�erek 742 y�l�nda Göktürk Devleti’ni y�kt�lar53.

K�rg�zlar; Bugün Iss�k Göl çevresinde oturan K�rg�zlara ilk defa Çin kaynaklar�nda M.Ö. 206-

M.S. 220 y�llar�nda Çin’de hâkimiyet kurmu� olan Han hanedanl��� zaman�nda bahsedilir54.

Gen-gün ad� ile an�lan K�rg�zlar o zamanlar Tangnu-Ula Da�lar�’nda, Altay Da�lar�’nda ve

Yenisey Havzas�’nda ya��yorlard�55. Asya Hunlar� zaman�nda onlar�n hâkimiyetine girdiler ve

bu devirde Baykal’�n bat�s�nda ve �rti� nehri civar�nda ya��yorlard�. Hun �mparatorlu�u’nun

çökmesinden sonra K�rg�zlar M.S. IV. yüzy�lda Hakas Devleti olarak adland�r�lan büyük bir

devlet kurdular. Bu devirde Hakasya, Baykal Gölü’nden Tibet’e kadar uzan�yordu. VII.

yüzy�lda ise K�rg�zlar Göktürklerin hâkimiyeti alt�na girmi�lerdir. Göktürklerin günümüze

b�rakt�klar� kitabelerden anla��ld���na göre K�rg�zlar� itaatleri alt�na almak çok kolay

olmam��t�r. Birinci Göktürk Devleti y�k�ld�ktan sonra özgürlüklerine kavu�an K�rg�zlar bir

süre sonra II. Göktürk Devleti’nin kurulmas� ile tekrar Göktürk hâkimiyeti alt�na girmi�lerdir.

Uygur, Basm�l ve Karluklar�n birlikte y�kt�klar� Göktürkler’den sonra Uygurlar, Karluklar� ve

Basm�llar� yenerek yönetici olmu�lar ve 758 y�l�nda K�rg�zlar� a��r bir �ekilde yenerek onlar�

da Uygur Ka�anl���’na ba�lam��lard�r. Uygur Devleti alt�nda birçok defa ayaklanan K�rg�zlar

840 y�l�nda Uygurlar�n zay�flamas� ve iç desteklerle Ordubal�k �ehrine 100.000 ki�ilik bir

ordu ile sald�rarak Uygurlar� k�l�çtan geçirmi�lerdir56. Uygur Devleti’ni y�kt�ktan sonra Orhun

bölgesinde kendi devletlerini kuran K�rg�zlar, burada sürekli bir devlet kuramam��lar ve 920

y�l�nda Mo�ol men�eli Karah�taylar taraf�ndan yenilerek eski yurtlar�na geri

gönderilmi�lerdir57. Karah�taylar’dan sonra da 1207 y�l�nda Cengiz Han’a ilk kat�lan Türk

boyu olmu�lard�r. Bugün Iss�k Göl çevresine nas�l geldikleri ise birçok ara�t�rmac� taraf�ndan

tart���lmaktad�r.

51 Anonim; a.g.e., s. 96. 52 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 58. 53 �barahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 121. 54 �brahim Kafeso�lu; a.e., s. 130. 55 Abdülkadir �nan; “K�rg�zlar”, Bozkurt, y�l: 2, S. 9, �stanbul, 1940, s. 39. 56 Laszlo Rasonyi; “Tarihte Türklük”, Türk Kültürü Ara�t�rmalar� Enstitüsü, Yay. 126, Seri III, S. A34, Ankara 1993, s. 107. 57 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 130.

14

3.2. Do�u Avrupa’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihi

�skitler; Bize �skitler hakk�nda en geni� bilgiyi tarihin babas� olarak nitelenen Herodot

vermektedir. Yakla��k M.Ö. 45058 y�l�nda Karadeniz’in kuzeyine giderek �skit topraklar�n�

ziyaret eden Herodot, �skit kültür ve tarihi ile ilgili çok önemli bilgiler verir.

�skitlerin bölgeye gelmesi ile beraber mü�terek dil, etnik köken ve kültüre sahip Massaget,

Saka, Alan ve Sarmat olarak bilinen dört kol da �skitlerle birlikte bölge tarihinde belirleyici

rol oynad�lar59. Kimmerlerin yönetim merkezi bugün K�r�m Yar�madas�’n�n Azak Denizi

k�y�s�nda bulunan Kerç �ehridir60. Daha önceleri Volga Nehri k�y�lar�nda ya�ad�klar�

dü�ünülen �skitlerin M.Ö. VII. yüzy�l�n ortalar�nda K�r�m Yar�madas�’na do�ru ilerlemeye

ba�lamalar� ile Kimmerler pani�e kap�l�rlar. Bu bölgede oturan Kimmerler �skitlere kar��

birle�emez ve bir süre sonra bu topraklar� �skitlere b�rak�p kaçmak zorunda kal�rlar61.

M.Ö. 616’da Karadeniz’in kuzeyinden ve Bat� Volga’dan Kimmerleri kesin olarak ç�karan

�skitler62, Kimmerleri takip etmi�ler ve bu takip s�ras�nda da Medya topraklar�na girmi�lerdir.

Kimmerler’in Karadeniz sahilini takip etmesine kar��l�k �skitler onlar� Hazar Denizi sahili

boyunca aram��lar bunun sonucunda da Medya’ya girmi�lerdir63.

�skitlerin Kimmerleri takip ederken geldikleri Med �mparatorlu�u, onlar�n çok ho�una gider64.

Çünkü yeteri kadar yiyecek ve ganimet bulunur bu bölgede. Bir süre sonra bu ak�nlarla Med

�mparatorlu�u çöker65. Med �mparatorlu�u’nun çökü�ü ile �skitler daha güneye inmeye

ba�larlar. Güneydeki Asur �ehirlerine sald�r�rlar ve ba�kent Ninova’y� ku�at�rlar66. Babil kral�

Asurbanipal’�n o�lu ile birlikte hareket ederek Ninova’ya girerler ve kenti ya�malarlar67.

Kuzeyde kendilerini sa�lama alan �skitler Suriye’ye girerler ve oradan da güneye inerek

Filistin’e kadar ilerlerler68. �skitlerin geldiklerini haber alan M�s�r Firavunu I. Psammatikos

58 Warwick Bray-David Trump; The Penguin Dictionary of Archaelogy, Londra, 1972, s. 205. 59 K�atrapa Gandasa; Saka Halklar�n�n Kökenleri, (Çev. Kür�at Bozkurt), B.N.Grakov, �skitler (Çev. Ahsen Batur), �stanbul, 2006, s. 309. 60 Karl Jettmar; Art of Steppes, London, 1967, s. 23. 61 Tamara Talbot Rice; The Scythians, London, 1961, s. 44. 62 Warwick Bray-David Trump; a.g.e.,s. 205. 63 Karl Jettmar; a.g.e., s.24. 64 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 44. 65 Herodotos; a.g.e, s. 229. 66 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s.12. 67 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 45. 68 �evket Dönmez; �skitlerin Son Dönemleri, http://www.tebe.org/tr/dosyalar/iskit/4.htm, 11 Temmuz 2006.

15

büyük hediyeler vererek ülkesini �skit ak�nlar�ndan kurtar�r69. M�s�r Firavunundan

hediyelerini alan �skitler s�cak, yorgunluk ve hastal�klardan dolay� ellerinde bulundurduklar�

Med ülkesine geri dönerler. �skit egemenli�ini kabul eden Med kral�70 onlar� a��rlar ve büyük

bir kutlama haz�rlar. �ölende sarho� edilen �skitler öldürülürler ve 28 y�ll�k �skit egemenli�i

Bat� Asya’da biter71. Krallar� öldürülen �skitler Karadeniz’in kuzeyine geri dönmek

durumunda kal�rlar72. �skitlerin bu 28 y�ll�k Küçük Asya üstünlükleri arkeolojik buluntularla

da onaylanmaktad�r73. Mezopotamya, Suriye ve M�s�r’daki VII. yüzy�l ile VI. yüzy�l ba�lar�na

tarihlenen yerle�me yerlerinde özellikle �ehir surlar�nda �skit ok uçlar� en önemli buluntular

aras�ndad�r. Urartu kalelerinden biri olan Erivan yak�nlar�ndaki Karmir-Blur’u da �skitler

yak�p y�km��lard�r. Bu kalede �skit ak�nlar�n� gösteren ba�ka bulgular da bulunmaktad�r74.

�skitlerin as�l kültürel merkezleri Kuzey Kafkasya’daki Kuban Nehri’nin çevresiydi75.

Güneyden kovulan �skitler bir süre sonra Kuban bölgesinden bat�ya do�ru ak�nlara ba�larlar.

M.Ö. IV. yüzy�lda �skitler en güçlü zamanlar�n� ya��yorlard�. Bu zamana ait �skit kurganlar�

bunun en büyük kat�d�r. Zaman�n en güçlü kral� ise Atheas’t�. Atheas �skit s�n�rlar�n� Tuna

Nehri’ne kadar geni�letir76. Bölgede ya�ayan Traklar� bat�ya sürer. Bunun üzerine Traklar

Mekadonya kral� II. Philip’ten yard�m ister, II. Philip’te daha on dokuz ya��nda77 olan kral

Atheas’�n üzerine sald�r�r. M.Ö. 339 y�l�nda yap�lan sava�ta Atheas öldürülür ve bu tarihten

sonra �skitler gerilemeye ba�larlar78. Bu tür birçok Mekadon sald�r�lar�n�n yan� s�ra do�udan

da �skit topraklar�na Sarmat sald�r�lar� yap�l�r79. V. yüzy�l sonlar�nda veya IV. yüzy�l

ba�lar�nda do�uda Sarmatlar iyice güçlenmi�ler ve yava� yava� �skit topraklar�na s�zmaya

ba�larlar. Bu etkilerle siyasi güçleri iyice zay�flayan �skitler M.Ö. 300 civar�nda sadece K�r�m

Yar�madas�’nda ya��yorlard�. M.Ö. 250’den sonra ise Sarmatlar güçlerini iyice artt�rarak

Karadeniz’in kuzeyindeki steplere hâkim olurlar. M.Ö. 120-63 aras�nda Pontus Krall��� yapan

69 B.N. Grakov; �skitler, �stanbul, 2006, s.45. 70 Med kral� Kyaxares’in yapt��� bu ani sald�r� M.Ö. 600’lerin sonlar�nda gerçekle�mi�tir. 71 B.N. Grakov; a.g.e,, s.45. 72 Karl Jettmar; a.g.e., s.25. 73 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 45. 74 A.�. Melyukova; “�skitler ve Sarmatlar”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. �senbike Togan, �stanbul, 2002, s. 145. 75 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s.12. 76 Karl Jettmar; a.g.e., s.27 77 Kaynaklarda on dokuz ya��nda geçen Atheas, Melyukova’n�n çal��mas�nda doksan ya��nda olarak geçmektedir. 78 B.N. Grakov; a.g.e., s.64. 79 Karl Jettmar; a.g.e., s.25.

16

Büyük Mitridat �skitlerin üzerine birçok defa sald�r�r80 ve birçok �ehirlerini ve kalelerini ele

geçirir. Bospor’da ya�ayan �skitler iktidar� Mitridat’a teslim ederler ancak ünvanlar�n�

korurlar. Birçok defalar �skitler Pontus’a isyan ettiler. M.Ö 80 y�l�nda ise �skit kültür merkezi

Olbia’y� al�r. Bu darbe �skitlerin gücünü daha da sarsar. Arkeologlar �skit kültürünün izlerini

kesintisiz olarak M.Ö. II. Yüzy�l�n ba�lar�na kadar K�r�m ve Dinyeper bölgelerinde takip

ederler. Fakat bu kültürün sonraki a�amalar� Sarmat kontrolünde ç�kmaktad�r.

�skitlerin azalan gücü ile Sarmatlar sahilin kuzey kesimindeki bozk�r� ve K�r�m’� istila ederek

�skitlerin yerini al�rlar. M.Ö. II. yüzy�ldan itibaren �skit kültürünün yerini geni� anlam�yla

yeni bir kültür al�r. Fakat arkeologlar bu kültürde �skitleri Sarmatlar’dan hemen hemen ay�rt

edemiyorlar. �ki halk�n dil, hayat tarz� ve sosyal yap� aç�s�ndan bir biriyle akraba olu�u,

�skitlerin önemli bir kesiminin Sarmatlar taraf�ndan emilmesine yol açar. M.Ö. I. yüzy�lda ise

Sarmatlar, �skitlerin A�a�� Dinyeper boyundaki hâkimiyetine son vererek Tuna’ya kadar

uzanan tüm bozk�ra hâkim oldular81. �skitlerin Sarmatlar taraf�ndan kontrol alt�na

al�nmas�ndan sonra yerle�ik bir siyasi güç ortaya koyamamalar�ndan dolay� �skitler küçükte

olsalar varl�klar�n� sürdürdüler. �skitlerin tarih sahnesinden silini�leri M.S. II. yüzy�lda Gotlar

taraf�ndan gerçekle�tirilmi�tir82.

Sarmatlar; Erken Sarmat tarihini Ural Da�lar�’n�n güneyinde bulunan Prokhorovka

Kültürü olu�turmaktad�r. Bu kültürün bizim aç�m�zdan en önemli yan� ise Orta Asya ile çok

yak�n ili�ki içinde olmas�d�r83. Sarmatlar’�n bilinen ilk dönemlerini M.Ö. VI-IV. yüzy�llar

olu�turur. Bu dönemde �skitlerle aralar�nda s�n�r olu�turan Don Nehri’nin do�usunda

oturuyorlard�84. Günümüz bilginleri de ayn� kan�da olup Don Nehri a�z�n�n kuzeydo�usunda

500-600 km’lik bir alan� kaplad�klar�n� bildirirler. As�l yerle�im yerleri Don ve �dil aras�nda

bulunmaktad�r ve burada ki arkeolojik bulgularda bunu kan�tlar85.

Herodot’un M.Ö. ele ald��� tarih kitab�nda Sarmatlar ile �skitlerin akraba olduklar�n� öne

sürmektedir. Bu tez bugüne kadar çürütülememi�tir çünkü birçok Sarmat mezar�ndan �skit

kültürünü yans�tan e�yalar ç�km�� ve iki kültürün de gayet yak�n özelliklere sahip olduklar�

ortaya konmu�tur. Aralar�nda ki tek fark Sarmat mezarlar�ndaki kad�nlar�n durumudur. �skit 80 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s.15. 81 B.N. Grakov; a.g.e., s.68. 82 Warwick Bray-David Trump; a.g.e., s. 206. 83 Karl Jettmar; a.g.e., s. 61. 84 Karl Jettmar; a.e., s. 56. 85 A.�. Melyukova; a.g.m., s.158.

17

mezarlar�ndaki kad�nlar�n yan�na koyun konulurken Sarmat mezarlar�nda at, ko�um tak�mlar�

ve silahlar�n kondu�u rahatl�kla görülebilir. Bugün bilinen Sarmat mezarlar�n�n %20’si silahl�

Sarmat kad�nlar�na aitti. �skit mezarlar�nda merkezde erkekler bulunurken Sarmat

mezarlar�n�n birço�unda kad�nlar mezar�n merkezini olu�turmaktad�rlar. Bu durum da

Sarmatlar’�n anaerkil bir toplum yap�s�na sahip olduklar�n� kan�tlamaktad�r86.

Tunç Ça�� sonuna kadar �dil bölgesinde ya�ayan Sarmatlar, çok erken dönemlerden itibaren

do�u kom�ular� olan Andronovo kültürüne mensup gruplarla i�birli�ine girmi�lerdir87. Belki

de bu etkile�im sonucu Orta Asya tipi mezar kültürü �skit ve Sarmatlar’da yayg�nla�m��

olabilir. M.Ö. VI-V. yüzy�llarda Sarmatlar topraklar� bat�da Don’a ula�an bir boylar grubu

olu�turmu�lard�r. M.Ö. V. yüzy�l�n sonuna gelindi�inde Sarmatlar’�n bir k�sm� Don Nehri’nin

sa� yakas�na geçmi�ler ve büyük bir ihtimalle Azak Denizi çevresine yerle�mi�lerdir88.

M.Ö. IV-III. yüzy�la gelindi�inde Güney Urallar’daki nüfusun bir k�sm� a�a�� �dil’e ve Ural

ötesi bozk�rlara do�ru inmi� ve oradaki Sarmatlar üzerinde hâkim olmu�tur89. Bunun üzerine

tarihte Aorsi, Roksalan, Alan ve Yaz�g diye bilinen yeni Sarmat beylikleri ortaya ç�km��t�r.

Bunlar M.Ö. III. yüzy�lda Don Nehri’ni a�arak Karadeniz bölgesinin kuzeyindeki bozk�r

bölgesine do�ru bat� yönündeki büyük göçlerine ba�lad�ktan sonra �skit ülkesinin büyük bir

k�sm�n� yak�p y�km��lard�r90.

M.S. III. yüzy�lda Balt�k sahillerinden inen Gotlar, Karadeniz’in kuzeyindeki Sarmat

hâkimiyetini zay�flatm��lar, bir süre sonra da Hunlar Sarmatlar’� tarih sahnesinden

silmi�lerdir.

Avrupa Hunlar�; Avrupa Hun �mparatorlu�u ile alakal� bilim dünyas�nda �u ana kadar en

hararetli tart���lan konu Hunlar�n men�ei olmu�tur. Birçok bilim adam� Hunlar� Türk

sayarken, baz�lar� Fin-Ugor, Uygur, Mo�ol, Türk-Mo�ol, Türk-Mo�ol-Mançu, Slav, Germen,

Kafkas kavimlerinden de geldiklerini söylerler91. Avrupa Hunlar�’n�n bir Türk toplulu�u olan

Hiung-nular’dan geldi�ini ilk defa Deguignes ortaya koymu�, daha sonra birçok bilim adam�

86 Karl Jettmar; a.g.e., s. 60. 87 A.�. Melyukova; a.g.m., s.159. 88 Karl Jettmar; a.g.e., s. 56. 89 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 49. 90 Karl Jettmar; a.g.e., s. 56. 91 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 67.

18

taraf�ndan bu dü�ünce �iddetle yok say�l�r92. Avrupa Hunlar� ile ilgili ilk kaynak ta i�te bu

zamanda ortaya ç�kar. M.Ö. 355 Hunlar�n Alan topraklar�n� ele geçirmesinden bahseden bu

belge Hunlar�nda Asya’dan Çin bask�s� ile bat�ya yöneldi�ini aç�klamaktad�r93.

Avrupa Hunlar�’n�n tarihi biraz da Asya Hunlar�’n�n tarihinin bitimi ile alakal�d�r. Asya Hun

�mparatorlu�u’nda M.Ö. 48 y�l�nda ka�anlar aras�nda ç�kan mücadeleler94sonunda Ho-han ve

Chih-chih’in95aras�nda �mparatorluk ikiye ayr�lm�� ve Chih-chih’in tabiiyetinde bulundurdu�u

topluluklar M.Ö. 174-160 y�l�nda Altaylara gelen Türk topluluklar� ile beraber Bat�

Türkistan’a do�ru ilerlemi�lerdir96. Hunlar Aral Gölü ile Hazar Denizi aras�n� M.S. IV.

yüzy�l�n ortalar�ndan itibaren yurt tutarlar97. M.S. 330’da Hunlar art�k Kafkaslar’da at

gezdirirler. Bu tarihlerde Hunlar�n as�l unsurlar� �dil Nehri’nin do�usunda Kama’ya yak�n bir

yerde oturuyorlard�. Alanlar�n as�l merkezleri ise Kuban nehri k�y�lar� ve kuzey Kafkasya idi.

Mazdaizm tesirinde kalan Alanlar ölülerini yak�yorlard�. Hunlar’da daha sonra ortaya ç�kacak

bu �ekilde gömü, Alan tesiri ile yay�lm��t�r98. M.S. 180 y�l�nda meydana gelen Got istilas�99

s�ras�nda y�k�ma u�ramayan tek Sarmat grubu olan Alanlar, Gotlarla Don nehrini aralar�nda

s�n�r kabul ettiler100. Hunlar M.S. 355-365 y�llar� aras�nda �dil’i geçerek Alanlara büyük bir

sald�r� gerçekle�tirirler. Bu sald�r� ile Alan devleti çöker ve Hun hâkimiyeti alt�na girer101.

Hunlar kendilerine kat�lan Alan askerleri ile beraber iyice güçlenirler. Bir süre sonra bat�

bölgelere sald�rmak için haz�rl�klara ba�larlar. Bu tarihten itibaren Hunlar�n bat� kom�usu

Ostrogotlar olur. Karadeniz’in kueyinde; Don ve Dinyeper nehirleri aras�nda Ostragotlar102,

onlar�n bat�s�nda Vizigotlar103, Transilvanya ve Galiçya’da Gepidler, bugünkü Macaristan’da

Vandallar bulunuyordu104. Bu dört toplulukta Germen men�elidir105. En güçlü unsuru ise

92 Lajos Ligeti; “Atilla Hunlar�n�n Men�ei”, Attila ve Hunlar�, Ankara, 1982, s. 12. 93 Lajos Ligeti; a.g.m., s.15. 94 Bahaeddin Ögel; �slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1991, s. 91. 95 Ho-han, ülkenin girdi�i ekonomik krizden dolay� Çin hâkimiyeti alt�na girilmesini savunuyor, Chih-chih ise Çin hâkimiyetinin asla kabul edilmeyerek mücadeleye devam edilmesini istiyordu. Nitekim Chih-chih, Ho-han’� yenerek han oldu ama az zaman sonra Ho-han Çin kuvvetleri ile geri dönerek ba�kenti ele geçirdi ve Chih-chih’i öldürdü. 96 Akdes Nimet Kurat; IV-XVIII. Yüzy�llarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972, s. 12. 97 Zerrin Günal; �slam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Ankara, 2004, s. 57. 98 Bahaeddin Ögel; a.g.e, s. 92. 99 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 14. 100 Ali Ahmetbeyo�lu; Avrupa Hun �mparatorlu�u, Ankara, 2001, s. 24. 101 Laszlo Rasonyi; Tuna Köprüleri, Ankara, 1984, s. 1. 102 J.M. Roberts; History of the World, Middlesex, 1980, s. 287. 103 Anonim; a.g.e., s. 61. 104 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 68. 105 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 26.

19

Hunlara en yak�n olan Ostrogotlar olu�turuyordu. Bu tarihte Hun �mparatorlu�u’nun ba��nda

Balamir ad�nda bir ka�an bulunuyordu106. Balamir, M.S. 374 tarihinde büyük bir güçle �dil

nehrini geçerek Ostrogotlara sald�r�r107. Bu tarihten sonra Ostrogotlar iç i�lerinde özgür d��

i�lerinde Hunlara ba�l� bir hale gelirler.

Hun ak�n� Ostrogotlarla kalmaz, haz�rl�klar�n� tamamlayan Vizigotlar içinde bar�nd�rd��� di�er

Got topluluklarla beraber içlerindeki tüm sorunlar� unutarak Hunlara kar�� birle�irler. Fakat

M.S. 376 y�l�nda bir gece aniden Vizigotlar�n üzerine sald�ran Balamir, Vizigotlar�n

çözülmelerine sebep olur108.

M.S. 402 y�l�nda Hun ba�bu�u Uld�z Tuna’y� tekrar geçerek kavimler göçünün ikinci

dalgas�n� ba�lat�r109. Vandallar ve Vizigotlar Hunlardan kaçarak �talya’da gözükmeye

ba�larlar110.

M.S. 422 y�l�nda Hun ak�nlar� Tuna’n�n ard�ndan tekrar ba�lar. Bu devir de Hunlar�n ba��nda

Rua isimli bir lider vard�r. Rua, �mparatorlu�u karde�leri Muncuk ve Oktar ile yönetiyordu111.

Attila’n�n babas� olan Muncuk ise erken ya�ta vefat eder112. Bir di�er karde� olan Aybars ise

�mparatorlu�un do�u kanad�n�, Oktar ise bat� kanad�n�n yönetir113. Bizzat Rua’n�n komuta

etti�i sald�r� ile Makedonya ve Trakya’y� istila ederler. Ayn� zamanda Do�u Roma ordular�n�n

�ran’la sava�ta olmas� Hun ordular�n�n Balkanlar’da fazla mukavemet görmeden ilerlemelerini

sa�lar. Do�u Roma’n�n zor durumda kalmas� hemen bir anla�ma yolu aramas�na neden olur.

Anla�ma neticesinde Do�u Roma Hunlara y�ll�k 350 libre alt�n ödemeyi kabul eder114.

M.S. 434 y�l�na gelindi�inde Avrupa Hun �mparatorlu�u’nun ba��nda bulunan Rua ölür.

Uld�z’�n olu�turdu�u politikay� aynen uygulayan Rua, önce Do�u Roma’y� ele geçirmeyi

planlar, bu plan� yürütürken de Bat� Roma ile ili�kilerini iyi tutmaya çal���r115. Rua’n�n bir

sonra ki ad�m� da her zaman Bat� Roma’d�r. Rua’n�n ölmesi ile Do�u Roma büyük bir nefes

106 Zerrin Günal; a.g.e., s. 57. 107 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 13. 108 J.M. Roberts; a.g.e., s. 278. 109 I. Zaseckaia; Regöly-Untersiebenbrunn and Late Classical Bosporus, http://jam.nyirbone.hu/rendez/barbar/resume/zasetska.html, 11 Temmuz 2006. 110 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 71. 111 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 20. 112 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 53. 113 Zerrin Günal; a.g.e., s. 59. 114 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 72. 115 Peter Vaczy; a.g.m., s. 74.

20

al�r ama yerine geçen imparator Rua’dan daha güçlü ve daha sert bir yap�ya sahip

Attila’d�r116. Babas� Muncuk’un erken ya�ta ölmesinden sonra amcas� Rua taraf�ndan

yeti�tirilen Attila, Avrupa Hun �mparatorlu�u’nun ba��na geçti�inde 39-40 ya�lar�ndad�r117.

M.S. 444-445 y�llar�nda Avrupa Hun �mparatorlu�u’nun hükümdar� Attila’n�n a�abeyi baz�

kaynaklara göre Attila taraf�ndan, baz� kaynaklara göre de eceli ile ölür ve Attila tek ba��na

Avrupa Hun �mparatorlu�u’nun ba��na geçer118.

Attila, I. Roma Seferi’nde direk Roma’ya gitmek yerine Ren nehrini geçer ve Galya’da

bulunan birçok �ehri ku�at�p al�r. Galya’da Paris ile Troyes �ehirleri hariç tüm �ehirler Attila

taraf�ndan ele geçirilir119. Galya’da ya�ayan topluluklar Bat� Roma �mparatorlu�u’nun askeri

deposu niteli�indeki barbar kavimlerle ilk sava��n� Paris yak�nlar�ndaki Orleans �ehrinde

yapar120. Her iki taraf�nda a��r kay�plar verdi�i sava��n sonucu iki taraf içinde kesin

sonuçlarla belirlenemez. Hun birliklerinin 100.000’i Türk, 100.000’i Germen, Slav, Gepid,

Ostrogot, Rugi, Skir, Quad, Alaman, Herul, Thüring, Burgund ve Franklar’dan meydana

gelmektedir121. Bat� Roma’n�n da 200.000’e yak�n askerinin bir araya geldi�i sava�ta tarihi

verilere göre 165.000 kay�p verilir122.

M.S. 451 y�l�nda Attila’n�n yapt��� seferin sonucu her ne kadar bilinmese de bir y�l sonra

Attila’n�n tekrardan 100.000 ki�ilik bir ordu toplayarak �talya üzerine yürümesi ve Bat�

Roma’n�n bu ordunun kar��s�na bir ordu ç�karmamas� Bat� Roma Seferi’nin Attila’n�n

üstünlü�ü ile sonuçland���n� ispatlar. Attila M.S. 452 y�l�nda 100.000 ki�ilik orduyu

Alpler’den geçirerek Venedik düzlü�üne getirir. Kuzey �talya’y� i�gal ederek Ba�kent

Ravenna’y� tehdit eder. Milano’da Hunlar� öldürmü� iki Romal� asker tasvir eden resmi

indirip yerine kendisini tahtta oturur iki imparatoru da yanlarda çuval bo�alt�r olarak gösteren

resmi koydurur123. Roma �mparatorlu�u’nun dokuzuncu büyük �ehri Aquileia’y� ele geçirerek

tahrip eder. Attila’n�n bu ilerleyi�ini Bat� Romal�lar Papa I. Leo, gözde senatörlerden

Avienus ve Roma valisi Trigetius’u Attila ile görü�meye yollayarak durduracaklar�n�

116 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 20. 117 Anonim; a.g.e., s. 64. 118 Denis Sinor; “Hun Dönemi”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. Mete Tunçay, �stanbul, 2002, s. 261. 119 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 93. 120 Zerrin Günal; a.g.e., s. 63. 121 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 92. 122 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 77. 123 Denis Sinor; a.g.m., “Hun Dönemi”, s. 269.

21

dü�ündüler124. Dört y�l önce Do�u Roma �mparatorlu�u’nun kap�lar�nda olan Attila �imdi

Bat� Roma’y� tehdit eder bir hale gelir. Attila ile görü�en Papa �ehri esirgemesini rica eder125.

Attila, Roma’y� ya�malamadan ve Bat� Roma’n�n art�k kendi hâkimiyeti alt�nda oldu�una

inanarak ülkesine geri döner126.

Attila art�k cihan hâkimiyetine çok yak�nd�r. Art�k önündeki son güç olan Sasaniler’e kar��

bir sefer haz�rl��� yapmaktad�r127. Fakat ülkesine döndükten k�sa bir süre sonra rivayete göre

zifaf gecesinde burnundan kan bo�anarak bir iç kanama neticesinde ölür (M.S. 453

�lkbahar�)128.

Attila’n�n ölümünden sonra kar�s� Ar�kan’dan do�an üç o�lu da devleti yönetme kabiliyetini

gösteremezler. Büyük o�lu �lek babas�n�n ölümünden sonra �mparatorlu�un ba��na geçer129.

�lek babas�n�n yerini dolduracak güç ve çapta de�ildir, ayr�ca karde�ler aras�ndaki çeki�meler

de ba�l� kavimlerin bir biri ard�na ayaklanmalar�na neden olur. �lk isyan� Attila’n�n sad�k

dostu Gepid kral� Ardarik taraf�ndan gelir. Ard�ndan Rugiler, Heruller, iki Sarmat grubu,

Skirler ve Quadlar da isyan bayra��n� açarlar130. Avusturya’da yap�lan sava�ta Hunlar�n a��r

kay�plar vermesi ve 30.000 ki�inin k�l�çtan geçirilmesi olay�n�n yan�nda �lek’in de ayn�

sava�ta ölmesi Avrupa Hun �mparatorlu�u’nu daha da zor bir duruma sokar131. Di�er o�lu

Dengizik ise çok cesurdur ama siyasi zekâdan yoksundur132. Küçük karde�i �rnek ile

�mparatorlu�u toparlamak isterler. Bizansl�larla yapt��� mücadeleler sonucunda esir edilir133

ve �stanbul’a getirilerek idam edilir134. Attila’n�n üçüncü o�lu �rnek ise kendi bünyesindeki

Hun birlikleri ile Tuna ile Dinyester aras�ndaki sahaya çekilir135. Bu topluluk daha sonra

meydana gelecek Macar ve Bulgar topluluklar�n�n olu�umunda büyük rol oynar136. M.S.

552’den sonra Don boyuna gelmeye ba�layan Avarlar’la bir süre mücadeleye tutu�an Küçük

124 Laszlo Rasonyi; Tuna Köprüleri, Ankara, 1984, s. 3. 125 Anonim; a.g.e., s. 70. 126 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 78. 127 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 104. 128 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 22. 129 Laszlo Rasonyi; Tarihte Türklük, Ankara, 1993, s. 72. 130 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 114. 131 Denis Sinor; “Hun Dönemi”, s. 273. 132 Priskos; a.g.e., s. 69. 133 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 23. 134 Bir ba�ka kaynakta ise Dengizik’in esir edildikten sonra ba�� kesilerek ba��n�n �stanbul’a getirildi�i yazmakta ve aylarca ba��n�n bir kaz�k üzerinde sirk kap�s� önünde as�l� durarak halka gösterildi�i yaz�lmaktad�r. 135 Anonim; a.g.e., s. 70. 136 Zerrin Günal; a.g.e., s. 64.

22

Hun topluluklar� bir süre sonra onlar�n hâkimiyetini kabul ederler ve tarih sahnesinden

silinirler137.

Avarlar; Çin kaynaklar�nda Juan Juan olarak adland�r�lan Avarlar’�n aslen Mo�ol as�ll�

olduklar� birçok bilim adam� taraf�ndan dile getirilmektedir. M.S. IV. yüzy�l�n ba�lar�nda

kurulan Avar imparatorlu�u k�sa zaman içinde tüm Orta Asya’y� hâkimiyet alanlar� içine al�r.

Avarlar M.S. 463 y�l�nda Bat� Sibirya’da oturan Sabirler’e ak�nlar düzenleyerek onlar�n

Kafkaslar�n kuzeyine kaçmas�na neden olurlar138. Ayr�ca di�er Türk kavimler üzerinde de

hâkimiyetlerini gittikçe artt�ran Avarlar, Altay çevresinde oturan A�ina sülalesine mensup

Türkleri de hâkimiyetleri alt�na al�rlar. Bu Türkleri “Demirciler” olarak adland�rm��lar ve

uzun y�llar onlar�n yapt�klar� silahlarla sava�m��lard�r139. Bir süre sonra Altay’daki Türklerin

güçlenmesi ve M.S. 535’te Bumin ve karde�i �stemi’nin idareyi ele geçirmeleri ile Avarlara

kar�� bir güç daha do�ar. Bu iki ka�an etraf�nda birle�en Türkler ayaklanarak M.S. 552 y�l�nda

Avar hâkimiyetinden kurtularak Göktürk Ka�anl���’n� kurarlar. Daha sonra Avaralar� ebedi

dü�man sayarak bat� yönüne do�ru kovalam��lard�r.

Avarlar’�n birçok kaynakta belirtildi�ine göre 20.000 ki�ilik bir toplulukla Asya’n�n bat�s�na

kaçt�klar� aç�kt�r140. Mo�ol as�ll� olduklar� aç�k olan Avarlar’�n Türk özelli�i kazanmalar� ise

bat�ya yapt�klar� göç s�ras�nda olmu�tur. Orta Asya’dan kaçarken önlerine gelen Türk

topluluklar�n� da kendilerine katm��lar ve Karadeniz’in kuzeyine geldiklerinde yo�un bir

�ekilde Türk unsurunu içlerinde bar�nd�rd�klar� yap�lan ara�t�rmalar ve kaz�lar sonucunda

ortaya ç�km��t�r141. Avarlar�n bat�ya do�ru ilerleyi�leri s�ras�nda kar��lar�na ç�kan ilk topluluk

daha önceden de kar��lam�� olduklar� Sabirler’dir. M.S. 558 y�l�nda Kafkasya’n�n

kuzeyindeki Sabir hâkimiyetini y�karlar142. Yine bu bölge de ya�ayan Alanlar� ve Ogur

boylar�n� hâkimiyetleri alt�na al�rlar143. Daha sonra Kuban bölgesinde Avrupa Hun

�mparatorlu�u kal�nt�lar� ile Büyük Bulgarya Devleti’ni kuran Kutrigur ve Utrigurlar� da

egemenlikleri alt�na al�rlar144. Ayn� y�l içerisinde Alanlar�n lideri Zaros sayesinde Do�u Roma

137 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 23. 138 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 7. 139 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 24. 140 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 151. 141 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 74. 142 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 154. 143 Samuel Szadeczky-Kardoss; “Avarlar”, Çev. Ru�en Sezer, Ed. Denis Sinor, Erken Devir �ç Asya Tarihi, �stanbul, 2002, s. 284. 144 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�rlar�n�n Halklar�”, Çev. Ayda Arel, Ed. Denis Sinor, Erken Devir �ç Asya Tarihi, �stanbul, 2002, s. 350.

23

�mparatoru Justinianus’a elçi göndererek Do�u Roma’dan vergi isterler. Do�u Roma daha

önce hiç ismini duymad�klar� bu toplulu�un bir tehlike arz etti�ini ve Tuna boyundaki Bulgar

topluluklar�n�n yapt��� ak�nlar� engellemeleri için Avarlar’a vergi vermeyi kabul eder145.

Bir süre sonra M.S. 562 y�l�nda Avarlar Tuna Nehri’ni geçerek Bizans �mparatorlu�u ile

kom�u olmu� ve daha da bat�ya ak�nlar yapmak için Orta Avrupa’n�n kap�s� aç�lm�� olur146.

Bu tarihlerde Avarlar’�n ba��nda Bayan adl� lider bulunmaktad�r.

Bir süre sonra Avarlar daha da bat�ya ilerleyerek Frak kral� Siegenert’i de yenerler. Bizans’ta

ise M.S. 565 y�l�nda ölen Justinianus yerine II. Justinyen geçer ve y�ll�k verilmesi gereken

vergiyi vermeyi reddeder147. Avarlar Bizans’�n bu tutumuna kar��l�k birçok �ehri ya�malama

politikas�n� uygular ve Karpatlar’� ele geçirirler148. Ancak M.S. 570’te do�u bölgelerinde

Göktürk nüfuzu Avarlar� daha temkinli olmaya iter. Bu y�lda Göktürkler hâkimiyet alanlar�n�

K�r�m’a kadar geni�letirler149.

Avarlar do�u’dan gelen bask�lar üzerine bat� bölgelerini güvence alt�na almak için Tuna

bölgesinde oturan Vlaklar� M.S. 578 y�l�nda kuzeye doru sürerler150.

VII. yüzy�l�n ba�lar�nda Avar hükümdar� Bayan vefat eder. Bu tarihten sonra Avar gücü yava�

ta olsa zay�flamaya ba�lar. Avarlar’�n Bayan’�n hâkimiyeti alt�nda yapt�klar�ndan sonra en

önemli hamleleri Sasanilerle birlikte M.S. 626 tarihinde �stanbul’u ku�atmalar�d�r. Sasanilerin

Asya yakas�nda ordugâh kurmalar�, Avarlar’�nda Avrupa yakas�nda ordugâh kurmalar�na

kar��l�k �stanbul’u ele geçiremezler151. M.S. 619’da da �stanbul’u ku�atmalar�na ve iki ay

muhasara etmelerine ra�men alamayan Avarlar bar�nd�rd�klar� topluluklar içinde güven kayb�

ya�arlar ve ba�ar�s�zl���n ard�ndan yava� yava� topluluklar Avar hâkimiyetinden ayr�lmaya

ba�larlar152. Balkanlar’� Bulgarlar’a, Tuna-Sava bölgesi H�rvat-Sloven gibi Slav kabilelerine,

Bohemya bölgesi Çeklere terk edilmek zorunda kal�rlar153.

145 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 26. 146 Zerrin Günal; a.g.e., s. 67. 147 Samuel Szadeczky-Kardoss; a.g.m, s. 285. 148 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 154. 149 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 28. 150 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 9. 151 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 29. 152 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 74. 153 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 155.

24

M.S. 680-780 y�llar� aras� Avarlar’�n karanl�k dönemidir. Bu dönemde Avarlar hakk�nda tarihi

kitaplarda çok fazla bir bilgi yoktur. Tahmin edilen tek �ey giderek zay�flad�klar�d�r154. VII.

yüzy�l�n ortalar�na do�ru Karadeniz’in kuzeyinde Kutrigur Bulgarlar� yeni bir güç olarak

ç�karlar. Avarlar�n zay�flayan güçleri il bu toplulu�a kar�� koymalar� imkâns�zd�r. Bu yüzden

bugünkü Macaristan topraklar�na tamam� ile göç ederler. VIII. yüzy�lda art�k Avarlar bat�dan

gelen Frank kuvvetleri ile kar�� kar��ya kal�rlar. Büyük �arl’a kar�� sava�� kaybederler.

�talya’da yap�lan ikinci sava�ta da yenilirler. Daha sonra �arl Avar topraklar�na girmeye

ba�lar. �lk önce Avar topraklar�n�n bat� k�sm�n� i�gal eder. Bir de iç kar���kl�klar�n ç�kmas� ile

Avar hükümdar� Frank bask�s�n� azaltmak için H�ristiyanl��� kabul eder. Fakat azalmayan bir

bask� unsuru kar��s�nda Avarlar Franklara kar�� isyan ederler. Ancak yap�lan sava��

kaybederek güneydeki topraklar�na giderler. Bu s�rada Avar askeri valisinin Franklara

yaranma dü�üncesi ile s�n�r� açmas� bölgeye giren Franklar�n dört öküzce çekilen 15 araba

alt�n, gümü� ve ipekle dolu araban�n Frank kral� �arl’a gitmesine neden olur. Buradaki Avar

hâkimiyetine de Bulgar han� Kurum M.S. 805 y�l�nda son verir155.

Bulgarlar; Bulgarlar’�n Ogur kabilelerinin torunlar� olduklar� bugün tüm bilim camias�nda

kabul edilmektedir. Ogur kabileleri aras�nda; Saragur, Be�ogur, Alt�ogur, Kutrigur, Onogur,

Utigur gibi Ogur kabileleri bulunur156. Ogur topluluklar�n�n ilk merkezinin ise Urallar�n

do�usunda oldu�u hatta daha erken tarihlerde Minusinsk bölgesinde ya�ad�klar�

dü�ünülmektedir. Ogurlar M.S. V. yüzy�lda Sabirler’in Avar bask�s� ile bat�ya kaymalar� ile

ya�ad�klar� Uralar�n do�usundan ayr�lmak zorunda kal�rlar157. �lk ayr�lan Ogurlar�n do�u

zümresini olu�turan Onogurlar’d�r. Saragurlar ve Onogurlar �rti� çevresinden ç�karak Volga

Nehri k�y�s�na M.S. 463’te yerle�tiler ve tüm Kafkasya’ya yay�ld�lar158. Ogurlar daha

Kafkasya’ya gelir gelmez Bizans’a elçi yollayarak d�� ili�kilerini güçlendirdiler. Bir süre

sonra Attila’n�n o�lu �rnek ba�kanl���nda bir araya gelen Karadeniz’in kuzeyindeki Türk

topluluklar� aras�nda Ogur kabileleri de bulunur159. Bu kar��madan da Bulgar ad� ortaya ç�kar

(482)160. Bulgar kelime anlam� olarak “Kar���k” anlam�na gelir. Ogurlar �rnek ve ondan

sonrada aralar�ndaki birli�i sürdürmü�lerdir. Bu tarihte Azak’�n do�usunda Onogurlar, Don ve

Volga aras�nda Kutrigurlar, Dinyeper bölgesinde ise Dokuzogurlar bulunmaktayd�. Daha

154 Samuel Szadeczky-Kardoss; a.g.m, s. 295. 155 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 85. 156 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 186. 157 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 89. 158 Geza Feher; Bulgar Türkleri, Ankara 1999, s. 5. 159 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 87. 160 Zerrin Günal; a.g.e., s. 76.

25

sonra bölgeye Avarlar�n geli�i ve daha sonra da Göktürk hâkimiyeti Ogurlar�n siyasi

hâkimiyetini azaltm��t�r161.

M.S. 630 y�l�na gelindi�inde Göktürklerin Kafkaslar üzerindeki siyasi faaliyetleri azal�nca

Ogurlar Büyük Bulgarya ad� verilen bir devlet kurdular162. Bu devlet Dinyeper’den �ran’a

kadar uzan�yordu163. Avarlarla mücadelelerle geçen sürecin sonucunda Avar Devleti’ni y�kan

güç oldular164. Fakat bir süre sonra Hazar hâkimiyeti do�udan geldi ve Ogur boylar�n�n

da��lmas�na neden oldu165. Baz� Ogur boylar� Hazar hâkimiyetini kabul ederken baz�lar� da

kabul etmeyerek bat�ya ve kuzeye göç ettiler166. Bu bat�ya göçen Ogurlar bugünkü

Bulgaristan Devleti’nin kökenlerini olu�turdular167. Kuzeye göç edenler ise �dil Bulgarlar�

devletini kurdular. Kafkasya’da kalanlar aras�nda baz� Ogur kabilelerinin yan� s�ra bugünkü

Macarlar�n atalar� da vard�. Bugün Kafkasya’da oturan Balkarlar�n atalar� Kafkasya’da kalm��

olan Ogurlar oldu�u dü�ünülmekte168. Bat�ya giden Ogur kabileleri Kutrigur, Volga nehrine

giden Ogur kabilelerinin de Utrigur Ogurlar� oldu�u art�k kesinle�mi�tir169.

Volga Bulgarlar�; Büyük Bulgarya Devleti’nin da��lmas�ndan sonra Hazar hakimiyetine

girmek istemeyen baz� Ogur boylar� Volga-Kama sahas�na çekilerek yeni bir siyasi te�kilat

kurarlar170. Ogurlardan önce bölgede Fin-Ugor, Sabarlar, Uzlardan baz� kal�nt�lar

bulunmaktad�r171. Fakat bir süre sonra Hazar hâkimiyetinin bu bölgeye de yay�lmas� ile yine

Hazar hâkimiyetine girerler. Hazarlar�n hâkimiyetinin zay�flamas�ndan sonra (yakla��k X.

Yüzy�l) özgür bir siyasi unsur olarak bölgede önemli bir güç olurlar172. Sava�ç� özellikten çok

ticari özellikleri ön plandad�r. X. Yüzy�la kadar eski Türk inanc�n� ta��yan Volga Bulgarlar�

922 y�l�nda Abbasi halifesinden Müslümanl��� ö�renmek istedi�ini bildirmi�ler ve bu

tarihten sonra da Müslüman olmu�lard�r173. Müslüman olan ilk Türk devletinin Volga

161 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 91. 162 Zerrin Günal; a.g.e., s. 77. 163 Geza Feher; a.g.e., s. 31. 164 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 16. 165 Bahaeddin Ögel; a.g.e., s. 239. 166 Peter B. Golden; Türk Halklar� Tarihine Giri�, Çev. Osman Karatay, Ankara, 2002, s. 202. 167 Bahaeddin Ögel; Türk Kültürünün Geli�me Ça�lar� I, �stanbul, 1971, s. 154. 168 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 191. 169 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 111. 170 �evket Koçsoy; “Türk Tarihi Kronolojisi”, Türkler Ansiklopedisi, C. I, s. 90. 171 Peter B. Golden; “Rusya’n�n Orman Ku�a�� Halklar�”,Çev. Mete Tunçay, Erken �ç Asya Tarihi, �stanbul, 2002, s. 353. 172 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 114. 173 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 93.

26

Bulgarlar� oldu�u art�k birçok bilim adam�nca kabul edilmektedir174. Kürk ticaretinden dolay�

Ruslarla giderek �iddetlenen sava�lar içine girmi�ler ve sürekli bir yeni�ememe durumu ortaya

ç�km��t�r, ta ki Mo�ollar�n gelmesine dek175. 1236’daki Mo�ol sald�r�s�nda Bulgar �ehirleri

y�k�l�r, ahalisi öldürülür176. Bulgar �ehirleri yava� yava� geli�meye ba�lam��ken 1361’de

Timur ve Alt�nordu Devleti’nin sava� sahas�na dönü�ür. S�kça büyük tahribatlara u�rayan

Bulgarlar bu tarihten sonra Kazan nehrine çekilirler. Kazan Hanl���’n�n kurucusu da bu

Bulgarlar oldu�u dü�ünülmektedir. Bugünkü Çuva�lar Volga Bulgarlar�’n�n torunlar�d�r177.

Tuna Bulgarlar�; Büyük Bulgarya Devleti’ni kuran Kurt’un küçük o�lu Hazar hâkimiyetini

kabul etmeyerek baz� Kutrigur topluluklar� ile bat�ya do�ru ilerler ve Besarabya bölgesine

yerle�irler178. Bir süre sonra Bulgarlar güneye do�ru kaymaya ba�larlar ve Bizans’�n elindeki

topraklara girerek Tuna bölgesini elde ederler (679)179. Bölgedeki Slav kabilelerini de

bünyelerine katarak daha da güçlenirler180. Bizans’la sürekli sava�lar yap�lmas�na ra�men 718

y�l�nda �stanbul’a sald�ran Araplara kar�� �stanbul’u beraber savunurlar181. VIII. yüzy�l�n

sonlar�nda Bulgar Devleti iyice zay�flar, ancak IX. Yüzy�l�n ba��nda ba�a geçen Kurum siyasi

birli�i güçlendirir ve Bizans’a ve di�er güçlere kar�� üst üste galibiyetler al�r182. Kurum birçok

Bizans �ehrini alarak 814 tarihinde �stanbul üzerine yürür ve �ehri ku�at�r. Fakat muhasara

s�ras�nda aniden ölür183. Kurum’un o�lu Omurtag döneminde ise Bulgarlar en zengin

dönemlerini ya�arlar. Fakat bu tarihten sonra Bulgarlar h�zl� bir �ekilde Slavla�maya ba�larlar.

Boris Han devrinde (864) H�ristiyanl��� kabul eden Bulgar Devleti bu tarihten sonra Bizans-

Slav kültürünün etkisi alt�na girer184. Boris devrinden sonra Bizans’la otuz y�ll�k bir bar��

ya�anm��, fakat daha sonra Macarlarla ve Peçeneklerle sonu gelmeyen sürekli bir mücadele

içinde bulunurlar. 1000’li y�llara gelindi�inde ise Bulgarlar�n gücü iyice zay�flar. 1018 y�l�nda

tüm Bulgaristan Bizans’�n eline geçerek bir eyalet statüsü kazan�r185.

174 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 115. 175 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n Halklar�” Çev. Ayde Arel, Erken �ç Asya Tarihi, s. 352. 176 Peter B. Golden; “Rusya’n�n Orman Ku�a��…”, s. 328. 177 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 197. 178 Geza Feher; a.g.e., s. 40. 179 Zerrin Günal; a.g.e., s. 77. 180 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 192. 181 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 23. 182 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 89. 183 Peter B. Golden; a.g.e., s. 206. 184 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 93. 185 Geza Feher; a.g.e., s. 62.

27

Hazarlar; Hazarlar Sabar Türkleri’nin devam�d�r186. �dil nehri, Kafkaslar ve Hazar Denizi’nin

kuzey bölgesinde ya�ayan Hazarlar bölgesel bir güç olmalar�na ra�men Göktürk egemenli�i

alt�nda ya�amaktayd�lar. Ayr�ca Göktürklerin hükümdar sülalesi A�ina soyuna Hazar

hükümdar ailesi de mensuptur187. 558 y�l�ndan sonra Sasanilerle sava�lara giri�tiler ve Sasani-

Bizans mücadelesinde de Bizans’�n taraf�n� tuttular188. Bu birliktelik Sasanilerin gücünün

azalmas�na neden olur ve bir süre sonra Güneyden gelen Araplar taraf�ndan Sasaniler y�k�l�r.

Sasanilerin b�rakt��� topraklar Araplar�n eline geçer. Hazarlar bu arada Derbent’i geçip

Gürcistan’a girerler, Tiflis’i ku�at�rlar ve Azerbaycan’a ak�nlar yaparlar189. Bir süre sonra

Araplarla kar��rlar ve sonu gelmeyen uzun mücadelelere giri�irler190. Bu seferde Araplara

kar�� Bizans’la birlik kurarlar. Bizans Arap sald�r�lar�ndan çok bunalarak ihtiyaç duyar.

Bunun sonucunda da Bizans imparatoru Hazar ka�an�n�n k�z� Çiçe�i o�lu ile 732 y�l�nda

evlendirir191. Çiçekten do�an Leon daha sonra Bizans imparatoru olur192.

Do�u’da Göktürk devletinin Çin hâkimiyetini kabul etmesi ile Hazarlar 630 y�l�nda tamamen

ba��ms�z hale gelirler193. Kafkaslar’daki Hazar hâkimiyeti Araplar’�n do�u Avrupa’ya

geçmesini engelleyerek kuzeyden Bizans’� tehdit emesini imkâns�z hale getirir.194. 665 y�l�nda

Büyük Bulgarya Devleti’ni ele geçirerek bat�daki s�n�rlar�n� daha da geni�letirler195.

721-22’de Hazar ba�kenti Belencer’e sald�ran Araplar �ehri ele geçirince, ba�kent Etil’e

ta��n�r196. Bir süre sonra Araplar’daki yönetim de�i�ikli�i ile Abbasilerin ba�a geçmesi Hazar-

Arap çat��mas�n� azalt�r. Araplar bu tarihten sonra daha kuzeye gidemeyeceklerini anlarlar.

Fakat Abbasilerin kendi topraklar�ndaki Yahudileri 730-40’larda atmas� ile Hazar

topraklar�na gelen Yahudiler bu devletin yönetici kademesinin dininin de�i�mesine neden

olur197. Fakat 737 tarihinde ani Emevi bask�n�nda zor duruma dü�en ka�an �slamiyet’i kabul

ederek bu zor durumdan kurtulur ancak tehlike geçer geçmez tekrar Musevi olur198. Güneyde

Araplar�n �slamiyet, bat�da Bizans’�n H�ristiyan bask�s�nda ezilmemek için Musevili�i kabul 186 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 76. 187 Zerrin Günal; a.g.e., s. 72. 188 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 114. 189 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 158. 190 Peter B. Golden; a.g.e., s. 196. 191 Peter B. Golden; a.e., s. 196. 192 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 115. 193 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 32. 194 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 158. 195 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 356. 196 Zerrin Günal; a.g.e., s. 73. 197 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 36. 198 Akdes Nimet Kurat; a.e., s. 37.

28

ettikleri aç�kt�r. Fakat Hazar toplumunda her dinden insan bulunmaktad�r. En kalabal�k

bölümü ise eski dinleri olan �amanizm olu�turmaktad�r199. Hazarlar güneyde

ilerleyemeyeceklerini anlay�nca kuzeye yönelirler ve Kiev, Dinyeper ve Oka nehirlerini ele

geçirirler. Fakat Hazar ilerleyi�i bir süre sonra do�udan gelen Peçenek bask�s� ile zor

zamanlar geçirmeye ba�lar. 869 y�l�nda Don k�y�lar�na gelen Peçenekler Hazar siyasi birli�ini

bozmaya ba�larlar200. Do�uda Peçeneklerin bask�s� bat�da ise Ruslar�n ticaret yollar�n�

tutmalar� Hazarlar� daha da zor duruma dü�ürür201. 880 y�l�nda Peçenekleri do�uda tutamayan

Hazarlar Peçeneklerin ülkelerinden geçmelerine engel olamaz. Peçeneklerin Hazar birli�ini

bozmamas� için Hazar s�n�r�na yerle�tirdi�i Macarlar da Peçenek bask�s�na dayanamayarak

bugünkü Macaristan’a gider ve Hazar ka�anl��� baz� kabilelerin ayr�lmas� ile büyük bir siyasi

bunal�ma dü�er202. Peçenek ak�nlar� sayesinde çok zay�flayan Hazar Devleti Rus Kiev

Knezi’nin 968 y�l�nda yapt��� sald�r� ile Don boyunu, Kuban mansab�n� ve birkaç �ehri

elinden ç�karmak zorunda kal�r203. Hazarlar Rus sald�r�lar�yla daha da küçülür ve XI.

Yüzy�lda gelen K�pçak sald�r�lar� ile y�k�l�r204. Hazar Devleti’nden kalan topluluklarda

K�r�m’a do�ru çekilerek varl�klar�n� bugüne kadar sürdürürler205.

Kumanlar-K�pçaklar; Kimek kavminin boy birli�inin en büyüklerinden biri olan

K�pçaklar206, �dil, Sirderya ve �rti�’in orta bölgelerinde oturan O�uzlar�n kuzeyinde Tolbol ve

��im nehirleri çevresinde oturmaktayd�lar207. Türk mitolojisine göre ise K�pçaklar O�uzhan’�n

evlatl��� idiler. O�uz Türkleri ise K�pçaklar� kendilerinden saymazlar. Fakat O�uzhan

Destan�’na göre K�pçak’�n babas� bir a�aç kavu�unda do�ar ve O�uzhan’da onu evlatl�k

olarak al�r ve yeti�tirir. Sonradan kuzey bölgelerini idare etmek için O�uzhan, K�pçak’�

gönderir ve yine Türk efsanesine göre bu bölgeler, K�pçak’�n soyundan meydana gelen

K�pçak Türkleri ile dolar208.

Göktürkler devrinde bu devlet içinde yer alan Çik’lerin torunlar� olduklar� dü�ünülen

K�pçaklar, Balka� Gölü’nden �rti�’e kadar geni� bir alana sahip iken güneyden gelen

199 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 116. 200 Zerrin Günal; a.g.e., s. 74. 201 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 42. 202 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 166. 203 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 362. 204 Akdes Nimet Kurat; a.g.e. s. 43. 205 �brahim Kafeso�lu; a.g.e. s. 167. 206 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 69. 207 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 137. 208 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1971, s. 148.

29

Kumanlarla daha da kuvvet kazanarak bölgede en önemli güç haline gelir209. Güçlenen

K�pçak-Kumanlar- daha güneydeki O�uzlar�n otlaklar�na girmeye ba�larlar210. O�uz boylar�

aras�nda ç�kan huzursuzluklar dolay�s� ile öce Peçenekler bat�ya do�ru göçe ba�lar daha

sonrada O�uzlar Karadeniz’in kuzeyine do�ru ilerlerler. Kuman-K�pçak birlikteli�i ilk önce

Kimek boy birli�ini da��t�r. Daha sonra O�uzlar� yerlerinden eder ama bir süre sonra X.

Yüzy�l�n sonunda Pekin’in kuzeyinde devlet kurup yay�lmaya ba�layan K�tay bask�s� ile

onlarda yerlerinden olarak bat�ya do�ru harekete ba�larlar211. K�pçaklar�n tam olarak ne

zaman bat�ya do�ru ilerledikleri bilinmese de XI. Yüzy�l�n ba�lar�nda bu hareketin ba�lad���

dü�ünülür212. 1030 y�llar�nda Volga boylar�na ula�an K�pçaklar önlerindeki O�uzlar� Don ve

Dinyeper boylar�na iterler213. 1048’de O�uzlar�n Tuna’y� geçerek Balkanlara inmeleri ile

Tuna’dan Don’a kadar olan alana yay�l�rlar. Karadeniz’in kuzeyine yerle�en K�pçaklar

Ruslarla da ilk defa burada tan���rlar. Rus kronikleri K�pçaklar hakk�nda ilk bilgiyi 1055

y�l�nda verir214. Kuzeyde Ruslarla temas kurarken, güneyde O�uzlar� Tuna’n�n ötesine

atarlar, bat�da da Transilvanya ve Macaristan istikametinde ilerlerler215. K�pçaklar ile Ruslar�n

aras�n�n aç�lmas� ise Ruslar�n O�uzlar� ve Peçenekleri kendi topraklar�na kabul edip onlar�

kendi muhaf�zlar� olarak kullanmalar� ile ba�lar. K�pçaklar O�uzlar� ve Peçenekleri kendi

köleleri olarak gördüklerinden onlar� kendilerinden ba�kas�n�n kullanmas�n� hakaret olarak

alg�lar ve Ruslara yapt�klar� uyar�lara ra�men bir sonuç al�namay�nca 1061 y�l�ndan

ba�layarak Mo�ollar�n geli�ine kadar Ruslar ve K�pçaklar aral�kl� olarak sava��rlar. K�pçaklar

1070 y�l�nda O�uzlar� bertaraf ettikten sonra Karadeniz’in kuzeyinin efendisi olurlar. Bu

tarihlerde Tuna’ya kadar olan s�n�rlar�, Tuna’y� a�arak 1091 y�l�nda Bizans’�n Peçeneklerle

ba��n�n dertte olmas�yla Leuvinion Sava��’nda Peçenekleri yenerek tarih sahnesinde siyasi

varl�klar�n� sona erdirirler216. Tek hâkim durumuna gelen K�pçaklar’�n en güçlü dönemleri de

bu tarihten sonra ba�lar. 1090 ile 1110 y�llar� aras� K�pçaklar�n en güçlü olduklar� zamand�r.

1110 tarihinden sonra ünlü K�pçak kumandanlar�n�n ölmeleri ve Rus bask�nlar�n�n artmas�

K�pçaklar�n zay�flamalar�n�n en önemli sebebidir. Rus bask�lar� ile K�pçaklar Kafkaslara

çekilerek Gürcü kral� ile i�birli�ine giri�irler ve Do�u Anadolu’da faaliyetlere giri�irler217.

Gürcistan Krall���’n�n güneyden gelen Selçuklu bask�s� ile zor durumda olmas� ve

209 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 177. 210 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 374. 211 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 137. 212 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 72. 213 Zerrin Günal; a.g.e., s. 86. 214 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 177. 215 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 73. 216 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 88. 217 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 83.

30

K�pçaklar�n kuzeyden gelen Rus bask�s�nda olmas� bu iki farkl� etnik grubu birle�tirir. Çoruh

ve Kür dolaylar�nda büyük faaliyete giren K�pçaklar, Selçuklu ilerleyi�ini kuzey-do�u

Anadolu’da durdurdular. Azerbaycan ve �irvan’a seferler yaparlar. 1123’te Tiflis’i alarak

Gürcistan ba�kentini buraya ta��rlar. �spir ve Oltu’ya kadar ilerlerler218.

K�pçaklar Kafkaslar’daki ba�ar�lar�n�n yan�nda M�s�r’da da önemli ba�ar�lar kazan�rlar.

Eyyubi Devleti askeri gücünü artt�rmak için Kafkaslar’da hayat �artlar�ndan zorluk çeken

erkekleri toplayarak ordusuna katar, anacak bir süre sonra Kölemenler olarak ortaya ç�kan ve

Eyyubi Devleti’ni y�kan bu devlet Kafkaslar’dan getirilen K�pçaklar taraf�ndan kurulur. En

ünlü Hükümdarlar� Sultan Baybars Mo�ollar�n �slam ülkelerini ele geçirmesini engelleyerek

büyük bir ba�ar� kazan�r. 1250 y�l�nda kurulan Memlükler (Kölemenler)’in ba��ndaki K�pçak

hâkimiyeti 1290 y�l�nda bir di�er köle topluluk olarak M�s�r’a gelen Çerkesler taraf�ndan ele

geçirilir219.

Rus knezleri aras�ndaki anla�mazl�klar dolay�s� ile tekrar eski yurtlar�na dönen K�pçaklar

1152 y�l�nda Dinyeper’de tekrar at ko�turmaya ba�larlar ve A�a�� Tuna’daki karde�leri ile

beraber tekrar birliktelik kurarlar220. Bu tarihten sonra K�pçaklar gittikçe güçlenirler. XIII.

Yüzy�l�n ba�lar�nda Rus knelerinin ba�kenti denilebilecek Kiev’i al�rlar, Bir süre sonra

Macarlar�n elindeki Galiçya’y� ele geçirirler. Ruslarla K�pçaklar�n aras�ndaki sava�lar devam

ederken 1223 y�l�nda do�udan Mo�ol ordular� gelmeye ba�lar221. Bu tehlike kar��s�nda Ruslar

ve K�pçaklar birle�erek Mo�ollara kar�� birlikte tedbir almaya karar verirler. Ancak 1223

y�l�ndaki Kalka Sava��’nda Rus ve K�pçak ordular� a��r bir yenilgi al�rlar222. K�pçakar�n

ald�klar� bu a��r yenilgiden sonra Mo�ol sald�r�s� kesilir. 1226 y�l�nda K�pçaklar�n en önemli

gelir kayna�� olan Karadeniz k�y�s�ndaki Sudak �ehri Selçuklular�n eline geçer223. Gittikçe

ekonomik krizin içine dü�en K�pçaklar’�n büyük bir bölümü, 1227 y�l�nda H�ristiyan

olurlar224. Mo�ol istilas�nda kurtulduklar�n� sanan Rus ve K�pçak liderleri 1239 y�l�nda çok

büyük bir bask�nla kar��la��rlar. Cengiz Han’�n torunu Batu komutas�ndaki Mo�ol ordusu

k�sa süre içinde �dil Bulgaryas�n� elegeçirir, Rus ordular�n� da��t�r ve Don ve Donetz

havzas�ndaki K�pçaklar� yenerek birkaç ay içerisinde Karadeniz’in kuzeyinin tek hâkimi

218 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 84. 219 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 181. 220 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 90. 221 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 380. 222 Laszlo Rasonyi; a.g.e.,, 1993, s. 142. 223 �brahim Kafeso�lu; a.g.e. ,s. 180. 224 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 96.

31

durumuna gelir. K�pçaklar�n siyasi hâkimiyeti bu tarihten sonra yok olur225. Yenilen

K�pçaklar�n büyük bir bölümü Macaristan’a s���n�rlar226. Di�er K�çak topluluklar� ise Mo�ol

hâkimiyeti alt�na girerler227. K�pçaklar�n da��lmas� ile 1055 y�l�ndan 1239’a kadar

Karadeniz’in kuzeyindeki K�pçak hâkimiyeti de bitmi� olur228. Mo�ollar K�pçaklar�n

topraklar�n� almakla kalmaz, onlar� kendi hâkimiyetleri alt�na al�rlar. Bu yüzden 1241 y�l�nda

Macaristan’a K�pçaklar yüzünden sava� açarlar. Pe�te önlerine kadar gelen Mo�ollar’dan

kaçan K�pçaklar Balkanlara inerler. Mo�ollar K�pçaklar�n kaçmalar�na ra�men Macaristan’�n

büyük bir k�sm�n� hâkimiyetleri alt�na sokarlar229. 1290’lara kadar Macaristan’�n iç

bölgelerinde ya�ayan K�pçaklar büyük kar���kl�klara neden olurlar ve daha sonra da

Macarlarla kayna�arak etnik kimliklerini kaybederler.

3.3. Orta ve �ç Asya’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihi Co�rafyas�

Türk topluluklar�n�n ya�am tarzlar�na ve kültürel alt yap�lar�na kar��la�t�klar� topluluklar

kadar ya�ad�klar� co�rafyalarda çok fazla etki etmi�tir. Türk topluluklar�n�n kültürel

hayat�ndaki ve adetlerindeki co�rafi etkile�imi ortaya koyabilmek aç�s�ndan bu topluluklar�n

ya�ad�klar� co�rafyay� da betimlemek topluluklar�n kültür hayat�n� belirlemede önemli

olacakt�r.

Proto-Türkler; Ad�n� yukar� Yenisey’deki Andronovo sitesinden alan Andronovo Kültürü,

Altaylar�n bat�s�ndan Yenisey’e kadar uzanan bölgelere yay�lan, hatta Kazakistan’� ve

Güney Urallar� içine alan havzad�r. Bu kültürden hemen sonra ortaya ç�kan Karasuk Kültürü

ise; Sibirya, Yukar� Yenisey, Altaylar’da oldukça fazla görülmektedir. Karasuk

Kültürü’nün Andronovo Kültürü’nden daha yo�un bir yerle�meye sahip oldu�u yap�lan

kaz�larda rahatl�kla anla��lmaktad�r. Tagar Kültürü ise Yenisey nehri k�y�lar� ve Güney

Sibirya’da a��rl�kl� olarak görülmektedir230.

225 S. G. Agajnov; “The States of the Oghuz, the Kimek and the Kipchak”, History of Civilization of Central Asia, Volume IV, France, 1998, s. 76. 226 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 97. 227 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 381. 228 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 152. 229 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 98. 230 A. P. Okladnikov; “Tarihin �afa��nda �ç Asya”, Çev. Alaeddin �enel, Ed. Denis Sinor, Erken �ç Asya Tarihi, �stanbul, 2002, s. 122-139.

32

Hunlar; Hunlar�n as�l merkezleri Orhun-Selenga �rmaklar� ile Türklerin kutlu ülke sayd�klar�

Ötüken bölgesidir. Siyasi birli�ini daha sonra güçlendiren Hunlar Bat� ve Güney yönünde

geni�lemeye ba�larlar ve birçok Asya toplulu�unu egemenlikleri alt�na al�rlar. Bu topluluklar

aras�nda Mo�ollar, Tunguzlar, Teleütler, Ogurlar, Yüeçiler de bulunmaktad�r. Mete

döneminde ise Hunlar en geni� s�n�rlar�na ula��rlar. Japon denizinden Volga nehrine kadar

Hunlar geni� bir alanda hüküm sürmekteydiler ve bu h�z� da Hunlara atlar� sa�lar231. Çiçi

döneminde ise �mparatorlu�un topraklar� daha çok bat� yönünde geni�ler. Fergana ve Baktria

bölgeleri bu zamanda imparatorlu�a kat�l�r232. Tarihçilerin yapt��� ara�t�rmalara göre ise

Hunlar�n izine rastlanan bölgeler �u �ekilde ortaya konulur; Do�uda Kore, kuzeyde Baykal

Gölü ve Ob, ��im nehirlerine, bat�da Aral Gölü’ne, güneyde Wei �rma��-Tibet yaylas�-

Karakurum da�lar� bulunmaktad�r233.

Göktürkler; Altaylar�n güney kesiminde oturan ve demircilik yaparak geçinen ilk Göktürk

kabileleri, zamanla Avarlara kafa tutar seviyeye gelirler ve bir süre sonra da onlar� yenerek

Do�u Asya’n�n en önemli gücünü kurarlar. Ötüken’i daha sonra ba�kent seçmi�ler ve Çin’e

bask� uygularlar. Bat� bölgesinde �stemi Yabgu, do�uda ise Mukan ka�an devirleri

Göktürklerin en güçlü olduklar� devirdir. Bu devirde s�n�rlar� en geni� sahaya ula��r. Bat� da

Kafkasya’n�n kuzeyine ula�arak Bizans tehdit ederler. Hatta K�r�m’daki Kerç kalesi

Bizanslar�n en önemli kalesiyken Göktürklere teslim olmak zorunda kal�rlar. Do�uda ise

Mançurya’ya kadar uzanan bir bölgeye sahiptiler234. �stemi bat�da büyük zaferler kazanarak

ülke topraklar�n� Do�u Türkistan, Maveraünnehir, Ka�gar, Merv, Aral Gölü çevresine kadar

uzat�r. Bat�da Akhun Devleti’nin y�k�lmas�yla s�n�rlar daha da geni�ler. Ceyhun Nehri s�n�r

olmak üzere Sasanilerle Akhun topraklar� payla��l�r. Böylece �pek Yolu ticareti Göktürklerin

eline geçer235. �stemi bir süre sonra topraklar�n� Hindistan’�n kuzeyindeki Ke�mir’e kadar

uzat�r ve Afganistan’� da Göktürk topraklar�na katar236. Bir süre sonra da Azerbaycan al�n�r.

Daha sonra ba�a geçen Tardu, Kuzey-bat� Mo�olistan’dan Horosan’a kadar tüm Asya’y�

kontrolü alt�nda bulundurur237. Tardu ayr�ca Tohoristan, Belh ve Kunduz gibi ülkeleri de feth

eder238. 630 y�l�nda girilen fetret devri ile tüm bu sahalar Göktürk idaresinden ç�kar. Feth

edilen her bölgeye bilinçli bir �ekilde Türk topluluklar� yerle�tirilir. Bu topraklar II. Göktürk 231 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1971, s. 3. 232 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 22. 233 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 60. 234 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 45. 235 Ahmet Ta�a��l; “Göktürkler”, s. 20. 236 Bahaeddin Ögel; “Bat� Göktürk Devleti”, Tarihte Türk Devletleri I, Ankara 1987, s. 117. 237 Abdülkadir Donuk; a.g.m., s. 115. 238 Ahmet Ta�a��l; “Göktürkler”, s. 26.

33

Devleti zaman�nda tekrardan ele geçirilir. En önemli ka�anlardan Kapgan Ka�an Do�u

Asya’n�n yan� s�ra Bat� Türkistan’� da eline geçirir239. Ancak II. Göktürk devri de çok uzun

sürmeyerek VIII. yüzy�l�n ortalar�nda y�k�l�r.

K�rg�zlar; K�rg�zlar Çok geni� bir çevreye yay�lm�� bir Türk toplulu�udur. Fakat yüzy�llard�r

as�l oturduklar� bölge Yenisey nehri k�y�lar�d�r240. Uygurlar� yendikten sonra 80 y�l kadar

Orhun bölgesinde ya�arlar ve daha sonra tekrar ana yurtlar�na dönerler. Yenisey bölgesinden

bugün ya�ad�klar� Iss�k Göl bölgesine ne zaman geldikleri kesin de�ildir. Baz� ara�t�rmac�lar

Cengiz Han zaman�nda, baz�lar� ise 15-16. yüzy�llarda geldiklerini belirtmektedir. Bu hala

tart��ma konusudur.

3.4. Do�u Avrupa’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihi Co�rafyas�

Orta Asya ile Do�u Avrupa her ne kadar ayn� kara parças� içinde bulunuyor olursa olsun

yine de çok geni� alanlar� kaplad�klar� için co�rafi yap�lar� da bir birlerinden farkl�d�r. �ki

bölgede bozk�r olarak de�erlendirilsede Ukranya’daki bozk�rlar Orta Asya’daki bozk�rlardan

daha verimlidir.

�skitler; �skitlerin yay�l�m alanlar� hakk�na birçok görü� bulunmakla beraber bilim adamlar�

bu konuda tam bir mutabakata yoktur. Baz� bilim adamlar� �skitleri Orta Asya topluluklar� ile

ili�kilendirirken baz�lar� da �ran241 veya Hint kökenli topluluklara ba�lay�p, o bölgelerden

geldiklerini öne sürmektedirler. Biz konumuz çerçevesi itibari ile Karadeniz’in kuzeyindeki

�skitlerin yay�l�m alanlar�ndan söz etmekle yetinece�iz. Homeros’un �lyada Destan�’nda

bahsetti�i “süt içen, at yeti�tiren” toplulu�un yay�l�m alan� günümüzde kesin çizgilerle ortaya

konulmu� de�ildir. �skitler ile ilgi bilgiler veren Yunan, Asur-Babil kaynaklar� en erken M.Ö.

VII-VI. yüzy�llara dayan�r242. Bu kaynaklar genel olarak �skit topraklar�n� Tuna ile Don

Nehirleri aras�na yerle�tirirler243. �skitlerin, Sarmatlar� Karadeniz’in kuzeyinden att�ktan sonra

239 Ahmet Ta�a��l; “Kapkan Ka�an Devrinde Göktürk-Çin Münasebetleri”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 65, Nisan 1990, s. 307. 240 Bahaeddin Ö�el; a.g.e., 1991, s. 207. 241 Karl Jettmar; a.g.e., s. 22. 242 B.N. Grakov; a.g.e., s. 33. 243 Karl Jettmar; a.g.e., s. 22.

34

bir süre Bat� Asya’n�n da bir bölümüne sahip olduklar�n� tarihi ve arkeolojik buluntulardan

saptayabilmekteyiz.

�skitlerin yo�un olarak ya�ad�klar� bölgeler ise; Kafkaslar�n kuzeyinde Kuban Nehri’nin

çevresi, Karadeniz’e dökülen Dinyeper Nehri’nin Kiev’e kadar olan bölümü ve K�r�m

Yar�madas� çevresidir. Azak Denizi’nin kuzeyindeki bozk�rlar ve Dinyeper’in sol ve sa�

kesimleri göçebe �skit boylar�n�n yurdudur. �skitlerin yönetici s�n�f� olan asil beyler ise daha

do�uda Kuban bölgesi civar�nda ya�amaktad�rlar244.

Herodot ise M.Ö. 450’li y�llarda yazd��� tarihinde �skitleri �u bölgeye koyar; “Güney taraf�

�stros (Tuna) a�z�ndan Kimmer Bosporu’na kadar uzanan Karadeniz sahili; do�u taraf�

Maiotis Gölü (Azak Denizi) ve Tanais (Don); kuzey taraf� Tanais’ten �stros’a kadar uzanan

bölge ve bat� taraf� �stros’tur. Ülkenin güney taraf� 20 günlük yol veya 4000 stad yani

yakla��k 700 km.dir.” Ülkenin genel görünümünün geometrik bir �ekilde belirlenmesi ve tüm

s�n�rlar�n�n e�itlenmi� olmas�, böyle bir tasvirden ciddi olarak faydalanmam�za imkân

tan�maktad�r245.

�skitlerin kom�ular� ise; Bat� da Tuna ötesinde Getalar, Do�uda Don ötesinde Sarmatlar,

Sarmatlar�n kuzeyinde ise Budini ve Geloniler ya��yordu. Dinyeper �elaleleri bölgesinde

�skitlerden farkl�bir dilleri olan fakat �skitler gibi giyinen ve göçebe olan Androphaglar vard�.

Dinyeper’in sol yakas�nda ya�am tarzlar� �skit tarz�nda olmas�na ra�men kendileri �skit

olmayan, Melankhlenler ya��yorlard�. Sabanc� �skitlerin kuzeyinde Neuriler, Neurilerin

bat�s�nda ise Agathyrsler246 vard�. Getalar ve Sarmatlar d���ndaki �skit olmayan boylar, Do�u

Avrupa’n�n ormanl�k bölgelerinde ya��yorlard�247.

�skitler hakk�nda bir ilginç nokta da Macaristan’da, Transilvanya’da ve Bulgaristan’da

Karadeniz’in kuzeyindeki �skit varl���n�n ayn�n� te�kil eden kültür izlerinin bulunmas�d�r. Bu

bölgedeki �skit izlerinin ak�nlarla gerçekle�ti�i aç�k bir �ekilde belli olmakla beraber,

ara�t�rmalar�n ilerlemesiyle �skit yay�l�m alanlar�n�n daha da artaca�� dü�ünülmektedir248.

244 A.�. Melyukova; a.g.m., s.148. 245 Herodot; a.g.e., s. 240. 246 Bu topluluk Türk tarihçiler taraf�ndan A�açeriler olarak adland�r�lmakta ve Türk boylar�ndan biri olarak de�erlendirilmektedir. 247 A.�. Melyukova; a.g.m. s. 149. 248 Karl Jettmar; a.g.e., s. 44.

35

Sarmatlar; Sarmatlar, Tanais’in Azak Denizi’ne üç günlük mesafede ve Tanais ak�m�

boyunca �skitlerin ve Melankhlenler’in do�usunda ya�amaktayd�lar. �skit kültürün bir uzant�s�

olan Sarmatlar, Don’un di�er taraf�nda Troitsk, Çelyabinsk, Orsk, Orenburg ve Kuybi�ev’i

içine alan bölgede, güneyde ise Hazar Denizi’nin Astrahan sahiline kadar olan yerlerde

görülmekteydiler249.

Sarmatlar�n ilk yerle�im yeri, Don Nehri’nin do�usu ve Güney Urallar Sarmat ara�t�rmalar�

için büyük önem arzeder. Bu yerle�im alan�ndan bir süre sonra bat�ya ve güneye

ilerlemeleriyle günümüze b�rakt�klar� miras�n geni�li�i daha da artm��t�r. Hatta M.S. ki

y�llarda bulunan Sarmat kurganlar� sadece Karadeniz’in kuzeyinde de�il, ormanl� bozk�r

alanlar�nda, Poltava bölgesinde, Orel ve Vorskla havzas�nda ve Kuzey Donetsk’te görülebilir.

Bugün Macaristan, Romanya, Ukrayna gibi birçok ülkede Sarmat izlerine rastlamak

mümkündür250.

Avrupa Hunlar�; M.Ö. I. yüzy�lda Emba ve Yay�k nehirleri aras�nda oturan Avrupa

Hunlar�’n�n atalar�, M.S. ki y�llarda do�u bölgelerini Aral Gölü’ne kadar geni�leten Alanlar�n

topraklar�na girmeye ba�larlar. Hun yay�lmas� gayet sistematik bir �ekilde y�ldan y�la giderek

bat� bölgelerine ilerler. M.S. 355-65’te �dil nehrini geçerler, bir süre sonra Don nehrini

geçerek Ostrogot ülkesini zapt ederler. M.S. 376’da tarihte “Kavimler Göçü” olarak bilinen

ünlü ak�nlar� ba�lat�rlar ve Dinyeper nehrini geçerek Vizigotlar�n ülkesini ele geçirirler. M.S.

395 y�l�nda Tuna’y� geçtiler ve Do�u Roma topraklar�na ak�nlar düzenlediler. Bu dönemde

Avrupa Hunlar�’n�n yönetim merkezi �dil Nehri k�y�s�nda idi. Hunlar Rua döneminde Do�u

Avrupa topraklar�n� da bir bir ele geçirmeye ba�lar251. En önemli kazan�m Pannonia bölgesi

yani bugünkü S�rbistan bölgesidir. Art�k Avrupa Hunlar� hâkimiyetleri alt�ndaki topluluklarla

beraber iki Roma �mparatorlu�u’na da kom�u olmu�tur. Rua’n�n karde�i Oktar Avrupa

Hunlar�’n�n s�n�rlar�n� en uç bölgeye ta��r. M.S. 428’de Ren Nehri’ni geçip Galya

topraklar�ndaki topluluklar� dize getirir252. Böylece Hunlar ilk defa Kuzey Buz Denizi ile

kar��la��rlar. Bugünkü Hollanda, Belçika, Danimarka, Kuzey Fransa, Almanya Hun

hâkimiyeti alt�na girer. Bu sayede Hun hâkimiyeti Kuzey ve Balt�k sahillerine kadar

geni�ler253. Baz� kaynaklara göre Hun hâkimiyeti Asya’da Balka� Gölü’nden Ren Nehri’ne

249 B.N. Grakov; a.g.e., s. 248. 250 A.�. Melyukova; a.g.m., s. 162. 251 Ramazan Özey; “Tarihte Türk Devletleri ve Hâkimiyet Alanlar�”, Türkler Ansiklopedisi, C. I, s. 266. 252 Peter Vaczy; a.g.m., s. 96. 253 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 63.

36

kadar olan bir araziyi kapsamaktad�r. Bu görü� Hunlar hakk�nda belirtilen en geni�

topraklard�r ve biraz abart�l�d�r. Balka� Gölü’nden ba�lamasa da Aral Gölü’nden Ren’e kadar

olan bölüm en makul toprak birimidir. Attila zaman�nda ise Germen, Alan, Frank, Burgond,

Yuthanglar, Lombardlar gibi birçok topluluk Hun hâkimiyetine girer. Böylece Danimarka

adalar� dahi bu tarihte Hunlar�n eline geçer. Ayr�ca bat�da da Man� Denizi Hunlar taraf�ndan

ilk defa görülmü� olur254. Baz� tarihçiler taraf�ndan �dil ile Ren Nehirleri aras� kabul

edilirken255, Baz� tarihçiler ise Altaylar’dan Ren’e kadar uzatmaktad�r256. Bu durum ancak

�öyle aç�klanabilir Avrupa Hunlar� her iki bölgede de bulunmu�lar ancak Asya’da M.S. 400

y�l�ndan sonra etkisini artt�ran Avarlar, Avrupa Hunlar�’n�n arazisi olan Balka� Gölü ve Aral

Gölü civar�n� ele geçirmi�lerdir. Avrupa Hunlar� ise daha bu tarihte Ren bölgesine ak�nlar�n�

yapmam��lard�r. Sonuç olarak Avrupa Hunlar� hiçbir zaman her iki bölgeyi de ayn� anda

ellerinde bar�nd�rmam��t�r fakat iki bölge de Hunlar�n ya�ad��� bölgeler içinde yer alm��t�r.

E�er Hunlar�n kültür izlerini arayacak olursak her iki bölge de önemli merkezler olu�turur.

Avarlar; Asyal� bir kavim olan Avarlar M.S. 552 y�l�nda Göktürkler’e yenilmeleri ile bat�ya

göçmü�ler, k�sa zaman içinde M.S. 562’de Tuna Nehri’ni geçmi�lerdir. Göktürkler’den

kaçmalar� onlar� k�sa zaman içinde Avrupa’n�n ortas�na getirmi�tir. Birçok bölgeye ak�nlar

yapan Avarlar’�n Avrupa’daki hâkimiyet alan� bat� da Galya bölgesinden do�u da Don

Nehri’ne, Kuzeyde Slav kabilelerinden �talya’n�n kuzeyine kadar bir alan� kaplamaktayd�257.

Günümüzde bu alanda Ukrayna, Romanya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, H�rvatistan,

Arnavutluk, Macaristan, Avusturya, Güney Almanya, Do�u Fransa, �sviçre gibi ülkeler

bulunmaktad�r.

Bulgarlar; Bulgarlar�n tam olarak yay�l�m alanlar�n� belirlemek oldukça zor fakat M.Ö ki

devirlerden ba�layarak bilim adamlar�nca Orta Asya’dan ba�lay�p, Urallar, Kafkaslar,

Karadeniz’in kuzeyi ve Balkanlar olmak üzere birçok yerde yurt tutmu�lard�r.

Volga Bulgarlar�’n�n s�n�rlar�; Güneydo�u ve bat� da de�i�ken olmakla beraber kuzeyde

Kama’ya, bat�da Sura Irma��’na258, do�uda Belaya’ya, güneyde ise Ural Irma��’na kadar

geni�liyordu.

254 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 74. 255 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 21. 256 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 115. 257 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 154. 258 Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 113.

37

Tuna Bulgarlar�’n�n s�n�rlar� ise bölgeye ilk geldiklerinde Tuna’n�n a�a�� mecras� ile

Dinyester, Prut aras�nda kalan sahay� kuzeyde Leova’dan Bander’e kadar olan bölge

içindedir259. 681’den itibaren de Besarabya ile Dobruca’dan ba�ka bütün kuzey Bulgaristan’a,

do�uda Karadeniz’e, güneyde Balkan Da�lar�’n�n geçitlerine ve bat�da �sker Nehri’ne kadar

yay�lmaktad�r260. 800’lü y�llara gelindi�inde ise Bulgar hükümdar� Kurum Sofya’y�, Ni�’i ve

Belgrad’� i�gal eder. Daha sonra Üsküp, Filibe ve Edirne’ye girer ve �stanbul’a kadar olan

arazide at ko�turur261. Kuzey’de ise Güney Macaristan ve Transilvanya Bulgarlar�n eline

geçer262.

Hazarlar; Hazarlar�n as�l merkezi �dil Nehri’nin a�a�� kesimidir ancak Yay�k, Don ve Kuban

Nehirleri’nin havzalar� da Hazar hâkimiyeti içindedir. �dil’deki hâkimiyet alan� �dil’e dökülen

Kama Nehri’ne kadar yay�lmaktad�r. Do�uda Ural Irma��’na, bat�da Don Nehri’ne daha sonra

da Dinyeper’e kadar geni�lemi�lerdir263. Hatta bir süre Kiev Hazarlar�n egemenli�i alt�nda

girmi�tir. Güneyde ise Derbent geçidine kadar olan bölge Hazar hâkimiyeti içindedir.

Yakla��k yirmi be� kral�n hakan� olan Hazar ka�an�n�n yönetimi alt�ndaki baz� topluluklar ise

�unlard�r; Kafkaslar’da Avarlar, Alanlar, On-ogurlar ve Kafkas da�l� kavimleri, K�r�m’da

Gotlar, �til Bulgarlar�, Volga civar�nda Fin-Ugor, Burtaslar, bat�da çe�itli Slav kavimleri,

Kuban civar�nda Macarlar ve Ogurlar ka�anl���n çat�s� alt�nda ya�amakyad�lar.

Kumanlar-K�pçaklar; �dil boyunda geni� bir alana yay�lan K�pçaklar�n topraklar�ndan

ayr�lmalar� ile da��ld�klar� alanlar daha da geni�ler. K�pçaklar; Peçenkler, O�uzlar ve Ruslar

üzerinde hâkimiyet kurduklar�nda birçok Türk toplulu�una nasip olmam�� çok büyük bir alana

sahip oldular. Fakat K�pçaklar�n amac� toprak de�il hayvanlar�n� otlatabilecekleri alanlard�r.

1050’lerde Tuna’dan Kazak bozk�r�na kadar olan bir mesafeyi kapsayan saha zaman

ilerledikçe Macaristan, Lehistan, Rus topraklar� ve güneyde de Bizans topraklar�na

yay�l�yordu264. 1061’de ise Kumanlar ilk kez Ruslarla sava�a giri�tiler265. 1080’lere

gelindi�inde ise K�pçaklar Don ve Dinyester a��rl�k merkezi olmak üzere Balka� Gölü, Talas

259 Geza Feher; a.g.e., s. 42. 260 Geza Feher; a.e., s. 45. 261 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 193. 262 Gülçin Çandarl�o�lu; a.g.e., s. 89. 263 �evket Koçsoy; a.g.m., s. 88. 264 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 373. 265 Kossanyi Bela; “XI-XII As�rlarda Uzlar ve Komanlar�n Tarihine Dair”, Belleten, Türk Tarih Kurumu, 8/29-30, s. 126

38

vadisinden olmak üzere Tuna’ya kadar yay�lm��lard�r266. Güneyde Kuban vadisini de içine

alan bu topraklar kuzeyde Oka-Sura nehirlerini kaps�yordu267.

K�pçaklar�n sahip olduklar� en geni� topraklar ise do�uda �rti� ve Balka� Gölü’nden kuzeyde

elveri�siz hayat�n oldu�u orman ku�a��na kadar, Volga Bulgarlar�, Burtaslar, daha sonra da

Rus Knezliklerinin s�n�rlar� ile bat�da Karpatlara ula��yordu s�n�rlar�. Güneyde ise K�r�m dâhil

olmak üzere Karadeniz s�n�r� boyunca tüm sahilelere sahiptiler268.

Kumanya veya De�ti K�pçak olarak adland�r�lan bu topraklar be� k�sma ayr�lm��t�; 1- Orta

Asya Kazakistan Bölgesi 2- �dil Ural �rmaklar� aras� 3- Don �rma�� bölgesi 4- Dinyeper

�rma�� bölgesi 5- Tuna bölgesi olarak ayr�lm��t�269.

266 S. G. Agajnov; a.g.m., s. 73. 267 �brahim Kafeso�lu; a.g.e., s. 177. 268 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1984, s. 91. 269 Peter B. Golden; “Güney Rusya Bozk�r�n�n…”, s. 376.

39

II. TÜRKLER’DE AT VE ATIN ÖNEM�

1. At Kelimesinin Kökeni

Türk kültüründe büyük bir öneme sahip olan at�n eski Türkçede de birçok özel terimi

bulunmaktad�r. Türkçede at’tan ba�ka yont, y�lk� ve axta kelimelerine de rastlanmaktad�r. Bu

kelimelere çokça rastlanmasa bile Türk topluluklar�nda ayn� veya de�i�ik anlamlar çokça

görülür. At kelimesinin as�l �ekli Türkologlar taraf�ndan ara�t�r�lm��t�r ve farkl� sonuçlara

var�lm��t�r. Sir G. Clauson’a göre at kelimesinin eski �ekli yine att�r. G. Doerfer ise pakta

veya pakt �eklinden geldi�ini belirtmi�tir. Bu iki görü�te bir sonuca ula�mam��t�r.

Ara�t�rmac�lar aras�nda hala tart��ma konusu olu�turmaktad�r.270

2. Türklerde At ile �lgili Defin Gelenekleri

2.1. Orta Ve �ç Asya’da At ile �lgili Defin Gelenekleri

Proto-Türklerin At �le �lgili Defin Gelenekleri; Proto Türk topluluklar�n�n gömü gelenekleri

çok erken tarihlere indirilebilir ancak atla ilgili gömü gelenekleri Andronovo Kültürü’nden

ba�lar. �u ana kadar ula��lm�� en erken atl� gömü Güney Urallar’daki M.Ö. 17-16. yüzy�llara

tarihlenen Sinta�ta Kurganlar�’d�r. �lginç olarak bu mezarlarda Paz�r�k kurganlar�nda ve

Karadeniz’in kuzeyindeki �skit kurganlar�nda görülen at arabas�n�n mezarlara ilk defa

kondu�u örnektir. Bu arabalar�n tümü atlarla beraber gömülmü�tür. Daha sonra görülecek

olan at ko�um tak�mlar� da ilk defa bu kurganda ortaya ç�kar�lm��t�r. Bu ko�um tak�mlar�

kemikten yap�lm��t�r. Ayr�ca bu mezarlarda; silahlar, bak�r bilezikler, kaplar kaçaklar gibi

birçok ta ölü hediyesine rastlanm��t�r. At ko�um tak�mlar�nda ve di�er e�yalardaki en önemli

süsleme ise zig zaglard�r271. Ölüler daha çok k�vr�lm�� bir �ekilde veya ender olarak ta

yak�lm�� olarak bulunmu�tur272. Törensel mahiyetleri dü�ünüldü�ünde bu dönem insanlar�

hakk�nda bir �ey söylemek çok zordur.

270 Aleksandr M. Sçerbak; “At kelimesi Üzerine Baz� Dü�ünceler”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s. 32. 271 V. M. Mason; “The Decline of the Bronze Age Civilization and Movements of the Tribes”, History of Civilization of Central Asia, Volume I, France, 1996, s. 346. 272 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., s. 32.

40

Hunlar�n At �le �lgili Defin Gelenekleri; Hunlar ölülerini y�l�n belli zamanlarda, bilhassa,

ilkbahar ve sonbaharda gömmekteydiler. Bu gelenek Hunlardan sonra Orta Asya’da büyük

bir devlet kurmu� olan Göktürkler’de de devam eder. Çin kaynaklar�na göre; Hun

topluluklar�nda yaz�n ölenler, yapraklar�n sarard��� sonbahar mevsiminde k���n ölenler ise,

bitkilerin ye�illendi�i, çiçeklerin açt��� ilkbaharda topra�a verilmektedir. Hunlarda bu gömme

merasiminin ancak belli zamanlarda yap�lmas�n�n sebebi “büyük kurgan” yap�lar�n� in�a

etmenin emek ve uzun zaman isteyen bir me�gale olmas�d�r. Büyük kurgan yapma i�lemi ise

sadece asil ki�iler ve zengin ki�iler için yap�lmaktad�r. Halktan ki�ilerin cesetleri ise hemen

gömülmektedir.

Hunlar gömü zaman� geldi�inde ise büyük bir ziyafet verirler, ölüye de önemli bir yemek pay�

ayr�l�rd�. Öteki dünya da hayat�n devam�n� kabul ettiklerinden cesede mezara girinceye kadar

yemek ikram edilirdi. Ölen �ahs�n mezar�na lüzumlu elbiselerini, çe�itli e�yalar�n�, silahlar�n�,

ko�umlu atlar�n�, ölen ki�inin binek at� dâhil olmak üzere hepsi birlikte gömülürdü. Eberhard

ise Hunlar�n ölü gömme âdeti ile ilgili �unlar� söyler; “Ölülerin gömülmesi, mal�n�n birlikte

mezara konulmas�, ta�lar�n mezar üstüne y���lmas�, mezara kurban edilen hayvanlar�n

kafataslar�n� s�r��a geçirip dikme, mezara at kurban etme gibi birçok ritüeli içinde

bar�nd�r�r273.”

Hun mezarlar�ndaki atlar�n ortak noktalar�;

1- Atlar�n ölü ile beraber gömülmeleri

2- Atlar�n kuyruk ve yelelerin kesik olmas�

3- Atlar�n genellikle hepsinin ayg�r olmas�

4- Atlar�n kulaklar�nda damgalar�n bulunmas�274

Hun kurganlar�ndan ç�kar�lan at cesetlerinin kuyruklar�n�n kesik veya ba�l� olduklar� birçok

örne�e sahibiz. Bunun izah�n�, yine en eski ça�lardan beri Türkler aras�nda yayg�nla�an yas

gelenekleri aras�nda arayabiliriz. Atl� bozk�r toplumunda ölünün bindi�i at�n kuyru�unu

kesmek veya ba�lamak de�i�mez bir yas gelene�idir.275 Paz�r�k kurganlar�ndan ç�kan at

cesetleri ve yine ayn� kurganlardan ç�kan Paz�r�k hal�s�ndaki iri atlar�n kuyruklar� da ba�l�d�r.

273 Wolfram Eberhard; Çin’in �imal Kom�ular�: Bir Kaynak Kitab�, Çev. Nimet Ulu�tu�, TTK, Ankara, 1942, s. 112. 274 Al�m Karamürsel; “Türklerde Mezar Gelene�i”, Türkler Ansiklopedisi, C. III, s.78. 275 Nejat Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, Ankara, 1977, s.110.

41

Geç Hun dönemine ait sanat eserlerinde Hunlular�n süvari atlar�, kuyruklar� kesik veya ba�l�

tasvir edilir.

Göktürklerin At �le �lgili Defin Gelenekleri; Göktürk yaz�tlar�na göre hakanlar�n vazifesi

emirleri alt�ndaki halklar� doyurup giydirmek ve müstakil olarak ya�amakt�r. Bu da kara

budunu memnun etmek sürüleri ço�altmak ve ak�n yapmak ile mümkün olmaktad�r. Ak�n,

iktisadi menfaatle birlikte a�iretleri birle�tirerek kavimi imparatorluk ülküsünü

gerçekle�tirmede bir ya�ama vas�tas� olu�turmakt�r. Bu vas�tan�n ruhunu hiç �üphesiz at te�kil

eder. At, maddi ve askeri kudreti d���nda edebiyat�n sanat�n adet ve ananelerin olu�umunda

yer al�r.276 Bizansl� müellif Mauricius, Türklerin, ki�i ba��na birkaç at olmak üzere, sava�

meydan�na çok say�da at getirerek hem yiyecek ihtiyaçlar�n� kar��lad�klar�n� hem de dü�mana

kalabal�k bir ordunun kendilerine do�ru geldi�i hissini vererek korku olu�turmaya

çal��t�klar�n� anlatmaktad�r.277 Hem sava�ta hem de yiyecek ihtiyac�n�n kar��lamas�n�n

yan�nda ula��m� da at sayesinde gerçekle�tirilmektedir. Göktürk hayat tarz�n�n en ince

ayr�nt�s�na kadar inen at, ölü gömme adetlerinde de ön plandad�r. Çinlilerin anlatt�klar�na

göre, eski Orhun boyu Göktürkleri’nde ölüyü yakarlar, at�n� ve kulland��� e�yay� onunla

ate�e att�klar� yazmaktad�r.278 Bizans elçilerinin görgü �ahitli�i yapt�klar� �stemi Yabgu’nun

cenaze merasiminde cereyan edenlerle Çinlilerin anlatt�klar� hiç uymamaktad�r. Bizans elçisi

ve heyeti, Göktürk ka�an� gömülmeden evvel yap�lan yas merasimi ile ilk defa kar��la�t�klar�

için, Türklerin yüzlerini b�çakla çizerek a�lamalar�n� hayretle izlediklerini anlatmaktad�rlar.

Buna kar��l�k Hunlar devrinde Orta Asya’da ölü yakma âdeti sadece K�rg�zlarda vard�r. Çin

kaynaklar� Göktürk Federasyonu içindeki K�rg�zlardan ölü yakma âdetini görmü�

olmal�d�rlar.279 Yukar�da bahsetti�imiz Bizans elçisi Valentine’in cenaze töreninde �stemi

Yabgu’nun en sevgili at�n�n cenaze töreninde öldürüldü�ünü aktarmas� çal��mam�z aç�s�ndan

gayet önemlidir.280Bir di�er Bizansl� Theophylactus ise Göktürkler hakk�nda “Türkler ate�e

gere�inden fazla de�er verirdi. Suya ve havaya sayg� gösterir, yeryüzünü üstün tutarlar,

ancak, sadece yeri ve gö�ü yaratt���na inand�klar� tanr�ya ibadet ederlerdi. Tanr�ya at, inek

276 �ükrü Elçin; “Türklerde At�n Arma�an Olmas�”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.160. 277 Hatice Palaz Erdemir; Göktürk – Bizans �li�kileri, �stanbul, 2003, s.52. 278 L.Ligeti; Bilinmeyen �ç Asya, �stanbul, 1970, s.200. 279 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s.98. 280 Nejat Diyarbekirli; “Göktürkler ile �lgili Ara�t�rmalar ve Ke�ifler”, Ba�lang�c�ndan Bugüne Türk Sanat�, Ankara 1993, s.33.

42

ve koyun kurban ederlerdi. Dini törenlerini yöneten bir papazlar� vard� ki onlara göre, bu ki�i

gelecekten bile haber verirdi.281

Göktürklerin defin gelenekleri hakk�nda en çok bilgiyi Çin kaynaklar�ndan ö�renmekteyiz282.

Tan sülalesi tarihi VI. yüzy�l olaylar�nda Göktürk gömü geleneklerinden de �u �ekilde

bahseder; “Ölüyü çad�ra korlar. O�ullar�, torunlar�, erkek-kad�n ba�ka akrabas�, atlar ve

koyunlar keserler ve çad�r�n önüne sererler. Ölü bulunan çad�r�n etraf�nda at üzerinde yedi

defa dola��rlar. Kap�n�n önünde b�çakla yüzlerini kesip a�larlar. Yüzlerinden kan ve ya�

kar���k olarak akar. Bu töreni yedi defa tekrar ederler. Sonra muayyen bir günde, mezara

gömerler. �lkbaharda ölenleri sonbaharda, otlar�n ve yapraklar�n sarard��� zaman gömerler.

K���n veya güzün ölenleri çiçekler aç�ld��� zaman (ilkbaharda) gömerler. Defin gününde

ölünün akrabas�, t�pk� öldü�ü günde yapt�klar� gibi, at üzerinde kurulan yap�n�n duvarlar�na

ölünün resmini, hayat�nda yapt��� sava�lar� ise mezar üzerinde bir ta� koyarlar. Baz� ölülerin

mezar�nda bu ta�lar yüze, hatta bine ç�kar. Atlar ve koyunlar kurban edildikten sonra

kafalar�n� kaz�klar üzerine koyarak mezar�n üzerine dikerlerdi”.283

Göktürklerin mezar kaz�lar�nda süvarilerin atlar� ile gömüldü�ü bilinmektedir. Ayn� durum

s�radan normal bir vatanda��n cenaze merasimi içinde Hun topluluklar�nda oldu�u gibi

geçerlidir.284 Atl� gömü gelene�i Germenlerde de görülmü�tür.285 Her halde kuzey bozk�r

kültürlerinin bat�ya göçü ile bu adet German kültürüne girmi� olmal�d�r, çünkü Jutland Adas�

(Danimarka dolaylar�)’ndan bu bölgeye göçen Germenlerin oradaki izlerinde böyle bir bulgu

bulunamam��t�r.286

Göktürkler yi�itlerini atlar� ile gömerlerdi fakat kahraman�n ak�beti bilinmiyorsa, ölmü�

olaca��na hükmedilir ve kahraman�n ayg�r� kurban edilip kuyru�u bir dire�e as�l�rd�. Bu da

kahramana di�er ya�amda at sa�lama inanc� ile alakal� idi.

281 Hatice Palaz Erdemir; a.g.e, s.48. 282 Nejat Diyarbekirli; “�slam Öncesi Türk ve Çin Mezar Anlay��� Aras�nda Ba�lant�lar” Uluslararas� Üçüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, C. II, Ankara, 1993, s.796. 283 Y�ld�z Kocasava�; “Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. III, s. 67.; Ya�ar Çoruhlu; “Göktürk Sanat�”, Türkler Ansiklopedisi, C. IV, s. 92. 284 Nejat Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, s.175. 285 Bahaeddin Ögel; “At”, Türk Ansiklopedisi, C. IV, 1950, s.76. 286 Anonim; “Germenler”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. VII, s.523.

43

Göktürk devri Altun-y�� petroglifleri de, kanatl� (veya boynuzlu), bazen maskeli at

tasvirlerine rastlanmas� önemlidir.287

K�rg�zlar�n At �le �lgili Defin Gelenekleri; K�rg�zlar’da ölü gömme töreni yabanc� seyyahlar

taraf�ndan �u �ekilde ele al�n�r; “Sultan son nefesini verir vermez bütün K�rg�zlar aullara

da��larak ölüm haberini yayd�lar. Bu i� için en süratli atlar kullan�ld�. Sultanlar, reisler ve

her boyun ya�l�lar� sultan�n cenazesine kat�lmak için onun auluna do�ru yola ç�kt�lar.

Ucunda siyah bir flama as�l� olan m�zrak yurdun kap�s�na dikilmi�ti. Ölüye en iyi elbiseler

giydirilmi� ve ceset çad�r�n önüne yat�r�lm��t�. Ba�ucuna konulmu� eyeri, üzengileri, silah ve

elbiseleri s�ra s�ra yan�na dizilmi� ve Çin ipe�inden yap�lm�� perdelerle, yurdun nak��l�

kolanlar�ndan a�a��ya sark�t�lm��t�. Kar�lar� k�zlar� ve di�er kad�nlar, yüzleri ölüye dönük ve

diz çökmü� vaziyette matem a��t�n� söylüyorlard�. Vücutlar�n� bir öne, bir arakaya e�erek

söyledikleri bu a��t cenaze ve dini merasimle ilgili bir karakter arz etmekteydi. Bir yandan

koro halinde a��t sesleri yükselirken Sultan’�n yurdunun arkas�nda birkaç ki�i cenaze töreni

için on adet at ile yüz koyun kesmi�lerdi. Bunlar�n hemen yan�nda, birkaç demir kazan

kayn�yor ve yar� bellerine kadar ç�plak adamlar ellerinde uzun tahta kepçeler oldu�u halde,

pi�en parçalar� d��ar�ya al�yorlard�. Elleri kollar� k�pk�rm�z� olmu� bir grup adam kesim i�leri

ile me�gul olurken, de�er grupta kesilen hayvanlar�n derilerini ay�rmaya çal���yor ve etleri

parçal�yordu. Kâfi miktarda hayvan pi�irildikten sonra, bütün misafirler bir araya topland�.

Ve yurdun önünde yere daire biçiminde ba�da� kurarak oturdular. Sultanlar ve ya�l�lar

ortaya, daha a�a�� rütbeden olanlar, onlar�n etraf�n� almak suretiyle yerle�tirirler. Az

ilerideyse kad�nlar yer alm��t�. Bu ziyafet ve toplant� tam yedi gün devam etti. Sekizinci gün

sultan topra�a verildi. Üzerine öldü�ü zamanki elbiseyi muhafaza eden na�� yurdun önünden

kald�r�l�rken ba�ka bir elbise giydirildi. Sultan�n en sevdi�i iki binek at� da gömülece�i yere

götürüldü. Na�� çukura yerle�tirildi. Ölünün dünyada yapt��� i�lerden bahsedildi. Di�er

taraftan ise sultan�n en sevdi�i iki at� öldürülerek efendilerinin yan�na gömüldü”.288

Bahaeddin Ö�el ise K�rg�zlar�n ölülerini yakt�klar�n� belirtir. �lk önce ölülerinin etraf�n�

çevirip a�larlar sonrada onu yakarlar. Kemiklerini toplar, bir sene sonra da kemiklerin

üzerinden atlar ve sonra mezar yap�p gömerlerdi. Bundan sonra da büyük bir �enlik

yap�ld���n� belirtir289.

287 Tuncer Gülensoy; “At Damgalar�”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atc�l�k, �stanbul, 1995, s.107. 288 Nejat Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, s.111. 289 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 209.

44

2.2. Do�u Avrupa’da At ile �lgili Defin Gelenekleri

�skitlerin At ile �lgili Defin Gelenekleri; Bilinen en eski atl� bozk�r kültürünün temsilcili�ini

�skitler yapm��t�r. M.Ö. 8-6 as�rlarda Alpler-Kafkaslar aras�ndaki sahada belirgin olarak atl�

kültürün kal�nt�lar� vard�r290. Bir �skit kabile reisi öldü�ünde, atlar� da onunla birlikte

gömülür. Bir �skit hükümdar�n�n gömütünde, dört yüzden fazla at�n cesedine rastland���

örnekler vard�r. Gerçi öteki �skit hükümdarlar�n�n gömütlerinde bu kadar çok ata

rastlanmam��t�r ama yine de en basit bozk�r gömütlerinde bile at tak�mlar� ve at kemikleri

eksik de�ildir. Anla��lan, hiç kimse öbür dünyadaki hayat�na ats�z ba�lamak istememi�tir291.

�skitler de gömü töreni Altaylar da oldu�u gibi ilkbahar ve sonbaharda yap�l�yordu. Bu

yüzden ölüyü mumlamak gerekiyordu. Mumyalama i�i bittikten sonra ölü, bir arabaya

yerle�tirilir, rütbesine göre bütün boy veya ailesi saçlar� kesilmi� olarak üstlerini ba�lar�n�

y�rtarak a�larlard�. Ölü 40 gün süreyle, hayattayken sahip oldu�u topraklar üzerinde

dola�t�r�l�r, e�er topraklar� yoksa ailenin di�er fertlerine götürülürdü292. K�rk gün sonra (bu

k�rk gün âdeti farkl� bir �ekilde �slamiyet’i kabul etmi� Türklerde de hala devam etmektedir)

ölü mezar�na konulur, ayr�ca kar�lar�ndan biri, u�aklar�, özellikle a�ç� ve seyisi, atlar�ndan

baz�lar� da öldürülerek kendilerine ayr�lan yerlere gömülürdü293. Ölülere en ��k ve süslü

elbiseleri giydirilir, bütün mücevherleri tak�l�rd�. Ayr�ca göçtükleri öbür dünyada ihtiyaç

duyduklar� e�yalar�n içinden en de�erlileri seçilerek mezara konurdu. Baz� yerlerde atlara

alt�n maskeler tak�l�rd�. Öldürülen atlar�n say�s� devir ve bölgeye göre de�i�ir, baz� bölgelerde

bu say� yüzleri bulurdu. Ölüm gününün birinci y�l dönümünde ölünün elli adam� ve bir at�

daha öldürülür, bu yeni ölüler de, ölü atlara bindirilerek mezar�n etraf�na çepeçevre

konulurdu. Bunlar�n görevi ölüyü korumakt�294.

�skitler yakla��k bin y�ll�k tarihlerinde oldu�u kadar b�rakt�klar� arkeolojik kal�nt�larla da

dikkati çekmektedirler. Mezarlardan ç�kan çok say�da alt�n ve gümü� materyal geçmi�ten

günümüze birçok soyguncunun ve bilim adam�n�n dikkatini çekmi�tir. Ölünün mezar�na

konan bu de�erli e�yalar�n de�erinin yan�nda baz� sembolik anlamlar� da vard�. Bu

de�erlendirmeyi yapabilmek için �skitlerin defin merasimlerinin incelenmesi öncelikli konu

290 Mustafa Kalkan; a.g.m, s.1131. 291 Anonim; “Avrasya’n�n Alt�n Geyi�i”, P Dergisi, S. 20, K�� 2001, s.63. 292 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 88. 293 Tamara Talbot Rice; a.e., s. 88. 294 Anonim; “�skitler”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. X, �stanbul, 1992, s.18.

45

olarak kar��m�za ç�kmakta. �skit defin merasimi hakk�nda bugüne gelen en iyi tan�m ise

Herodot’ta geçmektedir. �skit defin merasimi k�saca �öyledir; “Krallar� öldü�ü zaman, o

bölge eni boyu bir dörtgen, büyük bir mezar kazarlar ve haz�r oldu�u zaman ölüyü getirirler.

Gövde mumla kaplanm��t�r; önceleri karn� yar�lm��, içi bo�alt�lm�� ve maydonoz tohumu,

anason ve dövülmü� saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu� sonra dikilmi�tir. Ölü, bir

arabaya konur ve ba�ka bir halk toplulu�una götürülür; teslim alanlar yönetici �skitlerin

geleneklerini uygularlar. Bir kulaklar�n�n memesini keserler, ba�lar�n� çepeçevre kaz�rlar, sol

ellerine ok saplarlar. Sonra araban�n içindeki kral ölüsü, gene kendi uyru�unda olan bir

ba�ka halk toplulu�una götürülür; ilk olarak götürüldü�ü yerin ahalisi de pe�inden gider.

Bütün halk topluluklar� dola�t�r�ld�ktan sonra ölü, imparatorlu�un en uzak ülkesi olan

Gerrhos ülkesine götürülür; mezar orada kaz�lm��t�r. Mezar�n içine çimen yay�l�r, kral

üzerine konur; ölü, yere saplanm�� m�zraklarla çevrilir, üzerine a�açtan bir gölgelik konur,

sazlarla örtülür; mezar�n içinde bo� kalan geni� yerlere kar�lar�ndan birisi, elinden içki içti�i

kimse, bir a�ç�, silahtar�, u�aklar�ndan birisi, bir haberci ve atlar� bo�ulup konur; kulland���

e�yalardan birer tane ve alt�n kupalar konur. Bu tören tamamlan�nca herkes mezar�n üzerine

kürekle toprak atar ve en yüksek tümse�i yapmak için birbirleri ile yar�� ederler. Aradan bir

y�l geçtikten sonra tekrar toplan�r ve kurgan� daha da yükseltirler. Kral�n hizmetkârlar�ndan

en çok hizmet etmi� olanlar seçilir; bunlardan ve en güzel atlardan elli�er tanesi bo�ulur.

Ba��rlar� aç�l�r, içleri temizlenir, saman doldurulup dikilir; iki a�aç deste�in aras�na bir

tekerle�in yar�s�, yuvarlak yan� yere dönük olarak konur; öbür yar� ayn� �ekilde ve ayr� iki

kaz��a ba�lanm��t�r; bunlardan böyle çok say�da yaparlar. Atlara enseye kadar uzunlamas�na

birer a�aç kaz�k geçirirler ve yar�m tekerle�in üzerine kald�r�rlar; at� bir k�sm� önden

omuzlar�n�n alt�ndan tutup kald�r�r, öbürleri arkadan, karn�n� tutarak kald�r�r; at�n iki

yandan bacaklar� sarkar ama yere de�mez. Atlara gem ve dizgin vurulur ve dizginin ucu bir

aya�a ba�lan�r. Bo�ulan delikanl�lardan her birini bir at�n üzerine çekerler ve �öyle

yaparlar: Gövdeye belkemi�i boyunca enseye kadar sert bir kaz�k geçirirler; kaz���n alt ucu

d��ar� ç�kar ve at�n içinden geçen kaz���n üzerinde özel olarak aç�lm�� olan yuvaya oturur.

Mezar�n çevresine bu görülmemi� atl�lar� dizdikten sonra b�rak�r giderler295”

Herodot’un söylediklerine güvenecek olursak ki birçok söyledi�i arkeolojik buluntularla

kan�tlanm��t�r, bundan �skitlerin ölümden sonra ki ya�ama inand��� ve gittikleri yerde

alt�nlara, atlara, e�yalara, e�lerine ve hizmetçilerine ihtiyaçlar� olacaklar�n� dü�ündükleri

295 Herodot; a.g.e., s.250-251.

46

ortaya ç�kmaktad�r. K�sacas� �skitler öbür dünyay� bu dünyan�n bir tür tekrar� olarak

görmekteydiler296. S�radan toplum üyelerinde ise; ceset k�rk gün akrabalar� aras�nda gezdirilir.

Arkas�ndan da defin merasimi düzenlemekteydiler. Cenaze töreni düzenleyenler daha sonra

keçe bir çad�r�n içine dolu�uyor ve k�zg�n ta� üzerine att�klar� kenevir tohumlar�n�n ç�kard���

bu�uyla sersemleyerek, bu �ekilde y�kanm�� oluyorlard�297.

Krallarla s�radan insanlar aras�nda defin merasiminde �ekil itibari ile bir fark yoktur, sadece

kral törenleri daha görkemli oluyor ve daha zengin bir materyale sahip bulunuyorlard�.

Defin merasiminden sonra yap�lan tepenin üstüne dikilen içi samanla doldurulmu� atlar ise

günümüz Orta Asya topluluklar�nca hala uygulanan bir gelenektir. Baz� ara�t�rmac�lar bu

yöntemin bozk�r ku� ve kurtlar�ndan mezarlar� korumak için dikildi�ini söylemektedirler298.

Yaln�z bu yöntem dü�ünüldü�ünde bozk�rda ya�ayan y�rt�c�lar�n daha çok gelmesi sa�lanm��

olaca�� da bir gerçek oluyor. Bizce “baydara” ad� verilen bu gelenek bir tür i�aretti. Sava�ç�

bir yi�idin öldü�ü ve dikilen bu at ile di�er dünyaya gitti�ini sembolize ediyordu. Bu gelenek

zamanla at �eklindeki mezar ta�lar�n� da do�urmu�tur.

Kral mezarlar� ölen ki�inin ya�ad��� dönemdeki çad�r�n�n bir benzeri idi299. Mezara

gömülecek kabile reislerinin cesetleri gömü mekân�na iki, dört, alt� at�n çekti�i arabalarla

getirilirdi300. Cenaze alay�n�n önünde yürüyen büyük metal ç�ng�raklar� bulunan ve a�açtan

kulplar raptedilmi� zilleri bulunan bir grup kabileli, kötü ruhlar� uzakla�t�rmak için ç��l�klar

at�yorlard�. Bu gürültünün yan�nda atlar�n ko�um tak�mlar�na ba�l� ç�ng�raklar gürültüye

gürültü kat�yordu. Mezar�n yak�n�na gelen cenaze alay� ölüyü geçici olarak bir çad�ra

koyuyorlar sonra da mezar odas�na yerle�tirerek yan�nda getirdikleri atlar� ko�um tak�mlar� ile

beraber gömüyorlard�301.

Sarmatlar�n Atla ilgili Defin Gelenekleri; Sarmat ile �skit kurganlar� kar��la�t�r�ld���nda �skit

kurganlar�n�n daha zengin bir envantere sahip oldu�u ortaya ç�kar. Neredeyse �skit mezarlar�

ile ayn� özelliklere sahip Sarmat kurganlar�nda alt�n ve gümü�ün az oldu�u dikkati çeker.

Ç�kar�lan materyallerdeki sanatsal üslup �skitler’de oldu�u gibi hayvan üslubudur. �skit 296 B.N. Grakov; a.g.e., s.173. 297 B.N. Grakov; a.e., s.140. 298 B.N. Grakov; a.e., s.139. 299 E. H. Minns; The Scythians and Northern Nomads, CAH III, Böl. IX, Cambridge 1970, s. 187. 300 Ekrem Memi�; �skitlerin Tarihi, Konya, 1987, s. 50. 301 T.T. Rice; a.g.e., s. 100.

47

mezarlar� ile Sarmat mezarlar� aras�nda farkl�l�klar olsa dahi iki toplulu�un defin gelenekleri

ayn�d�r.

Sarmat kurganlar� ne yaz�k ki �skit kurganlar� gibi �ansl� de�ildir. �lk �skit kurgan�n�n bulunu�

tarihi 1700’lere kadar gitmesine kar��l�k, ilk Sarmat kurgan� 1900 y�l�nda bulunmu�tur. Bu

kurganlar� Don Nehri’nin do�usunda ilk bulanlar arkeolog Tolstoi ve Kondakov’dur302. Daha

sonra h�zla geli�en Sarmat arkeolojisi 1920’lere gelindi�inde 600’e yak�n mezara ula��r. Bu

mezarlar�n ço�u Volga (�dil) Nehri ile Don Nehri aras�nda ke�fedilmi�tir303.

Mezarlar ah�ap iskeleti olmayan kare, oval veya dairesel s�� açmalar halindedir ve cesetler

tabuta konmak yerine kürk ve deriden basit örtülere sar�lm��lard�r. Silahlar, at ko�umlar�,

giysiler, alt�n torklar ve çömlekler Sarmat mezarlar�n�n en önemli buluntular� aras�ndad�r.

Yunan mallar� �skitlerde oldu�u kadar rastlanmasa da baz� Pers gümü� kaplar� ve mühürleri

Sarmat mezarlar�n�n özelli�idir304.

Sarmatlar�n ele geçirdikleri ülkelerdeki mezar odalar� gömme adetleri ve mezarlarda bulunan

maddeler �dil boyundakilerin benzeridir. Bilginler M.Ö. VI-IV. yüzy�llarda Sarmat kültürünün

sonras�nda üç a�ama üzerinde durmaktad�rlar. Bunlar; M.Ö. IV-II. yüzy�llardaki Prohorovka

kültürü denilen erken devir, M.Ö. I-M.S. I’deki Susl� kültürü denilen orta devir ve M.S. II-IV.

yüzy�llardaki son devirlerdir. Mezar yap�s�, gömme âdeti ve mezar içindeki e�yalar aç�s�ndan

bu devirlerin her biri ayr� özellikler gösterir. Silahlar, ko�um tak�mlar�, süsler ve çömlekler

hepsi zaman ak�m�yla çok çabuk de�i�ebilen özellikler gösteriyorlar305.

Avrupa Hunlar�n�n Atla �lgili Defin Gelenekleri; Tarihi metinlerde anlat�lan Attila’n�n

cenaze merasiminde cesedinin ordugâh�n ortas�na ipek bir çad�r�n içerisine kondu�u, d��ar�da

ise Hun askerleri sava� oyunlar� oynad�klar� belirtilmektedir. Erkekler halk gelene�ine uygun

olarak saçlar�n� kesmi�ler, yüzlerini b�çakla derin yar�klar açarak kanatm��lard�r. Daha sonra

Attila’n�n na�� al�narak bilinmeyen bir yere götürülmü� ve burada kaz�lan mezar�n ba��nda

ölü yeme�i yendikten sonra defin törenine ba�lanm��t�r. Attila’n�n cesedi bir biri içine üç

tabuta konmu�, birincisi alt�n, ikincisi gümü�, üçüncüsü ise demirmi�. Sava�larda

dü�manlardan kazan�lan silahlar, de�i�ik ta�larla süslü alt�n i�lemeli at ko�um tak�mlar� ve 302 Karl Jettmar; a.g.e., s. 58. 303 Karl Jettmar; a.e., s. 59. 304 E. D. Phillips; The Royal Hordes: Nomad Peoples of the Steppes, London, 1965, s. 68. 305 A.�. Melyukova; a.g.m., s.163.

48

krall���n� gösteren de�i�ik �eyler onunla birlikte mezara konmu�tur. Mezar kapat�ld�ktan sonra

da mezar� kazanlar öldürülerek mezar�n bulunmas� engellenmi�tir306. Tipik bir Orta Asya

gömü gelene�ini and�ran bu metni zaman�n en önemli Bizans yazar� Priskos

nakletmektedir307. Bu yaz�dan Alanlar�n ölü gömme gelene�inden etkilenen topluluklar�n

ba�ka bir toplulu�a m� mensub oldu�unu acaba olarak dü�ünmekte yarar vard�r. Ayn�

zamanda yak�lm�� ceset mezarlar�nda bulunan Hun eserleri, Hun hâkimiyeti alt�nda, Hun

kültüründen etkilenmi� ba�ka bir topluluk ta olabilir. Bu dü�üncelerle birlikte �unu

belirtmekte de yarar var. Hun devrine ait gösterilen kurganlar�n çok büyük bir k�sm�nda ceset

yak�lm��t�r, bu yüzden de kesin karar vermek çok zorla�maktad�r. Bir di�er sorun ise

cesetlerin yak�lmas�ndan kaynaklanan tarihlendirme problemi ve inceleme zorlu�udur. Baz�

mezarlarda cesetle beraber yan�na konulan e�yalar�nda yak�lmas� mezarda bulunan küllerin

içinden ç�kan metallerden anla��lmaktad�r. Sönmü� ate�in üzerine cesedin arta kalanlar�n�

toplay�p kesin olarak mezara koymadan önce ölünün aletlerini ve kap kaça��n� y��m��lard�r.

E�yalar�n büyük bir k�sm�da kül halinde harapolmu� ve geriye sadece yan�k izi ta��yan madeni

e�yalar kalm��t�r308. Ayr�ca yine ayn� devirde ya�ayan ve Hun kültürüne yak�n bir kültür

olu�turan Got mezarlar�na bakt���m�zda birçok Hun e�yas�n�n bu mezarlardan ç�kmas� da

Avrupa Hun �mparatorlu�u hâkimiyeti alt�nda ya�ayan birçok toplulu�un bir birinden

etkilenmi� oldu�unu gösterir309. Her ne kadar soyda� olmasalar da ayn� co�rafya da

ya�aman�n verdi�i bir birliktelik olarak bu durum gözden kaç�r�lmamas� gereken bir noktad�r.

Ayr�ca Hun mezarlar�n�n tipik bir özeli�i olarak Tuna’da Orta Asya’ya kadar yay�lan

mezarlar�n içine konulan kazanlard�r. Bu kazanlar�n kullan�m amaçlar� sadece verilen ölü

yeme�i ile alakal�d�r310.

Avrupa Hunlar�n�n arkeolojik bakiyelerini Volga, Dinyeper ve Tuna Nehirleri bölgelerinde bir

birleriyle irtibatl� bulmak mümkün. Nitekin Do�u Kazakistan ile Moldavya Cumhuriyeti

aras�nda yap�lan kaz�larda �imdiye kadar 25 mezar ortaya ç�kar�lm��t�r. Tuna ile Alpler

aras�ndaki bölgede ise 10 adet mezar kompleksi bulunmu�tur311. Hun arkeolojik eserleri

�üpheli olmakla birlikte 5.000.000 km’lik bir alana yay�lm�� bulunmaktad�r.

306 Ali Ahemetbeyo�lu; a.g.e., s. 106. 307 Denis S�nor; “Hun Dönemi”, s. 272. 308 Nandor Fettich; a.g.m., s. 204. 309 Peter Vaczy; a.g.m., s. 108. 310 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 140. 311 Ali Ahmetbeyo�lu; a.e., s. 137.

49

Avarlar�n Atla �lgili Defin Gelene�i; Avarlar�n gömü gelene�i Attila Hunlar�’ndan veya

Göktürk’lerin gömü gelene�inden farkl� de�ildir. Macaristan’da bugüne kadar büyük

mezarl�klarda 20.000 Avar mezar� incelenmi�tir. Bu mezar buluntular� Keszthely ad� ile

adland�r�lm��t�r. A��r, dökme plastik e�yay� bar�nd�r�r; bilhassa at tak�mlar� üzengilerinde

hayvan mücadele sahneleri ve grifonlar bulunur. Bu kültürün yay�l�m sahas� Moravya,

Almanya ve hatta Fransa’n�n baz� bölgelerine yay�lm��t�r.

Avarlar ölülerini mezara, yüzü do�uya bakar �ekilde yerle�tirmi�lerdir. Mezar zemini ise

ba�tan ayak istikametine do�ru meyillidir. Zengin ki�ilerin cesetleri önce deriye sar�l�r ve lahit

içine konarak gömülmekteydi. Mezarlara ahiret için kaplar ve yolculuk için de at�

gömülürdü312. Mezarlarda üç veya iki kö�eli oklar, gem, üzengi ve di�er ko�um tak�mlar�,

ayr�ca kemikten yap�lm�� ko�um tak�mlar� da bulunmu�tur313. Kaplar ve at tak�mlar� d���nda

yaylar, k�l�çlar, palalar, gö�üs z�rhlar�, saç k�skac� ve kad�nlar için küpeler, boncuklar vb. gibi

ba�ka mezar buluntular� da ele geçmi�tir314. Avar gömülerinin Avrupa’daki en önemli

buluntusu ise üzengidir. Üzengi Avar döneminden önce Avrupa k�tas�nda görülmemi�tir315.

Bir Avar kabile reisinin cenaze töreni ise k�saca �u �ekildedir; bir sava�ç� gibi giydirilir, ailesi

ve kabilesi ile birlikte gömülece�i mezara götürülür, at� ile beraber gömüldükten sonra

mezar�n ba��nda kabile reisinin atlar� kesilerek cenaze yeme�i yenir316.

Bulgarlar�n Atla �lgili Defin Gelene�i; Bulgarlar�n gömü gelene�i di�er Türk topluluklar�nda

oldu�u �ekilde düzenlenmi�tir. Volga Bulgarlar�’na dair çok fazla tarihi ve arkeolojik

materyal bulunmamakla beraber, Tuna Bulgarlar�, Bulgarlar’�n Proto-Bulgarian olarak

adland�rd��� dönemde birçok bulgu bulunmaktad�r. Cesetler s�rt üstü olarak yerle�tirilmi� ve

etraf�na de�erli e�yalar di�er dünyada kullan�lmas� için yan�na konmu�tur. Daha çok kap ve

kaça��n bulundu�u mezarlar�n yan�nda çok zengin buluntular�n oldu�u mezarlara da

rastlan�lm��t�r. �lginç olarak atl� mezar�n az bulunmas� yan� s�ra az say�daki atl� mezarlar�n da

ka�anlara veya ka�an ailesine mensup insanlara ait oldu�u dü�ünülmektedir. �lginç bir �ekilde

koç kafas� da Bulgar mezarlarda çokça bulunmaktad�r. Koç kafas� ise ölümü simgelemektedir.

312 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 86. 313 Bahaeddin Ö�el; a.g.e., 1991, s. 115. 314 Samuel Szadeczky-Kardoss; a.g.m, s. 308. 315 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993, s. 86. 316 The Avar Occupation of Transylvania, http://mek.oszk.hu/03400/html/43.html, 11 Temmuz 2006.

50

Ayr�ca Tuna Bulgarlar�’nda Göktürkler’de oldu�u gibi mezar�n üzerine dikilen ta�baba ad�

verilen heykellere de rastlanmaktad�r.

�bn Fadlan Volga Bulgarlar� hakk�nda verdi�i bilgilerden onlar�n hala eski �amanist gömü

törenlerini sürdürdüklerini söylemektedir. “Ölünün çad�r� kap�s�na gelirler, yüksek sesle

a�larlard�, köleleri kendilerini kamç� ile döve döve feryat ederlerdi. Ölünün çad�r�na bayrak

asarlard�. Ölü mezara bayrakl� araba ile götürülür, silahlar� mezar�n�n çevresine b�rak�l�rd�.

Yas tutma iki y�l devam ederdi. �ki y�l sonra dul kalan kad�na evlenme izni verirlerdi”317.

Hazarlar�n Atla �lgili Defin Gelenekleri; �lk seksen y�l� Göktürk egemenli�i içinde geçen

Hazarlar�n, ayr�ca Göktürklerle akraba olmas� dolay�s� ile gömü gelenekleri hemen hemen

ayn�d�r. Göktürk mezarlar�n�n birço�unda at ko�um tak�m� ve üzengilere rastland��� gibi

Hazar mezarlar�nda da ayn� materyali bulmak mümkündür. Hazarlar, Hun kurganlar�ndaki

kadar büyük mezarlar�n yerine daha çok orta ölçekli kurganlar yapmaktad�rlar. Tek cesetli

mezarlar oldu�u gibi birkaç cesetli mezarlarda bulunmaktad�r. Genelde kad�n ve erkek

cesetleri birlikte yerle�tirilmi�tir. Ayr�ca ilginç bir �ekilde Saltovo’da iki at mezar�na

rastlanm��t�r. Bu mezarlar birçok at�n ko�um tak�mlar� ve üzengileri ile beraber geli�i güzel

olarak konmas�ndan olu�maktad�rlar.

Hazarlar’a siyasi bir ziyarette bulunan ve Hazar topraklar�nda gördüklerini kaleme alan �bn

Fadlan onlar�n gömü gelenekleri ile ilgili de birçok not dü�mü�tür; “Onlardan biri

hastalan�rsa köleler ve cariyeleri bakar; ev adamlar�ndan hiç kimse hastaya yakla�maz.

Haneden uzak bir çad�r dikip hastay� oraya koyarlar; iyile�inceye veyahut ölünceye kadar

çad�rda b�rak�rlar. Yoksul ve köle hastalan�rsa onu k�rlara b�rak�p giderler. Onlardan biri

ölürse ev gibi büyük bir çukur haz�rlarlar. Ölüye ceket giydirirler, ku�a��n� ku�and�r�r, yay�n�

yan�na korlar; eline nebiz dolu tahta kadeh tutturup önüne de nebiz dolu tahta kap koyarlar.

Bütün mal ve e�yas�n� bu eve/çukura doldurup ölüyü buraya oturturlar. Sonra çukurun

üzerine topraktan kubbe gibi dö�eme yaparlar. Atlar�ndan, servetine göre, yüz veya iki yüz at

keserler. Etlerini yerler. Ba��n�, derisini, ayaklar�n� ve kuyru�unu s�r�klara as�p “Bu onun

at�d�r. Bununla cennete gider” derler”318. �bn Faldan ba�ka bir yerde de; “Hazarlar

hakanlar�n�n mezarlar�n� Etil �rma��’n�n yata��nda yaparlard� ve mezar�n üzerinden de

�rma�� geçirirlerdi. Ayr�ca �rmak yata�� alt�ndaki bu mezar insanlar� yan�ltmak için birçok

317 Y�ld�z Kocasava�; a.g.m., s. 70. 318 Y�ld�z Kocasava�; a.m., s. 67.

51

bölüme ayr�lmaktayd�. Hakan bu bölümlerden birine gömülür. Gömenler ve mezar� yapanlar

öldürülürdü” der319.

K�pçaklar�n Atla �lgili Defin Gelenekleri; K�pçaklar�n ölü gömme adetleri eski kroniklere

göre �u �ekilde yap�lmaktayd�; “Kibar bir Kuman öldü. Büyük bir çukur kazd�lar. Ölüyü süslü

bir �ekilde giydirerek ve sandalyeye oturtarak mezara koydular. Yan�na en iyi at�n� ve en iyi

silahtar�n� diri olarak koydular. Silahtar çukura gömülmeden önce Kuman kral� ve ba�

beyleri ile veda ediyordu ve vedala�ma s�ras�nda onlar onun ku�a��na alt�n ve gümü�

koydular ve �öyle dediler; “E�er bir zaman ben öbür dünyaya gelirsem benim �imdi sana

verdi�im �eyi sen bana orada tekrar iade et.” Kumanlar�n ba� kral� ilk krallar�na yazd���

mektubu ona teslim etti. Bu mektupta bu iyi insan�n takdire de�er bir �ekilde ya�ad���n� ve iyi

hizmet etti�ini bildirdi ve onun mükâfatland�r�lmas� gerekti�ini bildirdi ve onun

mükâfatland�r�lmas�n� rica etti. Bunlar vuku bulduktan sonra silahtar� beyin yan�na canl�

at�yla beraber koydular ve çukuru tahta ile kapad�lar. Ondan sonra bütün ordu oraya yürü ve

ta�� ve topra�� mezar üzerine koydular. Gömülenlerin hat�ras� için büyük bir tepe

haz�rlan�ncaya kadar yatmaya gitmediler320.”

Mezarlarda çok say�da silah ve at ko�um tak�m� bulunmu�tur. Bunlar aras�nda ok, k�l�ç ve

m�zrak ço�unluktad�r. K�l�çlar genellikle bir metre kadar, e�ri ve geni�çedir. At tak�m� olarak

çok say�da a��zl�k, üzengi ve halkalar bulunmu�tur. K�pçaklar�n gem a��zl�klar� Peçeneklerin

a��zl�klar�ndan daha farkl�d�r. Peçenek a��zl�klar� tek çubuktan, K�pçaklar�n ki ise iki

halkadan olu�maktad�r321.

12. yüzy�lda kayna�m�� olan Kumanlar ve K�pçaklar’dan önceki buluntular nas�l ayr�lmal�

sorusu ara�t�rmac�lar� çok yormu�tur. K�pçaklardan önce Güney Rusya’ya yerle�en

Kumanlar’�n K�pçaklardan ay�ran en önemli özellik Kumanlar�n mezarlar�nda at ölülerinin

mevcudiyetidir. Bu özelli�i ta��yan Alt�nordu Devleti’nden önceki buluntular�n hepsi

Kumanlara aittir. Me�hur seyyah Rubruk Kumanlar�n ölü gömme adetleri hakk�nda bize �u

bilgiyi vermektedir; “Kumanlar ölülerinin üzerine büyük bir tepecik yaparlar onun üzerine de

insan heykeli dikerlerdi. Heykelin yüzü daima do�uya do�ru çevrilirdi. Heykel elini gö�sünün

üzerine götürerek bir kadeh tutard�. Zenginler büyük bir ehram da yapt�r�rd�. Bu bir nevi 319 Oktay Belli; “Eski Ça� ve Orta Ça�’da Türklerde Kurgan Yapma Gelene�i”, Türkler Ansiklopedisi, C. III, s. 928. 320 Laszlo Rasonyi; a.g.e., 1993 s. 155. 321 Akdes Nimat Kurat; a.g.e., s. 106.

52

küçük evcikten ibaretti. Tu�ladan evlere rastlad���m gibi, bazen de o civarda hiç ta�

bulunmad��� halde ta�tan yap�lm�� kuleler gördüm. Henüz ölmü� birinin mezar�n�n etraf�na

dikilmi� yüksek s�r�klar�n üzerinde on alt� at derisi as�lm��t�. Onlar�n her biri, ayr� bir ciheti

gösteriyordu. Mezara ölünün içmesi için k�m�z ve yemesi içinde et koymu�lard�”. Rubruk’un

verdi�i bu bilgi kesin olarak Kumanlara ait olup olmad��� tart��mal�d�r ama tart��ma

götürmeyen yani Türk geleneklerine uygun bir cenaze törenidir322. Rubruk’un bildirdi�i bir

di�er önemli aktar�m ise K�pçaklar’daki baydara gelene�idir. “Yeni bir mezar üzerinde on alt�

tane at derisi gördüm. Bunlar mezar�n dört taraf�na dörder dörder olarak s�r�klara

as�lm��lard�. Mezar�n yan�nda k�m�z ve ette bulunuyordu.”323

3. Türk Mitolojisi ve Sembolizminde At

Türklerinde hayat tarzlar�nda çok büyük bir öneme sahip olan at mitolojilerine, sembolik

ya�ama ve kültürlerine tesir etmi�tir. Neredese Türk topluluklar�n�n hepsinde en önemli

hayvan att�r. Hatta öyle ki baz� Türk topluluklar� attan türediklerine inanmaktad�rlar.

3.1. Mitolojide At

At Türk mitolojisinde ölümün mistik bir sembolüdür. Çünkü mistik yolculuk s�ras�nda ölünün

cesedini ta��yarak bu dünyadan ötekine götürür.324 Türk mitolojisindeki efsaneler de at�n gök

ve yer/su unsurlar� ile alakas�n�n oldu�unu göstermektedir. Bu efsaneler gök ve yer/su men�eli

genellikle kanatl� ve boynuzlu atlar�n anlat�ld��� efsanelerdir. Bunlar Proto-Türk devrinden,

�slamiyet’ten sonraki dönemlere kadar izlerini kaybetmemi�tir.325

Bu �ekilde bak�ld���nda mitolojik atlar� üçe ay�rmak mümkündür. 1. Gök men�eli atlar; bu

atlar kanatl�d�r ve destanlarda sahibini bir yerden bir yere çok çabuk götürmektedir. 2. Yer

men�eli atlar; bu atlar di�er gruplarda oldu�u gibi ab-� hayat suyundan içmi�lerdir ve

ölümsüzle�mi�tir. 3. Su men�eli atlar; bu atlar ise bat� da unicorn olarak bilinen Orta Asya’da

322 Bahaeddin Ögel, a.g.e., 1991, s.296. 323 Y�ld�z Kocasava�; a.g.m., s. 69. 324 Ya�ar Çoruhlu; “Türk Sanat�nda At Figürlerinin Sembolizmi” Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, Ekim 1995, S. 98, s.172. 325 Ya�ar Çoruhlu; “Türk Sanat�nda Görülen Hayvan Figürlerine “Gök ve Yer” Sembolizmi Aç�s�ndan Bir Bak��” Uluslararas� 3. Türk Kültürü Kongre Bildirileri, Ankara 1993, s.252.

53

ise Ch’lin denilen boynuzlu atlard�r.326 Bu atlara k�saca de�inecek olursak, gök men�eli atlar;

Türkler süratli atlara en eski ça�lardan ba�layarak ola�an üstü bir vas�f (uçma vasf�n�)

vermi�lerdir. Bu vas�f Türklerin mitolojilerine ve efsanelerine girmi�tir. Ba�ka milletlerinde

mitolojilerinde olan kanatl� at (pegasus) sahiplerine uçarak hizmet etmi�tir. Türkler at�n tanr�

kaynakl� oldu�una inan�rd�, uçan at inan���da at�n gökten indi�i inanc�yla ilgilidir. Yakutlara

göre ilk at gökten inmi�tir; ki�io�lu da yar� at, yar� ki�i suretinde bir yarat�ktan türemi�tir. Bu

tür yarat�klar Yunan mitolojisine de girmi� ve kentaur ad�yla an�lm��t�r. Türklerin �slamiyeti

kabul etmesiyle tüm bu unsurlar �slami potada eritilerek Türk kültüründe ya�amaya devam

etmi�tir. H�z�r’�n at�da uçan bir at olarak tasavvur edilir. Bir Türk boyu olan Af�arlar ise at�n

asl�n�, mitolojik unsurlar� dini-yarat�l�� menkibeleri ile uzla�t�rarak anlat�rlar: Âdem Ata,

cennette iken, Allah onu ata bindirerek yurdundan ç�karm��, at o zaman kanatl� imi�; Âdem, at

tekrar cennete dönmesin diye onun kanatlar�n� yolmu�. At�n burak denilen soyu hala cennette

imi�. Kanatlar� yolunan at�n kanad�ndaki kuvvet bacaklar�na geçmi�. Bilindi�i gibi Hz.

Muhammed miraç gecesinde üzerine bindi�i efsanevi hayvan da Burak’t�r.327 Burak’ta

göksel bir hayvand�r.

Burak Türklerin �slamiyet’i kabulünden Osmanl� devrinin sonuna kadar, yazmalar� süsleyen

minyatürlerde yo�un bir �ekilde tasvir edilmi�tir. Bu minyatürlerde burak, Türk tipi bir tac�n

ba��nda yer ald���, yine Türk tipi yüz �emas�yla gösterilmi� bir insan ba�� ile tasvir edilmi�tir.

Gövde at �eklinde olup, kuyru�u bazen kat�rkuyru�u gibi, bazen de tavusku�u kuyru�u

biçiminde gösterilmi�tir. Gövde alaca renkte veya benekli olarak ele al�nm��t�r. Baz� Avrupal�

ara�t�rmac�lar�n iddia etti�i gibi, Bat� kültürlerinden uyarlama söz konusu olsa bile yukar�da

belirtilen tasvir özellikleri tamam�yla Türk iknografi unsuruna i�aret etmektedir.328

Yer men�eli atlar; bu atlar�n Ab-� hayat suyundan içti�i efsane ve mitolojilerde

söylenmektedir. Ab-� hayat suyunu içen atlar ölümsüzle�ir. Efsanelerde Köro�lu’nun at� K�r-

at’�n da Ab� hayat suyundan içti�i için ölümsüz oldu�u söylenir. Bu mitoloji gerçe�e de

yans�m�� ve ya�am�� ki�iliklerin atlar�nada benzetme yap�larak Ab-� hayat suyu içti�i

söylenmi�tir. Bunlardan; bir Alevi inan���, Hz. Ali’nin at� Düldül’ün de ölmezli�e ermi�

oldu�unu kabul eder. Ali’ye bu at Hz. Muhammed’den hat�ra kal�r. Muaviye zaman�na kadar

ya�ad��� kaynaklarda bildirilir. Çok ya�lanm�� oldu�u için di�leri dökülmü� ve arpay� yesin

326 Ya�ar Çoruhlu; Türk Mitolojisi’nin ABC’si, �stanbul 1998, s.157. 327 Anonim; “Burak”, �slam Ansiklopedisi, �stanbul, 1961, C. II, s.804. 328 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1995, s.188.

54

diye a��z�na kondu�u belirtilmektedir.329 Yine �ah �smail’in Kamer-Tay’�n�n Ab-� hayat içip

ölümsüzle�ti�i gibi bir söylence vard�r.

Su men�eli atlar; Dede Korkut Destan�’nda “Deniz kulunu Boz Ayg�r” ba�ka yerlerde “Deniz

Ayg�r�” gibi, Kars dolaylar�ndaki Ayg�r–Gölü gibi yerlerde bu tür ayg�rlar�n ç�kt��� hakk�nda

yerel söylentiler vard�r. Köro�lu hikâyelerinin birinde K�r-At’�n atas�, Amuderya’dan

ç�km�� bir su ayg�r�d�r. Masallar�m�zda sudan ç�kan at hikâyesi çokca vard�r. Su men�eli

atlar�n su ayg�r� soyundan gelmesine inan�lmas� hem bu hayvana ayg�r (erkek at) isminin

verilmesine hem de mitolojik bir hayvan olan ch’linin do�mas�na yol açm��t�r. Ch’lin bat� da

Unicorn olarak bilinen boynuzlu att�r. Ch’ilinin tasvirlerde at �eklinde oldu�u dü�ünülse de

baz� tasvirlerde atla ili�kili olarak dü�ünülmedi�ini de bilmekteyiz.330

Her ne �ekilde dü�ünülürse dü�ünülsün ch’ilin’in sembolize etti�i �eyler at ile hemen hemen

ayn�d�r; uzun ömürlülük, mutluluk, refah, do�ruluk, �öhret, iyilik ve soyun devaml�l���yla iyi

haberin sembolü olmu�tur.331

Türk Destanlar�nda ve Masallar�nda ise; sahibine bütün fevkaladelikleri sa�layan bir dost

olarak görülmektedir. Her destan kahraman�n�n at� kahraman�n ad�yla birlikte ya�ayan ondan

ayr�lmaz bir hale gelmi�tir332.

Destanlardaki bu atlar insan gibi duygulu, konu�malar� anlayan, sahibini tehlike kar��s�nda

uyan�k tutan ve koruyan vefal� bir arkada�, ayn� zamanda, kahraman�n bütün ba�ar�lar�nda 329 Anonim; “Düldül”, �slam Ansiklopedisi, �stanbul, 1988, C. III, s. 663. 330 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1995, s.188. 331 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., 1998, s.158. 332 Manas /Ak-kula Alman – Bet/K�lgiren Battal Gazi/A�kar Beyrek/Deniz Kulu Kazan Bey/Konur at� Yü�nek/Doru ayg�r �ir �emseddin/A�-Bedevi Kara Güne/Gök-Bedevi Tundar/Töpel Ka�gar Bay�nd�r Han/Keçi Ba�l� Geçer Ayg�r Köro�lu/K�rat K�z�ro�lu Mustafa Bey/Fener Reyhan Arab/Alapaça Mehmed Pa�a (Belgrad Fatihi)/Doru II. Osman/Sisli K�r (Bkz. Tuncer Gülensoy; a.g.m, s. 95.)

55

belki ondan çok pay� olan, t�ls�m mahiyetinde birer varl�kt�r. ��te bu tasavvurlardan dolay�

kuvvet veya kudreti sembolize eden bu atlar yine bu tasavvurlar nedeni ile ayn� zamanda

yi�itlik, cesaret, dostluk timsali olarak da kabul edilebilirler.333

Türklerde atla insan ili�kisi o kadar ilerlemi�tir ki at aileden biri olarak de�erlendirilir. Alp at

ili�kisinde ise alpin en güvendi�i varl�k att�r. Sava�larda en büyük yard�mc� ve kurtar�c� yine

att�r. Türklerde at tutkusu totem halini alarak baz� oymaklar�n isim babas� bile olmu�lard�r.334

Yaz�l� kanunlar� bulunmayan Türk ya�am�nda en büyük yasa örf ve adetlerdir. Bu örflerin en

önemlilerinden biri de at, avrat ve silaht�r. Bozk�r ya�am�nda güçlükle mücadele etmeye

al��m�� erkek ve kad�nlar, ilginç bir gelenekle evlenmekteydiler. E�er bir erkek bir kad�nla

evlenmek istiyorsa güre�te onu yenmek zorunda idi. Bugün bize ilginç gelen bu gelenek

bozk�r hayat� içinde erkek gibi bütün i�lere ko�turan kad�n�n bir erkekle güre� tutabilecek

kadar güçlü olmas� bozk�rda ya�ayan Türk kad�n�n�n erke�inden bir eksi�inin olmad���n�

gösteriyor olsa gerek.335

Alp ve at ili�kisi Türk kültüründe o kadar yer etmi�tir ki mitolojide, destanlarda ve masallarda

görülür olmu�tur. Dedekorkut hikayelerinde anlat�lan O�uz kahramanlar�ndan Kazan Bey’in

o�lu Uruz esir dü�tü�ü zaman �öyle demekte; “Üç ayda varmazsam öldü�ümü ol vakit bilsin;

ayg�r at�m bo�azlay�p a��m versin, yad k�z� helalime destur versin”336.

O�uz Ka�an Destan�’nda bir kahraman�n ak�beti bilinmiyorsa, ölmü� olaca��na hükmedilir

ve kahraman�n at� kurban edilip kuyru�u bir dire�e as�l�rd�337.

Ba�kurt halk destan�nda geçen kahraman Ural-Bat�r’�n Akbozat’�na kavu�mak için

Padi�ah�n adamlar�n�n yapt�klar� da Türklerin atlara ne gibi mucizevî güçler yüklediklerini

göstermektedir. Ural-Bat�r Akbozat� yakalamaya yedi dev gönderir ve yerini gösterir. Gö�e

ç�kar devler Akbozat’� yakalamaya, fakat yakalayamazlar. Sonuçta devler utançlar�ndan yere

inemeyerek gökte kal�rlar ve “yedigen” denen y�ld�zlar olup gökte kal�rlar338. Destan�n ba�ka

bir yerinde Akbozat’a binen erin, Polat k�l�c� tutan erin bütün dünya üzerinden güçlü bahad�r

333 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1995, s.174. 334 Ali R�za Balaban; “Halk biliminde özgün konu: At Kültürü” FEA �stanbul, 1985, s.59. 335 Mustafa Kalkan; a.g.m, s.1137. 336 Orhan Türkdo�an; Türk Tarihinin Sosyolojisi, �stanbul, 2003, s. 403. 337 Emel Esin; “Türk Sanat�nda At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s. 56. 338 Anonim; Ba�kurt Halk Destan� Ural Bat�r, Düz. Metin Ergun, Gaynislam �brahimov, Ankara,1996, s. 155.

56

olaca��n� ve herkese ba� e�direce�i anlat�lmaktad�r339. Akbozat’la Ural Bat�r devlere kar��

sava�m�� ve önemli galibiyetler alm��t�r. Akbozat destan�n sonlar�nda tüm y�lk�lara ba� olmu�

ve insanlarla anla�arak binmeye at olmu�lard�r. �lk ehli at Ural Bat�r destan�nda bu �ekilde

ortaya ç�km��t�r340.

Destanlar�n büyük bir k�sm�nda atlar, kahramanlara tengri (tanr�) taraf�ndan verilir. Bir k�s�m

destanda ise kahramanlar atlar�n� bozk�rda ba��bo� olarak bulur. At� ile sava��p kazand�ktan

sonra onu elde eder. Daha sonra kahraman at� ehlile�tirir ve daha sonra karde�ten daha yak�n

yolda� olurlar341. Genelde kahramanlar�n atlar� beyaz renktedir ve gö�e atfen bu rengi

bar�nd�r�rlar. Gök tanr�y� beyaz at, yer tanr�s�n� da siyah at sembolize eder. Gök iyilikleri, yer

ise kötülükleri içinde bar�nd�r�r ve bu renk sembolizmi ile kahraman�n ve at�n�n dü�ünce

yap�s�n� da dinleyiciye veya okuyucuya verilir.

Türk destanlar�n�n motif yap�s�n� ara�t�ran Ali Berat Alptekin; destanlarda atla ilgili, at�n

yi�idin (Alp’in) en yak�n dostu oldu�unu, K�rg�zlar’da ise at�n kurban olarak sunuldu�unu

ortaya ç�karm��t�r.342

Ka�garl�’n�n belirtti�ine göre at Türk’ün kanad�d�r. “Ku� kanad�n er at�n” deyimi

geçmektedir. At�n gereklili�i Alp Er Tunga’ya göre, ay gök için ne ise at da er için o kadar

önemlidir.343

K�rg�zlar�n ünlü destan� Manas destan�nda da at önemli bir unsurdur. Destan içinde geçen

ilgi çekici olaylardan biri ise daha önce kar��la��lmayan kahraman�n evlenece�i k�z� dahi

at�n�n seçmesidir. K�rg�zlar gelenekleriyle destanlar�n� o kadar birle�tirmi�lerdir ki at

destan�n her ö�esinde vard�r. Manas destan�nda tam 116 at ismi geçmektedir. Bu da

K�rg�zlar�n ata verdikleri önemi gösterir.344

Kazaklarda ise atla ilgili efsaneler çoktur. K�z veya erkek çocu�u olsun 5 ya��ndan itibaren

atla ha��r ne�ir olan bu Türk boyu at�n yarat�c�s�n� Kambar Ata olarak dü�ünürler. Bunu da 339 Anonim; a.e., s. 163. 340 Anonim; a.e., s. 339. 341 Anonim; Altay Türkleri’nin Kahramanl�k Destan� Al�p Mana�, Der. Metin Ergun, Ankara, 1998, s. 53. 342 Ali Berat Alptekin; “Türk Destanlar�n�n Motif Yap�s�”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 65, Nisan 1990, s.207. 343 Ali Abbas Ç�nar; a.g.m, s.147. 344 Enverbek Mokeyev; “Manas Destan�nda At �simleri”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.293.

57

efsanelerine yans�tm��lard�r. Nuh Peygamberin gemisi Kaz�kurt Da��’na geldi�inde bu

gemiden karaya ilk ayak basan Kambar Ata olmu� ve at� rüzgârdan yaratm��t�r.345

Bir di�er Türk toplulu�u olan Ba�kurlarda da at önemli bir unsurdur. Ba�kurt Halkdestan�

Ural Bat�r’da at yukar�da bahsetti�imiz gibi göksel bir yarat�kt�r. Devler onu gökten yere

indirmek için giderler fakat bir türlü ba�aramazlar. Ural Bat�r ölümsüzlü�ü ararken ilk at�

evcille�tirir ve onun en büyük dostu ve yard�mc�s� at olur.346

Yakutlar’�n me�eleri hakk�nda söyledikleri bir efsanede; Yakutlar�n atalar�n�n yar�s� at

ayar�s� insan �eklinde bir yarat�k olup gökten indi�i belirtilmi�tir.347 Yakutlar�n önemli

destanlar�ndan biri olan Çevik Nürgün Bahad�r Destan�’n�nda Çevik Nürgün’ün at�; güçlü,

cesur, sihirli güçlere sahip, uçabilen, insanla konu�abilen bir att�r. Çevik Nürgün kötü

güçlere kar�� dünyay� korur bu görevinde de at� ona yard�m eder, olacaklar� önceden görür ve

bunun için ona ö�ütler verir. Sahibinden daha bilgilidir. Ö�ütleri ile kötü �eyler her zaman

önlenir.348

O�uzlar�n Dedekorkut hikâyelerinden olan Bams� Beyrek masal�nda; Beyrek, Aruzla

sava��rken k�l�çla yaral�nca ölece�ini anlayarak “Ak boz at�m�n kuyru�unu kesin” diyerek

vasiyette bulunur. Daha sonra de�inece�imiz bu konu yi�idi ölen at�n dul kalmas� anlam�na

gelmektedir.349

Altaylar’da da di�er Türk destanlar�nda oldu�u gibi at bahad�r�n hareketlerini yönetir,

olaylar� sahibinden önce sezer ve sahibini zor durumdan kurtarma yollar�n� bulur. Halk

edebiyat�nda ço�unlukla bahad�r�n do�du�u gün at� da do�ar. Maaday-kara Destan�’nda

gelecekte kahraman olacak çocukla ayn� günde dört kulakl�, gri renkli bir tay dünyaya gelir.

Bu tay� do�uran k�srak, ine�e dönü�erek yetim kalm�� Kögüteymergen’� de kendi sütüyle

besler. Kan Püdey Destan�’nda da k�srak ine�e dönerek bahad�r olacak çocu�u besler. Onun

tay� da önce buza��ya döner sonra bahad�r�n at� olur. Kahramanl�k hikâyelerinde bahad�r�

akrabalar� ona at�n� dinlemeyi ö�ütler. Altay-Bauçay hikâyesindeki Altay Bauçay Bahad�r�n 345 �ekir Ibirayuli �brayev; “Kazaklar�n Eski �nançlar�nda At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.320. 346 Bkz. Metin Ergun-Gaynislam�brahimov; Ba�kurt Halk Destan� Ural Bat�r, Ankara 1996. 347 Abdülkadir �nan; “Eski Türklerde ve Folklorda “ant”” Makaleler ve �ncelemeler, C. I, Ankara 1987, s.330. 348 Lina Mihailovna Sabaraykina; “Saha Halk�n�n Çevik Nürgün Bahad�r Destan�nda At Sembolü”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.313. 349 Nezihe Seyhan; “Türk Kültüründe At Tasviri” Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.167.; Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1995, s.184.

58

kar��la�t��� tüm zorluklar�n nedeni olarak kendi at�n� dinlememesi gösterilir. At sava� alan�nda

yaralanan bahad�r� kenara çeker ve çe�itli bitkilerle tedavi eder. Destanda at yere yatarak kar

ya�d�rabilir. Ya da havay� so�utabilir. At hikâyelerinde; insana, ceylana ve ku�a dönebilir, Bu

�ekilde girilmeyecek yerlere girebilir ve ondan bahad�r için önemli �eyleri d��ar� ç�karabilir.

Bazen hikâyelerde bahad�r ve at� ayn� zamanda �ekillerini de�i�tirebilirler. Mesela, bahad�r

karasine�e, at ise y�lana dönebilir. At k�l� at olabilir. At k�l� ile bahad�r yeralt� dünyas�ndaki

�rma�� geçip Erlik padi�ah�na ula�abilir.350 Türk mitolojisinde bu k�l�k de�i�tirme veya

fiziksel de�i�ime “ba�ka bir dona bürünmek” denir. Don kelimesi atlar için renk anlam�na

gelmektedir. Bu iki kelimenin kökende benzerlik dolu�turmas� dü�ündürücüdür.

Yine Altaylar’da ya�ayan Tuvalarda da at önemli bir varl�kt�r. Tuvalarda at, Mo�ollar ve

Kazaklardan farkl� olarak sadece binek hayvand�r. Sa��lmad��� gibi, eti içinde kesilmez.

Tuva destanlar�nda kahramanlar atlar� ile an�l�rlar. Masal veya destan kahraman� ço�u kez

daha çocuk ya�ta iken kaderin kendisine yazm�� oldu�u, önceleri genellikle çok c�l�z olmakla

birlikte kahraman�n kendisi için uygunlu�undan zerrece �üphe etmedi�i at�na kavu�ur. Bu

c�l�z at, tam zaman�nda güzel, gösteri�li bir hal al�r; mesela kulaklar�n� geçen boynuzlar,

yanlar�nda kanatlar ortaya ç�kabilir. Bir y�ll�k yol bir ayda bir ayl�k yolu bir günde alabilen bir

att�r. Di�er Türk destanlar�nda oldu�u gibi duruma hâkimdir ve ne yapaca��n� bilir.351

Tuva destanlar�n�n ana motifi Azerbaycan352 ve Türkiye’de de bulunan Köro�lu Destan�’na

çok benzemektedir. Köro�lu Destan�; babas�n�n (Kör Seyis) sahip oldu�u ve denizden ç�kan

iki deniz ayg�r�n�n soyundan gelmektedir. K�rat ve Doru at do�ar do�maz bir tavlada k�rk gün

���k ve insan yüzü görmeden büyütülmü�lerdir. Köro�lu babas�n�n tenbihlerine otuz dokuz

gün riayet eder bu atlar ���k ve insan yüzü görmezler fakat k�rk�nc� gün dayanamaz tavlar�n

üstünden bir delik açarak ne olup bitti�ini görmek ister ve gördüklerine inanamaz. Sa�

taraftaki at�n omuzlar�nda iki kanat alev gibi yanmakta alt�n gibi par�ldamaktad�r. Sol taraftaki

ata bakar onun kanatlar� yoktur. Tekrar sa�a bakar ve kanatlar�n sönmü� oldu�unu görür. Bu

at Köro�lu’nun sevgili at� K�rat’t�r.353

350 Nina �atinova; “Altaylar�n Ya�am�nda ve Folklorunda At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.319. 351 Erika Tavbe; “Altay’daki Tuvalar�n Sözlü Edebiyat�nda At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.298. 352 Nureddin Semedo�lu Ba��rov; “Azerbeycan Medeniyetinde At ve Atç�l�k” Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.349. 353 Bilge Seyido�lu; “Mitolojik Dönemde At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.93.

59

Köro�lu tek ba��na yok gibidir. Onu anlaml� k�lan, kimli�ine ve kahramanl���na nitelik

kazand�ran K�r At’t�r. Destan içerisinde birinin ya�amas� di�erine ba�l�d�r. Destanda merkezi

K�r At olu�turmaktad�r.354

Türkiye’de derlenen bir ba�ka destan ise Battalname’dir. Battalname’de Battal Gazi’nin

‘Div-zade A�kar’ adl� at�n�n oldu�u, bunun ilahi bir güç taraf�ndan gönderildi�i, “Ab-�

hayat”tan içti�i, birçok din büyü�üne hizmet etti�i belirtilmektedir. A�kar Hz. Âdem’den beri

ya�ad���, Hz. Hamza’n�n yan� s�ra birçok din büyü�üne hizmet etti�i, Battal Gazi’den sonra

Sar� Saltuk’un bu at�n binicisi oldu�u ileri sürülmektedir.355

Türk masallar�nda da at�n çok önemli bir yeri vard�r. Türk masallar�nda at motifleri �u �ekilde

s�ralanabilir;

1- Atlar�n do�u�u

2- Atlar�n göl veya batakl�ktan ç�k���

3- Atlar�n konu�mas�

4- Atlar�n yard�mc� olmas�356 3.2. Sembolizmde At

At Türk kültüründe yapt��� etki ile Türk sembolizminde de yer edinmi�tir. S�ralamam�z

gerekirse at ölüm yolculu�unu yapt�ran vas�tad�r, kurban edilerek tanr�ya mesaj� götürendir,

kuyruk kesimi yi�itlik sembolüdür, kuyru�unun ba�lanmas� da ayn� anlam� ifade eder, yine

kuyruk ve yelesinden çelenk yap�l�r, baydara yine ayn� sembolizm içinde yer alan

unsurlardand�r.

At sembolizmini daha detayl� incelememiz gerekirse at ölünün mitik bir sembolüdür. Çünkü

ölünün ruhunu ta��yarak mistik bir yolculuk ile bu dünyadan ötekine götürür. Ayr�ca �aman

gökyüzü seyahatini çe�itli �ekillerde atla gerçekle�tirir357. Genelde �aman�n elinde bir sopa

354 Ali Abba� Ç�nar; “Türkmenlerde Ata Bak�� Tarz�”, Uluslararas� Türkistan Halk Kültürü Sempozyumu, Mu�la 2001, s.43. 355 Ali Abbas Ç�nar; a.g.e, s.32. 356 Saim Sakao�lu; “Türk Masallar�nda At Motifi”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.283. 357 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1998, s.172.

60

vard�r ve bu sopan�n ba��nda at� sembolize eden bir at ba�� vard�r. Ölüm sembolizmini en iyi

vurgulayan hayvanda att�r. Öteki dünyada sahibine hizmet edece�ine inan�lan at ölü ile

beraber kurban edilmi�tir. Ölünün seyahatini gerçekle�tirecek at� genelde ölünün yan�na

gömülür. Bazen bu yerle�im bir duvarla ayr�l�r, bazen de hemen yan yana gömülür. Ölen ki�i

yolculu�unu bu at�n ruhu ile yapar. Bu at genelde ölenin kendi at�d�r. Kurban edilen atlar

genelde sopa ile ensesine vurularak öldürülürler. Baz� mezarlara bir at gömülürken,

baz�lar�nda yüzlerce at cesedine rastlanmaktad�r. Baz� Türk topluluklar�nda at öldürülmeyip

serbest b�rak�l�r. E�er at geri gelirse, ruh yerine ula�t� anlam�na gelirmi� olur. Altaylar’daki

Arzhan Kurgan� at gömme eylemine tipik bir örnek olu�turur. Ara�t�rmac�lar buradaki yedi

mezarda 138 adet at gömüldü�ünü ve her mezar odas�ndaki atlar�n belirli bir kabileye ait

olduklar�n� söylemektedirler. Baz� mezarlarda ise sadece gemler bulunmu�tur. Bu da mezara

soyut bir at�n gelip alaca��n�n geme bu yüzden ihtiyaç duyulaca�� için b�rak�ld���n�

dü�ündürür. Bu tür gömülere Tuna Bulgarlar�’n�n yerle�ti�i bugünkü Bulgaristan’da

Pliska’da bulunan bir mezarda rastlanm��t�r358.

Mezarlara at gömme, at kurban�ndan çok farkl� bir ritüeldir. At kurban� iyilik ve yarat�l���n

sembolü olan ve gö�ün en büyük ruhu olan Ülgen’e sunmak için yap�l�r. Beyaz at Ülgen’e,

siyah at Erlik’e kurban edilir. Ak�am yap�lan haz�rl�klardan sonra tören ba�lar, tören yeri

tenha bir ormandaki çad�r olup, kam seçti�i kurbanl�k at ile ilgili olarak, gö�ün dokuzuncu

kat�na ç�kar ve Ülgen’in tasvibini al�r. Bu i�lemden sonra kurban kesilir. Baz� kurbanlar ise ok

at�larak ak at avlan�r ve kurban verilmi� olur. Bir di�er kurban �ekli de �slamiyetten önce

Orta ve �ç Asya’da kans�z kurband�r. �slamiyetten sonra 11. yüzy�lda Karahanl� devrinde

hala süren bu kurban çe�idine “iduk” ad� verilmektedir. Ka�garl�’ya göre kutlu ve mübarek

her nesneye ve b�rak�lan sal�verilen her hayvana bu ad verilir. Yine Ka�garl�’n�n söyledi�ine

göre bu hayvana yük vurulmaz, yünü k�rk�lmaz, sütü sa��lmaz ve sahibinin yapt��� bir adak

için saklan�rd�.

At kahraman�n en sad�k dostudur. Sava�larda at�n�n yard�m� ve h�z� sayesinde galip gelen

kahraman�n dostu, cesaret timsali ve yi�it olarak görülür. At yi�idin can yolda��d�r.

Arkeolojik kaz�larda ç�kar�lan kurganlarda, atlar�n kuyruklar� mezarda yatan�n hat�ras�n� yâd

edecek �ekilde kesilmi� veya dü�ümlenmi�tir. Rudenko’nun kazd��� Paz�r�k Kurganlar�nda

bu �ekilde kesilmi� ve bukleler halinde örülmü� atkuyruklar� ele geçmi�tir. �slamiyet’ten önce

358 Geza Feher; a.g.e., s.79.

61

ve sonra sahibi ölen at, dul kalm�� say�l�r ve kuyru�u kesilir veya örülürdü. Bahaeddin Ögel’e

göre evlerde, çad�rda, mezarlar üzerinde da� ba�lar�nda atkuyruklar� as�lmas� daha sonraki tu�

gelene�i ile alakal� olarak devlet sembolünü olu�turur. Ölen bir kahraman�n at�n�n

kuyru�unun mezara as�lmas� yi�itlik ve sava� sembolüdür359. Bu i�leme “dullama” denir.

Kahraman�n kar�s� ve at�n�n dul kalmas�n�n bir sembolü olarak aksetmi�tir. Kuyruk daha sonra

bir kaz��a tak�larak mezara dikilir. Selçuklu yasalar�nda atkuyru�unun kesildi�ine dair bir

örne�i Selçukname’den ö�reniyoruz. Bu eserde Melik�ah’�n ölümünden bahsedilirken, halk�n

ölen sultandan ho�nut olmad��� ve ölümüne üzülmedikleri için atlar�n�n kuyruklar�n�

kesmedikleri yaz�lm��t�r360. Osmanl� dönemi içinde geçerli olan bu uygulama Fatih’in o�lu

Mustafa Çelebi’nin ve II. Bayez�t’�n cenaze törenlerinde atlar�n kuyruklar� kesilmi� e�erleri

ters konmu�tur361.

Atla ilgili bir di�er sembolik de�erde “Baydara” gelene�idir (Çizim No: 1). Baydara, ölünün

ard�ndan kurban olarak kesilen at�n ba��n�n bir kaz��a geçirilerek ölenin mezar�na konmas�na

verilen add�r. Baz� Türk topluluklar�nda at�n derisi de kaz��a geçirilir. Baz�lar�nda ise derisi

itina ile yüzülür, içine saman doldurulur ve dikilir. Mezar�n üstüne baydara koyma gelene�i

yine ölünün ruhunun di�er dünyaya ula�mas�n� sa�lama dü�üncesi ile ilgilidir. Erzurum ve

Kars köylerinde at�n kafa kemi�i ambarlar�n kap� üstüne çak�l�r. De�irmen ve ambarlar�n

üzerine s�r��a geçirilmi� olarak dikilir.

Atlar baz� O�uz Boylar�na isim de olmu�tur. At�n totem olma zaman�ndan bu ismin geldi�i

dü�ünülmektedir. Alayuntlu ismi, o boyun yeti�tirdi�i atlar�n özelliklerinden ve totemlerinin

at olmas�ndan kaynaklanm��t�r362.

At Renkleri; Türkler atla o kadar bütünle�mi�lerdir ki at renklerine göre sava� düzeni

alm��lard�r. M.Ö. 201’de Çin �mparatoru Kao-ti’yi ku�atan Mo-tun (Mete) do�uya boz

atl�lar, bat�ya k�r atl�lar, kuzeye ya��z atl�lar, güneye doru atl�lar göndermi�tir.363 Göktürk

hükümdar� Kültigin ise Do�u yönüne yap�lan seferlerde doru ve kula, Güney yönüne yap�lan

seferlerde kula ve doru, bat� yönüne yap�lan seferlerde ak, kuzey yönünde yap�lan seferlerde

359 Bahaeddin Ögel; Türk Kültür Tarihine Giri� VI, Ankara 1984, s.197. 360 E�ref Buharal�; “Türklerde Matem Alametleri”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, �stanbul, 1990, s.153. 361 Ya�ar Çoruhlu; “Selçuklu Sanat�nda Görülen Kuyru�u Dü�ümlü At Tasvirlerinin �konografik ve �konolojik Mahiyetleri”, S.Ü. VI. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 16-17 May�s 1996, s.230. 362 Tuncer Baykara; Türk Kültürü, �stanbul, 2003, s. 423. 363 �brahim Kafeso�lu; a.g.e, s.273.

62

ya��z renginde at binmesi renk sembolizminin at üzerine yans�mas�n� Türk tarihinde ve

kültüründe göstermektedir.364

Yukar�da yap�lan tüm aç�klamalar bize at�n Türk kültüründe milli bir sembol haline geldi�ini

göstermektedir.365

Damgalar; Türkler mevsim göçleri s�ras�nda, sürülerin birbirine kar��mamas� için, her boy

sürülerine kendi “tamga”s�n� vurmaktayd�lar.366 Bu boylar�n daha sonra giderek di�er boylara

üstün gelmesiyle boylar�n damgalar� da devlet sembolüne dönü�mü�tür.367 �lk damgalara

Paz�r�k Kurgan�’ndaki atlarda rastlanm�� daha sonra ise petrogliflerde kar��m�za ç�km��t�r.

Birçok ara�t�rmac� bu tür �ekillerin ideogramlar� meydana getirdi�ini söyleyerek Orhun tipi

eski Türk yaz�s�n� meydana getirdi�ini belirtmektedir. Baz� �ekiller tam anlam� ile kelimeyi

ifade etmesinin yan�nda baz�lar� benzemekte, baz�lar� ise farkl� �ekiller göstermektedirler. Bu

yaz�n�n hiç de�ilse baz� harflerinin damgalardan türedi�i Türkologlar taraf�ndan kabul

edilmektedir. Türk damgalar� Anadolu’da �u �ekilde da��lm��t�r; At ve s���rlarda, koç ve

koyun kulak veya burunlar�nda, koç veya koyunun s�rt�nda, kuyru�unda ve ba��nda,

kovanlarda, bu�day ve un anbar�nda, mezar ta�lar�nda, kilim ve hal�larda, keçe ve

kepeneklerde, heybe, torba un çuvallar�nda, nak�� ve yan��larda, ziynet e�yalar�nda,

nazal�klarda, ev kap� ve duvarlar�nda, kap kacakta, el, yüz al�n pozu ve gögüse yap�lan

dü�melerde ve at ko�um tak�mlar�nda görülmektedir. R�za Nur, Sinop ve köylerinde yirmi

dört at damgas� toplam��t�r. Bu damgalar Anadolu’nun çe�itli yörelerinde gün geçtikçe

azalmaktad�r.368

364 Osman Fikri Sertkaya; a.g.m, s.30. 365 Ya�ar Çoruhlu; Türk Sanat�nda Hayvan Sembolizmi, �stanbul, 1995, s.165. 366 Emel Esin; Türk Kültür Tarihi; �ç Asya’daki Erken Safhalar, Ankara 1997, s.2. 367 Ya�ar Çoruhlu; “Türk Sanat�nda Görülen Devlet Simgeleri”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Ara�t�rmalar� 4, Ekim 2003, Ayr� Bas�m, s.235. 368 Ali Abbas Ç�nar; a.g.e, s.33.

63

III. TÜRKLERDE MEZARA AT GÖMME GELENE�� (KURGANLAR)

1. Orta ve �ç Asya

Orta Asya’da yap�lan kaz�larda mezarlara at gömme gelene�inin tahmin edildi�inden de

öncelere gitti�ini görmek mümkündür. Yukar�da da bahsetti�imiz dini nazariyeler atlar�n

bozk�r toplumu için ne kadar de�erli oldu�u ve dini inan��lar�nda da bu unsurun nas�l

yerle�mi� oldu�unu görmek mümkündür. Genel olarak bakacak olursak atlar sahibinin hemen

yan�na yat�r�lm��t�r. Atlar�n yat�� �ekli daha çok sahibinin ba��n�n tam tersi yönündedir. Ender

olarak da at ile ceset aras�n�n büyük bir ta�la ayr�ld��� görülmektedir. Birden çok at�n

gömüldü�ü mezarlarda ise atlar tamamen farkl� bir odaya yerle�tirilmektedir. Fakat en s�k

rastlanan gömü �ekli bir ceset ve bir at�n bulundu�u ve arada herhangi bir ay�r�c� unsurun

bulunmad��� mezarlard�r. Mezarlar�n ço�unda atlar ko�umlu olarak bulunmu�tur. Atlar, eyeri,

dizgin kakmalar�, üzengiler ve kay�� tutturmalar� ile mezarlardan ç�kar�lm��t�r369.

Özel olarak bakacak olursak ilk defa Anav Kültürü’nde at kemiklerine rastlanm��t�r370.

Christian’�n yapt��� tetkikler sonucunda do�u kurgandaki 1a tabakas�nda bulunan at

kemiklerinin M. Ö. 4 bin y�l�n�n ilk yar�s�na ait olduklar� tahmin edilmektedir.371 Anav

Kültürü’nde bulunan bu en eski at kemiklerinden ba�ka tüm safhalarda at kemikleri gelmeye

ba�lar ve birinci kültür safhas�ndan sonra at kemikleri say� bak�m�ndan daha fazlad�r. Bu da

göstermektedir ki Anav Kültürü’nde at büyük bir rol oynam��t�r.

Bozk�r halklar� ölüyü kimi zaman yakar, kimi zaman da gömerlerdi. Ölünün yak�lmas� âdeti

Andronovo döneminin sonunda (1300’e do�ru) ortaya ç�km��t�r. Bu adet Karasuk (1300-

700) ve Tagar (700-300) dönemlerinde s�kça uygulanm��t�r. 300’e do�ru Ta�l�k döneminde

ölülerin gömülmesi âdeti önem kazanm��t�r372. ��te bu dönemden sonra “Bozk�r Kültürü” daha

da yay�lm�� ve atl� gömülerin say�s�nda büyük bir art�� gözlemlenmeye ba�lam��t�r. Tabii

M.Ö. 300’e kadar atl� gömü �ekline rastlamaktay�z ancak M.Ö. 300’den sonra elde edilen

bulgular bununla k�yaslanamayacak kadar fazlad�r.

369 Csanat Balint; “Türk Tipi Arkeoloji An�tlar�”, Türk Kültürü Ara�t�rmalar�, 24/1 Ankara 1986, s. 23. 370 �evket Koçsoy; “Türk Tarihi Kronolojisi”, Türkler Ansiklopedisi, C. I, s. 73. 371 Mustafa Kalkan; a.g.m., s.1131. 372 Jean Paul Roux; Orta Asya (Tarih ve Uygarl�k), �stanbul, 2001, s. 64.

64

Asya Hun hükümdarlar�na ait kurganlarda ve Orta Avrupa’da Hun ve Avar ça��

mezarlar�nda at iskeletlerine çokça rastlanmaktad�r.373 Yaln�z bu konu ile ilgili iki unsuru

birbirinden ay�rmak gerekir. Mezarlarda bulunan kurban edilmi� at iskeletleri bizim konumuz

ile uzaktan alakal�d�r. Çünkü bu bir törensel adettir. Cenaze töreni yap�ld�ktan sonra say�ca

yüz, iki yüz bazen binleri bulan at kesilmektedir ve bir nevi cenaze yeme�i (ölüyü anma

amaçl�) yenir. Bizi ilgilendiren unsur ise; ölen ki�iyle gömülen, ölenin çok sevdi�i at�d�r ve

hiçbir �ekilde bu at yenmez. Bu at adeta dokunulmazl�k kazanm��t�r. Ölen Alp’in en sevdi�i at

onu cennete götürecektir. Çünkü somut dünya ile soyut dünya aras�ndaki yolculu�u at

sa�lamaktad�r. Kirakos Gondzaketsi’de bu görü�leri desteklemektedir. Anlatt���na göre;

“Yak�nlar� ölen ki�inin mezar�na atlar� da gömerler, söylediklerine göre, ölenin gitti�i yerde

büyük sava�lar olmaktad�r ve bu yüzden ölenle birlikte sava� at� da gömülür. Ölenin

hat�ralar�n� yâd etmek istedikleri zaman, de�i�en say�da at keserek, at�n midesinde delik

açarlar ve bu delikten at�n tüm etlerini kemiksiz olarak ç�kart�rlar. Daha sonra ölenin

yak�nlar� at�n sakatatlar�n� ve kemiklerini yakarlar ve deriyi at�n vücudunu bir bütünlük

içinde korumak amac�yla dikerler. Bundan sonra ise, keskin uzun bir s�r��� at�n kar�n

zar�ndan sokarak a�z�ndan ç�kar�rlar ve sonra da at�n bedenini bir a�aca veya yüksek bir

yere asarlar” der.374 Tabi bu uygulama kurban hayvanlar�nda yap�lmaktad�r. Baz�

mezarlardan birden fazla at�n ç�kmas� ise yine yukar�da bahsedilen ölüler dünyas�nda

yap�lacak sava�la ilgili olmal�d�r. Genelde birden çok at, prens ve hanedan mensuplar�na ait

olmal�d�r. �nan��a göre yeryüzünde ne esire ne de binek hayvan�na sahip olmayan biri, öteki

dünyada bunlar� bulamayacakt�r. Fakat e�er öteki dünyaya bir çift at götürürse, di�erleri de

do�acak ve orada sava�lar meydana geldi�inden, ölülerin ba��na ikinci bir ölüm

gelebilecektir375.

Tabii atl� mezar gömülerine rastlanmas�n�n en önemli sebeplerinden biri de son ara�t�rmalara

göre; Ehli hayvan besleyicili�in ilk safhas�nda domuz; Tunguz ve Mo�ollara, öküz, inek,

manda v.s.; �ndo-Germen’lere, deve; çöl kavimlerine, at ve koyun; Türklere has hayvnlar

olmalr�d�r. Bu bak�mdan, Afanasyevo-Andronovo kültüründe at ve koyun kemiklerini bir

arada bulunmas� daha manal� bir duruma girer ve böylece Türk bozk�rlar�n�n ba�lang�çtaki

ekonomik bünyesi de ortaya ç�km�� olur.376

373 �brahim Kafeso�lu; a.g.e, s.294. 374 Dmitry Dubrovsky; “Cuci Ulusu’nun Cenaze Törenlerinde At Kurban Edilmesi”, Türkler Ansiklopedisi, C. III, s.82. 375 Jean Paul Roux; Altay Türklerinde Ölüm, �stanbul, 1999, s. 172. 376 �brahim Kafeso�lu; a.g.e, s.305.

65

Bir di�er görü� de Rus arkeologlar� taraf�ndan ortaya at�lm��t�r. Rus arkeologlar, ç�kar�lan her

atl� mezar�n Türk dönemi olmad���n�, bunlar�n daha çok T’ie-lö halk�na ya da K�rg�zlara ait

oldu�unu belirtir.377 K�rg�zlar’�nda bir Türk boyu olmas�, T’ie-lö halk�n�n da Proto-

Türklerden olu�mas� ve yukar�da da dini, efsanevi ve iktisadi aç�dan Türklerin at nesnesine

verdi�i de�erleri gördükten sonra bu sav� kabul etmek olanaks�z gözükmektedir.

Türk devrinin karakteristik özelli�i atl� defindir. Bu töre �ç Asya’da ya�am ko�ullar� ve

ya�ay�� �ekli ile do�rudan ba��nt�l� olarak ortaya ç�km��t�r. XX. yüzy�l’a kadar baz� Türk ve

Mo�ol halklar�nda ya�am��t�r. Ba�l�ca unsuru daima bütün at�n gömülmesidir; at ölünün

sa��na ya da soluna fakat hemen de daima ters yönde olmak üzere (yani ba� sahibinin ba��n�n

ya da ayaklar�n�n yan�nda bulunuyor) yat�r�l�yordu. At�n mezar çukurunu dolduran topra�a,

ölünün 10-70 cm. kadar üstüne gömüldü�ü hallere de rastlan�yor. At�n ba��, -Avarlar’da

oldu�u gibi- bazen bir ta� levhaya da mezar çukurunun tümse�ine yat�r�l�yorlard�. Türklerde

at�n kans�z öldürülmesinin mecburi olmad��� dü�ünülmektedir. Baz� mezarlarda at�n

kafatas�nda darbe izine de rastlanmaktad�r. Mezarlardan ç�kar�lan Atlar�n daima ko�umlu

olarak gömülmesi yine yukar�da bahsedilen cennete götüren vas�ta ile alakal� olmal�d�r. Çok

ender olarak iki ya da üç at�n bir arada bulundu�u olmu�tur. Mezarlardan ç�kan atlar�n ço�u

ya�l� (6-18 ya�) atlard�r. Bu da ölenle beraber bir birliktelik payla�m�� atlar olabilece�i sav�n�

güçlendirmektedir. Bir di�er ilginç nokta ise bazen at�n gömülü olmas� gereken yerde genç

çocuk ile koyun iskeleti bulunmas�d�r. Bu durumda Bozk�r kültüründe çocuklar�n ata

binmeden �an alamamas� ve ata binmeden koyun üzerinde al��t�rma yapmalar� gelene�ine

ba�lanarak aç�klanabilir.

1.1. Proto-Türk Devri Atl� Kurganlar�

Orta ve �ç Asya’da yap�lan Prehistorik ve Arkeolojik kaz�lar mezarlarda yüksek miktarda at

kal�nt�s� oldu�unu göstermektedir. Bozk�r kültürünün ortaya ç�kt��� ça�lardan itibaren

kurganlarda atlar�n ölüyle birlikte gömüldükleri anla��lmaktad�r. Ölüm sembolizmi ile ilgili

bu gelenek, daha bu ça�larda ortaya ç�km�� bir alt yap�ya sahiptir.

377 Csanat Balint; a.g.m., s. 10.

66

Sinta�ta Mezarlar�; Güney Urallar’daki Sinta�ta Mezarl���’ndan ç�kar�lan insan cesetleri, at

cesetleri ve arabalar bize atl� gömünün en eski örne�ini sunmaktad�r. Bu mezarlar Andronovo

Kültürü’nün lider ya da sava�ç� kesiminin mezarlar� oldu�u dü�ünülmektedir. Andronovo

Kültürü’nün Petrovo evresine ait olan bu mezarlar, M.Ö. 17-16. yüzy�l gibi çok erken bir

zamana tarihlenirler378. Büyük mezar odalar�ndan olu�an mezarlar�n çat�lar� a�aç aksamla

kapl�d�r. Paz�r�k kurganlar� ve Karadeniz’in kuzeyindeki baz� kurganlarda oldu�u gibi

Sinta�ta mezarlar�nda da at arabalar�na rastlanm��t�r. Dört tekerlekli olan bu araba bir metre

yüksekli�ine sahiptir. Bu mezarl�kta bulunan tüm arabalar atlarla beraber gömülmü�tür

(Resim No: 1).

Atlar mezara kuzey-güney yönünde, ba�lar� bat�ya dönük, süslenmi� halde yan yat�r�lm��t�r.

Mezar�n bat�s�nda daha geni� bir çukura ise insan cesetleri bulunmu�tur. Ayn� döneme

tarihlenen Berlik mezarlar�nda da at ile insan cesetleri mezar�n iki ayr� taraf�na

yerle�tirilmi�tir379. Bu mezarlarda bulunan atlar�n ko�um tak�mlar� ise kemikten yap�lm��t�r.

Ko�um tak�mlar�n�n ilk örnekleri de bu mezarlardan ortaya ç�kar�lm��t�r380. Bu mezarlarda at

cesetlerinin ç�kmas�n�n yan�nda öküz ve koyun kemikleri de bulunmu�tur. Bu gelenek daha

sonraki devirlerde yap�lan mezarlarda da görülür. Ayr�ca bu mezarlarda silahlar, bak�r

bilezikler, çe�itli nitelikte kaplar gibi birçok ölü hediyesine de rastlanm��t�r. At ko�um

tak�mlar�nda ve di�er e�yalardaki en önemli süsleme ise zig zaglard�r.

Sinta�ta mezarlar�ndan sonra bu tip gömü �eklini devam ettirenler Andronovo Kültürü’nün

son dönemlerinde ya�ayanlard�r. Fakat bu topluluklarda Sinta�ta’daki gibi yo�un bir atl�

gömüye rastlanmaz. Alakul dönemi olarak adland�r�lan bu dönem M.Ö. 15-14. yüzy�llara

tarihlenmektedir. Al�pka� Mezarlar� ise bu seyrek gömü �ekline verilecek ender

örneklerdendir. Tüm bu buluntular Tuva’daki Arzhan Kurgan�’n�n öncülünün Güney

Urallar’daki kurganlar�n oldu�unu kan�tlamaktad�r.

378 V. M. Mason; “The Decline of the Bronze Age Civilization and Movements of the Tribes”, History of Civilization of Central Asia, Volume I, France, 1996, s. 346. 379 Nikolay A. Bokovenko; “Avrupa �skitleri Üzerinde Asyal� Etkiler” , www.anatoliaeurasia.org/makale.htm, 11 Temmuz 2006. 380 V. M. Mason; a.g.m., s. 347.

67

Arzhan Kurgan� I; Baykal Gölü’nün 700 km bat�s�nda Sayan Da�lar�’nda bulunan Arzhan

Kurgan� at gömme gelene�inin bugüne kadar bulunmu� en ilginç örneklerindedir381. 120

metre çap�nda 3-4 metre yüksekli�indeki toprak y���nt�382 kald�r�l�nca, ara�t�rmac�lar burada

ana mezar çevresindeki 70 mezara rastlam��lard�r383 (Çizim No: 2). Bu yetmi� mezar�n 1, 2,

3, 5, 10, 13, 17, 20, 31, 34, 37, 68 nolu odalar�nda at cesetlerine rastlanm��t�r. Yetmi�

mezardan on ikisinde bulunan at cesetlerinin toplan say�s� 138’dir384. Her mezar odas�ndaki

atlar�n belirli bir kabileye ait oldu�u dü�ünülmektedir.385 Bu kurgandaki at gömülerinin en

ilginç yan� her odadaki atlar�n�n de�i�ik renklerde olmas�d�r. Ayr�ca atlar�n üzerindeki ko�um

tak�mlar�nda bozk�r sanat�n�n ilk örnekleri olan hayvan mücadele sahnesini gösteren

kabartmalar bulunmaktad�r386 (Resim No: 2). Malzeme ise genellikle bronzdur. Cenaze

merasimi s�ras�nda yenen atlar�n binlerce oldu�u anla��lmaktad�r. Kurgan üst üste ve yan yana

odalar olu�turacak �ekilde olu�turulmu�tur. Tuva’da Sayan Da�lar�’nda bulunan ve

muhtemelen Hun �mparatorlu�u’nu kuran Türklerin atalar� taraf�ndan yap�lan (M.Ö. 9-8.

yüzy�l) bu mezar yap�s� merkezdeki bir kurgan etraf�nda düzenlenmi�tir.387. Merkezde

bulunan ana mezar�n bir krala veya yüksek bir yöneticiye ait oldu�u dü�ünülmektedir ve bu

ana mezar�n çok önceden ya�malanm�� oldu�u kaz� s�ras�nda fark edilmi�tir.

Arzhan Kurgan� II; Arzhan Kurgan� I’in çok yak�n�nda Tuva Özerk Cumhuriyeti s�n�rlar�

içinde bulunmaktad�r. 2001 y�l�nda kaz�lar�na ba�lanan kurgan�n karbon 14 testinde M.Ö. VII.

yüzy�la tarihlendi�i ortaya ç�kar�lm��t�r. �ki metre yüksekli�inde ve seksen metre çap�nda olan

bu mezar�n üzeri on binlerce kayan�n getirilip y���lmas� ile olu�turulmu�tur. Mezar h�rs�zlar�

taraf�ndan defalarca soyulan kurgan�n merkezi, as�l gömlen ki�iye ait de�ildir. H�rs�zlardan

korumak amaçl� yap�ld��� dü�ünülen ikinci bir oda as�l mezar�n sahibi için ayr�lm�� ve mezar

h�rs�zlar� taraf�ndan fark edilmedi�i ortaya ç�kar�lm��t�r. Bir kad�n ve bir erkek iskeleti ile

beraber yirmi kilo alt�n e�ya 5700 parça halinde ele geçirilmi�tir. Kemikler üzerinde yap�lan

ara�t�rmalardan sonra erke�in 40-45, kad�n�nsa 30-35 ya�lar�nda oldu�u anla��lm��t�r. Kad�n�n

381 K�l�ç Osmanov; “Bozk�r Kavimlerinden Azlar”, K�rg�z Türkçesinden Aktaran; Mustafa Kalkan, Türk Bilimi Ara�t�rmalar�, 2005, S.17, s.1. 382 Anonim; “Les Donnees de l’archeologie”, www.wikipedia.org/wiki/Scythes+arjan+kourgane, 11 Temmuz 2006. 383 Anonim; “�slam Öncesi Dönem”, Türk Dünyas� Kültür Atlas�, �stanbul, 1997. 384 A. Askarov- V. Volkov- N. Ser-Odjav; “Pastoral and Nomadic Tribes at the Beginning of the First Millennium”, History of Civilization of Central Asia, Volume I, France, 1992, s. 470. 385 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1995, s.173. 386 A. Askarov- V. Volkov- N. Ser-Odjav; a.g.m., s. 470. 387 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., 1998, s.50.

68

erkekten on ya� küçük olmas� kad�n�n erke�e kat�lmas� için kurban edildi�inin bir kan�t�d�r.

Erkek egemen bir toplumda bunun aksinin olmas� dü�ünülemez. Ana odan�n etraf�nda yine

oda içinde bir at mezar�na rastlanm��t�r. Bu odan�n içinde on dört at iskeleti ele geçirilmi�tir.

Atlar di�er mezarlarda oldu�u gibi ko�um tak�mlar� ile birlikte gömülmü�tür. Ko�um

tak�mlar�ndan bir tanesi ise Ukok Platosu’nda bulunan Ak Alaha kurganlar�ndan ç�kar�lan

bal�k biçimli ko�um tak�m� süsleri ile neredeyse ayn�d�r. Malzeme Ak Alaha’da keçe iken

burada alt�nd�r388. (Resim No: 3,4,5,6)

Mayemir Kurganlar�; Bir di�er Hun dönemi öncesi Kurgan toplulu�u da Mayemir

bozk�r�ndaki kurganlard�r. M. Ö. 7-6. yüzy�la tarihlenen bu mezarlar Kiselev ve Adrianov

taraf�ndan aç�lm��t�r. Be� kurgandan olu�an bu mezarlar Nar�n Nehri kenar�ndad�r ve eski

Karasuk ça�� kurganlar�ndan atlar� ihtiva etmeleri bak�m�ndan kesin olarak ayr�lmaktad�r.389

388 Mike Edwards; Sibirya �skitleri Alt�n Ustalar�, National Geographic, Haziran 2003, s. 48 389 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 34.

69

1.2. Hun Dönemi Atl� Kurganlar�

M.Ö. IV. Yüzy�ldan itibaren farkl� dönemlerden günümüze ula�an mezarlardaki kal�nt�lardan

Hunlar�n atl� bir kültür olu�turduklar� anla��lmaktad�r.390

Hunlar�n yerle�ik oldu�u bölgelerdeki kurganlarda yap�lan kaz�lar da; �ibe, Katanda,

Tüekta, Paz�r�k, Berel gibi kurganlarda at gömüleri ve at kullan�m malzemleri (eyerler,

ko�um tak�mlar� ve eyer alt� örtüleri) bulunmu�tur.391 �lginç olarak Hunlar�n merkezinin

Ötüken olmas�na ra�men Hun kurganlar� daha çok Altaylar bölgesinde ç�kar�lm��t�r.

Katanda Kurganlar�; 1865 y�l�nda392, �ç Asya’n�n Berel ve Katanda bölgelerinde içi

donmu� kurganlar� ke�federek ilk arkeolojik kaz�lara Radloff ba�lam��t�r.393 Bu bölgede dört

adet oldukça büyük mezarl�k vard�r. Katanda’n�n a�a�� mecras�n�n sol sahilinde, tepeleri

büyük ta�lar�n y���lmas�yla meydana getirilmi� 30-40 mezar vard�r. Mezarl�k tepeleri

küçüktür394. Paz�r�k ve �ibe kurganlar� ile beraber Altay bölgesinin en eski prens mezarlar�n�

olu�tururlar. Paz�r�k kurganlar�ndan farkl� olarak Katanda kurganlar�n�n mezar höyü�ü

toprakla de�il büyük ta� parçalar� ile kapl�d�r395. Katanda kurganlar� dört mezarl�k alan�ndan

olu�ur. Birinci alan 30-40 civar�nda kurgan� ihtiva eder. �kinci alanda 20 kadar kurgan

bulunmaktad�r. Üçüncü alan, Katanda’n�n yukar� mecras�nda bulunur. Dördüncü alan ise,

Katanda’n�n bat�s�nda bulunmaktad�r. Bu bölgede iki tip kurgan vard�r. Büyük tip kurganlar

küçüklere nazaran daha eskidirler.

Radloff’un 1865 tarihinde ilk açt��� kurganlar birinci mezarl�k sahas�nda bulunmaktad�r. �lk

aç�lanlar sekiz adettir. Bu sekiz mezardan dört tanesinin daha önce aç�ld��� ve soyuldu�u

anla��lm��t�r. Di�er dört tanesi ise ilk defa Radloff taraf�ndan aç�lm��t�r. Höyü�ün üzerinden

küçük ta� parçalar� kald�r�l�nca alt�nda dört kö�eli bir mezar çukuru bulunmu�tur. Bu

düzenlemede olan mezarlardan birincide iki at, ikincide iki at, üçüncü de ise üç at iskeleti

ç�km��t�r. Atlar�n hepsinin ba�lar� bat�ya dönüktür. Atlar�n bulundu�u mezar çukurunun

aras�nda bulunan mezar odas�nda üç insan cesedi bulunu�tur. Cesetlerden biri kad�nd�r396. Bu

390 Nezihe Seyhan; a.g.m, s.168. 391 Nejat Diyarbekirli; a.g.m, s. 148. 392 Ekrem Memi�; �skitlerin Tarihi, Konya, 1987, s. 10. 393 Nejat Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, Ankara, 1977, s.126. 394 W. Radloff; a.g.e., s. 127. 395 Ekrem Memi�; a.g.e., s. 10. 396 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, Türkler Ansiklopedisi, C. IV, s. 63.

70

mezarlar�n aç�ld��� kaz� sezonunun son günlerinde aç�lan bir mezarda zeminin 1.5 ar��n

alt�nda bir at cesedi daha bulunmu�tur. Bu at�nda ba�� do�uya do�ru döndürülmü�tür.

Bu kurganlardan ikinci mezarl�k sahas�ndaki birinin iç geni�li�i 20 metrekare kadard�r. Bu

geni� kurganda alt� tane at iskeleti ve alt� adet gem bulunmu�tur.397 Fakat Radloff’un kazd���

bu kurgan�n Katanda’daki kurganlardan hangisi oldu�u bilinmemektedir. Bu kurganlarda

insanlarla atlar�n gömüldükleri yerler birbirinden kal�n duvarlarla ayr�lmaktad�r.398

Katanda’da bulunan atlar cins itibari ile Paz�r�k atlar�na benzemektedir.399 Radloff atlar�n

say�s�n� ne yaz�k ki belirtmemi�tir. Kurganlar�n tarihi münaka�al� olmas�na ra�men M.Ö. II-I

yüzy�l�na ait olmal�d�r. Mezarda birkaç küçük alt�n ve gümü� parsç�ndan ba�ka de�erli e�ya

elde edilememi�tir. H�rs�zlar�n bu kurgana girdikleri rahatl�kla anla��lmaktad�r. Büyük

kurgan�n buz ile kapl� olmas�ndan dolay� birçok e�ya insutu halinde ele geçirilmi�tir400.

Bu sahada büyük mezardan ba�ka dokuz adet küçük mezar daha açan Radloff, dört tanesinin

soyulmam�� oldu�unu söyler. Bu dört mezarda da erkek iskeleti bulunmu�tur. �lk mezarda iki

ar��n derinlikte ba�lar� do�uya yönlendirilmi� iki at iskeletine rastlanm��t�r. Ayr�ca bunlar�n

yan�nda demir üzengi ve tokalara rastlanm��t�r. Bu atlar�n biraz at�nda mezar�n sahibi erkek

iskeletine rastlanm��t�r. �kinci mezardaki tek fark erkek ve at cesetlerinin do�uya de�il de

bat�ya yönlendirilmi� olmas�d�r401.

Radloff bir ba�ka kurgan grubunu Berel Nehri k�y�s�nda ancak Buktarna yak�nlar�nda

bulmu�tur. Bu kurganlardan birinde 16 at cesedi bulunmu�tur. Bu atlar a�aç zemin üzerine

dört s�ra halinde yerle�tirilmi�lerdir. Tüm atlar�n ba�lar� do�uya yönlendirilmi�tir. Ko�um

tak�mlar� üzerinde tak�l� bulunan atlar�n materyalleri demirdendir. En üstteki dörtlü at

grubunun üzerinde alt�n objelerde bulunmu�tur. Mezar�n sahibinin bulundu�u bölüm ise

atlar�n daha a�a��s�ndad�r. Cesetle beraber silahlar� da yan�na konmu�tur402. Radloff ise bu

kurgan için Güney Altaylar’da eski demir devrinden kalan bir kurgan olarak niteler. Fakat

Radloff eserinde bu mezar�n ismini ve yerini tam olarak belirtmemi�tir403 (Çizim No: 3).

397 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 61. 398 Anonim; “Katanda”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. XI, s.65. 399 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 61. 400 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 110. 401 W. Radloff; a.g.e., s. 135-36. 402 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 110. 403 W.Radloff; a.g.e., s.150.

71

I. Paz�r�k Kurgan�; Paz�r�k kurganlar� 1924 y�l�nda ke�fedilmi�404, 1929 y�l�nda da Griaznov

ve Rudenko’nun mü�terek idarelerinde kaz�lara ba�lanm��t�r. Do�u Altay’da Yan Ulagan

Irma�� k�y�s�ndaki k�rka yak�n mezardan olu�maktad�r405. Alt� büyük prens mezar� bulunan406

mezarl�kta toplam k�rk adet mezar vard�r407. Bu kurganlar�n hepsinin ayn� zamanda in�a

edilmedikleri aç�kt�r.408 Bu kurganlardan en önemlisi 1. kurgand�r. Çünkü ya�mur suyunun

mezar�n içine s�zmas� ve suyun donmas� ile mezar odas� içindeki tüm objelerin ilk günkü gibi

kalmas� mümkün olmu�tur.409 Paz�r�k kurganlar�nda di�er birçok Türk kurgan�nda oldu�u gibi

atlar insanlara mahsus mezar odas�n�n d���nda gömülmü�tür. Bu tip mezarlar Hun kültürünün

mü�terek bir hususiyetidir.410

5m. Çap�nda, 1.5x2 m yüksekli�inde bir ta� y���n� alt�nda bulunmaktad�r. As�l mezar çukuru

ise 7.2 x 7.2 x 4 ölçülerindedir. Kurgan tomruk duvarlarla birbirine geçme olarak

olu�turulmu�tur.411 Bu mezar M.Ö. V. yüzy�l�n ikinci yar�s�na tarihlenmektedir412.

Mumyalanm�� ceset ana odadaki lahitte bulunmaktad�r ve lahit a�açtan oyulmu�tur413. Ana

oda soyulmas�na kar��n, kuzey taraftaki odaya h�rs�zlar dokunmam��lard�r ve bu oda da bugün

ölmü� gibi taze ve tam e�er tak�mlar� ile beraber on at cesedi414 ve iki geyik mask�

bulunmu�tur.415 Paz�r�k’taki bu geyik masklar� bugünkü Samoyedler’in atalar� taraf�ndan

hediye olarak gönderilmi� olmal�d�r. Çünkü bugün Samoyedler atlar� bulunmad��� için

Altaylar’daki Türk topluluklar�n�n uygulad�klar� at ritüelini geyiklerle uygulamaktad�rlar416.

On at�n renkleri de ald�r. Hepsi ayg�r olup kuyruk, yele ve t�rnak saçaklar� kesilmi�tir417.

Kulaklar�nda, kesmek suretiyle yap�lm�� ni�anlar vard�r. Her ayg�r�n ni�an� ayr�d�r.418 On at�n

ni�anlar�n�n ayr� ayr� olmas� on kabileye ait oldu�unu göstermektedir. Kabile hayat�nda

ni�anlar kabileleri ay�rmak için kullan�lmaktad�r. Atlar�n hepsinin ayg�r olmas� Türklerin

kurban gelene�i ile alakal�d�r. Gelenek ve ananelerde sadece erkek hayvan�n kurban edildi�i

404 Jean Paul Roux; a.g.e., s. 92. 405 Ekrem Memi�; a.g.e., s. 11. 406 Warwick Bray-David Trump; a.g.e., s. 173. 407 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, Türkler Ansiklopedisi, C. IV, s. 58. 408 Nejat Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, s.126. 409 Anonim; “Paz�r�k”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. XV, s.538. 410 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991 s.64. 411 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., 1998, s.51. 412 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 112. 413 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 58. 414 Albüdkadir �nan; “Altay’da Paz�r�k Kaz�s�nda Ç�kar�lan Atlar�n Durumunu Türklerin Defin Törenleri Bak�m�ndan Aç�klama”, Makaleler ve �ncelemeler, C. II ,Ankara 1991, s.261. 415 Oktay Aslanapa; Türk Sanat�, �stanbul, 1984, s.1. 416 Jean Paul Roux; a.g.e., 1999, s. 284. 417 Orhan Türkdo�an; a.g.e., s. 415. 418 Abdülkadir �nan; “Altay’da Paz�r�k Kaz�s�nda Ç�kar�lan…”, s.261.

72

bilinmektedir.419 At cesetleri incelendi�inde iki cins at türü ortaya ç�km��t�r.420 Birinci tip

bozk�r veya Mo�ol at� denen tip; ikinci tip ise “türkmen at�” denen, yüksek boylu iyi cins

atlardand�r. Genelde Orta Asya’n�n yerli at� Mo�ol veya Prejevalskiy at� denen att�r. �kinci

tip atlar�n ise me�hur Fergana atlar� olmas� muhtemeldir.421 Bulunan eyerler geyik k�l�ndan

doldurulan keçe minderler �eklindedir (Resim No: 7), (Çizim No: 5,6,7,8,9,10). Ko�m

tak�mlar� ise Türk sanat�nda ince i�çili�in geli�mi�li�ini gösteren en önemli kan�tlar aras�nda

bulunmaktad�r. �nsan yüzleri ve hayvan figürleri en önemli örnekleri olu�turmaktad�rlar

(Resim No: 8,9), (Çizim No: 11). Bu kurgandan ç�kar�lan hal� üzerindeki at motiflerinde

atlar�n kuyruklar�n�n dü�ümlü olmas� ile mezardan ç�kar�lan atlar�n kuyruklar�n�n dü�ümlü

olmas� bu topluluklar�n ya�ad�klar� ya�amla sanatlar�n� nas�l ayn� pota içerisinde erittiklerini

aç�kça göstermektedir (Çizim No: 12).

Paz�r�k mezarlar�ndan ç�kar�lan en ilginç objeler ise geyik ba�l�kl� atlard�r. Geyik ba�l�kl�

atlar�n varl��� ancak �u �ekilde aç�klanabilir; ormanlardan bozk�ra do�ru göç, Prototürklerin

en önemli hareketini olu�turmaktad�r. Avc� ve toplay�c�l�ktan, hayvanc�l��a rengeyi�i

kültüründen at kültürüne geçerler. Paz�r�k buluntular�ndan ortaya ç�kar�lan geyik maskl� atlar

bu yeni kültüre uyma çabalar�n�n bir göstergesi olabilir422. At, ren geyi�inin yerine geçince o

eski adet oldu�u gibi kalm�� ve art�k bulunmayan ren geyi�inin yerine atlara onun maskesi

geçirilmi�tir423 (Resim No: 10,11), (Çizim No: 13).

II. Paz�r�k Kurgan�; Rudenko taraf�ndan 1947’de kaz�lan bu kurgan 30 metre çap�nda ve

1.75 metre yüksekli�inde bir tepenin alt�nda bulunmu�tur424 (Resim No: 14). As�l mezar

odas�n�n duvarlar� siyah keçe ile kaplanm��t�r. Kurgan�n kuzey taraf�nda ko�um tak�mlar� ile

beraber 7 at cesedi bulunmu�tur425. Atlar�n odas� nispeten yüksekçe bulundu�undan içindeki

buzlar zaman zaman erimi� ve cesetlerin bozulmas�na sebep olmu�tur. Atlar�n ikisi hariç,

yeleleri kesilmi�, kuyruklar� ise örülmü�tür. Ko�um tak�mlar� I. Paz�r�k kurgan�ndakilerin

ayn�d�r. Atlardan birinin ba��nda bulunan deri ve keçeden yap�lm�� bir ba�l�k heykel

anlay���nda figürlerle yap�lm��t�r. Deri ve beyaz keçe malzemenin kullan�ld��� bu ba�l�kta,

ba�l���n at�n aln� üzerine gelecek k�sm� üstünde, bir da� keçisi ba�� ve onun da üzerinde

419 Abdülkadir �nan; a.g.m, s. 265. 420 Nina �atinova; a.g.m, s. 318. 421 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 65. 422 Jean Paul Roux; a.g.e., s. 93. 423 Lojos Ligeti; a.g.e., s. 209. 424 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 58. 425 Abdülkadir �nan; “�kinci Paz�r�k Kurgan�”, Makaleler ve �ncelemeler, C. I, s. 507.

73

kanatlar�n� açm�� bir y�rt�c� ku� bulunmaktad�r426. Keçeden yap�lm�� eyerlerde I. Paz�r�k

Kurgan�’nda oldu�u gibi dikkat çekicidir. Mezarda bir kad�n ve bir erkek cesedi

bulunmaktad�r427. Fakat bu cesetler soyguncular taraf�ndan parçalanm��t�r.428 Erkek olan

ceset üzerindeki dövmeler ile farkl� bir öneme sahiptir. M.Ö. V. yüzy�l�n ikinci yar�s�na

tarihlenen bu kurgan Paz�r�k kurganlar�n�n en büyüklerinden biridir429.

III. Paz�r�k Kurgan�; 1947-48’de kaz�lm��t�r. Ceset iç odada bulunmaktad�r ve a�açtan

oyulmu� bir lahitin içindedir, çünkü h�rs�zlar cesedi lathitten ç�kar�p yere b�rakm��lard�r.

Küçük masalar, davul, deri mi�fer, ipek para kasas�, tahta kürek, ok ba�l�klar�, üç adet has�r

kalkan bulunmu�tur. Paz�r�k kurganlar�n�n tümünde cesetle beraber at gömüsüne rastlanm��t�r.

III. Paz�r�k kurgan�nda hat�llar�n bulundu�u yer ile odan�n yer ald��� kesimde toplam on dört

adet at cesedine rastlanm��t�r430. Ko�um tak�mlar� zengin atlar do�u taraf�ndad�r (Resim No:

12,13). Bu atlar maske ile de süslenmi�lerdir431. Bu atlar�n ço�u Fergana at� olup, iki üç ya�

aras�nda olduklar� tespit edilmi�tir.

IV. Paz�r�k Kurgan�; 1948 y�l�nda aç�lan bu kurgan 24x1.40 metre boyutlar�ndad�r (Resim

No: 14). Kurgan�n üzerindeki tabaka kald�r�ld���nda 5.30x5.60 metre ölçülerinde bir mezar

odas�na rastlanm��t�r. Bu oda da iki lahit bulunmu�tur. Büyük lahitte ba�� do�uya bakan ve sol

taraf�na yat�r�lm�� ya�l� bir adam iskeleti, di�er lahitte ise ba�� do�uya bakan s�rt üstü

yat�r�lm�� 15 ya��nda bir k�z iskeleti bulunmu�tur. Atlar, bu odan�n kuzey k�sm�nda

bulunmaktad�r. Defin odas� ile at cesetlerinin bulundu�u odan�n aras�nda oyulmu�

basamaklardan olu�an merdiven ortaya ç�kar�lm��t�r. Bu bölüm hariç mezarla oda aras�nda ta�

duvarlar bulunmaktad�r. Kiri�ler kald�r�ld���nda arkas�nda 14 at�n kal�nt�s� ile kar��la��lm��t�r.

Yer dar oldu�undan dokuz at çapraz bir �ekilde yat�r�lm��t�r. Dokuzunun ba�� kuzey do�uya

döndürülmü�, bunlar�n üzerine yerle�tirilen 5 at�n ba�� ise bat�ya do�rudur. Alt�n kapl� deri

parçalar�, kamç�lar, ah�ap ve bronzdan yap�lm�� ko�um tak�m� parçalar� bulunmu� ve bunlar�n

üzerine hayvan üslubunun en güzel örnekleri i�lenmi�tir432.

426 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 59. 427 Warwick Bray-David Trump; a.g.e., s. 173. 428 Abdülkadir �nan; “�kinci Paz�r�k…”, s. 505. 429 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 112. 430 Karl Jettmar; a.g.e., s. 111 431 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 60. 432 Ya�ar Çoruhlu; a.m., s. 60.

74

V. Paz�r�k Kurgan�; 1949’da kaz�lan bu kurgandan bir erkek ve bir kad�n cesedi ç�kar�lm��t�r.

Erken dönemlerde soyulmu� olan bu kurgan, soyguncular taraf�ndan çok fazla tahrip

edilmi�tir. Erkek cesedinin vücudunda dövmeler bulunmaktad�r. At cesetleri bu erkek

cesedinin mezar odas�n�n hemen yan�ndaki küçük bölümde bulunmu�tur433 (Çizim No: 15).

Odan�n çe�itli k�s�mlar�nda dokuz at cesedi bulunmu�tur434. Ba�lar� bat�ya döndürülmü� bu

atlar di�er mezarlarda oldu�u gibi ko�um tak�mlar� ile gömülmü�tür. Ç�kar�lan ko�um

tak�mlar� ise günümüz ko�um tak�mlar�ndan neredeyse farks�zd�r (Çizim No: 17,18). Hatta

daha da süslüdür. Genellikle da� keçisi ve geyik motifleri ile süslü olan ko�um tak�mlar� el

i�çili�inin ne kadar geli�ti�inin de bir göstergesidir. Hayvan motiflerinin yan�nda geometrik

süslemelerde oldukça çok kullan�lm��t�r. Çok zengin parçalar� bar�nd�ran bu süslemeler

alt�ndan veya kur�undan üretilmi�ler ve tak�mlar�n üzerine monte edilmi�lerdir435. Atlarla

beraber bulunan herhangi bir metal aksam� bulunmayan ah�ap dört tekerlekli zarif bir araba da

ele geçmi�tir. Tahta çubuklardan yap�lan araban�n üzeri keçe ile kaplanm��t�r436. Atlar�n

bulundu�u oda 2x2 metre ölçülerinde olup duvar�nda ünlü paz�r�k hal�s� da bulunmu�tur.

Paz�r�k kurganlar�ndan ç�kan bu at ko�um tak�mlar�nda eyerlerinin üzengileri ç�kmam��t�r.

Üzengi, bozk�r�n göçebe Türkleri taraf�ndan yüzy�l kadar sonra ke�fedilecektir.437 Hiç ku�ku

yok ki, bu halklar, ata, ilk ba�larda eyersiz binmekteydiler. Eyere, ilk olarak, üzengileri

olmayan bir çul biçiminde, Altay Da�lar�’ndaki Paz�r�k Kurganlar�nda rastlanm��t�r.438

Ko�um tar�mlar�n� geli�tirirken ayn� zamanda süslerde kullanmaktayd�lar. A�açtan yap�lm��

süslemelerin üzerine alt�n veya gümü�ten hayvan mücadele sahnelerini ele alan birçok

materyal bulunmu�tur. Bu süslemeler eyerlere, ko�um tak�m�na ve di�er at kullan�m

e�yalar�na aplike edilmi�tir439. Ayr�ca Paz�r�k kurganlar�nda kullan�m e�yalar� d���nda ritüel

olarak yap�ld��� dü�ünülen süslemeler de bulunmu�tur. Bunlardan en önemlisi at ba�l�klar�d�r.

1. Paz�r�k kurgan�nda bulunan iki at ba�l��� ayn� bir geyik ba�� gibi ele al�nm��t�r. Üzerindeki

konular ise hayvan mücadelesidir. Bir panterin bir erkek geyi�e sald�rmas�, ejderhan�n grifona

sald�rmas� gibi konular dikkati çekmektedir. Bu sahneler aç�k mavi ve ye�il deri üzerine

yap�lm��t�r. Daha sonra yap�lan kaz�lar sonucunda 2 nolu kurganda da bu tür ba�l�klar�n

bulundu�u ortaya ç�km��t�r. 433 Warwick Bray-David Trump; a.g.e., s. 173. 434 Karl Jettmar; a.g.e., s. 114 435 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 130. 436 Ya�ar Çoruhlu;“Hun Sanat�”, s. 61. 437 Nejad Diyarbekirli; “Ata Ait Bulgular ve Bozk�rda At�n Önemi”, Türk Sanat� Ara�t�rma ve �ncelemeleri, �stanbul, 1969, s.150. 438 Anonim; “Avrasya’n�n Alt�n Geyi�i” P dergisi, S. 20, K�� 2001, s.63. 439 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 117.

75

Paz�r�k eyerleri ise el i�çili�inin en güzel örnekleri aras�ndad�r. Birçok geometrik ve bitkisel

motifin ele al�narak örüldü�ü bu motifler, neredeyse tüm Hun devrinde kar��m�za ç�kaktad�r.

Eyerlerin uzunlu�u 48 ile 56 cm aras� de�i�mektedir. Tüm bu at kullan�m elemanlar�nda ku�,

grifon, geyik, keçi, kartal, aslan ve leopar gibi hayvanlar bulunur. Genellikle birbirleri ile

dövü�ür vaziyette ele al�nm��lard�r ve son derece hareketlidirler. En favori hayvan ise erkek

geyiktir. Tabii bu hayvan motiflerinin yan�nda spiraller, palmetler ve bitkisel �ekiller de çokça

görülür. Eyerler genellikle metal, kemik, a�aç veya deriden yap�lm��t�r. Bu �ekilde yap�lan

eyerlerin üstüne de dekoratif amaçl� resimler çizilmi�tir. Ayr�ca eyer örtüleri de

bulunmaktad�r440 (Çizim No: 16,19,20).

Berel Kurganlar�; 1865 y�l�nda Radloff taraf�ndan bulunmu�tur441. Yukar�da bahsedilen

Güney Altaylar’da Radloff taraf�ndan bulunan mezar kan�m�zca bu kurgand�r. Altay

Da�lar�’nda, Berel nehrinin döküldü�ü yerin hemen yak�nlar�nda bulunmaktad�r (Resim No:

15,16,), (Çizim No: 21). Çap� 20 m ve yüksekli�i 6 m. kadar olan en büyük mezarda etraf�

a�aç kütükleri ile çevrilmi� hücrede 16 at cesedi bulunmu�tur (Resim No: 17,18,19,20).

Mezar�n Milat’tan sonraki ilk yüzy�llarda yap�ld��� dü�ünülmektedir.442 Di�er kaynaklarda

ise mezar odas�n�n kuzeyinde dört attan olu�an dört s�ra halinde atlar (Bahaeddin Ögel’in

bahsetti�i atlar bunlar olsa gerek) ile daha yukar� da sekiz at cesedi oldu�undan

bahsetmektedirler. Ayr�ca çukurun alt taraf�nda oldukça tahrip olmu� bir insan cesedi ile 14 at

cesedinin kal�nt�lar�na da rastlanm��t�r443. Atlar�n bulunduklar� yerden önemli e�yalar da

ç�kar�lm��t�r (Resim No: 22). �skit tipi demir bir hançer, eyerin ön boyunduru�unu süsleyen

alt�n varakla kapl� hilal �ekilleri, ko�um tak�m� süsü olan realist görünü�lü geyik ba�lar�

dikkati çekmektedir. Ç�kar�lan ko�um tak�m� süsleri ise Paz�r�k Kurganar�ndan ç�kar�lanlarla

uyum sa�lamaktad�r (Resim No: 23,24,25).

Hunlar bat�ya göçleri s�ras�nda geçtikleri bölgelerde de eserler b�rakm��lard�r. Bunlardan en

kal�c�lar� yine mezar yap�lar� olmu�tur. A�a�� Volga vadisinde Seelman buluntular�ndan D 42

numaral� kurganda at iskeletleri bulunmu�tur444.

440 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 132-133. 441 Ya�ar Çoruhlu;“Hun Sanat�”, s. 55. 442 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s.72. 443 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 62. 444 Bahaeddin Ögel; a.g.e, 1991, s.97.

76

Yine Berel bozk�r�nda bulunan küçük bir kurganda Katanda’dakilere çok benzemekteydiler.

Mezarlar�n hepsinde de bazen say�lar� be�i bulan atlara rastlanm��t�r. Bu atlar her zaman insan

iskeletlerinin 1.5 ar��n yukar�s�nda bulunmu�tur445.

Son y�llarda ortaya ç�kar�lan Berel kurganlar�ndan biri Radloff’un kazd��� kurganla neredeyse

örtü�mektedir.

Ak Alaha I; Bu kurgan Çin, Mo�olistan ve Kazakistan’la birle�en Rusya s�n�r�nda

bulunmaktad�r. Altay Da�lar�’nda bulunan bu mezarlar� ilk önce Griaznov ve Rudenko

kazm��t�r (Çizim No: 22,23). Son kaz�lar ise 1990’l� y�llarda Natalia Polomsak taraf�ndan

gerçekle�tirilmi�tir. Bu mezarlar M.Ö. 6-2. yüzy�llara tarihlenmektedirler. Rusya Arkeoloji

ve Etimoloji Enstitüsü’nün düzenledi�i bu kaz�lar Ukok Platosu’nda devam etmektedir.

Bölgede 150’den fazla küçük kurgan bulunmaktad�r446.

1990-91 y�l�nda Natalia Y. Polosmak’�n Rusya Federasyonunun Altay otonom bölgesindeki

Ukok Platosu’nda (paz�r�k kurganlar�n�n bulundu�u bölgede) yapt��� kaz�larda gün �����na

ç�kar�lm�� kurganlar bulunmaktad�r. Bu kurganlar Ak-Alaha I–II Kurganlar� olarak

adland�r�lm��lard�r. Ak Alaha I’de I. Kurgan� 18 m çap�nda 290 cm. derinli�indedir. Cesedin

bulundu�u oda ve ayr� bir odan�n içinde at cesetleri bulunmu�tur447 (Çizim No: 24,25,26,27).

Birinci Ak Alaha, I. mezarl��� kurganlar�n�n materyalleri, Paz�r�k toplumunun orta kesimi

hakk�nda, s�radan ba��ms�z toplum üyeleri ile kabile ba�lar� aras�nda arac� olan köklü

aristokratlar, askeri rütbeliler hakk�nda bilgi sahibi olmam�z� sa�l�yor. Paz�r�k kültürünün

ta��y�c�lar� olan elit kesimin mezarl�klar�, s�radan mezarl�klardan, kurgan�n bat�s�nda bulunan

karma��k mezar yap�s�, kurgan toprak setinin büyüklü�ü (18 metreden büyük) ve mezar

çukurlar�, mezar yap�lar� (çift kütük duvarlar, çift kapatma, a�açtan hücre yerleri), tabut-lahit

defin arac�, çok say�daki atlar�, özellikle de cins binek atlar�, zengin süsleri ve ayr� bir

bölmede defnidilenler ve onlara ait orijinal silahlar�n bulunmas�yla fark edilmektedir. Birinci

Ak Alaha kurgan�, I. mezarl���na ait bu özellikler, da�l�k Altay'�n Paz�r�k'taki hükümdarlar

mezarl��� olarak adland�r�lan mezarl��� bir araya getirmektedir. Ak Alaha mezarl���n�n fark�

445 W. Radloff; a.g.e., s. 139. 446 Natalya Polosmak; Pastures of Heaven, National Geographic, Vol. 186, No. 4, October 1994, s. 88. 447 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., 1998, s.59.

77

ise, genel olarak mezar yap�s�n� yapan ki�ilerin say�lar�n�n az olmas�ndan kaynaklanan toprak

setinin küçüklü�üdür.

Çukurun kuzey ve do�u k�s�mlar�nda a�aç örtüler ve büyük ta�lar bulunmaktad�r. Onlar, 1, 4

ve 5. Paz�r�k kurganlar�nda mezar çukurlu�unda bulunan at bölmesini üzerini kapat�yordu,

fakat incelemekte oldu�umuz mezarl�klarda atlar, d�� kütük duvarlar�n ötesinde

bulunmaktad�r. At bölmesinin büyüklü�ü 3,70x0,90 metredir. Toplam olarak, hayvanlar�n

kafataslar�na uygun olarak dokuz at ç�kar�lm��t�r. �skeletler tam olarak muhafaza

edilmemi�tir. K�llar� kalm��, sekiz adet örülmü� kuyruk bulunmu�tur. �yi bir biçimde

muhafaza edilmi� olan at kafatas� mezar çukurlu�unun do�u k�sm�nda ortaya ç�kar�lm��t�r. O,

hücre ile kütük duvar� aras�nda donmu� olarak s�k��t�r�lm�� halde bulunmu�tur. Onun üzerinde

sar� k�rm�z� renkli k�llara rastlanm��t�r. At, dökme demirle öldürüldü�ü ba� k�sm�ndaki darbe

izlerinden anla��lm��t�r. Dokuz adet at� bu kadar dar bir yere yat�rman�n zorlu�u dolay�s�yla

da onlar yedisinin kafalar� bat�ya, ikisinin ise do�uya bakacak �ekilde iki kat halinde

istiflenmi�tir. �skeletler adeta çukurlu�a s�k��t�r�lm��t�r. Onlar ta� zemin üzerine do�rudan

yat�r�larak, üzerlerine ta�larla bast�r�lm��t�r ve kal�nl��� ortalama olarak 0,74 metre kadar olan

tabakayla s�k��t�r�larak tesviye edilmi�tir. At di�lerinin kesildi�i yer, �.E.Grebnev taraf�ndan

Klevezal’in yöntemine göre incelenmi� ve kurgandaki defin i�leminin ilkbaharda

gerçekle�tirildi�i tespit edilmi�tir. Muhtemelen bu yüzden deri e�yalar, ayr�ca at ve insan

iskeletleri tamamen muhafaza edilmemi� olabilir: yaz boyunca her �ey aktif çürüme esnas�nda

kaybolmu�tur.

Atlar, ko�umlar�yla ve di�er tak�mlar�yla birlikte gömülmü�tür. Dört adet ata demirden

yap�lan gem vurulmu�tur, onlardan be�i atlar�n burunlar� üzerinde idi, kalanlar� ise sadece

atlar�n yan�na b�rak�lm��t�r. Ko�um: yuvarlak al�n tak�lar�, sade ve takma kafal� grifonlar,

ç�k�k kafal� kaz figürleri ve çok çe�itli tipteki grifonlar, palmetler, grifon kafal� S �eklindeki

pisalyeler vb. olmak üzere sadece ah�ap e�yalar ele geçirilmi�tir. Atlarla birlikte, 1, 2 ve 4.

Paz�r�k kurganlar�nda oldu�u gibi eyere tutturulan üç adet küçük a�aç kalkan bulunmu�tur.

Eyerlerin konstrüksiyonu, Paz�r�k kurganlar�nda bulunanlara benzemektedir. Birlikte dikilen

ve içi kuru ot ve yün dolu yast�klar bulunmu�, fakat çok kötü muhafaza edilmi�tir (Resim No:

26,27,28,29,30,31,32).

Defin hücresinin kuzey k�sm�nda defnedilenler için gömülen yemekler bulunmu�tur.

Do�udaki kö�ede kaba biçimli, düz dipli kil testiler, k�sa ve düztabanl� iki a�aç kap, iki adet

78

yuvarlak dipli a�aç kap ve bir hayvan�n boynuzundan yap�lan iki adet kap mevcuttur (erime

olay�ndan sonra onlar küçük parçalara ayr�lm��t�r). Kaplarda koyunun kuyruk k�sm� ve at

kemiklerine rastlanm��t�r448.

Ak-Alaha I. Mezarl��� II. Kurgan; Ak- Alaha I. mezarl��� II. kurgan da I kurganla ayn�

ölçülere sahiptir (Çizim No: 28). Bu mezarda iç duvarda at cesedi ve mezar odas� içinde de bir

çocuk cesedinin kal�nt�lar� bulunmu�tur (Çizim No: 29). II. Kurgan, defin envanteriyle de�il,

oldukça zengin olmas�yla göze çarpmaktad�r, çünkü “at” bölmeleri ya h�rs�zlar taraf�ndan

dokunulmam��t�r, ya da k�smen zarargörmü�tür. Bu kurganda at iskeletlerinin yan� s�ra onlar�n

k�llar� ile kuyruklar� da sa�lam bir �ekilde bulunmu�tur (8 adet). M.P.Gryaznov taraf�ndan

yap�lan I. Paz�r�k kurgan�ndaki at bölmesinin detayl� olarak incelemesinin de gösterdi�i gibi,

atlar�n yerle�tirilmesindeki düzensizlik, sadece d��ar�dan bak�ld���nda ortaya ç�kan bir

durumdur. Atlar, mezar çukurluklar�na belirli düzen ve vaziyette yat�r�lm��lard�r. Bakt�klar�

yönler ve ölüye göre konumlar� daha önceden belirlenmi� unsurlard�r.

Bu kurgandan ç�kar�lan eyerler aras�nda köklü farkl�l�klar yoktur, fakat Ak Alaha eyerinin bir

fragman�na bak�ld���nda onun ön ve arka ka�lar�n�n özel olarak s�k� ve kal�n keçeden

�ekillendirildi�i tespit edilebilmi�tir. Sadece onun üzerine yukar�dan a�aç yaylarla tutturulan

keçe “madalyonlarla” süslü keçe örtü örtülmü�. Eyerin alt�na keçeden terlik koyulmu�tur.

Kay��lardan sadece bir tanesi, yün ba�c�klardan örülenleri muhafaza edilmi�tir.

“Madalyonlar�n” büyüklü�üne bak�ld���nda (20,5x15,5 cm, 23,5x15,5 cm, 21,5x14,5 cm,

20x12 cm, 19,5x 12,5 cm) eyer ka�lar�n�n da oldukça büyüdü�ü ortaya ç�kmaktad�r. M.P.

Gryaznov’un görü�lerine göre, Paz�r�k eyerleri �skit eyerlerine ve Amuderya

hazinesindekilere göre, daha da geli�tirilmi� modellerdir. S.�.Rudenko II. Ba�adar

Kurgan�’ndan ç�kart�lan keçe eyer süslerinin Paz�r�k kurgan�ndakilerden farkl� oldu�unu

belirtmi�tir. Ak Alaha keçe eyer süslerinin birço�u Ba�adar buluntular�na benzemektedir,

fakat Paz�r�k kurgan�ndan ç�kan e�yalarla fazla bir benzerlik yoktur. Eyer �eklini tekrarlayan

keçe örtülerden biri tamamen muhafaza edilmi�tir. Eyerler 62x56,5.cm. büyüklükte ince sar�

keçeden yap�lm��t�r. Onun üzerine farkl� renklerden dört yaprakl� rozetler ba�tanba�a

dikilmi�tir. Eyer ka�lar� oval keçe “madalyonlarla” süslenmi�tir (ikisi önde ve ikisi arkada

olmak üzere süslü yüzeylere do�rudan dikilmi�tir) (Çizim No: 30,31,32,33,34,35).

448 N. Y. Polomsak; Steregussiye Zoloto Grifi (Ak-Alah�nkiye Kurgan�), Novosibirsk, 1994, s. 25.

79

Bu parçalar�n içine bal�k figürleri i�lenmitir ancak beyaz renkli bal�k figürü ancak birkaç

parça muhafaza edilebilmi�tir. Bal�k �eklinde kesilen keçeden temel üzerine gözbebe�inin

ayr� olarak dikildi�i yuvarlak gözler, virgül �eklindeki burun delikleri, yar�m ay �eklindeki

solungaç kapakç�klar� her iki taraftan iki�er iki�er halde dikilmi�tir. Ayn� �ekildeki bal�k

kafas� I. Ba�adar Kurgan�’ndaki parçalarda da bulunmaktad�r. Bal���n yar�s�nda stilize

edilmi� grifon kafalar� da rengârenk aplikasyonlarla örtülüdür. Ucu ikiye ayr�lm�� kuyru�unun

üzerinde "virgül" ve iki parantez i�aretleri bulunmaktad�r. Bal���n gövdesine üç çift yüzgeç

dikilmi�, bunlar�n her biri ibikli kafas� olan grifon �eklinde yap�lm�� ve ilave sistemi ile

süslenmi�tir. �kinci örtü büyük parçalar�d�r. Keçeden temelin tümü üst taraftan dikilen ve

ortas�nda "virgül" i�aretinin bulundu�u feston rozet �eklindeki aplikasyonla süslenmi�tir. Eyer

ka�lar�n� belirleyen "madalyonlar", grifon kafalar�n�n sar�lm�� "S" �eklindeki kompozisyona

dönü�türüldü�ü aplikasyonla süslenmi�tir. Örtüye yukar�da bahsedilenlerin benzerleri olan

bal�k tasviri tutturulmu�tur, bal���n uzunlu�u 80 cm, kafas�n�n eni 17. cm, kuyruk eni ise 21

cm.'dir. Onun keçe yüzeyine ikinci kat olarak kesilmi� keçeden süs dikilmi�tir. Paz�r�k

kültürü için geleneksel olan; her iki yan� ç�k�k kare ve üçgenlerle ayr�lm��, kulaklar� büyük

kartal�n ikili kafas� aplikasyonla tasvir edilmi�tir. A�a�� e�ilen üç çift yüzgecin üzerine ikinci

kat olarak parantez ve virgül i�aretlerinin yer ald��� keçe dikilmi�tir.

I. Ak Alaha, I. mezarl�k kurganlar�nda at yular�n�n a�açtan yap�lan süs koleksiyonu ortaya

ç�kar�lm��t�r. Yedi adet at ba�l���n�n pisalyeli süs tak�m� ve gö�üs kay��� süsü bulunmu�tur.

Grifonlar, Ak Alaha at ko�umu süsünün en önemli süslerindendir. Dört tak�mda yaln�zca

grifonlar�n tasvirleri yer almaktad�r. Bulunan tak�mlar aras�nda pisalyeler, yuvarlak al�n tak�s�,

a�aç çatallar, düz ask� tak�s�, otura�� olan büyük kafal� tak�lar bulunmaktad�r. Baz� e�yalar�n

üzerinde kalay kâ��d�ndan kalan örtü izleri muhafaza edilmi�tir. Birinci tak�m�, uyum

sa�layarak temele do�ru yuvarlak bir �ekil alan, üzerinden ibi�in geçti�i uzun ve e�ilmi�

boyunlu büyük kafal� grifonlar karakterize edilmektedir. Tepeli�inin üzerinde izler

çizgilenmi�, gözleri badem �eklindedir. �bi�i ayr�ca i�lenen yar� daireden ba�lamaktad�r.

Ensesi temelden düz �ekilde görünmektedir. �bi�in yan�nda ek kulaklar�n tutturulmas� için

özel delikler mevcuttur. Bu kafalar, bükülmü� kanatlar �eklinde olan plaklara oturtulmu�tur.

Tak�mlardan birinde bu türden iki tak� mevcuttur, onlar plaklardaki özel deliklerden geçen

ince ba�larla ba�l�k kay���n�n kesi�ti�i yere s�k�ca ba�lanm��t�r. Buna benzer bir di�er grifon

kafas� yuvarlak al�n pla��n� da süslemi�tir. Bu grifon kafas� ortada bulunan özel deli�e

oturtulmu�tur. Büyük ebattaki grifon kafalar�n�n hepsinin dibinde ince ba�lar için küçük

80

delikler bulundu�unu belirtmek laz�m, bu delikler sayesinde grifon kafalar� ba��ms�z olarak

ba�l�k kay���na tutturulmaktad�r (Çizim No: 36,37,38,39,40,41).

Grifonlar�n kabartmal� kafalar�n� iki yandan iki delikli, S �eklindeki a�aç pisalyelerle

süslenmi�tir. Kesilen grifonun iki kafas�n�n birle�ti�i kabartma üzerindeki düz tak�lar kapal�

bir kompozisyon olu�turmakta, onlar birbiri ard�na ba�l�k kay���na s�k� bir �ekilde dikilmi�tir.

Bu, büyük figürler üzerindeki ayn� grifonun profilden tasvirleridir. Sivri �ekilli kesilen

kulaklar, takmal� ve onun bir parças�d�r. At ko�umu süslerinin ikinci tak�m�, birinci tak�mdan

fiilen farkl� de�ildir. Üçüncü tak�mdaki ba�l�klar daha büyüktür, yatay olarak öne ç�k�k büyük

gagal�, sald�rgan suratl�d�rlar. Onlar�n boyunlar� k�sa ve kal�n, ibikleri küçük ve sivridir.

Gözleri yuvarlak, ibiklerinin alt�nda ek kulaklar için delikler bulunmaktad�r. Bu kafalar�n

yerle�tirildikleri oturak, iki kanat ve onlar�n aras�ndaki kuyruk türündeki a�aç plakt�r.

Dekoratif bak�mdan kanatlar ilk iki tak�mdakilerden farkl�d�r. Dördüncü tak�m hacimli,

takmal� kafal� küçük grifonlardan olu�maktad�r. Grifonlar�n boyunlar� çok k�sa, gagalar� uzun

ve gözleri yuvarlakt�r. Kafalar�n otura�� iki kanat ve dört büyük "tüy" uçlar�ndan yap�lm��t�r.

Plaklardan biri sanki acemi bir ustan�n elinden ç�km�� gibidir. Ayn� tarzda yap�lmas�na

ra�men, grifonlar�n tasvirleri birbirinden farkl� olmaktad�r. Bu farkl�l�klar, tak�mlar�n de�i�ik

ustalar, (en az iki usta) taraf�ndan yap�lmas�ndan kaynaklanmaktad�r. Birinci usta "uzun

boyunlu" grifonlar�, ikinci usta da "k�sa boyunlu" grifon tak�mlar�n� yapt��� anla��lmaktad�r.

Grifon kafalar� plaklar�n� ilk iki ustan�n becerilerine sahip olmayan herhangi bir üçüncü

ustan�n yapt���na dair bir izlenim ortaya ç�kmaktad�r. ��çilikte bu türden farkl�l�klar�n olmas�

gayet do�ald�r, ustalar, bir de onlar�n ç�raklar� oldu�u dü�ünülmektedir449.

Birinci Ak Alaha I. mezarl���ndaki kurganda, I. Tuyahta Kurgan�’nda oldu�u gibi bu tip

grifonlar�n bulunmas� önemlidir. Bu dört tak�ma ait a�açtan süs tak�lar�n hiçbirinin Paz�r�k'�n

büyük veya s�radan kurganlar�ndaki ayn� türden e�yalar aras�nda t�pat�p benzerleri

bulunmamaktad�r. Ak Alaha'da bulunan iki a�aç ba�l�k ku�u (veya kaz) �eklindeki tak�larla

süslenmi�tir. Ba�l�klar�n her birinin ortas�nda ve kay��lar�n birle�ti�i yerde be�er figür

mevcuttur. Üslup bak�m�ndan ku�lar ayn� �ekilde tasvir edilmi�tir. �ki kanat, grifonlarda

oldu�u gibi onlar�n aras�nda kuyruk, uzun boyun üzerindeki düz, pürüzsüz kafalar gövde ile

birlikte oyulmu�tur. Gagas� belirtilmemi�tir, gözleri yuvarlakt�r. Birinci Ak Alaha, I. mezarl�k

kurganlar�ndan ç�kart�lan a�aç pisalye uçlar�ndaki süs çe�itleri Paz�r�k kültüründe bilinen

449 N. Y. Polomsak; a.e., s. 52.

81

tasvirlerdi. Bunlara at ko�umlar�nda da rastlanmaktad�r. III. Paz�r�k Kurgan�’nda bulunan

pisalyedeki süslerde de kaz ve ku�u tasviri mevcuttur.

Atlar�n, insanlarla birlikte ayn� mezarl��a gömülmesi, da�l�k Altay’daki Paz�r�k kültürü

temsilcilerinin defin törenlerinin spesifik özelliklerindendir. Fakat bu özellik, �imdilik

tamamen ara�t�r�lm�� de�ildir. I. ve II. Uland�r�k gibi eserler tam olarak ara�t�r�lm��t�r. 1990–

1991 y�llar� aras�nda N.V. Polosmak taraf�ndan ara�t�r�lm�� olan Paz�r�k’�n önde gelenlerinin

defnedildikleri kurganlardan Kuturguntas ve I.Ak Alaha özellikle dikkat çekmektedir.

Birikmi� olan malzemeler, Paz�r�k toplumunun hükümdarlara, s�radan kesime ve orta kesime

ait kurganlardaki atlar� k�yaslamaya olanak sunmaktad�r. Kaz�da ortaya ç�kar�lm�� olan atlar

üzerinde yap�lan çal��malar esnas�nda, onlar�n kafataslar� ile di� sisteminden sonra

metopodyal kemikler de geni� bilgi sunmaktad�r. I.Ak Alaha, Kuturguntas ve 1, 2 Uland�r�k

kurganlar�dan ç�kart�lan atlar�n iskeletlerinin muhafaza edili� seviyesi farkl�d�r. 1 ve 2.

Uland�r�k Kurgan�’nda bulunan atlar�n kemikleri nispeten iyi korunmu�tur; burada kemikler

ve kafataslar� fiilen oldu�u gibi kalm��t�r. I. Ak Alaha ve Kuturguntas kurganlar�ndaki at

mezarl�klar�n�n kötü muhafaza edilmesinin sebebi, cenaze töreninin ilkbaharda yap�lmas�yla

aç�klanabilir (May�s sonu ile Haziran ba��). Cesetler yaz mevsimi boyunca aktif bir biçimde

çürümü�tür. Hayvanlar�n öldürülme mevsimi, demek ki defin merasimi ara�t�rmac�lardan bir

taraf�ndan atlar�n di�lerindeki çimento yard�m�yla tespit edilmi�tir. I. Ak Alaha ve

Kuturguntas malzemelerinin kötü muhafaza edili�inin ikinci sebebi, mezarl�ktaki atlar�n

yo�un bir biçimde gömülmesidir (birincide 9, ikinci mezarl�kta 10). Muhtemelen bu

sebeplerden dolay� cesetlerin aktif olarak çürümesi, bir veya iki at�n gömüldü�ü mezarl�klara

göre daha fazla idi. Önde gelenlere ait mezarl�klardaki atlar ile s�radan kurganlardaki atlar�n

orta ve uç de�erlerini ölçme sonucunda, birincilerin mezarl�klar�ndaki atlar�n biraz iri oldu�u

sonucuna varmak mümkündür, fakat onlarda “Hükümdarlara” ait mezarl�klardaki gibi çok iri

atlar ortaya ç�kmam��t�r. Ama yine de s�radan mezarl�klarda, zengin mezarl�ktaki atlara

yüksekli�i bak�m�ndan benzeyen iri atlara az da olsa rastlanmaktad�r. Bu tür farkl�l�k, Paz�r�k

toplumunun sosyal statüsünden kaynaklanmaktad�r. Genel olarak söz konusu ara�t�rma, yeni

seviyesiyle daha önce öne sürülmü� olan Paz�r�k kültürü temsilcilerinin mezarl�klar�ndaki

atlar�n hepsinin tek cinsten oldu�una dair varsay�m� kan�tlamaktad�r450.

450 N. Y. Polomsak; a.e., s. 109.

82

Ak Alaha III; M.Ö. V. yüzy�l�n sonuna i�aretlenen Ukok Platosu’ndaki bu mezar içerdi�i

süslemeler ve buluntular� bak�m�ndan çok önemlidir. Mezar çukurunun kuzey k�sm�nda

alt�ndan yapraklarla kapl� ve ko�umlar� bütünü ile tak�l� olan alt� at�n iskeletleri bulunmu�tur.

Eyer ve ko�um süsleri üzerinde bulunan atlar�n süs malzemesi genel olarak a�açt�r451.

Kuturguntas Kurgan�; Kurgan ara�t�rmas� 1991 y�l�nda ba�lat�lm��t�r. Ak Alaha

Kurgan�’ndan epey a�a��da, deniz seviyesinden 2090 metre yükseklikte bulunan küçük bir

da� vadisinde, Ak Alaha, Kara Bulak ve Ak Kol nehirlerinin birle�tikleri yerde

bulunmaktad�r (Çizim No: 42). �ki an�t�n aras�ndaki mesafe sadece 20 km. olmas�na ra�men,

do�a �artlar� burada daha iyidir. Buralardaki Ak Alaha’n�n sa� k�y�s�na do�ru sarp kayalar

denk gelmektedir, sol k�y�s� ise üzeri Türk mezarl�klar�yla örtülü geni� olmayan bir vadi

�eklindedir. Kuturguntas Mezarl���, Ak Alaha’n�n alt taraças� üzerinde s�k���k bir biçimde

bulunan gruplardan ibaret be� kurgandan olu�maktad�r452 (Çizim No: 15, 16) .

Söz konusu mezarl���n kuzey bölümünde gelenekler gere�i, atlar bulunmaktad�r. Onlar�n

mezarl�klar� kütük ve s�r�klarla kapat�lm��t�r fakat alt dö�eme olmad��� için yukar�dan hemen

hemen 2 metrelik toprak ve ta� katman� at iskeletlerini adeta bir biri üstüne istiflenmi�tir

(Çizim No: 43). Bu durum da onlar�n kemiklerinin ve onlara e�lik eden envanterin muhafaza

edilmesine yans�m��t�r. At mezarlar�n� açma i�i, Rusya �limler Akademisi Arkeoloji ve

Etnografya Enstitüsü ara�t�rmac�s� �.E.Grebnev ile Harvard Üniversitesi Prof. Dr.

Richard Medou gibi at uzmanlar� olan paleozoologlar taraf�ndan yap�lm��t�r. Onlar�n tespit

ettiklerine göre, buraya 10 at gömülmü�tü. Alttakiler mezar hücresinin dibinde hepsini

kafalar� do�uya bakacak �ekilde, çok s�k���k, istiflenmi� olarak kar�n üzerinde, ayaklar� altta

kalacak biçimde veya ba�lar� a�a��ya e�ik vaziyette yat�r�lm��lard�r. Yer yer tüyleri muhafaza

edilmi�tir. Atlar�n hepsi gem vurulmu� vaziyettedir, yani di�lerinde demirden gem vard�r.

Ko�umlar�ndan, atlar�n zengin ko�umlar�n�n oldu�unu kan�tlay�c� nitelikteki çok say�da çe�itli

ah�ap süslerin küçük fragmanlar� muhafaza edilmi�tir.

Kuturguntas mezarl���nda “at” bölmesi h�rs�zlar taraf�ndan ya�malanmamas�na ra�men at

ko�um parçalar�na çok az say�da rastlanm��t�r. Burada keçe ve deri yoktuer, ah�ap e�yalar ise

fragmanlar halinde ve çok kötü korunmu� durumdad�r. Esas at�n “özel eyerinin” gemlerinin

süsleri çok iyi bir biçimde korunmu�tu ki onlar zengin Paz�r�k kurganlar�nda gelenek gere�i

451 N. Y. Polomsak; “La Pretresse Altaique”, Dosiers Archeologie, no. 212, 1996, s. 29 452 N. Y. Polosmak; a.g.e., s. 66.

83

mezara önce indirilmektedir. Ko�um parçalar�n�n süsleri (büyük takma kafal� grifon tasvirli

büyük ah�ap plakalar, pisalyeler, grifonlu düz sark�tlar/tak�lar) bu kurganda rahatl�kla elde

edilmi�tir. Ayr�ca atlar�n ko�umlar�ndan birkaç sark�t ve üzeri alt�n kâ��tla kapl� dört adet at

kafas� tasviri de bulunmu�tur. Ayr�ca boynuzdan yap�lm�� kolan tokas� ve bir adet kuyrukalt�

kay��� ele geçirilmi�tir. Kuturguntas kurgan�ndan ç�kar�lan at ko�umlar� süsleri aras�nda grifon

tasvirleri daha ço�unluktad�r. Örne�in, “özel eyerli” at�n ko�umundaki grifonlar�n

plakalar�nda göz, ibik ve yelenin çok yukar�lar�nda özel a�aç delikler bulunur (Çizim No:

44,45,46,47).

Orta ölçekli I.Ak Alaha Kurgan�’n�n kaz�lar� (1990) ve Kuturguntas (1991) kaz�lar�, oralara

gömülen insanlar�n en büyük servetlerinin atlar oldu�unu göstermi�tir. �skeletler üzerinde

yap�lan osteoloji ara�t�rmalar�n da gösterdi�i gibi, Ak Alaha Nehri boyundaki orta ölçekli

kurganlara defnedilenlere e�lik eden atlar aras�nda Paz�r�k’taki en yüksek atlarla

k�yasland���nda bile cüsseleri bak�m�ndan onlar� geçenlerin oldu�u belirlenmi�tir.

Kuturguntas kurgan� en önde gelen Paz�r�kl�lardan biri için in�a edilmi�tir ki onlar Ukok

üzerinde defnedilmi�tir. Ta� y���nlar bak�m�ndan Kuturguntas, I. Ak Alaha I. Mezarl���n�

geride b�rak�yordu (ortalama olarak 10 metre çap�nda). Bir birlerini tamamlayan 11 daireden

ve yere çak�lan ta�lardan olu�an mezar kompleksi, defnedilenin �erefine in�a edilmi�tir. Bu

kurgan�n in�a edildi�i tarih, �imdilik sadece nispeten tespit edilebiliyor: Kuturguntas, I.Ak

Alaha Mezarl��� kurganlar�na göre geç zamanda in�a edilmi�tir. Bunu defin hücresinin ah�ap

konstrüksiyonu, kurgandaki kütük, iç duvarlar, I.ve II. Paz�r�k kurganlar�nda oldu�u gibi, düz

yontulmu� kütükten yap�lm��t�r. Bununla birlikte kurganlar�n ortaya ç�kmas�ndaki geçici

farkl�l�klar: muhtemelen büyük de�ildir, çünkü her iki eserde de defnedilenlerin giyimlerinde

ayn� detaylar tespit edilmi�tir. At ko�umunda sadece Altay kartal kafal� grifonlar yoktur.

Kuturguntas Kurgan�’na erkeklerin defnedilme tarihi tahmini olarak M.Ö. IV. yüzy�llard�r453.

Kuturguntas kurgan� 30 m derinli�indedir. Bu kurganda bir insan iskeletinden ba�ka çok

say�da at iskeletine rastlanm��t�r.454

453 N. Y. Polomsak; a.e., s. 87. 454 Ya�ar Çoruhlu; “Ukok Platosunda Kaz�s� Yap�lm�� Üç Yeni Kurgan Hakk�nda Bir Kitap” Türk dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 96, Haziran 1995, s.184-185.

84

�ibe Kurganlar�; 1927 y�l�nda Altay Da�lar�’nda Rudenko ve Griaznov taraf�ndan yap�lan

kaz�lar esnas�nda Ursula Irma�� k�y�s�ndaki �ibe mevkiinde bulunmaktad�r455. 45 m. çap�nda

ve 2 m. yüksekli�inde olan �ibe kurgan�n�n kaz�s� 47 gün sürmü�tür456. Yer yüzeyinin yedi

metre alt�nda bulunan mezar odas� 5x3 metre ebatlar�ndad�r457. Kurgandan ç�kan e�yalar

kurgan�n zengin bir beye ait oldu�unu tetkikler ise ya�l� bir insan oldu�unu ortaya ç�karm��t�r.

Bu cesedin yan�nda küçük bir çocu�a ait iskelette bulunmu�tur. A�aç bir tabut içinde bulunan

cesedin kuzeyinde 14 at cesedi ele geçirilmi�tir. Ancak çok eski zamanlarda soyuldu�u

anla��lan kurganda pek fazla de�erli e�yaya rastlanamam��t�r458. Bu kurganda at cesetleriyle

beraber, mumyalanm�� cesetler, at gemleri ve di�er ko�um tak�mlar� bulunmu�tur459 (Çizim

No: 48)

Tuyahta Kurganlar�; Gene Ursula Nehri üzerinde bulunan Tuyahta’da muhtelif devirlere ait

kültürlere rastlamaktay�z. Genelde Göktürk devrine ait kurganlar�n bulundu�u sahada 7

numaral� kurgan Hun devrine aittir. Kurganda 3 at eyeri ve ko�umlar� bulunmu�tur. Bilgi

edinilen kaynakta at cesedi belirtilmemektedir.460

Kulunda Boyundaki Bir Mezar; 14-15 May�s 1862 tarihinde aç�lmaya ba�lanan bu kurgan�

Radloff kazm��t�r. Mezar�n üzerindeki höyük kald�r�l�nca a�a��da dört kö�e bir mezar odas�

ile kar��la��ld�. Mezar odas�n�n üzerindeki a�aç kat kald�r�l�nca güney k�sm�nda bir at iskeleti,

güney-do�u istikametinde yatan iki insan iskeleti vard�. �nsan iskeletleri s�rt üstü yat�r�lm��t�

ve ba�lar� do�uya bak�yordu. �skeletlerin iki dirsek taraflar�nda da birer adet üzengi

bulunuyordu461.

Ba�adar Kurgan�; 1950 y�l�nda yap�lan kaz�lar sonucunda bulunmu�tur462. Paz�r�k

kurganlar�na yak�n bir bölgede bulunur. �ki nolu kurganda di�er birçok kurgan gibi

soyulmu�tu. 58 metre çap�nda ve 2.7 metre yüksekli�inde olan bu kurgan, yüzeyin alt� metre

alt�nda bulunuyordu463. Di�er Hun kurganlar�nda oldu�u gibi Ba�adar’da da cesetler a�aç bir

tabut içinde bulunmu�tur. Mezar odas�nda iki ceset bulunmaktad�r ve biri erkek di�eri ise bir

455 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 110. 456 Karl Jettmar; a.g.e., s. 138 457 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 61. 458 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 110-111. 459 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s.69. 460 Bahaedin Ögel; a.e., 1991, s.71. 461 W. Radloff; a.g.e., s. 140. 462 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 55. 463 Karl Jettmar; a.g.e., s. 119

85

kad�na aittir. Erkek lahdinin kapa��n�n üzerinde dört kaplan, iki erkek domuz, iki di�i

boynuzsuz geyik, üç tane erkek keçi resmi vard�r464. Cesedin yak�nlar�nda 14 at cesedi

bulunmu�tur. Bu atlar�n gömü �ekli Paz�r�k at gömülerine oldukça benzemektedir. Atlardaki

en ilgi çekici süs ise bir at�n koçboynuzlu maske takmas�d�r. Ayr�ca mezardan ç�kan bir harp

oldukça ender rastlanan bir materyaldir465 (Resim No: 33).

Uland�r�k Kurganlar�; Paz�r�k kültürü ile yak�nl�k gösteren bu kurganlar, üzeri suni tepelerle

örtülmü�lerdir. K�rk iki kurgan�n yedisinde 2-20 aras�nda de�i�en balbal bulunmaktad�r.

Cesedin defnedildi�i oda genelde dikdörtgen �eklindedir. Cesetler Paz�r�k’taki gibi ah�ap

lahitler içine konmu�tur. Bu mezarlar�n hemen hemen hepsinde ko�umlar� ile beraber

gömülmü� at cesetlerine rastlanm��t�r. Atlar ba��n arkas�na vurulmu� bir balta ile öldürüldü�ü

anla��lm��t�r. Toplam 12 kurganda gömülü 60 insan�n %65’i kad�n, %35’i erkektir466.

Tüekta Kurgan� I; Tüekta Kurgan� I, 68 metre çap�nda, 4 metre yüksekli�inden büyük

kurganlardan biridir. Bu mezarl�kta 197 mezar bulunmaktad�r ve en büyü�ü Tüekta Kurgan�

I’dir. Yerin yedi metre alt�nda as�l gömü mekan� bulunmu�tur. Daha önce soyuldu�u

h�rs�zlar�n b�rakt�klar� merdvenlerden anla��lm��t�r. Bir erke�e ait olan bu mezar oval bir

�ekilde düzenlenmi�tir. Erkek cesedi bir lahit içinde bulunmu�tur. Etrafta küçük masalar,

vazolar ve küçük kullan�m e�yalar� bulunmu�tur. Bir hançer, bir sadak demir k�l�ç sava�

aletleri aras�ndad�r. Ayn� kurganda sekiz adet at cesedi de bulunmu�tur. Üzerlerinde hiçbir

ko�um tak�m� bulunmam��t�r. Fakat ayr� bir yerde on sekiz adet eyer bulunmu�tur. Eyerler

deriden yap�lm�� üzerlerinde hayvan mücadelesini anlatan konular bulunmaktad�r467.

Tüekta Kurgan� II; Tüekta Kurgan� I’e yak�n özellikler gösteren bu kurganda da sekiz at

cesedine rastlanm��t�r. Bu atlar�n üzerlerindeki süslemelerin alt�ndan oldu�u dü�ünülmektedir.

Çünkü h�rs�zlar bu kurgan� da soymu�lard�r468.

464 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 61. 465 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 111. 466 Ya�ar Çoruhlu; “Hun Sanat�”, s. 64. 467 Karl Jettmar; a.g.e., s. 123. 468 Karl Jettmar; a.e., s. 125.

86

1.3. Göktürk Devri Atl� Kurganlar�

Kurganlar Göktürk devrinde en önemli mimari unsur olma durumunu kaybetmeye ba�lam��t�r.

Genel özellikleri ile daha önce yapt���m�z aç�klamalara uyan Göktürk devri kurganlar�

aras�nda, özellikle Kudirge, Gök-Bulak, Iss�g Göl, Tuyahta v.b. bölgelerdeki kurganlardan

sözedebeliriz.469

�he-Al�k Kurgan�; Tula Nehri k�vr�m�n�n güneyinde Na inte-Suni yak�nlar�ndaki �he-

Al�k’daki Göktürk devrine ait bir kurganda yedi at iskeleti de ele geçmi�ti. Bu da Göktürk

döneminde de mezarlara at gömme geleneni�inin devam etti�ini gösteriyor.470

Kudirge Kurganlar�; Göktürklerin erken devirlerinde atla beraber mezara gömülme adetinin

izlerine Altaylar�n Kudurge yöresinde de rastlanm��t�r471. Kurganlar Çal��man Nehri’nin

yak�nlar�nda bulunan bir ovada bulunmaktad�r. Do�udan gelen bir kavime atfolunan Kudirge

mezarlar�, Rudenko, Gryaznov ve di�erlerince erken Göktürk döneminde ait say�l�r472. Fakat

bu bölge M.Ö. I. yüzy�ldan Göktürk dönemini de içine alan bir mezarl�k alan�d�r473.

Göktürkler’e ait oldu�u dü�ünülen mezarlar yakla��k 30 kadard�r. Bu mezarlar VI-VIII.

yüzy�llar aras�na tarihlenmektedir. Mezarlar ya oval ya da dikdörtgen olarak bulunmu�tur.

Ölüler genellikle 50-100 cm derinlikteki bir mezar çukuruna gömülmektedir. Mezarlardaki

cesetlerin hepsi de s�rt üstü yat�r�lm��t�r. Ve tüm mezarlardan sahiplerinin hemen yan�nda

ba�lar� sahibine çevrilmi� bir �ekilde at e�lik etmektedir (Çizim No: 49). Atlar�n ba�lar� ve

insanlar�n ba�lar� ayn� yöndedir474. Baz� durumlarda at�n yerine sadece at�n ko�um tak�mlar�

konmu�tur. Sadece atlar�n gömüldü�ü mezarlarda vard�r. Buradaki atlarda ko�umludur.

Nadiren iki ya da üç at�n cesetle beraber gömüldü�ü olmu�tur. �ncelenen atlar�n�n ortalama

ya�lar�n�n 6-18 aras�nda oldu�u anla��lm��t�r. At ko�umlar� en s�k rastlanan mezar bulgular�

aras�ndad�r. M.S. bin y�l�n ba�� ve sonu aras�nda olu�an de�i�ikliklerin en yak�ndan

izlenebildi�i e�ya tipi, eyerlerdir. Atl� mezarlarda ço�unlukla çift olarak, eyer ve üzengiler

yanlar�nda bulunmaktad�r. Atl� mezarlarda ço�unlukla çift olarak, eyer ve üzengiler

yanlar�nda bulunmaktad�r. Gemler hemen her zaman, dizginlenmi� atlar�n a��zlar�nda

bulunmu�tur. Mezarlarda ko�um tak�mlar�ndan ba�ka eyer, üzengi, k�l�çlar, yaylar, hançerler, 469 Ya�ar Çoruhlu; a.g.e., 1998, s.85. 470 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s.137. 471 Nejad Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, s. 163. 472 Emel Esin; �slamiyetten Önceki Türk Külütür Tarihi ve �slam Giri�, �stanbul, 1978, s.15. 473 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s.173. 474 Vasiliy Soyonov; “Eski Ça� Türk Döneminde Altaylar”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, s. 134.

87

ok uçlar� ve çanaklar gibi birçok e�ya da ele geçirilmi�tir475. Bulunan en önemli eser ise iki

e�er ka��d�r. Bu e�er ka�lar�nda ele al�nm�� sahne bir av sahnesidir. Dokuz numaral�

kurgandan ç�kar�lan bu eserde, kaplan, geyik ve ay� av� betimlenmi�tir476 (Çizim No: 50,51).

Kant’daki Atl� Mezarlar; Çu Vadisi’nde Kant’da içlerinde atlar bulunan Türk

mezarlar�ndaki at ko�umlar� kaynaklarda geçmektedir fakat buras� hakk�nda yeterli bilgi

bulunmamaktad�r.477

Ust-Tesi, Minusinsk ve Kopine’deki Atl� Mezarlar; Yine Altay bölgesinde Osinki mevkiinde

Ust-Tesi, Minusinsk ve Kopine’de atla beraber gömülmelere tesadüf edilmi�tir.478 Fakat yine

yeterli bilgi edinilememi�tir

Merke Mezarlar�; Merke nehrinin üst k�s�mlar�nda ve Sandcik, Araltobe, Sulysay, Belsaz,

Kashkasu, Tayaksaldi, Ulysay platolar�nda Göktürk devri mezar yap�lar�na rastlanm��t�r.

Bölgede toplam 37 kurgan ortaya ç�kar�lm��t�r (Resim No: 34). Buradaki kurganlar da��n en

zor ula��labilen yerlerine yap�lm��t�r. Göktürk devrine ait oldu�u anla��lan kurgan�n

üzerindeki ta� heykeller sayesinde anla��lmaktad�r. Merke’deki bizi ilgilendiren en önemli yer

ise Araltobe I’dir. Burada di�er mezarlardan fazla metal ni�anlar ve at ko�um tak�mlar� da

bulunmu�tur. Belsaz I, II, III kurganlar�n�n kaz�lmas� s�ras�nda etrafta hayvan kemikleri

bulunmu�tur ancak bunlar�n hangi tür hayvana ait oldu�u belirtilmemi�tir. Bu Türk toplulu�u

Göktürk Federasyou içinde Yedisu Türkleridir479.

Altay ve Gobi Aras�ndaki Mezarlar; Altay ve Gobi aras�nda (Minusinsk havzas�n�n güneyine

do�ru) ortaya ç�kar�lan VII.- VIII. Yüzy�ldan kalma bulgulardan atla gömülmü� mezarlar

bulunmu�tur.480

Pencikent Mezarlar�; Pencikent arkeolojik yap�s� ile çevresindeki bu bölgede tamam�yla atla

beraber gömülmü� cesetlere rastlanmaktad�r.481

475 Ciro Lo Muzio; “Erken Dönem Türklerinde Defin ��lemleri”, Türkler Ansiklopedisi, C.III, s. 123. 476 Csanat Balint a.g.m., s. 23. 477 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s.173. 478 Nejat Diyarbekirli; �slamiyetten Önce Türk Sanat�, s.163. 479 Dosin Bayeva Ayman; Merke Sacred Space of the Zhetisu (Yedisu) Turks, Taras, 2002, s. 65. 480 Csanat Balint; a.g.m, s. 10. 481 Nejat Diyarbekirli; a.g.e., s. 180.

88

Poltarka Mezarlar�; Kara-Balta ve Ak-su nehirleri aras�ndaki kervan yolu üzerinde bugün

Rus köyü olan Poltarka yak�n�ndaki küçük bir iç kalesi bulunan ve bir harabe olan bölgede

insanlar�n atlarla birlikte gömüldükleri görülmü�tür. Bunlar Göktürk ça��na ait göçebe Türk

mezarlar�d�r.482

Tuva Mezarlar�; Tuva’da Türk olarak tan�mlanan arkeoloji an�tlar�n�n aralar�nda birço�u atl�

mezar olmak üzere kurganlar bulunmu�tur.483

Kuray Kurganlar�; Altay Da�lar�’n�n deniz yüzeyinden 1900 m. yüksekli�indeki Kuray

ovas�nda bulunmu�tur. Kiselev kaz�y� yürütmü�tür. Kuray kasabas� civar�nda 23 adet kurgan

bulunmu�tur. Bu bölge Tuyahta kurganlar�na da çok yak�nd�r. Uygur ve K�rg�zlara ait

mezarlara da rastlanm��t�r. Bu kurganlar�n ço�u 6-7 m. çap�nda olup, her mezarda bir veya

iki at iskeleti bulunmaktad�r (Çizim No: 52). Baz� mezarlarda atlarla insanlar aras�na bir

bölme yerle�tirilerek ayr�lm��t�r. Ve atlar insan cesetlerinin tam tersi yönünde yat�r�lm��t�r484.

Atlar�n bulundu�u yerde çok ince i�lenmi� ve muhtelif resimler nakledilmi� toka, levhac�klar,

üzengi, gem gibi ko�um tak�mlar�ndan kal�nt�lar elde edilmi�tir.485 Fakat her mezar k�smen

veya tamamen soyulmu�tur.

Kuray kurganlar�ndan en önemlisi 12 m çap�ndad�r.486 Mezar�n içinde bey, u�a��, üç at�, bir

ba�s�z koyun ve pek çok k�ymetli hediyeler bulunmu�tur.487 At cesetleri kütüklerden yap�lm��

çit içine al�nm��t�r, Atlar�n kuyruklar� kuzeye yönelmi�tir. Bunlardan ölüye en yak�n bulunan

at tam ko�umludur; gümü� gem ve e�er tezyinat� kal�nt�lar� bu atta göze çarpmaktad�r488.

Tuyahta Kurgan�; Tuyahta mezarlar� Bat� Altay’dad�r. Mo�olistan’dan gelip Bat�

Sibirya’ya giden yol üzerinde ve Ursula nehri kenar�ndad�r. Katanda ve Kuray kurganlar�na

co�rafi bak�mdan çok yak�nd�r. Kuray kurganlar�na göre oldukça büyük ve yüksekçedirler.

Kurganlar�n çap� 10 metreye kadar geni�lemektedir. Yükseklikleri ise 10 metre ile 50 cm

aras�nda de�i�mektedir. Kiselev’in yönetti�i bu kaz�lar sonucunda birçok yeni bulguya

rastlanm��t�r. Tuyahta kasabas�nda aç�lan bir kurgan oldukça sa�lam bulunmu�tur.

482 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 221. 483 Csant Balint; a.g.m., s.11. 484 Vasiliy Soyonov; “Eski Ça� Türk Döneminde Altaylar”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, s. 134. 485 Abdülkadir �nan; “Altay Da�lar�’nda Bulunan Eski Türk Mezarlar�”, Belleten, C. II, 1947, S. 43, s. 569. 486 Necibe Saraço�lu; Türk Mezarlar�na Dair Ara�t�rma, �stanbul, 1950, s. 8. 487 Vasiliy Saraço�lu; a.g.m., s. 134. 488 Abdülkadir �nan; a.g.m., 1947, s. 569.

89

Soyguncular sadece atlar�n bulundu�u k�sma dokunmu�lard�r. Atlar�n ko�umlar� soyulmu�

ancak gemden ve e�erden parçalar kalm��t�r.489 Kaç tane at bulundu�u belirtilmemi�tir.

Mezarda ba�� kuzey-do�uya yönelmi� bir erkek iskeleti bulunmu�tur. �skeletin gö�sü üzerinde

me�in bir torba bulunmu�tur. Torbada çakmak ta��, kav, üzerinde oyma süsü bulunan, a�açtan

dört tane oyma figür vard�r. Cesedin yan�nda bir tencere ve tencerenin yan�nda da yedi tane

ok ucu bulunmu�tur.

Ta�-Töbe Kurgan�; 6. yüzy�l�n sonu 7. yüzy�l�n ba��na tarihlenen Ta�-Töbö mezarlar� Birinci

Türk Hakanl��� dönemini (552-630) kapsar. K�rg�zistan s�n�rlar� içinde Tanr� Da�lar�’nda

bulunan bu mezarlar�n birço�unda cesetler atlar� ile beraber gömülmü�lerdir. At ve insan

cesedi de güney bat�ya do�ru yönlendirilmi�lerdir. Bu mezarlar�n üstlerinde ta� heykellerde

bulunmu�tur. Merhumun ta� heykeli yan�nda baz� mezarlarda ona yak�n balbal�n bulundu�u

da olmu�tur. Atlar tüm teçhizatlar� ile beraber mezarlarda bulunmu�tur490.

Çon-Döbö Mezarl���; K�rg�zistan’�n yüksek da�l� havzalar�ndan biri olan Son-köl, Tanr�

Da�lar�’nda yer al�r. 3016 metre yükseklikteki bu bölgede 275 km’lik bir de göl bulunur.

Çon-Döbö gölün kuzey do�u taraf�nda, k�y�dan 2 km uzakl�kta, çok geni� bir arazinin tam

ortas�nda yer al�r. 3 km uzunlu�unda ve 0.5-0.7 km geni�li�indeki bir alan� kaplayan bu

mezarl�k K�rg�zistan’daki en büyük mezarl�kt�r. Burada ondan fazla büyük kurgan olmak

üzere çok farkl� devirlere ait kurganlar bulunmaktad�r. Bu mezarl�ktaki mezarlar�n birço�u

Göktürk devrine tarihlenmektedir. 1996 y�l�nda bulunan bir mezar ko�um tak�m�yla birlikte

gömülmü� bir at ve yan�nda yatan bir çocuk cesedinin varl���n� ortaya ç�karm��t�r491 (Çizim

No: 53).

24 nolu Çon-Döbö Mezar�; 1997 y�l�nda kaz�lan bu mezar ölçüleri ve y���nt� formu olarak

di�er mezarlardan farkl� bir durum arz eder. 16 metre çap�nda, 1 metre yüksekli�inde olan bu

mezar Çon-Döbö’nün di�er büyük kurganlar�na benzemektedir. Büyük y���nt� kald�r�l�nca

8x8 metrelik bir kare kurulu� ortaya ç�km��t�r. Bat� taraf�nda bir balbal� bulunan bu kare

489 Abdülkadir �nan; a.m., s. 570. 490 Kubatbek Tabaldiev; “Tanr� Da�lar� Göçebe Türkleri Ölü Gömme Gelenekleri”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1994, Kongrede Sunulan Bildiriler, C. II, s. 310. 491 Rüstem Bozer; “K�rg�zistan’�n Son-Köl Bölgesi’nde Yap�lan Türk Kültürüne Yönelik Kaz�lar (1997 çal��malar�)”, Uluslar aras� Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara, 4-7 Kas�m 1997, s. 2.

90

kurulu� içinde bir at kafatas� ve da��lm�� at kemikleri ele geçmi�tir. At kemiklerinin da��n�k

olmas� bu mezar�n daha önce soyguncular taraf�ndan aç�ld���n� göstermektedir492.

Süttü-Bulak Mezarl���; Son-Köl ile Iss�k-Köl aras�nda bulunan Koçkor yak�nlar�ndaki

bulunur. Bu mezarl�ktaki birçok mezarda ko�um tak�mlar� bulunmu�tur. Ayr�ca say�s� çok

olmasa da ko�um tak�ml� atlar�n cesetle beraber yan yana gömülmesi de çal��mam�z aç�s�ndan

önemlidir493.

Alam���k Kurganlar�; Tanr� Da�lar�’n�n orta k�sm�na denk gelen Nar�n Irma��

buluntular�n�n en önemli merkezi Alam���k denen bölgedeki mezarlard�r. Bir numaral�

kurganda At kemikleri ve üzengiye rastlanm��t�r. Kurgan�n yönü bat�dan do�uya do�rudur.

Atm�� dokuz numaral� kurganda ise insan mezar� yan�nda at için de ayr�ca hücre yap�lm��t�r.

Bu k�s�mda at�n kemikleri, gemi, üzengisi, Kemik yay parçalar� ve demirden bir toka ele

geçirilmi�tir. Ayr�ca bir de küpe halkas� bulunmu�tur494.

Hay�r-Han Kurganlar�; Tula Nehri k�lar�nda birçok Göktürk mezar�na rastlanm��t�r.

Bunlardan Nainde-sume’deki Hay�r-Han Da��’ndaki kurganlar at gömüsü aç�s�ndan

önemlidir. Bu kurganlardan birinde yedi tane at iskeleti ç�kar�lm��t�r. Atlar�n ko�um tak�mlar�

üzerinde bulunmu�tur. Ayn� mezarda bulunan bir kuma� parças� üzerinde Çin ve �ran

motifleri vard�r495.

492 Rüstem Bozer; a.g.m., s. 3. 493 Rüstem Bozer; a.m., s. 2. 494 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 152-154. 495 Bahaeddin Ögel; a.e., s. 137-138.

91

1.4. K�rg�zlar’da Mezara At Gömme

Abakan Kurgan�; Radloff’un kazd��� bu kurgan Abakan teplerindedir. Çap� 3 m.yi

geçmemektedir. Nehirlerden ve oturma yerlerinden uzaktad�r. Buradaki kurganlarda at ve

insan mezarlar� devirden devire birbirinden ayr�lmaktad�r. Genelde at ko�um tak�mlar� tüm

Türk devirlerinde oldu�u gibi çokça ç�km��t�r.496 �amanist ritüelinin birebir göstergesi

içindedir. Ölüler giydirilmi� bir �ekilde tahta sandukalar içinde bulunmu�tur. Atlar� ve at

eyerleri ile gömüler yap�lm��t�r. Ayr�ca Abakan bölgesindeki Türkler hala ölenin k�rk�nc�

günü en sevdi�i at� keserler etini yer derisini ve ba��n� bir s�r��a geçirip mezar�n üstüne

dikerler497.

Uybat Kurganlar�; Kiselev taraf�ndan kaz�lan bu kurganlar�n üzerlerinde büyük ta�lar

bulunmu�tur. Bu kurganlar�n bir di�er özelli�i ise koyun heykellerinin yo�un bir �ekilde

ortaya ç�kar�lmas�d�r. Bu kurganlarda at cesedine rastlanamasa da at ko�um tak�mlar� ve

üzengi gibi birçok at kullan�m e�yas� ele geçirilmi�tir. Üzengilerin Çin’in Tang sülalesine ait

olmas� daha da ilginçtir498.

Tuyuhtyansko Kurganlar�; Minusinsk dolaylar�nda Kazire Nehri kenar�ndaki bu kurgan

buluntular� bilhassa K�rg�z-Yenisey kültürünün sonraki devirlerini içermesi bak�m�ndan

büyük bir öneme haizdir. Bu kurgan�n buluntular� aras�nda kay�� süsleri önde gelmektedir.

Tokalar, ok uçlar�, at gemleri, baltalar ve oraklara rastlanm��t�r. Yine bu kurganda da at

cesedine rastlanmam��t�r, ancak at e�yalar� ç�kar�lm��t�r499.

Geç Devir Kapçal Kurganlar�; En büyü�ünün çap� 4.5 metre olan bu kurganlar�n eski tip

mezarlardan çok küçük olmas� ilgi ekicidir. Oklar, b�çaklar, kürekler, vazolar bulunmu�tur.

Bu mezarlar�n en çok dikkati çeken yan� ölülerin yan�nda koyun cesetlerinin bulunmas�d�r.

IX. yüzy�la tarihlenen bu kurganlarda at ko�um tak�mlar� ve üzengilerde ç�kar�lm��t�r500.

496 Bahaeddin Ögel; a.e., 1991. 497 Anonim; “Abakan”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C I, s. 5. 498 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 212. 499 Bahaeddin Ögel; a.e., 1991, s. 213. 500 Bahaeddin Ögel; a.e., s. 214.

92

2. Do�u Avrupa

Orta Asya’da daha erken tarihlere giden mezarlara at gömme gelene�i, Do�u Avrupa’da

M.Ö. VII. yüzy�l�n sonlar�nda ba�lar. Bu da gösteriyor ki Orta Asya’dan do�an bu gelenek

zamanla geni� bir co�rafyaya yay�lm��t�r. Fakat elde etti�imiz verilerden ç�kan ilginç bir

sonuç ise �u ana kadar bulunmu� en çok atl� gömü ise Do�u Avrupa kurganlar�nda ortaya

ç�kar�lm��t�r. Bu durum Do�u Avrupa’daki Türk topluluklar�n�n daha geni� bir ekonomik

güce sahip olduklar�n� göstermektedir.

2.1. �skitler’de Atl� Mezarlar

�skit topraklar�nda birçok atl� gömüye rastlanm��t�r. �skit toplumunun içinde ya�ayan

insanlar�n statülerine göre de�i�en at say�lar� baz� mezarlarda alt� yüze kadar ç�kmaktad�r.

Fakat bölgeden bölgeye de at say�lar� de�i�mektedir. Mesela Poltova ve Kiev bölgeleri hariç

birden fazla at gömüsüne rastlamak çok nadirdir. Bunun nedeninin ya�am ko�ullar�n�n zor

olmas� ve zenginlerin Poltova ve Kiev bölgesi etraf�nda oturmalar�yla aç�klanabilir501.

Macaristan’da ise ikiden fazla ata rastlamak imkâns�zd�r. Baz� mezarlarda ise ata

rastlanmamakla birlikte birçok at ko�um tak�m� ve at gemi bulunmu�tur. Dinyeper’in

kuzeyine gidildikçe �skitlerdeki atl� mezar gömüleri azalmakta ve gömü karakteri

de�i�mektedir502. Bunun nedenlerini en ba��nda ba�ka topluluklar�n�n bu bölgelerde oturmas�

ve �skitlerden bu gelene�i alm�� olma ihtimalleridir. Bir ba�ka dü�ünce ise bozk�r kültürünün

bu ormanl�k araziye daha az nüfuz etmesi olabilir. Bazen ayn� mezar çukuruna gömülen veya

ah�ap yap�lar�n ayr� bir bölümüne defnedilen bir iki ata bu bölge de rastlanmaktad�r. Bu

mezarlarda bulunan atlar genellikle gemiyle ve dizgin tak�m�yla birlikte defnedilmi�tir. Genel

itibari ile Olbia ve Kuban bölgesindeki kral mezarlar�nda at say�lar�n� di�er mezarlara oranla

daha fazlad�r.

501 Tamara Talbot Rice; a.g.e, s. 71. 502 B.N. Grakov; a.g.e. s. 239.

93

Solokha Kurganlar�; Ukrayna’n�n Nikopolis �ehrinin yak�nlar�nda bulunan ve M.Ö. IV.

yüzy�la tarihlenen bu kurganlar �skitlerin en zengin dönemlerinin göstergesi niteli�indedir503.

1912-13 tarihlerinde bulunan bu kurgan Dinyeper Nehri’nin sol k�y�s�nda bulunmaktad�r504

(Resim No: 35,36,37), (Çizim No: 54). Solokha mezarl���nda bulunan küçük mezarlardan

birinde s�radan silahlarla defnedilen bir sava�ç�n�n mezar�nda be� at iskeletine rastlanm��t�r.

Ana kurgan�n yüksekli�i 20 metreye yak�nd�r. Bu araziyi ilk bulan arkeolog N.�.

Veselovsky’dir ve 1916 y�l�na kadar bu bölgede kaz�lar yapm��t�r505. V. yüzy�l�n sonlar�na IV.

yüzy�l�n ba�lar�na tarihlenen ana kurgan iki kattan olu�maktad�r. Ne yaz�k ki mezar�n

merkezindeki as�l mekan soyguncular taraf�ndan soyulmu�tur. Çukur giri�inde bir birine

paralel ve enine iki katakomb yer almaktad�r. Bunlardan biri e�yalar için, di�eri de ceset

içindir. Birincisinde bir kazan, kare �eklinde bronz �zgara yani et k�zartmak ve eti masalar

aras�nda servis yapmak için dört tekerlekli araba, bal�k resmi ile süslü alt�n çemberli a�aç

çanak ve V. yüzy�l�n otuzlu y�llar�na ait gümü� amfora, çe�itli ferahiler ve cesedin maskeleri

bulunmu�tur. Bu mezar�n kar��s�nda alt�n dizgin tak�ml� iki at�n bulundu�u çukurlar yer

almaktayd�. Bu dizgin tak�mlar�n�n al�nl�klar� aslan ba�l� grifonun ön cepheden görünü�ünü,

al�nl�klar kartal kanad�n� and�r�yordu; burunluk ise bal�k figürü stilindedir.

Ayn� kurgan�n güney bat� k�sm�nda ikinci bir katakomb vard�r. Ana odan�n kap� giri�inde iki

hizmetkâr cesedine rastlanm��t�r. Bunlardan birisi yeti�kin ve e�yas�z, di�eri oldukça genç

ya�ta ve yan�nda kova içinde bronz oklar ve iki adet demir m�zrak bulunmu�tur. Do�u

duvar�nda özel ve hemen hemen oval bir katakomp ile kar��la��lm��t�r. �çindeki cesedin ba��

ise bat�ya dönüktür506.

Chertomlyck Kurgan�; Chertomlyck Kurgan� 1863 y�l�nda bulunmu�tur. Bu kurgan ölçüleri

itibari ile (21 metre yüksekli�inde 130 metre çap�nda) �u an Ukrayna’n�n en büyük kuran�

olarak geçmektedir507. Ayn� merkezden aç�lan dört küçük bölmeli merkezi bir gömü odas�

vard�r508 (Çizim No: 55). Bu kurgan üzerinde ilk ara�t�rmalar� me�hur Rus tarihçi �. Y.

Zabelin yapm��t�r. Bu kurgan da Solokha Kurgan� gibi Nikopolis yak�nlar�nda

bulunmaktad�r. Kral hücresinin giri�inde tepeden t�rna�a alt�nla süslü öldürülmü� bir kad�n 503 B.N. Grakov; a.g.e., s. 75. 504 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s. 6. 505 B.N. Grakov; a.g.e., s. 133. 506 B.N. Grakov; a.g.e., s.134. 507 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s. 5. 508 Ekrem Memi�; a.g.e., s. 13.

94

cesedi yatmaktad�r. Kurgan�n içinde kemikler, �arap sürahilerine ait k�r�klar ve s�radan

kaplardan ba�ka 220 çift demir at gemi, onlar�n yan�nda kanat �eklinde alt�n yanakl�klar,

birçok bronz ferahi, yuvarlak yüzük k�r�klar�, bronz ask�lar ve pek çok ba�ka e�yalar

bulunmu�tur. Ortada derin bir giri� çukuru vard�r. Çapraz dil �eklindeki dört kö�enin her

birinde uzun ve dar katakomplar yer almaktad�r. Güneydo�u kesiminde birkaç amfora,

bildi�imiz bronz bir kazan ve as�l� vaziyette bir kaç alt�n i�lemeli giysi dikkati çekmi�tir.

Mezar�n kuzey do�u taraf�nda da alt� amfora bulunmu�tur (Resim No: 38), bunlar�n yan�nda,

içinde 67 adet adi uçlu okun bulundu�u sadakla birlikte kemikler ve birçok figürlü alt�n ferahi

ke�fedilmi�tir. Belki de kemikler krala öbür dünyada içki sunmak için refakat eden ki�iye

aittir. Katakombun güneybat�s�nda ba�lar� bat�ya dönük bir birine yak�n iki ki�inin kemikleri

vard�r. Her ikisi de alt�n gümü� tak�lar içinde; yanlar�nda alt�n kabzalar� hafifçe pars ve geyik

kabartma resimleri ile süslü k�l�çlardan ba�ka a�z�na kadar ok dolu sadaklar durmaktad�r509.

Bunlar elbette ki kral�n hassa askerlerine ait kemiklerdir510.

Kuzeybat�da özel bir bölümde yer alan dördüncü bir katakombda ba�� bat�ya dönük kad�n

kemikleri yer almaktad�r511.

Ana katakombun bat�s�ndaki üç çukurda alt�n ve gümü� ko�um tak�ml� on bir ata

rastlanm��t�r512. Atlar�n dördünün e�eri ve ko�um tak�mlar� alt�ndan, dördünün eyeri ve

ko�um tak�mlar� gümü�, üçünün ki ise bronzdan yap�lm��t�r513. Gem ve a��zl�klar, o döneme

özgüdür. A�aç eyerin kenarlar� dalgal� ve bukleli alt�n �eritle çevrilidir. Ellerinde alt�n

süslemeli ka�a�� ve s�rtlar�nda yine alt�n süslemeli sadaklar bulunan iki sade giyimli seyis, bu

özel çukurlarda atlara hizmet etmek için b�rak�lm��t�r. Bu kurganda di�er baz� �skit

kurganlar�nda da görülen cenaze arabalar� kal�nt�lar� da Orta Asya’daki baz� kurganlarda da

görülmesi aç�s�ndan ilginçtir.

509 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 94. 510 B.N. Grakov; a.g.e., s. 137. 511 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 94. 512 Karl Jettmar; a.g.e., s. 33. 513 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 95.

95

Melitopol Kurgan�; 1954 y�l�nda A.�. Terenojkin, Melitopol �ehri yak�nlar�nda baz�

kurganlar ortaya ç�kar�r ve bu kaz�lar 60’l� y�llar boyunca devam eder514. �lk kaz�lan kurgan

fazla büyük olmayan 6 metre yüksekli�inde ve takriben 40 metre çap�ndad�r. Höyük iki kat

toprak setle örtülmü�tür. Alt k�sm� bir kat kam��la beslenmi� kil yast�k tabakas�ndan

olu�maktad�r ve zeminin üst k�sm�nda yer almaktad�r. Orta mezar, 12 metre derinli�indeki

katakomp içindedir. Hemen giri�te yedi ya�lar�nda e�yas�z bir hizmetkar çocuk yatmaktad�r

(Çizim No: 56). Katakomp bütünüyle soyulmu�tur. Katakombun taban�na çelik z�rh pullar�,

yine demirden yap�lm�� üç perli poyra görünümünde ok uçlar� ve ba�ka �v�r z�v�r at�lm��t�r.

Gizli bir çukurda içi bronz oklarla dolu alt�n bir sadak bulunmu�tur. Sadak

Chertomlyck’dekiyle ayn� tarzdad�r. Giri� çukurunda demirden yap�lm�� külünk �ekilli

büyük bir çekiç vard�r. Bu tür silaha �skitler’de nadiren rastlanmaktad�r. Katakonbun kuzeyine

do�ru yer alan çukurda, adi eyerli ve mütevazi ba�l�k tak�m� olan iki at cesedi bulunmu�tur515.

Kurgan�n kuzey kesiminin alt�nda ikinci bir katakomb vard�r. Çukurun giri� taban� 6 metre,

koridoru and�ran uzunlu�u ise 7 metre derinli�e sahiptir. Bu koridorun duvarlar�n�n birinin

önünde tahtadan yap�lm�� dö�ek üzerinde boynunda adi boncuklar bulunan bir hizmetkar

yatmaktad�r. Di�er duvar�n önünde ise on bir adet amfora vard�r. Koridorun sonunda yer alan

ayr� bir ilave oda da ya�l� bir kad�n�n kemikleri saç�l� vaziyettedir. Odan�n bir k�sm� ise oraya

buraya at�lm�� e�yalarla kapl�d�r. Yakla��k üç bin be� yüz ferahi, kad�n�n giysilerini çalan

soyguncular taraf�ndan aceleyle oraya buraya f�rlat�lm��t�r. Giri� çukurunda, kraliçenin

e�yalar�yla birlikte gömülmü� boyunduruk ve araba okundan ba�ka a�aç tekerleklerin

kal�nt�lar� ele geçirilenler ars�ndad�r516.

Aleksandropol Kurgan�; Nikopolis’ten fazla uzak olmayan ve 1856’da kaz�lan

Aleksandropolis kurgan� M.Ö. III. yüzy�la tarihlenir. �çinde bulunan e�yalar�n oldukça zengin

bir envanteri bulunmaktad�r. Lüks ve orijinal ko�um tak�mlar�yla birlikte birkaç ata özel bir

çukurda de�il, yeralt�ndaki bir koridorda rastlanm��t�r (Resim No: 39).

514 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s. 6. 515 B.N. Grakov; a.g.e., s. 137. 516 B.N. Grakov; a.g.e., s. 138.

96

Tyraspolis Kurganlar�; Dinyester Nehri k�y�s�ndaki bu kurganlarda cesedin ba�� kuzeye

çevrilidir. Cesedin yan�nda genellikle ölü yeme�i, amfora, hayvan kemikleri bulunmaktad�r.

Erkek mezarlar�nda k�l�ç, m�zrak, sol kalçada bir demet ok (100-200 aras�) gibi sava� aletleri

bulunmu�tur. Tüm at yerine a�aç bir kap içinde, genellikle gövdesinin bir k�sm�, gö�sünün

yar�s�ndan bel kemi�i hariç ön ayaklar� ve kemik sapl� demir bir b�çak bulunmaktad�r. Ancak

iki-üç toprak setli mezarlarda 2-3 ata rastlanm��t�r. Kad�n mezarlar�nda ise gerdanl�k, küpe,

kirmen ve i�in yan� s�ra at veya koyunun bö�ründen ibaret ölü yeme�i bulunmaktad�r.

Koyunlar ço�u kez bütün halinde gömülmü�tür517.

Kul-oba Kurgan�; 1830 y�l�nda Kerç bo�az�nda Pantikapea nekropolünde ortaya ç�kar�lan

Kul-oba kurgan� oldukça istisnai bir öneme haizdir. Güney Avrupa’daki �skit dönemine ait

kurganlar�n�n dikkatli bir �ekilde incelenmesi bu kurgan ile ba�lar. Üç iskelet bütün envanteri

ile birlikte yerinde bulunmaktad�r. Kurgan bulundu�u ilk y�llarda ba��nda bir nöbetçi

dikilmesine ra�men Kerç sakinleri taraf�ndan soyulmu�tur. Fakat devletin gayreti ile e�yalar

tekrardan bulunup ele geçirilmi�tir. M.Ö. IV. ve III. yüzy�llara tarihlenen kurgan�n kuzey

duvar� boyunca yan�nda alt�n phiale ve alt�n bezekli plakalarla kapl� silahlar bulunan bir kral

veya eyalet valisi yatmaktayd�r. Ba�l��� alt�n ajurlu bir tiara süslemektedir. Kral�n hemen

yan�nda bir kad�n iskeleti vard�r. Alt�ndan yap�lm�� lüks ba�l��� uzun pandantif ve küpelerle

süslüdür. Boynundaki kolyenin kenarlar� yatan aslan tasvirleriyle süslü ve alt�nd�r. Göz al�c�

alt�n bilezikler mevtaya e�lik etmektedir. Kral ve kraliçenin ayakucunda, güney duvar�

boyunca m�zrakl� bir koruma görevlisi uzanmaktad�r (Çizim No: 57). Elbisesi alt�n ferahilerle

kapl�d�r. Ayn� stilde iki adet rhyton, küre �eklinde kap, gümü� kylix, içinde koyun kemikleri

bulunan bronz bir kazan, �arap dolu amforalar, yine ba�ka kazan ve de�i�ik bronz kaplar,

kemik sapl� b�çaklar ve di�er e�yalar krala refakat etmektedir (Resim No: 40). Özel bir çukura

bir at gömülmü�tü518.

Dneprorudnaya �ehrindeki Kurgan; Dneprorudnaya �ehrinde ortaya ç�kar�lan kurganlardan

birinde, büyük bir katakomp içinde iyi donan�ml� bir sava�ç�n�n mezar�na rastlanm��, ayr� bir

oda da ise ona e�lik eden s�radan iki at bulunmu�tur519.

517 B.N. Grakov; a.e., s. 131-132. 518 B.N. Grakov; a.e., s. 146-147. 519 B.N. Grakov; a.e., s. 76.

97

Ulsky Kurgan�; Kuzey Kafkaslar’da, Kuban nehri k�y�s�nda Ula aulu yak�nlar�nda bulunan

kurgan, atl� gömü türleri aras�nda en ilginçlerinden biridir. 1898 y�l�nda N. I. Veselovsky

taraf�ndan kaz�lan bu kurgan M.Ö. VI. yüzy�la tarihlenmektedir520. Dünyaca ünlü

Komstromskaya Kurgan�’n�n yak�n�nda bulunan bu kurgan�n içinde tam 360521 adet at

cesedine rastlanm��t�r. 15 metre yüksekli�e sahip kurgan�n aksam� ah�aptan yap�lm��t�r. Bu

360 at cesedi a�aç kolonlar�n çevresine s�raland�r�lm��t�522 (Çizim No: 58).

Kostromskaya Kurgan�; Ukrayna’n�n Kuban Nehri sahillerinde Kostromskaya köyü’nde

1897 y�l�nda bulunan kurgan büyüklü�ü ile dikkat çekmesi yan�nda M.Ö. VII-VI. yüzy�llara

ait olmas� da çok önemlidir523. Di�er �skit kurganlar�ndan daha farkl� bir mimari düzenlemeye

sahiptir. Bu yüzden de baz� bilim adamlar� bu kurgan� Maiotlara atfeder. Çapraz vaziyette

konulan a�açtan yap�lma çad�r �eklinde bir mezard�r. Geni� çukurun yanlar� veya dö�emenin

yan taraflar� boyunca say�lar� 22 adet at cesedi yerle�tirilmi�tir. Bu atlar�n hepsine de gem

vurulmu�tur. Hayvanlar�n ba� ko�umlar� hayvan figürleri ile süslenmi�tir. As�l gömü mekân�

ise atlar�n dizildi�i kare mekân�n içindedir524 (Çizim No: 59).

Yelisavetino Kurganlar�; Yine Kuban bölgesinde bulunan bu kurganlar di�erlerinden farkl�

olarak V.-IV. yüzy�llara tarihlenmektedirler. A�a�� yukar� 16x16 metre gibi kare mezar

çukuru vard�r. Blok ta�larla örtülen bir kö�ede ise tüm çukurlarda oldu�u gibi çaprazlamas�na

konulan a�açlarla örülmü� bir yeralt� mezar� bulunmaktad�r. Ana çukura a�aç bir koridordan

geçilmektedir.

Alt� at�n çekti�i bir cenaze arabas� yer almaktad�r. Arabalar 4-6 tekerleklidir ve tekerlekler

�skit kral mezarlar�nda oldu�u gibi demir çemberlerle çevrilidir. Fakat bu arabalar�n üzerinde

bildi�imiz alem-ç�ng�raklar yoktur. Ba�tan a�a�� ya�malanan ana mezarlar�n yan�nda

hizmetkârlar�n ve bazen silahl� muhaf�z ve kad�nlar�n mezarlar� bulunmaktad�r. Kad�nlar�n

kimisinde sade boncuklar, kimisinde alt�n ziynetler vard�r. Say�lar� dört ila be� aras�nda

de�i�mektedir. Kad�n ve muhaf�zlar�n bulundu�u çukurun kar��s�nda bulunan duvar önünde

dokuz veya daha fazla binek at� bulunmaktad�r525 (Çizim No: 60).

520 B.N. Grakov; a.e., s. 221. 521 A�a��da verilen kaynakta 360 olarak geçen at say�s� B.N. Grakov’un eserinde 500 olarak geçmektedir. Karl Jettmar’�n eserinde ise birkaç yüz olarak belirtilmi�tir. Tamara Talbot Rice ise rakam� 400 olarak vermi�tir. 522 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s. 5. 523 Tamara Talbot Rice; a.g.e., s. 109. 524 B.N. Grakov; a.e., s. 219. 525 B.N. Grakov; a.e., s. 219-220.

98

O�uz Kurgan�; V. Roth’un kaz�lar� sonucunda bulunan O�uz Kurgan� 1902 y�l�nda

kaz�lm��t�r. �skit devrinin en önemli arkeolojik alanlar�ndan biri olan O�uz Kurgan� hakk�nda

çok fazla bilgi bulunmamakla beraber, kurgandan ç�kar�lan ko�um tak�mlar� ve süslemeler

dönem sanat�n� çok iyi bir �ekilde ifade etmektedir526 (Resim No: 41).

Kelermes Kurgan�; Kelermes Kurgan� da Kostromskaya Kurgan� gibi farkl� bir tarzda

yap�lm��t�r. �skitlerin en eski kurganlar� aras�nda say�labilecek bu kurganlar�n farkl� mimari

özeklikte olmas� sadece bu yön dü�ünüldü�ünde bile do�ald�r. Kelermes Kurgan� M.Ö. VII-

VI. yüzy�llara tarihlenmektedir. Ana gömü mekan�n�n çevresinde 20-30 aras�nda de�i�en at

cesedi bulunmaktad�r. Atlarla birlikte cenaze arabas� kal�nt�lar� bulunmu�tur. Binek atlar�n�n

kimisi alt�n, kimisi bronz veya boynuzdan yap�lma tak�mlar� ve dizginleri de hayvan figürleri

ile süslüdür527.

Posulye Kurganlar�; Posulye’de 1-20 metre yüksekli�inde pek çok kurgan bulunmu�tur. Bu

kurganlar�n en büyükleri Aksutinets ve Volkovets köylerindedir. Ana yap� oldukça geni� ve

dikdörtgen �eklindeki çukur içinde veya toprak hizas�nda tomruk kulübe �eklindedir.

Çukurlar�n duvarlar� sat�ha kadar kö�elerden dört iri kütükle takviye edilen dikey

tomruklardan olu�maktad�r. Aç�lan mezarlar�n büyük bir ço�unlu�u sava�ç� mezarlar�d�r ve

bunlarda bazen de�erli silahlara ve k�ymetli ziynet e�yalar�na rastlanmaktad�r. Yakla��k yirmi

kadar mezarda cesede refakat etsin diye zorla öldürülmü� kad�n cesetlerine rastlanm��t�r.

Bunlardan baz�lar�n�n üzerinde de�erli ziynet e�yalar� vard�r. Mezarlarda rastlan�lan

sava�ç�lar�n ço�u süvaridir. Mezarlara daha çok at yerine ucuz veya pahal� ko�um tak�mlar�

konulmu�tur. Genellikle mezarlarda 2-6 ki�i defnedilmi�, ama bazen çukurun bir kenar�nda 20

kadar ki�inin cesedine de rastlanmaktad�r. Bu mezarlarda ilginç olarak kad�n mezarlar�nda da

dizgin tak�mlar�na rastlanm��t�r.

Posulye kurganlar�ndan Aksutinets köyündeki büyük kurgan�n toprak setinde ölü yeme�i

bulunmu�tur. Kap k�r�klar�, koyun kemikleri, iki adet ayin b�ça�� bulunmu�tur. Kaz�y� yapan

arkeolog D. Ya. Samokvasov’dur. Mezar�n kuzey bat� kö�esinde yakla��k yirmi çift bronz ve

demir gem vard�r. Gemlerin üzengi kemi�i �eklinde veya ilmi�in kenar�na ili�tirilen yuvarlak

yan halkalar� mevcuttur. Ayr�ca gemlerle birlikte bak�r, demir ve boynuz a��zl�klar vard�r.

526 Ya�ar Çoruhlu; “K�r�m Arkeolojisi ve Sanat� (Ba�lang�c�ndan Alt�nordu Devrine Kadar)”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 113, Nisan 1998, s. 108. 527 B.N. Grakov; a.e., s. 219-221.

99

Dizgin kay��� kartal koyun ve keçi ba�lar�na benzeyen ferahilerle süslüdür. Cesedin sa�

taraf�nda araba dingili bulunmaktad�r528.

Karagodeuashkh Kurgan�; Kuban Nehri k�y�s�nda bulunan bu kurganda, toprak sette iki ta�

yeralt� mezar� bulunmaktad�r. Mezarlar�n birinci odas�nda bir geçit yer almaktad�r. �kinci

odaysa mevta mezar�n� birle�tirmektedir. Ah�ap çat� üzerinde ta� bir kafes yer almaktad�r.

Giri� k�sm�nda iki veya daha fazla at�n çekti�i bir cenaze arabas� kal�nt�s� bulunmaktad�r.

Yine bu oda da bir kad�n cesedinin üzerinde lüks alt�n ziynetler, alt�n topuzlu sivri uçlu bir

ba�l�k mevcuttur. Geçitin ortas�nda ko�umlu at cesetleri bulunmaktad�r. �kinci oda da bir

sava�ç� mezar� yer almaktad�r. Sava�ç�n�n mi�ferinin üzerine alt�n �eritler ve bro�lar

kak�lm��t�r. Boynundaki kolye yine metaldendir. Kolyenin uçlar� yaban domuzu parçalayan

aslan motifi ile süslüdür529.

Yedi Karde�ler Kurgan�; Kuban Nehri yak�nlar�nda bulunan bu kurganda di�er Kuban

kurganlar� gibi iki k�s�mdan olu�maktad�r. 1873 y�l�nda aç�lan bu kurganlar M.Ö. V. yüzy�l�n

ortalar�na tarihlenmektedir. Yedi kurgandan olu�an bu kurgan toplulu�unun ikinci kurganda

iki oda bulunmaktad�r (Resim No: 42,43). D�� oda da 13 at cesedi bulunmaktad�r. �ç oda da

ise bir ceset bulunmaktad�r530 (Çizim No: 61,62).

Kuban Nehri civar�ndaki bu kurganlar baz� bilim adamlar� hariç �skitler’e atfedilmektedir.

Grakov ise �srarla bu mezarlar�n Maiotlara ait oldu�unu savunur ve bu dü�üncesini de

kurganlar�n çad�r �ekilli olmas�na dayand�r�r. �skitlerin bir bozk�r toplulu�u olmas� ve

çad�rlarda ya�amalar� hasebiyle bu tür mezar yapma e�ilimleri di�er yerle�ik halklara nazaran

daha kuvvetli olsa gerektir. Ayr�ca bu kurganlar daha çok erken dönemlere ait olmakla

birlikte Dinyester Nehri k�y�s�ndaki geç tarihli �skit kurganlar� ile uyu�mamas� gayet

normaldir. Bir di�er önemli bulgu ise Kuban Nehri k�y�s�ndaki kurganlarda bulunan

meteryalin içinde Asur, M�s�r ve Med e�yalar�n�n bulunmas�d�r. E�er bu kurganlar

Maiotlara ait olsa idi, �skitlerin Bat� Asya’ya yapt�klar� seferi yok saymak gerekirdi.

Veronej �stasyonundaki Kurganlar; Bu istasyondaki M.Ö. IV. yüzy�la ait bir kurganda çad�r

kapak alt�nda bir ihata duvar� örülmü�, onun çevresinde ise içlerinde gemlenmi� atlar�n

528 B.N. Grakov; a.e., s. 258. 529 B.N. Grakov; a.e., s. 224. 530 Boris Piotrovsky-Liudmila Galanina-Nonna Grach; a.g.e., s. 7.

100

bulundu�u 29 mezar yer almaktad�r. Dizgin tak�mlar� içinde Chertomlyck kurgan�ndaki ölü

yeme�i s�ras�nda b�rak�lan dizginleri hat�rlatan birçok ferahilere rastlanm��t�r531.

Bobritsa Kurgan�; Kanev �ehri yak�nlar�ndaki Bobritsa köyünde bulunan 31. nolu kurganda,

zengin bir kad�n�n yan�nda kad�n bir kölenin kemikleri bulunmu�tur. Bu zengin kad�n�n

ba��nda üst k�sm�na yatar vaziyetteki at figürleri i�lenmi� alt�n ferahiler dikilmi�tir. Kad�n�n

yan�nda ayr�ca içinde 21 bronz ok bulunan bir sadak ile at vard�r. Yine ayn� mezarda yüksek

ka�l� bak�r yüzükler ve kehlibar boncuklar� olan bir cariyenin kemikleri bulunmu�tur532.

4 Nolu Chastiye Kurgan�; 2001 y�l�nda V. Ye. Maksimenko ve V. V. Klyutchnikov’un

ba�kanl���nda yap�lan kaz�da M.Ö. IV. yüzy�la tarihlenen bir �skit kurgan� bulunmu�tur

(Resim No: 44). Kurgan tümse�i yakla��k 25 cm yüksekli�indedir. Soyuldu�u anla��lan

kurgan�n s�rt üstü yatan bir erke�e aitir. Ba�� güneye çevrilmi� cesedin ya�� yakla��k 40-45

ya�lar�ndad�r. Hemen cesedin yan�nda demir ok uçlar� ve k�l�ç bulundu. Ayr�ca adam�n

yan�nda at kemikleri ve koç kemikleri de bulunmu�tur533 (Resim No: 45)

10 Nolu Chastiye Kurgan�; 2002 y�l�nda V. Ye. Maksimenko ve V. V. Klyutchnikov’un

ba�kanl���nda yap�lan kaz�da 1 metre yüksekli�inde 30 metre çap�nda bir kurgan ortaya

ç�kar�lm��t�r. Kaz� sonunda kurgan�n M.Ö. IV. yüzy�la ait oldu�u ve �skit kültürünün bask�n

özelli�ine sahip oldu�u anla��lm��t�r. Bu kurgan�n çok eskiden ve de yak�n zamanda olmak

üzere iki kez soyuldu�u anla��lmaktad�r. Birden fazla ki�inin mezar� oldu�u anla��lan bu

gömüde kemikler h�rs�zlar taraf�ndan kar��t�r�lm��t�r. Ancak iki kafatas� bulunmu�tur.

Zeminde ayr�ca hayvan kemikleri de bulunmu�tur. Bunlar�n at kemikleri olmas� çok büyük bir

ihtimaldir534.

531 B.N. Grakov; a.g.e., s. 220. 532 B.N. Grakov; a.e., s. 242. 533 http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm, 11 Temmuz 2006. 534 http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm, 11 Temmuz 2006.

101

2.2. Sarmatlar’da Atl� Mezarlar

Filippovka Kurgan�; Rusya’n�n Güney Ural Da�lar�’n�n eteklerinde Filippovka köyü

yak�nlar�nda 6 km. uzunlu�unda yar�m daire biçiminde düzenlenmi� 25 kurgan

bulunmaktad�r. En büyü�ü 112 m çap�nda, 7 m yüksekli�indedir. Rusya Bilimler

Akademisi’ne ba�l� Ufo Ara�t�rma Merkezi’nin tarih, dil ve edebiyat enstitüsünden bir ekip

1986-90 y�llar� aras�nda bu kurganlar�n 17 sinde kaz� gerçekle�tirmi� ve M.Ö. V-IV. yüzy�llar

aras�na tarihlenmi�tir. Kurgan I’de hükümdar�n at� ve kar�s�n�n da olabilece�i dü�ünülmü�tür.

Kaz�lan Kurganlar�n ço�unda at ko�um tak�mlar� bulunmas� �skit mezarlar�nda da at

kültürünün çokça hissedildi�ini göstermektedir535(Resim No: 46).

1 Nolu Chastiye Kurgan�; Güney Rusya’n�n Don Nehri k�y�s�nda bulunan gömü alan�

1900’lerinden bu yana birçok çal��maya sahne olmu�tur. Ancak bu çal��malar�n en kapsaml�s�

2000 y�l�ndan beri sistemli bir �ekilde yap�lan arkeolojik çal��malard�r. V. Ye. Maksimenko

ve V. V. Klyutchnikov’un ba�kanl�k ettikleri bu kaz�lara A.B.D., Fransa, �ngiltere, �sveç ve

Tayvan gibi ülkelerden ara�t�rmac� ve arkeologlar kat�lm��lard�r. Rostov State Üniversitesi,

Donskaya Arkeologia Journal ve Study of Eurasian Nomad Center (USA) bu kaz�larda

kurumsal kimlik olarak gözükmektedirler. Chastiye kaz�lar�nda ortaya ç�kan en ilgi çekici

konu ise bu bölgenin Bronz Ça��’ndan Ortaça�’a kadar sürekli bir gömü alan� olarak

kullan�lm�� olmas�d�r. Mezarlarda; Katakomp Kültürü, Srubnaja Kültürü, Sarmat

Kültürü, Hazar ve K�pçak kültürüne rastlanmas� bu bölgeyi, dünya üzerindeki en uzun

zaman kullan�lan gömü alan� olmas�n� sa�lamaktad�r.

2000 y�l�nda V. Ye. Maksimenko ve V. V. Klyutchnikov’un kazd��� bu kurgan Chastiye

bölgesinde sistemli yap�lan ilk kaz�d�r. Kaz� s�ras�nda 15-20 cm’lik yan�k bir toprak

tabakas�ndan sonra 15 metre çap�nda kurgan tamamen kaz�lm��t�r. Kurgan�n daha önce

soyuldu�u iki insan, at ve koyun kemiklerinin birbirine kar��mas�ndan anla��lmaktad�r. �nsan

kemiklerinin baz� parçalar� yan�kt�r. Kemiklerin yan�nda bronz bir kazan, �skit mezarlar�nda

çokça görülen bir mangal, vazo, bronz ok uçlar�, bir demir ok ucu ve bir demir kama

bulunmu�tur. �skit tipinde hayvan üslubu ile süslenmi� özel at ko�um tak�mlar� kurgan�n en

önemli buluntular�ndand�r. Dört bronz pandantif ba�l���nda panter ve di�er hayvan �ekilleri

ile ko�um tak�m� süslenmi�tir. Bu kurgan bu özellikleri ile beraber M.Ö. V. yüzy�l�n sonu

535 Anonim; a.g.m., “Avrasyan�n Alt�n Geyi�i”, s. 63.

102

M.Ö. IV. yüzy�l�n ba��na tarihlenmektedir. �skit ve Sarmat kültürünün özellikleri bu

kurganda a��rl�kl� olarak hissedilmektedir536.

Jasz Also Szent György Mezarl���; Macaristan’da Jasz Also Szent György’de �skit

mezarlar�na benzeyen dört Sarmat mezar� kaz�lm��t�r. En geni� olan�n�n içinde, yan�nda bir

cenaze arabas�n�n kal�nt�lar�, at iskeletleri ve bir hazineyle yatan bir Sarmat prensinin iskeleti

bulunan ah�ap bir oda bulunmu�tur. Di�erlerinde ise kafas� uçurulmu� sava�ç�lar� da içeren

maiyeti de vard�r. Bu mezarlar �.S. III. yüzy�la tarihlenmektedir537.

536 http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm, 11 Temmuz 2006. 537 E. D. Phillips; a.g.e., s. 47.

103

2.3. Avrupa Hunlar�’nda Atl� Mezarlar

Avrupa’n�n önemli yazarlar� Hun atl�lar� için yazd�klar� kitaplarda dikkat çekici yerler

ay�rm��lard�r. Jordanes; Hunlar�n süratli atl�lar olduklar�n� itiraf eder. “F�rt�na gibi

görünürler ve uçan ku� sürüleri gibi kaybolurlar. Tabiat�yla ata ç�plak binmemi� ve

eyerlemi�ler, süslü gemler kullanm��lard�r” der. Ammianus ise atlar�n h�zl� fakat �ekilsiz ve

biçimsiz oldu�unu söyler. Gmelini ise küçük ama diri vücutlu atlar olduklar�n� bildirir538.

Baytar olan Vegatius Renatus ise ayr�nt�yla anlatt��� Hun atlar�n�n ufak tefek Mo�ol

soyundan üretildi�i aç�kl��a kavu�ur. Fakat Hun arkeolojisinde isim yapm�� bilim

adamlar�ndan Bökönyi, tarihi metinlerde ayr�nt�larla anlat�lan Hun at�n�n hiçbir arkeolojik

çal��mada ortaya ç�kmamas�n� �a��rt�c� olarak kar��lar. Baz� ara�t�rmac�lar ise Hun devrine ait

buluntu azl���n� Avrupa Hun �mparatorlu�u’nun s�n�r tespitinin yanl�� yap�ld���n� ve

ara�t�rmalar�n daha do�u da yap�l�rsa daha net materyalin bulunaca�� kan�s�ndad�rlar539. Her

ne olursa olsun Macaristan’da hatta Galya’da dahi Hun mezarlar�n�n bulunmas� Hun

bakiyelerinin buralara kadar gelmesini kan�tlar. Bu mezarlarda at kal�nt�lar�n�n

bulunmamams�n� ise yukar�da da bahsedildi�i gibi mezarlar�na cesetleri yakarak

koymalar�nda aramak gerek. Gömü mekânlar�nda yer yer yan�k hayvan kemiklerinin ç�kmas�

atl� gömü �eklinin Hun mezarlar�nda devam etti�i ancak cesetle beraber at�nda yak�ld���n�

gösteren yeterli bir kan�tt�r.

Höckricht Kurgan�; En eski Hun arkeolojik buluntusudur. 1831 y�l�nda Silesia’da (Bugün

Çek Cumhuriyeti ile Almanya s�n�r�nda kalmaktad�r) alçak bir kum tepesinde gün �����na

ç�kar�lm��t�r. Burada bronzdan yap�lm�� bir ta�la günümüze kadar sa�lam kalm�� bir kazan,

de�erli ta�larla süslenmi� alt�n bir levha, de�erli ta�larla süslenmi� alt�n tokalar, alt�n kemer

uçlar� alt�nda yald�zlanm�� at ko�um tak�mlar� bulunmu�tur540. Bu kurganda da yukar�da

bahsetti�imiz at kemiklerinin yak�lm�� olabilece�ini sadece at ko�um tak�mlar�n�n kalmas�

bize dü�ündürmektedir.

Nowogrigorewka Kurgan�; Üzerine çok fazla bir bilgiye sahip olmad���m�z Nowogrigorewka

Kurgan�’nda (Bugün Ukrayna’da bulunmaktad�r) da Höckricht Kurgan�’nda bulunan at

ko�um tak�mlar�na rastlanm��t�r. Sanatsal yönden güzel parçalar olduklar� kaynaklarda

538 Peter Vaczy; a.g.m., s. 82. 539 Denis Sinor; “Hun Dönemi”, s. 280. 540 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 139.

104

geçmektedir541. Ayr�ca ayn� kurganda bulunan dikey oyuklarla süslenmi� bronz kenarl� bir

eyer bulunmu�tur542.

Seelman Buluntular�; A�a�� Volga’da bulunan Hun dönemine ait Seelman buluntular�

aras�nda birçok kurgan bulunmaktad�r. Bu kurganlar aras�nda D42 nolu kurgan noktal�

hatlarla yap�lm�� bir tezyinat sistemi ile süslenmi� alt�n levhalar, bu kurgan�n en karakteristik

özelli�idir. Genel Hun kurganlar�nda bulunan yang�n tabakas� bu kurganda da vard�r. Ceset

yak�lm��t�r. Mezarda at iskeletleri de görülmü�tür fakat bu konu hakk�nda ayr�nt�l� bilgi

yoktur543.

Leva Kurgan�; Macaristan’da bulunan bu kurganda da genel Hun kurganlar�nda bulunan

materyale rastlanm��t�r. Ayr�ca karakteristik Hun ko�um tak�mlar� ile gemlerde

bulunmu�tur544.

Kzensthely-Gatidomb Kurgan�; Bu kurgan da Macaristan’da bulunmaktad�r. Leva

Kurgan�’ndaki gibi Hun karakteristi�i ta��yan materyalin yan�nda ko�um tak�mlar� ve

gemlere rastlanm��t�r545.

Kafkasya’daki Hun Mezar�; Balkar bölgesinde Hun devrinin gömülerine örnek olacak bir

mezar bulunmu�tur. 41 cm çapl� alçak kurgan�n alt�nda 2.5 metre derinlikte 4.80x2.55 metre

büyüklü�ünde mezar odas� ortaya ç�kar�lm��t�r. 2.20x2.35 metre büyüklü�ündeki ikinci oda

da k�r�k vaziyette bir iskelet ve yan�nda 28 cm uzunlu�unda demir ile kemikler aras�nda da

alt�n bir toka bulunmu�tur. 3.60x2.25 metre büyüklü�ündeki birinci oda da ise demirden

yap�lm��, gümü�le kaplanm�� bir kask, demir kulplu bronzdan yap�lm�� küçüklü büyüklü iki

kazan, zengin at ko�um tak�mlar�, paslanm�� demirden bir z�rh, bronz ve gümü�le süslü

y�pranm�� vaziyette tahta eyer, k�sa bir k�l�ç, tahta ve topraktan kaplar, mavi ta�larla süslü

alt�n tenekeler, alt�n tokalar ele geçirilmi�tir. Mezardaki iskeletin Hunlara veya Alanlara ait

olabilece�i dü�ünülmektedir. Ancak Alanlarda yo�un bir �ekilde ölü yakma gelene�i olmas�

bu mezar�n sahibinin Alan kültüründen etkilenmemi�, Orta Asya gelene�ine uyan bir Hun

541 Ali Ahmetbeyo�lu; a.e., s. 142. 542 Ali Ahmetbeyo�lu; a.e., s. 144. 543 Bahaeddin Ö�el; a.g.e., 1991, s. 97. 544 Peter Vaczy; a.g.m., s. 217. 545 Peter Vaczy; a.m., s. 217.

105

lidere ait olmas� daha büyük bir ihtimaldir. Ayr�ca mezardan ç�kar�lan e�ya Hunlar aras�nda

çokça kullan�lmas� da bu tezi do�rulamaktad�r546.

Urallar’da Hun Kurgan�; Çok geni� bir bölgeye yay�lan Hun kurganlar�ndan Urallar’da

Müslimova olarak isimlendirilen kültür merkezindeki buluntular at ko�um tak�mlar� olarak

çok önemli bir yer i�gal etmektedirler. Ayr�ca at gemleri de Macaristan’daki at gemleri ile

yak�n özelliklere sahip olmas� Hun arkeolojisi için önemli bir bulu�tur547.

Kysyl-Adyr Kurgan�; 1977 y�l�nda Ural Nehri’nin kenar�nda bulunan Kysyl-Adyr Kurgan�

Avrupa Hunlar�’na ait birçok unsur ta��maktad�r. Küçük ta� plakalarla kapat�lm�� bir

ma�arada ele geçen buluntular aras�nda; mantar kulplu kazan, demir bir k�l�c�n kabza

parçalar�, yay art�klar�, üç kanatl� ok uçlar�, ko�umlar ve hayvan kemikleri (At olma ihtimali

çok yüksek) vard�r548.

Pokrowsk Mezar�; Polonya’da bulunan bu tepe mezar�nda oluklarla süslü, ku�a�� gümü�

tabakayla kapl�, pul örnekli bir eyer teçhizat� ortaya ç�kar�lm��t�r549.

Schipowo Mezar�; Bu mezar tepesinde ise eyer tahtas� üzerinde, alt�n levhadan yap�lm�� eyer

süsleme parças� bulunmu�tur. Burada süsler, uzaktan bile iyi görünecek �ekilde eyer ka��nda

ve eyer tahtas�n�n ön ucundad�r. Eyerin arka ka��n�n ise metal bir çemberi vard�r. Bu süsler

Hun devri için karakteristiktir550.

Pécs-Üszögpuszta Buluntusu; 1900 y�l�nda bulunan bu mezarlar Hun devrinin en büyük

arkeolojik bulu�lar� aras�nda geçmektedir551. 70 cm gibi az bir derinlikten ortaya ç�kar�lan bu

buluntular içinde 66 parça alt�n e�ya bulunmu�tur552. Ayr�ca 30 parçal�k at ko�um tak�mlar� ile

demirden yap�lm�� dizgin, alt�nlanm�� bir a��z t�kac�, alt�n i�lemeli ah�ap bir eyer ve gem

kay��lar�n�n uçlar� bulunmu�tur553. Bu buluntulardan anla��ld��� kadar�yla mezar�n bir Hun

atl�s�na ait oldu�u öne sürülebilir. Gemin �eklinden basit halkal� bir tay gemi oldu�u

anla��lmaktad�r. Kemer uçlar� genelde y�lan örnekli, de�erli ta�larla süslü, alt�nla kapl�, 546 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 148. 547 Bahaeddin Ö�el; a.g.e., 1991, s. 99. 548 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 140-141. 549 Ali Ahmetbeyo�lu; a.e., s. 144. 550 Ali Ahmetbeyo�lu; a.e., s. 145. 551 �stvan Bona; Das Hunnenre�ch, Budapest, 1991, s. 184. 552 Nandor Fettich; a.g.m., s. 216-217. 553 �stvan Bona; a.g.e., s. 185.

106

bronzdur. Buluntular aras�nda alt�nla kaplanm�� sadak, oklar�n üç kanatl� demir uçlar�, demir

karg� uçlar�, uzun sapl� iki a��zl� süvari k�l�c�, de�erli ta�larla bezeli k�l�ç k�n�na ait a��z

çemberi, alt�n kaplamas� ve k�l�ç süsleri ortaya ç�kar�lm��t�r554.

Floriana Mezar�; �talya’n�n Valeria �ehrinde bulunan bir Hun mezar� bugüne kadar

Avrupa’n�n en bat�s�ndaki Hun buluntusuna i�aret etmektedir. �ehrin Floriana olarak

adland�r�lan bölgesinde bulunan mezarda çok say�da alt�n paralar, deforme olmu� kafatas�

kemikleri, gömülmü� atlarda bulundu. Mezar�n M.S. 430’lu y�llara ait oldu�u tahmin

edilmektedir555.

554 Ali Ahmetbeyo�lu; a.g.e., s. 145. 555 Ali Ahmetbeyo�lu; a.e., s. 56.

107

2.4. Avarlar’da Atl� Mezarlar

Karadeniz’in kuzeyi ve Macaristan’da bulunan birçok Avar mezar�nda atl� gömü türüne

rastlanmaktad�r. Konunun çok spesifik olmas� ve kaynak yetersizli�inden dolay�

derinlemesine bilgi edinme mümkün olmamaktad�r. Atl� gömü yap�ld��� bilinen, fakat

ayr�nt�l� bilgiye sahip olmad���m�z mezarlar �unlard�r; Barathely, Hari, Muzsnahaza,

Aranyosgyeres, Szekudvar mezarlar�d�r556.

Kunagota Prens Mezar�; M.S. 590 y�llar�na tarihlenen bu mezar da oldukça çok say�da alt�n

bulunmu�tur. Mezarda bulunan materyaller ve k�l�ç bir hükümdar mezar� oldu�unu rahatl�kla

aç�klamaktad�r. Mezarda bulunan silahlar ve atlar hükümdar�n di�er dünyada kullanaca��

önemli araçlar ars�ndad�r. Demir üzengi, ko�um tak�mlar� ve eyer tak�lar� bu mezarda bulunan

önemli süsleme örneklerini bar�nd�ran unsurlard�r557.

Nemetpereg Mezarlar�; Avarlar�n ilk dönemlerine ait olan bu mezarlar, çok zengin

buluntular�n ele geçirildi�i mezarlard�r. Birço�unda cesetler atlarla beraber gömülmü�tür.

Asya tipi gömü gelene�inin ayn� gömü �ekli burada da gözükmektedir. Silahlar, z�rhlar, geni�

sürahiler, kemikten yap�lma tabaklar ve a��r oklar bulunmu�tur. At gömüsünden hariç, atlar�n

üzerindeki ko�um tak�mlar�, eyer ve üzengiler de hayvan üslubu süsleme unsurlar�n�n önemli

örneklerini verir558.

Fönlak Mezar�; M.S. VII. yüzy�la tarihlenen Fönlak bölgesindeki iki mezar harikulade

örneklerin ç�kar�ld��� bir mezar yeri olmu�tur. Macaristan’da Maros Nehri ta�k�n arazisi

kenar�nda �ans eseri bulunmu�tur. Mezarda 44 parça bronz süsleme ç�km��t�r. Bunlardan bir

k�sm� kemer tokas�, bir k�sm� ko�um tak�m�, bir k�sm� da eyer parçalar�d�r. Ayr�ca cesetle

beraber gömülmü� bir de at bulunmu�tur. Mezardan ç�kan bu kadar çok parçan�n anlam� bu

mezarda yatan ki�inin alt�n i�çili�i ve demir i�çili�i ile yüceltildi�ini aç�kça ortaya

koymaktad�r.

Kunszentmarton Mezar�; Fönlak mezar� ile k�yaslanabilecek bir ba�ka mezar ise 41 parça

süslemeyi muhteva etmesidir. Ayr�ca bir adet k�l�ç ve bir adet at ta cesetle beraber

556 The last Century of Avar Rule, http://mek.oszk.hu/03400/03407/html/46.html, 11 Temmuz 2006. 557 Avar Rule Before 630, http://mek.oszk.hu/03400/03407/html/44.html, 11 Temmuz 2006. 558 Avar Rule Before 630, http://mek.oszk.hu/03400/03407/html/44.html, 11 Temmuz 2006.

108

gömülmü�tür. Erken Avar dönemine tarihlenen bu mezar bize ayr�ca Avar sava� giysi

örne�ini veren ilk mezard�r. Bu giysi demir parçalardan olu�ur.

Nagyszentmiklos-Bukovapuszta Mezar�; �ki mezarda cesetle beraber birkaç at�n gömülü

bulundu�u bu mezarlarda k�l�çlar, b�çaklar, tipik atl� sava�ç�lar ve ok uçlar� bulunmu�tur.

Ayr�ca atlarla ilgili ko�um tak�mlar�, eyerler ve üzengilerde bulunmu�tur.

Ermihalyfalva Mezar�; Küküllovar vadisinde bulunan bu mezar, çevresindeki olu�umlar�n

meydana getirdi�i çamurlarla yap�lm�� dar boyunlu vazolar ve di�er vazolar�nda bulundu�u

birçok örne�e sahiptir. Mezarda ayr�ca yuvarlak kabzal� düz k�l�çlar, üç kö�eli ok ba�lar�,

üzengiler, dekorasyon amaçl� ko�um tak�mlar� bulunmu�tur. Cesetle beraber gömülmü� at ta

Avar mezarlar�n�n tipik unsurlar�ndan biridir.

Artand Mezar�; Macaristan’�n Sebes-Körös olarak bilinen bölgesinde bulunan Artand

Mezar� bulundurdu�u örneklerle gayet zengindir. M.S. VI. yüzy�la ait olan bu mezarda da

ceset bir atla beraber gömülmü�tür.

Korond-Firtos Mezar�; Macaristan’�n Kis-Küküllo vadisinde bulunan bu mezar

Transilvanya örneklerinde kemerlerde ve ko�um tak�mlar�nda benzer metodlara

rastlanmaktad�r. Ayr�ca bu mezarda zanaatkarl�la ilgili çok güzel örneklere rastlanm��t�r.

Ayr�ca At gömüsü de hemen cesetin yan�nda bulunmaktad�r.

Nagyenyed Mezar�; Macaristan’�n Küküllo Nehri vadisi erken dönem Avar topluluklar�n�n

oturduklar� bir bölge oldu�u art�k kesinle�mi�tir. Bu bölgede bulunan mezarlarda bunu

kan�tlar niteliktedir. Bölge de birçok atl� mezar gömüsüne rastlanm��t�r. Bunlardan en dikkat

çekici olan� Nagyenyed Mezar� olmu�tur. Maros vadisine yak�n olan bu mezarda cesetle

beraber gömülen bir at ta bulunmu�tur. Nomadic unsurlar ta��yan bu mezar erken devir Avar

mezarlar�na çok iyi bir örnektir.

Mezoband Mezarlar�; M.S. 600-630 y�llar� aras�na tarihlenen bu mezarlarda cesetler atlarla

beraber gömülmü�tür. Ayr�ca alt�n küpeler ve alt�n Roma paralar� da bulunmu�tur559.

559 Avar Rule Before 630, http://mek.oszk.hu/03400/03407/html/44.html, 11 Temmuz 2006.

109

41 nolu Szellö-Vöö-Malom Mezar�; J. Dombay’�n kaz�lar�n� 1940 y�l�nda ba�latt��� bu

mezarl�kta 72 adet Avar mezar� bulunmaktad�r. Demir toka ve demir b�ça��n bulundu�u

mezarda, at iskeleti cesedin sol yan�nda yatmaktad�r560.

6 nolu Terehegy-Marfai Dögkut Mezar�; �lk defa 1961 y�l�nda kaz�lmaya ba�lanan mezarlar

Terehegy Köyü’nün yak�nlar�nda bulunan sekiz Avar mezar� ile son bulmu�tur. Buradaki 6

nolu mezar, at ve insan iskeletinin yan yana bulundu�u tek mezard�r. At iskeleti bir veya iki

ya��ndad�r ve erkek iskeletinin solunda yatmaktad�r. Erkek iskeletine ait objeler; koyun

kafatas�, demir b�çak, demir toka, çakmakta��, Roma paras�, demir m�zrak ba�� bulunur. Ata

ait buluntular aras�nda ise; demir gem, iki demir üzengi bulunmu�tur561 (Çizim No: 63).

1 nolu Devavanya Mezar�; Do�u Macaristan’da Körös Nehri k�y�s�nda bulunan Devavanya

kasabas�n�n d���nda bulunur. 1936 y�l�nda ilk defa bulunan bu mezarlar�n Avarlara ait oldu�u

kesinle�mi�tir. 158 mezar�n bulundu�u bu mezarl�kta iki adet atla beraber gömülmü� insan

cesedine rastlanm��t�r. Bunlardan bir nolu mezarda at ile ceset aras�nda 60cm’lik bir aral�k

vard�. �ki iskelette bir birine paraleldir, fakat ba�lar� terstir. Erke�e ait hayvan motifli yedi

parçadan olu�an bir kemer bulunmu� ve ba� taraf�nda da ayn� motifli bir toka bulunmu�tur.

Bitkisel süslemeli alt� adet kay�� ucu bulunmu�tur. Yine bitkisel süslerle bezeli bir tutamaç,

iki adet daha büyük boyutta kay�� ucu bulunmu�tur. Bunlarda da hayvan motifleri göze

çarpmaktad�r. Ata ait demir parçalar ve iki demir üzengi bulunmu�tur562 (Çizim No: 64).

11 nolu Devavanya Mezar�; At iskeleti insan iskeletinin sa� taraf�nda bulunmaktad�r. Paralel

iskeletler olmalar�na ra�men ba�lar� farkl� taraftad�r. Yedi parçadan olu�an bir kemere sahiptir

ve bunlar bitkisel motiflerden olu�ur. Geni� kay�� tutacaklar�nda grifon motifleri

bulunmaktad�r. Bir gümü� yüzük, bir demir b�çak, demir fragmanlar, a�aç tokalar ve hayvan

kemikleri bulunmu�tur. Ata ait olanlar ise, bir çift demir üzengi ve tokalar bulunmu�tur563

(Resim No: 47,48), (Çizim No: 65,66).

66 nolu Szob Mezar�; 1927 y�l�nda A. J. Horvath taraf�ndan 137 mezar Tuna Nehri

k�y�s�ndaki kuzey Macaristan’da bulunmu�tur. 137 mezardan sadece üçünde at gömülü

560 Attila Kiss; a.m., s. 140. 561 Attila Kiss; a.m., s. 148. 562�lona Korvig; “Avar Finds in the Hungarian National Museum”, Cemeteries of the Avar Period /567-829/ in Hungary, Budape�te, 1977 s. 126. 563�lona Korvig; a.m., s. 126.

110

mezara rastlanm��t�r. 66 nolu mezarda Avar mezarlar�n�n genel konumuna uyar biçimde

paralel yerle�tirilmi�lerdir. At, erkek cesedinin sol taraf�na yat�r�lm��t�r. Ayr�ca tavuk ve

koyun kemikleri de bulunmu�tur. Oval �eklinde boncuklar, vazolar da bulunmu�tur564.

89 nolu Szob Mezar�; Bir erkek ile at iskeleti yan yana yatmaktad�rlar. At cesedin sol yan�nda

bulunmaktad�r. At yüzükoyun yat�r�lm��t�r. Ya�l� bir at olabilece�i kuvvetle muhtemeldir.

Mezar�n zemininde de kum ve kül bulunmu�tur. Geni� bir kay�� ucu, bir toka, üç kay��

parças�, bir demir toka, demir b�çak, kahverengi vazolar, tavuk kemikleri ve s���ra ait

olabilecek kemikler ele geçirilmi�tir. Ata ait ise çe�itli kullan�m e� yalar� ortaya ç�kar�lm��t�r.

16 adet rozet at�n ba��n�n yak�n�nda, 36 tanesi ise at�n etraf�nda bulunmu�tur. Demir toka,

demir üzengi en önemli buluntular aras�ndad�r565.

125 nolu Szob Mezar�; �ki iskelette yan yana yat�r�lm��t�r. Erkek cesedinin 25 ya��nda oldu�u

tahmin edilmektedir. Erke�e ait olarak bir çakmakta��, cesedin sa� elinde demir b�çak, bir

yüzük, dört tane ok ucu, ayaklar� bulunamayan erkek cesedinin ayakucunda gri bir vazo

bulunmu�tur. Ata ait olarak ise; bir toka, bir çift üzengi, demir eyer parçalar� bulunmu�tur566

(Çizim No: 67).

82 nolu Pilismarot nolu Mezar�; Szob mezarlar�n�n hemen yak�n�nda Tuna Nehri’nin kar��

sahilinde bulunur. �lk defa 1934 y�l�nda ke�fedilmi�tir. D. Pinter taraf�ndan yap�lan tespitler

sonras�nda 169 mezar bulunmu�tur. 169 mezardan sadece bir tane at ile insan cesedinin ayn�

mezar içinde oldu�u örne�e rstlanm��t�r. At cesedi, Erkek cesedinin sa� taraf�nda

bulunmaktad�r. Erke�e ait olarak bir demir toka, bir demir yüzük, ku� kemi�i ve s���r

kemikleri de bulunmu�tur. Ata ait olarak ise; iki demir üzengi ve demir tokalar vard�r567.

Szebeny I nolu Mezarl�k 18 nolu Mezar; Macaristan’�n güneyinde Drava Nehri

yak�nlar�ndaki Szebeny Kasabas�’n�n güneyinde bulunan üç farkl� mezarl���n Avar mezarlar�

oldu�u ortaya ç�km��t�r. 1935 y�l�nda ilk defa burada kaz�lar yapan M. Wache, Avar uzman�

olan J. Dombay’� kaz�ya davet ederek beraber kaz�lara ba�lam��lard�r. Yap�lan çal��malar

sonucunda 341 mezara rastland�. Bu 341 mezarda sadece bir tane insan iskeleti ile at 566 �lona Korvig; a.m., s. 182. 567 Janos Gyozo Szabo; “Avar Finds in the Hungarian National Museum”, Cemeteries of the Avar Period /567-829/ in Hungary, Budape�te, 1977,s. 259.

111

iskeletinin yan yana oldu�u mezara rastlanm��t�r. Üç mezarda ise ko�um tak�mlar� tak�lm��

sadece atlara ait mezar bulunmu�tur. Bir erkek ve ayak uçunda bulunan ata ait olan bu

mezarda erke�e ait buluntular aras�nda; bir küpe, ba��n�n solunda bir demir b�çak, demir toka

bulunmu�tur. Ata ait buluntu ise; demir bir gemdir568 (Çizim No: 68).

Szebeny II nolu Mezarl�k 7 nolu Mezar; Bir at ve bir erkek cesedinin bulundu�u mezarda

erkek cesedi ayaklar�na kadar karma kar���k �ekilde bulunmu�tur. Kemiklerin yan�nda ise

koyu kahverengi bir vazo vard�r. Erkek kemikleri ile at paralel bir �ekilde yat�r�lmam��t�r.

Demir gemler, tokalar, demir ok uçlar�, demir üzengi ve demir fragmanlar mezar içinde

bulunmu�tur569.

Szebeny II nolu Mezarl�k 9 nolu Mezar; Bir erkek ve ata ait bu mezarda erkek cesedinin sol

taraf�nda yatan at oldukça zengin bir materyal bulunmu�tur. Erke�e ait buluntular; erke�in

ayakuçlar�nda ok uçlar�, kahverengi bir vazodur. Ata ait ise; gem parçalar�, kay�� tutacaklar�,

demir üzengi ve tokalarda bulunmu�tur570.

162 nolu Kekesd Mezar�; Macaristan’da bulunan bu mezarl�kta ilk defa 1936 y�l�nda

çal��malara ba�lanm�� ve 246 adet mezara rastlanm��t�r. Birçok de�i�ik materyalin ele

geçirilmesine ra�men sadece mezarda at ile gömülmü� erkek mezar�na rastlanm��t�r.

�nsan iskeleti ile bulunan at iskeletinin insan iskeletinin hangi taraf�nda bulundu�una dair

hiçbir bilgi yoktur. �nsan iskeletine ait yüzükler, yüzük süsleri, toka, demir b�çak

bulunmu�tur. B�ça��n üzerinde bir grifon yerle�tirilmi� güzel bir örnektir. At iskeletine ba�l�

materyaller ise at gemi ve iki demir üzengi bulunmu�tur571 (Çizim No: 69).

184 nolu Kekesd Mezar�; At iskeleti ile bulunmu� erkek mezar�nda iki iskelette birbirine ters

bir �ekilde yat�r�lm��t�r. At erkek iskeletinin sa� yan�na yat�r�lm��t�r. �skelete ait materyaller

içinde üzerinde inci tanelerine benzeyen kabartmalar ve farkl� formlardan olu�turulan

ba�lant�lar vard�r. Kemer tokalar�, grifon dekorlu parçalar, sava�an hayvan motifli parçalar,

568 Eva Garam; “Avar Finds in the Hungarian National Museum”, Cemeteries of the Avar Period /567-829/ in Hungary, Budape�te, 1977, s. 76. 569 Eva Garam; a.m., s. 106. 570 Eva Garam; a.m., s. 106. 571 Attila Kiss; “Avar Cemeteries in Country Baranya” Cemeteries of the Avar Period /567-829/ in Hungary, Budape�te, 1977, s. 55.

112

iki demir b�çak bulunmu�tur. At iskeletine ait ise, demir at gemi, iki demir üzengi (bir

tanesinin bas�lan yeri daha düz iken di�eri ise içe k�vr�kt�r) ele geçirilmi�tir572 (Çizim No: 70).

30 nolu Gyod-Mariahegy Mezar�; J. Dombay’�n 1941 y�l�nda buldu�u bu mezarl�kta tam 76

Avar mezar�na rastland�. 30 nolu mezar ise tek at ile insan cesedinin yan yana beraber oldu�u

mezard�. Bir erke�in sa� yan�nda bulunan at iskeleti gayet sa�lam bir �ekilde ç�kar�lm��t�.

Erkek cesedine ait buluntular aras�nda m�zrak ucu, demir yüzük, demir b�çak, demir toka,

çakmakta��, iki demir ok ucu bulunmu�tur. Ata ait buluntular ise; demir at gemi, demir toka

ve bir orak bulunmu�tur573 (Çizim No: 71).

572 Attila Kiss; a.g.m., s. 56. 573 Attila Kiss; a.m., s. 39.

113

2.5. Bulgarlar’da Atl� Mezarlar�

Pliska’daki Atl� Mezar; 1934 yaz mevsiminde Pliska’da kalenin kuzeybat� kö�esini kazarken

bulunan bir mezar, Bulgar Türkleri’nin Balkanlar’daki ilk yerle�im yerinde hayatlar�

hakk�nda önemli bilgiler vermi�tir. Y��ma topraktan yap�lm�� bu mezar kaz�l�nca insan

iskeletlerinin varl��� ortaya ç�km��t�r. �nsan iskeletlerinin geli�i güzel durumu bir soygun

olay�n� hat�ra getirmektedir. �nsan iskeletlerinin bu �ekilde olmas�na ra�men hemen yan

taraftaki at iskeleti ise sa�lam bir �ekilde bulunmu�tur. Mezarda iskeletlerden ba�ka pek çok

miktarda çanak çömlek ele geçirilmi�tir574.

Pliska’da Proto-Bulgar Mezar�; Bulgarlar’�n Tuna bölgesindeki ilk ba�kenti olan Pliska

(681-893) yak�nlar�nda yap�lan bir kaz�da 2005 y�l�nda ortaya ç�kar�lan bir Bulgar aristokrat�n

mezar� Bulgar bilim adamlar�n� heyecanland�rm��t�r. Çünkü Bulgaristan’da nadir olarak

ortaya ç�kar�lan mezarlardaki at gömüleri bu mezarda da vard�r. Atl� gömülen cesetler genelde

erken devir Bulgar ka�anlar�na aittir. VII-IX. yüzy�llar aras�na tarihlenen mezar Prof. Rasho

Rashev taraf�ndan kaz�lm��t�r. Bir koç kafas� hemen ölünün yan�nda bulunmu�tur. At ise

ölünün ayak dibinde yatmaktad�r575 (Resim No: 49).

Tankejevka Mezar�; Volga Bulgarlar�’na ait bu mezar Rusya’n�n otonom cumhuriyetlerinden

Tataristan topraklar�nda bulunmu�tur. IX-X. yüzy�llara tarihlenen bu mezar atl� bir süvariye

aittir. At birçok mezar örne�inde oldu�u gibi süvarinin ayaklar� dibine gömülmü�tür. Mezarda

ayr�ca ok uçlar�, üzengi, ko�um tak�mlar�, balta, keramik kaplar ve çok önemli bir gümü�

mask bulunmu�tur576 (Çizim No: 72).

574 Geza Feher; a.g.e., s. 79. 575 http://www.standartnews.com/archive/2005/07/13/english/bulgaria/index.htm, 11 Temmuz 2006. 576 http://mek.oszk.hu/01900/01993/html/index57.html, 11 Temmuz 2006.

114

2.6. Hazarlar’da Atl� Mezarlar

Mayatsko Mezarlar�; Mayatsko �ehri; Don Nehri’nin sa� sahilinde bulunmaktad�r. Mayatsko

mezarlar�, Saltovo’daki ölü gömme adetlerine büyük bir yak�nl�k gösterirler. Ölülerin yan�nda

ve üzerinde bulunan e�yalar ve at tak�mlar� Saltovo mezarlar�ndaki eserlere çok benzer.577

Saltovo Mezarlar�; Saltovo mezarlar�nda atla birlikte gömülmü� insanlara rastlanmam��t�

ancak mezarlar�n ço�unda at ko�um tak�mlar�n�n bulunmas� ayn� gelenek alt yap�s�na ait

odlular�n� göstermektedir578.

Saltovo’da 1910 y�l�nda kaz�lm�� bir mezar�n koridorunda gayet iyi muhafaza edilmi� bir çift

üzengi, at ko�umlar�na ait halka, toka ve plakalar bulunmu�tur. E�yalar�n hepsi iskeletin

yan�nda ele geçirilmi�tir. Açmadan girilince mezar odas�n�n sol kö�esinde, alt�ndan yap�lm��

muhtelif tezyinat plakalar� bulunan bir at tak�m�na rastlanm��t�r. Tezyinat�n kalp ve üçgen

�eklinde olanlar� da vard�r. Atlar�n ba�lar�na ait süslerden at�n ba�� üzerindeki sorgucu tutan

bir kaide de ele geçmi�tir. Ba�l���n üst k�sm� alt�n yass� süslerle kaplanm��t�r. Bu tarz

ba�l�klara Paz�r�k Kurgan�’nda da rastlanm��t�r.

1911 y�l�nda bulunan bir mezarda ise zemin bir kömür tabakas� ile kapl�d�r. Gayet geni� ve

yüksek tavanl� olan mezar odas�nda iki kad�n ve iki erkek cesedi bulunmu�tur. Hepsinin de

ba�lar� güneye do�ru çevrilmi�tir. �skeletlerin sol taraf�nda bir at ko�umu, at ba�l�klar�na ait

süsler ve plakalar saç�lm��t�r. Kad�n cesedinin kafas�n�n yan�nda madenden yap�lm�� bir ayna

ve gerdanl��a ait inci taneleri vard�r. Erkek cesedinin yan�nda ise demirden bir harp baltas�na

rastlanm��t�r. Ayr�ca e�ri bir k�l�ç ve bir kürekte ç�km��t�r.

1912 senesinde kaz�lan mezarlar�n ise duvarlar� y�k�lm��t�r. Mezar odas� 2 metre kadard�r.

�skeletin beli hizas�nda alt�n plakalar, tokalar ve ç�ng�raklar bulunmu�tur. Bu mezar�n en

önemli buluntular� at ko�um tak�mlar�d�r. At sorguçlar�n�n tak�lmas�na yarayan delikli

kaidelere burada da rastlamaktay�z.

Saltovo mezarlar�ndan ç�kar�lan erkek cesetlerinin hemen hemen ço�unda kemer, silah ve at

ko�um tak�mlar�na rastlanm��t�r579. Saltovo Mezarlar� hakk�nda söylenmesi gereken önemli

577 Bahaeddin Ögel; a.e., 1991, s. 228. 578 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1998, s. 123

115

�eylerden biri de Orhan Türkdo�an’�n kitab�nda580 geçen Saltovo mezarlar� ile ilgili k�s�md�r.

Bahaeddin Ögel’de Saltovo mezarlar�nda atl� ceset gömüsü yok derken Orhan Türkdo�an’da

ise atla birlikte insanlar�n gömüldü�ü bildirilmi�tir. Türkdo�an dipnotunda Bahaeddin Ö�el’i

vermi� fakat Bahaeddin Ögel’de böyle bir bilginin verilmemi� olmas� Türkdo�an’�n bilgi

yanl��l���na dü�mü� olabilece�ini göstermektedir (Çizim No: 73).

2 nolu Chastiye Kurgan�; Güney Rusya’n�n Don Nehri k�y�s�nda bulunan gömü alan�

1900’lerinden bu yana birçok çal��maya sahne olmu�tur. Ancak bu çal��malar�n en kapsaml�s�

2000 y�l�ndan beri sistemli bir �ekilde yap�lan arkeolojik çal��malard�r. V. Ye. Maksimenko

ve V. V. Klyutchnikov’un ba�kanl�k ettikleri bu kaz�lara A.B.D., Fransa, �ngiltere, �sveç ve

Tayvan gibi ülkelerden ara�t�rmac� ve arkeologlar kat�lm��lard�r. Rostov State Üniversitesi,

Donskaya Arkeologia Journal ve Study of Eurasian Nomad Center (USA) bu kaz�larda

kurumsal kimlik olarak gözükmektedirler. Chastiye kaz�lar�nda ortaya ç�kan en ilgi çekici

konu ise bu bölgenin Bronz Ça��’ndan Ortaça�’a kadar sürekli bir gömü alan� olarak

kullan�lm�� olmas�d�r. Mezarlarda; Katakomp Kültürü, Srubnaja Kültürü, Sarmat

Kültürü, Hazar ve K�pçak kültürüne rastlanmas� bu bölgeyi, dünya üzerindeki en uzun

zaman kullan�lan gömü alan� olmas�n� sa�lamaktad�r.

Hazar Kültürüne ait oldu�u anla��lan bu kurgan M.S. VIII. yüzy�l�n ilk yar�s�na

tarihlenmektedir. Kurgan yar� yuvarlak olarak ritüel bir �ekilde ta�larla çevrilmi�tir. Erken

tarihlerde soyuldu�u anla��lan mezarda insan ve hayvan kemikleri birbirine kar��m��t�r. 35-40

ya�lar�nda bir erke�e ait olan bu kurgan�n gömü mekan� gümü� tabaklar, kemik kaplar�, iki

okucu ve demir üzengi ile meskundur (Resim No: 50).

3 nolu Chastiye Kurgan�; VIII. yüzy�l�n ilk yar�s�na tarihlenen bu mezar küçük bir ritüel

kanal ile çevrelenmi�tir. Erken dönemlerde soyuldu�u, hayvan ve insan kemikleri birbirine

kar��mas�ndan anla��lmaktad�r. 25-35 ya�lar� aras�nda bir erke�e ait olan bu mezarda üç bronz

kemer tokas� ve demirden fragmanlar bulunmu�tur581.

Novorossik Mezarlar�; Novorossik bölgesinde bulunan mezarlarda di�er Hazar mezarlar�nda

oldu�undan farkl� bir �ekilde atla beraber cesette bulunmu�tur. Ancak bu mezarlar hakk�nda

579 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., 1998, s. 124 580 Orhan Türkdo�an; a.g.e., s. 290. 581 http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm, 11 Temmuz 2006.

116

iyi bir yay�n olmad��� için ayr�nt�l� bilgi vermek mümkün de�ildir. Saltovo mezarlar� ile yak�n

ili�kili olan bir mezarl�kt�r582.

Birka Mezarlar�; Bugün �skandinav ülkelerinden �sveç s�n�rlar� içerisinde kalan Birka, iki

binden fazla mezara sahip bir bölgedir. Bunlardan birkaç yüzü kurgan biçiminde yap�lm��t�r.

Yo�un Türk kültürünün bir tezahürü olan bu kurganlar�n, önce Vikingler’e ait oldu�u

dü�ünülmü� ama daha sonra ticari ba�ar�lar� ile ön plana ç�kan Hazarlar�n �pek Yolu ile bu

bölgeye gitti�i kan�tlanarak, Birka’daki tüccar Hazar Türkleri’nin mezarlar� oldu�u kan�s�na

var�lm��t�r. Aç�lan bu mezarlarda Altay’daki mezar yap�s�n�n aynen korundu�u görülmü�;

ceketler, ba�l�klar, pantolonlar, Altay çift kemeri, ok uçlar�, at e�yalar�, üzengi, gem, balta,

hançer ve k�l�çlar bunlar içerisindedir. Baz� mezarlarda at ko�um tak�mlar� varken baz�lar�nda

da cesetle beraber at cesetleri de vard�r. Ayr�ca mezarlar�n içinden Arap paralar�n�n da

ç�kmas� mezarlar�n Hazar tüccarlara ait oldu�unu kan�tlar583 (Çizim No: 74).

Romanovsky Mezarl���; Karadeniz’in kuzeyinde Don ve Sal nehirleri aras�nda bulunan

Romanovsky bölgesinde bulunan 56 mezarda yap�lan kaz�lar sonucunda bu mezarlar�n Hazar

Ka�anl���’na ait olduklar� tespit edilmi�tir. VII. yüzy�l�n ikinci yar�ndan IX. yüzy�l�n ilk

yar�s�na kadar olan bir zaman dilimini kapsayan bir mezar kompleksidir. Genelde erkek

mezarlar�nda at gömüsü görülmektedir ve en zengin materyallerde erkek mezarlar�ndan

ç�kar�lm��t�r. Bu mezarlardan ele geçen paralar ise mezarlar� tarihlemede en büyük rolü oynar.

Romanovsky mezarlar�ndaki bir di�er önemli buluntu türü ise kemerlerdir. Birçok yay�nda bu

konu hakk�nda yay�nlar yap�lm��t�r. Genelde gümü� malzeme ile yap�lm�� bu kemerlerin

üzerindeki motifler bitkilerden üretilmi� dekorasyonlard�r. Atlara ait nallar�n parçalar�nda da

bu tür süsleme ile kar��la��l�r584.

582 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 236. 583 http://home.swipnet.se/~w-14723/birka/birke054.html, 11 Temmuz 2006. 584 http://www.geocities.com/normanjfin/belts/salovsky.html, 11 Temmuz 2006.

117

2.7. Kuman-K�pçaklar’da Atl� Mezarlar

Alt�nordu Devleti’nin kurulu�undan önce XI. Yüzy�ldan XIII. Yüzy�la kadar güney Rusya

bozk�rlar�nda göçebe olarak ya�ayan K�pçaklar, asl�nda sonradan kayna�an iki Türk boyundan

olu�an bir topluluktur. 1017 y�l�nda Karah�taylar�n bask�n� ile bat�ya do�ru göçen Kumanlar

1050 y�l�na do�ru do�u Avrupa’ya yerle�tiler. Daha önceden Karadeniz’in kuzeyine yerle�en

O�uz ve Peçenek gruplar� ile kayna�t�lar. Ayr�ca bu toplulu�un içinde Yimek ve Kimek

Türkleri de bulunmaktad�r.585 Bu topluluklar 12. Yüzy�lda K�pçak çat�s� alt�nda birle�tiler.

Kiev’de Kuman Atl� Mezar�; Kiev �ehri yak�nlar�nda bulunan göçebelere ait ta� mezarlarda at

cesetleri ile gemleri de ele geçmi�tir. Mezarlardan ç�kan di�er eserler, X-XIII yüzy�la ait

Kuman mezarlar�na mahsus hususiyetler göstermektedir.586

�zyum Mezarlar�; Harkov bölgesindeki �zyum mezarlar�nda çok say�da at iskeleti

bulunmu�tur. Slavyansk bölgesinde bulunan mezarlarda da �zyum mezarlar�na benzer

iskeletler ç�km��t�r. �lginç bir �ekilde Kupiyansk bölgesindeki at mezarlar�n�n üzerinde ise ta�

nineler bulunmaktad�r. Bu mezarlar Kiev’de bulunan K�pçak mezarlar�na çok

benzemektedir587.

8 nolu Chastiye Kurgan�; 2001 y�l�nda Chastiye mezarl���nda yap�lan kaz�lara �ngiltere,

Fransa, Rusya, �sveç, Amerika gibi ülkelerden arkeologlar kat�lm�� ve yap�lan kaz�lar

sonucunda iki adet K�pçak dönemi mezar� bulunmu�tur. Sekiz numaral� kurgan 13. yüzy�la

tarihlenmektedir. Gömü mekan� a�açla kaplanm�� ve bu odan�n içinde bulunan a�aç tabutun

içinde olgun bir erkek cesedine rastlanm��t�r. Ayn� yerde güzel tasar�ml� bir kâse ve ok uçlar�

bulunmu�tur. Tabutun üstünde ise eyer ve üzengi bulunmu�tur. Tabutun yan�nda ise iyi bir

�ekilde kalm�� at iskeleti bulunuyordu588 (Resim No: 51,52,53,54).

11 nolu Chastiye Kurgan�; Ayn� y�l yap�lan kaz�da ortaya ç�kar�lan bu kurgan 13. yüzy�l�n ilk

yar�s�na tarihlenir. �ki gömü mekân� bulunan bu kurgan�n ilk mekân� 8 nolu Chastiye

kurgan�na benzer. Bir erke�e ait olan bu odadaki tabutun yan�nda bir at cesedi bulunmaktad�r.

Di�er oda da ise bir kad�n cesedi vard�r ve yan�na da bir b�çak b�rak�lm��t�r. Büyük ihtimalle 585 Anonim; “K�pçaklar”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. XI, �stanbul, 1992, s. 232. 586 Bahaeddin Ögel, a.g.e., 1991, s. 292. 587 Bahaeddin Ögel, a.e., s. 292. 588 http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm, 11 Temmuz 2006.

118

yan oda da yatan erke�i e�i olan bu kad�n�n tabutundaki buluntular daha çok süslerden

olu�maktad�r589 (Resim No: 55,56,57).

Karpovka’daki K�pçak Mezar�; Ukranya s�n�rlar� içinde Don Nehri’nin sol kolu üzerinde

bulunan Karpovka’da ortaya ç�kar�lm��t�r. Kurgan kaz�l�rken ilk ortaya ç�kar�lan bir att�r.

Ayaklar� karn�na do�ru çekilmi� olarak yatan bu at�n biraz a�a��s�nda toprak çukurun içinde

muharibin höyü�ü bulunmu�tur. Höyükte çok say�da kemikten yap�lm��tokalar, gem süsleri

de ele geçirilmi�tir590.

589 http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm, 11 Temmuz 2006. 590 M. A. Miller; “Sovyetler Birli�i’nde Türk Toplumlar�n�n Arkeoloji ve Tarihi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 2. Dönem, 1987, s. 27

119

IV. MEZARLARA AT GÖMME GELENE��N�N GEÇ DEV�RDEK�

�ZLER�

Türk topluluklar� göç ettikleri bölgelerde �amanist inançlardan uzakla�arak ba�ka dinlerin

inançlar�n� benimsemi�lerdir. Mesela Hazarlar Musevili�i, O�uzlar Müslümanl���,

K�pçaklar-Bulgarlar- Macarlar H�ristiyanl��� benimsemi�lerdir. Fakat Mezarlara at gömme

unsuru ve beraberinde gelen gelenekler uzun bir süre bu kültürlerin dinleri de��se de

adetlerinde de�i�meden günümüze gelebilmi�tir. Bu devaml�l��� en iyi kendi topraklar�m�z

üzerinde kurulmu� Türk topluluklar�nda görmekteyiz.

1. Türk-�slam Devletleri

1.1. Selçuklularda At Kültü

Türkler �slamiyet’le ilk defa Hz. Ömer devrinde kar��la��rlar. �lk önemli ili�ki ise Talas

Sava��’nda Çinlilerin yenilmesiyle hem siyasal hem de kültürel anlamdaki geli�menin

simgesel ba�lang�c� olur.591 Bu ili�kilerle Türk atlar� da kendini �slam ordular� içinde

göstermeye ba�lar. �lk kar��la�ma ise oldukça ilginçtir. Abbasi halifeleri döneminde

Semerkant elçisinin getirdi�i iyi cins atlar� halifenin önünde yürütür, hediye olarak ta Türk

“da� at�” n� sunmas�yla ba�lar. Ba�dat’a getirilen dünyan�n en iyi atlar�n� görmeye al��m��

olan halifenin saray�ndaki beyler hep birlikte Türk midillisinin d�� görünü�üne kahkahalarla

gülerler. Fakat elçi bu Türk at�n�n en h�zl� avc� at� oldu�unu söyler ve bir de hikâye anlat�r.

Hikâye k�saca vah�i bir at�n gelip bir Türk boyun atlar�ndan biri ile çiftle�mesidir. Bu atlar�n

bu kadar h�zl� olu�u yar� yabani olu�lar�d�r. Yabani atlar iki ya��na kadar ehlile�tirilebilir daha

sonra ehlile�tirmek mümkün de�ildir. Daha sonra bu at Ba�dat’ta bir yar��ta denenmi� ve

kendine has özelliklerini göstermi�tir.592

Türk midillisinin Yak�n Do�u’ya yayg�n bir �ekilde göçü ise Selçuklu döneminde

gerçekle�ir. Dicle’de bu al���lmam�� atlar�n görülmesiyle duyulan �a�k�nl�k peygamberin

“Mo�ollar atllar�n� Dicle’de sulad�klar�nda �slam dünyas� üzerinde hakimiyetlerini

kuracaklard�r.” Anlam�na gelen hadisini hat�rlatm��t�r.

591 Seyfi Ba�kan; a.g.m, s. 118. 592 Emel Esin; a.g.m, s. 74.

120

Selçuklular da atl� gömü gelene�ini olu�turacak veri �u an için elimizde bulunmamakla

birlikte bu gelenekten parçalar devam etmi�tir. Bunun en iyi örneklerinden biri atkuyru�unu

kesme âdetidir. Selçuklu veziri Nizamülmülk’ün o�lu Cematül-Mülk’ün ölümünü S�bt

ibnü’l-Cevzi �öyle anlatmaktad�r: “Camalü’l-Mülk’ün annesi, o�lunu ölü olarak ota�da

görünce feryat ederek ve ba��n� toprak savurarak ota�dan ç�kt�. Ölenin yolda�lar� onu bu

halde görünce kendi saçlar�n� kestiler. Atlar�n da kuyruklar�n� keserek ota��n kap�s�na

koydular.” der.593

Bir di�er örnekte Malazgirt Meydan Muharebesi’de (1071) görülür; “Sultan Alp Arslan

Cuma günü oluncaya kadar bekledi. Cuma günü olup, cuma namaz� vakti yakla�t��� s�rada,

hemen Alp Arslan kadere raz� oldu, s�çray�p attan indi. Kendi eli ile at�n�n kuyru�unu döküp

çekti çevirdi.” Sözlerini Ahmed Bin Mahmud’un Selçuknamesi’nden ö�renmekteyiz.594

Yine Selçukname’den Sultan Melik�ah’�n ölümünden bahsedilirken, halk�n ölen sultandan

ho�nut olmad�� ve ölümüne üzülmedikleri için atlar�n�n kuyruklar�n� kesmediklerini

yazm��t�r.595

Bu uygulama daha öncede bahsetti�imiz gibi ölüme haz�rlanma ve ölüm anlam�na

gelmektedir. Selçuklu sanat�na bunun yan�s�ra ise I. Alâeddin Keykubat taraf�ndan XIII.

Yüzy�lda tamamlanan Konya Alâeddin Kö�kü çinilerinden bir parça üzerinde kuyru�u

dü�ümlü bir at üstünde do�an�yla ava ç�km�� bir avc� tasviri önemli örneklerdendir.596

1.2. Akkoyunlu ve Karakoyunlu’larda At Kültü

Akkoyunlu ve Karakoyunlu’larda da at önemli bir unsurdur. 1474 y�l�na Akkoyunlu

hükümdar� Uzun Hasan’�n kat�na gelen Venedik Elçisi J.Barbaro, Uzun Hasan’�n

ordusuna ait karargâhta bulunan kad�nlar�n seyahat esnas�nda atlar� üzerinde bebeklerini

emzirdiklerini ve be�iklerini de e�erin ön ka��na koyarak ta��d�klar�n� anlat�r.597

593 E�ref Buharal�; “Türklerde Matem Alametleri”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 65, Nisan 1990, s. 153. 594 Ya�ar Çoruhlu; a.g.m., “Selçuklu Sanat�nda Görülen Kuyru�u…”, s. 228. 595 E�ref Burharal�; a.m., s. 153. 596 Nezihe Seyhan; a.g.m, s. 169. 597 Faruk Sümer; a.g.e, s. 13.

121

At� her �ekilde kullanan Ak ve Karakoyunlular di�er bir k�s�m Türk topluluklar� gibi, onu

mezar ta�lar�na da i�lemi�lerdir. Daha çok koç ve koyun yontular� yapan bu topluluklar az da

olsa at yontusu da kullanm��lard�r. Bu daha öncede bahsetti�imiz gibi Orta Asya ile

ba�lant�l� bir unsurdur598. Orta Asya’ya do�ru geyik, koç ve at heykeli veya motifli mezarlara

rastlanmaktad�r.599 Ayr�ca �ran, Kafkasya600 ve Azerbaycan’�n601 Laçin ve Nahç�van

bölgelerinde 16. ve 17. Yüzy�llara ait mezarlarda at yontular�na rastlanm��t�r. Türkiye’de ise

Do�u Anadolu602 ba�ta olmak üzere Yukar� F�rat, Erzurum, Diyarbak�r603 Van ilinin

Muradiye ilçesinin Ya��z At Köyü’nde eski mezarl�kta da at heykelli iki mezarta��

bulunmu�tur.604 Tunceli’nin Pertek ilçesinin Dorutay Köyü ile Hazat ilçesinde de bu tür

mezar ta�lar� görülmektedir. Bu ildeki at yontular� Elaz�� Müzesi’ne götürülmü�tür.

Tunceli’nin A�a��dirik Köyü ile Ovac�k ilçesine ba�l� Karao�lan buca��nda da at biçimindeki

mezar ta�lar�na rastlanmaktad�r605. Tunceli’den ba�ka Kars, Bingöl, Mu�, Bitlis, Malatya,

Elaz��, Erzincan, Eski�ehir, Afyon illerinde de mezarlarda koç veya koyun yontular�

görülmektedir.606

Türkiye, çevre ülkeler ve Orta Asya’daki bu yontular Hunlardan sonraki devirlerde en

önemli kurban�n at, da� koyunu veya koç oldu�unu göstermektedir. Hunlar�n bir devam� olan

Göktürkler, Gök ve toprak tanr�lar�na kurban sunduklar�nda at�n gö�e, koyunu veya koçu da

topra�a kurban verilmekteydiler. Avrasya’n�n bozk�rlar�nda ya�ayan Türk topluluklar�

aras�nda inançlar, kültür ve sanat gelenekleri yüzy�llar boyunca hiç de�i�meden ya�am��t�r.

At yontular�n�n koç ve koyun yontular�ndan az olmas� ise bu topluluklar�n �slamiyet’i kabulü

ile gö�e at kurban�n� ortadan kald�rm�� fakat �slamiyet’te de var olan koç ve koyun kurban

etme uygulamas�n� daha ön plana ç�karm�� dü�üncesi yayg�nd�r.

598 Ya�ar Çoruhlu; “Türk Sanat�’nda Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyas� Tarih Dergisi, Nisan 1995, s. 52. 599 Hayri Ba�bu�; “A�iretlerimizde At kültürü”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, Haziran 1986, s. 18. 600 Alparlan Koyunlu; “Mezarta�� Olarak Yap�lm�� Koç ve Koyun Heykelleri”, TTOK Belleteni, S. 49/328, 1975, s. 17. 601 Nureddin Samedo�lu Ba��rov; a.g.m, s. 351. 602 Ya�ar Kalafat; a.g.m., s. 121. 603 Metin Haseki; Plastik aç�dan Türk Mezar Ta�lar�, �stanbul, 1976, s. 16. 604 Hayri Ba�bu�; a.g.m, s. 18. 605 Ertu�rul Dan�k; Koç ve At �eklindeki Tunceli Mezar Ta�lar�, Ankara, 1990, s. 70. 606 Ali Abbas Ç�nar; a.g.e., s. 44.

122

1.3. Osmanl�lar Devrinde Mezarlara At Gömme Gelene�i

Osmanl�lar devrinde de Türk toplumunda at kültü önemli bir unsur arz etmektedir. Atla uzak

ülkelere ak�nlar yap�l�yor, ula��mda büyük bir kolayl�k sa�lan�yordu.

Karaca Ahmet Türbesi ve At�; Konumuzla ba�lant�l� olarak Ebu’d-Derda’n�n bir rivayetine

göre Üsküdar’da Karaca Ahmed Türbesi’nin yan�nda Karaca Ahmed’in at�n�n mezar�

bulunmaktad�r607. Ayr�ca bu bölgede padi�ahlar�n ölen atlar� için yap�lm�� bir mezarl�k oldu�u

da bildirilmektedir. Hatta baz�lar�n�n mezar ta�lar� dahi bulundu�u kaynaklarda

geçmektedir608 (Resim No: 58,59)

Gazi Süleyman Pa�a ve At�n�n Türbesi; Osmanl� döneminde rastlad���m�z bir di�er Atl�

mezar, Rumeli fatihlerinden Gazi Süleyman Pa�a’n�n türbesinde, u�a�� ve at� ile beraber

gömülme durumudur609. Gazi Süleyman Pa�a, Gelibolu ve Bat� Trakya’y� Osmanl�

topraklar�na katan en büyük komutanlardan biri ayr�ca da Orhan Gazi’nin büyük o�ludur610.

Gazi Süleyman Pa�a’n�n mezar�na at�n�n gömülmesi olay� ise Pa�a’n�n Lala �ahin Pa�a’ya

birçok sefere kat�lan at� ile gömülme vasiyeti ile gerçekle�mi�tir611. Ne�ri; Süleyman Pa�a’n�n

Bolay�r ile Seydi Kava�� aras�nda do�anla avlan�rken kaza geçirip at�n�n alt�nda kal�p

öldü�ünü (1359) yazar.612 Bu mezar bugün Gelibolu’nun Bolay�r Köyü’nde Süleyman

Pa�a’n�n yapt�rd��� caminin avlusunda bulunan türbe içindedir613.

II. Osman’�n Sisli K�r At�n�n Türbesi; Bir di�er atl� mezarda kaynaklarda çokça geçmekte

olan fakat çok yanl��lar�n oldu�u II. Osman’�n at� Sisli K�r At’�n mezar�d�r. Baz� kaynaklar at�

III. Osman’�n at�,614 baz�lar�; Sisli K�r At’�n Sultan Mahmud’un at� oldu�unu615, baz�lar� at�n

ölüm tarihini616, baz�lar� ise gömülü oldu�u yeri kar��t�rm��lard�r.617 Asl�nda II. Osman’�n çok

sevdi�i Sisli K�r At adl� at� öldü�ünde Üsküdar’daki Kavak Saray�’n�n bahçesinde

607 Nezihe Seyhan; a.g.m, s. 167. 608 Midhat Serto�lu; Osmanl� Tarih Lügat�, �stanbul, 1986, s. 23. 609 Necibe Saraço�lu; a.g.e, s. 8. 610 Pars Tu�lac�; Osmanl� �ehirleri, �stanbul, 1985, s. 133. 611 Ali R�za Balaman; a.g.m, s. 58. 612 Kudret Emiro�lu – Ahmed Yüksel; a.g.e, s. 75. 613 �smail Hakk� Uzunçar��l�; Osmanl� Tarihi, Ankara, 1982, s. 158. 614 Nezihe Seyhan; a.g.m, s.167, Ali R�za Balaman; a.g.m, s. 57. 615 Al�m Karamürsel; a.g.m, s. 78. 616 Ali R�zaBalaman; a.g.m, s. 57. 617 Semavi Eyice; “Tarihi Mezarlar ve Mezarl�klara Dair notlar”, Geçmi�ten Günümüze Mezarl�k Kültürü ve �nsan Hayat�na Etkileri Sempozyumu, Aral�k 1998, s. 513.

123

gömdürmü� ve mezara dört dizelik bir tarihi kitabe koydurmu�tur (1028/1619)618. Bu mezar

ta��, kaidesiyle birlikte yekpare mermerden oyulmu�, yayvan bir ka� kemer üzerinde iki�erden

dört sat�rl�k k�t’a, nesih bir yaz� ile kabartma olarak yaz�lm��t�r. Düz bordürlü olan ta��n bir

yüzeyi kabartmal�d�r. Ta�ta;

Z�ll-i Hak Hazret-i Osman Han’�n

Sisli k�r nam at� ö�ülmü�tür

Emr-i Yezdan ile nevt iri�ecek

Bu makam içre o gömülmü�tü

Sene 1028 – 1619619

Üsküdar Kavak (�erefabad)620 Saray� y�k�p yerine Selimeye K��las� yap�l�nca at mezar� da

aç�kta kalm��t�r. Emrullah Efendi Sisli K�r’�n mezar�n�n Üsküdar �hsaniye’de �imdiki

çiçekçi kahvesinin kar��s�ndaki bahçeye tekabul etti�ini söylemektedir.621 Zamanla evler

aras�nda kalm�� mezar, sonradan sanç�l� atlar� getirip sanc�lar� geçsin diye çevresindeki

gezdirdikleri bir mezar olmu�tur.622 At� hasta olanlar�n rahat ziyaret edebilmesi için kitabesi

soka�a konulmu�tur. 96x72 cm. Boyutlar�nda ki ta��n Müze-i Hümayun Müdürü Halil

Edhem Bey taraf�ndan Tarih-i Osmani mecmuas�nda kitabesi tan�t�lm��, Saraya getirilmesi

sa�lanm��t�r 623(Resim No: 60).

II. Mahmut’un At�n�n Türbesi; Bir di�er at mezar� da yukar�da bahsetti�imiz Karaca

Ahmet’in at� oldu�u da söylenen at mezar� ile alakal�d�r. Bu mezar�n Sultan Mahmut (?)’un

at�n�n oldu�u da söylenmektedir.624 Di�er bir dü�üncede buran�n “Ebud’d-derda’n�n at�n�n

mezar�” olarak geçmesidir.625 Bu mezar Alt�mermer sütun üzerine oturtulmu� bir kubbeden

olu�an ve halk taraf�ndan “At mezar�” veya “At mezarl���” olarak adland�r�lmaktad�r.626 Halk

bu mezara yürümeyen çocuklar� getirerek etraf�nda gezdirir, mezara arpa serpi�tirmek adakta

bulunur ve çocuk yürüdükten sonra at�n mezar�na arpa getirir, kurban kesip fakirlere da��tmak

618 Anonim; “At mezar�”, Dünden Bugüne �stanbul Ansiklopedisi, C.VII, �stanbul, 1995, s. 44. 619 Kudret Emiro�lu – Ahmed Yüksel; a.g.e, s. 75. 620 Anonim;”At mezar�”, Türk Ansiklopedisi, C.IV, 1950, s. 78. 621 Anonim; “At”, Meydan Larousse Ansiklopedisi, C.II, �stanbul, 1992, s. 229. 622 Anonim; “At”, Türk Ansiklopedisi, C.IV, 1950, s. 76. 623 Kudret Emiro�lu – Ahmed Yüksel; a.g.e, s. 75. 624 Hans Peter Lacover; Hüvelbaki, �stanbul, 1997, s. 12. 625 Kudret Emiro�lu – Ahmed Yüksel; a.g.e, s. 75. 626 Anonim; “At Mezar�”, Dünden Bugüne �stanbul Ansiklopedisi, C. VIII, s. 44.

124

bir adet halini alm��t�r.627 Fakat Behçeti �smail Hakk� El–Üsküdari’nin yakla��m�, bu mezar

III. Murat ve III. Mehmet’in padi�ahl�klar� s�ras�nda (1580-81), ( 1592-96) ve (1598 – 99)

y�llar�nda görev yapm�� olan Ni�anc� Rum Pa�azade Hamza Pa�a’ya aittir. 628

Lala �ahin Pa�a ve At�n�n Türbesi; Sultan I. Murat’�n Rumeli Beylerbeyi olan Lala �ahin

Pa�a sava�larda büyük ba�ar�lar göstermesine yard�mc� olan ve üzerinden inmedi�i at�n� kendi

mezar�n�n bir kenar�na gömülmesini vasiyet etmi�tir629. Bu vasiyetin yerine getirilip

getirilmedi�i bilinmemektedir. Ancak Lala �ahin Pa�a’n�n türbesi Bursa’da medresesinin

yan�nda bulunmaktad�r.

627 Anonim; “At”, Türk Ansiklopedisi, C. IV, 1950, s. 76. 628 Hans Peter Laquever; a.g.e., s. 13. 629 Fuat Tekçe; a.g.e., s. 127.

125

2. Müslüman Olmayan Türk Topluluklar� Ve Modern Asya Türk Halklar�

Kazaklarda atla ilgili gelenekler oldukça yayg�nd�r. Kazak atlar� XIX. yüzy�lda çok

ünlenmi�lerdir. Ünlü arkeolog Radloff; “Kazak at� dayan�kl� olmakla temayüz eder, bütün

kazak hayvanlar� gibi g�das�n� kendisi temin etti�inden, bu hususta mü�külpesent de�ildir.

Yorulmadan uzun müddet açl��a dayanabilir. Bu vah�i ve canl� halis bir bozk�r at�d�r.”

demektedir.630 Kazaklar küçük ya�tan ba�layarak ata binerler çocuklar�n bile kendi özel

eyerleri vard�r. Atla do�an kazaklar atla ölürler ve onunla gömülürler631.

Son olarak; Orta Asya’da Altaylar’da Atl� gömü gelene�i günümüzde kaybolmu�tur. En son

1940 y�l�nda Onguday ilçesinde ölen bir erkekle beraber at� da gömülmü�tür.632 Bu gelene�in

yok olmas�na ra�men Türk Cumhuriyetleri’nde at hala önemli bir sembol olmaya devam

etmektedir. Günümüzde Kazakistan ve Türkmenistan Cumhuriyetleri’nin devlet

sembollerinde at önemli unsur olarak yer al�r. Türkmenistan’da 29 Nisan günü resmi olarak

“atç�l�k bayram�” ilan edilmi�tir. Kazak, Altay, Saha, K�rg�z, Tatar Türklerinin beslenme

kültüründe at eti ve sütü hala önemli bir yer tutmaktad�r.633

Yakutlarda ise yarad�l�� destanlar� dahi at üzerinedir. Yakutlar�n atas�n�n yar�s� at yar�s�

insan �eklinde bir yarat�k olup gökten indi�ine inan�l�r.634 Bu Türk toplulu�u Türk dünyas�n�n

en uza��nda, en kuzey ve en do�u ucunda, Sibirya’da, Buz Denizi’nin k�y�s�nda

ya�amaktad�rlar. Lena Irma�� ile bu nehrin sulad��� araziler üzerinde oturmaktad�rlar635.

Onlar�n günümüzde ya�ad�klar� vatanlar� uçsuz bucaks�z ormanlar, büyük da�lar, geni�

tunduralar 1.5 km. kal�nl���nda buz tutmu� topraklard�r. Saha halk�n�n O�uz ve Uygur

kökenli dilleri ve zengin halk edebiyatlar�, binlerce y�l öncesine dayanan inançlar� vard�r.

Saha milletinin gururu ve sembolü güne�, at ve k�m�zd�r.636

Yakutlarda tam teçhizatl� olarak sava� at�n�n ölenle birlikte gömüldü�ü XVIII. yüzy�la ait

çok ilginç belgeler vard�r. Eyerler, ko�um tak�mlar�, ölenin yazl�k ve k��l�k tak�mlar�, oku,

630 W.Radloff; a.g.e, s. 217. 631 �ekir �brayuli �birayev; a.g.m., s. 321. 632 Nina �atinova; a.g.m, s. 318. 633 Ali Abbas Ç�nar; a.g.m., s. 154. 634 Abdülkadir �nan; “Eski Türklerde ve Folklarda…”, s. 330. 635 Ahmet Cafero�lu; a.g.e., s. 1. 636 Yuriy Vasilyev-Cargistay; “Saha (Yakut) Kültüründe At ve Atç�l�k”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, 1995, s.306.

126

sada��, kazan ve yemek yapmak için gerekli olan di�er gereçler ölenle birlikte gömülmü�tür.

Ba�ka kaynakta da ayn� bilgiler verilip �unlar eklenmi�tir; “Ölen zengin toyon’un mezar�n�n

do�u taraf�na yani ölenin ayakucuna, ayr� bir çukur kazarlar ve bu çukura ölü at�, ko�um

tak�mlar� ile birlikte gömerler.” Burada Hunlardan buyana gelen (birkaç örnek hariç) at ve

mezar sahibini ayr� yerlere gömme gelene�inin devam etti�ini görmekteyiz.637 Yakutlar�n

mitolojilerine göre �aman davulu at� sembolize eder. �aman elindeki davulu çevirir elindeki

sopayla üç kere vurur, davul üç ayakl� taya dönü�erek �aman� gök yüzüne ula�t�r�r. At burada

sembolik bir yürüyü�ü ve ruhun bedenden ayr�l���n� sembolize eder. Tuva ve Mo�olistan

s�n�r�nda bulunan Karg� Nehri’nin geçti�i vadideki eski Türk kabilelerine ait mezarlardan

ç�kar�lan arkeolojik buluntular bizim çal��mam�z aç�s�ndan önem arz etmektedir. Mezarlardan

birinde meçhul bir Türk bahad�r�n�n kendi sava� at�yla birlikte gömüldü�ü ortaya ç�km��t�r.638

Yine yak�n bölgede ya�ayan fakat Türk olmayan Nenet Yenisey kabilelerinin inançlar�nda

co�rafi yak�nl�k nedeni ile Türk unsurlar görülür. Bu kabilelerin inançlar�na göre zengin

insanlar yerin alt�ndaki dünyaya ren geyi�i ile gideceklerine inanmaktad�rlar639 (Resim No:

61)

Buryatlarda ise at ile ilgili en iyi bilgileri Smolev vermektedir. J.Smolev XX. Yüzy�l�n

ba�lar�nda Buryatlar�n cenaze törenlerini anlatmaktad�r. Onun gözlemlerine göre, cenaze

tabuta konurken bir taraf�nda, kapal� bir mekânda bir at haz�rlan�r, at sonra soka�a ç�kar�l�rp

dola�t�r�l�r, ko�um tak�mlar� ba�lan�r ve daha sonra bir dire�e ba�lan�r. Buryatlar, ölen

ki�inin ruhunun bu ata bindi�ine inan�rlar. At kaz��a ba�� yani yerin alt�ndaki dünyan�n

bulundu�u güney bat�ya dönük olarak ba�lan�r. Cenazenin bulundu�u tabut ta��n�rken, at�n

ko�um tak�mlar� ç�kart�l�r, at serbest b�rak�l�r ve tarlalara do�ru sürülür. At 49 gün içinde

kurban edilir. At�n, ruhu yerin alt�ndaki dünyaya götürdü�üne inand�klar� günden sonra at

kurban edilir.

Baykal Tunguzlar� ise ölenin en sevdi�i at� keserler, ba�� ve bacaklar� ile birlikte tüm

gövdenin derisini yüzerler ve bu deriyi mezar�n�n üstüne örterlerdi. Bu uygulama da bir nevi

baydara gelene�i göstermektedir ve ölenin cennet yolculu�unu simgeler.

637 Dimitry Dubrovsky; a.g.m, s. 83. 638 Enverbek Mokayev; a.g.m, s. 289. 639 Dimitry Dubrovsky; a.g.m, s. 83.

127

Teleütler büyük küçük Basat Irma�� kenar�nda yerle�mi� bir Türk toplulu�udur. �amanist

olan Teleütler dini merasimlerinde Altay gelene�ini hala sürdürürler640. Bu gelenekler içinde

de at çok önemli bir unsurdur. Teleütlerde ölenin ölüler dünyas�nda gitmesi için en sevdi�i

at�n� keserler. Varl�kl� ki�iler, öteki dünyaya gittikleri zaman, cenaze töreni s�ras�nda kesilen

ata binerler, fakirlerin ise yayan gidece�ine inan�rlar. Tüm Altay ve Güney Sibirya ülkeleri

için geçerli olan baydara gelene�ini XV. Yüzy�lda Venedikli diplomat �u �ekilde anlat�r;

“Belirli bir mevsim geldi�inde beraberinde getirdikleri bir at� al�rlar ve at�n dört aya��n� dört

s�r��a ba�larlar. Bütün s�r�klar� yere çakarlar sonra oku ve yay�yla bir adam gelir ve ata

belirli bir mesafede durarak at�n kalbine ni�an al�r ve ölene kadar ok atmaya devam eder.

Daha sonra at�n derisi yüzülür ve deriden bir torba yap�l�r. Belirli ritüelleri yerine getirdikten

sonra at�n etini yerler. At�n derisi samanla çok s�k� bir �ekilde doldurulur ve kesinlikle

yekpare bir bütün �eklinde görünmesi için dikilir (Resim No: 46). At�n dört baca��na,

canl�yken gibi ayakta durabilmesi için tahta çubuk ba�lan�r” demektedir.641 Ok atma olay�na

di�er kaynaklarda rastlanmakla birlikte at�n samanla doldurulmas� di�er Türk toplumlar�nda

da çokça görülür. Bu konu ile ba�lant�l� olarak so�uk bölgelerde at yerine geyik kullan�ld���

için geyi�in öteki dünyaya götüren hayvan oldu�una inan�lm��t�r. Bunun somut örne�i de

geyik yontular�d�r. Sayan ve Altay’larda rastlanan bu uygulama içine saman doldurup

uygulanan törenle alakal�d�r. �lk defa ta� yontular�n ne zaman yap�ld��� bilinmemektedir.

Fakat Anadolu’daki koyun, koç ve at mezar ta�lar�n�n bu evrim sonucu gerçekle�ti�i

�üphesizdir.

Teleütler ve Sayanlara ait bir destanda kahraman�n ve at�n�n yan yana gömüldü�ü rahatl�kla

görülmektedir; “Kongodayd�y’�n kar�s� bir çocuk do�urmu�tu. Ad� Am�r Saran idi. Am�r

Saran bir kula (at) yakalay�p seyahate haz�rlan�yor, demir z�rh�n� giyerek oklu�unu tak�yor.

Ev yüksekli�inde sar� kar ya��yor. O, at�na binerek uzakla��yor. Am�r Saran yar�m ay yol

gidiyor, halk onun nereye gitti�ini bilmiyor. Sonra: “Anne, baba, beni besleyin yar�m ayd�r

hiçbir �ey yemedim, at�mdan inmeden dola�arak K�rg�z halk� için bir yurt buldum” diyor.

Am�r Saran K�rg�zlar� al�p götürdükten sonra babas�na dönüyor ve: “�imdi Mongul Kan’a

gidece�im” diyor. Böyle diyerek Mongul’un yurduna gidiyor. Mongul Kan’a var�yor. Mongul

Kan soruyor: “Nerden geldin?” –Ben Kongodayd�y’�n o�lu Am�r Saran’�m, Kongodayd�y’�n

yurdundan geldim”. Mongul Kan: “K�z�m al” deyince öteki: “Onu al�r�m, fakat sen bana bin

adam ver, beyaz çar� yenerek sana getirmek istiyorum” der. Mongul Kan ona bin asker verdi,

640 Ahmet Cafero�lu; a.g.e., s. 8. 641 Dimitry Dubrovsky; a.g.m., s. 84.

128

fakat Am�r Saran onlar�n hepsini de öldürdü, yaln�z bir adam kalm��t� ki, onu da Mongul

Kan’a geri gönderdi. “Kan’�n k�z�n� almayaca��m, amcam beyaz çara gidece�im” diyerek

beyaz çar�n yan�na gitti. Mongul Kan’dan Beyaz Çara bir mektup geliyor: “Beyaz çar Am�r

Saran’� geri göndersin. O k�z�m� alaca��n� söyledi, bin askerimi de öldürdü ve beni kand�rd�”

diyor. Am�r Saran beyaz çara: “Bir mektup gönder ve benim öldü�ümü söyle” diyor. Amcas�

Ak Kan mektubu gönderiyor. Mongul Kan tekrar bir yaz� gönderiyor: “ölmü�se gönderdi�im

adama kemiklerini göster, sonra inan�r�m” diyor. Bir adam gönderiyor, bu adam beyaz çara

gelerek diyor: “Onun kemiklerini nerede görebilirim?”. �imdi Am�r Saran gelerek: “Art�k

ölmeliyim” diyor, Mongul Kan’�n elçisi de onu görüyor. Am�r Saran: “Amcam, ben ölünce

cesedini gömersin, at�m� öldürerek yan�ma koyars�n, üzerime z�rh�m� koyars�n, ok ve yay�m�

da mezar�ma koyars�n, üç gün sonra cesedime bakars�n” der ve derhal ölür”642. Destan

burada biter. At�yla gömülme iste�ini bu kahramanda da görmek bu gelene�in daha da yayg�n

oldu�unu göstermektedir.

642 W. Radloff; a.g.e., s. 163.

129

VI. DE�ERLEND�RME

Son iki yüzy�l içinde insano�lu eski uygarl�klara duydu�u ilgiyi giderek artt�rd�. Bilgi ça��

olan günümüzde neredeyse her gün yeni bir bulu� gerçekle�iyor. Arkeolojik kaz�lar geli�en

teknoloji ile daha da kolayla��yor. Erken dönemlerin kültürleri en ince ayr�nt�s�na kadar

ara�t�r�l�yor. Eski kültürlerin yedikleri yemeklerden ya�ay�� tarzlar�na tüm unsurlar bir bir

ortaya ç�kart�l�p belgesellerde, kitaplarda yerlerini buluyor. Güney Amerika’da ve

Avrupa’da eski kültürlere yönelik ara�t�rmalar neredeyse bir lokomotif halini alm��ken,

Asya’da daha neredeyse ba�lang�ç a�amas�nda. Antik Ça�’da bir Yunanl�n�n gün içinde neler

yapt���n� gördü�ümüz ve okudu�umuz materyallerden hemen akl�m�za getirirken M.Ö. ki

devirde ya�am�� bir Türk hakk�nda bunu söylemek biraz zor. Asya’da yap�lan kaz�lar

az�msanamayacak kadar ama Güney Amerika ve Avrupa’yla k�yaslanabilecek kadar de�il.

Orta Asya hakk�nda birçok ara�t�rmac� birçok kitap yay�nlam�� bulunmakta ancak yeterli

oldu�unu söylemek zor. Çünkü dünyan�n en büyük k�tas� olan Asya üzerinde tarihten bu yana

ya�am�� binlerce topluluk ve yüzlerce devlet bulunmas�ndan dolay� yo�un bir çal��may� da

beraberinde getiriyor. Bu durum hem kronoloji, hem yaz�l� kaynak azl���, hem de zor bir

co�rafya oldu�u için ara�t�rmac�lar�n ilgisini çekmemektedir.

Çal��mam�z� seçerken Orta Asya’n�n çekici olmas�n�n en önemli sebebi ara�t�rmalar

konusunda bakir bir bölge olmas�yd�. Bir sanat tarihi konusu olarak inceledi�imiz “Mezarlara

At Gömme Gelene�i” kültürel ba�lar� ve alt yap�s�yla da önemli etkilere sahip. �lk akla gelen

Türklerin at sevgisi, at�n sahibi ile gömülmesi daha ilk ba�tan ara�t�rmac�n�n önünde gizemli,

gizemli oldu�u kadar da çekici bir kap� aç�yor. Bu gömü �eklinin geleneksel alt yap�s� ve

kültürel ba�lam�n�n ilk olarak ortaya konmas� gerekiyordu. Bu konu ile ilgili tüm ara�t�rmalar

yap�larak bu gelenek do�ru bir �ekilde verilmeye çal���ld�. Ele ald���m�z Türk topluluklar�n�n

bu tür gömüleri ile ilgili bulabildi�imiz tüm veriler de�erlendirildi. Türk topluluklar�n�n

ya�ad�klar� dönem, co�rafi konumlar� ve at ile ilgili gömü gelenekleri de ayr�nt�l� bir �ekilde

ana konu ile yak�n bir ba�da�ma olmas� aç�s�ndan titizlikle incelendi.

Çal��mam�z aç�s�ndan en önemli konu ise at gömülerinde bulunan sanat tarihi için önemli

objelerin de�erlendirilmesiydi. Neredeyse tüm mezarlardan at ko�um tak�mlar�, eyerler ve at

ile ilgili kullan�m e�yalar�na rastlanm��t�r. Hatta baz� mezarlardan at ç�kmamas�na ra�men

ko�um tak�m� ve eyer ç�kmas� ilginç özelliklerdendir. Türk topluluklar�na ait mezarlardan

130

ç�kan atlara ait buluntular aras�nda en dikkati çeken objeleri s�ralayacak olursak; eyerler,

üzengiler, gemler, at ko�um tak�mlar�, kay�� uçlar� ba�ta gelir. Eyerler; M.S. ilk bin y�l�n ba��

ve sonu aras�nda olu�an de�i�ikliklerin en kolay izlenen e�ya tipidir. Yapm�� oldu�umuz

ara�t�rmalar�n sonucunda Türk topluluklar�na ait mezarlarda tahtadan, deriden ve kemikten

yap�lm�� eyerlere rastlanm��t�r. Genelde hayvan mücadelesinin hakim olu�u ve birçok

hayvan�n yer ald��� motifler eyerlerin üzerine i�lenmi�ti. Kudirge mezarl���ndan ç�kar�lan bir

eyerin ön ka� süsünde bir av sahnesi canland�r�lm��t�. Eyerlerin ön kanat ucu genelde gayet

küçük arka ucu ise geni� olarak yap�l�yordu. Bu bölüme çe�itli e�yalar�n as�ld���

dü�ünülmektedir.

Bir di�er at e�yas� ise üzengidir. Üzengiye ilk defa Avar mezarlar�nda rastlamaktay�z. �lk

ç�k�� tarihini de V-VI. yüzy�l olarak verebiliriz. Asya’da bulunan iki tip üzengiden Avarlara

ait olan� daha basit olup bo�umlu halkalar�n birle�mesi ile olu�ur. Di�er tip ise Uzak Do�u

kökenli olup, uzun halkalar�n birle�mesinden olu�ur. Her iki tip üzenginin de taban� kavislidir.

Macarlar, içinde Türk unsurunun bulundu�u önemli bir bozk�r toplulu�udur. �çinde bulunan

Türk unsurlar�n�n a��r bast��� baz� mezarlardan da at cesetleri ç�kar�lm��t�r. Bunlardan en

öneli olanlar�; Bezded, Kenezlö, Soltzentimre ve Rakamaz Kurganlar�d�r (Resim No: 62).

Bezded Mezarlar�; Bezded mezarlar�ndan birinde, hemen kafatas�n�n alt�nda bir üzengi

bulunmu�tur. Kafatas�n�n yüz k�sm�na yak�n yerlerde elbiselere ait süs teferruat�, sol kulak

kenar�nda ise birkaç okuçu ele geçirilmi�tir. �skeletin kollar�n�n alt�nda ise bir at kafas� ile

bacak kemikleri vard�r. At kemiklerinin bulunmalar�na ra�men bu mezarlar Macarlar�n ilk

yurt kurma devirlerine ait de�ildir. Yurt kurma devrinden en az bir as�r sonraki ça�lara aittir.

Kenözlö Mezar�; K�smen Muahhar devirlere ait olan Kenezlö mezarlar�nda at kemikleri,

üzengiler ve nezredilmi� yemek kal�nt�lar� ele geçmi�tir. Kad�n mezarlar�nda da at

kemiklerine rastlanmaktad�r. Bu mezarlardaki eserler Güney Rusya’daki Hazar Kültürü ile

çok büyük yak�nl�klar göstermektedir.643

643 Bahaeddin Ögel; a.g.e., 1991, s. 287.

131

Soltszentimre Mezar�; Macaristan’da bulunan Soltszentimre Mezar�’nda bulunan bir e�er

tüm sanat tarihçilerinin dikkatini çekmi�tir. Bir kad�na ait bu mezarda bulunan e�er kemikten

oyularak yap�lm�� süsleri ile ilgi oda�� olmu�tur644.

Rakamaz Kurgan�; 23 Nisan 1974 y�l�nda kaz�lan bu kurganda iskelet, k�l�ç, okuçlar�, at

kemikleri bulunmu�tur. Alt�n ve gümü� parçalarda mezar�n önemini artt�rmaktad�r. At hemen

cesedin yan�na yat�r�lm��t�r. At�n üzerinde eyeri, üzengisi ve ko�um tak�m� tak�l�d�r. Cesedin

di�er taraf�nda ise k�l�ç bulunmaktad�r645 (Çizim No:75).

Macar Mezarlar�nda her zaman ata rastlanmasa da gemlere daima rastlanmaktad�r.

Macarlarda oldu�u gibi di�er birçok Türk toplulu�unda da kantarmal� gemler daha çok

kad�nlar�n ve yüksek seviyeli erkeklerin mezarlar�nda bulunmu�tur. Basit halkal� gemler ise

daha çok normal halka ait mezarlarda ortaya ç�kar�lm��t�r.

At ko�umlar� ise di�er at e�yalar�na oranla en çok süslenen materyaldi. Daha çok geyik ba��

konulan bu materyale leopar ve kaplanlar�n mücadele sahneleri de aplike ediliyordu. At

ko�ular�na ait birçok buluntu ve çizim olmas�na ra�men kullan�m �ekli hala tam olarak net

de�ildir.

Ele ald���m�z Türk topluluklar�n�n haricinde daha birçok Türk toplulu�unda atl� mezarlara

rastlanmaktad�r fakat çal��mam�z� belli bir çerçeveye oturtmak ve k�s�tl� zaman içine

s��d�rabilmek için di�er topluluklar�n bu örnekleri al�nmam��t�r. Ancak bugün Türgi�lerin

mezarlar�ndan atla beraber gömülmü� birçok ceset ç�kar�lm��t�r. Bu mezarlarda at�n ba��

cesedin ba��n�n tam aksine yat�r�lm��, tüm ko�um tak�mlar� ve eyeri üzerinde olarak

gömülmü�tür. Di�er Türk topluluklar�ndan farkl� olarak Türgi�ler’de kad�n ve çocuk

mezarlar�ndan da at cesedi ç�kmas� bu gelene�e ne kadar önem verdiklerini gösterir.

VIII. yüzy�ldan X. Yüzy�la kadar Orta Asya’da hakimiyet sa�layan Karluklar’da da atla

beraber gömü yap�ld��� son yap�lan kaz�larda kan�tlanm��t�r. Karluklarda ise at ve ceset kuzey

tarafa beraber yönlendirilerek yat�r�lm��lard�r.

644 http://studentogrs.utexas.edu/husa/origins/magyarhist/saddle-ornament.html, 11 Temmuz 2006. 645 http://www.tarsolyosok.hu/eng/rakamazi.htm, 11 Temmuz 2006.

132

Yapt���m�z ara�t�rman�n sonucunda Türk olmad�klar� kesin olan ancak atl� gömü gelene�ine

sahip olan topluluklara da rastlad�k. Bu topluluklar çok büyük bir ihtimalle Türk

topluluklar�yla iç içe ya�amalar�ndan dolay� bu gelene�i kendilerine mal etmi�lerdir. Bu

topluluklar�n ba��nda Kimmerler gelir. �lk yerle�im yerleri Karadeniz’in kuzeyi olmas�na

ra�men �skitlerin bask�s� ile Anadolu’ya kaçan Kimmerler’in mezarlar�nda at cesedi ve

ko�um tak�mlar�na rastlan�lmas� sava�t�klar� topluluklar�n gelene�ini almalar� aç�s�ndan ilginç

bir özellik. Kimmerler’in �skitler’den önce böyle bir gelene�e sahip olup olmad�klar�n�

bilmek Kimmerler’le ilgili ayr� bir ara�t�rman�n konusu. Konu bütünlü�ünü koruyabilmek

için bu gelenekten etkilenmi� topluluklara çok girmedik.

Kimmerler’den ba�ka bu gelenekten etkilenerek uygulayan ba�ka topluluklarda olmu�tur.

Avrupa Hunlar� zaman�nda yönetimleri altlar�ndaki Germenler’in de bu gelene�i

uygulad���n� tarihi veriler ve kaz� sonuçlar� göstermektedir.

Resim ve Çizimlerin �zah� bölümünde belli ba�l� atla ilgili en önemli mezarlar�n ve objelerin

ayr�nt�l� de�erlendirilmesi yap�ld�. Alt�n, a�aç, deri, keçe, demir gibi malzemeler kullan�larak

üretilen bu sanatsal ürünler ayn� zamanda Türk sanat�n�n sadece atla ilgili üretti�i eserler

aras�ndad�r. Hayvan üslubu bu objelerde yine en ba�ta gelen sanatsal üsluptur. Hayvan

mücadeleleri, insan yüzleri, av sahneleri gibi konular en çok kar��m�za ç�kan sahneler

aras�ndad�r.

3600 y�ld�r uygulanan bu gelene�in Türklerin �slamiyet’i seçmesinden sonra da devam

etmesi, bu gelene�in ne kadar önemli bir ritüel oldu�unu gösterir. Selçuklularda at ile ilgili

ölüm gelenekleri, Akkoyunlu ve Karakoyunlular�n mezar ta�lar�n� at �eklinde yapmalar�,

Osmanl� padi�ahlar�n�n ve ailesinden baz� kimselerin at ile gömülmek istemeleri veya atlar�na

mezar yapt�rmalar� bu gelene�in �slam sonras�nda da devam etti�inin kan�t�d�r.

At �eklindeki mezar ta�lar�n�n nas�l ortaya ç�kt��� konusu bir muammad�r fakat bu konu

hakk�nda küçük bir dü�üncemiz bulunmaktad�r. Hunlardan beri yap�ld���n� bildi�imiz

baydara gelene�i ölen bir ki�inin mezar�n�n üstüne at�n derisini yüzdükten sonra derinin içine

saman doldurup kaz�klar üzerinde mezara dikilmesinden ibaretti. Baydara gelene�inin

mezarlar�n içine at gömülmesi ile tam bir ba�lant�s� olup olmad���n� bilmiyoruz ancak at�n

yolculu�u sembolize etmesi ile kesin bir ba�lant�s� vard�r. Yani ölen ki�inin ruhu yan�nda

gömülen ata veya baydaraya gerilen ata binip di�er dünyaya gidece�i inanc� ortakt�r. �imdi

133

baydaran�n at �eklindeki mezarlarla ilgisine gelecek olursak, Baydaran�n yolculu�u sembolize

etmesi gibi Ak ve Karakoyunlularda da mezarlar�n üzerine konan at �eklindeki mezar ta�lar�

–her ne kadar bu topluluklar �slamiyet’i kabul etmi�lerse de- erken dönemdeki geleneklerin

bir devam� olarak say�lmas� hiçten bile de�ildir.

At�n sahibi ölünce at�n kuyru�unun kesilmesi veya ba�lanmas� ise hiç de�i�meden gelen bir

uygulama olarak Anadolu’da ve Altaylar’da hala devam etmektedir.

134

VII. SONUÇ

Sonuç olarak bir gelenek çevresinde olu�an destanlar, sanatsal üsluplar, ritüeller bir kültürün

alt yap�s�n�n nas�l geli�ti�ini aç�k olarak gösterdi. Bu tez çal��mas�nda var�lan en önemli sonuç

mezarlara at gömme unsurunun ki�isel bir seçim olmad��� -yani sahibinin at�n� çok

sevmesinden kaynakl� bir olu�um olmayarak- tüm Türk topluluklar�nda aç�kça görülen bir

uygulama oldu�u anla��lm��t�r. Elde edilen yüzün üzerindeki örnek sayesinde daha önce

ara�t�r�lmam�� ya da ara�t�r�lmaya cesaret edilmemi� bir konunun gün �����na ç�kmas�

sa�lanm��t�r.

Böyle bir gelene�in günümüzde unutulmaya yüz tutmas�na yak�n bir zamanda ortaya

ç�kar�lmas�n�n yan�nda mezarlarda bulunan at ile ilgili kullan�m e�yalar�na sanat tarihi

aç�s�ndan bir de�erlendirme de yap�lm��t�r. Bu çal��ma erken devirden son döneme Türklerin

sanatsal geli�imini de ortaya koymu� oldu. Alt�ndan a�aca, demirden kemi�e Türklerin

kulland�klar� malzemelerde kendi ya�am özelliklerini nas�l verdiklerini de gösterdi. Kore’den

Fransa’ya yani Atlas Okyanusu’ndan Atlantik Okyanusu’na uzanan bir co�rafya içinde bir

gelene�in b�kmadan usanmadan izleri aranarak ç�kar�ld�.

At�n bir ula��m arac� olmas�ndan ziyade, baz� kabilelere isim oldu�u yani onlar�n totemi

oldu�u, destanlarda kahraman�n en büyük yard�mc�s�n�n oldu�u ve Türk sanat�nda en çok

kullan�lan hayvanlardan biri oldu�u da aç�kça vurguland�.

Asya’da be� Do�u Avrupa’da yedi Türk Toplulu�unun at ile ilgili gömü gelenekleri teker

teker ele al�nd�. Seyyahlar�n raporlar� incelendi ve gömü geleneklerindeki atlar�n i�levinin

neredeyse binlerce y�l hiç de�i�meden geldi�i sonucuna var�ld�.

Çal��ma içindeki tüm unsurlar de�erlendirildi�inde arkeoloji, tarih, sanat tarihi, sosyoloji,

folklor gibi birçok bilim dal�ndan yararlan�lm��t�r. Çal��man�n do�ru temellere oturabilmesi

içinde bu kaynaklar�n ayr�nt�l� olarak incelenmesi gerekiyordu. Sonucun sonu olarak

Türklerde mezarlara at gömme gelene�i ilk defa ele al�narak çok geni� bir co�rafya içinde

do�ru olarak yans�t�lmaya çal���lm��t�r.

135

VIII. KAYNAKÇA

ABDIRAKUNO, Turdubay (1995); “Eski Çin Yazma Eserlerindeki “Tanr� Atlar�”, Türk

Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 120-121

AGAJANOV, S.G. (1998); “The States of the Oghuz, the Kimek and the Kipchak”, History

of Civilization of Central Asia, Volume IV, France, s. 61-76

AHMETBEYO�LU, Ali (2001); Avrupa Hun �mparatorlu�u, Ankara

ALPTEK�N, Ali Berat – Esma �im�ek (1990); “Türk Destanlar�n�n Motif Yap�s�”, Türk

Dünyas� Ara�t�rmalar�, s.197-254

ALTUNPUL, Cihan (1995); Orta Asya Ara�t�rmalar� ve �ncelemeleri Bibliyografyas�,

Yay�nlanmam�� Lisans Tezi, �stanbul, M.S.Ü.

ANON�M (1992); “At” Meydan Larousse Ansk., C.II, �stanbul, s. 229

ANON�M (1992); “Abakan”, Meydan Larousse Ansk., C.I, �stanbul, s. 5

ANON�M (1993); “At Mezar�” Dünden Bugüne �st. Ansk., C.VIII, �stanbul, s. 44

ANON�M (2001); “Avrasya’n�n Alt�n Geyi�i”, Çev. Celal Üster, P dergisi, S.20 K��, s. 50-

63, �stanbul

ANON�M (1992); “Germenler”, Meydan Larousse Ansk., C. VII, �stanbul, s.523

ANON�M (1992); “�skitler” Meydan Larousse Ansk., C.X, �stanbul, s.17

ANON�M (1992 ); “Katanda” Meydan Larousse Ansk., C.XI, �stanbul, s.65

ANON�M (1992); “K�pçaklar” Meydan Larousse Ansk., C.XI, �stanbul, s.232

136

ANON�M (1992); “Kimekler” Meydan Larousse Ansk., C.XI, �stanbul, s.297

ANON�M (1992) ; “Paz�r�k” Meydan Larousse Ansk., C.XV, �stanbul, s.538

ANON�M (1992); “Sarmatlar” Meydan Larousse Ansk., C.XVII, �stanbul, s.338

ANON�M (1991) ; Milliyet Türk Tarihi Ansiklopedisi, �stanbul

ANON�M (1983); Görsel Dünya Ansiklopedisi, Görsel Yay�nlar�, �stanbul

ANON�M (1983); “Tagar Kültürü”, Türk Ansiklopedisi, s. 332

ANON�M (1997); Türk Dünyas� Kültür Atlas� ( �slam Öncesi Dönem), �stanbul

ANON�M (11 Temmuz 2006); Les Donnees de L’archeologie,

www.wikipedia.org/wiki/scythes+arjan+kourgane

ANON�M (11 Temmuz 2006); “Customs and Art of the Nomadic Magyars”,

http://studentorgs.utexas.edu/husa/origins/magyarhist/magyar.art.html

ASKAROV, A.-V. VOLKOV- N. Ser ODJAV (1992); “Pastoral and Nomadic Tribes at the

Beginning of the First Millennium B.C.”, History of Civilizations of Central Asia, Volume

I, France, s. 459-472

ASLANAPA, Oktay (1984); Türk Sanat� I-II, �stanbul

A�CI, Arif (May�s 1993); “Türklerin Kökleri”, Atlas Dergisi, S.2, s.50-59

AYMAN, Dosin Bayeva (2002); Merke Sacret Space Of The Zhetisu (Yedisu) Turks,

Taras

BA�IROV, Nureddin Semedo�lu (1995); “Azerbeycan Medeniyetinde At ve Atç�l�k”, Türk

Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 348-353

137

BAK�CAN, Tohliyev (1995); “XI. Yüzy�l Abidelerinde Atla �lgili Terim ve Semboller”,

Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 156-157

BALAMAN, Ali R�za (1985); Halk Biliminde Özgün Konu: At Kültürü, Folklor ve

Etrografya Ara�t�rmalar�, Anadolu Sanat Yay�nlar�, �stanbul

BAL�NT, Csanat (1986); “Türk Tipi arkeoloji An�tlar�”, Türk Kültürü Ara�t�rmalar�, E.Esin’e

Arma�an, y�l 1, 24/1, Ankara, s. 7-32

BARTHOLD, W (1947); “Türklerde ve Mo�ollarda Defin Merasimi”, Belleten, XI., s.515-

539

BA�KAN, Seyfi (2002); “Eski Türklerde Sanat”, Türkler Ansiklopedisi C .IV, s.110-124

BATU, Selahattin (1952); Türkler ve At, Ankara

BAYKARA, Tuncer (2003); Türk Kültürü, �stanbul

BELA, Kossanyi (1944); “XI-XII. As�rlarda Uzlar ve Komanlar�n Tarihine Dair”, Belleten,

Türk Tarih Kurumu 8/29-30, s. 119-136

BELL�, Oktay (2002); “Eski Ça� ve Orta Ça�’da Türklerde Kurgan Yapma Gelene�i”,

Türkler Ansiklopedisi, C. III, �stanbul, s.927-931

BLOCQUEV�LLE, Henri de Couliboeuf de (2000); Türkmenler Aras�nda, Çev. R�za

Akdemir, Ankara

BOKOVENKO, Nikolay A. (11 Temmuz 2006); “Avrupa �skitleri Üzerinde Asyal� Etkiler”,

www.anatoliaeurasia.org/makale.htm

BOZER, Rüstem (4-7 Kas�m 1997 ); “K�rg�zistan’�n Son-köl Bölgesinde Yap�lan Türk

Kültürüne Yönelik Kaz�lar (1997 çal��malar�)”, Uluslararas� Dördüncü Türk Kültürü

Kongresi Bildirileri, Ankara

138

BRAY, Warwick-David Trump (1972); The Penguin Dictionary of Archaelogy, London

BUHARALI, E�ref (Nisan 1990); “Türklerde Matem Alametleri”, Türk Dünyas�

Ara�t�rmalar�, S. 65, s.149-159

CAFERO�LU, Ahmet (1988); Türk Kavimleri, �stanbul

CARGISTAY, Yuriy Vasilyev (1995); “Saha (Yakut) Kültüründe At ve Atç�l�k”, Türk

Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s.306-311

ÇANDARLIO�LU, Gülçin (2003); �slam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, �stanbul

ÇINAR, Ali Abbas (1995); “Divan-u Lügati’t Türk’te At Kültürü”, Türk Kültüründe At ve

Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s.147-155

----------------- (1993); Türklerde At ve Atç�l�k, Kültür Bakanl���, Ankara

ÇORUHLU, Ya�ar (1993); “Türk Sanat�nda Görülen Hayvan Figürlerine “Gök ve Yer”

Sembolizmi Aç�s�ndan Bir Bak��”, Uluslararas� 3. Türk Kültürü Kongr. Bildirileri, AKM

Yay�nlar�, C. I, Ankara, s. 25-29

----------------- (1995); “Orta ve �ç Asya’da ‘Hayvan Biçimine Girme �nanc� ve Türk Sanat� ile

ili�kisi”, M.S.Ü. , Fen Edebiyat Fak. Dergisi II, �stanbul, s.59-93

----------------- (1995); Türk Sanat�nda Hayvan Sembolizmi, �stanbul

----------------- (Nisan 1995); “Türk Sanat�nda Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi”,

Türk Dünyas� Tarih Dergisi, S.100, s. 52-60

----------------- (Haziran 1995); “Ukok Platosunda Kaz�s� Yap�lm�� Üç Yeni Kurgan Hakk�nda

Bir Kitap”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 96, s.181-206

----------------- (Ekim 1995); “Türk Sanat�nda At Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyas�

Ara�t�rmalar�, S. 98, s.171-219

139

----------------- (1997); “Selçuklu Sanat�nda Görülen Kuyru�u Dü�ümlü At Tasvirlerinin

�konografik ve �konolojik Mahiyeti”, S.Ü. VI. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti

Semineri Bildirileri, Konya, s.227-267

----------------- (1998); Erken Devir Türk Sanat�n�n ABC’si, �stanbul

----------------- (1998); Türk Mitolojisinin ABC’si, �stanbul

------------------(1998); “K�r�m Arkeolojisi ve Sanat� (Ba�lang�c�ndan Alt�nordu Devrine

Kadar)”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S. 113, s. 89-130

----------------- (Ekim 2003); “Türk Sanat�nda Görülen Devlet Simgeleri”, Kutadgu Bilig

Felsefe Ara�t�rmalar� 4, (Ayr� Bas�m)

------------------ (2002); “Hun Sanat�”, Türkler Ansiklopedisi, C. IV, s. 54- 75

------------------- (2001); “Göktürk Sanat�nda Dini Nitelikli Heykeller ve Tasvirler”, Türk Dili

Ara�t�rmalar� Y�ll���-Belleten 2000’den Ayr�bas�m, Ankara

------------------- (2002); “Göktürk Sanat�”, Türkler Ansiklopedisi, C.IV, s. 91-99

DANIK, Ertu�rul (1990); Koç ve At �eklindeki Tunceli Mezar Ta�lar�, Ankara

DEBENHAM, Frank (1960); Discovery and Exploration, Stuttgart

D�YARBEK�RL�, Nejat (1972); Hun Sanat�, �stanbul

----------------- (1973); “Kazakistan’da Bulunan Esik Kurgan�”, Cumhuriyetin 50. Y�l�na

Arma�an, �stanbul, s. 291-304

----------------- (1977); �slamiyetten Önce Türk Sanat�, Ankara

140

----------------- (1990); “Türkler’de Mezar Yap�s� ve Defin Merasimleri”, Türk Kültürü

Ara�t�rmalar�, S. 28, s. 53-67

----------------- (1993); “�slam Öncesi Türk ve Çin Mezar Anlay��� Aras�ndaki Ba��nt�lar”,

Uluslararas� III. Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, C.III, Ankara, s. 791-805

DO�RU, �irzat (1995); “K�m�z Üretimi”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul,

s. 322-324

DONUK, Abdülkadir (1987); “Göktürk Hanl�klar�”, Tarihte Türk Devletleri I, Ankara, s.

111-127

DÖNMEZ, �evket (11 Temmuz 2006); “�skitlerin Ön Asya’ya Geli�leri”,

http://www.tepe.org/tr/dosyalar/iskit/main.htm

----------------------- (11 Temmuz 2006); “�skitlerin Son Dönemleri”,

http://www.tebe.org/tr/dosyalar/iskit/4htm

DUBROVSKY, Dimitry (2002); “Cuci Ulusunun Cenaze Törenlerinde At Kurban Edilmesi”,

Türkler Ansiklopedisi, C. III, s.80-87

EDWARDS, Mike (2003); “Sibirya �skitleri Alt�n Ustalar�”, National Geographic, Haziran,

s. 44-59

ELÇ�N, �ükrü (1995); “Türklerde At�n Arma�an Olmas�”, Türk Kültüründe At ve Ça�da�

Atç�l�k, �stanbul, s.160-164

EM�RO�LU, Kudret-YÜKSEL, Ahmet (2003); Yolda��m�z At, �stanbul

ERDEM�R, Hatice Palaz (2003); Göktürk-Bizans �li�kileri, �stanbul

ERDO�AN, Arzu (1995); “Tabirnamelerde At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k,

�stanbul, s. 280-281

141

ERGUN, Metin (1998); Al�p Mana�, Ankara

ERGUN, Metin-Gaynislam �brahimov (1997); Ba�kurt Halk Destan� Ural Bat�r, Ankara

ERÖZ, Mehmet (1985); “Türk Topluluklar�n�n Ölüm Adetleri Üzerine Bir Deneme”, Türk

Dünyas� Ara�t�rmalar� Dergisi, S. 35, s. 56-68

ES�N, Emel (1972); Türk Kültürü El Kitab�, C. III, k�s�m Ia, �stanbul

---------------- (1978); �slamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve �slama Giri�, �stanbul

---------------- (1995); “Türk Sanat�nda At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k,

�stanbul, s. 54-90

---------------- (1997); Türk Kültür Tarihi: �ç Asya’daki Erken Safhalar, Ankara

EY�CE, Semavi (1998); “Tarihi Mezarlar ve Mezarl�klara Dair Notlar”, Geçmi�ten

Günümüze Mezarl�k Kültürü ve �nsan Hayat�na Etkileri Sempozyumu, �stanbul, s.495-

535

FEHER, Geza (1999); Bulgar Türkleri Tarihi, Ankara

FETT�CH, Nandor (1982); “Hunlar�n Arkeolojik Hat�ralar�”, Attila ve Hunlar�, Ankara, s.

195-225

GARAM, Eva- �. Kovrig- J. GY. Szabo- GY. Török (1975); “Avar Finds in the Hungarian

National Museum”, Cemeteries of the Avar Period /567-829/ in Hungary, Volume I,

Budapest

GOLDEN, Peter B. (2002); Türk Halklar� Tarihine Giri�, Çev. Osman Karatay, Ankara

----------------------- (2002); “Güney Rusya Bozk�rlar�n�n Halklar�”, Erken �ç Asya Tarihi,

Çev. Ayda Arel, �stanbul

142

----------------------- (2002); “Rusya’n�n Orman Ku�a�� Halklar�”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev.

Mete Tunçay, �stanbul

GRAKOV, B.N. (2006); �skitler, Çev. Ahsen Batur, �stanbul

GRYAZNOV, Mikhail P. (1969); Southern Siberia, Geneva

GÜLENSOY, Tuncer (1995); At Damgalar�, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k,

�stanbul, s. 95-119

GÜNAL, Zerrin (2004); �slam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Ankara

GÜREL, �evket (1987); �stanbul Evliyalar� ve Fetih �ehitleri, �stanbul

HASEK�, Metin (1976); Plastik Aç�dan Türk Mezar ta�lar�, �stanbul Devlet Güzel Sanatlar

Akademisi, �stanbul

HAY�T, Baymirza (1971); Rusya ile Çin Aras�nda Türkistan, Amsterdam

HERODOTOS (1973); Herodot Tarihi, �stanbul

H�EBERT, Fredik (2003 ); A Central Asian Village at the Dawn of Civilization,

Excavations at Anav, London

HUART, C.L. (1988); “Düldül”, �slam Ansiklopedisi, C. III, �stanbul, s. 663

IBRAYEV, �akir Ibrayul� (1995); “Kazaklar�n Eski �nançlar�nda At”, Türk Kültüründe At

ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 320-321

�NAN, Abdülkadir (1987); “Eski Türklerde ve Folklorda “Ant””, Makaleler ve �ncelemeler,

C. I, Ankara, s.317-330

------------------- (1987); “Türklerde ve Mo�ollarda Defin Merasimi Meselesine Dair”,

Makaleler ve �ncelemeler, C.I, Ankara, s.362-386

143

------------------- (1987); “Altay Da�lar�nda Bulunan Eski Türk Mezarlar�”, Makaleler ve

�ncelemeler, C. I, Ankara, s.497-499

-------------------- (1987); “�kinci Paz�r�k Kurgan�”, Makaleler ve �ncelemeler, C. I, Ankara,

s.507-509

-------------------- (1991); “Altayda Paz�r�k Kaz�s�nda Ç�kar�lan Atlar�n Durumunu Türklerin

Defin Töreni Bak�m�ndan Aç�klama”, Makaleler ve �ncelemeler, C. II, Ankara, s. 261-268

-------------------- (1940); “K�rg�zlar”, Bozkurt, Y�l: 2, S. IX, s. 39-44

�ZG�, Özkan (1989); Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, TTK, Ankara

JETTMAR, Karl (1967); Arts of Stepps, London

-------------------- (1972); “�lk Türklerin Arkeolojisi”, Türk Kültürü El Kitab�, C. II, K�s�m

Ia, �stanbul, s. 7-9

KAFESO�LU, �brahim (1987); Türk Bozk�r Kültürü, Ankara

----------------------------- (1997); Türk Milli Kültürü, Ankara

KALAFAT, Ya�ar (1995); Do�u Anadolu Eski Türk �nançlar�n�n �zleri, AKM, Ankara

KALKAN, Mustafa (Ocak 1997); “Bozk�r Kültüründe At ve Prjevalskiy At�’n�n Bu Kültüre

Kazand�rd��� Dinamizm”, Erdem, C. IX, S. 27, TTK, Ankara, s.1129-1141

KARAGEORGH�S, Vassos (1988); Cyprus Museum, Athens

KARAMÜRSEL, Al�m (2002); “Türklerde Mezar Gelene�i”, Türkler Ansiklopedisi, C. III,

s.76-79

144

KARDOS, Samuel Szadeczky (2002); “Avarlar” Erken �ç Asya Tarihi, Çev. Ru�en Sezer,

�stanbul

KISS, Attila (1977); “Avar Cemeteries in County Baranya”, Cemeteries of the Avar Period

/567-829/ in Hungary, Volume II, Budapest

KOCA, Saim (2002); “Türklerin Soy Kütü�ü”, Türkler Ansiklopedisi, C. I, s.260-265

KOCASAVA�, Y�ld�z (2002); “Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri”, Türkler

Ansiklopedisi, C. III, s. 67-75

KOÇSOY, �evket (2002); “Türk Tarihi Kronolojisi”, Türkler Ansiklopedisi, C. I, s. 73-111

KUBAREV, Vladimir (1996); “L’art Antique Des Montagnes D’or”, Dossier Archeologie,

no. 212, s. 42-51

KURAT, Akdes Nimet (1972); IV-XVIII. Yüzy�llarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk

Kavimleri ve Devletleri, Ankara

LAQUEUR,Hans Peter (1997); Hüvelbaki, �stanbul

LENDER�NG, Jona; Cimmerians (11 Temmuz 2006), http://www.livius.org/cg-

cm/cimmerians/cimmerians.html

L�GET�, L. (1970); Bilinmeyen �ç Asya, �stanbul

-------------- (1982); “Atilla Hunlar�n�n Men�ei”, Atilla ve Hunlar�, Atatürk’ün 100. Do�um

Y�l�na Arma�an, Ankara, s. 9-24

---------------- (1982); “Asya Hunlar�”, Atilla ve Hunlar�, Atatürk’ün 100. Do�um Y�l�na

Arma�an, Ankara, s. 25-50

MACKERRAS, Colin (2002); “Uygurlar”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. �inasi Tekin,

�stanbul

145

MARGULAN, A.H. (1986); Kahazkoye Narodnoye Pirignatnoye �stkutsvo, C. I, Almata

MASSON, V. M. (1996); The Bronz Age in Khorasan and Transsoxania, History of

Civilizations of Central Asia, Volume I, France, s. 225-245

------------------- (1996); The Decline of the Bronze Age Civilization and Movements of the

Tribes, History of Civilizations of Central Asia, Volume I, France, s. 337-356

MEHMET EM�N EFEND� (2000); �stanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat, Haz. R�za

Akdemir, Ankara

MELYUKOVA, A.�. (2002); “�skitler ve Sarmatlar”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. �senbike

Togan, �stanbul

-------------------- (2002); “�skitler”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. �senbike Togan, �stanbul

MEM��, Ekrem (1987); �skitlerin Tarihi, Konya

M�LLER, M. A. (1987); “Sovyetler Birli�i’nde Türk Topluluklar�n�n Arkeoloji ve Tarihi”,

Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 2. Dönem, s. 22-29

MOKAYEV, Enver (1995); Manas Destan�nda At �simleri, Türk Kültüründe At ve Ça�da�

Atç�l�k, �stanbul, s. 289-296

MUZ�O, Ciro Lo. (2002); “Erken Dönem Türklerinde Defin ��lemleri”, Türkler

Ansiklopedisi, C. III, s.123-128

OKLAD�NOV, A.P.(1959); Ancient Population of Siberia and �ts Cultures, USA

------------------------ (2002); “Tarihin �afa��nda �ç Asya”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev.

Alaeddin �enel, �stanbul

ORKUN, Hüseyin Nam�k (1993); Peçenekler, �stanbul

146

OSMANOV, K�l�ç (2005); “Bozk�r Kavimlerinden Azlar”, K�rg�z Türkçesinden Çev. Mustafa

Kalkan, Türk Bilimi Ara�t�rmalar�, S. 17, s. 119-133

ÖGEL, Bahaeddin (1983); “At”, Türk Ansiklopedisi, C. IV, s.74-76

---------------------- (1984); Türk Kültür Tarihine Giri� VI, Ankara

---------------------- (1991); �slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK, Ankara

---------------------- (2001); Türk Mitolojisi I, �stanbul

---------------------- (1987); “Bat� Göktürk Devleti”, Tarihte Türk Devletleri I, Ankara

----------------------- (1987); “Türge� Devletleri (Türklerin Bat�ya Kaymalar�)”, Tarihte Türk

Devletleri I, Ankara

------------------------ (1971); Türk Kültürünün Geli�me Ça�lar� I, �stanbul

PH�LL�PS, E.D. (1965); The Royal Hordes Nomad Peoples Of The Steppes, London

PISCHEL, G�na (1975); A World History Of Art, London

POLOSMAK, Natalya (October 1994); “Pastures of Heaven”, National Geographic, Volume

186, No.4, s. 80-103

------------------------- (1994); Steregui�e Zoloto Grifi (Ak-Alahinskie Kurgan�),

Nowosibirsk

------------------------- (1996); “La Pretresse Altaique”, Dossiers Archeologie, No. 212, s. 28-

35

PR�SKOS (1995); Avrupa Hunlar�, Çev. Ali Ahmetbeyo�lu, �stanbul

147

RADLOFF, W. (1994); Sibirya’dan I- IV, �stanbul

RASONY�, Laszlo (1984); Tuna Köprüleri, Çev. Hiçran Ak�n, Ankara

---------------------- (1993); Tarihte Türklük, Türk Kültürü Ara�t�rmalar� Enstitüsü Yay�nlar�,

Seri III, Say�: A34, Ankara

R�CE, Tamara Talbot (1961); The Scythians, London

------------------------- (1965); Ancient Arts of Central Asia, London

ROBERTS, J.M. (1980); History of the World, England

ROUX, Jean-Paul (1999); Altay Türklerinde Ölüm, �stanbul

---------------------- (2001); Orta Asya (Uygarl�k ve Tarih) �stanbul

SABARAYK�NA, Lina Mihailovna (1995); “Saha Halk�n�n Çevik Nürgün Bahad�r

Destan�nda At Sembolü”, Türk Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 312-313

SAKAO�LU, Siam (1995); “Türk Masallar�nda At Motifi”, Türk Kültüründe At ve

Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 282-288

SARAÇ, Zühre (1995); Göktürk Sanat� Bibliografyas�, Yay�nlanmam�� Lisans Tezi,

M.S.Ü., �stanbul

SARAÇO�LU, Necibe (1950); Türk Mezarlar�na Dair Bir Ara�t�rma, �stanbul

SERTKAYA, Osman Fikri (1995); “Eski Türk Kültüründe At”, Türk Kültüründe At ve

Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 25-30

SERTO�LU, Mithat (1986); Osmanl� Tarih Lügat�, �stanbul

SETT�S, Salvatore (1985); The Land Of The Etrucans, London

148

SEYHAN, Nezihe (1995); “Türk Kültüründe At Tasvirleri”, Türk Kültüründe At Ve

Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s.167-176

SEY�DO�LU, Bilge (1995); “Mitolojik Dönemde At”, Türk Kültüründe At ve Ça�da�

Atç�l�k, �stanbul, s. 91-94

S�NOR, Denis (2002); “�ç Asya Kavram�”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. Ru�en Sezer,

�stanbul

------------------ (2002); “Hun Dönemi”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. Mete Tunçay, �stanbul

------------------ (2002); “Köktürk �mparatorlu�unun Kurulu� ve Y�k�l���”, Erken �ç Asya

Tarihi, Çev. Talat Tekin, �stanbul

SÜMER, Faruk (1983); “Türklerde Atç�l�k ve Binicilik I”, Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, s.

1-37

SOYONOV, Vasiliy (2002); “Eski Ça� Türk Döneminde Altaylar”, Türkler Ansiklopedisi,

C. II, s.133-141

�AT�NOVA, Nina (1995); “Altaylar�n Ya�am�nda ve Folklorunda At”, Türk Kültüründe At

ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 318-319

�ÇERBAK, Aleksandr M. (1995); “At Kelimesi Üzerine Baz� Dü�ünceler”, Türk

Kültüründe At ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 31-33

SZADECZKY-KARDOSS, Samuel (2002); “Avarlar”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. Ru�en

Sezer, �stanbul

TABALD�EV, Kubatbek (1999); “Tanr� Da�lar� Göçebe Türkleri Ölü Gömme Gelenekleri

(VI-XIV.yy)”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eylül 1994, Kongreye Sunulan

Bildiriler, II. Cilt, Ankara, s. 309-311

149

TA�A�IL, Ahmet (2002); “Göktürkler”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, s. 15-48

--------------------- (Nisan 1990); “Kapgan Ka�an Devrinde Göktürk-Çin Münasebetleri”,

Türk Dünyas� Ara�t�rmalar�, S.65, s.307-320

TAUBE, Erika (1995); “Altay’daki Tuvalar� Sözlü Edebiyat�nda At”, Türk Kültüründe At

ve Ça�da� Atç�l�k, �stanbul, s. 297-300

TEKÇE, Fuat (1993); Paz�r�k Altaylardan Bir Hal�n�n Öyküsü, Ankara

T�RYAK�, Yavuz (2002); Türkiye’de Yay�nlanm�� Türk �slam Sanatlar� Makaleler

Bibliyografyas� I, �stanbul

TU�LACI, Pars (1985); Osmanl� �ehirleri, �stanbul

TÜRKDO�AN, Orhan (2003); Türk Tarihinin Sosyolojisi, �stanbul

UNAT, Faik Re�it (1980); Tarih Atlas�, �stanbul

UZUNÇAR�ILI, �smail Hakk� (1982); Osmanl� Tarihi, Ankara

VACZY, Peter (1982); “Hunlar Avrupa’da”, Atilla ve Hunlar�, Atatürk’ün 100. Do�um

Y�l�na Arma�an, Ankara, s. 51-78

VAUX, B. Carra de (1979); “Burak”, �slam Ansiklopedisi, C. II, �stanbul

YING-SHIH YÜ (2002); “Hsiung-nu (�yun�-nu)”, Erken �ç Asya Tarihi, Çev. Selçuk

Esenbel, �stanbul

150

IX. ÖZGEÇM��

1980 y�l�nda �stanbul’da dünyaya geldi. Orta ö�retimini Beyo�lu Endüstri Meslek Lisesi’nde

tamamlad�ktan sonra Teknik Ressam unvan� almaya hak kazand�. 1998 y�l�nda Mimar Sinan

Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümünde Lisans e�itimine ba�lad�. 2000 y�l�nda Lisan e�itimine

bir y�l ara vererek �ngiltere’de dil e�itimi ald�. Lisans e�itimini “Zeynep Sultan Camii ve

Haziresi” adl� tez çal��mas�yla 2003 y�l�nda tamamlad�. Ayn� y�l Mimar Sinan Üniversitesi

Sanat Tarihi Bölümü Türk-�slam Sanatlar� program�nda yüksek lisans e�itimine ba�lad�.

2003-2004 y�llar�nda iki dönem Bal�kesir’de yap�lan Adramytteion kaz�lar�na kat�ld�. 2004

y�l�ndan buyana Endüstri Enformasyon ve TURSAB dergilerine sürekli yazarl�k yapmakta.

2005 y�l�ndan itibaren Gençsanat ve Türkiye’de Sanat dergilerinin editör yard�mc�l���n�

yürütmektedir. Ellinin üzerinde Popüler ve Sanat Tarihi makalesi bulunan O�uz Erten, 2004

y�l�nda yap�lan VIII. Eyüp Sultan Sempozyumunda sundu�u “Eyüp’te Bir Yeniçeri Mezar

Ta�� ve Yeniçeri Mezar Ta�lar�” adl� bildirisiyle �stanbul’da bulunan ender yeniçeri mezar

ta�lar�ndan biri daha sanat tarihine kazand�rm��t�r. 2005 y�l�nda Genel Yay�n Yönetmenli�ini

ve yazarl���n� yapt��� Eyüp Gezi Rehberi yay�nlanm��t�r.

151

Resim Listesi Resim No 1: Sinta�ta Kurgan�’nda Atlar�n Bulundu�u Alan (Masson’dan) Resim No 2: Arzhan Kurgan�ndan Ç�kan Gem, (Agajanov'dan) Resim No 3: Arzhan II Kaz� Esnas�nda (Mike Edwards’tan) Resim No 4: Arzhan II’nin As�l Mezar Odas� (Mike Edwards’tan) Resim No 5: Arzhan II’de Bulunan At Cesetleri (Mike Edwards’tan) Resim No 6: Arzhan II’den Ko�umlu At �skeletleri (Mike Edwards’tan) Resim No 7: Paz�r�k I. Kurgan�ndan Ç�kar�lm�� Keçe Eyer (http://www.hermitagemuseum.org/html_En/03/hm3_2_7a.html) Resim No 8: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�nda A�açtan Yap�lm�� Ko�um Tak�m� (Diyarbekirli’den)

Resim No 9: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�nda A�açtan Yap�lm�� Ko�um

Tak�m�ndan Ayr�nt� (Diyarbekirli’den) Resim No 10: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�ndan At Ba�l��� (Tamara Talbot Rice’tan) Resim No 11: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�ndan At Ba�l��� (Tamara Talbot Rice'dan) Resim No 12: 3. Paz�r�k Kurgan�ndan Ç�kan Ko�um Tak�m� (http://longcoeur.com/equestrian/ancient/ancient.html) Resim No 13: 3. Paz�r�k Kurgan�ndan Eyer Süsü (Diyarbekirli’den) Resim No 14: Paz�r�k Kurganlar� (www.geocities.com) Resim No 15: 11 nolu Berel Kurgan� (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 16: 11 nolu Berel Kurgan�n�n Üstünün Temizlenmesinden Sonra (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 17: Berel 11 nolu Kurgan�n Mezar Odas� ve Yan�nda At Gömüleri (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 18: Berel 11 nolu Kurgan�n Mezar Odas� ve Lahiti (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 19: 11 nolu Berel Kurgan�n�n Üstünün Temizlenmesinden Sonra (www.heritagenet.unesco.kz)

152

Resim No 20: 11 nolu Berel Kurgan�ndan At ve Süsleri (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 21: 11 nolu Berel Kurgan� ve Çizimi (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 22: Berel At�- Eksu Müzesinden (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 23: 11 nolu Berel Kurgan�ndan Kartal �eklinde At Ko�um Tak�mlar� (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 24: 11 nolu Berel Kurgan�ndan Grifon �eklinde At Ko�um Tak�mlar� (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 25: 11 nolu Berel Kurgan�ndan At Maskesi �çin Dekore Edilmi� Grifon (www.heritagenet.unesco.kz) Resim No 26: Ak alaha I. Mezarl�k I nolu Mezardan Yular Süsleri, (Natalya Polosmak’tan) Resim No 27: Grifon Sembollü Tak� Ak alaha I Mezarl�k I Nolu Mezar (Natalya Polosmak’tan) Resim No 28: Ak alaha I. Mezarl�k I nolu Mezardan At Ko�umlar�ndan Parça (Natalya Polosmak’tan) Resim No 29: Ak alaha I Mezarl��� I nolu Kurgandan Ç�kan Eyer Alt� Örtüsü,

(Natalya Polosmak’tan) Resim No 30: Ak Alaha I. Mezarl�kta I nolu Lahitin Aç�l��� (Natalya Polosmak’tan) Resim No 31: Ak Alaha 1. Mezarl�kta 1 Nolu Mezar (Natalya Polosmak’tan) Resim No 32: Ak Alaha 1. Mezarl�kta 1 Nolu Mezardan At Cesedi (Natalya Polosmak’tan) Resim No 33: Ba�adar II Kurgan�ndan Ko�um Tak�m� (http://longcoeur.com/equestrian/ancient/ancient.html) Resim No 34: Merke’deki Göktürk Kurganlar�ndan (Dosin Bayeva’dan) Resim No 35: Solokha Kurgan� Aç�lmadan Önceki Hali (Boris Pietrovsky’den) Resim No 36: Solokha Kurgan�ndan Alt�n Tarak (Boris Pietrovsky’den) Resim No 37: Solokha Kurgan�ndan Ritüel Kase (Boris Pietrovsky’den) Resim No 38: Chertomlyck Kurgan�ndan At Yeti�tiricili�ini Gösteren Bir Vazo

(Boris Pietrovsky’den) Resim No 39: Aleksandropol Kurgan�n Eski Devirlerde Karakalem Çizimi

(Boris Pietrovsky’den)

153

Resim No 40: Kul-oba Kurgan�ndan Alt�n Bir Aplikasyon (Boris Pietrovsky’den) Resim No 41: O�uz Kurgan�ndan Çe�itli Ko�um Tak�m� Süsleri (Boris Pietrovsky’den) Resim No 42: 4. Yedi Karde�ler Kurgan�ndan Ko�um Tak�m� Süsü (Boris Pietrovsky’den ) Resim No 43: Yedi Karde�ler Kurganlar�n� Gösteren Bir Çizim (Boris Pietrovsky’den) Resim No 44: Chastiye Kurganlar�n�n Kaz�l�� A�amas�

(http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 45: 4 nolu Chastiye Kurgan� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 46: Filippovka Kurgan�ndan Alt�n Bir Geyik Figürü (http://www.metmuseum.org/special/Golden%20Deer/1.L.htm) Resim No 47: Devavanya Mezarl��� 11 Nolu Mezar� Metaryalleri (Attila Kiss’ten) Resim No 48: Devavanya Mezarl��� 11 Nolu Mezar� Metaryalleri (Attila Kiss’ten) Resim No 49: Piliska’daki Proto Bulgar Mezar�

(http://www.standartnews.com/archive/2005/07/13/english/bulgaria/index.ht

m) Resim No 50: 2 Nolu Chastiye Kurgan� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 51: 8 nolu Chastiye Kurgan�n Aç�l��� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 52: 8 nolu Chastiye Kurgan�n�n Mezar Mekan� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 53: 8 nolu Chastiye Kurgan�n�n Mezar Odas� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 54: 8 nolu Chastiye Kurgan�ndaki At �skeleti ve Ceset

(http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 55: 11 nolu Chastiye Kurgan�n�n Aç�l�� A�amas� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 56: 11 nolu Chastiye Kurgan� (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm) Resim No 57: 11 nolu Chastiye Kurgan� At Buluntusu (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

154

Resim No 58: Karaca Ahmet’in At�n�n Türbesi Resim No 59: Karaca Ahmet’in At�n�n Mezar� Resim No 60: II. Osman ve At� Sisli K�r (Günsel Renda’dan) Resim No 61: Yakutlar�n Ya�am Tarz� ve Geyi�e Binmelerini Gösteren 1728 y�l�nda Yap�lm�� Bir Resim (Frank Debenham’dan) Resim No 62: Bir Macar Kurgan� (studentorgs.utexas.edu)

155

Çizim Listesi Çizim No 1: Altaylar’da Bir Baydara (Radloff’tan) Çizim No 2: Arzan Kurgan�n�n Plan� (Agajanov'dan) Çizim No 3: Katanda Kurganlar�ndan Ç�kan Üzangi ve Gemler (W. Radloff'tan) Çizim No 4: 1. Paz�r�k Kurgan�ndan Süslü bir Eyer (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 5: 1. Paz�r�k Kurgan� Eyer Süslemesi (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 6: 1. Paz�r�k Kurgan�ndan Ç�kar�lm�� Eyer Süsü (Tamara Talbot Rice'dan) Çizim No 7: 1. Paz�r�k Kurgan�ndan Ç�kar�lm�� Eyer Süsü (Tamara Talbot Rice'dan) Çizim No 8: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�ndan Eyer Örtüsü Tasar�m� (Tamara Talbot Rice'dan) Çizim No 9: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�ndan Eyer Örtüsü Tasar�m� (Tamara Talbot Rice'dan) Çizim No 10: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�ndan Eyer Örtüsü Tasar�m� (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 11: 1 nolu Paz�r�k Kurgan�nda A�açtan Yap�lm�� Ko�um Tak�m� (Diyarbekirli’den) Çizim No 12: 1. Paz�r�k Kurgan�ndan Ç�kar�lan Hal� üzerindeki Kuyru�u Dü�ümlü At (Fuat Tekçe’den) Çizim No 13: 1. Paz�r�k Kurgan�ndan Ç�kar�lan Geyik Ba�l�kl� Atlar (Ya�ar Çoruhlu’dan) Çizim No 14: 2 nolu Paz�r�k Kurgan�ndan At Ba�l��� (Tamara Talbot Rice'dan) Çizim No 15: 5. Paz�r�k Kurgan� Kesiti (Nejat Diyarbekirli’den)

Çizim No 16: 5 Nolu Paz�r�k Kurgan�ndan Eyer, (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 17: 5 Nolu Kurgandan �ki Ko�um Tak�m�, (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 18: 5 Nolu Kurgandan Ko�um Tak�m�, (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 19: 5 Nolu Paz�r�k Kurgan�ndan Eyer, (Tamara Talbot Rice’tan)

156

Çizim No 20: 5. Paz�r�k Kurgan� Plan� (Tamara Talbot Rice’tan) Çizim No 21: Berel Kurgan�n�n Rekonstrüksyonu (www.heritagenet.unesco.kz) Çizim No 22: Ak Alaha 1. Nolu Mezarl���nda 1. Mezar�n Kesiti (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 23: Ak Alaha 1. nolu Mezarl���nda 1. Mezar�n Plan� (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 24: Ak Alaha 1 nolu Mezarl���nda 1. Mezarda �nsan. �skeletleri (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 25: Ak Alaha 1. nolu Mezarl���nda 1. Mezarda At �skeletleri

(Natalya Polosmak’tan) Çizim No 26: Ak Alaha I. Mezarl���nda I nolu Mezar�n Rekonstrüksyonu

(Natalia Polosmak’tan) Çizim No 27: Ak Alaha I. Mezarl���nda I nolu Mezar�n �lüsturasyonu (Natalia Polosmak’tan) Çizim No 28: Ak Alaha I. Mezarl���nda II nolu Mezar�n Plan�

(Natalia Polosmak’tan) Çizim No 29: Ak Alaha I. Mezarl���nda II nolu Mezardan Çocuk Mezar�

(Natalia Polosmak’tan) Çizim No 30: Ak alaha I Mezarl��� II Nolu Mezardan Kurt �eklinde Eyer süsü Rekonstrüksyonu, (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 31: Ak alaha I Mezarl��� II Nolu Mezardan Bal�k �eklinde Eyer Süsü Rekonstrüksyonu (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 32: Ak alaha I. Mezarl��� II Nolu Mezardan Bal�k �eklinde Eyer süsü (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 33: Ak alaha I. Mezarl��� II Nolu Mezardan Bal�k �eklinde Bir Ba�ka Eyer Süsü Rekonstrüksyonu (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 34: Ak alaha I. Mezarl�k II nolu Mezardan Yular Süsleri (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 35: Ak alaha I. Mezarl�k II nolu Mezardan Yular A�ac Tak�lar� 5 Adet (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 36: Ak alaha I. Mezarl�k II nolu Mezardan A�açtan Yap�lm�� yabani Domuz Di�ine Benzer Grifon, (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 37: Ak alaha I. Mezarl�k II nolu Mezardan At Ko�umlar�n�n Rekonstrüksyonu (Natalya Polosmak’tan)

157

Çizim No 38: Ak alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar Yular Süslerinden Ayr�nt�lar (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 39: Ak alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar’�ndan Ç�kan At Ko�um Tak�mlar� Üzerindeki Süslemeler, (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 40: Ak alaha I. Mezarl�k II nolu Mezardan Yular A�aç Tak�lar� (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 41: Ak alaha I. Mezarl�k II nolu Mezardan Yular Süslemesi (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 42: Kuturguntas Kurgan� Kesiti (Natalia Polosmak’tan) Çizim No 43: Kuturguntas Kurgan�n�n Mezar Odas� (Natalia Polosmak’tan) Çizim No 44: Kuturguntas Kurgan�ndan At Ko�um Tak�mlar�, (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 45: Kuturguntas Kurgan�ndan At Ko�um Tak�mlar� Üzerindeki A�aç At Ba�� Süslemesi (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 46: Kuturguntas Kurgan�ndan At Ko�um Tak�mlar� Üzerindeki �nsan Ba�l� �ekiller, (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 47: At Ko�um Tak�mlar� Üzerindeki Süslemeler (Natalya Polosmak’tan) Çizim No 48: Kuturguntas Kurgan�nda Atlar�n Bulundu�u Bölüm (Natalia Polosmak’tan) Çizim No 49: Kudirge Kurgan� Plan� (Vasiliy Soyonov’dan) Çizim No 50: Göktürk Döneminden Bir Eyer Ka�� Üzerindeki Madeni Parça (Diyarbekirli’den) Çizim No 51: Kudirge Kurgan�ndan Eyer Ka�� (Bahaeddin Ögel’den) Çizim No 52: Kuray Kurgan� Plan� (Vasiliy Soyonov’dan) Çizim No 53: Çon Döbö Kurgan� Plan� (Rüstem Bozer’den) Çizim No 54: Solokha Kurgan� Plan� (Boris Pietrovsky’den) Çizim No 55: Chertomlyk Kurgan� Plan� (B.N. Grakov’dan) Çizim No 56: Melitopol Kurgan� Plan� (B. N. Grakov’dan) Çizim No 57: Kul-oba Kurgan� Plan� (Boris Pietrovsky’den) Çizim No 58: Ulski Kurgan� Plan� (Oktay Belli’den) Çizim No 59: Kostromskaya Kurgan� Plan� ve Rekonstrüksyonu (Boris Pietrovsky’den)

158

Çizim No 60: Yelisavetina �stasyonu’ndaki Kurgan�n Plan� (B.N. Grakov’dan) Çizim No 61: Yedi Karde�ler II nolu Kurgan� Plan� I (Boris Pietrovsky’den) Çizim No 62: Yedi Karde�ler II nolu Kurgan� Plan� II (B.N. Grakov’dan) Çizim No 63: Terehegy-Marfai Dögkut VI nolu Kurgan� Plan� (Attila Kiss’den) Çizim No 64: Devavanya Mezarl��� 1 Nolu Mezar� Metaryalleri (Attila Kiss’ten) Çizim No 65: Devavanya Mezarl��� 11 Nolu Mezar� Metaryalleri (Attila Kiss’ten) Çizim No 66: Davavanya XI nolu Mezar�n Plan� (�lona Korvig’den) Çizim No 67: Szob 125 nolu Mezar�n Plan� (�lona Korvig’den) Çizim No 68: Szebeny I Nolu Mezarl���n 18 Nolu Mezar�n Metaryalleri (Attila Kiss’ten) Çizim No 69: Kekesd Mezarl��� 162 Nolu Mezardan Ç�kan Materyal (Attila Kiss’ten) Çizim No 70: Kekesd Mezarl��� 184 Nolu Mezardan Ç�kan Materyaller (Attila Kiss’ten) Çizim No 71: Gyod-Mariahegy 30 Nolu Mezar�ndan Ç�kan Materyal (Attila Kiss’ten) Çizim No 72: Tankejevka Kurgan� Plan� ve Üzengi (http://mek.oszk.hu/01900/01993/html/index57.html) Çizim No 73: Saltovo Mezar�ndan Üzengiler ve Gem (W. Radloff’tan) Çizim No 74: Birka Kurgan� Plan� (www.hurstwic.org/.../ health_and_medicine.htm) Çizim No 75: Rakamaz Kurgan� Plan� (mek.oszk.hu/.../cd1a/ kepek/arts/mt031di7405.jpg)

159

Resim ve Çizimlerin �zahlar�

160

RES�M VE �Z�MLER�N �ZAHLARI

Resimler:

Resim No 1: Sinta�ta Kurgan�nda atlar�n ç�kar�ld��� bölümü göstermektedir. Atlar�n ikisi yan

yat�r�lm��ken di�er ikisi ise dik yat�r�lm��t�r. (Masson’dan)

Resim No 2: I. Arhzan Kurgan�’nda bulunan 138 at cesedinden birinin üzerinde bulunan

gemdir. Bronzdan yap�lm�� bu gem, Arzhan Kurgan�’ndan yakla��k 7 yüzy�l daha eski

Sinta�ta Kurgan�’ndan ç�kanla ayn�d�r. Sinta�ta örne�indeki tek fark sadece malzemesinin

kemik olmas�d�r. Ayr�ca Arzhan’da ki gem neredeyse iki bin y�l sonra bile yine ayn� olarak

kalm��t�r. Günümüzde Altaylar’da ve Kazakistan’da küçük farklarla hala bu tarz gem

kullan�lmaktad�r. (Agajanov’dan)

Resim No 3: II. Arzan Kurgan�’n�n Kaz�s� esnas�nda çekilmi� bir foto�raft�r. Kurgan�n

büyüklü�ü kaz� alan�n�n büyüklü�ünden anla��lmaktad�r. (Mike Edwards’tan)

Resim No 4: II. Arzan Kurgan�’n�n mezar odas�n�n bir ilüstrasyonunu gösteren resimdir.

Mezar�n sahibi ve e�inin beraber gömüldü�ü bu mezar odas�nda duvarlara kullan�m e�yalar�

as�lm��t�r. Cesetler giyimli ve üzerlerinde silahlar� ile gömülmü�lerdir. Ayr�ca ba� uçlar�nda

iki kap bulunmaktad�r. (Mike Edwards’tan)

Resim No 5: 2001 y�l�nda kaz�lan Arzhan II Kurgan�’ndan ana odadan ayr� bir oda sadece

atlar�n bulundu�u bir oda ele geçirilmi�tir. Bu oda içerisinde on dört at bulunmu�tur. Atlar�n

hepsi ko�um tak�ml�d�r. Resim atlar�n odas�n�n kaz�lmas� a�amas�n� göstermektedir. (Mike

Edwards’tan)

Resim No 6: Ko�um tak�mlar�, süsler ve gemleri gösteren bir foto�raft�r. Metalden yap�lm��

bu ko�um tak�mlar� üzerinden yüzy�llar geçmesine ra�men günümüze gelebilmi�tir. (Mike

Edwards’tan)

Resim No 7: I. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu keçe eyer günümüzden tam 2500 y�l önce

yap�lmas�na ra�men sanki yeni yap�lm�� gibi hala ayn� orjinalli�ini korumaktad�r. Bunun tek

161

sebebi yüzy�llar boyu buzullar alt�nda kalmas�d�r. Keçeden yap�lm�� bu eyer, Paz�r�k

kültürünün kendi dünyas� içinde kendi kullan�m e�yalar�n� üretti�ini aç�kça göstermektedir.

K�rm�z�, ye�il, sar� gibi renklerin bulundu�u eyerin üzerinde aplike olarak i�lenmi� hayvan

mücadelesi sahnesi kompoze edilmi�tir. Bir grifon ile yabani bir geyi�in mücadelesinde,

grifon geyi�i s�rt�ndan yakalam��, geyik ise ba��n� arkaya döndürerek bu olay�n �a�k�nl���n�

ya��yormu� gibi ifade edilmi�tir. Grifon sar� renklerin hakim oldu�u bir zeminle ifade

edilirken geyik ise ye�il renklerle ifade edilmi�tir. Ana zemin ise k�rm�z� olarak kullan�lm��t�r.

Eyerin yan taraflar�nda ise üç adet ucu püsküllü uzant� bulunmaktad�r. Bu uzant�larda çe�itli

renkli süsleme ve �ekillerle ele al�nm��t�r.

(http://www.hermitagemuseum.org/html_En/03/hm3_2_7a.html)

Resim No 8: Genelde hayvan figürlerinin görüldü�ü Orta Asya bulgular�nda ender olarak

görülen insan figürlü bir örnektir. I. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu at ko�um tak�m�na

a�açtan oyularak yap�lm�� olan bu insan ba�lar�n�n hangi amaçla ko�um tak�m�na eklendi�i

bilinmemektedir. Ancak bu insan yüzleri, günümüzden 2500 y�l önce Türk tipi hakk�nda çok

büyük bir bilgi kayna��d�r. Elimize geçen ko�um tak�m�nda be� adet olan ba�lar�n genel

kompozisyona göre alt� tane olmas� gerekmektedir. Ayr�ca figürlerin aralar�ndaki dalga motifi

�eklindeki özellik sadece bir yer haricinde kaybolmu�tur. At�n al�n k�sm�nda ise hilal �eklinde

bir a�aç parças� da ko�um tak�m�n�n önemli unsurlar�ndand�r. (Diyarbekirli’den)

Resin No 9: Resin No 4’ten detayd�r. Kay��lar üzerine aplike edilen bu yüzler, sakall� b�y�kl�,

çekik gözlü kepçe kulakl�, elmac�k kemikleri d��a ta�k�n günümüz K�rg�z veya Kazak insan�n�

and�rmaktad�r. Gayet ba�ar�l� bir �ekilde ele al�nm�� bu örnek, en eski Türk figür

uygulamalar�ndand�r. (Diyarbekirli’den)

Resin No 10: I. Paz�r�k Kurgan�’nda bulunan iki ata tak�lm�� geyik masklar�ndan biridir. Eski

bir gelene�in eseri oldu�u öne sürülen bu uygulama arkeolog ve sanat tarihçilerini �a�k�na

u�ratm��t�r. Bir geyik ba�� gibi at�n ba��na uygun olarak yap�lm�� bu ba�l�k sanatsal olarak çok

bir önemi olmasa da geleneksel olarak çok önemi bulunmaktad�r. �nce ince tüm unsurlar�

boynuz �eklinde i�lenen at ba�l��� bugün Hermitage Müzesi’nde bulunmaktad�r. (Tamara

Talbot Rice’tan)

Resim No 11: Resim No 6’da oldu�u gibi I. Paz�r�k Kurgan’�ndan ç�kar�lan bir di�er geyik

mask� da burdur. 6’da olan ba�l�ktan çok daha küçük olan bu ba�l�k tüm aln� ve boynu

162

kaplamaktad�r. Üzerinde alt�n parçalar�n�n bulundu�u bu ba�l�kta Hunlar�n kuzey kom�ular�

taraf�ndan getirilmi� atlardan olabilir. (Tamara Talbot Rice’tan)

Resim No 12: III. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan ko�um tak�m�d�r. Gemi ve süsleri birbirine

ba�layan aksam deriden yap�lm��t�r. Gem demir, süslemeler ise alt�nd�r. Süsler Türk

sanat�ndan çokça görülen Rumilere benzemektedir. At�n aln�na gelen yerde ise alt�ndan yar�n

ay �eklinde bir al�nl�k bulunmaktad�r. (http://longcoeur.com/equestrian/ancient/ancient.html)

Resim No 13: III. Paz�r�k Kurgan�ndan ç�kar�lm�� bir eyer aksam� oldu�u bilinen objenin

kesin olarak kullan�m amac� bilinmemektedir. Eyer ka�� olma ihtimali çok yüksektir. �ki parça

halinde yap�lm�� olan bu objenin Üstteki parças�n�n ortas�nda bir delik bulunmaktad�r. Her iki

parçaya da bak�ld���nda bitkisel düzenlemenin dikkate al�nd��� görülmektedir. Hayvan

üslubunun bu kadar a��rl�kta oldu�u bir bölgede bitkisel süslemelere de rastlanmas�

sanatç�lar�n yarat�c�l�k gücünü göstermektedir. (Diyarbekirli’den)

Resim No 14: Altay Da�lar�’nda Paz�r�k kurganlar�n�n bulundu�u vadiyi gösteren foto�raft�r.

(www.geocities.com)

Resim No 15: 11 nolu Berel Kurgan�’n�n kaz� an�nda çekilmi� bir foto�raft�r. Kurgan�n üst

k�sm�ndaki toprak kald�r�ld�ktan sonra büyük ta� parçalar� ile kar��la��lm��t�r. Foto�raf bu

ta�lar�n temizlenme a�amas�n� göstermektedir. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 16: 11 nolu Berel Kurgan�’n�n üstünün temizlenmesinden sonraki hali.

(www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 17: 11 nolu Berel Kurgan�’n�n mezar odas�n� gösteren foto�raf. Mezar odas� a�aç

kütüklerden olu�turulmu�, içine de yine a�açtan yap�lm�� lahit yerle�tirilmi�tir. Mezar

odas�n�n hemen yan�nda bir at cesedi bulunmaktad�r. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 18: 11 nolu Berel Kurgan�’n�n mezar odas�n�n etraf�n�n ve içinin temizlenmesinden

sonra çekilmi� foto�raf�. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 19: 11 nolu Berel Kurgan�’n�n lahit k�sm�n�n mezar çukurundan ç�kar�lmas� ve

temizlik a�amas�n� gösteren foto�raf. (www.heritagenet.unesco.kz)

163

Resim No 20: 11 nolu Berel Kurgan�nda bulunan at�n al�nl�k k�sm�na tak�lm�� kedi türünde

y�rt�c� hayvan süslemesini göstermektedir. Bas�k yüzü, küçük burnu ve aç�k kulaklar� ile gayet

realistik bir �ekilde ifade edilmi�tir. Alt�ndan malzemenin kullan�ld��� bu süsleme hayvan

üslubunda yap�lm�� bozk�r sanat�n�n özelliklerini ta��maktad�r. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 21: 11 nolu Berel Kurgan�’n�n lahit k�sm�n� ve iç düzenlemesini göstermektedir.

(www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 22: 11 nolu Berel Kurgan�’ndan ç�kar�lan bir at tak�m�n�n tam olarak yap�lm�� bir

rekonstrüksyonunu göstermektedir. Eyer keçeden yap�lm��, Paz�r�k’ta oldu�u gibi a�a��ya

do�ru üç adet sark�nt�s� bulunmaktad�r. Ko�um tak�mlar� gö�üs kay��lar� alt�n malzeme

kullan�larak süslenmi�tir. Yele k�sm� yine keçeden yap�lan ve boynundan ba�lanarak

tutturulan bir süsleme dizisi ile dekore edilmi�tir. K�rm�z� ana renk olarak gözükmektedir.

At�n kuyru�u da yine k�rm�z� keçe ile örülmü�tür. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 23: 11 nolu Berel Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu at ko�um tak�m� süslemeleri, Ak

Alaha Kurgan�’nda oldu�u gibi bu kurganda da ön plandad�r. Ancak Ak Alaha’dakiler daha

çok grifon iken burada aç�k bir �ekilde kartal motifi ön plana ç�km�� bulunmaktad�r. �ki

kanad�n� yana açm�� ba��n� sanki kanad�n�n tüylerini temizliyormu� gibi çevirmi�tir. Ba��nda

tepeli�i rahatl�kla anla��lmaktad�r. Baz� kartallar a�açtan yap�lm��ken baz�lar� da alt�n

renginde bulunmu�tur. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 24: 11 nolu Berel Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu obje, grifon �eklinde at ko�um

süsüdür. Tam olarak ko�um tak�m�n�n neresine ait oldu�u bilinmemektedir. �ki grifon s�rt s�rta

olarak ele al�nm��t�r. Ba� ve gövdesi kompozisyonun içine al�nm��t�r. Yüzü ayn� bir kaplan�

and�rmaktad�r. Ba��ndaki ibik grifonun en büyük göstergesidir. Gözler iri bir �ekilde iki halka

halinde anlat�lm��t�r. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 25: 11 Nolu Berel Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu obje, at�n ba� k�sm�na gelmesi için

yap�lan ve gelen dü�manlara kar�� korudu�una ve korkuttu�una inand�klar� için yapt�klar� bir

grifon kompozisyonudur. Bu kez sadece ba�� ile de�il tüm vücudu ile verilmi�tir. Gagas� ayn�

bir su ku�unun gagas�na benzemektedir. Tepelik (ibik) k�sm� stilize edilerek içe k�vr�l�r

164

�ekilde uzat�lm��t�r. Gözleri badem �eklinde yap�lm��t�r. Ancak kanat bölümü

gözükmemektedir. Ayaklar� ise aslan aya�� �eklindedir. (www.heritagenet.unesco.kz)

Resim No 26: Ak Alaha I. Mezarl�k II nolu Mezar’dan ç�kar�lan bir at ko�um tak�m�n�n

parças� olan bu grifon ba��, at�n tam aln�na gelen k�s�m da yer almaktad�r. Yuvarlak bir a�aç

parçan�n içine oturan bu ba�, e�ri kesim tekni�i ile meydana getirilmi�tir. (Natalya

Polosmak’tan)

Resim No 27: Ak Alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu iki grifon figürünün

kar��l�kl� �ekilde ele al�nmalar�ndan olu�an kompozisyona birçok ko�um tak�m�nda

rastlanm��t�r. At gibi yeleleri, kartal gibi ibi�i, su ku�lar� gibi de gagalar� bulunmaktad�r.

Gözleri di�er grifonlarda oldu�u gibi badem �eklindedir. �biklerinin ard�nda ise kulaklar�

vard�r. (Natalya Polosmak’tan)

Resim No 28: Ak alaha I Mezarl��� II nolu Mezar’da bulunmu� a�aç kaz�ma ile yap�lm�� bir

ko�um tak�m� parças�d�r. Ko�ar vaziyette ele al�nm�� iki koç bulunmaktad�r. �kisi de

birbirlerine aksi yönde dururlar. Bu bölüme tutturulmu� ters “y” �eklindeki parçan�n üzeri ise

iki�er adet içe do�ru k�vr�lan bitki motifiyle hareketlendirilmi�tir. Yukar�ya do�ru ise

çentikler bulunur. (Natalya Polosmak’tan)

Resim No 29: Ak Alaha I Mezarl��� I nolu Kurgandan ç�kar�lan bu parça, keçeden yap�lm��

bir eyer alt� örtüsü olarak tasarlanm��t�r. Parçan�n günümüze gelen bölümlerinde bir grifon

gözükmektedir. Kanatlar� ve ba�� sar�, vücudu siyah olarak yap�lm�� grifon k�rm�z� bir zemin

üzerinde bulunur. Hareket halinde olan grifon av�na sald�r�r �ekilde ele al�nm��t�r. Vücudunun

kontur çizgileri sar�, ba��n�n kontur çizgileri ise siyaht�r. (Natalya Polosmak’tan)

Resim No 30: Ak Alaha I Mezarl��� I nolu Kurgan’�n lahit k�sm�n�n aç�l���. Sular�n donmas�

ile buz kütlesi haline gelmi� lahitin içine s�cak sular dökülerek buzun çözülmesi bekleniyor.

(Natalya Polosmak’tan)

Resim No 31: Ak Alaha I Mezarl��� I nolu Kurgan’�n mezar çukuru ve kaz� ekibinin mezar

odas� içerisinde çal��mas�n� gösteren foto�raf. (Natalya Polosmak’tan)

165

Resim No 32: Ak Alaha I Mezarl��� I nolu Kurgan’da bulunan atlardan birinin yak�n plandan

çekilmi� foto�raf�. Kurgan�n donmas�ndan dolay� atlar ve di�er materyaller çok az zarar

görmü�tür. (Natalya Polosmak’tan)

Resim No 33: II nolu Ba�adar Kurgan�’ndan ç�kar�lm�� at ko�um tak�m�d�r. Bitkisel alt

yap�dan ç�km�� bir süsleme örne�i görülmektedir. Daha tombul bir �ekilde yap�lm�� rumi

motifine benzemektedir. Deri üstüne gelen bölümler ise sekiz adet yükseltiden olu�maktad�r.

Sa� tarafta 11, sol tarafta ise 12 adet bu motiften bulunmaktad�r. Tam ortada ise di�erlerinden

daha büyük bir örnek vard�r. �ki bölümü birle�tiren orta bölümde ise 8 adet bulunmaktad�r.

(http://longcoeur.com/equestrian/ancient/ancient.html)

Resim No 34: Merke’de bulunan Göktürk Mezarlar� üzerindeki ta� babalar� gösteren bir

foto�raft�r. Merke mezarlar�nda at cesedine rastlanmasa da ölü ile beraber gömülmü� bir çok

ko�um tak�m�na rastlanm��t�r. (Dosin Bayeva’dan)

Resim No 35: �skit kurganlar�n�n en önemlilerinden birini olu�turan Solokha Kurgan� 1912-

13 y�llar�nda ilk defa ke�fedildi�i zaman çekilmi� bir foto�raf�d�r. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 36: Solokha Kurgan�’n�n kaz�s�nda bulunan bir alt�n tarak. Tara��n üzerinde bir

sava� sahnesi konu edinilmi�tir. At� her alanda kullanan �skitler mezarlara at gömme

gelene�inin Do�u Avrupa’daki öncülerindendirler. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 37: Solokha Kurgan�’ndan ç�kar�lm�� ritüel kasedir. Üzerinde bozk�r sanat�n�n en

güzel örneklerinden birini bar�nd�rmaktad�r. Y�rt�c� bir hayvanla bir atl�n�n mücadelesini konu

alan bu sahne, olay�n tam olu� an�n� vurgulam��t�r. At ise y�rt�c�dan korkarak ba��n� yana

çevirmi�tir. Gayet realistik olan bu sahne bozk�r sanat�n�n erken devirlerdeki yetkinli�ini

göstermektedir. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 38: Chertomlyck Kurgan�’ndan ç�kar�lm�� bir vazodur. Vazo üzerindeki sahneleri

ile dikkat çekmektedir. Bu sahnelerde at yeti�tiricili�inin nas�l yap�lmas� gerekti�i

anlat�lmaktad�r. (Boris Pietrovsky’den)

166

Resim No 39: 1856 y�l�nda bulunan Aleksandropol Kurgan�, �skit kurganlar�n�n en

görkemlilerindendir. 19. yy’�n ikinci yar�s�nda yap�lan karakalem çizimi ile kurgan�n

aç�lmadan önceki durumunu saptamam�za olanak tan�r. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 40: 1830 y�l�nda bulunan Kul-oba Kurgan�, �skit kurganlar�n�n en erken tarihli

bulunanlar�ndand�r. Kurgandan ç�kar�lan alt�n bir aplikasyon, bir �skit süvarisinin at�yla hamle

yapt��� zamanda kompoze edilmi�tir. Askerin giysileri, at�n yelesi ve kuyru�u,at ve askerin

yüz ifadeleri aplikasyonun de�erini daha da artt�rmaktad�r. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 41: O�uz Kurgan�’ndan ç�kar�lm�� bu süslemeler, metal malzemeden yap�lm��

olmalar�na ra�men gayet ince bir i�çili�e sahip örneklerdir. At ko�um tak�m� üzerinde bulunan

bu objeler Çin sanat�ndaki figürlere çok benzemektedirler. Yüzlerinde büyük bir ifade

bulunan bu hayvanlar�n tam olarak ne tür olduklar� anla��lamam��t�r. Alttaki iki büyük parça

ise cin tasvirlerine benzemektedir. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 42: 4 nolu Yedi Karde�ler Kurgan� bir at ko�um tak�m� üzerindeki süsten

al�nm��t�r. Stilize edilmi� bir vücuda sahiptir. Ba�� gayet net bir �ekilde anla��lmaktad�r.

A�z�n� açm�� sanki bir geyi�in üzerine atl�yormu� gibi çok hareketli olan bir sahne

anlat�lmaktad�r. A�z�n� açmas�yla gözlerinin alt�ndaki çizgiler dahi belli edilmi�tir. Kulaklar�,

çenesi, omuz kaslar�, di�leri dahi çok net bir �ekilde belirtilmi�tir. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 43: Yedi Karde�ler Kurganlar�n� toplu halde gösteren 19.yy’da yap�lm�� bir

resimdir. (Boris Pietrovsky’den)

Resim No 44: Bugün Rusya s�n�rlar� içerisinde bulunan Chastiye Kurganlar�n�n aç�l��

a�amas�n� gösteren foto�raft�r. (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 45: 2001 y�l�nda kaz�lan 4 nolu Chastiye Kurgan�’nda insan cesedi ile at cesedinin

kaz�l�� a�amas�n� gösteren resim sayesinde, �skit halk� ile krallar�n�n gömü gelenekleri

aç�s�ndan farkl� özelliklere sahip olmad�klar�n� ortaya ç�kar�r. Tek fark kurganlar�n

boyutlar�d�r. (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

167

Resim No 46: Sarmatlara ait olan Filippovka Kurgan�, 1986-90 y�llar� aras�nda kaz�lm��t�r.

Güney Urallar’da bulunan bu kurgandan ç�kan alt�n bir geyik figürü motif yap�s� ve özellikleri

ile ender görülen örneklerdendir. (http://metmuseum.org/special/golden%20Deer/1.L.htm)

Resim No 47: Devavanya Mezarl��� 11 Nolu Mezar’dan ç�kan materyaller zengiler ve

gemden olu�an bir resimdir. Üzengi di�er gördü�ümüz üzengilerden farkl� olarak alt� “m”

�eklinde yap�lm��t�r. Birle�im yeri ise ovaldir. Gemin ise tek fark� yanda bulunan çubu�unun

“s” �eklinde olmas�d�r. (Attila Kiss’ten)

Resim No 48: Devavanya Mezarl��� 11 Nolu Mezar’dan kay�� ucu, kemer tokas� ve çe�itli

ko�um tak�m� parçalar�ndan olu�maktad�r. En önemli materyal kay�� ucudur. Stilize edilmi�

bir bitki motifi görülmektedir. Dikkat edilecek nokta ise yukar�da ba� ba�a vermi� iki

hayvan�n bulunmas�d�r. Ne olduklar� anla��lmamaktad�r. Kulaklar� ve a�z� sadece belli

edilmi�tir. (Attila Kiss’ten)

Resim No 49: Pliska’daki Proto-Bulgar mezar�d�r.Mezarda silahlar, vazo ve ko�um tak�mlar�

bulunmu�tur. �skeletin ayak ucundaki at ba�� ve kemikleri Bulgarlar�nda bu gelene�i devam

ettirdiklerini göstermektedir.

(http://www.standartnews.com/archive/2005/07/13/englishbulgaria/index.htm)

Resim No 50: Hazar dönemine ait 2 nolu Chastiye Kurgan� M.S. VIII. Yüzy�la aittir.

Soyulmu� olan bu kurganda ç�kan kemikler da��lm�� bir halde görülmektedir.

(http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 51: K�pçak dönemine ait olan 8 nolu Chastiye Kurgan�’n�n aç�l��� s�ras�nda yap�lan

çal��malar� gösteren bir foto�raft�r. Bu kurgan 2001 y�l�nda kaz�lm�� ve tabutun yan�nda bir at

cesedi ele geçirilmi�tir. Yap�lan ara�t�rmalar sonucunda bu mezar�n 13. yüzy�la tarihlendi�i

anla��lm��t�r. (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 52: 8 nolu Chastiye Kurgan�’n�n üzerindeki ta� y���nt� topland�ktan sonra çekilen

as�l mezar�n foto�raf�d�r. (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

168

Resim No 53: 8 nolu Chastiye Kurgan� kaz�ld�ktan sonra ortaya ç�kar�lan mezar odas�d�r.

Tabut ve at iskeleti yan yana bulunmaktad�r.

(http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 54: 8 nolu Chastiye Kurgan�’n�n tabut kapa�� kald�r�ld�ktan sonra iskeletin ortaya

ç�kar�ld��� foto�raft�r. (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 55: Yine K�pçak dönemine ait olan 11 nolu Chastiye Kurgan�’n�n kaz� çal��malar�

s�ras�nda çekilmi� bir foto�raf. �ki gömü mekan� olan bu mezarda bir kad�n bir erkek mezar�na

rastlanm��t�r. Erke�in odas�nda bir de at cesedi bulunmu�tur.

(http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 56: 11 nolu Chastiye Kurgan� kaz�ld�ktan sonra ortaya ç�kar�lan cesedi

göstermektedir. (http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 57: 11 nolu Chastiye Kurgan� kaz�lar� s�ras�nda bulunan at cesedini göstermektedir.

(http://www.da.aaanet.ru/exped/chkur200_en.htm)

Resim No 58: Karaca Ahmet’in at�n�n oldu dü�ünülen ve birçok ziyaretçiyi buraya çeken

türbedir. Türbe alt� sütuna oturan bir kubbe ile olu�turulmu�tur. Çevresi ise demir �ebekelerle

kapat�lm��t�r. (O�uz Erten)

Resim No 59: Karaca Ahmet’in at�n�n mezar� oldu�u dü�ünülen mezar�n ba��nda bir suluk

etrafta ise arpa taneleri bulunmaktad�r. Zemin ise k�r�k ta� ve mermer parçalar� ile

kaplanm��t�r. (O�uz Erten)

Resim No 60: Osmanl� döneminde atl� gömünün yap�ld��� bir di�er mezar ise II. Osman’�n

çok sevdi�i Sisli K�r’�n Üsküdar’daki mezar�d�r. 18.yy’�n ba��nda yap�ld��� dü�ünülen

minyatür Sisli K�r’�n II. Osman’la beraber bir tasvirini göstermektedir. (Günsel Renda’dan)

Resim No 61: Türk ya�am tarz�nda at�n çok önem kazanmas�na ra�men baz� Türk

topluluklar�nda at hiç kullan�lmamaktad�r. Yakutlar da bu topluluklar�n ba��nda gelmektedir.

A��r� so�uk ve ya�am �artlar�n�n zorlu�u at�n Yakutlara kadar ilerlemesini zorla�t�rm��t�r.

169

Yakutlar� 1728 y�l�nda yap�lm�� bir resmi at yerine geyi�e kulland�klar�n� göstermektedir.

(Frank Debenham’dan)

Resim No 62: Bir Macar kurgan�n�n Maracistan’da bir müzede instu biçiminde sergilenen

durumunu göstermektedir. Gemi, ko�um tak�m� ve cesedin silahlar� da ayn� mezar içindedir.

At cesedi ise iskeletin ayak uçlar�nda bulunmaktad�r. (studentorgs.utexas.edu)

Çizimler:

Çizim No 1: Altay Da�lar�’nda önemli bir ritüel olan baydara gelene�ini gösteren bir çizim.

Kurban edilecek at�n derisinin yüzülerek içine saman doldurulduktan sonra bir dire�e as�lmas�

ile yap�lan bu kurban Gök tanr� ve Yer tanr�s�na yap�ld��� gibi bir ölünün ard�ndan da

yap�lmaktayd�. (W. Radloff’tan)

Çizim No 2: Sayan Da�lar�’nda bulunan Arhan Kurgan�’n�n plan�n� gösteren bu çizim ayr�ca

içinde at iskeleti bulunan mezar odalar�n� da vermektedir. Kurgan�n içerisinde yer alan yetmi�

mezar odas�ndan sadece on ikisinde bulunan at cesetleri Türki alt yap�ya sahip topluluklar

taraf�ndan gömüldükleri dü�ünülmektedir. (Agajanov’dan)

Çizim No 3: Katanda Kurgan�’ndan ç�kar�lan çe�itli üzengi, gem ve çe�itli parçalara ait

resimdir. Ayn� kurgandan ç�kar�lmas�na ra�men üç de�i�ik �ekilde yap�lm�� üzengiye

rastlanmas� ayn� dönemde üzengi yap�m�nda birkaç çe�it tekni�in oldu�unu

dü�ündürmektedir. (W. Radloff’tan)

Çizim No 4: 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu eyer, tüm aksam� ile tam bir �ekilde

üzerindeki süslemelerle dikkati çekmektedir. En ufak ayr�nt�s�na kadar süslenmi� olan bu

eyerin ka�lar�nda geyik motifi ilk dikkati çeken özelliktir. Hareket halinde ele al�nm�� olan bu

geyik, Do�u Avrupa’daki �skit mezarlar�nda görülen geyiklere benzemektedir. Merkezde ise

kare içine üç üçgenin yerle�tirilmesi ile olu�turulmu� geometrik bir süsleme, tek s�ra atlayarak

devam etmektedir. Bo� kalan kesimler ise haçvari bir süsleme ile doldurulmu�tur. Eyerin at�n

alt�ndan geçerek di�er tarafa ba�lanan ku�ak k�sm� da ince sanat eserleri ile süslenmi�tir. Bu

k�s�mda darac�k bir geni�lik olmas�na ra�men s�çrayan bir kaplan üstten verilmeye

170

çal���lm��t�r. Di�er k�s�mlar ise bitkisel ve geometrik tarzda küçük süslemeler ile

doldurulmu�tur. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 5: 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu eyer, deri bir malzeme üzerine kaz�narak

yap�lm�� bu süsleme Türk sanat�n�n tipik sahnelerinden birini konu almaktad�r. Sanatç� bir

kaplan�n yabani bir geyi�e sald�rma an�n� hareket dolu bir �ekilde vermi�tir. Ayn�

kompozisyon eyerin iki yan�nda da bulunmaktad�r. Eyer saçaklar� ise düz çentiklerle son

bulmaktad�r. Kompozisyonun arka k�sm�nda ise bitkisel ve geometrik süslemelerle dolu

küçük bir süslemede ilave edilmi�tir.(Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 6: 1 Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu eyer üzerindeki kompozisyon tipik bir

havyan mücadelesi sahnesidir. Bir kartal (veya grifon) ile bir geyi�in mücadelesini

içermektedir. Çok �ematik olarak yap�lm�� bu sahne mücadelenin ilk ba�lad��� an�

vermektedir. Bu sahne ayn� zamanda heyecan�n en yo�un oldu�u sahnedir. (Tamara Talbot

Rice’tan)

Çizim No 7: 1.Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu örnekte çizim alt�da oldu�u gibi tipik bir

hayvan mücadele sahnesidir. Bir kaplan ile bir geyi�in mücadele sahnesi ele al�nm��t�r.

Kaplan geyi�in kalças�ndan yakalad��� an verilmi�tir. Kaplan�n �s�rmas� ile geyi�in ac� ifadesi

ayn� anda dramatik bir �ekilde verilmi�tir. Eyer üzerinde bulunan süslemelerden biridir.

(Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 8: 1. Paz�r�k Kurgan�’�ndan ç�kar�lan bu süslemede de yine kaplan ve geyik

mücadelesini vurgulayan bir kompozisyon ele al�nm��t�r. Bir eyer örtüsü üzerinde kompoze

edilmi�tir. Di�er kaplan geyik mücadelesinin aksine bu sefer kaplan geyi�e attan sald�rm��t�r.

Hareket oldukça yo�un bir �ekilde verilmi�tir. Geyik kaplan�n sald�r�s�na kar�� yapabilece�i

hiçbir �ey olmadan kaplan�n sald�r�s�na ra�men ayaklar�n� öne do�ru atm��t�r. Aç�kl� koyulu

olarak çok küçük noktalarda ince dokunu�larla figürler net bir �ekilde belirtilmi�tir. (Tamara

Talbot Rice’tan)

Çizim No 9: 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu örnekte de bir da� keçisi ile bir kaplan�n

mücadelesini anlatan bir kompozisyon eyer örtüsüne i�lenmi�tir. Kaplan her zamanki gibi

arkadan ko�arak gelip da� keçisine sald�rm�� ve s�rt�ndan �s�rarak yakalam��t�r. Bozk�r

hayat�n�n günlük ya�am� içinde var olan bu ya�am sitili mücadeleyi ön plana ç�karmaktad�r.

171

Tüm bu mücadele sahnelerinde hareket son safhadad�r. Aksiyonun en yo�un oldu�u sahne

konu edilmi�tir. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 10: 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kan bir eyer örtüsü üzerindeki bu �ekil, M.Ö. ki

devirlerden bu güne bir tasar�m harikas� olarak gelerek ve Hun sanat�n�n yarat�c� günü ortaya

koymaktad�r. Daha çok bir keçi ba��na benzeyen bu hayvan fantastik unsurlar� içinde

bar�nd�r�yor da olabilir. Kula��, gözü ve ka�� aç�k renkle verilerek belirginle�tirilmi�tir. A�z�

aç�k ve dili d��ar� ç�km�� bir �ekilde kompoze edilmi�tir. Sadece ba� olarak ele al�nm�� bu

tasar�m�n ba�� etraf�ndaki simetrik uzant�lar ise bir keçinin k�llar�n� hat�rlatmaktad�r. Ancak

fazla stilize edilmesinden ötürü gerçek ile ba�lant�s� kesilmi�tir. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 11: 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan a�açtan yap�lm�� bu at ko�um tak�m�, Orta

Asya sanat�n�n karakterine birebir uymaktad�r. Hem bitkisel bezemenin hem geometrik

bezemenin hem de hayvan üslubunun uyguland��� bir örnektir. Yanlardan gelen kay��lar�n

etraf� palmet �eklinde üçer adet bitkisel süsleme ile de�erlendirilmi�tir. Bu iki simetrik

süslemenin orta da birle�ti�i kay�� yine üç adet ayn� tarz süsleme ile de�erlendirilmi�tir.

Yukardan gelen kay��lar�n alt�nda sark�nt�lar�n ucunda ise son derece h�zl� ko�an bir koç

figürü yerle�tirilmi�tir. Kaz�ma tekni�i ile yap�lm�� olan bu figür sanki ayaklar� yerden

kesilircesine ko�maktad�r. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 12: Paz�r�k kurganlar�ndan ç�kar�lan atlar�n yan� s�ra 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan

ç�kar�lan hal� üzerindeki atl� motifleri de kuyru�u dü�ümleme gelene�i aç�s�ndan kurganlarla

birebir örtü�mektedir. (Fuat Tekçe’den)

Çizim No 13: 1. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan geyik maskl� atlar ve üzerlerindeki eyer,

ko�um tak�m� ve süslemeleri gösteren bir çizimdir. Her ayr�nt�n�n dü�ünüldü�ü bu süslemeler

genel olarak hayvan üslubunun hakim oldu�u bir özelli�e sahiptir. (Ya�ar Çoruhlu’dan)

Çizim No 14: 2. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu örnek at ba�l��� olarak yap�lm�� bir

süslemedir. At�n ba��na geçirilen yerin önünde bir bordür �eklinde yan yana dizilmi� bal�klar�

and�ran süslemeler bulunmaktad�r. Daha yukar�da kulak ya da boynuz k�s�mlar� yap�lm��t�r.

En ortada ise bir geyi�i iki boynuzunun aras�ndan güvercini and�ran bir ku� figürü

bulunmaktad�r. �kinci Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lm�� geyik ba�l�kl� süslemelerin daha çok

totemik alt yap�yla yap�ld��� dü�ünülmektedir. (Tamara Talbot Rice’tan)

172

Çizim No 15: 5. Paz�r�k Kurgan�’n�n kesitini gösteren çizim. Zamana ve a��rl��a

dayanamayan kurgan�n çat�s� çökmü� ve yukarda bulunan toprak ve ta��n içeri y���lman�n

rahatl�kla görüldü�ü bir çizimdir. Mezar odas�n�n hemen d���nda at arabas�n�n tekerlekleri de

gözükmektedir. (Diyarbekirli’den)

Çizim No 16: 5. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu eyerin ayn�s�na 1. Paz�r�k Kurgan�’nda da

rastlanm��t�r. Tüm aksam� ile tam bir �ekilde bulunan bu eyer, üzerindeki süslemelerle dikkati

çekmektedir. En ufak ayr�nt�s�na kadar süslenmi� olan bu eyerin ka�lar�nda geyik motifi ilk

dikkati çeken özelliktir. Hareket halinde ele al�nm�� olan bu geyik, Do�u Avrupa’da �skit

mezarlar�nda görülen geyiklere benzemektedir. Merkezde ise kare içine üç üçgenin

yerle�tirilmesi ile olu�turulmu� geometrik bir süsleme tek s�ra atlayarak devam etmektedir.

Bo� kalan kesimler ise haçvari bir süsleme ile doldurulmu�tur. Eyerin at�n alt�ndan geçerek

di�er tarafa ba�lanan ku�ak k�sm� dahi ince sanat eserleri ile süslenmi�tir. Bu k�s�mda darac�k

bir geni�lik olmas�na ra�men s�çrayan bir kaplan üstten verilmeye çal���lm��t�r. Di�er k�s�mlar

ise bitkisel ve geometrik tarzda küçük süslemeler ile doldurulmu�tur. (Tamara Talbot

Rice’tan)

Çizim No 17: 5. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu örne�in ana aksam� deri olan ko�um

tak�m� üzerinde a�açtan i�lenerek aplike edilmi� birçok hayvan figürü bulunmaktad�r.

Yukardan a�a�� ba�layarak geli�en kompozisyon da en yukar�da birbirine simetrik olan iki

ceylan kompoze edilmi�tir. Orta bölümde solda bir ceylan sa�da bir geyik figürü

bulunmaktad�r. Bu iki figürün ortas�nda ise vücudu yandan ba�� önden gözüken ko�ar

vaziyette ele al�nm�� bir geyik vard�r. Ara bölümlerde de hayvansal süsleme oldu�unu

dü�ündü�ümüz dörder adet küçük süsleme mevcuttur. Orta bölümde ise ayn� süslemeden

iki�er adet bulunmaktad�r. A�a�� do�ru inildi�inde kö�elerdeki ceylan ve geyik figürlerinin

alt�nda ejder ba��na benzer bir süsleme mevcuttur. Onun alt�nda ise paralel olarak stilize

edilmi� bir hayvan süslemesi yerle�tirilmi�tir. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 18: 5. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu ko�um tak�m�nda oldu�u gibi hemen

hemen tüm ko�um tak�mlar�nda da ayn� kompozisyon bulunmaktad�r. Deri kay��lar�n birbirine

ba�land��� noktalarda hayvansal süslemeler mevcuttur. Di�er ko�um tak�mlar�nda geyik

figürleri kullan�lm��ken, bu ko�um tak�m�nda keçi kullan�lm��t�r. Yular ipleri ile birle�im

yerinde kar��l�kl� iki keçi ba��, daha a�a��da orta bölümde kö�elerde iki keçi ba��, at�n al�n

k�sm�na gelen yerde ise önden bir keçi ba�� bulunmaktad�r. Gem bölgesine do�ru yukarda iki

173

yanda birer tane olmak üzere iki tane daha keçi ba�� yerle�tirilmi�tir. A�a��da ise bir birine

bakar vaziyette iki keçi ba�� daha bulunmaktad�r. Al�n k�sm�nda ise yar�m ay �eklinde alt�n bir

plaka vard�r. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 19: 5. Paz�r�k Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu eyer deriden yap�lm��t�r. Eyerin ön ve

arka taraf�nda püsküller bulunmaktad�r. Orta k�sm�nda boydan boya bir �erit halinde deri bir

parça koyulmu�tur. Bu parçan�n ba��nda ve sonunda iki toka vard�r. Tokalar�n ucunda bitkisel

süslemeler olu�turulmu� bir kompozisyon bulunur. Yan taraflarda ise at�n alt�ndan geçirilerek

di�er tarafa ba�lanan deri kay���n ba�l� oldu�u dört plaka vard�r. Bu plakalar�n ikisi delikli

ikisi ise kancal�d�r. Delikli olanlara kay�� ba�l�d�r. Kancal� olan taraf ise kay���n geçirilmesi

içindir. Bu dört plakada da ayn� süsleme uygulanm��t�r. �ki geyik ba�� d��ar� do�ru

bakmaktad�r. Kay���n üzerinde ise bitkisel süslemeler mevcuttur. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 20: 5. Paz�r�k Kurgan�’n�n plan�n� gösteren çizim. Lahit, araba ve kaz� aletlerinin

bulundu�u yerleri göstermektedir. (Tamara Talbot Rice’tan)

Çizim No 21: 1865 y�l�nda Radloff taraf�ndan bulunan bu kurganda sekiz at cesedi

bulunmaktad�r. At cesetleri ko�um tak�ml�, eyerli ve süslü bir �ekilde gömülmü�lerdir. At

cesetlerinin bulundu�u bölüm ile mezar odas� farkl� yerlerdedir. Mezar odas� içinde bulunan

lahit içinde de biri kad�n biri erkek iki insan cesedi bulunmu�tur.

(www.haritagenet.unesco.kz)

Çizim No 22: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 1. Mezar’n�n kesitini göstermektedir. Bu mezarda 5.

Paz�r�k Kurgan�’nda oldu�u gibi tavan� çökmü� ve içine ta� ve toprak parçalar� girmi�tir.

Mezarda iki lahit bulunmaktad�r. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 23: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 1. Mezar’�n mezar odas�n�n çizimini

göstermektedir. Yiyecek kaplar� ve iki adet vazonun yan�nda iki tane lahit görülmektedir.

(Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 24: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 1. Mezar’�n içinde bulunan lahitlerden ç�kan insan

iskeletlerinin çizimleri. Tamamen giyimli olarak gömülmü� bu insan iskeletleri silahlar� ile

beraber gömülmü�tür. (Natalya Polosmak’tan)

174

Çizim No 25: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 1. Mezar’�nda bulunan at iskeletlerinin yer ald���

bölüm. T�pk� Paz�r�k kurganlar�nda oldu�u gibi mezar odas�n�n yan�nda bulunan bo�lu�a

gömülen atlar gibi Ak Alaha 1’de de atlar bu bölüme gömülmü�tür. Dokuz adet at cesedine

rastlanm��t�r ve hepside ko�umludur. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 26: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 1. Mezar’�n Rekonstrüksyonunu gösteren çizimdir.

Çizim ayr�ca mezar� katmanlar halinde de göstermektedir. Çizim 25’te yer alan atlarla birlikte

mezar�n koruyuculu�unu yapt���n� dü�ündü�ümüz cesetle beraber üç at ta bu cesedin yan�na

gömülmü�tür. Bu cesedin alt�ndaki bölümde ise as�l mezar odas� yer almaktad�r. (Natalya

Polosmak’tan)

Çizim No 27: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 1. Mezar’�n yap�m a�amas�n� gösteren bir

ilüsturasyon. Bir yandan ölü lahite yat�r�l�rken, bir yandan da ölü için yemek b�rak�l�yor.

Di�er tarafta ise ölü için atlar mezara indiriliyor. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 28: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 2. Mezar’�n plan�n� gösteren çizimdir. Mezar odas�

ve at cesedi aras�nda ah�aptan yap�lm�� bir duvar bulunmaktad�r. Ceset için sadece tek bir at

koyulmu�tur. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 29: Ak Alaha 1 nolu Mezarl��� 2. Mezar’�n lahit k�sm�n� gösteren çizimdir. Cesetle

beraber ok uçlar�, yiyecek ve çe�itli malzemelerde lahitin içinde bulunmaktad�r. (Natalya

Polosmak’tan)

Çizim No 30: Ak Alaha I Mezarl��� II nolu Kurgan�’ndan bu örnek, keçeden yap�lm�� kurt

figürü sark�nt�l� bir eyer süsüdür. Eyer örtüsünün her iki taraf�nda iki�er olmak üzere

uzunlu�u 85 cm, eni 25 cm olan bir süs eklenmi�tir. Hayvan�n vücut hatlar� oyularak yap�lan

bu süslemenin alt�na ba�ka bir keçe daha dikilmi�tir. Göz, kulak ve a�z� geni�çe aç�lm��,

t�rnaklar� büyük ve kuyruklu y�rt�c� hayvan tasvir edilmi�, hayvan�n vücut hatlar� ve güçlü

adaleleri aç�kça belirtilmi�tir. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 31: Ak Alaha I Mezarl��� II nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu örnekte keçeden yap�lm��

bir bal�k figürü ele al�nm��t�r. Boyu 80 cm, eni 17 ile 21 cm aras� de�i�mektedir. Keçe

yüzeyine ikinci kat olarak kesilmi� ba�ka bir keçe süs dikilmi�tir. Yukar�dan bak�lm�� �ekilde

yap�lm��t�r. Üç yüzgeci bulunan bal���n s�rt�nda da bir birine bakan “c” motifleri

175

bulunmaktad�r. Yan yana iki tane bulunan bu süs at�n di�er yan�nda da iki tanedir. (Natalya

Polosmak’tan)

Çizim No 32: Ak alaha I Mezarl��� II nolu Mezar’dan ç�kar�lan keçeden yap�lm�� eyerin

üzerine dört yaprakl� rozetler ba�tanba�a dikilmi�tir. Eyer ka�lar� oval keçe madalyonlarla

süslenmi�tir. �kisi önde ikisi arkada olmak üzere dört tanedirler. Eyerin iki taraf�nda bal�k

�eklinde dikilmi� dört adet süsleme vard�r. Üç yüzgeci bulunan bal�klar�n göz bebekleri ayr�

dikilmi�tir. Burun virgül �eklinde, yar�m ay �eklinde solungaç delikleri iki tarafta iki�er

adettir. Bal���n s�rt�nda de�i�ik pek bir anlam ifade etmeyen pullar�n stilizasyonundan

olu�mu� �ekiller mevcuttur. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 33: Ak alaha I Mezarl��� II nolu Mezar’dan ç�kar�lan eyer süsünde de yine üç

yüzgeçli bal�k motifi bulunmaktad�r. Eyer süsü olarak dikilmi�tir. Üç adet yar�m ay �eklinde

solungaç kapaklar� vard�r. �ki göz ve virgül �eklinde de burun delikleri dikilmi�tir. Bal���n

s�rt�na dört adet grifon figürü aplike edilmi�tir. En üstteki grifon soldan sa�a bakarken

alt�ndaki sa�dan sola bakmaktad�r yönleri bir atlayarak ayn�d�r. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 34: Ak Alaha I. Mezarl�k II nolu Mezar’dan ç�kan bu ko�um tak�m�n�n en önemli

süsü, grifonlard�r. Ba�� e�ri olarak ele al�nan grifonlar a�açtan yap�lm��lard�r. At�n al�n

k�sm�nda iki tane, yan�nda bir tane, gem kay���n�n yukar�ya ç�kan taraf�nda ise üç tane bu

�ekilde süsleme mevcuttur. Ayn� durum at�n di�er yan� içinde geçerlidir.Grifonun ibi�i ayr�ca

i�lenen yar� daireden ba�lamaktad�r. Ensesi temelden düz �ekilde görünmektedir. �bi�in

yan�nda ek kulaklar�n tutturulmas� için özel delikler mevcuttur. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 35: Ak Alaha I. Mezarl�k II nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu objeler at ko�umlar�nda az

rastlanan ama ele geçirilmi� nadir örneklerdendir. Kaz ve ku�u tasvirleri olarak ko�um

tak�mlar� üzerine aplike edilen bu ku�lar�n, iki kanat ve onlar�n aras�nda kuyruklar�

bulunmaktad�r. Uzun boyun üzerindeki düz, pürüzsüz kafalar gövde ile birlikte oyulmu�tur.

Gagas� belirtilmemi�tir. Gözleri yuvarlakt�r. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 36: Ak Alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu obje, at�n gö�üs kay���n�

süsleyen yabani domuz di�i �eklindeki tak�, grifon �eklinde yap�lm��t�r. Grifonun surat�

önceden tespit ve tayin edilen �ekle göre resmedilmi�tir. �bi�i ve yelesi yoktur, fakat kula��

176

vard�r. Kula�� helezon �ekilli olarak verilmi�tir. A�aç tak�n�n kal�n ucu stilize edilmi� at

toyna�� türünde süslenmi�tir. Gözü badem, gagas� ise bir su ku�unu and�r�r �ekilde büküktür.

(Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 37: Ak Alaha I Mezarl��� II nolu Mezar’dan ç�kar�lan ko�um tak�mlar�nda atlar�n

al�nlar�na gelecek �ekilde yap�lm�� yuvarlak alt�n plakalar bulunmaktad�r. Deri kay�� üzerine

ise palmet �eklinde yanlarda üçer, orta k�s�mda da birer tane süs vard�r. Birle�me yerlerinde

ise ku�u �eklinde küçük süsler mevcuttur. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 38: Ak Alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar’dan ç�kar�lan at ko�um tak�m� üzerindeki

süsler, grifon veya kartal ba��na benzemektedir. Baz� parçalar simetrik olarak yap�lm��lard�r.

Grifonun tepeli�inin üzeri çizgilerle belirginle�tirilmi�tir. Gözleri badem �eklindedir. �bi�i

ayr�ca i�lenen yar�m daireden ba�lamaktad�r. �bi�in yan�ndaki ek kulaklar�n tutturulmas� için

özel delikler mevcuttur. Bu kafalar bükülmü� kanatlar �eklindeki plakalara oturtulmu�tur.

(Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 39: Ak Alaha I Mezarl��� I nolu Kurgan’�n at ko�um tak�mlar� üzerindeki

grifonlardan olu�an bir örnektir. Bu kez grifonlar bak��lar� itibari ile sert bir görünüm

çizmektedir. �ki parçadan olu�an örnek, ba� ve kanat k�sm�ndan olu�ur. Gagas� çok realistik

bir �ekilde i�lenmi�tir. Tüm unsurlar� ile kartal� da and�rmaktad�r. Kanatlar� üzerindeki kavisli

çizgiler tüylerini sembolize eder. Gö�üs k�sm� bir prizma �eklinde ele al�nm��t�r. Kuyru�u ise

üç damla �eklindedir. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 40: Ak Alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu figürler di�er ko�um

tak�mlar�nda oldu�u gibi grifon ba�� �eklindedir. �bikleri, kulaklar�, gagalar�, yeleleri ile

neredeyse ayn� elden ç�km��lard�r. Bir çubuk üzerinde iki tane ba� yek pare olarak i�lenmi�tir.

�ki figür de farkl� tarafa bakar vaziyette kompoze edilmi�tir. Di�er örnek ise, ayn� �ekilde

grifon ba��n�n alttaki kanatlar� sembolize eden pla�a geçirilmesinden olu�mu�tur. (Natalya

Polosmak’tan)

Çizim No 41: Ak Alaha I Mezarl�k II Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu örnek yular�n üzerine

geçirilen a�açtan yap�lm��t�r. Hayvan üslubunun ilginç örneklerinden biridir. �ki kaplan�n bir

at� yemelerini göstermektedir. �nce bir tahta parças� üzerinde gösterilen bu kompozisyon olay�

177

veri� aç�s�ndan gayet hareketlidir. �ki kaplan�n a�z�n�n bulu�tu�u yerin alt�nda ise kedi yüzünü

and�ran bir figür daha bulunmaktad�r. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 42: On at cesedinin bulundu�u Kuturguntas Kurgan�’n�n kesitini göstermektedir.

Zaman�n a��nd�rmas�na ve üzerindeki yükün a��rl���na dayanamayan kurgan�n tavan� çökmü�

ve içi üstündeki ta�larla dolmu�tur. Kesitten anla��ld��� kadar�yla at cesetlerinin bulundu�u

bölüm ve as�l mezar odas� bundan çok fazla zarar görmemi�tir. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 43: Kuturguntas Kurgan�’n�n mezar odas�n� gösteren çizimdir. Ah�ap aksamdan

yap�lm�� bu oda içerisinde ayr� bir ah�ap lahit içinde iskelet yer almaktad�r. �skelet lahitin

içinde hoker �eklinde yatmaktad�r. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 44: Kuturguntas Kurgan�’n�n at bölümü h�rs�zlar taraf�ndan ya�malanm��t�r, ancak

az da olsa at ko�um tak�m�na rastlanm��t�r. Süsleme Ak Alaha kurganlar�ndakilere çok

benzemektedir ancak ayn�s� de�ildir. Uygulama ve süsleme �ekilleri de an�d�r. Bu ko�um

tak�m�nda da grifon motifi kullan�lm��t�r. Yanlardaki ve öndekiler yandan, kö�elerdeki ve at�n

al�n k�sm�na gelen grifonlar ise ba�� kabartmal� bir �ekilde yap�lm��t�r. Ayr�ca bunlar�n

kanatlar� da bulunmaktad�r. Kanat k�sm� ba�ka bir parçadan oyularak içine sokulmu�tur. At�n

a��z k�sm�n�n yan�nda yani gemin ba�lanma yerinde ise Ak Alaha’da da gördü�ümüz ters

tarafa bakan grifon ba�lar� bulunmaktad�r. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 45: Kuturguntas Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu obje, at�n al�n k�sm�na gelen yerde,

a�aç bir plakaya alt�ndaki bölüm girecek �ekilde yap�lm�� süslemedir. At �eklinde yap�lm��t�r.

Yelesi kabarm�� gibidir. Kulaklar�, burnu, a�z�, gözleri gayet realistik �ekilde yap�lm��t�r.

(Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 46: Kuturguntas Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu süslemeler at ko�um tak�mlar� üzerinde

insan yüzlerini gösteren ikinci ko�um tak�m�d�r. Daha önce Paz�r�k Kurgan�’nda da görülen bu

motif ender örneklerdendir. Gözler hafif çekik, badem �eklinde, ka�lar ay gibi, burun

gözlerden a�a�� inen küt �ekilde, a��z ise hafif aç�k bir �ekilde yap�lm��t�r. Figürlerin en ilginç

taraf�n� saç ve sakallar� olu�turmaktad�r. Saçlar� k�vr�larak yukar� ç�kar ve ayn� bir boynuz

�eklinde kalm��t�r. Sakallar ise saçlara ters �ekilde çeneye do�ru k�vr�lmaktad�r. Ba�lar�nda ise

ok uçunu an�msatan ba�l�klar� bulunmaktad�r. (Natalya Polosmak’tan)

178

Çizim No 47: Kuturguntas Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu objeler at�n al�n k�sm�na gelen plaka

üzerine geçmeli grifon ba��d�r. Ak Alaha Kurgan�’ndaki grifon ba��na hiç benzememektedir.

Gaga abart�lm��, neredeyse içe dönmü�tür. Gözler daha da büyütülmü�, yeleler daha da

uzat�lm��t�r. Bir ejderi and�r�r hale gelmi�tir. Di�er parça ise at�n gem k�sm�n�n birle�me

yerine gelen süslemelerdendir. Yeleleri, kula�� ve ibi�i ile Ak Alaha örnekleri ile yak�n ili�ki

içindedir. (Natalya Polosmak’tan)

Çizim No 48: Kuturguntas kurgan�nda atlar�n bulundu�u gösteren çizim. Mezar odas�n�n

hemen yan�nda bulunan bu oda dar olarak yap�lm�� ve atlar bu bölüme geli�i güzel olarak

yerle�tirilmi�tir. Mezar odas�n�n bu bölümünde on adet at cesedi bulunmu�tur. (Natalya

Polosmak’tan)

Çizim No 49: Hun döneminin en önemli kurganlar�ndan biri olan Kudirge Kurgan�’nda da at

ile insan cesedi aras�nda herhangi bir ay�r�c� bulunmamaktad�r. �nsan cesedinin yan�nda k�l�ç,

at cesedinin yan�nda ise üzengi ve ko�um tak�mlar� bulunmu�tur. (Vasily Soyonov’dan)

Çizim No 50: Göktürk dönemine tarihlendi�i kesin olan bu eyer ka�� üzerindeki madeni parça

hangi kurgandan ç�kt��� bilinmemektedir. Klasik bir Türk motifi olan bu süsleme; at� ile

hareket halindeki bir sava�ç�n�n geriye dönerek ok atma sahnesini göstermektedir. At kuyru�u

ba�l� bir �ekilde ele al�nm��, kaslar� gayet realistik �ekilde verilmi�tir. At�n ko�um tak�m� ve

eyer bölümü gayet rahat bir �ekilde anla��lmaktad�r. Sava�ç�n�n ise bize dönük taraf�ndaki

aya�� üzengiye geçirilmi� bir �ekilde kompoze edilmi�tir. (Diyarbekirli’den)

Çizim No 51: 9 nolu Kudirge Kurgan�’ndan ç�kar�lan bu obje, eyer ka�� bölümüne

yerle�tirilmi� ve bir av sahnesini anlatmaktad�r. Kaplanlar, geyikler, tav�anlar vb. bozk�r

hayvanlar� bulunmaktad�r. Bu hayvanlardan ba�ka iki tane de atl� vard�r. Atl�n�n biri sa�

tarafta en alt k�s�mda, di�eri ise sol tarafta kaplan�n hemen arkas�nda yer almaktad�rlar. Gayet

hareketli bir kompozisyon anlat�lmaktad�r. Atl�lar�n kovalamas� ile kaçmakta olan birçok

hayvan görülmektedir. (Bahaeddin Ögel’den)

Çizim No 52: Altay Da�lar�’nda bulunan Kuray Kurgan�, atl� gömü bak�m�ndan önemli bir

özelli�e sahiptir. At cesedi ile insan cesedi aras�nda herhangi bir ayr�c� bulunmamaktad�r.

At�n ba�� ile insan iskeletinin ba�� farkl� yerlere bakmaktad�r. Bir k�l�ç, üzengi ve ko�um

tak�mlar� bulunmu�tur. (Vasiliy Soyonov’dan)

179

Çizim No 53: Göktürk mezarlar�n�n son dönemde bulunan önemli merkezlerinden biridir.

Çon-Döbö kurgan�n�n plan�n� gösteren bu çizim debir çocuk mezar� görülmektedir. Çocu�un

mezar� ile at�n mezar� büyük ta� parçalar� ile birbirinden ayr�lm��t�r. (Rüstem Bozer’den)

Çizim No 54: M.Ö. IV. yy’a tarihlenen Solokha Kurgan’� 1912-13 tarihleri aras�nda

bulunmu�tur. Çizim Solokha Kurgan�’n�n plan�n� göstermektedir. Mezar odas� içerisinde dört

insan cesedi bulunmaktad�r. Çe�itli e�yalar, kaplar ve yiyeceklerin yan�nda iki de at cesedi

bulunmaktad�r. (Boris Pietrovsky’den)

Çizim No 55: 1863 y�l�nda bulunan Chertomlyck Kurgan�’n�n plan�n� göstermektedir. Gayet

büyük olan bu kurgan birçok mezar odas�nda olu�maktad�r. Yedi adet insan cesedinin

bulundu�u mezarda, on bir at cesedi bulunmu�tur. (B.N. Grakov’dan)

Çizim No 56: 1954 y�l�nda bulunan Melitapol Kurgan�’n�n plan�n� gösteren çizimdir.

Kurgan�n hemen giri�inde yedi ya��nda oldu�u tahmin edilen hizmetkar bir çocuk cesedi

bulunmu�tur. Ko�um tak�ml� ve gayet iyi süslenmi� iki adet at cesedi de bulunmu�tur. (Boris

Pietrovsky’den)

Çizim No 57: En erken tarihte bulunan �skit kurgan� olan Kul-oba Kurgan� 1830 y�l�nda

bulunmu�tur. Bu kurgan�n plan�n� gösteren çizimde üç adet insan iskeleti görülmektedir.

Çe�itli yiyecek kaplar�, temrenler ve k�l�çlar�n bulundu�u kurgan�n kö�esine ise bir at cesdi

iskeletleri y���larak gömülmü�tür. (Boris Pietrovsky’den)

Çizim No 58: Yapt���m�z ara�t�rma sonucunda en fazla at cesedinin rastland��� Ulsky

Kurgan�’nda tam 360 adet at iskeleti bulunmu�tur. 1898 y�l�nda kaz�lan bu kurgan�n dört bir

yan� at cesetleri ile doludur. (Oktay Belli’den)

Çizim No 59: Kuban Nehri k�y�s�ndaki �skit kurganlar�ndan olan Kostromskaya Kurgan�’n�n

plan�n� ve kesitini gösteren çizimdir. 1897 y�l�nda kaz�lm�� olan bu kurganda Kurgan�n dört

bir yan�nda yirmi iki adet at cesedine rastlanm��t�r. Ayr�ca mezar odas�n�n içinde yiyecekler,

kaplar ve silahlarda bulunmu�tur. (Boris Pietrovsky’den)

180

Çizim No 60: Yelisavetina �stasyonu’ndaki kurgan�n plan�n� gösteren çizimdir. Kurgan�n

giri�inde alt� tekerlekli bir arabay� eken alt� at cesedi bulunmaktad�r. Mezar odas�n�n d���nda

sa� tarafta dört insan iskeletine kar��l�k sol tarafta dokuz at cesedi bulunmaktad�r. Mezar

odas�n�n içinde yiyecekler, kaplar ve silahlar bulunmaktad�r. Odan�n sol taraf�nda bir at

iskeleti daha bulunmaktad�r. Merkezde ise mezar�n sahibi oldu�u dü�ünülen iskelet

bulunmaktad�r. (B.N. Grakov’dan)

Çizim No 61: Yedi Karde�ler 2 nolu mezar�n plan�n� gösteren çizimdir. Mezar höyü�ünün

tam ortas�nda içinde iskeletlerin ve atlar�n bulundu�u mezar odas� bulunmaktad�r. (Boris

Pietrovsky’den)

Çizim No 62: Yedi Karde�ler 2 nolu mezar�n mezar odas� plan�n� gösteren çizimdir. On üç

at�n ve ayr� bir oda da iskeletin bulundu�u bir bölümden olu�maktad�r. (B.N. Grakov’dan)

Çizim No 63: Terehegy-Marfai Dögkut VI nolu Kurgan�n plan�n� gösteren çizimdir. �nsan

iskeleti ile at iskeleti aras�nda hiçbir ay�r�c� bulunmamaktad�r. At ile insan iskeletlerinin

ba�lar� ayn� yöne bakmaktad�r ve at üzengi, gem ve ko�um tak�mlar� ile gömülmü�tür. (Attila

Kiss’ten)

Çizim No 64: Davavanya Mezarl��� 1 Nolu Mezar’dan ç�kan objeler aras�nda gem, üzengi,

kay�� ucu tak�mlar�n� ve baz� süsleri bulunmaktad�r. Küçük kay�� uçlar�nda helozonik bitkisel

süslemeler bulunurken, büyüklerden bir tanesinde; karma��k bir hayvan süslemesi, di�erinde

ise sarma��k dallar� �eklinde bitkisel bir süsleme mevcuttur. (Attila Kiss’ten)

Çizim No 65: Davavanya Mezarl��� 11 Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu objeler, ko�um tak�m�

kay�� ucu, gem, üzengi ve çe�itli süslemelerden olu�maktad�r. Küçük kay�� ucunda bitkisel

helozonik bir süsleme bulunmaktad�r. Büyük kay�� ucunda ise etraf� noktalarla olu�turulmu�

zencereklerle çevrilmi� dört bölümden olu�an grifon motifi vard�r. Gayet stilize edilmi� bu

motif ana hatlar� ile belli edilmi� bir kabartmad�r. At�n iki taraf�nda ayn� çe�it üzengi

konmu�tur. Gem iki kanca halinde birle�tirilmi�tir. �ki yanda dik gelen çubuklar�n ucunda

bulunan deliklerle ko�um tak�m�na ba�lanacak �ekilde yap�lm��t�r. (Attila Kiss’ten)

Çizim No 66: Davavenya 11 nolu mezar�n plan�n� göstermektedir. At iskeleti ile insan

iskeletini bir birinden ay�ran hiçbir �ey gözükmemektedir. At ile insan ba�lar� tam tersi olarak

181

yerle�tirilmi�tir. �skeletin belinde bir kemer, atta ise gem ve üzengi gözükmektedir. (�lona

Korvig’den)

Çizim No 67: Szob 125 nolu mezar�n plan�n� göstermektedir. �nsan iskeleti ile at iskeleti

aras�nda Davavanya 11 nolu mezarda oldu�u gibi bir ay�r�c� bulunmamaktad�r. �nsan

iskeletinin yan�nda temrenler ve bir kap bulunmu�, at iskeletinin çevresinde ise üzengiler

ko�um tak�mlar� ve alt� adet yuvarlak süs bulunmu�tur. (�lona Korvig’den)

Çizim No 68: Szebeny I Nolu Mezarl���nda 18 Nolu Mezar’dan ç�kar�lan objeler iki farkl�

gem, bir tane yuvarlak üzengi ve kay�� ucundan olu�maktad�r. Üzenginin bas�lan bölümü

di�er bölümlere göre daha geni� yap�lm��t�r. (Attila Kiss’ten)

Çizim No 69: Kekesd Mezarl��� 162 Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu materyaller iki adet üzengi,

bir gem ve iki kay�� ucundan olu�maktad�r. Üzengi ve gem klasiktir, ancak kay�� uçlar�nda iki

adet grifon motifi bitkisel motifler içersinde ele al�nm��t�r. Ucu bir at �eklinde daralmaktad�r.

Di�er taraf� ise belirli bir ölçüde i�lenmemi�tir. (Attila Kiss’ten)

Çizim No 70: Kekesd Mezarl��� 184 Nolu Mezar’dan ç�kar�lan bu örnekler iki adet üzengi,

bir gem ve iki kay�� ucundan olu�maktad�r. Kay�� uçlar� di�er örneklerde de görüldü gibi

ço�unlukla bitkisel süslemelerden yap�lm��t�r. Bu süsleme kalp �eklinde palmetlerden olu�ur.

Üzengi ise yukarda dar a�a��da ise giderek geni�lemektedir. (Attila Kiss’ten)

Çizim No 71: Gyod-Mariahegy 30 Nolu Mezar’dan bir gem parças� ç�kar�lm��t�r. �ki halkan�n

ucuna tak�lm�� iki adet ba�lar� k�vr�k iki uzun parçadan olu�ur. Avar mezarlar�ndan ç�kan en

basit �ekli gem parças�d�r. (Attila Kiss’ten)

Çizim No 72: Volga Bulgarlar�na ait olan Tankejevka Kurgan�, atl� gömünün Volga

Bulgarlar�nda görüldü�ü önemli örneklerden biridir. Baltas�, k�l�c� ve yemek taba�� ile birlikte

gömülen iskeletin ayak ucunda ise at cesedi yerle�tirilmi�tir. At gemli ve ko�um tak�mlar�

üzerinde iken gömülmü�tür. (http://mek.oszk.hu/01900/01993/html/index57.html)

Çizim No 73: Hazar dönemine tarihlenen Saltovo Mezarlar� 1910 y�l�ndan sonra gün �����na

ç�kar�lmaya ba�lanm��t�r. Çizim 74’te de Saltovo Mezarlar�n�n bar�nd�rd��� gem ve üzengi

örnekleri görülmektedir. (W. Radloff’tan)

182

Çizim No 74: �skandinav ülkelerinden �sveç s�n�rlar� içerisinde bulunan Birka Mezarlar�

Hazarlar�n ticaret yolu ile ula�t�klar� noktay� vermesi aç�s�ndan çok önemlidir. Birka

kurganlar� içinde sade mezarlar oldu�u gibi atl� gömü de oldukça fazlad�r. Bunlardan bir

tanesini gösteren planda iskelet iskeletin arkas�nda k�l�c�, iki demir üzengi, balta, ok uçlar� ve

bir kap bulunmaktad�r. �skeletin ayaklar�n�n bulundu�u ayr� bir bölümde ise iki at cesedi ayn�

yöne do�ru yan yana yat�r�lm�� olarak gösterilmi�tir.

(www.hurstwic.org/.../healt_and_medicine.htm)

Çizim No 75: 1974 y�l�nda bulunan bu kurgan Macar dönemine aittir. Ceset bir yan�nda k�l�c�

di�er yan�nda ay�r�c� hiçbir �eyin bulunmad��� at iskeleti ile beraber yan yana yat�r�lm��t�r. At

üzengisi, eyeri ve ko�um tak�mlar� ile beraber gömülmü�tür.

(mek.oszk.hu/…/cd1a/kepek/arts/mt031di7405.jpg)

183

184

�Ç�NDEK�LER Sayfa No ÖNSÖZ………………………………………………………………………………… IV

ÖZET…………………………………………………………………………………... V

SUMMARY…………………………………………………………………………… VI

KISALTMALAR……………………………………………………………………… VII

I. G�R��……………………………………………………………………………….. 1

1.Amaç Kapsam, Yap�lan Çal��malar ve Yay�nlar…………………………………. 2

2. Fiziki Co�rafya………………………………………………..…………………. 5

2.1. Orta ve �ç Asya………………………………………………………………. 5

2.2. Do�u Avrupa…………………………………………………………………. 5

3. K�sa Tarih ve Tarihi Co�rafya…………………………………………………… 7

3.1. Orta ve �ç Asya’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihleri………………………… 7

3.2. Do�u Avrupa’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihi……………………………... 14

3.3. Orta ve �ç Asya’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihi Co�rafyas�……………….. 32

3.4. Do�u Avrupa’daki Türk Topluluklar�n�n Tarihi Co�rafyas�…………………... 34

II. TÜRKLERDE AT VE ATIN ÖNEM� ……………………………………………. 40

1. At Kelimesinin Kökeni…………………………………………………………... 40

2. Türklerde At ile �lgili Defin Gelenekleri………………………………………… 40

2.1. Orta ve �ç Asya’da Atla �lgili defin Gelenekleri……………………………… 40

2.2. Do�u Avrupa’da Atla �lgili Defin Gelenekleri……………………………….. 45

3. Türk Mitolojisi ve Sembolizminde At……….……………………………………. 53

3.1. Türk Mitolojisinde At..………………………………………………………… 53

3.2. Türk Sembolizminde At….…………………………………………………….. 60

III. TÜRKLERDE MEZARLARA AT GÖMME GELENE�� (KURGANLAR)…… 64

1. Orta ve �ç Asya…………………………………………………………………… 64

1.1. Proto-Türklerde Atl� Mezarlar………………………………………………... 66

1.2. Hunlarda Atl� Mezarlar …………………………………………………….. 70

1.3. Göktürklerde Atl� Mezarlar .………………………………………………….. 87

1.4. K�rg�zlarda Atl� Mezarlar…………………………………………………….. 92

2. Do�u Avrupa……………………………………………………………………... 93

2.1. �skitlerde Atl� Mezarlar ……………………………………………………… 93

2.2. Sarmatlarda Atl� Mezarlar …………………………………………………… 102

2.3. Avrupa Hunlar�nda Atl� Mezarlar...………………………………………….. 104

2.4. Avarlarda Atl� Mezarlar……………………………………………………….. 108

2.5. Bulgarlarda Atl� Mezarlar..……………………………………………………. 114

2.6. Hazarlarda Atl� Mezarlar……………………………………………………… 115

2.7. Kumanlar-K�pçaklarda Atl� Mezarlar…………………………………………. 118

IV. MEZARLARA AT GÖMME GELENE��N�N GEÇ DEV�RLERDEK� �ZLER� … 120

1. Türk-�slam Devletleri……………………………………………………………… 120

1.1. Selçuklularda At Kültü.……………………………………………………….. 120

1.2. Akkoyunlular ve Karakoyunlularda At Kültü.………………………………… 121

1.3. Osmanl�lar Devrinde Mezarlara At Gömme Gelene�i..……………………… 123

2. Müslüman Olmayan Türk Topluluklar� ve Modern Asya Türk Halklar�..…………. 126

V. DE�ERLEND�RME………………………………………………………………… 130

VI. SONUÇ……………………………………………………………………………… 135

VII. KAYNAKÇA ……………………………………………………………………… 136

VIII. ÖZGEÇM��…………………………………………………………………………. 151

RES�MLER L�STES�………………………………………………………………………152

Ç�Z�MLER L�STES�……………………………………………………………………… 156

RES�MLER

�Z�MLER

RES�M VE �Z�M �ZAHLARI

HAR�TA

ÖNSÖZ At sadece Türk kültüründe de�il tüm kültürlerde ve medeniyetlerde hemen hemen ayn�

kavram� sembolize etmektedir. Bu kavram içinde dostluk, arkada�l�k, birliktelik, güven, iyi

niyet gibi anlamlar bulunmaktad�r. Fakat tüm bu anlamlar�n yan�nda bu çal��man�n da as�l

ba�lang�ç noktas�n� olu�turan, böyle ça�r���mlar yapan bir hayvan�n Türklerde ölen ki�ilerle

beraber gömülmesindeki soru i�aretidir.

Yapt���m�z ara�t�rmalar, elden geçirdi�imiz yüzlerce kaynak ile ele ald���m�z yirminin

üzerinde tarihte kurulmu� Türk devletinde bu gelene�in ne kadar yayg�n olu�unu ortaya

ç�kard� ve konunun daha da çekici olmas�na sebep olmu�tur. Tüm bu devletlerin üzerine teker

teker gitmeme sebep olan bu zor ama zevkli görev her devletin co�rafyas�n� ve farkl� kültür

etkile�imlerini de inceleme zorunlulu�unu da ortaya ç�karm��t�r.

�lk önce bir ütopya olarak do�an at mezarlar�n�n �u an bir gerçek olarak önümde olmas� her

ara�t�rmas�n� yeni bitirmi� biri için çok heyecan verici ama bu konu benim için daha da

önemli çünkü böyle bir çal��maya girmek yukar�da belirtti�im sebeplerden dolay� cüret

edilmesi zor bir �eydi. Bu zor çal��mada bana böyle bir cesareti veren ve kütüphanesini açan

Sn. Doç.Dr.Ya�ar Çoruhlu’ya sayg�lar�m� ve te�ekkürümü sunmak benim için bir görev

alm��t�r. Yard�mlar� ve moral deste�inden dolay� Özlem �nay’a, kahr�m� çeken anneme ve

babama, çal��mama koydu�um resimlerin grafi�ini yapmama yard�mc� olan sevgili ablam

Arzu Erten Y�ld�z’a, yapt��� çeviriden dolay� de�erli arkada��m Sancar Özer’e ve güler yüzü

ile beni sürekli yapmam gerekenlerde uyaran Sn. hocam Prof.Dr.Banu Mahir’e te�ekkürlerimi

sunar�m.

O�UZ ERTEN

2006-Te�vikiye