TÜRK EDEB‹YATININ M‹TOLOJ‹K KAYNAKLARI...Türk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve Çeﬂitlenmeleri 62 Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri 62 Yeryüzünde

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2388

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1385

TÜRK EDEB‹YATININ M‹TOLOJ‹KKAYNAKLARI

YazarlarProf.Dr. Özkul ÇOBANO⁄LU (Ünite 1-4)

Prof.Dr. Nimet YILDIRIM (Ünite 5)Yrd.Doç.Dr. Dursun Ali TÖKEL (Ünite 6)

Doç.Dr. Gönül TEK‹N (Ünite 7-9)Yrd.Doç.Dr. Mehmet Can DO⁄AN (Ünite 10)

EditörlerProf.Dr. Ömür CEYLANYrd.Doç.Dr. Adem KOÇ

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Gülcan Ergün

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türk Edebiyat›n›n Mitolojik Kaynaklar›

ISBN 978-975-06-1060-8

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ ix

Mit, Mitoloji ve Edebiyat ......................................................... 2M‹T NED‹R? ................................................................................................... 3M‹TLER‹N KAHRAMANLARI ........................................................................ 3M‹TLERDE ZAMAN KAVRAMI...................................................................... 4M‹TLERDE MEKAN KAVRAMI...................................................................... 5M‹TLER‹N ‹ÇER‹⁄‹ VE TASN‹F‹ ................................................................... 6Köken ve Yarat›l›fl Mitleri ............................................................................. 6Eskatoloji Mitleri ........................................................................................... 7M‹TLER‹N fiEKL‹ .......................................................................................... 8M‹TLER‹N ‹fiLEV‹ ......................................................................................... 9M‹TLER‹N ‹CRA BA⁄LAMI ........................................................................... 13M‹TOLOJ‹ NED‹R? ......................................................................................... 16Antik Ça¤da Mitoloji Anlay›fl› ve Yorumlama Yollar› ................................. 17Modern Ça¤da Mitoloji Anlay›fl› ve Yorumlama Yollar› ............................. 19M‹TOLOJ‹ VE EDEB‹YAT ‹L‹fiK‹S‹ NASILDIR? ............................................ 22Sözlü Edebiyat-Mit ‹liflkisi............................................................................. 22Yaz›l› Edebiyat-Mit ‹liflkisi............................................................................. 23Özet ............................................................................................................... 25Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 26Okuma Parças› ........................................................................................... .. 27Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 30S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 30Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 31

Türk Mitolojisinin Orta Asya Kökenleri................................ 32TÜRK M‹TOLOJ‹S‹N‹N ORTA ASYA’DA YARATILIfi BA⁄LAMI ............... 33Co¤rafya Unsuru .......................................................................................... 34‹nsan Unsuru ................................................................................................. 34Toplum Unsuru ............................................................................................. 35TOPLAYICI-AVCILIK-‹LKEL BAHÇE TARIMI DÖNEMLER‹NDE TÜRK M‹TOLOJ‹S‹ .......................................................... 37AVCI-ÇOBANLAR DÖNEM‹NDE TÜRK M‹TOLOJ‹S‹.................................. 48Özet................................................................................................................ 54Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 55Okuma Parças› .............................................................................................. 56Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 57S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 58Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 58

Türk Mitolojisinin Kültleri ve Türk Dünyas›ndaki Çeflitlenmeleri.......................................................................... 60

TÜRK M‹TOLOJ‹S‹N‹N KÜLTLER‹ VE ÇEfi‹TLENMELER‹ ........................... 61

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

Türk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri................................. 62Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri.................... 62Yeryüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri ..................... 65Yeralt›nda Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri ........................ 73

Türk Mitolojisinde Kozmogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri ........................... 75Gök ......................................................................................................... 75Gök Ejderi .............................................................................................. 76Y›ld›r›m, Gök Gürlemesi, fiimflek ......................................................... 76Yer Ana, Yeryüzü .................................................................................. 76Dünya’n›n fiekli ...................................................................................... 76Da¤ ......................................................................................................... 77A¤aç ........................................................................................................ 77Yeralt›....................................................................................................... 78

Türk Mitolojisinde Antropogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri ......................... 78A¤aç Ana/Ata ......................................................................................... 79Hayvan Ata/Ana ..................................................................................... 80Da¤ Ana/Ata ........................................................................................... 80

Türk Mitolojisinde Eskatoloji Mitleri ve Çeflitlenmeleri .............................. 81Özet ............................................................................................................... 84Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 85Okuma Parças› ........................................................................................... .. 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 87S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 87Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 88

Türk Halk Kültürü ve Mitoloji................................................ 90KÜLTÜR NED‹R?............................................................................................ 91HALK KÜLTÜRÜ NED‹R?.............................................................................. 92HALK ‹NANCI NED‹R? .................................................................................. 93EFSANE NED‹R? ............................................................................................ 94Türk Halk Kültüründe Teogonik Unsurlar Nelerdir? .................................. 95

Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Ola¤anüstü Güçler .................................................................................. 95Yeryüzünde Bulunan Tanr›lar, Ola¤anüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar ........................................................................................... 96Yeralt›nda Bulunan Tanr›lar, Ola¤anüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar ........................................................................................... 104

Türk Halk Kültüründe Kozmogonik Unsurlar Nelerdir? ............................. 106Halk Kültüründe Samanyolu .................................................................. 106Halk Kültüründe Günefl ve Ay............................................................... 106Halk Kültüründe Gök Kufla¤›................................................................. 107Halk Kültüründe Dünyan›n fiekli........................................................... 107Halk Kültüründe Deprem ...................................................................... 107Halk Kültüründe Yerleflim Yerinin Kökeni ........................................... 107Halk Kültüründe Mevsim Dönüflümü, Tekrarlanan Zaman ................ 108Halk Kültüründe Ateflin Kökeni ............................................................ 109

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

Halk Kültüründe Bitkiler ........................................................................ 109Halk Kültüründe Hayvanlar .................................................................. 110

Türk Halk Kültüründe Antropogonik Unsurlar Nelerdir? ........................... 112Halk Kültüründe ‹nsan›n Türeyifli.......................................................... 112Halk Kültüründe A¤aç Ana/Ata ............................................................. 113Halk Kültüründe Hayvan Ana/Ata ......................................................... 114

Türk Halk Kültüründe Eskatolojik Unsurlar Nelerdir? ................................ 115Özet................................................................................................................ 117Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 118Okuma Parças› .............................................................................................. 119Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 120S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 121Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 121

‹ran Mitolojisi ve Ana Temalar›............................................. 122‹RAN M‹TOLOJ‹S‹.......................................................................................... 123‹ran Mitolojinin Ana temalar›........................................................................ 124

Âb: Su ..................................................................................................... 124Ahura Mazda ........................................................................................... 125Asumân: Gök ......................................................................................... 125Atefl ......................................................................................................... 126Ateflkede ................................................................................................. 126Camasp .................................................................................................... 127Câm-i Cem............................................................................................... 127Ehrimen.................................................................................................... 128Elburz....................................................................................................... 128Heft: Yedi ............................................................................................... 129Hefthân: Yedi Makam ............................................................................ 129‹mflâspendân: Kutsal Ölümsüzler ......................................................... 130‹ranvîc ...................................................................................................... 131Îzed: Tanr› ............................................................................................... 131Kâf: Kaf Da¤› .......................................................................................... 132Kâve ......................................................................................................... 133Keyûmers ................................................................................................. 133Mihr.......................................................................................................... 134Mu¤ .......................................................................................................... 135Nahîd ...................................................................................................... 136Nevrûz...................................................................................................... 136Pîr-i Mu¤ân .............................................................................................. 138Sîmor¤...................................................................................................... 138Surûfl ........................................................................................................ 140fiebdîz....................................................................................................... 140Yeldâ ....................................................................................................... 141

Özet ............................................................................................................... 142Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 143Okuma Parças› ........................................................................................... .. 144

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 144S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 144Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 145

Eski Türk Edebiyat›nda Mitolojik ve Efsanevî Kifliler........... 146ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K VE EFSANEVÎ K‹fi‹LER ............ 147ÖNEML‹ M‹TOLOJ‹K K‹fi‹LER ...................................................................... 150Bijen ............................................................................................................... 150Cemflîd .......................................................................................................... 150Dahhâk........................................................................................................... 151Dârâ .............................................................................................................. 151Efrâsiyâb......................................................................................................... 152Feridun........................................................................................................... 152H›z›r................................................................................................................ 152Hüsrev .......................................................................................................... 153‹skender ......................................................................................................... 153Kahraman....................................................................................................... 154Keyhüsrev ...................................................................................................... 154Nemrud .......................................................................................................... 154Nûflirevân....................................................................................................... 155Rüstem ........................................................................................................... 155Siyavufl ........................................................................................................... 156Zâl ................................................................................................................. 156Özet................................................................................................................ 157Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 158Okuma Parças› .............................................................................................. 159Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 159S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 160Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 161

Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-I................................... 162YAKINDO⁄U M‹TOLOJ‹S‹, SÜREKL‹L‹K VE D‹VAN fi‹‹R‹......................... 163KLAS‹K TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K MOT‹FLER-I............................ 164Leylî .............................................................................................................. 164Zülf/Ömür...................................................................................................... 167Zülf/Y›lan ..................................................................................................... 169Özet ............................................................................................................... 176Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 178Okuma Parças› ........................................................................................... .. 179Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 179S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 180Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 180

Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-II.................................. 182KLAS‹K TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K MOT‹FLER-II........................ 183Günefl Kartal .................................................................................................. 183

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Âb-› Hayat...................................................................................................... 187Temmuz ......................................................................................................... 188Hatem-i Tay ................................................................................................... 188Simurg/Anka.................................................................................................. 189Hümâ ............................................................................................................. 189Hüdhüd.......................................................................................................... 190Misk .............................................................................................................. 190Ud-› Kumârî ................................................................................................... 191Fîl-i Mengelûsî ............................................................................................... 191Yemen Akiki.................................................................................................. 191Özet................................................................................................................ 192Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 194Okuma Parças› .............................................................................................. 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 195S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 196

Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-III ................................ 198KLAS‹K TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K MOT‹FLER-III ...................... 199Mani ............................................................................................................... 199‹rem Ba¤› ....................................................................................................... 199Beyt-i Ma’mûr ................................................................................................ 200Kubbetü’s-Sahrâ ve Mescidü’l-Aksâ.............................................................. 200Tâk-› Kisrî ...................................................................................................... 200Elburz ............................................................................................................. 201Gûl/Gûlyabanî ............................................................................................... 201Periler............................................................................................................. 201Yebruhussanem............................................................................................. 201Pervane .......................................................................................................... 202‹lm-i Kimya ‹lm-i Zîc ................................................................................... 203‹lm-i Sihir ve ‹lm-i T›ls›m (Hârût ile Mârût) ............................................... 206‹lm-i Kimya .................................................................................................... 207‹lm-i T›b ......................................................................................................... 207‹lm-i Fâl, Satranç, Kumar .............................................................................. 208Çeng ............................................................................................................... 208Mitolojik ‹lkbahar Festivalleri-H›drellez ....................................................... 209Özet................................................................................................................ 211Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 213Okuma Parças› .............................................................................................. 214Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 214S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 215Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 215

Modern Türk Edebiyat›nda Mitoloji ...................................... 216TANZ‹MAT DÖNEM‹ EDEB‹YATI’NDA ÇEV‹R‹ FAAL‹YET‹ VE M‹TOLOJ‹ ‹LG‹S‹ ........................................................................................... 217SERVET-‹ FÜNÛN EDEB‹YATI VE M‹TOLOJ‹ ............................................. 220NEV-YUNÂNÎL‹K VEYA BAHR-‹ SAFÎD HAVZASI’NI ARAYIfi................... 221

‹ ç indek i ler vii

9. ÜN‹TE

10. ÜN‹TE

M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹ VE TÜRK M‹TOLOJ‹S‹ ................................. 224CUMHUR‹YET DÖNEM‹ EDEB‹YATI’NDA M‹TOLOJ‹YE BA⁄LI ARAYIfiLAR .................................................................................................... 228‹nk›lâb›n Mitolojiyle Efsanelefltirilmesi......................................................... 228Türkçülükle Belirginlefltirilen Türk Mitolojisi .............................................. 230Hümanizm Merkezli Söylemler ve Mitoloji ................................................. 231Yunan Kaynakl› Hümanizm ......................................................................... 234Özet................................................................................................................ 239Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 241Okuma Parças› .............................................................................................. 242Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 242S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 243Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 243

Sözlük ................................................................................... 245

‹ ç indek i lerviii

Önsöz

Kültürlerin tarih öncesi maceras›n› anlatan mitoloji; çekici ama zor, ilginç ama

tehlikeli bilim dallar›ndan biridir. Çekici ve ilginçtir çünkü yaz› ile bafllat›lmak du-

rumunda olan tarih araflt›rmalar›ndan çok daha eski dönemlere, varl›¤›n bugün

için bilimsel olarak ispatlanamayan ilk evrelerine kadar, uçsuz bucaks›z bir kro-

nolojiyi ilgilisinin önüne serer. Zor ve tehlikelidir zira insanl›¤›n medeniyet ad›na

üretebildi¤i her ne varsa, teknolojiden sosyal bilimlere dek tüm üretim süreçleri-

ne k›lavuzluk eden “hayal gücü”nün serüvenini, tarihin karanl›k labirentlerinde

tutarl› verilerle izlemeyi amaçlar. Mitoloji, modern zamanlarda dilsel, kültürel ve

siyasi s›n›rlarla düflünme zorunlulu¤u bulunan günümüz insan›n›, tüm bu flartlan-

m›fll›klar› parçalayarak flaflk›nl›¤a sürükleyebilir. Yeryüzünün ilk andan itibaren

bütün insanl›¤a eflit biçimde paylaflt›rd›¤› do¤al hayat ve yaflam koflullar› etraf›n-

da örülmüfl inanmalar, davran›fl kal›plar› ve de¤er yarg›lar›; insanl›¤›n binlerce y›ll›k

uzun koflusu s›ras›nda öylesine flafl›las› bir geliflim gösterir ki her biri as›rlar ifade

eden anlam katmanlar› ile oluflmufl “kültür külçeleri” halinde karfl›m›za ç›k›verir.

Kültür ve sanat›n tüm dallar› gibi edebiyat da mitolojinin verimli vadisinden

olabildi¤ince beslenir. Dünyadaki köklü edebiyat geleneklerinin tamam›, do¤up

gelifltikleri co¤rafyalar›n kültürel dinamikleri üzerine infla edilmifllerdir. Hayat›n

form kazand›¤› bafll›ca co¤rafyalardan biri kabul edilen Orta Asya ve bir medeni-

yetler befli¤i oldu¤u kuflku götürmeyen Anadolu da üzerinde yaflayan insan top-

luluklar›na her zaman cömert davranm›flt›r.

Türk Edebiyat›n›n Mitolojik Kaynaklar›’n› eksiksiz biçimde bir araya getirmek

her ne kadar mümkün de¤ilse de ana hatlar›yla ortaya koymaya çal›flt›¤›m›z bu ki-

tap, edebiyat eserlerimize farkl› bir gözle bakabilme yetisi kazand›rmay› hedefle-

mektedir. Kitapta bulunan mit, mitoloji, edebiyat-mitoloji iliflkisi; Türk mitolojisi-

nin Orta Asya kökenleri; mitolojik kültler ve çeflitlenmeleri; Türk halk kültürü ve

mitoloji bafll›kl› ünitelerle Türk mitolojisi hakk›nda teorik bir alt yap› kurulmaya

çal›fl›lm›fl, klâsik ça¤lar boyu al›flverifl içerisinde bulundu¤umuz ‹ran ve Yak›n Do-

¤u mitolojilerini ele alan ünitelerle de mitolojinin klâsik edebiyat metinlerimize

yans›malar›ndan örnekler verilmifltir. Mitoloji ve mitoloji ilgisinin süreklili¤ini ise

Modern Türk edebiyat›ndaki mitolojik aray›fllar› özetleyen son ünitemiz somut bi-

çimde ortaya koymaktad›r.

Yararl› olmas› dile¤iyle…

EditörlerProf.Dr. Ömür CEYLANYrd.Doç.Dr. Adem KOÇ

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mit kavram›n› tan›mlayabilecek,Mitlerin özelliklerini aç›klayabilecek,Mitlerin çeflitlerini tan›mlayabilecek,Mitoloji kavram›n› aç›klayabilecek,Mitoloji çal›flmalar›ndaki araflt›rma e¤ilimlerinin temel özelliklerini tan›mlaya-bilecek,Mitoloji ve edebiyat iliflkisini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Mit• Mitoloji

• Mitoloji çal›flmalar›• Edebiyat ve Mitoloji iliflkisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

N

Türk Edebiyat›n›nMitolojik Kaynaklar›

Mit, Mitoloji veEdebiyat

• M‹T NED‹R?• M‹TLER‹N KAHRAMANLARI • M‹TLERDE ZAMAN KAVRAMI• M‹TLERDE MEKAN KAVRAMI• M‹TLER‹N ‹ÇER‹⁄‹ VE TASN‹F‹• M‹TLER‹N fiEKL‹ • M‹TLER‹N ‹fiLEV‹ • M‹TLER‹N ‹CRA BA⁄LAMI• M‹TOLOJ‹ NED‹R?• M‹TOLOJ‹ VE EDEB‹YAT ‹L‹fiK‹S‹

1TÜRK EDEB‹YATININ M‹TOLOJ‹K KAYNAKLARI

M‹T NED‹R?Mit kelimesinin içeri¤i çok genifl bir alan› kapsayabilen niteliktedir. Mit terimi, “ba-sit”, “hayali” hatta “uydurma” ve “yalan” anlam›na gelen bir içerikten “son derecedo¤ru” ve “kutsal bir öykü”ye kadar çok genifl bir alan› içermektedir. Mit s›radanve gündelik hayatta yer alan herhangi bir fleyden çok daha a¤›r ve ciddi olgu vekonulara kadar pek çok fleyi kapsamaktad›r. “Mit” (myht) kelimesinin kökeni, Yu-nancada “anlat›” veya “hikâye” anlam›na gelen “mythos”tur. ‹nsan davran›fllar› veinan›fllar› için model teflkil eden, hayata anlam ve önem kazand›ran, dolay›s›yla in-san›n kendi hayat›n› ve etkinliklerini anlamland›rmas›n› sa¤layan ve ço¤u zamanbir yarat›l›fl›n öyküsünü anlatan geleneksel olarak yaflad›klar› toplumlarca “kutsal”ve “gerçek” kabul edilen anlat›lara “mit” (myht) ad› verilir. Mit kutsal bir öyküyü,bafllang›çtaki yeryüzünün hatta kâinatin bafllang›c›n› ve kökenini anlat›r. Bu “tarih”olarak adland›rd›¤›m›z zaman›n da ötesinde “her fleyin yarat›ld›¤›” bir ilk bafllan-g›ç zaman›d›r. Mitler ya bütün kâinat›n veya onun yaln›zca küçük bir parças›n›n,diyelim ki bir kufl veya a¤aç cinsinin, bir insan davran›fl›n›n, bir sosyal kurumunnas›l olufltu¤unu ve kökeninin ne oldu¤unu anlat›r. Bir baflka ifadeyle, mitler ço-¤u zaman bir yarat›l›fl›n öyküsüdür. Bir fleyin nas›l yarat›ld›¤›n› veya nas›l var ol-maya bafllad›¤›n› anlat›rlar. Mitler ilkellerin evren ve dünya içindeki yerlerini, dav-ran›fl biçimlerini belirleme çabalar›na yard›mc› olurlar.

Mit, tanr›lar›n bir hikayesi, dünyan›n bafllang›c›n›n, yarat›l›fl›n, temel olaylar›ndini bir öyküsüdür. Mitler, sonucunda konu edindi¤i bütün ilgili bölümlerle do¤a-n›n ve kültürün yarat›ld›¤› ve hâlâ devam eden düzeninin verildi¤i tanr›lar›n örnekve model davran›fllar›d›r. Bu ba¤lamda, bir mit, bir toplumun dini de¤erlerini venormlar›n› ifade etmekte ve do¤rulamaktad›r.

Mit örnek al›nacak davran›fl flekillerini sunmakta, kullan›fll› amaçlar›yla ritüelinyararl›l›¤›na tan›kl›k etmekte ve kültün kutsall›¤›n› kurmaktad›r.

M‹TLER‹N KAHRAMANLARI Mitlerdeki kahramanlar veya kifliler ola¤anüstü özelliklere sahip tanr›, tanr›ça, ya-r›tanr› gibi tanr›sal varl›klard›r. Mitler, ço¤unlukla bu ola¤anüstü ve tanr›sal varl›k-lar›n kâinat›n bafllang›ç zaman›nda yarat›c› etkinliklerini ortaya koyar. Bu tanr›salola¤anüstü güçlerin yapt›klar›n›n kutsall›¤›n› veya do¤aüstü olma özelli¤ini gözlerönüne sererek kâinat›n topyekün bir yokluk veya “kaos” denilen bir “kargafla” ha-linden nas›l bildik ve tan›d›k “evren” düzenine (kozmos) dönüfltü¤ünü anlat›rlar.

Mit, Mitoloji ve Edebiyat

‹lkel: Avrupa merkezcikültürel geliflme kuram›nagöre okuma-yazmas›olmayan topluluklar.

Norm: K›ymet ölçüsü.

Kült: Yüce ve kutsal olarakbilinen varl›klara, nesnelerekarfl› gösterilen sayg›,onlara tap›n›fl, inançörüntüsü.

Kaos: Kargafla.

Kozmos: Evren.

Bu ba¤lamda, mitler, kutsal ya da ola¤anüstü olan güç veya güçlerin dünyayaçeflitli zamanlarda yapt›klar› heyecan verici, de¤iflip dönüfltürücü ve yarat›c› ak›n-lar›n›n tasvir edildi¤i öykülerdir. Mitlerin bu kendine has mant›¤› içinde, dünyay›da gerçek anlamda kuran ve onu bugün içinde yaflad›¤›m›z bildik tan›d›k yeryüzühaline dönüfltüren bu kutsal veya tanr›sal güçlerin ak›n› ve bu ak›nlarda yapt›kla-r›d›r. Kutsal›n ve tanr›sal ola¤anüstü güçlerin dünyaya ak›n› sadece dünyay› flekil-lendirmekle kalmaz, onda var olan en baflta insan olmak üzere erkeklik, diflilik gi-bi cinsiyetten milliyetlere kadar bütün temel ve evrensel kavramsallaflt›rmalar› fle-killendiren de, hep onlard›r. Mitlere göre, insan ve evren bugünkü durumunu ola-¤anüstü tanr›sal varl›klar›n söz konusu müdahaleleriyle edinmifltir.

Mitlerin temel karakterleri veya kahraman› insano¤lu de¤ildir. Ancak mitlerigerçeklefltiren tanr›sal, ola¤anüstü karakter veya kahraman insan tav›r ve davran›fl-lar› sergiler.

Mitlerin, yaflad›klar› kültürlerde “gerçek hikâye” oldu¤una inan›l›r. Bu tür top-lumlarda mitler flu özellikleri gösterirler:

a. Mit, tanr›sal ve ola¤anüstü varl›klar›n eylemlerinin öyküsüdür.b. Mitlerde anlat›lan bu öykü, kesinlikle “gerçek” ve “kutsal” olarak kabul edilir.c. Mit, her zaman için bir “yarat›l›fl” ve “köken”le ilgilidir. Bir fleyin nas›l haya-

ta geçti¤i ya da bir davran›fl›n, bir kurumun, bir çal›flma biçiminin nas›l ya-rat›lm›fl oldu¤unu anlat›r. Bu nedenle de mitler, insana özgü her anlaml› ey-lemin örnek tiplerini (modellerini) oluflturur.

ç. Hem gerçek hem de kutsal kabul edilen bir öykünün anlatt›klar›, onlara ger-çek ve kutsal olarak inananlar taraf›ndan örnek al›n›p takip edilmesi gere-ken bir model olarak düflünülür. Dahas› gerçek ve kutsal olan bu inan›fl vedavran›fl biçimleri “sosyal bir ferman” (social charter) niteli¤ine bürünerek ososyal ve toplumsal yap›daki davran›fl ve düflünüfl biçimlerini etkileyip yön-lendirici bir konuma yükselir.

d. ‹nsan, miti bilmekle nesnelerin “köken”ini bilir, bu nedenle de, nesnelereegemen olmay› ve onlar› istedi¤i gibi yönlendirip kullanmay› bu bilgiyle ba-flarabilece¤ine inan›r. Bu bilgi, “d›fltan” ve “soyut” bir bilgi olmay›p mitin birtören havas› içinde anlat›lmas› veya kan›t›n› oluflturdu¤u törenin (ritüelin)gerçeklefltirilmesiyle, tören (rit) biçiminde yaflanan bir bilgi söz konusudur.

e. ‹nsan, mitlerin anlatt›klar›n› kan›tlad›¤›na inan›lan ritüeller arac›l›¤›yla, kendi-sine, yeniden an›msat›lan ve yeniden gerçekleflme aflamas›na getirilen olayla-r›n kutsal, coflku verici gücünün etkisine girmek amac›yla bu törenleri yaflar.

Bu özelliklerinden de, aç›kça görülüyor ki, mitler yaflad›klar› toplumlarda yeralan ve gerçek olduklar›na inan›lan inançlard›r. Öteden beri, mitlerin dinî bir siste-min bir parças› olarak ritüelin hareketle anlatt›¤› fleyleri kelimelerle anlat›r. Hem mit-ler hem de ritüellerin birlik beraberlik ruhunu yüceltmek ve sa¤lamak gibi ifllevleresahip olduklar› düflüncesi oldukça eskidir. Mitler, yaflad›klar› bir toplum içinde ço-¤unlukla ritüel olarak uygulama fleklinde törenlerde anlat›larak canland›r›l›rlar.

M‹TLERDE ZAMAN KAVRAMIMitlerin yer ald›¤› anlat›lardaki zaman kavram› hiç sona ermeyen ve ermeyecekmiflgibi görünen âdeta daimi süreklilik gösteren bir flimdiki zamand›r. Bir baflka ifadey-le geçmifl, flimdi ve gelecekte olmak gibi olaylar› ard› ard›na gelen zaman dilimleri-ne yerlefltirerek anlayan ve aç›klayan “art süremli” (diakronik) anlay›fl mitlerde yeralmaz. Mitlerde olaylar› birbirleriyle “efl süremli” (senkronik) olarak alg›layan dola-y›s›yla hepsini “flimdi”ye ve flimdiki zamana ba¤layarak aç›klayan zaman yer al›r.

4 Türk Edebiyat ›n ›n Mito lo j ik Kaynaklar ›

Rit/Ritüel: Din, tap›nma,büyü veya erginlenme vegeçifl törenleriyle ilgiligeleneksel ifllem.

Tören: Birçok ritin herhangibir vesileyle bir arayagelmesi sonucu kurallarauygun bir biçimde, dinsel yada toplumsal amaçlar içindüzenlenen toplant›.

Diakronik: Art süremli.

Senkronik: Efl süremli.

Mitlerdeki bu zaman anlay›fl›na göre geçmifl flu ana tafl›nabilecek bir “flimdi”dir;asla geri getirilemeyecek bir zaman olarak düflünülmez. Bu flimdiki zamanda yap›-lan bir törende geçmiflte yaflam›fl kutsal kahramanlar›n ve tanr›lar›n yapt›klar› an-lat›l›r ve bu yolla o zamanki kutsal enerji flimdiye aktar›l›r. Buna ba¤l› olarak gele-cek de flimdi ile belirlenen bir zaman›n parças›d›r. Mitlerde bu anlamda geçmifl,gelecek ve flimdi aras›nda bir efl süremlilik görülülür. Geçmiflte yaflam›fl ilk atala-r›n veya mitsel kahramanlar›n hâlâ yaflayanlara yard›mc› oldu¤una inan›l›r. Daha-s›, geçmiflte yaflayan mitsel kahramanlar yaflayanlar›n tabiatla, tanr›larla ve di¤erkutsal ruhlarla iliflkilerinde de onlara yard›mc› olduklar› düflünülür. Törenler veyaayinler yoluyla tekrar edilen mitler vas›tas›yla gerekti¤inde bu mitsel kahramanla-ra ulafl›l›r ve onlar›n yard›m› istenilir. Buna karfl›l›k, modern insansa zaman› art sü-remli veya kronolojik olarak düflünür.

Türkler, Viyana’y› 1683’te kuflatm›flt›r ve Rus devrimi 1917’de olmufltur. Krono-lojik olarak bu olaylar yaflanm›fl ve bitmifltir, de¤iflmezler. Ancak mitlere inanan birinsan, eskiden yaflanm›fl kutsal olaylar›n “kutsal” ve “gerçek” hikâyelerini anlatarakbunlar› tekrar yaflamaya çal›fl›r. Böylece mitsel kahramanlar›n, tanr›lar›n yapm›fl ol-duklar›n› tekrarlam›fl oldu¤unu düflünür. Mitlerin hayata hakim oldu¤u bu toplu-mun insan› bu yolla söz konusu mitsel olaylardaki s›rr› kendi zaman›na tafl›yaca¤›-na inan›r.

Buradaki ak›l yürütme flu flekilde ifller: Kökenlerle ilgili mitsel zaman “güçlü birzaman”d›r. Çünkü “do¤aüstü varl›k”lar›n etkin ve yarat›c› kat›l›m›yla olup bitecekolan, olumlu yönde de¤ifltirilmifltir. Mitlerin ezberden okunmas› s›ras›nda bu ma-sals› zamana yeniden dönülür, dolay›s›yla da an›msan›p yeniden canland›r›lanolaylara “zamandafl” durumuna gelinir. Dahas› bu yolla tanr›lar›n ve benzer mit-sel kahramanlar›n varl›¤›na tan›k olunur. Böylece insan mitleri yaflarken “kutsal ol-mayan” kronolojik özellikteki zaman›n d›fl›na ç›kar, nitelik aç›s›ndan farkl› bir za-mana hem en eski hem de sonsuza kadar yakalanabilecek olan “kutsal” bir zama-n› yaflar. Kamlar veya flamanlar bu zaman› ve kutsall›¤›n› av›n bereketini artt›rmak-ta, hasta olanlar› iyilefltirmekte, ya¤mur ya¤d›rmakta, kaybolan› bulmakta, gele-cekten haber vermekte kullan›rlar.

K›saca, mitlerdeki zaman “köken”le ilgili oldu¤u için de kutsald›r. Mitsel ritüel-ler, bafllang›çtan beri öyle yap›ld›¤› gerekçesiyle bir örnek üzerine kal›plaflm›fl birbiçimde tekrarlan›l›rlar. Törene kat›lanlar›n büyük bir ço¤unlu¤u bu bir örnek üze-rine kal›plaflmay› titizlikle muhafaza etmeye çal›fl›r. Çünkü yeryüzünün kuruluflun-dan beri, tanr›lar bafllang›çta böyle yapt›¤› için, atalar›m›z ilk kez böyle yapt›¤› içindenilerek bu mitler yap›l›r ve yaflan›l›r. Bu anlay›flla mitlerde bafllang›ç ve yaflananan (flimdi) birlefltirilir. Birbirine efl ve paralel hale gelen bu iki zaman›n örtüflmesi-ne de “efl süremli zaman” denilir.

M‹TLERDE MEKAN KAVRAMIMitlerde mekan kavram› ikiye ayr›l›r. Bunlardan birincisi “kutsal” olanla iliflkili vebu nedenle “kutsal” kabul edilen mekanlard›r. ‹kincisi ise kutsalla iliflkisi olmayans›radan ve anlams›z olan bu nedenle “kutsal olmayan” mekanlard›r. Mitlerdeki kut-sal mekan, bafllang›çta, yarat›l›flla iliflkili oldu¤u için çevresine de bu yönde bir an-lam kazand›rma ifllevine sahiptir. Böylece mit sayesinde ilkel toplum insan›n›n zih-ninde evreni ve dünyay› bir düzen içinde alg›lama imkan› ortaya ç›kar. Bu kutsalmekân merkezdedir ve di¤er nesneler, merkeze olan ba¤lant›lar›yla anlam kazan›rlar.Merkezdeki bu “kutsal sabit mekân”a ba¤l› olarak yönler belirlenir ve adland›r›l›rlar.

51. Ünite - Mit , Mito lo j i ve Edebiyat

Kronolojik: Zaman bilimsel,geçmifl, flimdi ve gelecekfleklinde olaylar› zamanbak›m›ndan olufllar›na göres›ralamak.

Mekân›, kutsall›kla iliflkili olarak merkezî bir yap› içinde alg›lamaya “merkezsimgecili¤i” ad› verilir. Merkezî kutsal mekân anlay›fl› gök, yer ve yeralt›n›n birlefl-ti¤i kutsal yer anlam›ndad›r. Merkezî kutsal anlay›fl› yerleflim yerlerinin ve tap›nak-lar›n yap›s›nda da ortaya ç›kar. Meselâ, kutsal da¤, yeri ve gö¤ü birlefltirerek, dün-yan›n merkezini oluflturur. Bazen de tap›nak, baflkent, saray bu çerçevede kutsalmekân olarak merkezi olufltururlar ve bir anlamda da kutsal da¤›n yerini tutarlar.Böylece, gök ve yer kutsal kentte ve tap›nakta birleflirler; dünyan›n eksenini (axismundi) de bunlar oluflturur.

M‹TLER‹N ‹ÇER‹⁄‹ VE TASN‹F‹Mitler içeriklerine göre pek çok çeflitlilik göstermektedir. Fakat onlar› birbirineba¤layan ba¤, genellikle mitlerin zaman›n ilk bafllang›c›ndaki kararl› ve belirli ya-rat›l›fl olaylar›yla ilgili bilgi içermesidir. Evrenin kökeniyle ilgili tan›mlar›n birçokefsanevî öykülerin ana temas› olmas› durumu buna tipik bir örnektir. Ayn› flekilde,gök ve göksel cisimlerin kökenlerini ve yarat›lmalar›n› konu edinen kozmoloji mit-lerinin mit temalar› içinde a¤›rl›kl› bir yere sahip olmas› da dikkat çekicidir. Çün-kü ilk bak›flta tamamen farkl› gibi gözüken takvim mitleri ve geçifl töreni ritleri gi-bi bir bireyin bir sosyal statüden bir baflka sosyal statüye geçmesini belirleyen do-¤um, ölüm ve evlilik gibi son derece kiflisel olarak gözüken törenler bile dolayl›olarak o toplumsal yap›n›n inand›¤› evrenin yarat›l›fl› ve benzeri köken mitleriyleiliflkili olarak ortaya ç›kar. Birçok dinde evrenin yarat›l›fl mitleri, kültürün nas›lmeydana geldi¤i konusundaki hikayeler içinde özel bir hakimiyete sahiptir. Ancakbütün mitler içerik olarak evrenin yarat›l›fl›n› konu edinmez. Mitlerin tafl›d›klar› çe-flitli özelliklerine göre fakl› s›n›fland›rmalar› yap›lm›flt›r.

Bunlar içinde en yayg›n olarak kabul edilenlerden birisi, mitleri konular›na gö-re s›n›fland›rmad›r. Konular›na göre mitler iki temel gruba ve alt gruplara ayr›l›rlar.

Köken ve Yarat›l›fl MitleriBu tür mitler, mitler aras›nda en yay›n olanlard›r. ‹fade ettikleri konulara ve bu ko-nularda gösterdikleri kal›plaflmalara göre alt gruplara ayr›l›rlar.

a. Etiyolojik MitlerMitolojik zaman› aflamam›fl ve yaflam tarz› olarak ilkel topluluklarda çok yayg›n

olarak görülen mitlerdir. ‹lkel insan›n kafas›nda oluflturdu¤u sorulara cevap ver-meyi soyut ve somut her türlü varl›¤›n kökenini izah edip aç›klamay› amaçlayanmitlerdir. Yo¤un olarak Teogoni mitlerinin oluflmad›¤› tek katl› bir kültüre sahiptopluluklarda birincil öneme sahip olarak yer al›rlar. Bununla birlikte tanr›lar hak-k›nda Teogoni mitlerine sahip daha yo¤un ve karmafl›k kültüre sahip topluluklar-da da ikincil bir öneme sahip köken aç›klay›c› anlat›lar olarak hemen her kültürdekarfl›m›za ç›karlar.

b. Teogoni MitleriTanr›lar›n ve tanr›sal varl›klar›n kökenini ve nereden geldiklerini konu edinen

mitlerdir. Bu tür mitler, ço¤unlukla mitolojik zaman› çabuk aflan ve tarihsel zama-na dahil olan, bünyesinde “yüksek” ve “halk kültürü” tabakalaflmas› oluflmufl yaz›-l› kültür ortam›na sahip milletlerde görülürler.

c. Kozmogoni MitleriEvrenin, dünyan›n ve özellikle de gök ve gök cisimlerinin nas›l olufltu¤unu ko-

nu edinen mitlerdir. Kozmogoni mitleri, teogoni mitleriyle de iliflkili ve yer yer ör-tüflen bir yap›da karfl›m›za ç›karlar.


Axis mundi: Evrenin eksenioldu¤u düflünülen hayaliçizgi, Türk mitolojisinde bueksenin yeryüzü ile Kutupy›ld›z› aras›nda oldu¤udüflünülür, Alt›n Kaz›k veyabazen de Demir Kaz›k olarakadland›r›l›r.

ç. Takvim MitleriVarl›k ve yokluk ancak zaman ba¤lam›nda bir anlam tafl›r. Zamansa harekete

ba¤l› olarak ölçülebilir. Bir mekan olarak Evren’in varl›¤› veya var edilifli bir hare-keti ve sonras›n› dolay›s›yla da zaman› beraberinde getirir. Zaman›n ölçülmesi in-sanl›k tarihinin en eski zamanlar›ndan beri zihinleri meflgul eden bir mesele ola-rak karfl›m›za ç›kar. Bu meseleye ba¤l› olarak zaman›n ölçülmesi ba¤lam›ndaki dü-flünceleri sembolik bir biçimde anlatan öyküler ortaya ç›km›flt›r. Bunlar takvim mit-leri olarak adland›r›l›r. Türk mitolojisinde “Oniki Hayvanl› Takvimin Yarat›l›fl› Mi-ti” böyle bir takvim mitidir.

d. Antropogoni Mitleri ‹nsanlar›n nereden geldiklerini veya nas›l olufltuklar›n› konu edinen mitlerdir.

Türeyifl mitleri de denilen bu tür mitler, ilk insan›n yarat›lmas›ndan, insan toplu-luklar›n›n, kabilelerin, soylar›n boylar›n ortaya ç›kmas›na kadar genifl bir alan› içe-rir. ‹nsan›n yarat›lmas›nda takip edilen s›ra ço¤unlukla, Evren’in (kozmos), gök,yer, da¤lar, bitkiler, ormanlar ve hayvanlar›n yarat›lmas›ndan sonrad›r. Mitler insa-n›n yarat›lmas›n› ya tanr› ya da tanr›sal özelli¤e sahip kültürel nesne ve olgular›nilk kurucular› olarak düflünülen ve mitolojide “demiurg” olarak adland›r›lan ola¤a-nüstü varl›klara ba¤layarak anlat›rlar.

e. Totem Mitleri Bir boyun, soyun veya milletin yarat›l›fl› ve kökenini bir bitki, bir hayvan gibi

canl› veya tafl, kaya, da¤ gibi bir cans›z nesneye ba¤layarak tanr›-atalar kültü ilifl-kisini bu tür bir olguda birlefltirerek aç›klamas›na totem denilir. Bir toplulu¤un varoluflunu ve kökenini izah eden bu tür mitlere de totem mitleri denilir. Totem mit-leri daha çok yaflam tarzlar› toplay›c›l›k ve ilkel avc›l›k, bal›kç›l›k olan topluluklar-da görülür. Bu tür topluluklar›n temel özelli¤i aralar›ndaki akrabal›¤›n kan ve ke-mik akrabal›¤›ndan ziyade totem akrabal›¤› olmas›d›r. Totem akrabal›¤›na dayal›dünya görüflü totemizm olarak adland›r›l›r.

f. Kahramanl›k Mitleri‹dealize edilen insan kahramanlar, bir misyon ile kendilerini toplumlar›na ada-

yarak onlar› çeflitli felaketlerden kurtarmalar› veya toplumlar›ndaki çeflitli kültürelkurumlar› kuran veya çeflitli kültürel davran›fllara model teflkil eden kültürel kah-ramanlar (cultural hero) olarak mitos (mitik anlat›m) ve eposun (epik anlat›m) içi-çe geçti¤i anlat›larda yer al›rlar. Kahramanl›k mitleri do¤rudan do¤ruya atalar kül-tüyle iliflkilidirler. Türk mitolojisinde O¤uz Ka¤an ve Dede Korkut bu tür kahrama-lar olarak karfl›m›za ç›kar.

Eskatoloji Mitleri ‹nsan ve dünyan›n gelece¤ini veya sonunu konu edinen mitlerdir. Tarihsel zamananlay›fl›n›n ortaya ç›kmas› geçmifl, flimdi ve gelecek alg›s›na ba¤l› zaman tasar›m›ve kabulü beraberinde dünyan›n sonu ve k›yamet anlay›fl›n› da getirmifltir. Çok na-dir olarak baz› ilkel kavimlerin mitolojisinde dünyan›n sonu düflüncesini içerenmitler yer almaz. Bu tür birkaç topluluk d›fl›nda evrensel olarak dünyan›n sonu vebunun belirtileri, nedenleri gibi konular› içeren mitler hemen hemen her kültürdeyer al›rlar.

En ana hatlar›yla mitlerin temel konular› flu flekilde s›ralanabilir: Mitler, tanr›la-r›n, evrenin ilk insanlar›n yarat›l›fl ve ortaya ç›k›fllar›n›n yan›s›ra ilk günah›; ölümünkökenini; tufan; tanr›lar›n insanlar› nas›l cezaland›rd›klar›n›; avc›l›¤›n bafllang›c›n›;hayvanc›l›¤›n ortaya ç›k›fl›n›; bitkilerin ilk olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n›; ateflin köke-ni ve elde ediliflini; cinsel hayat›n bafllang›c›n›; yeryüzünün ilk çiftini, ilk ailesini;


âdetlerin, kurumlar›n, törenlerin, teknik bilgilerin kökenlerini konu edinirler. Mit-lerin ço¤u “aç›klay›c›” özelliklere sahiptir. Bu özellikleriyle mitler bir çeflit “bilimöncesi bilim” niteli¤indedir. Aç›klay›c› nitelikteki mitler, “nas›l” sorusunu karfl›lar-ken, ara s›ra “niçin” sorusuna da cevap vermeye çal›fl›rlar.

M‹TLER‹N fiEKL‹ Mit, flekli aç›dan, kutsal kaynaklar hakk›nda bilinenlerin sözlü hikayesini sunan biranlat›d›r. Bunun yan› s›ra, mitlere ait k›sa ifadeler, kinayeli dokundurmalar veyatelmihlerle mitsel semboller de bulunmaktad›r. Hiç flüphesiz bunlar ancak kesin vebelirli bir mit anlat›s›ndan kaynaklan›yorlarsa mit olarak anlafl›labilirler. Mitsel pro-totipler yani ön modeller, örnek figürler ve karakterler ve tekrarlanan kahraman-l›klar veya yarat›c› davran›fllar bir anlat› fleklinde sözle ifade edilir. Mit bir törenseldrama (canlad›r›lan mit), içerisinde hem sözlü hem de sözsüz araçlar›n (ilahiler,dualar, ibadetler, dînî danslar) kullan›labildi¤i ayinsel bir anlat› (anlat›lan mit) flek-linde meydana gelebilmektedir. Ayn› flekilde mitler, dînî resimler ve iflaretler flek-linde dini sanatta da görülmektedir. Bu yaz›l› ve kay›tl› flekillere ek olarak, mitinkonuflma, düflünce, rüyalar ve benzeri davran›fl türleri yoluyla aktar›lmas› da müm-kündür.

Ancak, “mit”ler, “masal” (folktale), “epik destan” (epics) ve “halk hikâyesi” (ro-mance) gibi göreceli olarak daha sabit özelliklere sahip anlat›lara nazaran çok da-ha de¤iflken ve ak›flkan özelliklere sahiptirler. Biraz da bu nedenle, söz konusu an-lat› türleri gibi d›fl yap›ya ait flekil özelliklerinden hareketle kolayca tan›mlan›pbenzemezlerinden ayr›lamazlar. Daha önce de iflaret edildi¤i gibi, Yunancada “an-lat›” veya “hikâye” anlam›na gelen “mythos” sözcü¤ü, sözlü kültür ve edebiyatüzerine çal›flanlara hemen hemen ele ald›klar› bütün türlerin genel özelliklerindenbaflka hiçbir anlam ifade etmezler. Bu nedenle “mit” olarak tan›mlad›¤›m›z olgu,günümüzde kendine has yap› ve flekil özelliklerine sahip bir anlat›m türü (narrati-ve genre) de¤il, yukar›da s›ralad›¤›m›z tematik özelliklere sahip bir inan›fl, davra-n›fl ve anlat›m tutumudur. Bu anlat›m tutumuyla oluflturulmufl sözlü edebiyat›n he-men her tür flekliyle meydana getirilmifl anlat›larda mitler yer alabilir. ‹çeri¤ine gö-re bir efsane, epik destan, f›kra, türkü, bir kara hikaye, halk inanc› büyüklük veyaküçüklü¤ündeki anlat›m türleri mitsel bir anlat›m tutumuyla meydana getirebilirveya mit içerebilirler. Meselâ, masallarda mitleri oluflturan, insanüstü varl›klar›n ef-sanelerinin ve bafllang›çlar›n›n anlat›lar›d›r. Çeflitli hacim ve türlere ait öyküler buflekil özeliklerine göre mit olarak adland›r›labilirler.

Esasen mitlerin yaflad›¤› kültürlerde öyküler “gerçek” ve “do¤ru” s›fatlar›yla“mit”leri, bunlar d›fl›nda kalan “kurgu”, “yalan” veya “yanl›fl” olarak adland›rlanöykülerse sözlü edebiyat olarak ayr›l›rlar. Örne¤in, Kaddo dili konuflan bir KuzeyAmerika yerli kabilesi, Pawneeler “yalan” veya “uydurma hikâyeleri”, “do¤ru” ve“gerçek hikâyelerden” yani “mit”lerden ay›r›rlar. Pawneeler, “gerçek” hikâyeler ara-s›na ilk önce ya dünyan›n bafllang›c› ile ilgili olanlar veya ilahi, ola¤anüstü varl›k-lar›n yer ald›¤› hikâyeleri al›rlar. Sonra da halk›n› canavarlardan ve felaketlerdenkurtaran millî bir kahraman›n büyüleyici maceralar›n› anlatan hikâyeler ele al›n›r-d›. Ve son olarak da insanüstü güçleri aç›klayan ve t›pla ilgilenenlerin dünyas›ylailgili neler yap›laca¤›n› anlatan hikâyelere yer verilir. “Uydurma” ve “yalan” hikâ-yeler ise bir kurdun, Koyoto’nun (Coyoto) “aldat›c›”, “dalavereci” veya “üçka¤›t-ç›” denilebilecek olan “tirikst›r” (trickster) bir kahraman olarak sömürülerini vemaceralar›n› anlatan hikâyelerdir.


Trickster: “aldat›c›”,“hilekâr”, “dalavereci” veya“üçka¤›tç›” özelliklere sahipkarfl› kahraman, birçokgelenekte “tilki”,K›z›lderilelerde “kurt” olarakkarfl›m›za ç›kar. Türkmitolojisinde önce“saksa¤an kuflu” dahasonraki dönemlerde “taz”yani “dazlak” veya “kel”iken masallarda “Kelo¤lan”tipine dönüflmüfl olarakkarfl›m›za ç›kar.

Bu yüzden, “gerçek” hikâyelerde kutsal ve do¤aüstü yarat›klarla ilgilenilirken,di¤er taraftan Koyoto’nun yayg›n olarak görüldü¤ü “yalan” ve “yanl›fl” hikâyeler-de ise Kuzey Amerikan mitolojisinde görülen aldat›c›, hilekâr ve kaba bir karaktergörülür.

Bu ba¤lamda, yine Caddo konuflan Wichita’dan çok önemli bir hikâye vard›r.Bu hikâyede Koyoto ve rakipleri aras›ndaki bir yar›fl anlat›l›r. Yar›fl gece olur veateflin yan›nda oturan iki rakip s›ras›yla bir hikâye anlat›r. Koyoto’nun rakibi yor-gunluk belirtileri gösterir ve yeni bir hikâye bulmakta gitgide daha da zorlan›r. Ko-yoto ise repertuar› s›n›rs›zm›fl gibi duraksamadan anlatmaya devam eder. En so-nunda rakip yenilir ve öldürülür. Koyoto neden kazan›r? Çünkü onun hikâyeleri oanda uydurulan “yanl›fl” hikâyelerdir. Rakibi ise gökten düflen bir y›ld›z olarak gö-rülür ve asl›nda o gerçekten yaflanan “do¤ru” ve “gerçek” hikâyeler anlat›r. Koyo-to’nun anlat›lar› hayali ve uydurulmufl maceralardan oluflur. Wichitalar da dünyatarihinin ilk ça¤›n› ve bafllang›c› anlatan hikâyeleri yani mitleri “eski” hikâyeler,içinde bulunduklar› ça¤la ilgili olanlar› da “yeni” hikâyeler olarak adland›r›rlar veonlara göre “do¤ru” ve “gerçek” olanlar “eski” hikâyelerdir.

Benzer flekilde Kuzey Amerika’daki bir yerli kabilesi olan Oglala Dakota’da,gerçekleflen “do¤ru” ve “gerçek hikâyeler” olarak düflünülen tarihi olaylar› “kabileanlat›lar›” yani “mit” olarak, Koyoto’ya benzer bir figürün, Iktomi’nin maceralar›-n› ise “komik anlat›lar” olarak birbirinden ay›rmaktad›r.

Avustralya’da, özellikle Karadjeri kabilesi aras›nda yayg›n olan mitsel ça¤ ile il-gili kutsal gelenekler ve kozmolojik içerikler “do¤ru” ve “gerçek” olarak bilinir. Af-rika’da ise Hererolar aras›nda kabilelere bölünen gruplar›n bafllang›çlar›n› anlatanhikâyeler tarihsel olarak “do¤ru” ve “gerçek” diye bilinir. Buna ba¤l› olarak da, “uy-durulmufl” gerçekte temeli olmayan, “yalan” ve “yanl›fl” ço¤u zaman komik anla-t›lardan mitler böyle ayr›l›r. K›saca, mitlerin fleklini belirlemede de esas ölçütüniçerik, ifllev ve ba¤lama dayand›¤› görülmektedir.

M‹TLER‹N ‹fiLEV‹ Mitler insan davran›fllar› için örnek modeller olarak ifllev görmektedir. Mitlerin te-melinde tanr›lar›n ve kültürel kahramanlar›n yarat›c›, biçimlendirici etkinlikleri ya-tar. ‹lke olarak bütün insan faaliyetleri ve büyük bafllang›ç olaylar›ndaki bütün al-g›lanabilir etkinlikler için örnek ve model bulmak mümkündür. Mitlere inanan birkiflinin buradaki pay› bu örnekleri ezberleyip saklamas›, davran›fllar›nda onlar› iz-lemesi ve bu amaçla yap›lan törenlerde onlar› tekrarlayarak kopyalamas› gerçe¤in-de yatmaktad›r. Mitlerin say›s›z özel ifllevleri vard›r, fakat bir genelleme yaparakonlar›n davran›fl için kavramsal bir temel ve pratik davran›fl örnekleri sunduklar›n›söyleyebiliriz. Buna ba¤l› olarak mitler bir dünya görüflü fleklinde birleflir ve bü-tünleflirler. Her dünya görüflü veya mitsel sistem kendi geleneksel de¤er ve kabul-leri içinde kendine has bir mant›kla yaflam›n ve evrenin çok önemli yönlerini aç›k-lamaktad›rlar. Bu ba¤lamda, mitler, dünyan›n, insan›n, di¤er varl›klar›n, co¤rafiflartlar›n oluflumunu, kayna¤›n› ve niteliklerini aç›klar. Dinsel törenleri, törenselaraçlar›n ayr›nt›lar›n› ya da tabular›n neden incelenmesi gerekti¤ini ortaya koyar-lar. Köken aç›klay›c› (etiyolojik) ögeler bu ba¤lamda mitlerin en ifllevsel unsurlar›aras›ndad›r.

Mitler sadece dünyan›n, insan›n, bitkilerin, hayvanlar›n yarat›l›fl›n› veya köke-nini de¤il ayn› zamanda âdetlerin, kurumlar›n, törenlerin de kökenini veya yarat›-l›fl›n› da konu edinirler. Dahas›, bu kurumlar›n, âdetlerin, törenlerin kutsall›¤›n›,kutsal say›lan ilk zamana ba¤layarak, gelenekseli destekler ve güçlendirirler. Bir


Etiyolojik: Köken aç›klay›c›.

baflka ifadeyle, törenlerin, kurumlar›n ve geleneklerin bir toplum için kutsal say›l-malar› ancak mitlerin onlar› do¤rulamalar›yla mümkündür. Ayr›ca mitler, insan›nyaflamas› için gerekli olan temel bilgilerin, de¤erlerin ve tekniklerin de ilk zaman-larda tanr›lar ve tanr›sal kahramanlar taraf›ndan insan o¤luna verildi¤ini ya da ö¤-retildi¤ini aç›klarlar.

Bir baflka ifadeyle, eski ça¤larda da ham gözlemler yoluyla elde edilen bilgiler,günümüz bilgilerinin teorik bir düflünceyle temellendirilmelerine benzer bir flekil-de zaman›n anlay›fl ve dünya görüflü içinde yorumlan›p, dinî ve mitolojik karakter-deki sistemizasyona tabi tutularak, bir nevi teorik bir bilgi perspektifi içine yerlefl-tirilmifllerdir. Bu bir yönüyle günümüz insan›n›n da, teknolojisi itibariyle daha ye-ni, ak›lc›l›k aç›s›ndan daha tutarl›, tecrübî olmak bak›m›ndan daha denetlenebilirve standartlaflt›rma aç›s›ndan ölçülebilirlikleri nedeniyle “bilimsel” olarak adland›r-d›¤› faaliyetlerinin neredeyse tamam›n› kapsayan zihni alg›lay›fl, aray›fl ve anlam-land›r›fl çal›flmas› insanl›k tarihinin en eski devirlerinden beri süregelmektedir.

Bu özelli¤iyle de, mitler, ilkel ilmî düflüncenin ilk belirtileridir. Bugün mitoloji-nin çal›flma sahas› içinde yer alan bu anlat›lar, insanl›k tarihinde gerçek veya ger-çeküstü olgu ve olaylar› kavramlaflt›rm›fl ve kendi içinde bir mant›¤a sahip kuram-sal bir yap›ya oturtmufllard›r. Ayr›ca mitler, sözün baflta yaz› olmak üzere çeflitli ka-y›t teknolojileriyle kaydedilip saklanmas›n›n henüz bilinmedi¤i dönemlerden bafl-layarak sözlü kültür ortam›nda, söz konusu kavramlaflt›rmalar› derleyip, koruyarakyeni kuflaklara aktaran sözel bir ansiklopedi ifllevi görmüfllerdir.

Mitler insana, yapmaya haz›rland›¤› bir fleyin daha önce yap›lm›fl oldu¤u konu-sunda güvence verir. Giriflimin sonucuyla ilgili olarak kendisine yard›mc› olur. Mither zaman ve sadece kendi içinde bir “iyilik” veya ahlak kural› koyucu ve onu ko-ruyucu de¤ildir. Mitin ifllevi Dünya’ya, insan›n varl›¤›na ve davran›fllar›na bir anlamverecek olan modeller koyup bunlar› aç›klamakt›r. Bu nedenle de mitlerin insan›noluflumundaki rolü son derece önemlidir. Gerçeklik ve ona ait aflk›n (tanr›sal) de-¤erler, fikirler yavafl yavafl mitler sayesinde ortaya ç›km›flt›r. Mitler sayesinde, Dün-ya, kaostan bildik kozmosa veya yeryüzüne dönüflmüfl ve bütünleflmifl, anlafl›l›r veanlaml› bir hale gelmifltir. Bu sürece ba¤l› olarak mitler fleylerin nas›l gerçekleflti-¤ini anlat›rken, bunlar›n kimler taraf›ndan, niçin ve nas›l, hangi flartlar alt›nda ya-p›ld›klar›n› da aç›kl›¤a kavuflturur. Bu ba¤lamda, bütün bu “aç›klamalar”, insan›az veya çok dolays›z bir biçimde ba¤›ml› k›lar. Çünkü tüm anlat›lanlar “kutsal birtarih” oluflturmaktad›r ve bunlar› dinleyen ve inanan insan bu kutsal tarihin bir so-nucu olarak varoluflunu idrak etmektedir. Bu idrak ve inanç bireye bir davran›fl veyaflay›fl modeli de telkin eder ve ondan o flekilde yaflamas›n› ister.

Bir baflka ifadeyle, mitler yeryüzünde çok büyük olaylar›n olup bitti¤ini ve bugörkemli geçmiflin belli bir oranda yakalan›p geri al›nmaya elveriflli oldu¤unu sü-rekli bir biçimde hat›rlat›rlar. Kal›plaflm›fl törensel jestleri taklit etmenin bir olumluyan›, insan›n kendini aflmaya zorlamas›d›r. Bu yolla insan, ola¤anüstü mitsel kah-ramanlar›n veya tanr›lar›n yan›nda yer almak zorunda b›rak›l›r. Bu zorlamadanamaç söz konusu tanr›sal kahramanlar›n eylemlerini insan›n da yapabilmesini sa¤-lamakt›r. Bu ba¤lamda, mit insan›n do¤rudan do¤ruya veya dolayl› olarak “yücel-me”sini sa¤lar.

Mit, anlat›ld›¤› toplumda inanca uygundur, inanc› oluflturan ve yönlendirendir.O, inan›lmak üzere anlat›l›r. Mit, inançs›zlara, bilgisizlere ve flüphe etmeye karfl›cevaplar›yla birlikte kendini ortaya koyar. Mitler dogman›n temelidir ve ço¤unluk-la kutsal ve törenlerle ilgilidir.


Dogma: Tart›flmaya kapal›,kesin ve mutlak kabul.

Miti bir sembol olarak de¤il, uzak geçmiflte yaflan›lan bir gerçe¤in ifadesi ola-rak düflünen bilim insanlar› da vard›r. Onlara göre, mit uzak geçmiflteki bir gerçek-li¤in anlat› biçiminde yeniden yaflan›lmas›d›r. Dahas›, bu bilgi, derin ihtiyaçlar›n,ahlâki amaçlar›n, toplumsal tabili¤in karfl›lanmas› için haklar, hatta pratik gerekçe-ler nedeniyle verilir. Bu ba¤lamda, mitin ilkel kültürlerde vazgeçilmez bir ifllevivard›r. O da, inanc›n ifadesidir, onu derinlefltirir ve erginler. Ahlâk› korur, ona güçverir. Yap›lan veya yap›lacak olan âyinin üretkenli¤ine mitler kefil olur. ‹nsano¤luiçin örnek olacak pratik kurallar› içerir. Buna göre, mit insan uygarl›¤›n›n bir par-ças›d›r. O de¤ersiz bir anlat› de¤il, zor elde edilen aktif bir güçtür. Mitler, entelek-tüel bir aç›klama veya sanatsal bir canland›rma olmay›p ilkel inanc›n ve ahlâki bil-geli¤in bir bildirgesi ve toplumsal yaflam›n bir yönergesidir.

Vücudumuzla birlikte fiziki varl›¤›m›z›n da dâhil oldu¤u d›fl dünyay› veya herfleyi içine alacak flekilde eflyay› “var k›lar” ve yine var oldu¤unu var/sayd›¤›-m›z/inand›¤›m›z/ bildi¤imiz “varl›k hususiyetlerine” göre s›n›flay›p “tasnif” eder-ken “ak›l” ve “dil”den baflka hiçbir arac›m›z yoktur. Mitler iflte böylesi bir dünya-n›n çocuklar› ve ilkel yahut ilksel veya arkaik eskilikteki zamanlar›n yeryüzündevücut bulan toplumlar›n›n “kaosu” (kargaflay›) “kozmos”a (kâinata) dönüfltüren dü-flüncenin ilk ürünleridir.

Bir baflka ifadeyle söyleyecek olursak, mit veya mitler, insanlar›n toplumsal ya-flamlar›n› belirleyen temel ö¤elerden biri, bu insanlar›n içinde yaflad›klar› toplumuve dünyay› alg›lama flekilleridir. Bu ba¤lamda, her insan kendi toplumunun için-deki di¤er kiflilerle ve özellikle yak›n oldu¤u gruplarla bir “toplum haritas›” payla-fl›r. Kime, nerde, nas›l davranaca¤›m›z› bu toplum haritas›na göre biliyor gibiyiz.Bu toplum içindeki insanlar böyle bir temel haritadan hareket ettikleri için anlafla-bilirler ve içinde yaflad›klar› toplumun gereklerini yerine getirebilirler. Fakat belle-¤imizde tafl›d›¤›m›z bu “toplum haritas›” gerçek bir haritada oldu¤u gibi kesin çiz-gilerle çizilmemifltir. Bu nedenle de, “harita”n›n tafl›d›¤› anlamlar esnektir ve “de-¤iflime” -az veya- çok aç›k bir “simge da¤arc›¤›” yoluyla toplumdan insana, kuflak-tan kufla¤a geçer. En genel anlamda “kültür” denilen bu simge sisteminin çal›flma-s›na yukar›da çizdi¤imiz toplum profili ve mitler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, mitler birtoplumun en eski geleneksel “toplumsal harita”lar›; insana, hayata ve tabiata dairas›rlar ve nesiller boyunca ifllenmifl “kültürel kodlar›”d›r.

‹nsanl›k bugün ulaflt›¤› bilgi seviyesiyle, dünyay› ve yak›n uzay› bir bakkal dük-kân›n›n raflar›ndaki nesnelerin varl›¤› ve tanzimi içinde bilmekte ve bu varl›k bil-gisi, içinde do¤ulan kültürün e¤itim flartlar›na göre nesillerden nesillere aktar›l-maktad›r. Bu varl›k bilgisine do¤ru en eski yola ç›k›fl›n ilk ürünleri mitlerdir. D›fldünyam›zda, etraf›m›zda var olan her fleyin adland›r›l›fl›, s›n›fland›r›l›fl›, anlamlan-d›r›l›fl› ve yüzy›llar hatta bin y›llar boyu devam eden tecrübelerin idrak edilmesiy-le ve bunlar›n aktar›lmas›yla oluflan ilkel bilim ve din, mitlerin temelini teflkil eder.Bu ba¤lamda, hiçbir flekilde dikkatimizden kaçmamas› gereken husus, etraf›m›z-daki âlemi s›n›fland›rmadan yaflamam›z›n mümkün olmad›¤›d›r. Bir an için bir or-man içinde toplay›c›l›kla geçinen ilkel veya arkaik bir toplulu¤un buldu¤u mantar-lar› yiyerek geçinen bir ferdini düflündü¤ümüzde, bu konu daha iyi anlafl›labilir.Bu fert yaflayabilmek için sadece mantar bulmak zorunda de¤ildir. O ayn› zaman-da “zehirsiz” olan yani “yenilebilen” mantar› bulmak zorundad›r.

Bu ba¤lamda “zehirli” ve “zehirsiz mantar” kategorilerinin oluflabilmesi içinveya hangi mantar›n zehirli olup olmad›¤›n›n bilinebilmesi için ne kadar bir süreve ne kadar “denek” insan›n bu ölümcül deneyin, yaflama mücadelesinin kurban›oldu¤unu düflünebilirsiniz. Bu örnekleri salt maddi boyutu olanlar için bile sonsuz


Kod: fiifre, ilke.

say›da ço¤altmak mümkündür. Bu örneklerin ça¤r›flt›rd›¤› anlamlar içinde önemliolan, insanl›k tarihinin sosyal ve kültürel anlamda bafllang›c›nda mitlerin ortaya ç›-k›fl zeminindeki psiko-kültürel ve hatta biyolojik gereklilik zeminin nas›l cebredenbir zorunluluk veya determinist özelli¤e sahip oldu¤unun tart›flmas›z bir biçimdeanlafl›lmas›d›r.

K›saca, “zehirli”, “zehirsiz”, “iyi”, “kötü”, bütün bu kelimeler dünyam›zda birbi-rinden ayr›lmas› çok zor olan olgular›n do¤al kar›fl›kl›¤›n› bir s›raya koyar ve s›n›f-land›r›r. Böylelikle yaflan›lan tecrübe onlar› anlafl›labilir birer olay ve olgu halinegetirirler. Bu olaylar ve olgular kelimelerle “simge”lefltirilirler. Yaflad›¤›m›z toplum-da yaflayan ve sürekli kullan›lan binlerce “haz›r simge” vard›r. Bir arada yaflamakbir anlamda bu simgeleri kullanmak demektir. Topluma, toplum taraf›ndan akta-r›lm›fl ve dolay›s›yla üretilmifl, kullan›lmaya haz›r olan bu simgeler aras›nda enönemlisi “kelimeler”dir. “Dil” bir simge sistemi olarak bize dünyay› alg›lamay›mümkün k›l›yor. Bu ba¤lamda, mitler belki de en eski “simge da¤arc›klar›d›r” de-nilebilir.

Mitler ifade ettikleri simgeler nedeniyle, içinde yarat›ld›klar› kültürün ideolojisi-ni oluflturan ilkel din ve bilimin ifadesidir. Her kültür sahibi topluluk veya milletkendi varl›¤› da dâhil içinde yaflad›¤› yak›n çevreyi ve yaflam sonras› hayat›n›n de-vam edece¤i tasavvurî/sanal çevreyi anlamland›r›p oluflturdu¤unda, kültürel ide-olojisi veya dünya görüflü anlam›nda mitlerini ve bunlar›n toplam ifadesi olarak damitolojisini oluflturmufl oluyordu. Bir baflka ifadeyle bir toplumun kâinat ve hayatkarfl›s›nda ald›¤› olabildi¤ince yal›n ve “kendi”ne ait düflünce ve davran›fl tiplerinimitleri içerir ve yönlendirir, denilebilir. Mitlerle bir milletin varl›k sahnesine ç›kma-s› ve ulusal kimli¤ini flekillendirmesi aras›ndaki iliflki bu ba¤lamda daha rahatçagörülebilir. Oluflmaya bafllayan bir dil etraf›nda, “biz” zamiriyle ba¤lanan bir klanveya kandafl topluluk, etraf›ndaki maddi veya manevi varl›¤› aç›klayan “mit”leriy-le kendi toplumsal varl›¤›n› ve kimli¤ini idrak eder; bütün tematik de¤iflmelerera¤men dil ve dilin ba¤lay›c›l›¤› içinde söz konusu topluluk “toplumsal kimli¤i”nisürdürür. Türkçedeki “tanr›” ve “kut” gibi kelimelerin binlerce y›l içinde onca dinve dünya görüflü de¤ifltirmeye, yeri ve devrine göre pek çok farkl› tan›mlan›fllar›-na hatta farkl› kelimelerle karfl›lan›fllar›na ra¤men bir uçlar›yla binlerce y›l öncekianlamlar›n› sezdirifli sa¤layan varl›klar›, Türk toplumsal kimli¤inin adeta tarih vetarih öncesine gömülü s›n›r tafllar› gibidir. Türklerin yaflad›¤› her devirde onlarayükledikleri anlamlar› açabilen bir bilgi bir yan›yla Türk kültür tarihini ortaya ko-yar ve onun kültürel katmanlar›n› izah ederken di¤er yönüyle de bilinebilen en es-ki dönemden günümüze kadar gelen kültürel süreklilikleri veya ulusal kimlik inflaedici özellikleri ortaya koyacakt›r.

‹nsanl›k tarihinin en eski devirlerinden beri, insan topluluklar› “yüce” sayd›kla-r› kavram, olay ve olgulara ki, bunlar atalar›, ölüleri, ölüm, do¤um, efsane kahra-manlar› baflta olmak üzere “kutsal” olarak niteledikleri hayvanlara, da¤, kaya, su,günefl, ay, y›ld›z vb. tabiî unsurlara karfl›, özü itibariyle inançtan kaynaklanan vebirbirleriyle gevflek de olsa iliflkili olarak bir davran›fllar örgüsü oluflturan ve kültolarak nitelendirilen inanç ve pratikler ortaya koymufllard›r. Bunlar›n temelindeyatan inançlar›n ifllevsel olarak yap›s›, “kötü” olarak nitelendirilenlerden korunma,“iyi” olarak nitelendirilen unsurlara yak›nlaflma ve esirgenmeyi amaçlayan inançve ba¤l›l›k göstermek esas›na dayal› bir örnek üzerine kal›plaflm›fl, “ritüel” veya“rit” karakterinde olmalar›d›r.

Bu tür ritüellerin ve dolay›s›yla mitlerin en yo¤un olarak kullan›ld›klar› alanlar-dan birisi de çeflitli hastal›klar›n tedavisidir. Mitoloji ve halk hekimli¤inin iç içe geç-


Determinist: Zorlay›c›,zorunlu k›l›c›.

Klan: Ortak bir atadangeldiklerine inanan, kendiaralar›nda evlenmeyenbirbirleriyle akraba birkaçbüyük ailenin bir arayagelmesiyle oluflan toplumsalbirlik.

ti¤i bu uygulamalar köken mitlerinin anlat›lmas› ve bu yolla yaflam›n yeniden ya-rat›lmas› fikrine dayal›d›r. Bu flekilde köken ve kozmogoni mitlerini anlatarak has-tal›klara çare bulma inanc› ve uygulamas› pek çok kültürde yer al›r. Bu tür uygu-lamlara bir örnek vermek gerekirse, Hintli büyücüler hastan›n yata¤›n›n yan›ndakiyeri kötü ruhlardan ar›nd›r›r ve m›s›r unuyla “mandol” resmi çizer. Mandolün çizi-mi esnas›nda kozmogonik mitler anlat›l›r. Bu yolla hasta bafllang›ca, kökene o kut-sal zaman›n, yarat›l›fl›n enerjisine ulaflt›rl›r. Çizilen, mandol resmi hasta iyileflenekadar silinmez. Bu tür, tedavi amaçl›, törenin ve büyünün iç içe geçti¤i uygulama-larda, evrenin, dünyan›n yarat›l›fl› mitlerinin, tanr›sal varl›klar›n ortaya ç›k›fl›n›n,hastal›klar›n oluflmas›n›n, bunlara karfl› ilaç yapan eski flamanlar›n do¤uflunun vekötü ruhlarla flaman›n savafl›n›n anlat›ld›¤› görülür. Bu yolla, ilac›n köken mitininve hastay› tedavi etmeye çal›flan flaman›n atas›n›n ruhunun büyüye ve tedaviyeyard›mc› olmas›n›n sa¤land›¤›na inan›l›r. Bu ba¤lamda, mitsel düflünce, hastal›k vebenzeri yolla zedelenen yaflam›n onar›lamayaca¤› ancak kaynak ve kökenlere ya-p›lacak bir geri dönüflle, eksiklik, yanl›fll›k ve hastal›klardan kurtaracak olan yeni-den yarat›lman›n sa¤lanaca¤› fleklinde ifllemektedir.

Söz konusu inançlar›n özünü flüphesiz insan merkezli olarak, insan›n ve yak›nçevresindeki gerçek ve gerçeküstü varl›klar›n kozmos içindeki yeri ve bütün bun-lar›n üstünde yer alan yarat›c› veya yarat›c›larla iliflkilerini anlaml› k›lmak olufltur-maktad›r. Böylece insanlar içinde do¤duklar› kaosu veya kargaflay›, çevrelerinde-ki sosyo-kültürel flartlanman›n mant›k düzleminde bir neden-sonuç iliflkisine daya-l› aç›klamalarla anlaml› k›larak kozmosa yani bilinip anlamland›r›labilindi¤i kada-r›yla da olsa düzenlilik ifade eden anlam›yla, kâinata dönüfltürmektedirler.

Mitler, onlara inanan toplumlar›n özellikle dinsel hayat›nda son derece önemlibir anlam tafl›rlar. Onlara göre dünyan›n ve hayat›n durumunun korunmas›, ancakmitlerde anlat›lan ilk zamanlara iliflkin olaylar›n ibadet ve törenlerde yenilenmesi-ne ba¤l›d›r.

M‹TLER‹N ‹CRA BA⁄LAMIMitin icra ba¤lam› normal durumlarda bir ritüel, kullan›m› onaylanm›fl bir davran›flbiçimidir. Mit, kutsal bir davran›fl flekli için meflruiyet sa¤lamaktad›r. Ritüel zama-n›n bafllang›c›ndaki yarat›c› olaylar› hayata döndürmekte ve onlar›n o anda hementekrarlanmas›n› sa¤lamaktad›r. Günlük yaflam›n s›radan gerçekli¤i gerilemekte vedini draman›n gerçekli¤i taraf›ndan geçersiz k›l›nmaktad›r. Zaman›n bafllang›c›ndamümkün ve etkili olan fley bir kez daha mümkün hale gelmekte ve gücünü orta-ya koyarak nüfuzunu olaylar üzerinde bir daha kullanmaktad›r.

Bir bak›ma, mitin gerçek yönü, dini törenlerde ve ayinlerde bulunmaktad›r.Mitten kaynaklanan ritüel, dünya düzeninin savunmas›n› gerektirmektedir. Miteinananlar onun ifade etti¤i kutsal örnekleri uygulayarak dünyan›n kaosa sürüklen-mesini önlenmekte olduklar›n› düflünmektedirler. Yarat›c› bir olay›n örne¤in, za-man›n bafllang›c›nda tanr› taraf›ndan yap›lan bir tedavinin yeniden sahnelenmesimitin ve ritüelin as›l amac›d›r. Bu yolla, olay flu anki haline ve sonucuna ulaflt›r›l›r,örne¤in; hasta bir kiflinin iyilefltirilmesi bir kez daha derhal baflar›l›r. Yine bu yol-la, ilkel ça¤da yarat›lan ve mitlerde yans›t›lan dünya düzeni de¤erini bugünün in-sanlar› için bir örnek ve model olarak korumaktad›r.

Bu nedenle, mitler belli zamanlarda anlat›l›r ve dramatik bir tören olarak can-land›r›l›rlar. Örne¤in, kutsal say›lan günlerde ve mevsimlerde, ibadet esnas›nda,erginlenme törenlerinde, ürün al›n›rken ya da k›tl›k, kurakl›k çekilirken anlat›l›r vecanland›r›l›rlar. Mitlerin anlat›m› ve törenlerde canland›r›lmas› belli kurallara ba¤-


Mandol: Hint mitolojisindedünyan›n, evrenin vetanr›lar› temsil edensembolik ifade.

lanm›flt›r. Örne¤in çocuklar›n, kad›nlar›n ve yabanc›lar›n bulundu¤u yerlerde mit-ler anlat›lmaz ve canland›r›lmaz. Mitler anlat›l›rken kullan›lan dile de ayr› bir özengösterilmesi gerekir. Mit anlat›m›nda uyulmas› gereken di¤er kurallar›n bafl›nda,günlük konuflmalar›n alelade sözcüklerinden kaç›nmak ve onun geleneksel anla-t›m biçimi olan fliirli bir dil kullanmak gelir. Ayn› kurallar mitlerin törensel canlan-d›rmalar› için de geçerlidir. Örne¤in, çocukluktan erginli¤e geçifli konu edinen er-ginlenme törenlerinin oldu¤u topluluklarda, kabilenin atas›n› ve mitsel kahraman-lar› ve bunlar›n bafllar›ndan geçen ak›l almaz olaylar› canland›rma dramatik temsil-lerle gerçeklefltirilir. Bu oyunlarda oyuncular canland›rd›klar› kiflileri simgeleyenmaskeler takarlar. Söz, müzik ve dans›n efllik etti¤i bu ola¤anüstü olaylar›n yeni-den canland›r›lmas› söz konusu toplum için büyük bir önem tafl›r ve ancak bellizamanlarda olur. Mitler kutsal oldu¤u için bunlar›n canland›r›l›fl› da kutsal say›l›r.Bu nedenle, mitleri anlatmaya da onlar› canland›rmaya da ancak belli kimseler yet-kilidir. Mitsel törenlerdeki dans da kutsal ve dini mahiyettedir ve ibadetin önemlibir bölümünü oluflturur. Bu nedenle de mitsel törenlerde rol alan çalg›c› ve flark›-c›lara da dinsel ve büyüsel yetenekleri olan kimseler gözüyle bak›l›r. Ayn› durummüzik yap›lan çalg›lar için de geçerlidir. Bunlara kutsal araçlar olarak bak›l›r vehaklar›nda pek çok tabular ortaya ç›km›fl olur.

Örne¤in, Kaliforniya ve Yeni Meksika aras›nda yaflayan Pimalarda dinleyenleraras›nda kad›nlar varsa mitler anlat›lmaz. Genelde dünyan›n nas›l olufltu¤u gibikonular sadece erkek çocuklara anlat›l›r. Kurgu ya da “yalan” ve “yanl›fl hikâye-ler” her yerde farkl› flekillerde anlat›l›rken, durum “gerçek” ve “do¤ru hikâyeler”olan mitler için farkl›d›r. Bunlar genellikle, k›fl›n ya da sonbaharda ve daima ak-flam ya da gece vakti anlat›l›r.

Mit, kutsal bir tarih oldu¤undan sadece içeri¤inden de¤il, somut kutsal örnek-lerinden dolay› da do¤ru ve gerçek bir tarihtir. Köken mitlerinin anlat›m› ço¤u za-man kültle bir arada yürütülür. Çünkü o kültün kendisidir ve hangi kültün hangiamaçlarla kutlan›laca¤›na dair katk›da bulunur. Avustralya’n›n farkl› insanlar› ara-s›nda, törenler esnas›nda mitsel ça¤lar›n hikâyeleri ve ilk klanlar›n totemsel atala-r›n›n sonsuz yolculuklar› anlat›l›r; çünkü bu anlat›lar çeflitli totemsel türlerin artma-s›n› teflvik eder. Dünyay› korumaya yard›m etmek için dünyan›n yarat›l›fl›, insanla-r› ayakta tutmak için de insan ›rk›n›n bafllang›c› veya kökeni miti anlat›l›r. Bu yüz-den, eski Mezopotamya’da Yeni Y›l Festivali’nde Yarad›l›fl mitini anlatmak içinsanki dünya yeniden olufluyormufl gibi söz konusu yarat›c› hareketi törenlerle tek-rarlamak gerekirdi.

Tüm bunlar, mitlerin neden do¤ru ve gerçek hikâyeler olarak kabul edilip kur-gu, yalan veya yanl›fl hikâyelerden ›srarla ay›r›lmalar›n›n aç›klamas› niteli¤indedir.Bunun d›fl›nda, mitlerin gerçe¤inin mant›ksal bir nedeni yoktur. Dahas› gerçekli¤itarihselli¤inden de kaynaklanmaz. Ancak bunlar dini ve büyüsel bir düzenin deüstündedir. Kültün amaçlar› için mitin yeterlili¤i ve gücü, dünyan›n ve yaflam›n ko-runmas› tamamen mitlerdeki kelimelerin büyüsünde yatar.

Mitlerin bu gücü anlat›mlar›ndaki gibi icra ba¤lamlar›ndaki baz› uygulamalarada yans›t›l›r. Arizona’n›n güneydo¤u k›sm›ndaki Yavapaylar, ölen bir tanr›n›n hi-kâyesini dinleyen bir kifli hastal›¤a yakalan›r ve her dinleyici kalk›p silkelenmek is-ter. Bat› ve Kuzeybat› Yavapaylar› aras›nda, büyük olan hikâyesini bitirdi¤inde,kendisini dinleyen küçük k›z ve erkeklere kalk›p yüzlerini y›kamas›n›, çünkü bu-nun müthifl bir hikâye oldu¤unu yoksa tembellefleceklerini söyler. Cherokeeleraras›nda da geceleyin birisi Kanati ve Selu mitini onunla ilgili tüm aç›klamalarla veyorumlarla anlatt›¤›nda, yemek yemeden önce suya gidip y›kanmal›yd›. Tüm bu


silkelenme ve y›kanma süreçleri dinleyeni, zarar verecek kazalardan korumak için-di. Yani, Yavapaylar aras›ndaki tanr›n›n ölümü gibi tüm bu dayat›c› olaylar dinle-yenin ölümüne de neden olabilirdi.

Anlat›lar›n icra edilmesinin sonunda s›k s›k baflvurulan formülün amac› da iyidilekte bulunmakt›r. Bir Bantu halk› olan Tonga aras›nda, anlat›c›n›n hikâyesininicras›n› flu kelimelerle bitirmesi gelenektir: “Kaç, Gwana ve Jabana!” ‹nan›fllar›nagöre, Gwana ve Jabana ilk erkek ve ilk kad›n olduklar› için bunlar onlara ruh âle-mine ulaflmalar› için söylenir. Berberi kabileleri aras›nda da mit anlat›lar›n›n icrala-r› kabileden kabileye de¤iflen formüllerle bafllar ve biter. Sonuçland›r›c› formüldeanlat›n›n icras› esnas›nda oluflan kötü, fleytani etkiler baz› hayvanlara aktar›l›r.

Mitin icras› esnas›nda oluflabilecek kötü tesirlerden korunmak veya kurtulmakiçin yap›lanlar aras›nda y›kanma veya soyunmak, eski elbiseleri veya özel tütsüleryakmak, kan ç›karmak, kusmak ve tükürmek gibi de¤iflik hareketlerle ba¤daflt›r›-lan günah ç›kartma yer al›r. Mitlerin icras› esnas›nda oluflan bu tür kötü fleyleriuzak tutmak için eski insanlara göre en iyisi özellikle de deniz suyunda y›kanmak-t›r. Ancak di¤er bir yararl› süreç de Sofokles’in Elektra’s›nda da belirtti¤i gibi rüya-y› aç›k havada ve günefl ›fl›¤›nda anlatmakt›r. Mitsel kahramanlar›n anlat›lar›n›n an-lat›lmas›yla harekete geçerek çeflitli tesirler meydana getirecekleri inanc› mitlerinicra zaman ve ba¤lamlar›n› da belirler. Avc›l›kla beslenen insanlar aras›nda mitlerve mitsel özelliklere sahip hayvan masallar› av partilerinde anlat›l›r. Bu yüzden,Pawneeler aras›nda bahsedilen masallardan, “do¤ru” hikâyelerden insanlar› açl›k-tan kurtaran mitsel bir kahraman›n hikâyesi gezide yer alan avc›lar taraf›ndan an-lat›l›rd›. Avc›l›¤a gitmeden önce Korwalar birbirlerine avc›l›k hikâyelerini anlatma-ya al›flk›nd›rlar.

Ayn› flekilde, fior, Teleut, Kaçin, Hakas gibi Sibirya Türklerinde de avc›lar ak-flamlar› topland›klar›nda mitsel hikâyeler anlatmak ritüel özelliklere sahip gelenek-sel bir icra ba¤lam›d›r. Hatta s›rf bu amaçla aylarca sürecek ava giderken yanlar›n-da profosyonel hikaye anlat›c›lar› götürürler ve ona da avdan eflit hisse verirler.Çünkü hayvanlar›n do¤al koruyucular› olan “tayga eezi” (tayga iyesi/sahibi) deni-len orman›n ruhu ve di¤er kutsal ruhlar onlar› sonuna kadar dinlemeyi çok sever.O mutlu edilir ve dilerse avc›lara daha çok av vererek av›n bereketli geçmesi sa¤-lan›r. Bu durum anlat›lar›n gerçek anlam›n› gözden kaç›ran ikinci dereceden ak›l-sal bir dürtüdür. Bir anlamda da saç› kurban›yla birleflen ve adeta “söz” ve “öyküsaç›s›”na dönüflen geleneksel bir uygulamad›r.

Altay ve Sibirya avc›lar› taraf›ndan anlat›lan mitsel masallar›n bir ço¤u hayvanmasallar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Kaya üzerlerine çizdikleri resimler de hay-vanlar›n figürlerini ve avc›l›k sahnelerini temsil etmektedir. Resimler genellikle çi-zilen fleyin yeniden üretilmesini teflvik etmektedir. Büyü aç›s›ndan bak›ld›¤›ndada, çizilen ya da boyanan bir resmin söylenen söz gibi bir gücü varsa, bir hayvanya da bitki türünün köken mitini bilen kiflinin türlerinin tüm bireylerini tan›ma gi-bi bir gücü vard›r.

Aç›kça görülüyor ki mit gibi çok içerikli, çok yönlü, çok ifllevli ve çok flekilli birolguyu belirlemede ve tan›mlamada icra ba¤lamlar› da son derece önemli bir yereve role sahiptir. Bu nedenle bugüne kadar yap›lan mit tan›mlar› aras›ndaki farkl›-l›klar›n büyük bir k›sm› içerik, flekil, ifllev ve ba¤lam ölçütlerinden birine veya iki-sine yo¤unlafl›p di¤erlerine yeterince e¤ilmemelerinden kaynakland›¤›n› söylemekmümkündür. Do¤ru bir mit tan›m› için bu dört ölçüte de eflit oranda dikkat etmeközellikle de icra ba¤lam›nda mit anlat›s›na efllik edecek veya onu dramatik bir bi-çimde canland›racak töreni göz önünde bulundurarak karar vermek gereklidir.


Mitlerde anlat›lan olaylar›n onlara inanan birisi için do¤ru bir geçerlili¤i ve ger-çekli¤i vard›r. Bu nedenle, mit teriminin günlük dilde kullan›m› veya mit teriminin“do¤ru olmayan, hayali, uydurma, yanl›fl yola sapt›r›c› fleyler” için kullan›lmas›gerek geleneksel ve gerekse bilimsel yönden hatal›d›r.

Mitlerin icra ba¤lam›, yorumlama yollar› Alan Dundes’in Sacred Narratives (London: Uni-versity of California Press. 1984) adl› kitaptan al›nm›flt›r. Mit nedir, tan›m baflta olmaküzere mitlerin tür, flekil, yap› ve ifllevleriyle ilgili bilgilerin bir k›sm› Mircae Eliade’ninMitlerin Özellikleri (‹stanbul: Simavi yay›nlar› 1993) adl› kitaptan al›nm›flt›r. Bu kitaplar-da, mitlerin tan›m, tür, flekil ve tasnifiyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgileri bulabilirsiniz.

Mitlerin icra ba¤lam›n›n türü belirlemedeki önemini tart›fl›n›z.

M‹TOLOJ‹ NED‹R?Mitoloji veya “mitbilim” dünyan›n en eski araflt›rma alanlar›ndan birisidir. ‹ki biny›ldan daha fazla bir zamand›r, pek çok düflünür ve bilgin mitlere yak›n ilgi gös-termekte ve bu evrensel olguyu anlamaya ve aç›klamaya çal›flmaktad›r. Mitoloji(Myhthology) sözcü¤ü eski Yunanca “mythos” ve “logos” sözcüklerinin birlefltiril-mesiyle oluflturulmufltur. Temel olarak “söz” kavram›n› karfl›lamak için kullan›lanbu iki sözcü¤ün anlamlar›ysa birbirinden çok farkl›d›r. Öyle ki, “mitos” söylenenveya duyulan sözdür. Logos sözcü¤üyse “insanda düflünce, do¤ada kanun” anla-m›ndayd›. Daha sonralar› “logos” sözcü¤ünden “bilim” anlam›na gelen “loji” söz-cü¤ü oluflturulmufltur. Mitoloji, “mitbilim” veya “mitçal›flmalar›” anlam›na gelmek-tedir. Mytos kelimesi Eski Yunan’da 2400 y›l önce icat edildi¤inde adeta “gerçek”leeflanlaml› oldu¤u düflünülen “tarih” (history/historia) teriminin karfl›t› olarak düflü-nülmekteydi. Bu nedenle tarihçi Heredot miti “tarih de¤eri olmayan, güvenilmezsöz” olarak tan›mlamaktayd›. Ayn› nedenlerle filozof Platon miti “gerçeklerle iliflki-siz, uydurma, bofl ve gülünç bir masal” olarak niteler. Mitleri “uydurma”, “efsane”,“söylence”, “kurmaca”, “hurafe”, “fabl” olarak ele alan bu tan›m bugün bilimselolarak geçerlili¤ini yitirmifltir. Ancak birçok kültürün gündelik konuflma dilinde“mit” kelimesi hâlâ bu eski tan›m› ça¤r›flt›r›r biçimde kullan›l›r. Bu tan›m 24 yüzy›lboyunca mitoloji çal›flmalar›na egemen olmufltur. Ülkemizde de hâlâ pek çok eskive yeni kaynakta eski mit tan›m›n›n kullan›lmakta oluflu biraz da bu iki bin y›l› afl-k›n egemenlikten ve ona dayal› al›flkanl›klardan kaynakland›¤› söylenilebilir.

Mitoloji çal›flmalar›nda “eski tan›m” olarak da bilinen bu tan›m baflta BroslavMalinovski olmak üzere 1920’lerden itibaren sosyal bilimcilerin mitlerin yaflamak-ta oldu¤u kültürlerde yapt›klar› alan araflt›rmalar›yla elde edilen bilgiler ›fl›¤›ndageçerlili¤ini yitirmifltir. Mitlerin yaflad›klar› kültürlerde o toplumun bireylerince“gerçek” ve “kutsal” oldu¤una inan›lmas›n›n ortaya ç›k›fl› ve adeta bir “sosyal fer-man” niteli¤inde toplumun gelenek göreneklerine ve inançlar›na yön verdi¤ininanlafl›lmas›, “yeni mit” tan›m›n›n yap›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Dahas›, eski Yunan’da ya-p›lan mit tan›m›n›n, o devirde art›k o toplumda yaflamayan ve dolay›s›yla “gerçek”ve “kutsal” oldu¤una inan›lmayan “ölmüfl mit”lerin göz önünde bulundurularakyap›ld›¤› da anlafl›lm›flt›r.

Mitlere olan 2000 y›l› aflk›n düflünsel ilginin tarihini ve bu süreçte ortaya ç›kanaraflt›rma e¤ilimlerini bir baflka ifadeyle mitoloji tarihini, “antik ça¤” ve “modernça¤”da mit anlay›fl› ve yorumlama bafll›klar› alt›nda ikiye ay›rarak ele alabiliriz:


S O R U

D ‹ K K A T

DÜfiÜNEL ‹M

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Antik Ça¤da Mitoloji Anlay›fl› ve Yorumlama Yollar›Yunan mitolojisinin temel kayna¤› olan Homeros’un Odessa ve ‹lyada adl› epikdestanlar› yaklafl›k olarak M.Ö. 850 y›llar›nda yaz›ya geçirilmifltir. Mit teriminin ica-d›ndan 350 y›l önce yaz›ya geçirilen eski Yunan mitleri ve bunlar›n sanatta ve fel-sefede kullan›m› köken ve nitelikleriyle ilgili tart›flmalar yaklafl›k olarak son 2500y›l boyunca devam etmifltir. Bir baflka ifadeyle, Yunan mitolojisinin yaz›ya geçirili-fli Homeros ve Hesiodos’la bafllar. Özellikle Hesiodos’un Teogoni adl› çal›flmas›n-da, tanr›lar, kutsal ruhlar ve bunlar›n birbirleriyle iliflkileri k›saca teogoniyle ilgiliverdikleri bilgiler mitoloji çal›flmalar›n›n bafllang›c›n› oluflturmufltur.

Mitlerin do¤ufluyla ilgili ilk düflünce üretenlerden birisi de M.Ö. IV. yüzy›lda ya-flayan Sicilyal› Evhemerostur. Evhemeros, halk taraf›ndan “uyduruldu¤u”nu ilerisürdü¤ü mitlerde “tarihî gerçeklik” oldu¤unu düflünür. Ona göre, mitlerde dahaönce yaflam›fl krallar, kahramanlar tanr›laflt›r›larak anlat›lmaktad›r. Evhemeros’unbu düflüncesi çok daha sonralar›, ilk Hristiyan bilginler taraf›ndan “puta tapanlar›”(pagan) Hristiyanlaflt›rmada kullan›lm›flt›r. Pagan dinlerinde olan “puta tapanlar”›ntanr›lar›n›n eskiden yaflam›fl birer insan olduklar› ileri sürülerek “kutsal”l›klar›ndanar›nd›r›lm›fllard›r. Bu yaklafl›m mitoloji çal›flmalar›nda daha sonraki zamanlarda dakullan›lm›fl ve “Evhemerism” olarak adland›r›lm›flt›r.

Mitleri “kutsal”l›ktan ar›nd›rmay› amaçlayan bu yaklafl›m Antik ça¤dan bafllaya-rak günümüze kadar devam etmifltir. Dahas›, tarih boyunca “mitleri” kutsall›klar›n-dan ar›nd›rarak onlar› akla, mant›¤a daha da önemlisi kendilerine has “mitsel” ve“kutsal” söylemden ar›nd›rarak, mitlere karfl› olanlar›n inançlar›na uygun hale ge-tirmenin üç tipik tarz› oluflmufltur. Bir baflka ifadeyle, mitleri mitolojiden ar›nd›rmatipolojisinin, üç ana türü veya flekli vard›r:

a. Mitleri Terminolojik Ar›nd›rma: Terminolojik bir mitolojiden ar›nd›rmadanbahsetmek mümkündür. Bu, as›l kelimenin yani mitin kaç›n›ld›¤› fakat hikayeninkorundu¤u anlam›na gelmektedir. Hristiyan inanc›ndaki “Dirilifli” bir mit olarakadland›rmak, “mit” kelimesinin afla¤›lay›c› bir anlam› oldu¤unu düflünen bir Hris-tiyana baya¤› bir hakaret olur. O, muhtemelen “tanr›sal hikaye” ya da “kutsal ta-rih” gibi bir ifadeyi tercih edecektir. Bu durum hemen hemen bütün dinlerin mü-minlerince paylafl›lan bir ar›nd›rma yoludur. Mitleri flu veya bu ölçüde “do¤ru” ve“hakiki” dinlerin da¤›lm›fl parçalar› veya tesirleri olarak görürler.

b. Mitleri Bütünleyici veya Dengeleyici Ar›nd›rma: Mitolojiden ar›nd›rman›n di-¤er ana flekli bütünleyici ve dengeleyici olarak nitelendirilebilir. Burada efsanevigeleneksel “ilkel” yaftalamas›yla tamamen yads›nmaktad›r; böyle hikayelerin uygarbeyinler için gereksiz oldu¤u iddia edilmektedir. Bu nedenle iki sorunla karfl›lafl›-r›z: Mitlerin devam etmekte olan varl›¤›n› ve uygulad›klar› etkiyi nas›l aç›klayaca-¤›z? Di¤erlerini bu hikayelerin de¤ersizli¤ine nas›l ikna edece¤iz? Birinci soru ge-nellikle “ilkel” ve “uygar” kavramlar› etraf›nda yo¤unlaflan evrimsel tart›flmalar yo-luyla cevapland›r›lmaktad›r. Miti ortadan kald›rmaya istekli olan filozoflar, mitinkültüre olan katk›lar›na mant›kl› aç›klamalar getirilirse, onu “kutsal”l›ktan ar›nd›r-man›n kolaylaflt›¤›n› fark etmifllerdir. Bu nedenle, mitin yerini ve onun kültür içeri-sindeki yerini neyin alabilece¤ine yönelik yap›c› öneriler sunmaya çal›flmaktad›rlar.

c. Mitleri K›smî ve Yorumlay›c› Ar›nd›rma: Mitolojiden ar›nd›rman›n üçüncüflekli k›smî ve yorumlay›c› türdür. Bu düflünce çizgisinin yandafllar› mitlere kelime-si kelimesine inanman›n bir do¤rulu¤u olmad›¤›n› ileri sürerler. Mitlerin sembol yada simge oldu¤unu söylemektedirler: önemli olan onlar›n alt›nda yatan› sezmektir.Bu sezgiyi elde etmek için neye inanmam›z gerekti¤ini aç›klayabilen bir çevirme-


ne ihtiyac›m›z vard›r. Bu çevirmen rolünü üstlenen de mitleri çeflitli flekillerde yo-rumlayabilir, onlar› “kutsal”l›ktan ar›nd›rarak sunabilir. Bu tür bilimsel çal›flma ad›-na, “mitleri kutsall›ktan ar›nd›rma”y› bir bak›ma onlar› “mit”likten ç›kararak, bafl-ka kategorilere indirgeyerek baflka türlere dönüfltürme yaklafl›mlar›, ilk iki ar›nd›r-ma tipini de içerecek flekilde, “mitolojisöküm” veya “antimitoloji” gibi (demytho-logisation) terimlerle adland›r›l›r. Antik ça¤dan Ortaça¤›n sonuna kadar mitlerle il-gili olarak ortaya ç›kan yaklafl›mlar›n neredeyse tamam› bu karakterdedir.

‹lk Ça¤da Sofist ve Neoplatonist filozoflar, mitleri ahlak ve ruh gerçekliklerininbirer sembolü olarak görmüfllerdir. Platon ve daha sonralar› Epiküryenler, devletdininin ola¤anüstü inançlar›n›n bozulmalar›n› önlemek ve tarihi gerçeklerin halk-tan saklanmas› için mitlerin kullan›ld›¤›n› ileri sürerek onlar› reddederler. Ayn› fle-kilde, Aristo, kanun koyucular›n halk› yönetebilmek, onlar› iyiye yönlendirebilmekiçin mitleri uydurduklar›n› düflünmüfltür. M.S. II. yüzy›l›n bafllar›nda yaflayan Aelli-us Theon, mitin hakikatten bahseden “uydurma” bir aç›klama oldu¤u kanaatinde-dir. M.S. III. yüzy›lda Plotinos ve Porphyrios mitlerin felsefî düflünceler, gelenek vedinî inançlar›n sembolü oldu¤unu ifade ederler.

Orta Ça¤’da Kilise hemen her fleye hakimdir ve mitler hakk›ndaki görüfller de,ilk Hristiyan bilginlerin getirdi¤i mitlerde daha önce yaflam›fl krallar, kahramanlartanr›laflt›r›larak anlat›lmaktad›r, fleklindeki aç›klama çerçevesinde yo¤unlaflm›flt›r.Ancak on yedinci ve onsekizinci yüzy›lda mitler, “dinsel geleneklerin flekillerini de-¤ifltirmifl inançlar›ndan baflka bir fley de¤il” diye kabul edilirler. Bunlardan RahipBanier, Yunan mitleri ile azizlerin hikâyeleri aras›nda ba¤lar kurarak mitleri tarih-le örtüfltürmeye çal›fl›r. Bu ba¤lamda en eski dönemden Orta Ça¤’a kadar mit ol-gusunu aç›klamak üzere Bat›’da ço¤unlukla antik ça¤da ve eski Yunan filozoflar›taraf›ndan gelifltirilmifl yorum ve temel bak›fl aç›lar›n› 10 bafll›k alt›nda toplamakmümkündür.

1. Mitlerin mitograflarca tespiti: Mitlerin sözlü kaynak ve törenlerden yaz›yageçirilmesi veya mitograflar›n yaz›ya geçirdiklerinin bir bölümü dini eylemlere, birbölümü ise edebiyata aittir. Hesiod, Teogonia adl› eserinde, dini düflünce, eylemve karakterler üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Homer ise, anlatt›¤› Odessa ve ‹lyada adl›destanlar›nda eski Yunan mitolojisiyle ilgili gelenekleri aktarm›flt›r. Mitoloji çal›fl-malar› da eski Yunanda bu yollarla bafllam›flt›r.

2. Mitlerin felsefi elefltirileri: Farkl› filozoflarca çeflitli türden felsefi elefltiriler ya-p›lm›flt›r. Geleneksel olarak bu elefltirilerde mitlerin reddi veya “gerçek” olmad›k-lar›na dair anlay›fl ortakt›r. Mitleri reddetmek yerine farkl› anlay›fllarla aç›klama vek›smen de olsa çeflitli kavramlar do¤rultusunda indirgeyerek kurtarma e¤ilimidir.Bunlar Xenophanes’in tek tanr›c›l›¤›ndan, Heraclitus’un panteistik kavram›ndan,Plato’nun dini, uygar olmayan toplumsal s›n›flarla bafl etmek için bir alet olarakgördü¤ü alayc› görüflüne kadar yayg›nd›r.

3. Bilim öncesi yorum: Evreni tek nedene ve maddeye indirgeyerek aç›klama-ya çal›flan filozoflar mitleri do¤rudan ne kabul ne de reddetmifllerdir. Thales’e gö-re, su her fleyin bafl nedeniydi ve Anaximander sudan evrenin temeli olan maddeolarak bahsetmifltir. Bu fiziksel kaynaklar›n birinin ya da di¤erinin ön plana ç›ka-r›l›fl› üstüne düflünceler do¤al bilimi dinle çok çeliflmemekteydi. Bu nedenle mitle-rin kabul ya da reddedilmesi bu ba¤lamda do¤rudan bir amaç olmaktan ç›kar.

4. Do¤al fenomenlere dayanan mecazi aç›klama: Mitleri Apollo’nun atefl, Po-seidon’›n su, Artemis’in ay ve Hera’n›n atmosfer oldu¤u do¤al fenomenlere daya-nan mecazi aç›klamalar olarak düflünen bak›fl aç›s›d›r. Bu bak›fl aç›s› mitleri meca-zi aç›klamalar olarak yorumlamak suretiyle aç›klamaya çal›flm›flt›r.


Mitograf: Mitleri yaz›yageçirenlere “mitograf”denilir.

5. Ruhsal özelliklere dayanan mecazi aç›klama: Mitleri, Athena’n›n do¤ru ka-rar, Ares’in manas›zl›k, Aphrodit’in istek ve Hermes’in sezici zihin oldu¤u ruhsalözelliklere dayanan mecazi aç›klamalarla izah eden bak›fl aç›s›d›r.

6. Etimolojik yorumlar: Ayn› zamanda mitlerin anlam yaratt›¤› izlenimini olufl-turmay› amaçlam›flt›r. Tanr›lar›n s›rr›n›n isimlerinde ve lakaplar›nda sakl› oldu¤udüflünülmekteydi. Plato “oeiv” fiilinden, insano¤lunun y›ld›zlar›n düzenli hareketi-ni gözlemleyerek tanr› fikrini yaratt›¤› kuram›n› gelifltirmifltir. Sab›rl› Kleanthes’inApollo için iki tane alternatif etimolojisi vard›.

7. Tarihsel yorumlama: Herodotus taraf›ndan kurulmufltur. Mitler ve tanr›larYunan kültürüne her zaman di¤er kültürlerden al›nm›flt›r. Daha sonra Poseidonolarak adland›r›lan Libyal› tanr›lar veya Zeus, Athena ve Apollo diye bilinen M›s›rtanr›lar› bulunmaktayd›. Tanr›lar›n isimlerinin ve vas›flar›n›n yorumlar› bu anlay›flakan›t olarak hizmet etmektedir.

8. Efsanelerden geleneklerden kaynakland›¤›na inan›lan yorumlama: Bu an-lay›fl da tarihidir. Fakat bu bak›fl aç›s› Eski Yunan mitolojisindeki tanr›lar› insanla-r›n hayatlar›ndan meydana gelmifl olarak aç›klamaktad›r. Herodotus ve Prodicusbu yönde önerilerde bulunmufltur. Daha sonra Heracles ve Aesculapius ve ça¤daflörnekleri temsil etmektedir. ‹nsanlara, önde gelen krallara ve kahramanlara atfedi-len kült fikri Sicilyal› Euhemeros taraf›ndan kullan›lm›flt›r.

9. Sosyal kontrol yolu olarak yorumlama: Rahiplerin, yasamanlar›n, yöneticile-rin hilekarl›¤› zeki yöneticilerin sayg›s› azald›¤›nda ortaya ç›km›flt›r. Critias tanr›la-r›n sosyal düzeni sürdürmek için yarat›ld›klar›n› ö¤retmifltir. Epicurus insan›n kötüvicdan›n› mitlerin ana kayna¤› olarak kabul etmifltir ve Polybius atalar›n tanr›lar›,bilinmeyenin korkusuyla cahil y›¤›n›n› zaptetmek için yaratt›klar›n› söylemifltir. Soc-rates ve Plato mitlerin içeri¤ini daha çok flairlerin hayal gücüne dayand›rm›fllard›r.

10. Psikolojik yorumlar: Bir inanc›n ve ibadetin kayna¤› olarak korku di¤erleri-nin yan› s›ra Epicurus taraf›ndan da desteklenmifltir. Prodicus, tanr›lar›n ibadetininiyi bir hasat, baflar›l› bir av için duyulan minnettarl›¤a dayand›¤›n› düflünmüfltür; o,insan›n evrenin ve dünyan›n lütfuna ve yarar›na tepkisidir. Tanr›lar iyi huylu güç-lerdir: ekmek= Demeter, flarap= Dionysus, atefl= Hephaistos.

Bu bak›fl aç›lar› Ayd›nlanma Devri’nin bafllang›c› ile sars›lm›flt›r. Ancak 20. yüz-y›l bafllar›nda baflta halkbilimi olmak üzere sosyal bilimlerin mitlerle ilgili alanaraflt›rmalar›na dayal› çal›flmalara kadar önemlerini korumufllard›r. Günümüzdegeçerliliklerini yitirmifltirler ve mitoloji çal›flmalar›n›n Antik dönemini yans›tan ta-rihsel bir bilgiden baflka bir öneme sahip de¤ildirler.

Modern Ça¤da Mitoloji Anlay›fl› ve Yorumlama Yollar›Mitler her ne kadar Rönesansla birlikte yeniden ilgi görmeye bafllam›flsa da, bu il-gi Ortaça¤ boyunca daha önceki dönemlerde ortaya ç›kan bak›fl aç›lar›n›n uzant›-s› gibidir. Dahas› bu dönem boyunca da “mit” denilince akla gelen sadece eski Yu-nan mitleridir. Bu nedenle, mitlerin modern dönem çal›flmas› Ayd›nlanma Ça¤› ilebafllam›flt›r. Bu dönemi önceki dönemlerden farkl› k›lan fley mitlerin dünyan›n bir-çok yerinde keflfedilmifl olmas›d›r. Bunlar sadece ilkel olarak adland›r›lan insanla-r›n mitleri de¤il ayn› zamanda flafl›rt›c› bir flekilde, Avrupal› bilim adamlar›na ilkolarak 1755 kadar geç bir zamanda tan›t›lan Eddas’›n kuzeyli mitolojisi gibi metin-lerdir. Bu ba¤lamda, Ayd›nlanma döneminde, mitler insanlar aras›nda evrensel birfenomen olarak görülmekteydi ve onlar›n alt›nda nelerin yatt›¤›n› keflfetmek içindaha ileri seviyede entellektüel güç kullan›lm›flt›r.


Entellektüel: Ayd›n.

Bir baflka ifadeyle, feodalizmden kapitalist politika ekonomisine do¤ru olan ta-rihsel de¤iflim Ayd›nlanma’n›n yolunu açm›flt›r. Kapitalizmin kaç›n›lmaz gere¤i ya-y›lma ve siyasi s›n›rlar› hiçe sayacak evrensel bir dünya görüflü oluflturmakt›r buise Ayd›nlanma taraf›ndan sa¤lanm›flt›r. Akl› ve ak›lc›l›¤› ön planda tutan Frans›zAyd›nlanmas›’n›n rasyonalist düflünürleri, mitleri, hurafe diyerek reddetmifllerdir.Bununla birlikte Ayd›nlanma’n›n Voltaire, Montesquieu gibi önemli düflünürleriAsya ve Amerika yerlilerinin törenlerini karfl›laflt›rm›fl ve onlar›n eflitlikçi ve hofl gö-rülü olduklar›n› belirterek kendi toplumlar›n› elefltirmifllerdir.

Bu süreçte iyice belirginleflen “soylu vahfli” (noble savage) kavram› Romantik-lerce daha da gelifltirilerek Yunan ve Avrupa merkezci düflüncelerin d›fla aç›lma-s›nda büyük rol oynayacakt›r. Bu ba¤lamda, ‹talyan filozof G. B. Vico mitleri, hay-van masallar›n›, halk f›kralar›n› tarihin canl› flahitleri olarak görür ve bunlar›n ince-lenmeden tarihin bilinemeyece¤ini düflünür. Filozof Vico’ya göre mit, dil ve fliir il-kel toplumlar›n dünya görüflünü, geleneklerini ve dinini aksettiren aynalard›r. Vi-co’ya göre mitlerin oluflmas›nda, tabiat›n insanlaflt›r›lmas› ve ilahilefltirilmesi, tabia-t›n fethedilmesinin sembolleri, tanr›lar›n sosyal ve siyasi tasviri ve tanr›lar›n insan-laflt›r›lmas› ve onlara allegorik anlamlar verilmesi rol oynam›flt›r.

18. yüzy›l›n sonlar›nda Ayd›nlanma ve Rasyonalizm’e karfl›t bir hareket olarakortaya ç›kan Romantizm’deyse mitler, flâirane ilham›n kayna¤›, felsefî düflünceninve kültürel tarihin kay›tlar› olarak kabul edilmifltir. Bir baflka ifadeyle, 18. yüzy›l›nsonu ve 19. yüzy›l›n bafl›ndaki Romantizm hareketi mitleri insanlar›n en derin ya-rat›c› potansiyellerinin bir ifadesi olarak alg›lam›flt›r. Mitler; oyun yazarlar›, flairlerve ressamlar için sürekli bir esin kayna¤› olmufltur; insan varl›¤›yla ilgili derin ger-çeklikleri belirtmifllerdir ve böylece insan›n çocuklu¤unun hat›ras› olarak alg›lan-mam›flt›r. Asl›nda, geliflmelerinin ilk dönemlerinde insano¤lunun sadeli¤i onu son-raki karmafl›k ça¤larda var olmayan gerçekli¤in sezgilerine aç›k olmas›n› sa¤lam›fl-t›r. Bu nedenle mitler yetersiz bilim olarak tan›mlanmam›fl fakat sembolik olarakifade edilmifltir.

19. yüzy›lda mit çal›flmalar› art›k sistematik bilimsel bir disiplin kimli¤i kazan›r.Dahas› 19. yüzy›la kadar mit dendi¤inde neredeyse tamamen “Yunan Mitleri” an-lafl›l›rken bu yüzy›ldan itibaren hemen hemen bütün milletlerin mitolojisi oldu¤ugerçe¤i ortaya ç›kar. 19. yüzy›lda mitler konusunda sistematik araflt›rma yapan on-lar› aç›klamak için ço¤u zaman tek bir kavram veya olguya dayal› olarak bütüneyönelik çeflitli kuramlar ileri süren araflt›rma e¤ilimlerinin ve ekollerinin yaklafl›m-lar›n›n tamam› bugün geçerliliklerini yitirmifllerdir. Meselâ, 19. yüzy›l›n en meflhurmit kuramlar›ndan birisi Max Müller taraf›ndan ortaya at›lan ve mitleri tamamengüneflin yans›malar› olarak izah etmesi nedeniyle “Günefl-Mitolojistler” (Solar-mythologist) olarak adland›r›lan yaklafl›m bu konuda olup biteni anlatan iyi bir ör-nektir. Günümüzde, mitlerin tek bir kavrama indirgenerek aç›klanabilecek basit ol-gular olmad›¤› tam tersine son derece kar›fl›k, karmafl›k ve çok yönlü, çok ifllevliolduklar› gerçe¤i ortaya ç›km›flt›r.

20. yüzy›ldaki mit çal›flmas› 19. yüzy›ldaki mit biliminden önemli ölçüde farkl›-l›k göstermektedir. Sosyal bilimlerin alan araflt›rmalar›yla elde edilen bilgiler ›fl›¤›n-da yenilenen mit kavram› ve tan›m›, mitleri anlamaya ve aç›klamaya yönelik yenikuramsal bak›fl aç›lar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu ça¤dafl kuramlar›nbirbirlerini reddetmekten çok bir ölçüde birbirlerinin eksik b›rakt›klar› noktalar›kaplamalar› ve tamamlamalar› söz konusudur. Bir baflka sonuçsa, mitlerin dahaönceki yüzy›llarda zannedildi¤inden çok boyutlu olmalar› gerçe¤inin anlafl›lmas›-d›r. Buna ba¤l› olarak geçmiflin tek bir kuram meydana getirerek ele al›nan olgu-


yu tamamen onun do¤rultusunda anlama ve aç›klama anlay›fl›ndan uzaklafl›lmas›-d›r. Bu ba¤lamda, mitlere bir de¤il birden çok bak›fl aç›s›yla yaklafl›labilir. Mitlereyöneltilen sorunun do¤as›na ba¤l› olarak afla¤›daki on iki farkl› kuramsal bak›fl aç›-s›n›n herhangi birinden ya da birkaç›ndan yararlanmak mümkündür:

1. Biliflsel kategorilerin kayna¤› olarak mit: Mit gizemli olaylar için bir aç›klamaolarak görülmektedir. Farkl› olaylar aras›nda iliflki kurmak için zihnin evrenin bel-li özelliklerini kavramsallaflt›rmas› gerekmektedir. Mitleri ak›lc›l›k eksikli¤inin so-nuçlar› olarak yorumlamaktad›r. Bu, mitin Ayd›nlanma döneminde aç›klanmas›kuram› olarak tan›mlanabilir. Bu ba¤lamda, mit, bilimsel nedenleri hatal› olarakanlamad›r. Fakat insanlar fenomeni aç›klama gere¤i duyduklar› için, bu kuramlar›bilimsel bilgi olmadan ileri sürmektedir. Bunun bir sonucu do¤al güçlerin kiflilefl-tirilmesidir. F›rt›na, y›ld›r›m, gök gürlemesi ve benzeri do¤al güçler kiflisellefltirile-rek bunlara ait mit dedi¤imiz aç›klamalar ileri sürmüfllerdir. Ayn› flekilde, insano¤-lu ilkel döneminde inand›klar› do¤aüstü kiflilere kendi ac›mas›z yollar›n› uygula-d›klar› için, tanr›lar›n ac›mas›z davran›fllar› hakk›nda mitler ortaya ç›km›flt›r.

2. Sembolik bir ifade türü olarak mit: Mit fliir veya müzik gibi di¤er yarat›c› et-kinliklere eflit olarak görülmektedir. Mitin kendine özgü kurallar›, gerçe¤i, kendi-ne özgü ifade flekilleri bulunmaktad›r: ‹nsan beyninin bir izdüflümü, dünyan›nsembolik bir yap›land›rmas› olarak görülebilmektedir. Büyük ölçüde Romantikle-rin mitlere bak›fl aç›s›n› yans›tan bir yaklafl›md›r.

3. Bilinçalt›n›n izdüflümü olarak mit: Mit, k›smen insanlar, k›smen ayn› ›rk›n,ulusun, kültürün üyeleri taraf›ndan paylafl›lan bir temele iliflkin olarak anlafl›labil-mektedir. Freud hayal kavram›n› mit örnekleri olarak sunmufltur. Mesaj de¤ifltirilirve k›salt›l›r; bilinçalt›n›n izdüflümü k›smen gelenek k›smen de yaflam›n temel do¤-rular› taraf›ndan kontrol edilmektedir. Psikoanalitiklerden Wundt, Freud ve Jung’unbak›fl aç›lar› içinde yer alan bir yaklafl›md›r.

4. Dünya görüflü olarak mit: Mitlerde insan belli bafll› toplum, kültür ve do¤aproblemleriyle karfl›laflmaktad›r. Mitler, hem kiflisel e¤ilimleri hem de sosyal gerek-sinimleri karfl›layacak farkl› unsurlar› seçme f›rsatlar›n› sunmaktad›r. Bu unsurlar-dan kiflisel ayn› zamanda da geleneksel dünya görüflü yaratmak mümkündür.

5. Davran›fl flekli olarak mit: Mitler, geçmiflin âdetlerine ba¤l› olarak bugünküdurumlar› anlaml› bir perspektife yerlefltirerek kabul edilmifl olan davran›fl flekille-rine destek ç›kmaktad›r. Mitler, zorunluluklar ve imtiyazlar için geçerli bir gerekçesunmaktad›r. Mitler insanlara sosyal olarak bozucu etkilere maruz kalmaks›z›nduygular›n› d›fla vurma ve kendilerini ferahlatma imkan› sa¤layarak emniyet sü-baplar› gibi hareket eder. Psikolojik, davran›flç›-ifllevsel bak›fl aç›s› içinde yer alanbir yaklafl›md›r.

6. Sosyal kurumlar›n onay› olarak mit: Mitler kurumlara destek olmaktad›r. Ri-tüelle beraber genel dini de¤erlere anlam katmakta ve onlar› birlefltirmektedir. ‹fl-levselci yaklafl›mlar içinde yer alan bir bak›fl aç›s›d›r.

7. Sosyal uyumlulu¤un belirteci olarak mit: Mitler gelifligüzel bir hikaye kolek-siyonu olarak kabul edilmezler. Bir kültürde efsanevi konular›n da¤›l›m› ve bu kül-türde neyin sosyal olarak uygun oldu¤u aras›nda aç›k bir iliflki vard›r. ‹fllevsel-Ya-p›sal bak›fl aç›s› içinde yer alan bir yaklafl›md›r.

8. Kültürün, sosyal yap›n›n, vb. aynas› olarak mit: Mitlerin kültürün belli yön-lerini yans›tt›¤› düflünülmektedir. Bu yans›ma nadiren direkt veya foto¤rafiktir; fa-kat alg›lanmas› zor olan de¤erleri ortaya ç›karabilmektedir. Franz Boas ve ö¤ren-cilerinin yo¤un olarak uygulad›¤› konusal (tematik) ölçütü ön planda tutan biraraflt›rma çizgisidir.


9. Tarihsel bir durumun sonucu olarak mit: Vurgu, mitlerin oluflumunda en et-kili olan olaylar›n yeniden yap›land›r›lmas›ndad›r. Mitler tarihi geçmifllerin ›fl›¤›ndade¤erlendirilmektedir. Bu ba¤lamda yeni tarihi geliflmeler aç›s›ndan mitlerin mü-teakip kullan›mlar› ve bunlar›n mitlerin kökenlerine uygun olarak uygulanmas›n›dikkate al›p bunlar üzerinde yo¤unlaflan bir araflt›rma e¤ilimidir.

10. Dinî iletiflim olarak mit: Mitler, farkl› araçlarla göndericiden al›c›ya aktar›-lan bilgi olarak alg›lanabilmektedir. Bu iletiflim sürecinin daha yak›n bir inceleme-si, din dilinde ve sözsüz ifade flekillerindeki k›saltma ve indirgemeleri gözlemleme,bir iletinin temel unsurlar›n›n tan›m› gibi fleyleri içermekte olan bir bak›fl aç›s›d›r.

11. Dinî bir tür olarak mit: Mitler ilkesel olarak do¤as› anlat› olarak kabul edil-mektedir. Fakat di¤er anlat› türlerine ve mitin iletisinin yay›lmas›na katk›da bulu-nan destans› olmayan türlere ba¤l› olarak incelenmektedir. Mitin bu tür incelemeyönü geleneksel türlerin özellikle iletiflim sürecinin ve mitin içerdi¤i mesaj›n yay›l-mas›n›n dinî bir tür olarak mitin do¤as›n› belirledi¤ini vurgulayan ve mitleri yo¤unolarak bu yönüyle inceleyen bak›fl aç›lar› özellikle dinler tarihçileri aras›nda yay-g›nd›r.

12. Yap› arac› olarak mit: Yap›sal olarak nitelendirilen fakat mitlerin dili, içeri-¤i ve yap›s›yla çeflitli yollarla ilgilenen araflt›rma metodlar› genellikle bu kategori-ye aittir. Örne¤in, mitlerin yap›s› dizimsel ya da modelsel aç›dan incelenebilmek-tedir. Lévi Claude Strauss’un yap›sal mitoloji çal›flmalar›ndaki “ikili karfl›tl›k kavra-m›” bu ba¤lamda en son ve en popüler bak›fl aç›lar›ndan bir tanesidir.

Yukar›da antik ve modern zamanlarda yer alan bak›fl aç›lar› ve yorumlama yol-lar› bafllang›c›ndan günümüze kadar mitolojinin temel kavramsallaflt›rmalar›n› içer-mektedir. Bir baflka ifadeyle mitin bilimsel literatürde kazand›¤› farkl› anlamlar›,aç›klamalar› ve kullan›mlar› anlamay› kolaylaflt›r›c› bir tasnif elde etmifl oluyoruz.

Mitlerin icra ba¤lam›, bilimsel yorumlama yollar›yla ilgili bilgilerin bir k›sm› Alan Dun-des’in Sacred Narratives (Los Angeles: University of California Press, 1984) adl› kitab›ndanal›nm›flt›r. Mit nedir, tan›m› baflta olmak üzere mitlerin tür, flekil, yap› ve ifllevleriyle ilgi-li bilgilerin bir k›sm› Mircae Eliade’nin Mitlerin Özellikleri (‹stanbul: Simavi Yay›nla-r›,1993) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu kitaplarda, mitlerin tan›m, tür, flekil ve tasnifiyle il-gili daha ayr›nt›l› bilgileri bulabilirsiniz.

Mitleri “kutsal”l›ktan ar›nd›rma tiplerinin niçin ortaya ç›km›fl olabilece¤ini tart›fl›n›z.

M‹TOLOJ‹ VE EDEB‹YAT ‹L‹fiK‹S‹ NASILDIR?Mitlerin yaflamas› veya “yaflayan mit” demek onlara inanan insanlar›n tüm davra-n›fl ve etkinliklerini onlara göre temellendirmesi ve aç›klamas› demektir. E¤er in-sanlar mitlere inanm›yor; davran›fl ve etkinliklerini baflka flekilde meselâ bilimselolarak temellendiriyor ve aç›kl›yorsa art›k bu mitler “ölü mitler”dir. Ölü mitlerin an-lat›lmas› ve kuflaktan kufla¤a e¤lenmek hatta bilgilenmek gibi inanma ve ona göreyaflama d›fl›ndaki amaçlarla aktar›lmas›ysa edebiyattan baflka bir fley de¤ildir. Ölümitlerin olay, motif, kahraman, epizot hatta tür baz›ndaki sözlü aktar›mlar› “SözlüEdebiyat” icralar›, yaz›l› aktar›mlar›ysa “Yaz›l› Edebiyat” metinleri yoluyla olur.

Sözlü Edebiyat-Mit ‹liflkisiMitleri veya miti tan›makla, fleylerin “kökeni” tan›n›r. Mitolojik düflünceye göre kö-keni tan›nan bir fleyi egemenlik alt›nda tutmak ya da iste¤e göre çekip çevirmekve ifle koflmak mümkündür. Mitleri yaflad›klar› ba¤lamda tan›ma “d›flsal” ve “soyut”


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

bir tan›ma de¤ildir. Bu ba¤lamda miti törenle anlatarak ve do¤rulad›¤› ritüeli ger-çeklefltirerek “yaflanan” bir tan›ma söz konusudur. Bu nedenle de mitler kutsald›r.Birçok erkek egemen toplumda kad›nlar›n ve çocuklar›n önünde anlat›lmay›fllar›-n›n nedeni de budur. Mitlerin anlat›m›nda, anlat›n›n do¤ru, eksiksiz ve ciddiyetiçinde anlat›lmas› beklenilir. Mitlerin bu flekilde anlat›lmad›¤› zaman mitin kutsal-l›¤›na sayg›s›zl›k edildi¤i düflünülür. Böyle davrananlar›n kutsal ruhlar taraf›ndancezaland›r›laca¤›na inan›l›r.

Çeflitli nedenlerle kutsall›¤›n› yitiren mitlerse, “yalanc› öykü” (gerçek olmayan)diye adland›r›l›r. Bu tür öykülerin gerçek olmad›klar›na dolay›s›yla mit olmad›kla-r›na inan›l›r. Bu tür kutsall›¤›n› yitiren mitler sözlü edebiyat›n (halk edebiyat›) an-lat›lar›n›n temelini oluflturur. Günümüzde dünyan›n hemen her yerinde ve hemenher kültürde rastlan›lan bir y›¤›n masal ve efsane bafllang›çta, “gerçek öykü” yanikutsal mit olarak kabul ediliyordu. Hatta bunlardan baz›lar›n›n baz› toplumlardahâlâ eski zamanlardaki kutsall›klar›n› koruduklar› ve mit olarak kabul edildikleride görülebilir.

Bu ba¤lamda özellikle fabller, hayvan masallar› gibi hayvanlardan söz eden an-lat›lar dikkat çekicidir. Büyük bir ihtimalle bu tür hayvanlardan söz eden anlat›larbafllang›çta birer mittiler. Bu anlat›lardaki hayvanlar da hayvan k›l›¤›na girmifl tan-r›lar, kahramanlar veya mitsel atalar olarak görülür ve inan›l›rd›. Bu bak›mdan söz-lü edebiyat kutsall›¤›n› yitirmifl mitlerin ikinci bir hayata ve iflleve kavufltu¤u yenibir var olufl zeminidir. Bu yaklafl›ma göre, masallar›n, efsane ve fabllerin kiflileri,eski mitlerin tanr›sal varl›klar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Ayn› flekilde bu tür ma-sallarda ve fabllerde anlat›lan olay ve serüvenler de kutsall›¤›n› yitirmifl ve yar› ya-r›ya unutulmufl eski mitlerdir. Bu nedenle de hayvan masallar›nda, efsanelerde vefabllerde mitlerle ba¤lant›l› unsurlara çok s›k olarak rastlan›l›r.

Öte yandan, mitlerin tafl›d›klar› pek çok özelli¤inin yaz›l› edebiyat›n kuramsalçerçevesini çizen ve özelliklerini ortaya koyan aç›klamalarla örtüfltü¤ü ve edebi birde¤eri haiz oldu¤u görülür. Ünlü edebiyat teorisyeni Rene Wellek yaz›l› edebiya-t›n kuramsal çerçevesini çizerken edebi eserin, bir imaj veya tablo olmas›n›, sosyalolmas›n›, tabiatüstü olmas›n›, tahkiyeli bir fley veya hikâye olmas›n›, arketip ka-rakteri tafl›mas›n›, evrensel olmas›n›, zamana ba¤l› olmayan ideallerimizin za-man içinde geçen olaylarm›fl gibi sembolik bir flekilde temsil edilmesini, bir prog-ram ya da öte dünyadaki hayatla ilgili olmas›, mistik olmas› gibi özellikler s›ralarki bunlar›n hepsi de mitlerin de tafl›d›¤› özellikler ve edebi de¤erlerdir.

Yaz›l› Edebiyat-Mit ‹liflkisiYaz›l› edebiyat ile mitlerin iliflkisi bir bak›ma yaz› tekni¤inin tarihi kadar eskidir.Bilinen en eski yaz› tekni¤i ve gelene¤i olan Sümer yaz›s›yla yine bilenen en eskimit gelene¤inin yaz›ya geçirildi¤i bilinmektedir. Sümerlerin “G›lgam›fl” adl› mitolo-jik destan›n yaz›ya geçirilmesi buna tipik bir örnek olarak verilebilir. Ayn› flekildeSümerlerden kalma çivi yaz›s›yla yaz›lm›fl kil tabletlerin okunmas›yla ortaya ç›kanTufan benzeri büyük sele iliflkin metinler de Sümer Mitolojisi’nin yaz›ya geçirilmiflörnekleridir. Eski M›s›r uygarl›¤›n›n eseri olan yaz›ya geçirilmifl “Ölüler Kitab›” gi-bi mitolojik metinler de en eski örnekler aras›ndad›r. Hititlerin de mitolojileriyle il-gili pek çok yaz›l› kay›t b›rakt›klar› bilinmektedir. Hintlilerin Sanskritçe adl› eski veölü dillerinde yaz›ya geçirdikleri Ramayana baflta olmak üzere çeflitli mitolojik me-tinleri mitlerin yaz›ya geçiriliflin erken örnekleri aras›nda sayabiliriz. Ancak yukar›-da detayl› olarak ele ald›¤›m›z gibi “mit” kelimesinin icad› ve eski mitlerin dinî veedebî amaçlarla yaz›ya geçirilmesi ve zaman içinde söz konusu mitlerin ne olduk-lar›n› aç›klamaya yönelik ilgi eski Yunan’da ortaya ç›km›flt›r.


Rönesans ile birlikte Avrupa’da mitlere yönelik yeniden ilgilenmenin bafllama-s› mitlerle yaz›l› edebiyat iliflkisinin yeni bir dönemidir. Eski Yunan’›n yeniden kefl-fi özellikle Ovid’in fliirleri flairler ve sanatkarlar üzerinde büyük bir tesir meydanagetirmifltir. Ayn› flekilde eski Yunan mitolojisinden konular, simgeler ve kahraman-lar Rönesans sanatkârlar›na gelenekselleflmifl Hristiyanl›kla ilgili konulardan çokdaha çekici ve cazip görünmüfltür. Bu yolla edebiyat baflta olmak üzere çeflitli gü-zel sanatlarda eski Yunan mitolojisi bir ilham kayna¤› olarak büyük tesirler mey-dana getirmifltir. Latince yoluyla eski Yunan mitolojisinden esinlenen fliirler yazanflairler aras›nda ‹talyan Petrarch, Boccaccio ve Dante gibi isimler say›labilir. Ayn›flekilde Kuzey Avrupa’da da eski Yunan ve Latin metinleri yerel ve ulusal dilleretercüme edilir. Buna ba¤l› olarak da Yunan mitolojisinden ilham alan flairler orta-ya ç›km›flt›r. ‹ngiltere’de Cahuccer, John Milton gibi isimlerden bafllayarak Shakes-pare’den Robert Bridges’e kadar hemen hemen bütün ünlü flairler bunlar aras›nda-d›r. Almanya’da Goethe, Fransa’da Jean Racine eski Yunan dramas› üzerinde çal›fl-m›fllard›r. Racine pek çok eski Yunan miti üzerinde çal›flmalar yapm›flt›r. 18. yüz-y›lda ortaya ç›kan Ayd›nlanma hareketi mitleri “ak›ld›fl›” olarak görmesine ve on-lara karfl› olumsuz bir tav›r almas›na ra¤men Handel’in Admeto ve Semele, Mo-zart’›n Idomeneo, Christop Gluck’›n Iphigénie en Aulide gibi eserlerinin kayna¤›eski Yunan mitolojisidir.

Ayd›nlanma Ça¤› görüflüne karfl›t olarak, 18. yüzy›l›n sonu ve 19. yüzy›l›n ba-fl›ndaki Romantizm hareketi mitleri insanlar›n en derin yarat›c› potansiyellerinin birifadesi olarak alg›lam›flt›r. Mitler; oyun yazarlar›, flairler ve ressamlar için sürekli biresin kayna¤› olmufltur; insan varl›¤›yla ilgili derin gerçeklikleri belirtmifllerdir veböylece insan›n çocuklu¤unun hat›ras› olarak alg›lanmam›flt›r. Asl›nda, geliflmele-rinin ilk dönemlerinde insano¤lunun sadeli¤i onu sonraki karmafl›k ça¤larda varolmayan gerçekli¤in sezgilerine aç›k olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle mitler yeter-siz bilim olarak tan›mlanmam›fl; fakat sembolik ifadeler olarak kabul edilmifltir. Ro-mantiklerle birlikte hemen her fleyine oldu¤u gibi eski Yunan mitolojisine de ye-niden ve büyük bir dönüfl yaflanm›flt›r. Homer’in eserleri baflta olmak üzere eskiYunan mitolojisi, sanat ve düflüncesine ait eserlerin yeni tercümeleri yap›lm›flt›r.Eski Yunan’a bu yeni dönüflle birlikte ilhamlar›n› Yunan mitolojisinden alan Keats,Byron, Shelley gibi yeni bir flairler kufla¤› yetiflmifltir. Bunlara da ba¤l› olarak Kra-liçe Viktorya, Kral Arthur dönemlerinde Anglo-Sakson dünyas› son derece yo¤unbir eski Yunan tesirinde kalm›flt›r.

19. yüzy›lda Thomas Bulfinch ve Nathaniel Hawthorne gibi Amerikal› yazarlar,Amerikan ve ‹ngiliz edebiyatlar›n› anlayabilmek için eski Yunan mitolojisinin bilin-mesinin flart oldu¤unu söylemektedir. Daha yak›n zamanlarda da Fransa’da JeanAnouilh, Jean Cocteau, Jean Giraudoux, Amerika’da Eugene O’Neill, ‹ngiltere’deT.S. Eliot gibi isimler eski Yunan mitolojisinden konular› eserlerinde yeniden yo-rumlayanlar aras›ndad›r. Ayn› flekilde Frans›z André Gide, Richard Strauss ve Jac-ques Offenbach, ‹rlandal› James Joyce gibi ça¤dafl romanc›lar ilhamlar›n›, konula-r›n› eski Yunan mitolojisinden alanlardan baz›lar›d›r.

Mitolojinin tarihçesi, bilimsel yorumlama yollar› Alan Dundes’in Sacred Narratives (LosAngeles: University of California Press, 1984) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. Mitoloji ve edebi-yat iliflkisi, mitolojinin edebiyatta kulan›m›yla ilgili bilgilerin bir k›sm› Levent Y›lmaz’›nMitolojiler Sözlü¤ü I, II. (Ankara: Dost Yay›nevi, 2000) kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu kitaplar-da, mitlerin tan›m, tür, flekil ve tasnifiyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgileri bulabilirsiniz.

Mitlerin ve mitolojinin yazar ve flâirlere simge ve sembollerle kazand›rm›fl olabilecekleri-ni tart›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

3


Mit nedir tan›mlamak.

‹nsan davran›fllar› ve inan›fllar› için model teflkileden, hayata anlam ve önem kazand›ran, dolay›-s›yla insan›n kendi hayat›n› ve etkinliklerini an-lamland›rmas›n› sa¤layan ve ço¤u zaman bir ya-rat›l›fl›n öyküsünü anlatan geleneksel olarak ya-flad›klar› toplumlarca “kutsal” ve “gerçek” kabuledilen anlat›lara “mit” (myht) ad› verilir. Mit kut-sal bir öyküyü bafllang›çtaki, yeryüzünün hattakâinatin bafllang›c›n› ve kökenini anlat›r.

Mitlerin özelliklerini aç›klamak.

Mit kutsal bir öyküyü bafllang›çtaki, yeryüzününhatta kâinatin bafllang›c›n› ve kökenini anlat›r.Bu “tarih” olarak adland›rd›¤›m›z zaman›n daötesinde “her fleyin yarat›ld›¤›” bir ilk bafllang›çzaman›d›r. Mitler ya bütün kâinat›n veya onunyaln›zca küçük bir parças› diyelim ki bir kufl ve-ya a¤aç cinsinin, bir insan davran›fl›n›n, bir sos-yal kurumun nas›l olufltu¤unu ve kökeninin neoldu¤unu anlat›r. Mitler ilkellerin evren ve dün-ya içindeki yerlerini, davran›fl biçimlerini belirle-me çabalar›na yard›mc› olurlar.

Mitlerin çeflitlerini tan›mlamak.

Konular›na göre mitler “Köken” ve “Eskatoloji”mitleri olarak iki temel gruba ve alt gruplara ay-r›l›rlar. A. Köken ve Yarat›l›fl Mitleri: a. EtiyolojikMitler: Mitolojik zaman› aflamam›fl ve yaflam tar-z› olarak ilkel topluluklarda çok yayg›n olarakgörülen mitlerdir. b. Teogoni Mitleri: Tanr›lar›nve tanr›sal varl›klar›n kökenini ve nereden gel-diklerini konu edinen mitlerdir. c. KozmogoniMitleri: Evrenin, dünyan›n ve özellikle de gök vegök cisimlerinin nas›l olufltu¤ununu konu edi-nen mitlerdir. ç. Takvim Mitleri: Zaman›n ölçül-mesi ba¤lam›ndaki düflünceleri sembolik bir bi-çimde anlatan öyküler ortaya ç›km›flt›r. Bunlartakvim mitleri olarak adland›r›l›r. d. AntropogoniMitleri: ‹nsanlar›n nereden geldiklerini veya nas›lolufltuklar›n› konu edinen mitlerdir. e. Totem Mit-leri: Bir toplulu¤un var oluflunu ve kökenini to-teme ba¤l› izah eden bu tür mitlere de totem mit-leri denilir. f. Kahramanl›k Mitleri: ‹dealize edi-len insan kahramanlar, kurtar›c› veya toplumla-r›ndaki çeflitli kültürel kurumlar› kurucu kahra-

manlar›n mitleridir. B. Eskatoloji Mitleri: ‹nsan vedünyan›n gelece¤ini veya sonunu konu edinenmitlerdir.

Mitoloji nedir aç›klamak.

Mitoloji veya “mitbilim” dünyan›n en eski arafl-t›rma alanlar›ndan birisidir. ‹ki bin y›ldan dahafazla bir zamand›r, pek çok düflünür ve bilginmitlere yak›n ilgi göstermekte ve bu evrensel ol-guyu anlamaya ve aç›klamaya çal›flmaktad›r. Mi-toloji (Myhthology) sözcü¤ü eski Yunanca“mythos” ve “logos” sözcüklerinin birlefltirilme-siyle oluflturulmufltur.

Mitoloji çal›flmalar›ndaki araflt›rma e¤ilimleri-

nin temel özelliklerini tan›mlamak.

Antik ça¤dan Ortaça¤’›n sonuna kadar gelifltiri-len bak›fl aç›lar› mitlerin antik ça¤daki aç›klamave yorumlama yollar›n›, Ayd›nlanma dönemin-den günümüze kadar gelifltirilen mitleri anlama,aç›klama ve yorumlama y›llar› da modern mitkuramlar›n› oluflturur.

Mitoloji ve edebiyat iliflkisini aç›klamak.

Mitoloji ve edebiyat iliflkisi iki temel gruba ayr›-l›r. Mitoloji ve Sözlü edebiyat iliflkisi inan›lmazhale gelen mitlerin sözlü edebiyat türlerine dö-nüflmesi ve baz› sözlü edebiyat eserlerinin mito-lojik unsurlar içermesi fleklindedir. Yaz›l› edebi-yat ve mitoloji iliflkisindeyse yazar ve flairlerinmitolojiyi eserlerinin ilham kayna¤› olarak kul-lanmalar›, baz› mitolojik unsurlar› eserlerinde ifl-lemeleri ve kendi kiflisel mitlerini yaratmada mi-tolojiden yararlanma fleklinde özetleyebiliriz.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. “‹nsan davran›fllar› ve inan›fllar› için ...... teflkil eden,hayata anlam ve önem kazand›ran, dolay›s›yla insan›nkendi hayat›n› ve etkinliklerini anlamland›rmas›n› sa¤-layan ve ço¤u zaman bir ...... öyküsünü anlatan, gele-neksel olarak yaflad›klar› toplumlarca “kutsal” ve “ger-çek” kabul edilen anlat›lara “mit” (myht) ad› verilir.”Yukar›daki parçada bofl b›rak›lan yerlere afla¤›dakiler-den hangileri getirilmelidir?

a kazanç/uzaklafl›mb. düzen/kaç›fl›nc. model/s›r›t›fl›nd. düzen/bar›fl›ne. model / yarat›l›fl›n

2. “Mit” (myht) kelimesinin kökeni olan “mythos”’un,Yunanca’daki anlam› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. kaskat› ve duru b. atasözü ve deyimc. kas›mpat› ve k›l›çd. anlat› ve hikayee. fliir ve infla

3. Afla¤›dakilerden hangisi, mitlerin, yaflad›klar› ve“gerçek hikâye” oldu¤una inan›ld›klar› toplumlarda gös-terdikleri özelliklerden biri de¤ildir?

a. Mitlerde anlat›lanlar tart›fl›lmaz bir matematikdehas›n›n çözmek istedi¤i ama çözemedi¤i bunedenle de yar›na erteledikleri ve yine de çöze-medikleridir.

b. Mit, her zaman için bir “yarat›l›fl” ve “köken”leilgilidir. Bir fleyin nas›l hayata geçti¤i ya da birdavran›fl›n, bir kurumun, bir çal›flma biçimininnas›l yarat›lm›fl oldu¤unu anlat›r.

c. ‹nsan, mitlerin anlatt›klar›n› kan›tlad›¤›na inan›-lan ritüeller arac›l›¤›yla, kendisine, yenidenan›msat›lan ve yeniden gerçekleflme aflamas›nagetirilen olaylar›n kutsal, coflku verici gücününetkisine girmek amac›yla bu törenleri yaflar.

d. Mit, tanr›sal ve ola¤anüstü varl›klar›n eylemleri-nin öyküsüdür.

e. Mitlerde anlat›lan bu öykü, kesinlikle “gerçek”ve “kutsal” olarak kabul edilir.

4. “Mitlerde olaylar› birbirleriyle “......” (senkronik) ola-rak alg›layan dolay›s›yla hepsini “......” ye ve ...... zama-na ba¤layarak aç›klayan zaman yer al›r.”Mitlerin zaman bak›m›ndan özelli¤ini aç›klayan yukar›-daki metinde yer alan boflluklara afla¤›daki sözcükler-den hangileri getirilmelidir?

a. kardefl süremli/kardefle/flimdikib. karda efl/sürmeliye/flimdikic. efl süremli/flimdi/flimdikid. efl süremli/ geçmifle/flimdikie. efl süremli/sürmeliye/flimdiki

5. Afla¤›dakilerden hangisi bir mit çeflidi de¤ildir?

a. Etiyolojik mitlerb. Kozmogonik mitlerc. Antrpogonik mitlerd. Hijyenik mitlere. Eskatolojik mitler

6. “...... veya “......” dünyan›n en eski araflt›rma alanla-r›ndan birisidir. ..... y›ldan daha fazla bir zamand›r, pekçok düflünür ve bilgin mitlere yak›n ilgi göstermekte vebu evrensel ...... anlamaya ve aç›klamaya çal›flmaktad›r.Yukar›daki metinde yer alan boflluklara afla¤›daki söz-cüklerden hangileri getirilmelidir?

a. Mitoloji/Mitterland/yüz bin/oyunub. Mitoloji/bitbilim/üç bin/olguyuc. Hemitoloji/yitbilim/on bin/olguyud. Semitoloji/kitbilim/on bin/oyunue. Mitoloji/mitbilim/iki bin/olguyu

7. “......’un ...... adl› çal›flmas›nda, tanr›lar, kutsal ruhlarve bunlar›n birbirleriyle iliflkileri, k›saca ...... ilgili ver-mifl oldu¤u bilgiler, mitoloji çal›flmalar›n›n bafllang›c›n›oluflturmufltur.”Yukar›daki metinde yer alan boflluklara afla¤›daki söz-cüklerden hangileri getirilmelidir?

a. Kesiodos/Keogoni/keogoniyleb. Hesidiodos/ Teogoni/teogoniylec. Hasodios/ Taogoni/taogonid. Kasadios/ Tasagoni/tasagoniylee. Tesiodos/ Tesiogoni/tesigoniyle

Kendimizi S›nayal›m


8. “Mitograf” ne demektir?a. mitbilimci, mit inceleyenb. mitçi, mit gezdirenc. mitleri al›p satand. mitleri ezberleyene. mitleri yaz›ya geçiren

9. “19. yüzy›l›n bafl›ndaki ...... hareketi mitleri insanla-r›n en derin yarat›c› potansiyellerinin bir ifadesi olarakalg›lam›flt›r.”Yukar›daki metinde yer alan bofllu¤a afla¤›daki sözcük-lerden hangisi getirilmelidir?

a. roman b. ayd›nlanmac. romantizmd. antike. Frans›z devrim

10. Afla¤›dakilerin hangisinde Homer’e ait eserler bira-rada verilmifltir?

a. Odessa ve ‹ltalyab. Otessa ve ‹lyatac. Odissa ve Alyadad. Odessa ve ‹lyasae. Odessa ve ‹lyada

O¤uz Ka¤an Destan›: O¤uz Türklerinin Türeyifl Miti

“Olsun dediler. Onun resmi budur. Bundan sonra se-vindiler. Yine günlerden bir gün Ay Ka¤an›n gözü par-lad›, do¤um a¤r›lar› bafllad› ve bir erkek çocuk do¤ur-du. Bu çocu¤un yüzü gök; a¤z› atefl (gibi) k›z›l; gözleriela; saçlar› ve kafllar› kara idi. Perilerden daha güzeldi.Bu çocuk anas›n›n gö¤sünden ilk sütü emdi. ve bir da-ha emmedi. Çi¤ et, çorba ve flarap istedi. Dile gelmeyebafllad›; k›rk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynad›.Ayaklar› öküz aya¤› gibi; beli kurt beli gibi; omuzlar›samur omuzu gibi; gö¤sü ay› gö¤sü gibi idi. Vücudubafltan afla¤› tüylü idi. At sürüleri güder, ata biner ve avavlard›. Günlerden ve gecelerden sonra yi¤it oldu. (ek-sik ...) O ça¤da, orada büyük bir orman vard›; birçokdereler ve ›rmaklar vard›. Buraya gelen avlar ve uçankufllar çoktu. Bu orman›n içinde bir gergedan vard›. At sürülerini vehalk› yerdi. Büyük ve yaman bir canavard›. A¤›r bir ezi-yetle halk› ezmiflti. O¤uz Ka¤an cesur bir adamd›. Bugergedan› avlamak istedi. Günlerden bir gün ava ç›kt›.Karg›, yay, ok, k›l›ç ve kalkanla ava gitti. Bir geyik elegeçirdi, onu sö¤üt dal› ile bir a¤aca ba¤lad› ve gitti.Sonra sabah oldu. Tan a¤ar›rken yine geldi ve gördü ki:gergedan geyi¤i alm›fl. Sonra O¤uz Ka¤an bir ay› tuttu;onu alt›n kufla¤› ile a¤aca ba¤lad›, gitti. Yine sabah ol-du. Tan a¤ar›rken yine geldi ve gördü ki: gergedan ay›-y› da alm›fl. Bu sefer o a¤ac›n dibinde (kendisi) durdu.Gergedan geldi ve bafl› ile O¤uz'un kalkan›na vurdu.O¤uz karg› ile gergedan›n bafl›na vurdu ve onu öldür-dü. K›l›c› ile bafl›n› kesti, ald› gitti. Tekrar geldi¤i zamangördü ki: bir ala do¤an gergedan›n ba¤›rsaklar›n› ye-mekteydi. Yay ve okla ala do¤an› öldürdü ve bafl›n›kesti. Ala do¤an›n resmi budur ( ... ). Sonra dedi ki:(Gergedan) geyi¤i yedi, ay›y› yedi. Karg›m onu öldür-dü; demir olsa (oldu¤u için). Gergedan› ala do¤an ye-di. Yay›m, okum onu öldürdü; bak›r olsa (oldu¤u için)-dedi, gitti. Gergedan›n resmi budur (...).Yine günlerden bir gün O¤uz Ka¤an bir yerde Tanr›yayalvarmakta idi. Karanl›k bast›. Gökten bir gök ›fl›k in-di. Güneflten ve aydan daha parlakt›. O¤uz Ka¤an ora-ya yürüdü ve gördü ki: o ›fl›¤›n içinde bir k›z var, yaln›zoturuyor. Çok güzel bir k›zd›. Bafl›nda (aln›nda ?) atefl-li ve parlak bir beni vard›, demir kaz›k (kutup y›ld›z›)gibi idi. O k›z öyle güzeldi ki, gülse, gök tanr› gülüyor;a¤lasa, gök tanr› a¤l›yor (san›l›rd›). O¤uz Ka¤an onugörünce akl› gitti; sevdi, ald›. Onunla yatt› ve istedi¤iniald›. K›z gebe kald›. Günler ve gecelerden sonra (göz-leri) parlad› ve üç erkek çocuk do¤urdu. Birincisine

Okuma Parças›


Kün ad›n› koydular; ikincisine Ay ad›n› koydular; üçün-cüsüne Yulduz ad›n› koydular. Yine bir gün O¤uz Ka¤an ava gitti. Önünde, bir göl or-tas›nda, bir a¤aç gördü. Bu a¤ac›n kovu¤unda bir k›zvard›, yaln›z oturuyordu. Çok güzel bir k›zd›. Gözü gök-ten daha gök idi: saç› ›rmak gibi dalgal› idi; difli inci gi-bi idi. Öyle güzeldi ki, e¤er yeryüzünün halk› onu gör-se: Eyvah! Ölüyoruz! der ve (tatl›) süt (ac›) k›m›z olur-du. O¤uz Ka¤an onu görünce akl› gitti. Yüre¤ine atefldüfltü; onu sevdi, ald›. Onunla yatt› ve diledi¤ini ald›.(K›z) gebe kald›. Günler ve gecelerden sonra (gözleri)parlad› ve üç erkek çocuk do¤urdu. Birincisine Kökad›n› koydular; ikincisine Ta¤ ad›n› koydular; üçüncü-süne Tengiz ad›n› koydular. Sonra O¤uz Ka¤an büyük bir doy (ziyafet) verdi. Halkaemir verdi ki...(Eksik) (O¤uz Ka¤an halk›) ça¤›r›nca,ahali birbirine dan›flt› ve geldi. O¤uz Ka¤an k›rk masave k›rk s›ra yapt›rd›. Türlü afllar, türlü flaraplar, tatl›larve k›m›zlar yediler ve içtiler. Toydan sonra O¤uz Ka¤an beylere ve halka yarl›k ver-di ve "Ben sizlere oldum Ka¤an; alal›m yay ile kalkan;niflan olsun bize buyan; kurt olsun (bize) uran (savaflba¤›r›fl›); demir karg› olsun orman; av yerine yür(ü)sünkulan; daha deniz daha müren (›rmak); günefl bayrak,gök kur›kan, (çad›r) dedi. Ondan sonra O¤uz Ka¤andört yana emirler yollad›; tebli¤ler yazd› ve elçilere ve-rip gönderdi. Bu tebli¤lerde flöyle yaz›lm›flt›: "Ben Uy-gurlar›n ka¤an›y›m ve yeryüzünün dört köflesinin ka¤a-n› olsam gerekir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emir-lerime bafl e¤erse, hediyelerini kabul ederek, onu dostedinirim. Kim bafl e¤mezse, gazaba gelirim; düflman sa-yarak, ona karfl› asker ç›kart›r ve derhal bask›n: yap›ponu ast›r›r ve yok ettiririm." Yine o zamanlarda sa¤ yan-da, Altun Ka¤an ad›nda bir ka¤an vard›. Bu Altun Ka-¤an O¤uz Ka¤an'a elçi gönderdi. Pek çok alt›n, gümüfltakdim etti ve yakut tafllar› al›p, pek çok cevahir yolla-yarak, bunlar› O¤uz Ka¤ana sayg› ile sundu. Ona itaatetti, eyi hediyelerle dostluk temin etti ve onunla dostoldu. Sol yan›nda Urum ad›nda bir ka¤an vard›. Bu ka¤an›naskeri ve flehirleri pek çoktu. Bu Urum Ka¤an, O¤uzKa¤an›n emirlerini dinlemezdi. Onun arkas›ndan git-mezdi. "Ben onun sözünü tutmam" -diyerek emrinebakmad›. O¤uz Ka¤an gazaba gelerek onun üzerineyürümek istedi; bayra¤›n› açarak, asker ile ona karfl›yürüdü. K›rk gün sonra Muz Ta¤ ad›nda bir da¤›n ete-¤ine geldi. Çad›r›n› kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan a¤ar›nca O¤uz Ka¤an'›n çad›r›na günefl gibi bir ›fl›kgirdi. O ›fl›ktan gök tüylü ve gök yeleli büyük bir erkekkurt ç›kt›. Gördü ki, askerin önünde gök tüylü ve gök

yeleli büyük bir erkek kurt yürümektedir ve kurdun ar-d› s›ra ordu gelmektedir. Gök tüylü ve gök yeleli bubüyük erkek kurt birkaç gün sonra durdu. O¤uz Ka¤anda askeri ile durdu. Burada ‹til Müren ad›nda bir denizvard›. Bu ‹til Müren'in kenar›nda bir kara da¤›n önün-de savafl bafllad›. Okla, karg› ile ve k›l›çla vurufltular.Askerlerin aras›nda vuruflma çok oldu, halk›n gönülle-rinde kayg› çok oldu. Bo¤uflma ve vuruflma öyle yamanoldu ki, ‹til Müren'in suyu zencefre gibi bafltanbafla k›p-k›rm›z› oldu. O¤uz Ka¤an yendi ve Urum Ka¤an kaçt›. O¤uz Ka¤an Urum Ka¤an'›n hanl›¤›n› ve halk›n› ald›.Onun ordugâh›na pek çok cans›z ve pek çok canl› ga-nimet düfltü. Urum Ka¤an'›n bir kardefli vard›. Ad› UruzBeg idi. Bu Uruz Beg o¤lunu da¤ bafl›nda, derin ›rmakaras›nda iyi tahkim edilmifl bir flehre yollad› ve: "fiehrikorumak gerek, sen flehri bizim için koru ve savafltansonra bize gel- dedi." O¤uz Ka¤an bu flehre yürüdüUruz Beg'in o¤lu ona çok alt›n ve gümüfl yollad› ve de-di ki: " Ey ( O¤uz Ka¤an), sen benim ka¤an›ms›n; ba-bam bana bu flehri verdi ve: "fiehri korumak gerekir;sen de flehri benim için koru ve savafltan sonra gel" -de-di. Babam (sana) k›zd› ise, bu benim suçum mudur?Ben senin emrini yerine getirmeye haz›r›m. Bizim sa-adetimiz senin saadetindir; bizim uru¤umuz senin a¤a-c›n›n (?) yemiflindendir. Tanr› sana yer vermek lütfundabulunmufl; ben sana bafl›m› ve saadetimi veriyorum; sa-na vergi veririm ve dostluktan ç›kmam" - dedi. O¤uzKa¤an yi¤iti iyi gördü, sevindi, güldü ve “Sen bana çokalt›n yollam›fls›n ve flehri iyi korumuflsun"- dedi. Onuniçin ona Saklap ad›n› koydu ve onunla dost oldu. Sonra O¤uz Ka¤an askerleriyle ‹til ad›ndaki ›rma¤a gel-di. ‹til büyük bir ›rmakt›r. O¤uz Ka¤an onu gördü ve:"‹tilin suyunu nas›l geçeriz?" - dedi. Asker aras›nda iyibir bey vard›. Onun ad› Ulu¤ Ordu Beg idi. O ak›ll› ve... bir erdi; gördü ki, bu yerde pek çok dal ve pek çoka¤aç a¤aç... O a¤açlar›... kesti ve bu a¤açlara yatt›, geç-ti. O¤uz Ka¤an sevindi, güldü ve: "Sen burada bey ol;senin ad›n K›pçak Beg olsun" - dedi. Yine ilerledi. Ondan sonra O¤uz Ka¤an yine gök tüylü ve gök yelelierkek kurdu gördü. O kurt O¤uz Ka¤an'a: " fiimdi O¤uz,sen asker ile buradan yürüyerek, halk› ve beyleri götür;ben önden sana yol gösteririm." -dedi. Tan a¤ar›nca,O¤uz Ka¤an gördü ki, erkek kurt askerin önünde yürü-mektedir; sevindi ve ilerledi. O¤uz Ka¤an her zamanbir alaca ata binerdi. O bu at› pek çok severdi. Yoldabu at gözden kaybolup kaçt›. Burada büyük bir da¤vard›. Üstünde don ve buz vard›. Onun bafl› so¤uktanap ak idi. Onun için ad› Muz Ta¤ idi. O¤uz Ka¤an'›n at›bu Muz Ta¤'›n içine kaçt›, gitti. O¤uz Ka¤an bundançok eziyet ve ›st›rap çekti. Asker aras›nda bir kahraman


bey vard›. Ne tanr›dan ne de fleytandan korkar idi. Yü-rüyüfle ve so¤u¤a dayan›kl› bir erdi. O bey da¤lara gir-di, yürüdü. Dokuz gün sonra at› O¤uz Ka¤an'a getirdi.Muz Ta¤da çok so¤uk oldu¤undan, o bey kara sar›lm›fl-t›, bembeyazd›. O¤uz sevinçle güldü ve: "Sen buradakibeylere bafl ol ve senin ad›n ebediyen Karluk olsun" -dedi. Ona çok mücevher ba¤›fllad› ve ilerledi. Yolda büyük bir ev gördü. Bu evin duvarlar› alt›ndan,pencereleri gümüflten ve çat›s› demirdendi. Kapal› idive anahtar› yoktu. Asker aras›nda çok becerikli bir adamvard›. Ad› Tömürdü Ka¤ul idi. Ona buyurdu: "Sen bu-rada kal ve çat›y› aç; açt›ktan sonra orduya gel." — Bu-nun üzerine ona Kalaç ( Kal! Aç!) ad›n› koydu ve ilerle-di. Yine bir gün gök tüylü ve gök yeleli erkek kurt dur-du. O¤uz Ka¤an da durdu ve çad›r›n› kurdurdu. Bu,tarlas›z ve çorak bir yerdi. Buraya Çürçet diyorlard›. Bü-yük bir yurt idi; atlar› çok, öküzleri ve buza¤›lar› çok,alt›n ve gümüflleri çok, cevahirleri çoktu. Burada ÇürçetKa¤an ve onun halk› O¤uz Ka¤an'a karfl› geldiler. Vu-ruflma ve çarp›flma bafllad›. Oklarla, k›l›çlarla vurufltu-lar. O¤uz Ka¤an yendi, Çürçet Ka¤an'› ma¤lup etti, öl-dürdü; bafl›n› kesti ve Çürçet halk›n› kendisine tabi k›l-d›. Vuruflmadan sonra O¤uz Ka¤an'›n askerlerine, ma-iyetine ve halk›na öyle büyük bir ganimet düfltü ki, yük-lenmek ve götürmek için at, kat›r ve öküz az geldi. O¤uz Ka¤an'›n askerleri aras›nda tecrübeli ve gayet be-cerikli bir adam vard›. Onun ad› Barmakl›¤ Çosun Bil-li¤ idi. Bu becerikli usta, bir araba yapt›. Arabaya can-s›z ganimetleri yükledi. Araban›n ön taraf›na canl› gani-metleri koydu. Onlar çektiler, gittiler. O¤uz Ka¤an'›nmahiyeti ve halk›, hepsi bunu gördü ve flafl›rd›. Onlarda araba yapt›lar. Bunlar arabay› çekerken (durmadan)"Kanga! kanga!"-diye ba¤›r›yorlard›. Onun için onlaraKan¤a ad›n› koydular. O¤uz Ka¤an arabalar› gördü,güldü ve: "Kan¤a kan¤a ile canl› cans›z yürütsün; sizinad›n›z Kan¤alu¤ olsun ve (bunu) araba göstersin (?)" -dedi, gitti. Ondan sonra yine bu gök tüylü ve gök yele-li erkek kurtla Hint, Tankut ve Suriye taraflar›na yürü-dü. Pek çok vuruflmadan ve pek çok çarp›flmadan son-ra onlar› ald› ve kendi yurduna katt›; onlar› yendi vekendisine tabi k›ld›. Yine söylenmeden kalmas›n vebelli olsun ki, cenupta Barkan denilen bir yer vard›r,çok zengin bir yurttur ve çok s›cak bir yerdir. Buradaçok av ve çok kufl vard›r. Alt›n›, gümüflü ve cevahiriçoktur. Halk›n›n çehresi kapkarad›r. Bu yerin ka¤an›Masar ad›nda bir ka¤and›. O¤uz Ka¤an onun üzerineyürüdü. Çok yaman bir vuruflma oldu. O¤uz Ka¤an yen-di, Masar Ka¤an kaçt›. O¤uz onu hükmü alt›na ald›,yurdunu ele geçirdi, gitti.

Onun dostlar› çok sevindiler, düflmanlar› çok üzüldü-ler. O¤uz Ka¤an yendi. Say›s›z eflya, at ald› ve yurduna,evine do¤ru yola koyuldu, gitti. Yine söylenmeden kal-mas›n ve belli olsun ki, O¤uz Ka¤an'›n yan›nda ak sa-kall›, k›r saçl› uzun tecrübeli bir ihtiyar vard›. O, anla-y›fll› ve asil bir adamd›. O¤uz Ka¤an'›n naz›r› idi. Ad›Ulu¤ Türük idi. Günlerden bir gün uykuda bir alt›n yayve üç gümüfl ok gördü. Bu alt›n yay gün do¤usundanta gün bat›s›na kadar ulaflm›flt›. ve üç gümüfl ok ta flima-le do¤ru gidiyordu. Uykudan uyan›nca düflte gördü¤ü-nü O¤uz Ka¤an'a anlatt› ve dedi ki: "Ey ka¤an›m, seninömrün hofl olsun; ey ka¤an›m, senin hayat›n hofl olsun.Gök Tanr› düflümde verdi¤ini hakikate ç›kars›n. Tanr›bütün dünyay› senin uru¤una ba¤›fllas›n!" O¤uz Ka¤an Ulu¤ Türük'ün sözünü be¤endi; onun ö¤ü-dünü diledi ve ö¤üdüne göre yapt›. Ondan sonra sabaholunca büyük ve küçük o¤ullar›n› ça¤›rtt› ve: "Benimgönlüm avlanmak istiyor. ‹htiyar oldu¤um için benimart›k cesaretim yoktur: Kün, Ay ve Yulduz, do¤u taraf›-na sizler gidin: Kök, Ta¤ ve Tengiz, sizler de bat› tara-f›na gidin"-dedi. Ondan sonra üçü do¤u taraf›na, üçüde bat› taraf›na gittiler. Kün, Ay ve Yultuz çok av veçok kufl avlad›ktan sonra, yolda bir alt›n yay buldular;onu ald›lar ve babalar›na verdiler. O¤uz Ka¤an sevindi,güldü, yay› üçe böldü ve: " Ey büyük (o¤ullar›m), yaysizlerin olsun; yay gibi oklar› gö¤e kadar at›n" -dedi.Kök, Ta¤ ve Tengiz çok av ve çok kufl avlad›ktan son-ra, yolda üç gümüfl ok buldular; ald›lar ve babalar›naverdiler. O¤uz Ka¤an sevindi, güldü, oklar› üçe ülefltir-di ve: "Ey küçük (o¤ullar›m), oklar sizlerin olsun. Yayoku att›: sizler de ok gibi olun" -dedi. Ondan sonraO¤uz Ka¤an büyük kurultay toplad›. Maiyetini ve hal-k›n› ça¤›rtt›. Onlar geldiler ve müflavere ettiler. O¤uzKa¤an büyük ordugâh ... sa¤ yan›na k›rk kulaç direkdiktirdi: üstüne bir alt›n tavuk koydu; alt›na bir ak ko-yun ba¤lad›. Sol yan›na k›rk kulaç direk diktirdi. Üstü-ne bir gümüfl tavuk koydu; dibine bir kara koyun ba¤-lad›. Sa¤ yanda Boz Ok'lar oturdu; sol yanda Üç Ok'laroturdu. K›rk gün k›rk gece yediler içtiler ve sevindiler. Sonra O¤uz Ka¤an o¤ullar›na yurdunu ülefltirip verdive: "Ey o¤ullar›m, ben çok aflt›m; çok vuruflmalar gör-düm; çok karg› ve çok ok att›m; atla çok yürüdüm; düfl-manlar› a¤latt›m; dostlar›m› güldürdüm. Ben Gök Tan-r›ya (borcumu) ödedim. fiimdi yurdumu sizlere veriyo-rum" -dedi.

Kaynak: Reflit Rahmeti Arat.(1987).“O¤uz Ka¤an Des-tan›” Makaleler I, (Ed. O.F. Sertkaya) C I, Ankara: TürkKültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›, s. 605-72.


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mit Nedir?” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mit Nedir?” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitlerin Kahramanlar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitlerde Zaman” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitlerin ‹çeri¤i ve Tasnifi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitoloji Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitoloji Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitoloji Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitoloji Nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mitoloji ve Edebiyat” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Mitler kendi kutsallar›n› ezberden okunmak ve anlat›-lan olaylardaki kiflileri maskeler ve benzeri yollarla sem-bolize edilmifl kiflilerin dramatik bir biçimde canland›r-d›¤› ritüellerde ifade ederler. Bu nedenle ritüeller veyatörenler bir mitin canland›r›lmas› yoluyla çeflitli sözlüve sözsüz özelliklerini d›fla vurdu¤u en ideal icra ba-¤lamlar›d›r. Bir anlat›n›n bu flekilde canland›r›lmas›onun mitsel özelliklerini belirlemek aç›s›ndan en uygunölçütlerden birisi olarak kabul edilir.

S›ra Sizde 2

Mit kelimesinin önceleri ve uzun bir müddet “yalan”,“yanl›fl” ve “uydurma anlam›na” gelmesi nedeniylehiçbir inanc›n mensuplar› inan›fllar›n›n “mit” olarak ni-telendirilmesinden hofllanmaz. Bu nedenle farkl› terim-leri “mit” terimine tercih ederler. Bir dine inanan insan-lar inaçlar›n› mitsel bir ö¤retiye inanan insanlara yaya-bilmek için önce onlar›n mitlerini “kutsal”l›ktan ar›nd›-rarak onlar› kendi kutsallar›na inanacak hale getirirler.Mitleri kültürel aç›dan makul ve kabul edilebilir halegetirmede onlar›n karfl›lad›klar› kültürel ihtiyaçlar› önplana ç›karma yoluyla “kutsal”dan ar›nd›rma da, mitle-re inananlar› yeni din ve kutsal aray›fl›na itmede önem-li bir rol oynayan baflka bir strateji oluflturur.

S›ra Sizde 3

Mitler evrensel olgular olarak insan ruhunun ihtiyaçla-r›n› ve bu ihtiyaçlara yönelik kültüre özel tasar›mlar›n›ortaya koyar. Bu ba¤lamda mitler flairler ve yazarlariçin, konu, kahraman ve motif baz›nda bir malzeme de-posudur. fiair ve yazarlara eserlerine ilham etmede veonlar› evrensel örneklemelerle birlikte tasarlamada kay-nakl›k ederler.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Arat, Reflit Rahmeti. (1987). “O¤uz Ka¤an Destan›”,Makaleler I, (Ed. O.F.Sertkaya) C.I, Ankara: TürkKültürü Araflt›rmalar› Yay›nlar›, S.605-72.

Çobano¤lu, Özkul. (2001a). “Türk Mitolojisi”. Türk

Dünyas› Ortak Edebiyat Tarihi, C.I, s.1-120.Çobano¤lu, Özkul. (2001b). “Mitlerin Sözlü Kültür Or-

tam›nda Teflekkül Sürecinde Tematik Yap›lan›fllar›ve Uygarl›k Bak›m›ndan ‹fllevleri Üzerine Tespitler”.Folklor ve Edebiyat, S. 25, 2001, s. 33-45.

Dundes, Alan. (1984). Sacred Narratives: Readings

in the Theory of Myth, Los Angeles: University ofCalifornia Press.

Eliade, Mircae. (1993). Mitlerin Özellikleri. (Çev. fi.R›fat), ‹stanbul: Simavi Yay›nlar›.

Honko, Lauri. (1984). “The Problem of Defining Myth”.Sacred Narratives: Readings in the Theory of

Myth. (ed. A. Dundes), Los Angeles, s.41-52.Kaya, Muharrem. (2007). Mitolojiden Efsaneye: Türk

Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde ‹zleri,‹stanbul: Ba¤lam Yay›nc›l›k.

Malinowski, Broslav. (1984). “The Role of Myth in Life”.Sacred Narratives: Readings in the Theory of

Myth. (ed. A. Dundes), Los Angeles, s.193-205.Pettazzonni, Raffaele. (1984). “The Truth of Myth”. Sac-

red Narratives: Readings in the Theory of Myth.(ed. A. Dundes), Los Angeles, s.98-108.

Y›lmaz, Levent. (2000). Mitolojiler Sözlü¤ü I-II, Anka-ra: Dost Yay›nevi.§

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk Mitolojisinin yarat›l›fl ba¤lam›n› aç›klayabilecek, Türk Mitolojisinin Anaerkil dönemini ve kültlerini tan›mlayabilecek,Türk Mitolojisinin Ataerkil dönemini ve kültlerini aç›klayabilecek bilgi ve be-ceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Türk Mitolojisinin Orta Asya Kökeni

• Türk Mitolojisinin Yarat›l›fl Ba¤lam›

• Türk Mitolojisinin Anaerkil Dönemi ve Kültleri

• Türk Mitolojisinin Ataerkil Dönemi ve Kültleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• TÜRK M‹TOLOJ‹S‹N‹N ORTAASYA’DA YARATILIfi BA⁄LAMI

• TOPLAYICI-AVCILIK-‹LKEL BAHÇETARIMI DÖNEMLER‹NDE TÜRKM‹TOLOJ‹S‹

• AVCI-ÇOBANLAR DÖNEM‹NDETÜRK M‹TOLOJ‹S‹

Türk MitolojisininOrta AsyaKökenleri


TÜRK M‹TOLOJ‹S‹N‹N ORTA ASYA’DA YARATILIfi BA⁄LAMI Her mit türünün kendi tarihî ve co¤rafik ayr›m alan› vard›r. Mitoloji üzerinde çal›fl-mak bir yönüyle sözlü kültür örne¤i olan mitlerde, insan haf›zas›n›n derinliklerin-deki geliflim, de¤iflim ve dönüflümü, ulusal kimliklerin kültürel kökenlerini araflt›r-makt›r. Hatta mitlerle, milletlerin varl›¤›n› ortaya koymas› ve ulusal kimli¤ini flekil-lendirmesi söz konusudur. Bu nedenle mitlerin kökenleri meselesi önemlidir.

Bu ba¤lamda, Türk mitlerinin veya mitolojisinin kökenleri Orta Asya d›r. AncakTürk mitolojisinin Orta Asya’daki yarat›l›fl ba¤lam›n› ve kökenlerini ele almazdanönce hemen vurgulamam›z gereken husus Malinovski’nin “ba¤lam” (context) ko-nusundaki tespitidir. Broslav Malinovski’nin sadece mitler için de¤il bütün sözlüedebiyat türleri hatta daha da genifl anlamda sözlü kültür çal›flmalar› için ç›¤›r aç›-c› olan ba¤lam tespiti, “Hiç kuflkusuz, metinler son derece önemlidir. Ama kendiba¤lam›ndan kopar›lan bütün metinler ölüdür” fleklindedir. Bundan hareketlebugün için neredeyse kökenlerine ve icra ba¤lamlar›na dair çok az ba¤lamsal(contextual) bilgimiz olan Türk mitleri veya mitolojisinin Orta Asya kökenleri gibibir konuyu ele alman›n baz› güçlükler içerdi¤i ortadad›r. Bununla birlikte, Türkkültürünün ve dolay›s›yla Türk mitolojisinin ortaya ç›k›p geliflti¤i co¤rafî ve sosyo-kültürel çevreyi göz önünde bulundurmak konuya yararl› bir bafllang›ç olacakt›r.Bunu ele alaca¤›m›z mitlerle do¤rudan iliflkili bulunduklar› ve bir anlam tafl›d›kla-r›, inançlar sistemati¤i veya dinî hayattan yola ç›karak anlamak ve anlamland›rmaktakip etmelidir. Bu iki ilkeye ba¤l› olarak Türk mitlerinin üzerinde hayat buldu¤utarihsel ve sosyo-kültürel ba¤lamlar› yeniden infla etmek mümkündür. Dahas›, Türkmitolojisinin Orta Asya kökenlerini ortaya koyacak olan, tematik oluflum ve geliflimçizgisini tespit edebilmek için neredeyse tek ç›kar yol olarak görünmektedir.

Mitoloji ço¤unlukla tarih öncesinin (prehistorya) ürünü olarak karfl›m›za ç›kar.Türklerin tarih öncesine veya Türk prehistoryas›na yönelik olarak yap›lan çal›flma-lar çok az olmakla birlikte konuyu ele almam›z için yeterli bir bafllang›ç teflkil ede-cek mahiyettedir. Bu ba¤lamda, herhangi bir mitoloji gelene¤i gibi, Türk mitoloji-sinin de do¤uflunda yer alan ve son derece önemli rol oynayan “co¤rafi çevre”,“insan unsuru” ve “topluluk/cemiyet” gibi üç temel faktörü k›saca gözden geçir-mek ve Türk mitolojisinin Orta Asya kökenlerine dair verileri bu çerçevede de¤er-lendirmek daha kolay anlafl›l›r olacakt›r.

Türk Mitolojisinin Orta Asya Kökenleri

Orta Asya: Orta Asyaifadesini, Güney, Bat›, Do¤uve Sibirya ile Mo¤olistan’›içine alacak flekilde KuzeyTürkistan’dan müteflekkil“Ulu Türkistan” olarakdüflünüyor ve kullan›yoruz.

Ba¤lam: Herhangi bir sözlüedebiyat metninin adetatiyatro gibi icra an›ndaolufltu¤u sosyokültürel vefiziksel flartlar bütünü.

Prehistorya: Tarih öncesi.

Co¤rafya Unsuru Bir mitoloji gelene¤inin do¤uflunda yer alan faktörlerden birincisi “co¤rafya”d›r.Co¤rafya, bir toplulu¤un hayat›nda ve kültürünün oluflmas›nda mevcut flart ve im-kanlar›n›n iklim, göller, denizler, akarsular, bitki örtüsü, tar›m ürünleri, orman, ma-denler ve benzerlerinin toplay›c›, asalak, avc›, çobanl›k, çiftçilik gibi hayat tarzlar›-n›, yerleflme ve göç hareketlerini, sanayi flekilleri gibi sosyal ve ekonomik faaliyet-leri ve dolay›s›yla hukukî, dinî ve kültürel davran›fllar› etkileyip büyük bir ölçüdebelirler.

Bu ba¤lamda, Türk mitolojisinin yarat›l›fl ba¤lam›nda ortaya ç›kt›¤› co¤rafyay›ana hatlar›yla da olsa belirlemek yararl›d›r. Türk mitolojisinin yarat›l›fl ba¤lam›ndatecelli etti¤i co¤rafî mekan konusunda yayg›n kabuller aras›nda “Altay da¤lar›”,“Tanr› da¤lar›-Kuzey bat› Asya sahas›”, “‹rtifl-Urallar aras›”, “Altay-K›rg›z bozk›r-lar› aras›”, “Baykal gölünün güney bat›s›”, “Altaylar›n do¤usu” veya “90. boyla-m›n do¤usu” gibi çeflitli tespitler vard›r. Ancak, -eksikli¤inden flüphe etmeksizin-bunlara bakarak co¤rafî bir s›n›r çizebilmek, belirli bir co¤rafî bölgeyi nihai kararolarak belirleyebilmek kolay de¤ildir. Bunun en önemli nedeni Türklerin daha ilkzamanlar›ndan beri son derece genifl bir co¤rafyaya yay›lm›fl bulunmalar› ve za-man içinde de kültürlerini çok daha genifl bir co¤rafî alana yayarak günümüzde“Türk dünyas›” olarak adland›r›lan co¤rafyada Türk kültürü veya uygarl›¤› ad›ylayaflayan kültürel ekolojiyi yaratmalar›d›r. Konumuzu oluflturan Türk mitolojisi sözkonusu kültür ekolojisinin, yeryüzü tarihinde kendini ilk idraki ve d›flavurumun-dan baflka bir fley de¤ildir.

‹nsan UnsuruBir mitoloji gelene¤inin ve dolay›s›yla bir milletin do¤uflunda yer alan faktörlerdenikincisi olan “insan unsuru”nun, biri “bedenî” ve di¤eri de “ruhî” olmak üzere ikik›sm› vard›r. Bunlardan birincisinin, insan›n biyolojik varl›¤›n›n veya bedenininiçinde yer ald›¤› “›rk” kavram›n›n geçen yüzy›ldaki bütün ideolojik iddialara ra¤-men kültür yaratma ve kültür de¤erlerini benimsemede “etkin bir rol oynad›¤›” ve-ya “son derece önemli oldu¤u” gibi görüfller bugün hiçbir bilimsel de¤er tafl›ma-maktad›r. Bu ba¤lamda, “üstün ›rk, geri ›rk ve kabiliyetsiz ›rk” gibi bir tasnifin nekadar yanl›fl oldu¤u ortaya ç›km›flt›r. Bununla birlikte, ›rk kavram›yla ilgili bu ide-olojik yaklafl›mlar›n geçersizli¤ini ortaya koyan söz konusu tespitler, baz› soy özel-liklerinin babadan evlada geçti¤i ve soylar aras› kar›flmalarda, topluluklar›n karak-ter de¤iflikli¤ine u¤rad›¤› bilimsel gerçe¤ini de de¤ifltirmemifltir.

O halde, kültür ve onun özünü ve bafllang›c›n› oluflturan mitoloji konusundasoydan gelen “millî seciye”ye de kuvvetli bir tesir pay› tan›nmas› icap eder. Bunagöre, Orta Asya’da, Kiselev ve Çernikov taraf›ndan yap›lan arkeolojik araflt›rmalarM.Ö. 2000’den daha önceki zamanlara ulaflan, Türk kültürünün ortaya ç›k›fl zemin-lerinden olan, Minusinsk bölgesindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-1700) ileözellikle ayn› bölgedeki Adronovo kültürünün (M.Ö. 1700-1200) temsilcileri olan“brakisefal savaflç› beyaz ›rk” Türk soyunun proto-tipi olarak kabul edilmektedir.

Mitolojinin ve dolay›s›yla kültürün do¤uflunda yer alan faktörlerden biri olarakinsan unsurunun maddi ihtiyaçlar›ysa di¤er yan›n› oluflturan “ruhî” bölüm ise; flah-si davran›fl veya ferdî psikolojiyi içine almaktad›r. Sosyal hayat›n olufl ve gidiflindeçevredeki “biyolojik” tesirler rol oynar. Fakat as›l faktör insan›n duygular› ve iç-tepkileridir. Kültürün geliflmesinde zekan›n son derece faal bir durumu vard›r. Sos-yal olaylar arzu, istek ve e¤ilimlere dayanan kiflisel psikolojik faaliyetlerin, karfl›l›k-


Toplay›c›: Do¤adaki bitkikökleri ve meyvelerle küçüksürüngenler gibi hayvanlar›toplayarak geçinen yaflamtarz›.

Türk dünyas›: Türkçeninherhangi bir lehçe veyaflivesini konuflantopluluklar›n yaflad›¤›co¤rafya.

Kültürel ekoloji: Bir kültüründo¤al çevreyle ilgilide¤iflimleri ve di¤erkültürlerle etkileflimleriylebirlikte oluflturdu¤usistematik.

Afanasyevo kültürü: OrtaAsya’da M.Ö. 2500-1700y›llar› aras›nda oluflan Türkkültür çevresi, bu arkeolojikkal›nt›lar› bulan arkeologAfanasyevo’nun ad›ylaan›l›r. Bu dönemi takip edenbir baflka Türk kültür çevreside M.Ö. 1700-1200 ayn›flekilde arkeologAdronovo’nun ad›n› tafl›r.

l› etkileflimlerinin neticesidir. Ancak kültürün do¤uflundaki ruhsal faktörlerin enönemlisi, insan›n birtak›m ihtiyaçlar›n tesirinde oldu¤unu ve bu “ihtiyaç” lar›n in-san› harekete, faaliyete sevk eden “iticilik” (motivasyon) gücü tafl›mas›d›r.

‹nsan›n “ihtiyaçlar›” önem s›ras›na göre, “fizyolojik, emniyet, sevgi, itibar” ve“kendini gerçeklefltirme” fleklindedir. Fizyolojik ihtiyaç, bedenin hayatta kalabil-mek için gerekli olan maddelerin tamam›ndan oluflur. ‹nsan bedeni bunlardan her-hangi birinde eksiklik hissederse hemen o ihtiyac›n› gidermeye giriflir. Aç olan in-san›n bütün zihnî melekeleri (fluur, idrak, muhakeme) kar›n doyurma çareleri üze-rinde toplan›r ve baflka bir fley düflünmez hale gelir. Böyle bir insan, yiyece¤e ka-vuflunca baflka hiçbir arzusu olmayaca¤›n› zanneder. Fakat bu do¤ru de¤ildir. Sözkonusu ilk fizyolojik ihtiyaç giderilir giderilmez ayn› insan, “emniyet” veya “güven-lik” olarak adland›r›lan “ikinci bir “ihtiyac›”› duymaya bafllar. Bu insan›n korunma(can güvenli¤i, bar›nak vd.) yollar›n› aray›fl›d›r. Yetiflkin kimselerle oldukça örtülüdurumda görünen güvenlik ihtiyac›, çocuklarda ve ilk gençlik ça¤›ndakilerde çokdaha belirgin bir haldedir. Toplum hayat›nda ortaya ç›kan örgütlenmeler, nüfûzlukimselerin himayesine s›¤›nma, huzur sa¤lamaya yönelik fikrî, felsefî ak›mlar hepbu “güvenlik ihtiyac›” ndan do¤an etkinlik alanlar›d›r. Bunu dost, arkadafl, sevgiliedinme fleklinde kendini d›fla vuran “sevgi ihtiyac›” takip etmektedir. ‹nsan›n ya-flad›¤› sosyal çevrede, takdir görme ve flöhrete kavuflma isteklerinin karfl›land›¤›“itibar ihtiyac›”, kiflinin toplum içinde ehliyet sahibi olma, güç kazanma ve kendi-ni çevresine kabul ettirme etkinliklerine sevk eder. Bu say›lan ilk dört ihtiyac›n tat-min edilmifl olmas›na ra¤men, psikolojik arzular›n› yerine getiremedi¤i, kiflisel ka-biliyetlerinin gereklerini ortaya koyamad›¤› durumlarda, insan›n, yine memnun ol-mad›¤› ve “ihtiyaç” içinde oldu¤u görülür. Bu durum kiflinin kabiliyetlerine ba¤l›-d›r; edebî yetene¤i veya müzik, resim, heykel ve benzeri yetenekleri var veya tek-nik yahut zihnî kapasiteye sahipse bunlar› sanat, ilim, teknik ve felsefe fleklinde d›-fla vurabilmelidir. Bu d›fla vurum gerçekleflmedi¤i zaman bu ihtiyaçlar do¤al ola-rak onda s›k›nt› ve tatminsizlik yahut memnuniyetsizlik yaratacakt›r. ‹flte, bireyin“kendini gerçeklefltirme ihtiyac›” k›saca budur.

Kendini gerçeklefltirme ihtiyac›n›n giderilmesinde bir kiflinin, gayesinin flart veimkanlar›na sahip bulunup bulunmamas› önemli de¤ildir. Maslow’un tespitlerinegöre, insan hedefine varmak için kendini devaml› “bilme ve anlama” gayretleriyletakviye etmek istidad›ndad›r. ‹flte bu, yüksek kültüre yönelifl ve ilerleyifltir. ‹htiyaç-lardan her birini yüzde yüz tatminin flart olmad›¤›, bir ihtiyac›n yar›dan fazlas›n›ngiderilince sonrakinin hissedilmeye bafllad›¤› ortaya ç›km›flt›r. Hangi flart alt›nda venerede olursa olsun, yukar›da s›ralanan “ihtiyaç” lar› karfl›layabilen herhangi birfert kültür yaratma iktidar›ndad›r. Her insan›n kendi kültür çevresini aflamayaca¤›,ortaya konacak her kültürel geliflmenin millî kültür çizgisinde gerçekleflece¤i unu-tulmamal›d›r ki, burada “toplum”un rolü ortaya ç›kar.

Toplum UnsuruMitolojinin ve kültürün do¤uflunda yer alan faktörlerden üçüncüsü “toplum” dur.Toplum unsurunun, her bir kültür elementinin ancak bir topluluk içinde ortaklaflade¤er vasf›n› kazanabilen ürün ve davran›fllar› kapsad›¤› göz önünde bulundurul-du¤unda ne derece hayati bir öneme sahip oldu¤u daha iyi anlafl›labilir. Bir baflkaifadeyle, fertlerin ortaya koydu¤u kültürel unsurlar›n toplum taraf›ndan kabul edil-mesi ve ortak de¤erler repertuar›na kaydedilip kullan›lmas› gereklidir. Bu yönüy-le kollektif bir varl›k olarak toplumun; kültürlerin ve mitlerin do¤up geliflmesinde-ki etkisi aç›k bir biçimde ortaya ç›kmaktad›r.

352. Ünite - Türk Mito lo j is in in Orta Asya Kökenler i

Bu iki yönlü ve karfl›l›kl› bir iletiflim ve etkileflim sürecidir. Bir yönüyle insaniçinde do¤du¤u sosyo-kültürel de¤erler do¤rultusunda flartlan›r. Dünya görüflünüolufltururken di¤er yönüyle benimseyip tafl›d›¤› bu de¤erler do¤rultusunda toplu-mu oluflturan di¤er bireylerin kültürlenme süreçlerinde onlara toplumca “istendik”olan söz konusu de¤erleri aktar›r. Bu özellik mitler ve özellikle de onlar›n yarat›l›flba¤lamlar› düflünüldü¤ünde daha da belirginleflir. Öncelikle, bütün insanlar yafla-mak için etraflar›nda olanlar› mant›klaflt›ran, tasnif eden veya kendi mant›¤› içindetutarl› örnekler veya modeller üzerinde kal›plaflt›ran ve bir anlam bütünlü¤üneulaflt›ran bir çerçeveye muhtaçt›rlar. Bu çerçeve, en yal›n haliyle kültürün kendiniifade etti¤i dünya görüflüdür. Nitelikleri bak›m›ndan, “soyut ya da somut, kapsam-l› ya da güdük, basit ya da incelikli” de olsa herhangi bir dünya görüflüne sahipolmayan kimse yoktur.

Ancak, insanlar kendi tarihleri içinde yaratt›klar›na bugün varm›fl olduklar› afla-madan bakt›klar› zaman tarihin bundan önceki devirlerinde “perspektif k›sal›¤›”dolay›s›yla göremedikleri hususlar› seçebilirler; o zamanki durumlar›n› daha mü-kemmel flekilde de¤erlendirebilirler. Böylece, insan kendi tarihine bakarak tabiatve toplum hakk›nda bir zamanlar besledi¤i veya beslenilen eksik ve yanl›fl düflün-celeri zamanla düzeltme imkan›na kavuflabilmektedir. Bu durumun baflka bir bi-çimde de¤erlendirilmesi de flöyle yap›lmaktad›r: “‹nsan akl› insan›n içinde bulun-du¤u tarihsel flartlar› anlamas›n› s›n›rland›rm›flt›r. ‹nsan kendi durumunu ancako andaki görüfl imkanlar›n›n s›n›rlar› içinde de¤erlendirebilir.” Hegel buna Al-manca’da “weltanschaung” yani “dünya görüflü” (world wiev) demektedir.

Bu ba¤lamda, en eski Türk dünya görüflünün olufltu¤u ve kendini mitlerindeveya mitolojisinde d›fla vurdu¤u geleneksel felsefî zemini ve kökenleri sorunsal›nadönebiliriz. Bu konuyu, kültürel evrim modeli içinde ele alarak ve bu modeli mi-tolojik, tarihsel ve arkeolojik verilerle desteklemek suretiyle, temel kavramlar›n› veTürk mitolojisinin Orta Asya kökenlerini ortaya koyabiliriz.

Bugüne kadar yap›lan çal›flmalar›n büyük bir ço¤unlu¤unda, Türk tarihinin,Orta Asya’da en erken, M.Ö. 4. yüzy›llarda bafllad›¤› kabul edilmifltir; hal böyleolunca, tafl devrinden, M.Ö. 4. yüzy›la kadar, Orta Asya tarihsiz ve insans›z b›rak›l-maktad›r. Oysa Besserat, Orta Asya’da Cilal› Tafl döneminde, yerleflik kültürlerinvarl›¤›n› kaydetmifltir. Ayn› flekilde, V. A. Rano ise, Orta Asya yerleflik kültür mer-kezlerinin eski tafl (paleotik) devrinden itibaren var olduklar›n› ayr›nt›l› flekilde or-taya koymufl ve burada tarihi M.Ö. 850 binlerde bafllatm›flt›r.

Böylesine eski bir yerleflim merkezi oldu¤u arkeolojik verilerle kan›tlanm›fl Or-ta Asya’dan tarih sahnesine birdenbire evrensel (cihanülflumul) bir imparatorlukkurarak ç›kan bir toplumun, Türklerin Eski Tafl (paleotik) ve Cilal› Tafl (neolotik)devirlerindeki oluflumu göz ard› edilmektedir. Bu konudaki arkeolojik buluntula-r›n yan› s›ra Türk mitolojisinin verdi¤i deliller de söz konusu dönemi ayd›nlatacakmahiyettedir.

Mevcut verilerden hareketle Türk mitolojisini ortaya ç›karan sosyo-kültürel top-lumsal yap›lan›fl; Toplay›c›-Avc›, Avc›-Çoban ve Çoban-Tar›mc› dönemlerindengeçmifltir. Bir baflka ifadeyle, Tafl Devri’nin anaerkil karakterli bahçe tar›m› ve yer-lefliklik yaflant›s›n›n ortaya ç›kmas›ndan sonra Tunç Devri’nde ataerkilli¤e boy ve-ya klan düzenine yönelifl olmufl ve bunu demir ça¤›yla birlikte “ka¤anl›k” ve ata-erkil askerî bir demokrasi ile göçerevli hayat tarz›n›n oluflumu izlemifltir.


Dünya görüflü: Bir insan›ndünyan›n ve evrenin nas›lbir sistem halindeçal›flt›¤›na dair alg›s›.

Cilal› tafl dönemi: Neolitik,yeni tafl devri.

Eski tafl devri: Paleotik,insan›n ortaya ç›k›fl›ndantafltan aletler yapmayabafllad›¤› ilk dönem.

Tunç Devri: Bak›r ve kalay›kar›flt›rarak elde edilentunçtan alet yap›lan dönem.

Türk Mitolojisinin yarat›l›fl ve ilk icra ba¤lam›, yorumlama yollar›na dair bilgiler ÖzkulÇobano¤lu’nun Türk Mitolojisi (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar›, 2001) adl› ma-kalesinden al›nm›flt›r. Bu makalede, Türk Mitolojisi’nin çal›fl›lma tarihi baflta olmak üzeremitlerin tür, flekil, yap› ve ifllevleriyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz. Türk mitmetinlerinin büyük bir k›sm› Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi I, II (Ankara: TTK Bas›n-mevi, 1971, 1979) kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu kitapta, Türk Mitolojisi’nin temel kayna¤›olan mit metinlerinin çok büyük bir k›sm›n› ve bunlara dair daha ayr›nt›l› bilgileri bulabi-lirsiniz.

Co¤rafya ile bir mitoloji gelene¤i aras›ndaki iliflkiyi tart›fl›n›z.

TOPLAYICI-AVCILIK-‹LKEL BAHÇE TARIMI DÖNEMLER‹NDE TÜRK M‹TOLOJ‹S‹Türklerin anayurdu olan, Orta Asya’da, S. V. Kiselev ve S. S. Çernikov ile di¤er bi-lim adamlar› taraf›ndan yap›lan arkeolojik araflt›rmalar M.Ö. 2000’den daha önce-ki zamanlara ulaflan, Türk kültürünün tecelli zeminlerinden olan, Minusinsk bölge-sindeki Afanasyevo kültürü (M.Ö. 2500-1700) ile özellikle ayn› bölgedeki Adrono-vo kültürünün (M.Ö. 1700-1200) ortaya ç›kt›¤› bilinmektedir.

Ancak, bu kültürel odaklar›n oluflumundan da önceki yap› A.D. Graç’a göreflöyledir: “Aslen ana etraf›nda teflekkül eden küçük çapta ekinci (ilkel bahçe tar›-m›) toplumlar, Milattan önce ikinci bin y›l›n sonunda, hayat tarzlar›n› de¤ifltir-mifllerdi. Geçimlerini çobanl›k ve av ile sa¤lama¤a bafllam›fllard›” fleklindeki bilgi-lerin gösterdi¤i gibi “anaerkil” ve “küçük çapta tar›m” a dayal› bir yap›ya sahiptir.Bu yap›lar ve onlar›n aksettirdi¤i ekonomiye ba¤l› olarak, kültür ve toplumsal ör-gütlenme farkl›l›klar›n›n sonucunda ortaya ç›kan deney fark› ve tek kelimeyle ta-rih fark› ç›kmaktad›r. Ancak, göçebe avc›larla yerleflik tar›mc›lar aras›nda, bizefarkl›l›klardan nihayetsiz derecede daha önemli olarak gözüken flu benzerlik sür-mektedir: Bu toplum cinslerinin her ikisi de kutsallaflt›r›lm›fl bir evren içinde yafla-makta, hayvan dünyas› kadar, bitki dünyas›nda da tezahür eden kozmik bir kut-sall›¤a kat›lmaktad›r. Söz konusu kozmik kutsall›k henüz tabiat›n iflleyifl mekaniz-mas›n› ak›lc› bir biçimde kavrayamam›fl insan›n belki de ilk kavrama al›flt›rmalar›n-dan birisi olarak kabul edilebilecek olan bireylerin mensup olduklar› klan›n topluveya kollektif kimli¤i etraf›nda “kendi” ni idraki ve buna ba¤l› olarak d›fl dünyay›bir baflka bütün fleklindeki alg›lay›fl halidir. D›fl dünyaya karfl› “biz” teflekkül etmifl-tir ve bireyler “biz” ve topyekün d›fl dünyay› temsil eden “onlar” aras›ndaki düalistbir alg›lay›fl› yaflamaktad›rlar. “Onlar” olarak alg›lanan d›fl dünyadaki gerçek vegerçeküstü her fley de kutsall›¤a sahiptir ve kendi içinde “iyi” ve “kötü” olarak altgruplara ayr›lmaktad›r.

Böylesi bir ba¤lamda, söz konusu yap›n›n daha da öncesinde yahut kökenin-de, Morgan’›n hiç de hofl olmamakla birlikte toplumsal ifl bölümü öncesi toplulukyap›s›n›n gerçe¤ini en iyi ifade eden terimiyle “ilkel sürü” den sosyal topluluk sta-tüsüne geçiflin yafland›¤› dönem olan “toplay›c›-avc›l›k” hayat tarz›n›n Türk mito-lojisinin kökenlerinden birisini oluflturmufltur. Buna göre afla¤›da ele alaca¤›m›z gi-bi, “biz” kavram›n›n teflekkülü orman içinde etraf›nda bar›n›lan ve gölgesinde“kutsal” ›n yaflanmas› dolay›s›yla en ilkel flekliyle de olsa ilk “tap›na¤›n” olufltu¤u“a¤aç” (gölgeli kaba a¤aç), bir toplanma, bar›nma ve kutsal› yaflama mekan› ola-rak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bir baflka ifadeyle söylemek gerekirse Türk mitolojisi-nin en erken dönemi bitki kökenli mitolojik bir modele sahiptir ve “a¤aç-ormankültü” nü oluflturmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

‹lkel bahçe tar›m›: Sadeceçapayla yap›lan basit tar›m.

Toplay›c›: Geçimini bitki veböcek toplamayla sa¤layan.

‹lkel sürü: Toplumsal iflbölümü öncesi herkesintoplumsal yer, ifl, üretim verol bak›m›ndan ayn› oldu¤uen eski ve ilkel sosyal yap›.

Bu ba¤lamda, bu olgunun bafllang›c›na döndü¤ümüzde, toplay›c›n›n do¤an›nortas›nda pasif bir rol oynamakta oluflundan kaynakland›¤› aç›kt›r. Do¤al olarak,toplay›c›n›n korunma ihtiyac› onu kendi klan› (biz) d›fl›ndakilere (onlar) karfl›, yal-var›c›/duac› k›lar. Dua edilip yalvar›lacak muhatap ise neredeyse kendi d›fl›ndakiher fleydir. Do¤a ortas›nda yapayaln›z derleyip toplad›¤› ile geçinmeye çal›flan, do-¤ada canl›-cans›z her fleyi kendisine benzer bir bilifl haline sahip olarak düflün-mekte yani onlara “ruh” izafe etmektedir. Bilimsel literatürde yayg›n olarak “ani-mizm” fleklinde adland›r›lan bu olufl halinin bafllang›c› s›ra ve nitelik itibariyleböyle olmal›d›r. Zamanla, bu tür bir inan›fl beraberinde do¤al olarak kimi ö¤elerinve varl›klar›n di¤erlerinden daha ola¤anüstü güçlere sahip oldu¤u inan›fl›n› vebunlar› etkilemeye yönelik pratikler olarak da “büyü” yü getirmifltir. Totem fikri deanasoylu klan›n kollektif kimli¤inin (biz) ard›nda ve etraf›nda olufltu¤u “totem” in,bizzatihi kendisi en önemli koruyucu büyü ifllevine sahip durumdad›r. Bu durum,do¤um ve âdet görme gibi ola¤anüstülükleri nedeniyle çok daha önceden ön pla-na ç›kan ve büyüsel gücü yaln›zca kad›nlar›n ellerinde tuttu¤u “ana soylu” lu¤unolufltu¤u daha da ilkel dönemlerin bir devam›d›r.

Türk mitolojisinin de¤iflik dönemlere ve bölgelere göre çeflitlilik arz eden yara-t›l›fl mitleri aras›nda, yukar›da iflaret edilen “toplay›c›l›k”, “avc›l›k” ve “ilkel bahçe”tar›m›n›n hakim hayat tarz› oldu¤u devirde oluflan “a¤açtan yarat›lma” en eski ya-rat›l›fl miti olmal›d›r. Bir baflka ifadeyle, “a¤açtan yarat›lma” mitini, Türk kökenmitleri aras›nda en eski “yarat›l›fl miti” olarak kabul ediyoruz. Bu kabulümüzün te-melini de Türklerin tarih sahnesine ç›kmazdan önceki devirlerde yaflad›klar› kabuledilen bölgenin orman oluflu baflta olmak üzere afla¤›da ele alaca¤›m›z flekilde, di-¤er kültler ve kültürel olgularla iliflkilerindeki sistematik tamamlan›fl oluflturmaktad›r.

‹nsanlar›n “topraktan yarat›lma” n›n evrensel olarak yayg›nl›¤›na karfl›l›k Türkmitolojisinde neredeyse yoklu¤u ve buna karfl›l›k “a¤açtan yarat›lma” mitine da-ir izlerin çoklu¤u da, söz konusu kabulümüzün nedenleri aras›ndad›r. Yayg›n ola-rak bilindi¤i gibi, günümüzde bile, Türk kültür ekolojisi içinde tarihî-kültürel sü-reklili¤ini göreceli olarak en homojen biçimde sürdüren Türk boylar›n›n bafl›ndagelen, Yakutlar aras›nda, ilk insan›n, kozmik a¤ac›n içinde, belinden yukar›s› ç›p-lak bir kad›n taraf›ndan beslendi¤ine inan›lmas› önemli bir delildir. Tarih boyun-ca, bunca din de¤ifltirmeye ra¤men günümüzde dahi Anadolu Türkleri aras›ndakesilen baz› a¤açlar›n içinden ç›plak bir kad›n›n ç›kt›¤› inanc›, efsane ve memorat-lar›n›n yaflamas› bir baflka önemli delildir.

Bu inan›fllar›n bir baflka varyant› da, Yakut Türkleri aras›nda “Er Sogotoh Desta-n›” ad›yla bilinen metinde, yer alan yarat›l›fl mitinde, Er Sogotoh yarat›lm›fl ilk in-sand›r ve yeryüzüne indirilir. Efli olmad›¤› için çok zahmetler çeker. Burada, çokbüyük ve her fleyin anas› olan, bütün varl›¤›n kendisine ba¤l› oldu¤u, yerle gö¤übirbirine ba¤layan “A¤aç Hakan” motifi vard›r. Her fleyin anas› olarak nitelendiril-me, orman-a¤aç kültünün en eski flekillerinden birinin izlerini bar›nd›rmaktad›r.Bu nedenle, “a¤aç-ana” inanc› ve kad›nlar›n kaml›k (flamanl›k) olgusunu bafllat›pgelifltirmeleri sürecinde, bir yan›yla mensubiyeti belirleyici klan›n ortak sembolüolmas› ve totemleflmesini gelifltirmifltir. Di¤er yandan da zaman içinde “kozmik ha-yat a¤ac›” ve buna dayal› kamlar›n göklere yolculu¤unda yer alan “tapt›k” lar›na(basamaklar›na) bas›larak “Gök Tanr›” ya ve onun yaratt›¤› di¤er önemli “ruh” la-ra ulafl›lan bir yap›ya dönüflmüfltür. Dahas› bu dönemin eseri olarak kamlar sade-ce görevlerini ifa etmede a¤açla iç içe de¤ildirler, onlar ölümlerinden sonra daa¤aç kültü etraf›nda flekillenen pratiklerle muameleye tabi tutulurlar. T›pk›, Kata-nov’un geçen yüzy›lda tespit etti¤i gibi “Kam öldü¤ü zaman ister yaz ister k›fl ol-


Büyü: Birtak›m ola¤anüstügüçler, gizemli sözler, kutsalsay›lan nesneler insanlar›,do¤ay› etkilemek amac›ylabüyücüler taraf›ndan bellikurallara ve uygulamalaradayan›larak yap›lanverimsiz, bofl eylem veuygulamalar.

Totem: Bir kiflinin ya da birtoplulu¤un gizemsel vebüyüsel duygularla ba¤l›bulundu¤u bitki, hayvanveya cans›z nesne.

Memorat: Ola¤anüstügüçlerle iletiflimlere dairkiflisel anlat›lar.

sun, asla topra¤a gömmezler. Baltayla a¤ac› oyup yontarlar, kam›n cesedini içinekoyup üzerini bir kapakla kapat›rlar. Onu gömdükleri yere bir a¤aç dikip o a¤acabütün eflyalar›n› asma” lar›ndan da anlafl›laca¤› gibi yat›rlar›n etraf›ndaki a¤ac›nkutsanmas›ndan, a¤açlar›n dallar›na çap›t, bez ve benzeri unsurlar› asarak onu kut-sama ve dilek dilemenin bir anlamda proto-tipinin nas›l olufltu¤una dair fikir edin-mek mümkündür.

Kutsal a¤aç Türk mitolojisinde, yarat›l›fl veya köken miti olarak “ana-ata”, koz-mik “hayat a¤ac›” na dayal› evren imaj› ve evrenin ekseni (axis mundi), “beslen-me”, “bar›nma” ve tap›nma mekan› “tap›nak”, ruhlar› bulunduran ve bu nedenlede kurban kesilen “sunak” ve bütün bu formlar›n en geliflmifl hali olan tanr› veyatanr›sal ruhlarla iletiflim kanal› olmak gibi son derece önemli ifllevlere ve kavram-sallaflt›rmalara sahip olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

A¤aç-orman kültünün Türk mitolojisindeki bu önemli yeri ve yarat›l›fl mitlerininen yayg›nlar›ndan birisini oluflturmas›n›n tarihsel dönemdeki kaynaklarda da sonderece yayg›n oldu¤u bilinmektedir. J. P. Roux’un tespitleriyle de Uygurlar, K›p-çaklar ve O¤uzlar baflta olmak üzere çok say›da eski mit, büyük insanlar›n do¤u-munda a¤aca bir rol verir, onu babalar› ya da analar› yapar. Bazen a¤aç ve insanaras›ndaki akrabal›k, onun çocuklar›na verdi¤i ö¤ütlerle vurgulanmaktad›r.

Bu tür a¤açtan do¤um veya yarat›l›fl mitleri aras›nda belki de en yayg›n› “UygurYarat›l›fl Destan›” ad›yla da bilinendir. Bu mit k›saca flu flekilde özetlenebilir: Ka-rakurum da¤lar›ndan ç›kan Tolga ve Selenge ›rmaklar›n›n birleflti¤i “Kumlanço”ad›nda bir yer vard›. Burada iki a¤aç bulunuyordu. Bunlardan birisi çam di¤eride kay›n a¤ac›yd›. Bu a¤açlar da¤ kadar büyüdüler. Bunlardan musikiye benze-yen sesler ç›kmaya bafllad›. O a¤açlar›n üzerine her gece nur iniyordu. Günün bi-rinde bir kap› aç›ld›. Kap›n›n içinde çad›ra benzeyen bir ev vard›. Bunlar›n için-de de birer çocuk bulunuyordu. A¤›zlar›ndaki borularla süt içiyorlard›. ‹nsanlarbu hali görünce flafl›rd›. En büyü¤ünden bafllamak üzere befl çocu¤a flu adlar› ver-diler: Sungur Tekin, Kotur Tekin, Tükel Tekin, Or Tekin, Bökü Tekin. Uygurlar buçocuklar›n tanr› taraf›ndan gönderildi¤ine inand›lar ve en küçü¤ünü kendilerinebaflkan olarak seçtiler. Bu a¤açtan yarat›lma veya köken mitinin 19. yüzy›lda Ha-kasyal› Katanof taraf›ndan Altay-Yenisey’den derlenen bir metinde, “‹lk baflta Ül-gen atam›zdan türedi¤imiz zaman bu iki kay›n a¤ac› Umay ana ile beraber (gök-ten) inmifltir” fleklindeki ifadelerde yak›n zamanlara kadar Türk dünyas›n›n çeflitlik›s›mlar›nda yaflad›¤› tespit edilmifltir.

Bu ba¤lamda de¤erlendirildi¤inde, Kaflgarl› Mahmut’un Divanu Lügat it Türk’ teverdi¤i “Türkler büyük bir a¤aç gibi göze büyük görünen her fleye ‘Tengri’ (tanr›)ad›n› verirler” fleklindeki bilgi Türk mitolojisinin “a¤aç kültüne” ba¤l› oluflum vegeliflimini son derece aç›k bir biçimde ortaya koyar. Ayn› flekilde, daha sonraki dö-nemlerdeki haliyle, ‹bni Fazlan Seyahatnamesi’ de yer alan, “eski zamanlardaBaflkurt Türkleri tan›mad›klar› bir adama rastlad›klar› zaman, onun kuflunun vea¤ac›n›n ne olduklar›n› sormalar›” n›n nedeni de, do¤rudan do¤ruya “a¤açtanyarat›lma” köken mitiyle iliflkilidir. Ötüken ormanlar›n›n (Ötüken Y›fl) baflta Gök-türkler, Uygurlar devrinde olmak üzere bütün Türklerce kutsal say›ld›¤› bilinmek-tedir. Daha önce de iflaret edildi¤i gibi a¤aç-orman kültü göreceli olarak di¤er kült-lerden daha eskidir ve toplay›c›-avc›l›k ile ilkel bahçe tar›m› dönemlerinin eseridir.Ancak, Türk sosyo-kültürel yap›s›nda meydana gelen de¤iflme ve dönüflmelerera¤men tamamen ortadan kalkmam›fl ve pek çok unsurlar›yla günümüze kadar ge-lebilen bir süreklilik göstermifltir.


Hayat A¤ac›: ‹nan›fla göreüzerinde yaz k›fl yemyeflilyapraklar, aç›lm›fl çiçekler veolgun yemifller bulunan veyemiflleri yiyenlereölümsüzlük veren ulu vekutsal a¤aç. Bu a¤ac›n GökTanr›’ya kadar ulaflt›¤›na dainan›l›rd›. Kökleriyse kötüruhlar›n ve cehenneminbulundu¤u yeralt›dünyas›ndayd›.

Buna göre Türk mitolojisinindeki en eski köken mitlerinden birisi olan “a¤aç-ana” zaman içinde totemleflip bir kandafl toplulu¤un veya klan›n totemini veyakollektif üst kimli¤i anlam›nda “biz” ini oluflturmufltur. Zaman içinde de avc›l›klailgili uygulamalar, “kufl ata” kültünü ortaya ç›kard›¤›nda ikisinin sentezinden mey-dana gelen bir dünya görüflünün d›flavurumu olarak kiflilerin mensubiyeti büyükbir ihtimalle “a¤aç-ana” n›n temsil etti¤i “anne soyu” ile baban›n veya erke¤intemsil edildi¤i “kufl-ata”n›n adlar›n›n kimlik belirleyici unsurlar olarak kullan›lma-s›n›n zaman içinde ald›¤› flekil olarak yorumlanabilir. Ancak bu tür totem veya kol-lektif bilinci oluflturan toplumsal büyü yahut sözel teknolojilerin geçirdi¤i de¤iflimve dönüflümlerin sosyal-kültürel hayatla iliflkili olarak geçim tarz›n›n de¤iflim vedönüflümlerine daha yak›ndan bakmak konuyu daha da aç›klay›c› olacakt›r.

Öncelikle, bitki toplay›c›l›¤›n›n a¤›r bast›¤› ve zamanla sebze ve di¤er bitkileritoplamak kadar onlar› yetifltirmenin de mümkün oldu¤unun keflfi kad›nlar› dahada üstün duruma getirir. Art›k yaln›z çocuklar› yapan veya do¤uran de¤il yiyece¤iüreten de onlard›r. Bu durum ekonomik ve toplumsal güç ve prestijin kad›nlardatoplanarak anaerkil yap›n›n oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Türk kültüründe ateflin kullan›-l›fl›n›n da, kad›nlar eliyle gerçekleflmesinin ve buna dayal› olarak oluflumu h›zla-nan ve pekiflen anaerkil yap›n›n pek çok izi, Türk mitolojisinin pek çok verisindeyaflamaktad›r. Türk kültür tarihinde, söz konusu topra¤a ilk ba¤lanman›n atefllebirlikte yaflanabilir ve korunabilir k›l›nan ma¤aralara yerleflme ve buna ba¤l› ola-rak gezici veya yar› göçebe toplay›c›l›k ön plandad›r. Bunlar a¤›rl›kl› olarak kad›netkinlikleri olarak karfl›m›za ç›kmakta ve onun hakimiyetini pekifltirmektedir. Da-has› bu etkinlikler erkeklerin kad›n kamlar›n gözetimi olmaks›z›n yapabildi¤i teketkinlik olan avc›l›¤› ikinci plana iten özelliklere sahiptir.

Türk kültürünün bu erken döneminde kad›n›n veya anan›n çocuklar›yla birlik-te, “ocak atefli” nin kutsall›¤›n›n yan› s›ra sosyal ve kültürel bir kurumu, “aile oca-¤›n›” oluflturdu¤u ve erke¤in ikincil bir konumda oldu¤u görülür. Bu durumunmahiyetini ele verir mitolojik bir inan›fl›n izleri günümüz Altay ve Hakas Türkleriaras›nda yaflamakta olan ocak ateflinin kad›nlar eliyle sürdürülmesi ritüelinde aç›k-ça görülebilir. Altay Türklerinde atefl ruhunun difli olmas› ve bu ruhun “ot (od=atefl)ene” ismini tafl›mas› hem ateflin kökeni hem de ruhunun niteli¤ini ortaya koyar.Ayn› flekilde, K›rg›zlarda ve Uygur Türklerinde, evin oca¤›nda yaflad›¤›na inan›lanperiye verilen isim “Od ana” d›r.

Atefli kullanmazdan önce “a¤aç-ana” miti etraf›nda, a¤açlar› kutsamaya daya-nan ve belirli a¤açlar›n toplan›lan ve bar›n›lan “kamp” ve “tap›nak” oldu¤u a¤aç-lar›n, ateflle birlikte ve muhtemelen Orta Asya’n›n maruz kald›¤› son buzul döne-minde, ana soylu klanlar fleklindeki örgütlenmelerin ateflten istifadeyle ma¤aralar›,“ay›” lar baflta olmak üzere di¤er vahfli hayvanlardan temizleyip ele geçirmeyi veoralara yerleflmeyi daha da önemlisi savunmay› sa¤layarak kal›c› bar›nak k›lmala-r› Türk mitolojisi aç›s›ndan son derece önemlidir.

Güney Sibirya ormanlar›yla Altay da¤lar› aras›ndaki bölgede yer yer yerleflikhayata geçen ve ma¤aralarda bar›nmaya bafllayan, ana soyluluk esas›na göre orta-lama 10-15 kifliden oluflan bu “kandafl” birliklerin ruhani lideri de do¤um ve do-¤urma nedeniyle “kutsal” ve “üstün” olarak kabul edilen kad›n “kam” lard›r (fla-man). Bir baflka ifadeyle Türklerde kaml›k önceleri tamamen kad›nlar›n tekelinde-dir. Erkekler “kam” olabilecek yetenek ve güçte bir cins olarak kabul edilmemek-tedir. Türk mitolojisinin en eski verimlerini oluflturan Türk Kaml›k dininin temelle-ri bu inanç sistemati¤i üzerine at›lm›flt›r. Dahas›, Türk mitolojisinde “ma¤arada ya-rat›l›fl›” da içeren motif ve atalar kültüne tap›nmayla yak›n iliflkili ma¤ara kültleri


ve ritüellerinin kökenini de bu dönem oluflturmufltur. Ayn› flekilde “ay› kültü” vebununla ilgili pratikler de yine bu dönemin eseridir. Orman›n en güçlü ve y›rt›c›hayvan› olan ay›n›n bu özelli¤i nedeniyle tabulaflt›r›lmas›n›n ard›ndan atefle daya-narak ininden ç›kar›lmas› ve ma¤aras›n›n daha önce de iflaret edildi¤i gibi muhte-melen dönemin son buzul devrine de denk gelmesi nedeniyle pratik zorlamalarlabar›nak olarak elde edilmesi, “a¤aç ana” kültünün yan› s›ra “ay›-ata” kültünün debafllang›c›n› oluflturmufltur. Öldürülerek ma¤aras› elinden al›nan, ritüelistik bir tö-renle eti yenilerek vücudu paylafl›lan bir ay›n›n postundan yap›lan elbiselerden,ma¤aran›n yeni sahiplerini eski ve di¤er sahiplerden, daha iyi koruyucu ve mefl-ruiyet sa¤lay›c› bir nesne ve belge bulabilmenin zorlu¤u da söz konusu durumudaha iyi aç›klamaktad›r.

Öte yandan, kaml›k (flamanl›k) dininin kökenlerini oluflturan kandafl toplumyap›s›ndaki kad›n egemenli¤inin yol açt›¤› erken dönem buhran ve bunal›mlardanbirisi erkeklerin kendilerine daha çok özgürlük alan› tan›yan avc›l›¤a yönelmelerive erkek dayan›flmas›na bir anlamda dernekleflmesine yol açan avc› gruplar›n›noluflumudur. Bitki toplay›c›l›¤›ndan ma¤ara civar›ndaki bahçelerde ilkel veya gel-geç tar›ma geçen bitki yetifltiricili¤i yap›s› içinde beslenme kaynaklar›n› göreceliolarak daha düzenli hale getiren toplum yap›s›nda kad›n egemenli¤inin tart›fl›l-mazl›¤›n› tart›flmaya açan unsurlardan birisi de, toplay›c› dönemden kad›n›n bitki-yi evcillefltirmesine karfl›, avc› erke¤in hayvanlar› evcillefltirmesidir.

Ancak, bu tart›flmadan önce, Eliade’nin “... Arkaik dünya ‘dind›fl›’ eylem diyebir fley bilmez; belirli anlam› olan her eylem -avlanma, bal›kç›l›k, tar›m; oyunlar,çat›flmalar, cinsellik-, flu veya bu flekilde kutsal olana kat›lmaktad›r. ... Dind›fl›olan tek eylem mitsel anlam› olmayan, yani örnek modellerden yoksun eylemler-dir. O halde diyebiliriz ki belirli bir amaca yönelik her zorunlu eylem arkaik dün-ya için bir ritüeldir” fleklindeki tespitinin ortaya koydu¤u ve bütün mitolojilerin ol-du¤u gibi Türk mitolojisinin de kayna¤›n› oluflturan din olgusu üzerinde durmakgereklidir.

Bugüne kadar eski Türk dini olan ve pek çok bak›mdan günümüzde de haya-tiyetini devam ettiren “Kaml›k Dini”, hakk›nda onun yap›sal, ifllevsel ve hatta te-matik benzerlikler gösterdi¤i oluflumlardan hareketle yayg›n bir adland›rmayla “fla-manizm” üzerine pek çok çal›flma yap›lm›flt›r. Mevcut çal›flmalar› özetleyen bir ifa-deyle söylemek gerekirse, “Orta Asya flamanl›¤›, bütün ilkel topluluklar›n inanç-lar›yla ayn› temellere dayanan; uygulad›¤› ‘teknik’ler itibar›yla Kuzey Amerika,Güney Amerika, Avustralya ve dünyan›n bütün yönlerine yay›lm›fl ilkel klan top-luluklar›ndaki pratiklerle örtüflen; özel olarak co¤rafya üretici gücü do¤rultusun-da oluflmufl bulunan; avc›l›¤›n geçim tarz›yla kökleflmifl; geliflimi itibar›yla avc›l›-¤›n manevî miras›n› devralm›fl olan Asya göçebeli¤inin ayr›lmaz bir parças› ha-linde olmufl; kandafll›¤›n toplu eylemini simgelefltirerek bir tarih gücü haline getir-mifl temel inanç sistemidir.” Ancak, “Kaml›k Dini” veya “fiamanl›k” inanç sistemi,kökeni ve temel özellikleriyle, tek tek kandafl topluluklar bak›m›ndan ve hayat tar-z› olarak kandafl toplum aç›s›ndan arkaik bir temele dayan›r; dünya geliflimi yö-nüyle “tarih öncesi” ne aittir; yeryüzünde hiçbir uygarl›¤›n (medeniyet, hazâret)mevcut olmad›¤› dönemin ürünüdür. Dahas›, kaml›k inanç sisteminin (flamanl›¤›n)oluflum serüveni, takvimsel zaman bak›m›ndan, uygarl›¤›n do¤uflundan (Mezapo-tamya-Sümer) en az 20 000 ilâ 25 000 y›l öncesinden bafllar.

Bir dünya görüflü ve inanç sistemi olarak “fiamanl›k”, Türklerdeki görünümü-ne, “Kaml›k” veya “Kaml›k Dini” terimini kullanmay› ye¤ledi¤imiz özel bir dini an-lay›fla bürünmüfltür. Kaml›k, anan›n oluflturucusu ve yöneticisi oldu¤u kandafl top-


Tabu: Çeflitli inançlarnedeniyle insan, hayvan,nesne ve do¤al ö¤elerinyasaklarla çevrilmesi vebunlardan kaç›nma.

lumun örgütselli¤ini aç›klayan sosyal bir temeldir. Di¤er bir ifadeyle, örgütsellik ilekutsal plan›ndaki yans›mas› olan kaml›k, karfl›l›kl› ve kaç›n›lmaz bir iliflki içinde-dir. Kaml›¤›n iflleyifli yoluyla sürdürülen birliktelik ve kollektif eylem, toplumsalörgütlülü¤ün dayana¤› oldu¤u gibi, bu örgütlülü¤ün sa¤lad›¤› gelenek-görenekplatformu da Kaml›¤›n ifllevselli¤ini sürdürebilmesini mümkün k›lm›flt›r. Bunlardandaha da önemlisi, Türk kültüründeki özel ad›yla “kam” l›¤›n eski kandafl topluminanc› olmas› ve soy (gens) kayna¤›na dayanmas›d›r.

Yukar›da söz konusu etti¤imiz, “toplumsal iflbölümü” öncesindeki (Morgan’›n“ilkel sürü” dedi¤i) toplulukta filizlenen kaml›k, biraz sonraki kabilesel kandafltoplumlarda meydana gelen iflbölümüne uygun ve paralel olarak geliflir ve de¤iflir.‹flbölümünün çeflitli alanlardaki biçimlenmesinin ve kamusall›k do¤rultusunda ifl-lemesinin de sosyal payandas› olur. Bu demektir ki, toplum kutsall›¤›n›n bütünlü-¤ü içerisinde, bu bütünlükten do¤an ve onun eylem plan›nda sürmesini sa¤layaninanç sistemi, geçerlili¤ini iflbölümünün evrelerinde gösterir. Kam da, bütünlü¤üdevam ettiren bir uzmanlaflma ürünü olarak görünür. Buna göre de, Türk mitolo-jisinde uygarlaflt›r›c› ve kültürel kahramanlar olarak kad›nlar›n “kam” kimlikleriyleen eski formu olufltururlar. Kaml›k, iflbölümünün bir biçiminde hayatiyet kazan›rve bir uzmanlaflma olurken, kam kifli ayn› zamanda, kabile üyeli¤inin ola¤an iflle-rini de sürdürür. Kam, her fleyden önce kabilenin bir üyesidir.

Bu toplumsal yap› içinde, kandafl örgütlenme üretimin ön-flart›d›r. Ayr› ayr› ve-ya kar›fl›k ve kat›fl›k biçimlerdeki bütün toplay›c›l›k, devfliricilik -gelgeç tar›m, av-c›l›k ve daha sonraki aflamalar› oluflturan ve afla¤›da ele alaca¤›m›z, çobanl›k ile ta-r›m›n bütün aflamalar›n›n (ve tabiat›yla sonras›n›n) teknik geliflkinli¤inin araflt›r›l-mas›nda “ilk kandafl örgütün ön flart oluflu” son derece önemlidir. Kuflaklar›n do-¤al ba¤larla birbirine ba¤lanmas› ve bafllang›çtan beri kandafl›yla cinsel iliflki kur-ma yasa¤›, üretimdeki eme¤i, ana soy çizgisi ve ana erki erken dönemdeki anaer-kil yap›n›n oluflmas›nda en önemli rolü oynam›fl olmal›d›r.

Bu oluflum çizgisi içinde, kad›n›n büyüsel güç ve mucizelerinin evrenin kendi-si kadar flafl›rt›c› gelifl nedenleri kendili¤inden ortaya ç›kmaktad›r. Nitekim kaml›kdinine mensup pek çok kiflinin günümüzde de ileri sürdü¤ü gibi, en kuvvetli kam-lar kad›n kamlard›r. Bundan daha baflka pek çok delil de yine kaml›¤›n esas itiba-riyle oluflum veya kökeninde kad›nlar›n bulundu¤unu göstermektedir. Günümüz-de kaml›k dinine inanan Yakutlarda, erkek kamlar, özel cübbeleri bulunmad›¤› za-man, kad›n entarisi ile âyin yaparlar. Ayr›ca, özel kam cübbesinin gö¤sünde kad›nmemelerini temsil eden yuvarlak madenî unsurlar bulunur. Genellikle kamlar veonlar›n Müslümanlaflm›fl halleri olarak kabul edilen “baks›” lar uzun saç b›rak›rlar.K›rg›z-Kazaklar›n fleriate uymayan âdetlerini tenkit eden Molla Gazi’nin “K›m›z iç-keç k›z›n giyer külâh›n›/Atefle ya¤ döküp tapar imdi” fleklindeki bir beytinden, ateflruhuna ya¤ atan (saç› yapan) erkeklerin, k›zlar›n giydikleri külâh› bafllar›na geçi-rerek bu ifli yapt›klar› anlafl›lmaktad›r.

Bu ba¤lamda “rüya” olgusu ve onun “kaml›k” la iliflkisi önemlidir. Günümüzgeleneksel Türk kültüründe bile “uykunun kimi zaman ‘geçici’ ölüm say›lmas› vede rüyan›n ruhun serseri flekilde dolaflmas› veya baflka bir ruhun ziyareti fleklindekabul edilmesi dolay›s›yla, rüya tabiri veya düfl yorumunun özünde” kaml›k dini-nin oluflumuyla yak›ndan ilgili oldu¤u daha iyi anlafl›labilir. Nitekim, Manas Des-tan›’nda rüya ile gelece¤i keflfedenlerin ço¤u kad›nlard›r. Bu destanda zikredileniki kamdan birisi kad›nd›r. Erkek kam (kara bakfl›) ancak lo¤usaya yap›lan bir tö-rende görüldü¤ü halde, kad›n kam bütün ülkede cereyan edecek ve eden olayla-r› bilmektedir. Ad› Karasaç olan bu kad›n kam Müslüman k›z›d›r ve esir düfltü¤ü


Kam: Yayg›n olarak “flaman”ad›yla bilinen ola¤anüstügüçlerle iletiflime geçmeyetene¤i oldu¤una inan›lankifli.

Baks›: Müslümanl›¤› kabuletmifl ancak flamanl›kuygulama ve inançlar›n› dadevam ettiren kifli.

“pis kokulu kâfir” lerin koynunda yatmamak için periye (ruhlara) dua eder ve kur-tar›lmas›n› diler. Duas› kabul olunca bir do¤an kuflu donuna girer ve dünyay› do-lafl›r. Kaml›k dininin gelenekleri takip edenler aras›nda gelece¤i bildiren rüyalar›daha çok kad›nlar›n gördükleri dikkati çekmektedir. Bütün bunlar kad›nlar›n Türkmitolojisinin oluflum döneminden kalan özel güçlerinin devam edegelen tesirleriolarak düflünülebilir.

Rüyalar›n mitolojiyle iliflkisi olgusunu evrensel olarak gözleyen, J. Campbell’inifadesiyle, “fiafak ve düfller dünyas›ndan uyanmak daima günefl ve onun do¤u-fluyla iliflkilendirilmifl olmal›. Gecenin korkular› ve büyüleri ›fl›k taraf›ndan da¤›t›-l›r. Ifl›¤›n daima yukardan geldi¤i, k›lavuzluk ve yer göstericilik yapt›¤› yaflanm›fl-t›r. O zaman karanl›k ve a¤›rl›k, yerçekimi ve dünyan›n karanl›k içi, cang›l veyadenizler, baz› fliddetli korkular ve sevinçler; insan deneyiminde binlerce y›l boyun-ca, ölçülemez yüksekli¤iyle dünyay› uyand›ran güneflin ›fl›kland›r›c› seyriyle tezathalinde güçlü bir sendrom oluflturmufl olmal›d›r. Ifl›k ve karanl›k, yukar›s› ve afla¤›-s›, yer göstericilik ve kaybolufl, güven ve korku kutuplaflmas›n›n” ortaya ç›kard›¤› fel-sefî zemin, kaml›k dinini ortaya ç›karan düflüncenin kurucu ilkelerinden birisidir.

Bu ba¤lamda, Türk mitolojisinin kozmogoni ile ilgili temalar›n›n oluflumundagece-gündüz farkl›l›¤› ve de¤ifliminin bir uzant›s› olarak da kabul edilecek bir bafl-ka do¤al olgu olarak karfl›m›za, Ay ve gökyüzünün gece görüntüsü ile, y›ld›zlar veSamanyolu ç›kmaktad›r. Nitekim, Emel Esin’in ortaya koydu¤u Türk mitolojisininmevcut verileri aras›nda bu konularla ilgili pek çok örne¤in oldu¤u görülmektedir.

Öncelikle, bu ikili (düalist) anlay›fl›n bir sonucu olarak, kâinat› oluflturan ikiana unsurdan, yer karanl›k “karar›g”, gök ise ›fl›kl› veya parlak “yaruk” olarak s›-fatland›r›lm›flt›. Buna istinaden bütün mevcudat ayn› flekilde “karar›g” ve “yaruk”olarak bir s›n›flamaya tabi tutuluyordu. Ayr›ca, “karar›g” ile “yaruk” umdelerinin,anaya ve ataya teflbih edilen flekilleri, sekiz yönden esen yeller ile tafl›narak befl as-lî unsurun do¤du¤una inan›l›yordu. Ortado¤u ve Akdeniz havzas›ndaki kültürler-de “anas›r› erbaa” “su, atefl, hava ve toprak” fleklindeki dört temel unsur olarakkabul ediliflinin tersine erken dönem Türk kültüründe befl aslî unsur vard›. Türkmitolojisine göre kâinat› oluflturan bu befl aslî unsur; “su, atefl, a¤aç, maden ve top-rak” tan ibaretti. Yeryüzündeki canl› ve cans›z varl›klar›n tamam› bu befl unsurdanbirine mensup addediliyor ve gök cisimlerinden biri ile iliflkilendiriliyordu. Türklerbu befl aslî unsuru ve bunlar›n gökte iliflkilendirildikleri semavî cisimleri “kök” sa-y›yordu. Bunlara “kök, ruh” veya Türkçe “töz, ogufl” veyahut da “kut” gibi isimlerveriyordu. Özellikle “kut” kavram› hayat›n özünü oluflturmak ve baflar›l› olup ya-flayabilmek için mutlaka elde edilmesi ve ondan sonra da “kaybetmemek” için sa-hip olunmas› gereken “erdem” lerle iliflkilendirilmiflti ve toplumsal yans›mas› olan“töre” ile yap›sal ve ifllevsel süreklilikler içermekteydi. Kâinat›n, “gökyüzü”, “yer-yüzü” ve “yeralt›” olarak üçe taksim ve tasnif edildi¤i daha sonraki dönemlerdede, yeryüzünde olup biten ile gökyüzünün iliflkili oldu¤u ve birbiriyle sürekli ile-tiflim içinde oldu¤una inan›lmaktayd›. Ka¤an da bu iliflki ve iletiflimi gerçeklefltirenen yüksek dini flahsiyet olarak kabul edilirdi.

Söz konusu unsurlar›n ve irtibatland›r›ld›klar› gök cisimlerinin kâinat içindekiyerini göstermek üzere bozk›ra ç›k›fl ve daha sonraki dönemlerde pusulalar haz›r-lanmaktayd›. Türk kozmolojisini gösteren ve kuvvetle muhtemelen her biri de¤iflikefsanelere sahip, bu pusulalarda, yönler dört büyük y›ld›z grubuna göre s›n›flan-d›r›l›yordu;


Anas›r› erbaa: Akdenizçevresi uygarl›klar›ndaKâinat› oluflturdu¤unainan›lan “su, atefl, toprak vehava”ya, dört elementanlam›nda verilen ad.

Ka¤an: Türkleri yönetmekiçin tanr› taraf›ndan seçilenkutsal Aflina/Asena ailesinino¤lu.

1. Gök Ejder “Kök-luu” denilen y›ld›z grubu ve A¤aç Y›ld›z› “Igaç Yulduz” ile“Karakufl” denilen Müflteri Y›ld›z› ve Kufl Y›ld›z’lar›, Do¤u yönünü temsilediyorlar ve A¤aç unsuru ile iliflkilendiriliyorlard›. Do¤u önceleri yeflil sonramavi daha sonralar› sar› renk ile sembolize ediliyordu.

2. K›z›l Saksagan “K›z›l Sak›zgan” denilen y›ld›z grubu ve Atefl Y›ld›z› “OotYultuz” denen Merih Y›ld›z› ve Sin Y›ld›zlar›, Güney yönünü temsil ediyor-lar ve Atefl unsuru ile irtibatland›r›l›yorlard›. Güney k›rm›z› renk ile sembo-lize ediliyordu.

3. Ak Pars “Ak Bars” denen y›ld›z grubu ile “Erklig” denilen Zühre Y›ld›z› ileKara Alp Y›ld›z’lar›, Bat› yönünü temsil ediyorlar ve Maden unsuru ile iliflki-lendiriliyorlard›. Bat› ak (beyaz) renk ile sembolize ediliyordu.

4. Kara Y›lan y›ld›z grubu ise Kuzey yönünü temsil ediyor ve Su unsuru ile ilifl-kili kabul ediliyordu. Kuzey kara renk ile sembolize ediliyordu.

5. Bu dört yönü gösteren y›ld›z gruplar› ve irtibatland›klar› unsurlardan baflkabeflinci unsur olan “Toprak” unsuru merkez olarak kabul ediliyor ve Sar›Bayrakl› “Sar›g orunlug” ve “Sekentir” de denilen Zuhâl Y›ld›z›’yla iliflkilen-diriliyordu. Merkez veya toprak sar› renk ile sembolize ediliyordu.

Bu y›ld›z gruplar› ayr›ca do¤uda gözüktüklerindeki mevsimin sembolü olarakda kabul edilmekteydiler. Bir baflka ifadeyle mevsimlerin bafllang›c›n› ve sonunubelirliyorlard›. Gök Ejder Y›ld›z grubu Bahar mevsiminin bafl›nda do¤uda görün-dü¤ünde, Ak Pars bat›da, K›z›l Saksa¤an güneyde, gö¤ün zirvesindeydi ve inancagöre Kara Y›lan seyrinin en afla¤› noktas›nda bulunuyordu. Mevsimlerin birbirinitakip edifli bu s›rayla belirlenmekteydi. Bu y›ld›z gruplar›na ilâveten takvimin be-lirleniflinde Kutup Y›ld›z›’n›n etraf›nda dönmekte olan Yedi Hanlar “Yitiken” (Ye-dihan) denilen “Büyük Ay›” y›ld›z grubu da yer al›yordu.

Türk kozmolojisinde yer alan y›ld›z gruplar›n›n “a¤aç”, “kufl”, “ay›” baflta ol-mak üzere Türk mitolojisinin belli bafll› kültlerinin adlar›n› tafl›makta oluflu, erkendöneminden itibaren çok varyantl› bir yap› üzerinde geliflen ve somuttan soyuta ba-sitten karmafl›¤a do¤ru geliflip flekillenifl sürecinde ilk formülasyonlar›ndan itibarensahip oldu¤u muhtevay› katmanlaflmalar halinde muhafaza etti¤i görülmektedir.

Nitekim, afla¤›da ele alaca¤›m›z, erkek egemen toplum yap›s›n›n oluflmas›ndanve ormandan bozk›ra ç›k›fl döneminde mütekâmil hale gelen, “Gök Tanr›” inanc›-n›n esas›n› oluflturan, ‘Gök Tanr›’ n›n makam› olarak ise, “Demir kaz›k” veya “Al-t›n Kaz›k” gibi de adland›r›lan “Kutup Y›ld›z›” kabul ediliyordu. Kutup Y›ld›z›’n›nmerkezini teflkil edecek flekilde dört ana ve dört ara yönlere ayr›larak her yöndebir saray›n oldu¤u bir s›n›fland›rma vard›. Bu sekiz köfleli y›ld›z Gök Tanr›’y› sem-bolize eden Günefli simgeleyen bir y›ld›z olarak Osmanl› Devleti ve AzerbaycanCumhuriyeti bayraklar›nda yer al›r; Türkiye Cumhuriyeti bayra¤›nda ise stilize edi-lerek befl köfleli y›ld›za dönüflür. Kazakistan bayra¤›ndaysa do¤rudan do¤ruya Gü-nefl fleklindedir.

Gök Tanr› dünya görüflü döneminde ölümden sonra hayat inanc›n›n varl›¤›n›gömülen kiflilerin kiflisel eflyas›n›n da mezarlara konmas›ndan bilmekteyiz. Ayr›ca,“Ka¤an soyundan kimselerin ruhunun gö¤e ya ‘Yitiken Y›ld›z’ grubuna veya GökTanr›’n›n da mekân› oldu¤una inan›lan Kutup y›ld›z› yönüne uçtu¤u san›l›yor-du”. Nitekim, ölen kiflilerin gökyüzüne a¤›p, orada dirilmeleri fikrinin, daha son-raki yüzy›llarda yaz›lan Türkçe kitâbelerde, S. Divitçio¤lu’nun dikkati çekti¤i gi-bi “emin” ve kat’i bir imanla “uçuverdi¤iniz gökte dirildikçe” fleklinde yans›t›ld›-¤›n› görmekteyiz. Eski Türkçede “Uçmak” denilen cennetin de gökte oldu¤unainan›l›rd›.


Bütün bu y›ld›zlar›n Gök Tanr›’n›n mekân› kabul edilen Kutup Y›ld›z›’n›n etra-f›nda döndü¤ü ve bu y›ld›zlar›n bir “Gök Çark›” taraf›ndan tafl›nd›¤›na inan›lmak-tayd›. Gök Çark› ile ilgili bir baflka inanç ise bu çark› ve zaman› çeviren bir “evren”in varl›¤›yd›. Bu k›fl›n “Yer-su” yun derinliklerinde yaflayan, baharda ise kanatlan›puçan hem yer-su’ ya ve hem gö¤e mensup efsanevî bir ruh olarak tasavvur edil-mekteydi. Türk mitolojisinde ve kültür tarihinde efsanevî kahramanlardan sonrakis›ray› alan atlar›n, göl, ›rmak veya denizden ç›kan efsanevî veya kozmik ayg›rdankaynaklanmalar› bu inanç ile iliflkili olmal›d›r. Nitekim Türk kozmolojisindeki “‹kiBoz At”, “Ak Ayg›r” ve “Ar›ktay” baflta olmak üzere birtak›m y›ld›z adlar› da bu fik-ri destekler mahiyettedir.

Tafl devri ve daha sonraki erken dönemle ilgili olarak daha önce de ifade etti-¤imiz gibi toplay›c›, do¤an›n ortas›nda pasif bir rol oynamaktad›r. Toplay›c›l›ktanilkel bahçe tar›m›na dayal› bitki yetifltiricili¤e geçifl ve ateflle birlikte ma¤aralarayerleflmenin ve kandafl bir topluluk olarak ortaya ç›kan iflbölümünün yaratt›¤› gü-ven duygusuna ve göreceli aktifli¤e ra¤men kad›n etkinli¤i ve erk kullan›m›n›ndünya görüflünü oluflturmada ve erke¤i ikincil planda tutmadan kaynaklanan buyap›daki gerilim unsurlar›n› oluflturmufltur.

Toplay›c›dan, ilkel bahçe tar›m›na geçiflte ve bitkileri evcillefltirmede, onlar› do-¤a karfl›s›nda göreceli olarak aktif hale getiren ve güçlü k›lan teknik ve aletlerdir.Bu ba¤lamda en güçlü teknoloji kaynaklar› olan tafl, atefl ve demiri kutsamaya gö-türür. Yukar›da da iflaret edildi¤i gibi ma¤aralar› ›s›tma, ay› baflta olmak üzere ya-bani hayvanlara karfl› korumada atefle ba¤l› ocak ve onun etraf›nda flekillenen kan-dafl ailenin ve anaerkil yap›n›n Türk mitolojisindeki izlerini görmek kolayd›r.

Orman içindeki ma¤aralarda ve yak›nlar›ndaki bahçelerdeki bu ilkel bitki yetifl-tirici dönemin uzant›lar› olarak sonradan gittikçe zay›flad›¤›n› görece¤imiz ormankültü, toprak ana anlay›fl› ve yine onun uzant›s› olarak kabul edilebilecek olan“mukaddes yer ve sular” (›duk yir sub) Türk kültüründe bu erken mitolojik döne-min eseridir. Yer-su’ lar bir anlamda hem tekil hem ço¤ul olarak düflünülmelidir.Zira “yer-su” bir bütün olarak “iye” dir, yani “sahip” tir. Türk mitolojisinde, orman,da¤, ›rmak, göllerin adlar› yaln›zca co¤rafi isimler de¤illerdir. Bu adlar o yerlerinsahiplerini, koruyucular›n› gösterir. Belirli bir da¤ veya tepe, ›rmak, göl, p›nar,a¤aç hatta kaya, yer-su olarak kabul edilir. Da¤lar, göller, ›rmaklar (yer-su) hepcanl› nesnelerdir. Takdis ettikleri Alafl, Tannau, Hangay, Altay da¤lar›, Abakan,Kem (Yenisey), Katun, Bey, Sütgöl ›rmak ve göller flamanistler için konuflan, du-yan, evlenen, çoluk, çocuk sahibi varl›klard›r. Bir flamanistin da¤lardan ve ›rmak-lardan bahsetti¤ini dinlerken bunun gözle görülen da¤lardan m›, yoksa bu co¤ra-fi isimleri tafl›yan insano¤ullar›ndan m› bahsetti¤ini fark etmek güçtür; ruh bizzatda¤d›r, da¤ bizzat ruhtur. fiamanistlerin bu inanmalar›nda çok eski ve ilkel ani-mizm devrinin hat›ralar› yaflamaktad›r.

Ayn› flekilde, Emel Esin’in “Ana tanr›ça” olarak adland›rd›¤› ve “tasavvuru-nun, ana etraf›ndaki önceki aile düzenin miras› oldu¤u san›l” d›¤›na iflaret etti¤i,“umay” da kökeni itibariyle, bu döneme ait olmal›d›r. Bu ba¤lamda, “umay” kül-tünde kad›nlara has bir “umay töreni” olmal›d›r. Kuvvetle muhtemelen, Kaflgar-l›’n›n nakletti¤i “Umayka tap›lsa o¤lan do¤ar” atasözü bu törenlere iflaret etmekte-dir. Buna göre, “umay tap›nc›” erkeklere kapal›, gizli bir kad›n derne¤inin kal›nt›-s›d›r. Toplum yap›s›n›n, avc›-çobanl›¤a dönüflmesi ve soy esas›na ba¤l›l›¤›n dahada geniflleyerek boy birliklerinin ortaya ç›kt›¤› dönemde meydana gelen de¤iflimve dönüflümlerden birisi oldu¤unu düflündü¤ümüz “Gök Tanr›” oluflumu içindeikincil ve hatta daha da geri konumlara düflme¤e ve ifllevlerinde meydana gelen


Evren: Genellikle sürüngen,y›lan fleklinde oldu¤unainan›lan büyük ejderhahayvan.

daralmalara ra¤men bu kültün ve ilahenin izleri günümüze kadar Türk kültüründeyaflayabilmifltir. Tarihsel dönemlerde “Umay ana” veya k›saca “Umay” olarak rastgeldi¤imiz bu difli ilâhe Türk mitolojisinde ana erkil dönemin en önemli tanr›ças›-d›r. Bir baflka ifadeyle, erkek egemen toplum yap›s› ve onun son derece üst düzeybir soyutlamaya u¤ram›fl olmas›na ra¤men, “eril” karakterden kurtulamam›fl “GökTanr›” s› oluflmazdan önce, yarat›c›, do¤urucu ve yaflat›c› vas›flara sahip oldu¤unainan›lan “büyük difli tanr›ça” Umay’ d›r. Ancak zamanla, toplumsal yap› ve hayattarz› de¤ifltikçe “Umay” ›n da, hem panteondaki hiyerarflik yeri ve önemi azal›r ge-lenek çevresi daral›rken, etraf›nda oluflan kült, gizli kad›n derneklerine veya “ocak”lar›na dönüflmüfl olmal›d›r. Nitekim, Türk dünyas›nda günümüzde de yayg›n olan“sar›l›k oca¤›”, “temriye oca¤›”, “arpac›k oca¤›”, “y›lanc›k oca¤›” gibi “kad›n ocak-lar›n›” n›n, “Umay ana” kültünün “Fatma ana” kültüyle örtüflerek yüzeysel olarak‹slâmileflmek ve “el vermek” suretiyle devam ettikleri görülmektedir.

Ancak, daha önce de iflaret edildi¤i gibi erkek egemen yap›n›n Umay inanc›n›nve Umay kültünün ortadan kalkmas› için büyük bir mücadele vermifl oldu¤u daTürk mitolojisinde pek çok veride rahatl›kla gözlenebilir bir olgudur. Bu tür göre-celi olarak yeni ve erkek egemen yap›daki oluflumlardan birisi de “al bast›” veya“alk›z›” d›r.Türk kültür ekolojisinde, mitolojiden kaynaklanm›fl olan ve do¤um ge-çifl töreniyle do¤rudan alakal› bir ruh veya ola¤anüstü varl›k olarak “albast›” inan-c› günümüzde de yaflamakta ve pek çok ritin kayna¤› olmaya devam etmektedir.‹nan›fla göre, “keçi”, “pejmürde bir kocakar›” gibi çeflitli suretlerde görünmeklebirlikte esas olarak albast›, bir “sar›k›z” d›r. Baz› Türk boylar›nda “kara” ve “sar›”albast› olarak ikiye ayr›l›rlar. Yine baz› Türk boylar›nca tekil bir ruh olarak tasav-vur edilirken baz›lar›nda “alt› k›z kardefl”, Saha (Yakut) Türklerinceyse, “abas›”denilen bir kötü ruh zümresi fleklinde var olduklar›na inan›l›r. Sahalar›n “abas›”ad›n› verdikleri bu kötü ruhlar›n özelli¤i insan›n “kut” unu (ruhu) al›p götürmele-ridir. Di¤er Türk boylar›nda “albast›” veya “alkar›s›” olarak adland›r›lan ve tekilbir kötü ruh olarak düflünülen bu varl›k insan›n özellikle do¤um esnas›nda ve lo-¤usal›k olarak adland›r›lan dönem sonras›nda ci¤erini al›p götürdü¤üne inan›l›r.Altay Türklerinin inanc›na göre, “alm›s” kötü bir ruhtur ve Yeralt› dünyas›n›n ve“tamu” nun (cehennem) hakimi olan Erlik’in hizmetçilerindendir.

Kad›n egemenli¤inden erkek egemenli¤ine geçifl sürecinde meydana gelen de-¤iflimlerse, genel olarak orman kültü, zamanla eski önemini kaybetmifl; “ormantanr›lar›” “kötü ruh” lara dönüflmüfltür. Zamanla, avc›l›k ve toplay›c›l›¤›n öneminikaybetmesi, avc›l›¤›n çobanl›¤a ek bir geçim yoluna ve giderek sadece bir idmanveya spora dönüflmesi; geçimin genifl bozk›rlar›n çobanl›¤›yla ve savafl-ifliyle son-ralar› da tar›mla sa¤lan›r olmas›, orman kültünün erimesine yol açm›flt›r. Bu de¤i-flim ve dönüflüm sürecinde daha önce de iflaret etti¤imiz gibi anaerkil toplumda bi-rincil konumda bulunan “Umay”, “Gök Tanr›” karfl›s›nda ikincil konuma düflerken,anaerkilli¤in güç kaynaklar›ndan olan “atefl” in ifle koflulup türetildi¤i metalürjikdemir ve benzeri madenlerin ifllenmesiyle erkek egemenli¤ini pekifltiren “demir”ve “demirci” kültlerini ortaya ç›karm›flt›r. Demircilere atfedilen sihirlilik veya ola-¤anüstü güce sahip olma da, o güne kadar kad›nlar›n tekelinde olan, “kam” l›¤›nerkekler taraf›ndan da yap›labilir hale gelmesini sa¤lam›flt›r. Bu oluflum, kad›nlar›nellerindeki en büyük güç kayna¤›n› kaybetmeleriyle efl anlaml›d›r.

Bu ba¤lamda, “albast›” avc›-çoban toplum yap›lanmas›na direnen orman içibölgelerin anaerkil kandafl soy topluluklar›n›n kad›n kamlar›yla özdeflleflen ve on-lar›, ataerkil avc›-çoban kandafl boy topluluklar›nda yaflayan ve do¤uran kad›nla-r›n düflman› olarak gösteren bir dönüflümün sonucu olmal›d›r. Bir baflka ifadeyle,


Panteon: Bir ulusun bütüntanr› ve tanr›sal güçleri.

Erlik: Türk mitolojisinde,Yeralt› dünyas›n›n vecehennemin (tamu) hakimiolan kötü ruh.

kad›n›n bu kötü kad›n ruhlara karfl› güçsüzlü¤ünün veya erkekten korkan bu ka-d›n ruhlara karfl› erkek üstünlü¤ünün meflruiyet zeminin felsefî kökenlerinden bi-risinin belki dönemi itibariyle en önemlisinin oluflturulmas›ndan baflka bir fley de-¤ildir. Nitekim “albast›” n›n özellikle demircilerden ve ocakl›lardan korkmas› vedemirci ustalar›n›n ve ocakl›lar›n bir mendil veya külah›n›n “albast›” y› korkutmakiçin kâfi gelmesi ki, bafl›nda çocuk bile olsa bir erke¤in beklemesi durumundaemin olunan yahut b›çak ve benzeri bir demir parças›yla korumay› sa¤layan lo¤u-sal›k ritlerinin alt›nda da bu de¤iflim ve dönüflümün uzant›lar›n› görmek mümkün-dür. Bu bir anlamda daha önce de iflaret edildi¤i gibi, kad›n egemenli¤inin bafllan-g›c› olan ve kad›n› ola¤anüstü bir konuma getiren “do¤um” ve “do¤urma” konu-sunda bile, erkek kontrolünü geleneksel toplumsal yap›lar düflünüldü¤ünde günü-müzde dahi “mutlak” hale getiren bir düflünce zemininin ortaya ç›kmas›d›r. Türkmitolojisini ve ona ait metinleri söz konusu yap›sal dönüflümü anlamadan onunneden oldu¤u tematik de¤iflim ve dönüflümleri, kolayca ve do¤ru bir biçimde oku-yarak, izah edip anlamak mümkün de¤ildir.

Bu ba¤lamda, erkek egemen veya ataerkil yap›n›n oluflmas› sürecine tekrar vedaha yak›ndan bakabiliriz. Bu sürecin bafllang›c›nda bir erkek kültü olan “da¤ kül-tü” vard›r. Bilindi¤i gibi, da¤lar da, Türk mitolojisinde özel bir yere sahip varl›klarolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Da¤lar›n Türk mitolojisi içinde, yarat›l›fl ve kökenmitine sahip olmalar›n›n yan› s›ra, kutsal kozmik da¤, tanr›ya ulafl›lan özel bir me-kân ve tafl veya kayadan yarat›lmayla birlikte tafllar›n üst üste y›¤›lmas›yla olufltu-rulan “oba” inanc›yla birlikte genifl bir kült meydana getirdi¤i görülmektedir.

Bir baflka ifadeyle, Türk mitolojisinde yer alan köken ve yarat›l›fl mitlerinin birbaflkas› da da¤ mitleridir. Bu mitlere göre baz› da¤lar belirli kabilelerin kökeni ve-ya yarat›c›s› say›l›rlar. Böylece belli bir kabilenin kökeni yine belirli bir da¤a ba¤-lanm›fl olur. Ayn› flekilde baz› büyük kamlar›n büyüsel ve sihirli kudretlerinin kö-keni de yine belirli da¤lara dayan›r. Fakat bu inançlardan daha yayg›n olan›, oy-mak veya boylar›n atalar› olarak belli da¤lar›n an›lmas›d›r. Baz› Türk boylar›n›n ba-z› da¤lar› kökenlerinin kayna¤› sayarak kutsamalar› inanc› geçen yüzy›la kadar davarl›¤›n› sürdürmüfltür.

Da¤ kültü, yukar›da da iflaret edildi¤i gibi toplay›c›l›k ve ilkel bahçe tar›m› dö-neminde oluflan anaerkillik karfl›s›nda toplay›c›-avc›l›kla geçinen erkeklerin, ma¤a-ra da flekillenen “ana oca¤›” ve “kad›n kamp›” na karfl›, “ata oca¤›” ve “erkeklerkamp›” n› tesis ettikleri alternatif mekân olarak ç›km›flt›r. Kad›nlar›n “bitki kültüne”karfl› burada bir yandan “hayvan kültü” oluflurken di¤er yandan da da¤ kültü et-raf›nda flekillenen erkek derne¤inin “atalar kültünü” ve “alpl›k derne¤inin” ilk te-flekkül zeminini oluflturmufltur. Türk mitolojisinde Kuzey Sibirya ve Altay bölgele-rinde yak›n zamanlara kadar yaflayan “kufl ata” kam elbiselerinin ve özellikle kar-talla ilgili kültün, ma¤aralar çevresinde ilkel bahçe tar›m› ve toplay›c›l›kla geçinenkad›n kamplar›n›n önce “a¤aç-ana” ve daha sonra da “ay›-ata/ana” kültüne kar-fl›l›k bir anlamda erkeklerin ilk baflkald›r›lar›n›n d›fla vurumu olarak oluflum zemi-ninin da¤ kültüyle birlikte bafllad›¤› söylenebilir. Bu durumun geliflimi de kufllar›,özellikle avc›l›kta kullan›lan avc› kufllar› evcillefltirip kullanma¤a bafllama etkinli¤i-ne ba¤l›d›r.

Bir baflka ifadeyle, Türk kültürünün en erken dönemlerinde, eski tafl ve cilal›tafl devirlerinde kad›n egemenli¤ini devam ettiren ve hatta “atefl-ocak” kültüyle pe-kifltiren yal›n “atefl” teknolojisidir. Buna karfl›l›k daha sonraki dönemlerde bir an-lamda ateflin de kat›fl›k ve kar›fl›k oldu¤u “demire” ba¤l› kutsaman›nsa erkek etkin-li¤i olarak ortaya ç›kt›¤› görülür. Dahas›, bu geliflmelerle ortaya ç›kan erkek ege-


Oba Kültü: Da¤lar›n afl›ld›¤›geçitlerde veya yolay›r›mlar›nda geçenherkesin bir tafl ataraketraf›nda dokuz keredolanmas›n›n “u¤urlu”kabul edildi¤i kutsal tafly›¤›n›.

menli¤i, avc›l›k kültürel geliflim çizgisinin ortaya ç›kard›¤› ve onun da, hayvansalkaynaklar›n kontrol alt›na al›nmas› demek olan “hayvanc›l›k” veya “çobanl›k” vebuna dayal› göçerevli yaflam tarz› (göçebe) ve bozk›ra ç›k›fl safhas›n›n ön haz›rl›¤›niteli¤indedir.

Türk Mitolojisinin yarat›l›fl ve ilk icra ba¤lam›, yorumlama yollar›na dair bilgiler ÖzkulÇobano¤lu’nun Türk Mitolojisi (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar›, 2001) adl› ma-kalesinden al›nm›flt›r. Bu makalede, Türk Mitolojisinin çal›fl›lma tarihi baflta olmak üzeremitlerin tür, flekil, yap› ve ifllevleriyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz. Türk mitmetinlerinin büyük bir k›sm› Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi I, II (Ankara: TTK Bas›n-mevi, 1971, 1979) kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu kitapta, Türk Mitolojisinin temel kayna¤› olanmit metinlerinin çok büyük bir k›sm›n› ve bunlara dair daha ayr›nt›l› bilgileri bulabilirsi-niz. Türk kozmogoni mitleriyle ve y›ld›zlar baflta olmak üzere evren tasar›m›yla ilgili bil-gilerin bir k›sm› Emel Esin’in Türk Kozmolojisi’ne Girifl (‹stanbul: Kabalc›, 2001) adl›eserinden al›nm›flt›r. Türk kozmolojisi ve kozmogoni mitleriyle ilgili daha detayl› bilgile-re bu kitaptan ulaflabilirsiniz.

Türk mitolojisinde köken miti olarak a¤açtan yarat›lma mitinin mitolojik gelene¤imizdeortaya ç›k›fl nedenlerini tart›fl›n›z.

AVCI-ÇOBANLAR DÖNEM‹NDE TÜRK M‹TOLOJ‹S‹Uçsuz bucaks›z ormanlar içinde ac›mas›z bir do¤ayla karfl› karfl›ya olan avc› dua-dan da önce pratik nedenlerle büyüye ihtiyaç duyar. Ancak, “büyü” onun uzun za-manlar boyunca varl›k gösteremedi¤i son derece güçlü olan kad›na tabi oldu¤u biraland›r. Bu yap›lan›fltan ç›k›flta da bir ölçüde yine kad›n› taklit etti¤ini söylemekmümkündür. Kendi geliflim çizgisi içinde nas›l kad›n bitki toplay›c›l›ktan onlar› ev-cillefltirip yetifltiricili¤e yönelmiflse, erkek de hayvan avc›l›¤›ndan onlar› evcilleflti-rerek yetifltiricili¤ine yönelmifltir. Bir baflka ifadeyle avc›l›k, do¤ada olan› toplay›pdevflirme ve zamanla evcillefltirme prati¤inin bitkisel kökenlilerin yan› s›ra hayvan-sal olan› da kapsamas› sürecinden baflka bir fley de¤ildir. Cilal› Tafl Devri’ nin son-lar›na do¤ru bafllayan hayvan evcillefltirmeleri ve hayvanlar›n yününden, sütün-den, etinden ve kemi¤inden yararlanma yollar›n› ö¤renip çeflitli teknikler gelifltir-mesi uzun bir zaman diliminde geliflmifl olmal›d›r. Ayn› flekilde hayvanlar›n bak›-m›, yük tafl›mada, binek olarak ve hatta çift sürmede kullan›lmas› da yine bu sü-reçte ö¤renilen ve gelifltirilen teknikler aras›ndad›r. Ayn› flekilde, kad›nlar›n “atefli”kültür unsuru haline getirmeleri veya evcillefltirip ma¤aralar› onun sayesinde “anaoca¤›” na çevirmesine karfl›l›k ateflte bak›r, kalay ve demiri iflleyerek yap›lan silah-lar sayesinde vahfli hayvanlara karfl› kazan›lan bir baflka kal›c› zafer de, “demirci”nin flahs›nda kutsanm›fl erkeklerin de “kam” olabilme hakk›n› elde etmesidir. Er-keklerin kam olmaya bafllamalar›yla birlikte daha önceki “ay›-ata” ve “kufl-ata”cübbelerinin yan› s›ra “geyik-ata” cübbeleri ve buna ba¤l› kültün olufltu¤unu dü-flünüyoruz. Bu fikrimizi destekleyen unsurlar aras›nda “geyik-ata” kültüne ba¤l›kam cübbelerinde ve bilhassa bafll›klar›nda demirin yo¤un olarak kullan›lmas› veçok daha sonralar› tarih sahnesine ç›k›ld›¤›nda ve ‹slâm dininin kabul edilmesin-den sonra bile “geyik-ata” kültünün izlerinin de di¤er kültlerle birlikte Türk kültürekolojisinde devam etmesidir.

Demir ve demircilikle ilgili bu de¤iflim ve dönüflümün yaflanmas›nda evrenselolarak insan davran›fllar›nda benzerlikler vard›r. Atefle söz geçirebilmesi ve özellik-le madenler üzerindeki sihirli güçleri oldu¤u inanc› yüzünden, demirciler her yer-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

de korkulan ve çekinilen büyücüler olarak tan›nm›fllard›r. Bir baflka ifadeyle ateflkültünden güç alan zamanla bafll› bafl›na ayr› bir demir kültüne dönüflecek olandemir ve onu üreten demircileri s›rad›fl› veya ola¤anüstü özelliklere sahip insanlarkonumuna yükseltmifltir. Türk mitolojisindeki durumun da farkl› olmad›¤› görül-mektedir. Nitekim Yakutlar aras›ndaki anlay›fl “Demircilik u¤rafl› önem bak›m›n-dan flamanl›k meslek ve görevinden hemen sonra gelir.” fleklindedir. Bu durumunmuhtemelen bir baflka nedeni de, Türk kültür ekolojisinde son derece genifl kulla-n›m alan›na ve gelenek çevresine sahip olarak yaflamakta olan “kurflun dökme” ileilgili kad›n derne¤inin veya oca¤›n›n kökenlerinin, erkeklerin bak›r ve demiri erit-meyi baflarmalar›ndan çok daha önce, kad›n kamlar taraf›ndan bir büyü ve fal yön-temi olarak ortaya ç›km›fl olmas›d›r. Bu ilk örnekten hareket eden erkekler zamaniçinde demir ve demirci kültünün oluflumunu gerçeklefltirmifl olmal›d›rlar.

Türk kültürünün henüz bir cenin halindeki bu erken döneminde avc›lar›n hay-vanlar› evcillefltirmeye bafllamas›yla toplum yap›s›nda meydana gelen de¤iflikli¤inmitleri ve onlara kaynakl›k eden dünya görüflünü etkilememesi düflünülemez. Av-c›lar›n, kufllar ve köpekle bafllayan evcillefltirmeleri, bu nedenle olsa gerek Türkmitolojisinde ve komflu Mo¤ol mitolojisinde oldukça genifl ve etkili kufl ve köpekkültlerinin oluflmas›na neden olmufltur.

Köpe¤i takip eden evcillefltirmeler içinde yer alan keçi, koyun, ren geyi¤i ve s›-¤›r gibi hayvanlar›n ve nihayet at›n evcillefltirilmesiyle yeni oluflum neredeyse ta-mamlan›r ve ormandan bozk›ra yönelinir. Bu sayd›¤›m›z unsurlar kendi kendineyetebilen bir uygarl›¤›n maddi kültürel temelleridir. Üretim araçlar›nda meydanagelen bu de¤iflme kad›n›n egemenli¤ine son veren veya daha do¤ru bir ifadeyleerke¤in önce eflitli¤ini daha sonra da meydana gelen baflka toplumsal de¤iflmelerneticesinde üstünlü¤ünü veya egemenli¤ini tesis edece¤i bir süreci de bafllat›r. Busüreci h›zland›ran katalizör unsurlar›n bafl›nda demir ile sembolize etti¤imiz meta-lürjik kefliflerin özel bir yeri olmal›d›r. Bu keflifler bir yandan onlara kendilerinekorumalar› için daha mükemmel silahlar yapmalar›n› sa¤larken di¤er yandan da,kad›n egemenli¤i döneminin adeta sembolü olan ma¤aralara da ba¤›ml› olmaktankurtar›yordu. Altay da¤lar› demirin yeryüzünde kullan›lmaya bafllad›¤› ilk üç mer-kezden birisidir ve Türkler tarih sahnesine “Altayl› demirciler” s›fat›yla ç›karlar.

Bu dönemde önce yeralt›nda infla edilen evler ortaya ç›kar ve daha sonraki dö-nemlerde toprak üstüne yap›lan topraktan ve a¤aç kütüklerinden yap›lan hayvanbesleme nedeniyle geniflli¤i 200 m2 kadar olabilen evler takip eder. Besin stokubak›m›ndan da bahçe tar›m›na dayal› bitki üreticili¤ine nazaran daha genifl imkân-lara sahip olan hayvanc›l›k tercih edilir. Topluluklar›n nüfuslar› da yaklafl›k on katartarak 150-200 kifliye ulafl›r. Öte yandan, hayvanc›l›¤›n bozk›r tipi üretim veya gö-çerevli kültür içinde de uygun yerlerde ilkel bahçe tar›m› yak›n zamanlara kadarsüregelmesi düflünülürse bunun hiçbir zaman ciddi bir ekonomik kay›p olaraktoplumsal yap›ya yans›mad›¤› görülür. Bu husus da söz konusu de¤iflimin gerçek-leflmesini kolaylaflt›ran unsurlardan birisi olarak düflünülebilir. Bu ba¤lamda, yer-lefliklerle göçebeler aras›nda bafllayan yer-yurt çekiflmelerine dayal› mücadeleler,ata soyuna ba¤l› boy bütünlü¤ünde örgütlenmeye bafllayan silahl› göçebelerin za-feriyle son bulur. Bir baflka ifadeyle, demirle bir yandan silahlanan di¤er yandanz›rhlanan ve son derece dayan›kl› araç ve gerece kavuflan kutsal bir ka¤an›n ön-derli¤inde soy esas›na göre örgütlenip ortaya ç›kan evcilleflmifl ata, deveye ve kü-çükbafl hayvan sürülerine sahip topluluk veya devletlerin ormanda bar›nabilmele-ri yap›sal olarak gittikçe güçleflmifltir. Öte yandan, bozk›r›n uçsuz bucaks›z otlak-lar› pek çok araflt›rmac›n›n da ittifak etti¤i gibi dünyan›n hayvanc›l›k yapmak için


en ideal bölgesidir. Sürüsünün peflinde göçebilen mükemmel “üy” (ev) veya “ça-d›r” (yurt) biçimindeki göçerevlerden müteflekkil göçen flehir hatta devlet, bozk›rtipi devletle birlikte, Hunlar baflta olmak üzere Türkler tarih sahnesine ç›kacaklar›süreci bu sosyo-kültürel ve ekonomik flartlar alt›nda bafllatm›flt›rlar.

Bu ba¤lamda, Orta Asya’da Altay da¤lar› ve Baykal gölü civarlar›ndaki orman-larda toplay›c›-avc›l›ktan hayvanc›l›¤a geçen avc›-çobanlar›n toplumsal yap›s› için-de art›k bir yanda zor avc›l›k maceralar› di¤er yandan beslenme ve döllenme kay-naklar›nda artan düzenlili¤in getirdi¤i nüfus art›fl›n›n yan› s›ra yeterli otlak içinbozk›ra yönelen ailelerin kandafl soy esas›ndan daha da geniflleyen bir biçimdesoy/sülale birlikleri fleklinde örgütlenen boy esas›na göre yeniden düzenlenmifltir.Bu da beraberinde “kut bulma” yla, kutsanan “kutsal ka¤an” lar› ortaya ç›karm›flve ka¤anlar flamanik yöntemlerle do¤rudan iletiflime geçtikleri gökteki “Gök Tan-r›” n›n yeryüzündeki temsilcileri olarak kabul edilip alg›lanmaya bafllam›fllard›r.Zaman içinde ve bozk›rda teflekkül eden Gök Tanr›’ya ulaflan kutsal geçit “Ötükenorman›” (Ötüken Y›fl) kimin kontrolünde ise ancak o, Gök Tanr›’yla olan iletiflimgeçitini elinde tutmas› dolay›s›yla muzaffer olabildi¤i inanc› yayg›nlaflm›flt›r.

Yukar›da iflaret edilen, demirin kullan›lmas› ve kutsanmas›yla meydana gelengeliflmeler içinde, erkek kamlar›n ortaya ç›k›fl› da bir ölçüde kutsal demircilik mes-le¤iyle iliflkilidir. Bu toplumsal iflbölümünde kad›nlar›n yan› s›ra erkek kamlar›nortaya ç›kmas› ve bunun inanç sistemi içinde meflruiyet zeminine sahip olmas›n›nbir aç›klamas›d›r. Öte yandan, bitki merkezli ve “toprak ana” anlay›fl›na sahip“a¤açlar› kutsayan” ve hatta “a¤aç ana” lar› olan anaerkil yap›n›n yan›nda dahaönce iflaret edildi¤i gibi hayvan merkezli “hayvan ata” kültlerinin ortaya ç›k›fl› da“kufl, ay›” ve “geyik” baflta olmak üzere yine bu dönemin ürünleridir. Bu difli olan“yer” unsuruna ve Umay tanr›çaya karfl› eril olan “gök” unsurunun ve Gök Tan-r›’n›n yüceltilmesi sürecidir. Bu süreçte baflta kufllar olmak üzere hayvanlar da bü-yük ölçüde yer menfleli de¤il, gök kökenli olarak düflünülmüfltür. Nitekim dahaönce k›smen de olsa de¤indi¤imiz gibi Türk kozmolojisindeki hayvan ad› tafl›yany›ld›zlar t›pk› bitki ad›n› tafl›yan y›ld›zlar gibi bu de¤iflim ve dönüflümlerin bir so-nucu olarak ortaya ç›km›fllard›r. Dahas›, yukar›da iflaret edildi¤i gibi, uzun zaman-dan beri Türk mitolojisindeki baz› olgular› aç›klamada kullan›lan, “totem” ler vebunlar›n d›flavurumlar›n› oluflturan anlat›lar da köken bak›m›ndan yine bu döne-min eseridir. Bu mitsel anlat›lar da, söz konusu de¤iflim nedeniyle yaflanan çekifl-melerin sonucunda çeflitlenmelere u¤ram›flt›r. Baz› kaynaklarda bir bitki ad›yla yeralan bir y›ld›z›n baflka kaynaklarda hayvan ad›n› tafl›makta oluflu sözünü etti¤imizde¤iflimi son derece net bir biçimde aç›klar mahiyettedir. Bitki ve a¤aç kültündenhayvan kültlerine do¤ru yönelen ve flekillenen hayvan kültlerinin ortaya ç›k›fl› ha-yat tarz› ve yaflanan fiziki çevrenin ormandan bozk›ra dönüflmesi sürecinde de ka-ç›n›lmaz bir biçimde yeniden flekillenmifltir.

Bunlar›n bafl›nda da, daha önceki dönemde yaflad›klar› ormanda ve bilhassama¤ara ve bahçelere verdi¤i zararlar itibariyle kutsanan, kültleflen ve “tabu” laflanorman›n en güçlü ve y›rt›c› hayvan› “ay›” n›n yerini “bozkurt” al›r. Baflka bir ifa-deyle, bozk›ra yönelen ve yeni bir yap›lan›flla bozk›r› hayat sahas› olarak seçen av-c›-çoban kültüründe bozk›r›n canavar› “bozkurt” u kutsan›r, kültleflir, totemleflir vetabulafl›r. Bozkurt zaman içinde yarat›l›fltaki “hayvan ata” veya “ana” yahut kökenmiti olmadan, yol gösteren ve k›lavuz kabul edilen kutsal mitolojik kimli¤ine bü-rünür. Öte yandan, anaerkil yap›dan ataerkil yap›ya dönüflen toplumsal hayat için-de “ana oca¤›” n›n, “ataoca¤›” etraf›nda toplan›fl› sürecinin birden bire gerçeklefl-ti¤i düflünülmemelidir. Bu ba¤lamda, avc›-çobanl›¤a geçenlerin oluflturduklar› ve


gittikçe geniflleyen bu yüzden de ortaya ç›kan otlak kavgalar› ve s›n›r çat›flmalar›-n›n zorunlu k›ld›¤› soy esas›na ba¤l› boy bütünleflmelerinin idarecisi olan “ka¤an-l›k” ve “devlet” bu ihtiyaçlardan do¤mufltur. Kimin veya kimlerin meflru ka¤an ola-bilece¤i aray›fl› ortaya “difli bir bozkurttan” türedi¤ine inan›lan “Asena/Aflina Ha-nedan›” ç›karm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, “ka¤anl›k” özellikle erken dönemlerindeanaerkil yap›n›n henüz tamamen gücünü ve önemini yitirmedi¤i bir dönemindeana soyunu s›radan bir kad›na ba¤lamak yerine ola¤anüstü ve kozmik bir biçimdeyeni toteme “bozkurt” a ba¤layarak izah edilmek zorundayd›. Bu zorlamalar ve ih-tiyaçlar da beraberinde, “bozkurt-ana” yahut yayg›n olarak bilinen ad›yla “Ase-na/Aflina hanedan›” n› getirmifltir. Bu “kurtar›c›” yahut “do¤uran” difli bozkurt-ana mitlerinin oluflmas› Türklerin bir k›sm›n›n ormandan bozk›ra ç›k›p ilk devlet-lerini kurmalar›yla iliflkilidir. Gök tanr›yla iliflkili kutsal bozkurt kültüne ana taraf-lar›ndan ba¤lanan ka¤anlar›n geldi¤i Aflina hanedan›n›n kutsall›¤›n› bu mitlerlesa¤lam›flt›r. Gök tanr›yla iliflkili kutsal difli bozkurtun yavrular› olmak “Asena/Afli-na hanedan›” n›n, otoritesinin meflruiyetinin kayna¤›n› oluflturmufltur. Bu amaç veinançlarla iliflkili pek çok bozkurttan türeyifl miti ortaya ç›km›fl ve bunlar›n büyükbir k›sm› Çin kroniklerinde yer alarak günümüze ulaflm›flt›r.

Bu ba¤lamda, Türk köken mitlerinin ilahi yarat›l›fl anlay›fl›n›n d›fl›nda kalanlar›,gözden geçirildi¤inde bunlar› iki temel gruba ay›rmak mümkündür. Birinci gruptakaç›r›lan erkeklerle evlenen difli bozkurt ve benzeri hayvanlar vard›r. ‹kinci grup-taysa kaç›r›lan kad›nlarla evlenen hayvanlar vas›tas›yla soyun türemesiyle karfl›lafl-maktay›z. Bunlardan birisi olan ve Çin Sui Sülalesi’nin tarihinde geçen Türkler’inbir türeyifl miti flöyledir: “Baz›lar› flöyle derler: Bir rivayete göre (Göktürkler’in) ilkatalar› Hsi-Hai, yani Bat›-Denizi’nin k›y›s›nda oturuyorlard›. Lin adl› bir memle-ket taraf›ndan onlar›n kad›nlar›, erkekleri (çocuklar› ile birlikte), büyüklü, küçük-lü hepsi birden yok edilmifllerdi. (Türkler’in hepsini öldürdükleri halde sadece birçocu¤a ac›m›fllar ve onu öldürmekten vazgeçmifllerdi. Bununla beraber onun dakol ve bacaklar›n› keserek kendisini Büyük-Batakl›k içindeki otlar aras›na atm›fllar-d›. Bu s›rada difli bir kurt peyda olmufl ve ona her gün et ve yiyecek getirmiflti. Ço-cuk da bunlar› yemek suretiyle kendine gelmifl ve ölmemiflti. (Az zaman sonra), ço-cukla kurt kar›-koca hayat› yaflamaya bafllam›fllar ve kurt da çocuktan gebe kalm›fl-t›. (Türklerin eski düflman› Lin devleti çocu¤un hala yaflad›¤›n› duyunca) hemenadamlar›n› göndererek, hem çocu¤u hem de kurdu öldürmelerini emretmiflti.

Askerler kurdu öldürmek için geldikleri zaman kurt onlar›n gelifllerinden dahaönce haberdar olmufl ve kaçm›flt›. Çünkü kurdun kutsal ruhlarla ilgisi vard› (vedaha önce onlar vas›tas› ile haber alm›flt›). Buradan kaçan kurt Bat›-Denizi do¤u-sundaki bir da¤a gitmiflti. Bu da¤ Kao-ch’ang (Turfan)’›n kuzey-bat›s›nda bulu-nuyordu. Bu da¤›n alt›nda da çok derin bir ma¤ara vard›. (Kurt buraya gelince)Hemen bu ma¤aran›n içine girmiflti. Bu ma¤aran›n ortas›nda, büyük bir ova var-d›. Bu ova bafltanbafla ot ve çay›rl›klarla kapl› idi. Ovan›n çevresi de afla¤› yukar›200 milden fazla idi. Kurt burada on tane erkek çocuk do¤urdu. (Göktürk Devle-tini kuran) A-fli-na (Asena) ailesi, bu çocuklardan birinin soyundan geliyordu. Er-genekon fikrini de bar›nd›ran bu türeyifl veya köken mitinde bozkurt-ana aç›k ola-rak yer almaktad›r. Bu mitte dikkati çeken di¤er hususlar›n bafl›nda yukar›da eleald›¤›m›z da¤ kültlerinin ve bunlar›n avc›l›kla birlikte anaerkil yap›ya direnifle ge-çen ilk erkek derneklerinin oluflmas›ndaki rollerini do¤rular mahiyette da¤ ve ma-¤ara kültlerinden de izler tafl›malar›d›r. Dahas›, Göktürklerin (Hemen hemen bü-tün Türk ka¤an ve hakanlar› gibi Aflina soyundand›rlar) hakimiyetlerinin kayna¤›-n› veya kutsall›klar›n›n dolay›s›yla da hakim olufllar›n›n esas› sayd›klar› bu mitin


Kronik: Hanedanlar›n y›ll›kolarak tarihlerini yazankaynaklar.

çok daha eski zamanlar›n izlerini tafl›d›¤› aç›kt›r. Ka¤anl›k döneminde, ka¤an so-yunun diflisinin gizlenmesi veya daha do¤ru bir ifadeyle kozmik ve tanr›sal birbozkurtla örtülerek yüceltilmesi, ataerkil yap›ya geçiflin bir göstergesi olman›n daötesinde, yeni sosyal ve kültürel yap›lan›fl›n gere¤i olarak teflekkül etmifltir.

Avc›-çobanl›¤›n ortaya ç›k›fl›yla ve yukar›da iflaret edilen boy esas›na dayal› ya-p›lan›fl›n bozk›rda belli bir sistematik üzerinde hayvanc›l›k yapman›n, kendilerini,hayvanlar›n› ve otlaklar›n› korumaya dayal› bir dayatman›n veya zorunlulu¤un so-nucu olarak ortaya ç›k›fl› aç›kt›r. Ancak bu ba¤lamda en önemli husus, adeta biranayasa ifllev konumlu “töre” ye ba¤l› olarak boylar›n bar›fl›na ve birleflikli¤ine da-yanan “il” in yani devlet’ in ortaya ç›k›fl›d›r. Tarihte, birdenbire evrensel bir impa-ratorluk olarak ortaya ç›kan Hunlar›n, bizim basite indirgeyerek birkaç çizgiyle anahatlar›n› özetledi¤imiz yüz binlerce y›ll›k geçmifllerinde yatan arka plan bu flekildebir yap›ya sahiptir. Türk mitolojisi de hiç flüphesiz böyle bir eski tafl (paleotik), ci-lal› tafl (neolitik) devirlerinden sonra tunçla bafllayan sonu demire varan metalur-jik geçmiflin ve tarihsel dönemlerde yer alan yap›lan›fllar›n ürünüdür.

Bu ba¤lamda, avc›-çobanl›k veya göçerevli çobanlar›n ve avc›-toplay›c›lar›n ol-dukça s›k ve nispeten uzak mekânlar aras›nda yer de¤ifltirmesi ve bunda da at›nevcillefltirilmesinin sa¤lad›¤› imkanlar her fleyin üstündedir ve mitolojik dönemdenbafllayarak günümüze kadar “at” ›n Türk kültür ekolojisi içindeki adeta kutsananyerinin ve öneminin kökenini oluflturur. Dahas›, Türk dünya görüflünün veya ge-leneksel anonim halk felsefesinin indirgenebilece¤i en temel kavram olan “hare-ket” in -ki, zamanla veya takvimle ilgili köken mitinin de temelini oluflturdu¤u ra-hatl›kla söylenebilir- kayna¤›n› da yine attan ald›¤› ve bu nedenle de ola¤anüstükökene sahip “at miti” ni oluflmufltur.

Türk mitolojisindeki ola¤anüstü özelliklere sahip at miti, atalar› göl, deniz gibi su-lar›n derinliklerinde yaflayan mitolojik bir ayg›rd›r. Bu ayg›rla çiftleflen k›sraklar›n tay-lar› gerekti¤i gibi bak›l›p yetifltirilirse, “kanatl› at” yani “tulpar at” olurlar. En ünlü ör-ne¤ini Köro¤lu’nun K›rat’›nda gördü¤ümüz mitolojik “tulpar at” tipi, hemen hemenTürk dünyas›ndaki bütün epik destan kahramanlar›n›n at› olarak karfl›m›za ç›kar.

Çoban için dua yeterlidir. O yiyecek kaynaklar›n› evcillefltirdi¤i hayvanlar saye-sinde büyük ölçüde garanti alt›na alm›flt›r. Kurakl›k ve yayg›n bulafl›c› hastal›klard›fl›nda do¤al afet korkusu azd›r. Bunlar ve türevlerinin gerçekleflmemesi için duaetmek, onun hayat›n› idame ettirmeye yeterlidir. O art›k yar› yar›ya (hayvansal yi-yecek/içecek hatta giyecek ve bar›nak kaynaklar› düflünüldü¤ünde) do¤a üzerin-de modern anlamda hakim duruma geçti¤i söylenemese de, o içinde yer ald›¤› do-¤an›n gerçek veya hayali; neredeyse her unsuruna karfl› tap›nan, çaresizli¤ini yen-mifl, kendisi d›fl›ndaki nesnelerle aras›n› en az›ndan eflitlemifltir. Statükonun olufl-mas› ve devam› en büyük dile¤idir. Yazla-k›fl, yaylakla-k›fllak aras›nda yeri, zama-n›, s›n›rlar› ve sosyo-kültürel konum ve rolleri belirlenmifl -töresi tutulup düzenle-nivermifl- “göç” toplumsal hayat›n en büyük ritüeli mahiyetindedir. Töre de, esa-sen bu ihtiyaçtan do¤mufl ve flekillenmifl olmal›d›r.

Göçerevli terimiyle ifade edilen bar›nak biçimi olan çad›r -ki gerçekte söz ko-nusu olan göçen sadece evler de¤il zaman› geldi¤inde topyekûn bir flehrin göçme-sidir- etraf›nda dünyay› alg›lay›fl›n biçimi de de¤iflir. Bu yeni dünya ve kâinat ima-j›na göre, Türkler birçok baflka halklar gibi gök kubbeyi bir çad›r (yurt) gibi tasar-lar. Bu ba¤lamda, Türk mitolojisinin kültürel kurucu kahramanlar›ndan O¤uz Ka-¤an’›n “Ben sizlere oldum Ka¤an; alal›m yay ile kalkan; niflan olsun bize buyan;kurt olsun (bize) uran (savafl ba¤›r›fl›); demir karg› olsun orman; av yerine yürü-sün kulan; daha deniz daha müren (›rmak); günefl bayrak, gök kur›kan, (çad›r)”


Tulpar: Türk mitolosindekiefsanevî kanatl› ve uçan at.

Yaylak: Yaz aylar›ndahayvanlar›n yay›l›potlat›ld›¤›, yüksek ve bol otluyerler.

K›fllak: K›fl aylar›ndahayvanlar›n ve sahiplerininso¤uktan korunmak içinyerlefltikleri ve k›fl›geçirdikleri daha s›cakyerler.

deyiflinde iki önemli kavram ifade edilir. Birincisi Türk dünya görüflünün üniversaliz-me veya cihan hâkimiyeti fikrine ulaflm›fl olmas›d›r. Di¤eriyse, söz konusu dünya ima-j›nda yer alan çad›r fleklinde gök kubbe anlay›fl›n›n Türk mitolojisindeki yeridir.

Evreni bu alg›lay›fl biçimi, kendi içinde sistematik bir anlay›fla ve yorumlay›flasahiptir. Buna göre, “Samanyolu çad›r›n dikifl yeri, y›ld›zlar da ›fl›k gelsin diyeaç›lm›fl deliklerdir”. Saha (Yakut) Türklerine göre y›ld›zlar “dünyan›n pencereleri”dir. Gö¤ün çeflitli katlar›n›n (genellikle 9, fakat kimi yerlerde 12, 5, 7 kat) havalan-d›r›lmas› için aç›lm›fl deliklerdir. Zaman zaman tanr›lar çad›r›n bir yerini aç›p içinebakarlar; göktafllar›, akany›ld›zlar (meteorlar) bunun belirtisidir. Gök kubbe ayr›cabir kapak gibi de tasarlan›r; bazen bu kapa¤›n kenarlar›n›n dünyan›n kenar›na tamoturmad›¤› olur; o zaman aral›klar›ndan içeri fliddetli rüzgârlar girer. Ayn› flekildekahramanlar ve kam olarak adland›r›lan kimi ayr›cal›kl› insanlar da bu dar aral›k-tan süzülüp gö¤e girebilirler.

Gö¤ün ortas›nda bu büyük çad›r› bir orta direk gibi tutan Kutup Y›ld›z› parlar.Daha önce de iflaret edildi¤i gibi, Türk mitolojisinde, Kutup Y›ld›z› bir direk veyakaz›k olarak tasarlan›r ve baz› bölgelerde “Demirkaz›k” baz›lar›ndaysa “Alt›nka-z›k” olarak adland›r›l›r. Tamamlay›c› bir mitsel imge de görünmez bir biçimde Ku-tup Y›ld›z›’na ba¤l› olan y›ld›zlar imgesidir. Bu y›ld›zlar bir at sürüsü, Kutup Y›ld›-z› (Dünyan›n Dire¤i) da bu atlar›n ba¤land›¤› kaz›k olarak tasavvur edilir.

Yukar›da iflaret etti¤imiz flekilde bir yönüyle evrimleflerek göçerevli olarak ge-liflen ve Anadolu ile Balkanlara kadar uzanan ve buralarda 1000 y›ld›r yerleflik ha-yata geçen bu yap›lan›fl›n Türk mitolojisi ve kültürünün tek geliflme çizgisi olma-d›¤› unutulmamal›d›r. Bu yap›n›n yan›nda göreceli olarak daha az ve yavafl de¤i-flen toplay›c›, avc› hatta topra¤a yerleflik tar›mc› topluluk yap›lar›n›n ve çeflitlenme-lerinin yanyana yak›n zamanlara kadar yaflam›fl oldu¤unu göz önünde bulundura-rak, Türk mitolojisi ve kültür tarihiyle ilgili tek geliflme çizgili bir hüküm vermeninne kadar yanl›fl ve eksik olabilece¤i daima göz önünde bulundurulmal›d›r. Dahas›,Türk boylar›, günümüzde 300 milyonu aflan bir topluluk olarak, Avrupa büyüklü-¤ünde devasa bir co¤rafyada binlerce y›ld›r bazen bir veya birkaç devlet çat›s› alt›n-da birleflmekte bazen de her biri kendi bafl›na egemen bir devlete dönüflerek yafla-maktad›rlar. Hatta baz› Türk boylar› zaman zaman egemenliklerini kaybederek bafl-ka millet ve devletlerin boyunduru¤u alt›nda kalmaktad›r. Bütün bu olumsuzlukla-ra ra¤men aralar›ndaki dil ve kültür birli¤ini farkl› dinlere inanmalar› halinde biledevam ettiren en önemli güç kayna¤› Türk mitolojisi ve Türk mitolojisinin tarih ön-cesinden bafllayarak Orta Asya kökenleri üzerinde oluflup geliflmesi gerçe¤idir.

Türk Mitolojisinin yarat›l›fl ve ilk icra ba¤lam›, yorumlama yollar›na dair bilgiler ÖzkulÇobano¤lu’nun Türk Mitolojisi (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar›, 2001) adl› ma-kalesinden al›nm›flt›r. Bu makalede, Türk Mitolojisinin çal›fl›lma tarihi baflta olmak üzeremitlerin tür, flekil, yap› ve ifllevleriyle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz. Türk mitmetinlerinin büyük bir k›sm› Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi I,II (Ankara: TTK Bas›n-mevi, 1971, 1979) kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu kitapta, Türk Mitolojisinin temel kayna¤› olanmit metinlerinin çok büyük bir k›sm›n› ve bunlara dair daha ayr›nt›l› bilgileri bulabilirsi-niz. Türk epik destanlar›ndaki “ola¤anüstü at miti” ve bunun Türk kahramanl›k destanla-r›ndaki yeri ve önemi hakk›nda daha fazla bilgiyi Özkul Çobano¤lu, Türk Dünyas› EpikDestan Gelene¤i, (Ankara: Akça¤ Yay›nevi, 2003) adl› kitapta bulabilirsiniz.

Türk mitolojisinde kutsal difli bozkurtun ka¤an soyunu bafllatan olmas›n› ataerkillik aç›-s›ndan tart›fl›n›z


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Türk Mitolojisinin yarat›l›fl ba¤lam›n› aç›klamak,

Türk mitlerinin veya mitolojisinin kökenleri OrtaAsya’d›r. Türkler bafllang›çta, Güney Sibirya or-manlar›yla Altay da¤lar› aras›ndaki bölgede orta-ya ç›k›p daha sonralar› bozk›rlar dahil Orta As-ya’n›n tamam›na yay›lm›fllard›r. Tarihi dönemdebu yay›lma Çin, Hindistan, ‹ran, Ortado¤u, Ana-dolu, Balkan, Kuzey Afrika ve Macaristana’a ka-dar Urallar›n bat›s›n› da içine alm›flt›r. Türklerson 3000 y›l içinde bu co¤rafyada yaflayan bütünkültürlerle temasa geçmifltir. Bu süre içinde kö-keni bak›m›ndan kendi dinleri olan “Kaml›k Di-

ni”nden (Türk fiamanizmi) baflka Maniheizm, Bu-dizm, Musevilik, Hristiyanl›k ve ‹slâmiyet gibibütün büyük dinleri tan›m›fl ve birinden sonradi¤erini kabul etmifllerdir. Ancak bu dinleri ka-bul ederken, kaml›k veya flamanizme dayal› ken-di inanç ve mitolojilerini tamamen terk etmeye-rek ona ait unsurlar› yaflatm›fllard›r.

Türk Mitolojisinin Anaerkil dönemini ve kültleri-

ni tan›mlamak,

Türk kültür tarihinin bafllang›c›nda kad›nlar›n ha-kim oldu¤u “anaerkil” bir dönem vard›r. Türkmitolojisinde en eski köken mitlerinden birisi“a¤açtan yarat›lma”d›r. Bu Türk mitolojisindea¤aç kültünün ve kutsal a¤aç fikrinin de kökeni-dir. Ormanda bir kad›n kam›n yönetiminde bah-çe tar›m› da yapan 10-15 kiflilik toplukluklar ola-rak yaflam sürdükleri bu dönemin yarat›c› kutsalgücü “yer” olarak simgelefltirilen Umay tanr›ça-d›r. Kutsal a¤aç, atefl, yer-su, ma¤ara, ay, ay› vebitki kültleri bu dönemin eseridir.

Türk Mitolojisinin Ataerkil dönemini ve kültleri-

ni aç›klamak,

Sadece avda kendi bafllar›na kalabilen erkekleringelifltirdi¤i kutsal da¤ ve kufl kültlerine ba¤l› ola-rak ortaya ç›kan ve geliflen “gök” kutsall›¤› dahasonralar› eril niteliklere sahip soyut bir “Gök Tan-

r›” düflüncesine dönüflecektir. Kad›nlar›n bitkile-ri evcilefltirmesinden mülhem hayvanlar›n evci-lefltirilmesini sa¤layan ve “demirci”lerin “kam”

olabilmesiyle, kad›nlar›n “kaml›k” tekelini k›rar-lar. Erkeklerin hakim oldu¤u “ataerkil” yap›n›noluflumuyla ortaya da¤, kufl, köpek, at, demir vebozkurt gibi yeni kültler ç›kar ve eski kad›n kült-lerinin de yorumlan›fl› de¤iflir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Türk mitolojisinin ortaya ç›-k›p geliflti¤i yerlerden birisi de¤ildir?

a. Altay da¤lar›b. Tanr› da¤lar›-Kuzey bat› Asya sahas›c. ‹rtifl-Urallar aras›d. Altay-K›rg›z bozk›rlar› aras›e. Alp da¤lar›

2. “Orta Asya’da, Kiselev ve Çernikov taraf›ndan yap›-lan arkeolojik araflt›rmalar M.Ö. ‹ki binden daha önce-ki zamanlara ulaflan, Türk kültürünün ortaya ç›k›fl ze-minlerinden olan, Minusinsk bölgesindeki …… kültürü(M.Ö. 2500-1700) ile özellikle ayn› bölgedeki …… kül-türünün (M.Ö. 1700-1200) temsilcileri olan “brakisefalsavaflç› beyaz ›rk” Türk soyunun proto-tipi olarak kabuledilmektedir.”Yukar›daki boflluklara afla¤›daki kelime gruplar›ndanhangisinin getirilmesi uygundur?

a. Alfasevo/Andrenivob. Adrinovo/Alfasiyoc. Androvovo/Alfassiyod. Afanasyevo/Adronovoe. Aliyevo/Adnriyovo

3. Türk mitolojisinin anaerkil döneminde yarat›c›, ya-flat›c› en üstün gücün ad› nedir?

a. Udayb. Humayc. Ummayd. Umaye. Hömay

4. Ancak, göçebe avc›larla yerleflik tar›mc›lar aras›nda,bize farkl›l›klardan nihayetsiz derecede daha önemliolarak gözüken flu benzerlik sürmektedir: bu toplumcinslerinin her ikisi de kutsallaflt›r›lm›fl bir evren içindeyaflamakta, …… dünyas› kadar, …… dünyas›nda da te-zahür eden kozmik bir kutsall›¤a kat›lmaktad›r. Yukar›daki boflluklara afla¤›daki kelime gruplar›ndanhangisinin getirilmesi do¤ru olur?

a. hayvan/kufllarb. kufllar/sürüngenc. hayvan/bitkid. kurt/kufllare. da¤lar/bitki

5. Türk mitolojisinde “kutsal a¤aç” anlay›fl› afla¤›daki-lerden hangisini kapsamaz?

a. kozmik hayat a¤ac›b. evrenin eksenic. ruhlarla iletiflim kanal›d. tap›nak, sunake. kozmik yakacak

6. “Prehistorya” ne demektir? a. tarihsel toryab. tarih sonras›c. tarih ortas›d. tarih k›sm›e. tarih öncesi

7. Türk mitolojisinde Gök Tanr›’ya ulafl›lan “kutsal ge-çit”in bulundu¤u yerin ad› nedir?

a. Öttürgen Y›flb. Ötülen Y›flc. Ötüken Y›fld. Otulan Y›fle. Otukan Y›fl

8. Do¤adaki canl› cans›z her fleyi, canl› ve ruh sahibiolarak düflünmeye ne ad verilir?

a. anomizmb. animizmc. anirmalizmd. aniformalizme. aniralizm

9. “Kaml›k inanç sisteminin (flamanl›¤›n) oluflum serü-veni, takvimsel zaman bak›m›ndan, uygarl›¤›n do¤u-flundan (Mezapotamya-Sümer) en az …… y›l öncesin-den bafllar.” Yukar›da bofl b›rak›lan yere afla¤›dakilerden hangisiningetirilmesi do¤ru olur?

a. 5000 ilâ 55 000b. 200 ilâ 25 000c. 20 000 ilâ 25 000d. 2000 ilâ 25 000e. 5 ilâ 50

10. “Erkek kamlar›n ortaya ç›k›fl› da bir ölçüde kutsal……. mesle¤iyle iliflkilidir.”Yukar›da bofl b›rak›lan yere afla¤›dakilerden hangisiningetirilmesi do¤ru olur?

a. semercilikb. bileyicilikc. çerçicilikd. kalayc›l›ke. demircilik



Ergenekon: Yeniden Türeyifl Miti

‹lhan (Mo¤ol) yurduna hâkim olunca (oldu¤u zaman)Tatar yurdunda da Sevinç Han hüküm sürerdi. ‹kisi deayn› yaflta idiler. Aralar›nda vuruflmalar bafllad›. Hep ‹l-han üstün gelirdi. Sevinç Han K›rg›z hakan›na de¤erliarma¤anlar gönderdi, onu kendi taraf›na ald›. Dedi kibu Mo¤ollar›n (Türklerin) okunun ötmedi¤i, kolununyetmedi¤i dünya yüzünde bir yer kalmad›. Biz onlar›yok etmezsek onlar bizi k›r›p geçirecekler, el ele ola-l›m, öç alal›m. K›rg›z Han öyle olsun dedi. Türkler üzer-lerine bütün düflmanlar›n›n birden geldiklerini görünceçad›r ve sürülerini bir tarafa y›¤›p hendek kazd›lar, bek-lediler. Sevinç Han geldi, vurufl bafllad›, on gün savafloldu, on günde Türkler üstün geldiler. Sevinç bununüzerine bütün han ve beylerini toplay›p dedi ki: e¤erhile ile bunlar› yenemezsek bizi bitirecekler, kaç›fl oyu-nu yapal›m. Mallar› oldu¤u gibi b›rak›p tan a¤ar›nca kaç›fla bafllad›-lar. ‹lhan›n askerleri, mal› bölüfle girince birden dönüpsavafla bafllad›lar. Türklerin ard›n› sard›lar, çad›rlar birarada oldu¤undan erkek, kad›n, çocuk hiçbir Türk kur-tulamad›. Böylelikle dünyada Türk kalmad›¤›n› sand›-lar. Sevinç Han Türkleri vurduktan sonra memleketineçekilmiflti. ‹lhan'›n o¤ullar› bu savaflta ölmüfltü ancaken küçü¤ü olan K›yan kalm›flt›. K›yan o y›l evlenmiflti.‹lhan'›n kardefl o¤lu olan Nöküz de K›yan ile ayn› yafl-ta idi. Nöküz de o y›l evlenmiflti. Bunlar›n her ikisininde kar›lar› savafl›n bafllad›¤› o gün en önde vurufluyor-lard›. Sevinç Han'›n askerlerinin önüne düflmüfllerdi ar-kalar›ndaki ezginli¤i (yenilgiyi) görünce da¤lar aras›n-da kimselerin gözünün göremeyece¤i bir yer arad›lar. Yaban koyunlar›n›n ç›kabildi¤i ince bir tafl yoldan sarpda¤lar›n içine düfltüler. Yalç›n kayal› bo¤azlardan atla-ya atlaya ancak bir keçinin güçlükle geçebilece¤i yuka-r›s›, bafl› dumanl› da¤; afla¤›s›, gürül gürül akan bir bo-¤az› yedi günde geçip yedi günde de tepelerden inipüzeri çeflitli otlarla kapl›, her türlü hayvan›n yaflad›¤›,p›narlar›n kaynaflt›¤›, genifl, göz alabildi¤ine genifl birdüzlü¤e geldiler. Hemen yere kapan›p Tanr›'ya dua et-tiler, flükürler k›ld›lar. K›fl›n mallar›n›n etini yerler, deri-lerini giyerler, yaz›n sütünü içerlerdi. Oraya Ergenekonad›n› verdiler. "Ergene"nin anlam› "bir da¤›n kemeri" oturduklar› yer."Kom" anlam› da "diklikti". Bulunduklar› yer gerçektençevrenin en ünlü da¤›n›n en düzlü¤ü idi. Tanr›n›n ken-dilerini ulaflt›rd›¤› yere en güzel ad› bulmufllar ve koy-mufllard›.

K›fl›n mallar›n›n etini yer, derisini giyer yaz›n sütünüiçerler demifltik. Bu yaflama onlar›n sadece ço¤almala-r›n› sa¤l›yor ama dedelerinin mutlu günlerinin özleminiyüreklerinden ç›karm›yorlard›.‹lhan'›n küçük o¤lu olan K›yan'›n anlam› "Da¤dan y›l-d›r›m h›z› ile inen sel" demekti. ‹lhan küçük o¤luna buad› neden koymufltu bilinmez. Yaln›z K›yan tafl›d›¤› adalay›k biri idi. Nököz ile K›yan'›n evlatlar› o kadar ço¤al-d›lar ki soy sopa göre onlara ayr› ayr› oymak (Orok-Uruk) ad› verilmek gerek idi. Daha sonralar› AraplarIrk, Uruk kelimelerini Türklerin bu Orok (Uru¤) ad›n-dan ald›lar. K›yan ve Nököz'ün dördüncü kuflaktan son-raki oymak (oruk)lar› birer büyük aile haline geldiler.Büyük aile anlam›nda oymaklara ayr›ld›lar. Aradan dört yüz y›l geçmiflti öylesine ço¤alm›fllard› kioralara s›¤maz olmufllard›. Yafll›lar bir araya geldiler vedediler ki: "Atalar›m›zdan dinlerdik, çevresinde yaflad›-¤›m›z bu illerin ötesinde, bizim as›l yurtlar›m›z vard›r.Tatar bafl olup cümle düflman üzerimize çullanm›fl, bizialt etmifl, k›nm›fl, yurdumuzu alm›fl. Tanr›'ya flükür flim-di çoklu¤uz, düflmandan korkup da¤a kapanacak hal-de de¤iliz. Bir yol bulup bu da¤dan göç edip ç›kal›m. Bi-ze dost olanla görüflür, düflman olanla gürefliriz." Herkesbu düflünceyi do¤ru buldu, kurultay›n uygun gördü¤übu düflünceyi yürütmek için cümlesi yollara düfltü. Neçare ki bir yol bulamad›lar. Bir demirci flöyle dedi."Bir yer bilirim, orada demir madeni var, eritir kendimi-ze yol açar›z. Yeter ki bu ülkü yüre¤imizi demiri erite-cek kadar doldurmufl olsun", dedi. Gözler ›fl›ldad›, her-kes gücünün yetti¤i kadar odun toplad›. Önce bu odun-lar dünya yüzüne o insanlar›n buluflu olan kömür hali-ne getirildi. Bir s›ra odun bir s›ra kömür konuldu. Da-¤›n bö¤ründeki yar›klara istif edildi. Dokuz yüz deve-nin derisinden koskoca körükler yap›ld›. Da¤›n sa¤›nave soluna bu odun ve kömürler y›¤›ld›. ‹htiyarlar da el-lerini aç›p Yüce Tanr›'ya yalvard›lar, en yafll›s› gözünemli, yüre¤i dertli odunu ateflledi. Tanr› Türkü korumufl, demir erimeye bafllam›fl, odunkömür y›¤›nlar› hep tazelenerek, bütün boylar bafl›ndanöbet tutarak, genç k›zlar kurtulufl destan› okuyarakgünler geçti. Demir bir devenin geçece¤i kadar eridi,sevinç da¤› tafl› inletti. Yol aç›lm›flt›, o ay›, o günü, osaati bellediler. Hala bu günü getiren her y›l Türk elin-de an›l›r. fiöyle ki, her obada yafll› bir kifli bir demir par-ças›n› ateflle k›zd›r›r, örsün üzerine kor, çekiçle vurur,oyun oynarlar, k›m›z içerler. "Zindandan ç›k›p ata yur-duna geldi¤imiz gün bu ›fl›kl› gündü" derler.

Okuma Parças›


Ergenekon'dan ç›kt›klar› zaman Türklerin hakan› K›yansoyundan ve Karlos uru¤undan Börteçine idi. Bütünoymaklara elçiler gönderip Tanr›'n›n dirli¤i ile Ergene-kon'dan ç›kt›klar›n› bildirdi. "Haydin bir bayrak alt›na"dedi. Gelenleri selamlad›lar, ba¤›rlar›na bast›lar, gelme-yenleri k›rd›lar, geçirdiler. Bütün oymaklara bafl oldu-lar. Börteçine'den sonra, K›yan ve Nököz'ün (Negöz) evlat-lar› Ergenekon'dan ç›kt›klar› zaman hanlar› Börteçineidi. Onun o¤lu Demirtafl, onun o¤lu da Y›ld›z Han'd›.Y›ld›z Han'›n iki o¤lu vard› ikisi de kendisinden önceölmüfllerdi. Alankova adl› bir k›z torunu vard›. Alanko-va'y› kardefl o¤lu Bey Han'la evlendirdi. Fakat Bey Hanotuz yafl›ndayken öldü, geriye iki o¤lu kald›. Belgütayile Bökçeday." (Alankova'n›n kocas›n›n ölümünden son-ra kutlu ›fl›k içinde kendisine gelen bir börü ile evlen-mesinden Cengiz'in atas› dünyaya gelmifltir). Ben Hive Han› Ebülgazi Bahad›r Han, dilerim ki dünyayüzünde Türklük var oldukça bütün yeni nesiller bu özgünü (kutlu günü) unutmas›nlar. Onu kutlas›n, demiridünya yüzünde ilk kez eritenlerin ve kendilerine kurtu-lufl yolu, dünyaya önderlik yolu açanlar›n kendi atalar›oldu¤unu y›lda bir kez hat›rlas›n ve yüre¤inde ayn› flav-k›, ayn› atefli duysun."

Kaynak: Mustafa Öztürk.(2000). Ça¤lar ‹çinde Türk

Destanlar›, ‹stanbul: Alio¤lu Yay›nevi, s. 243-245.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türk Mitolojisinin OrtaAsya’da Yarat›l›fl Ba¤lam›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türk Mitolojisinin OrtaAsya’da Yarat›l›fl Ba¤lam›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplay›c›-Avc›l›k-‹lkelBahçe Tar›m› Dönemlerinde Türk Mitolojisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplay›c›-Avc›l›k-‹lkelBahçe Tar›m› Dönemlerinde Türk Mitolojisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplay›c›-Avc›l›k-‹lkelBahçe Tar›m› Dönemlerinde Türk Mitolojisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türk Mitolojisinin OrtaAsya’da Yarat›l›fl Ba¤lam›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türk Mitolojisinin OrtaAsya’da Yarat›l›fl Ba¤lam›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avc›-Çobanlar DönemindeTürk Mitolojisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplay›c›-Avc›l›k-‹lkelBahçe Tar›m› Dönemlerinde Türk Mitolojisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Avc›-Çobanlar DönemindeTürk Mitolojisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›



S›ra Sizde 1

Mitoloji bir bak›ma erken dönemlerde insanlar›n d›fldünyay› adland›r›p anlamland›rma etkinlikleri olarakkabul edilirse, co¤rafyan›n mitoloji gelenekleri üzerin-deki tesiri ve belirleyicili¤i daha iyi anlafl›l›r. Bu ba¤-lamda, denizle iliflkisi olmayan bölgelerde “denizk›z›”

düflüncesinin geliflmeyece¤i aç›kt›r. Ayn› flekilde, Ku-zey kutbuna yak›n topluluklar›n “cehennem” telakkisi-nin “s›cak” de¤il de “so¤uk” olmas›, co¤rafya ile mitolo-ji gelene¤i aras›daki iliflkiyi aç›kça ortaya koyar.

S›ra Sizde 2

Türk mitolojisinin ve kültürünün ortaya ç›kt›¤› bölgeGüney Sibirya ormanlar›yla Altay da¤lar› aras›d›r. Bubölgede beslenme, bar›nma hatta korunmada temel un-sur a¤aç özellikle de kay›n a¤ac›d›r. Kay›n a¤ac› sözkonusu ifllevlerine ba¤l› olarak kutsanm›fl ve do¤uranve besleyen bir “ana” gibi düflünülmüfltür. Yer ve yer-yüzüne yönelik bu dikkatin geçirdi¤i evrim sonucu ola-rak “yeryüzünü” simgeleyen “toprak ana” fikrindendaha soyut bir “Umay ana”ya dönüflmüfltür.

S›ra Sizde 3

Erkeklerin hakim oldu¤u ataerkillik ve hayvanc›l›¤› esasalan göçerevli hayat tarz› gere¤i ormandan bozk›ra ç›-kan soy ve boylar aras›ndaki kavgalar› ve d›fl dünyadansald›r›lar› önlemek maksad›yla boylarüstü bir konumdabir hanedan›n yönetiminde bir “devlet” ihtiyac› ortayaç›km›flt›r. Ka¤anlar›n soya ba¤l› olarak “meflru” kabuledilece¤i bu hanedan›n difli veya kad›n k›sm› “tanr›sal

bir difli bozkurt”la ba¤layan erkekler hem “tanr›sal”l›¤›hem de kad›nlar›n ikincil bir konuma düflürülmesinisa¤lam›fllard›r.

Champbell, Joseph. (1992). ‹lkel Mitoloji: Tanr›n›nMaskeleri. Ankara: ‹mge Kitabevi.

Çobano¤lu, Özkul.(2001). “Türk Mitolojisi”, Türk

Dünyas› Ortak Edebiyat Tarihi, C.I, s.1-120.Çobano¤lu, Özkul. (2003). Türk Dünyas› Epik Destan

Gelene¤i, Ankara: Akça¤ Yay›nevi, Divitçio¤lu, Sencer. (1987). Kök Türkler: Kut, Küç ve

Ülüg, ‹stanbul: Ada Yay›nlar›.Dundes, Alan. (1984). Sacred Narratives: Readings in

the Theory of Myth, Los Angeles: University ofCalifornia Press.

Eliade, Mircae. (1993). Mitlerin Özellikleri, (Çev. fi.R›fat), ‹stanbul: Simavi Yay›nlar›.

Esin, Emel. (1978). ‹slâmiyetten Önceki Türk Kültür

Tarihi ve ‹slâma Girifl, ‹stanbul: ‹.Ü. Edebiyat Fak.Yay›nlar›.

Esin, Emel. (1979). Türk Kozmolojisi, ‹stanbul: ‹.Ü.Edebiyat Fak. Yay›nlar›.

Esin, Emel. (1985). Türk Kültür Tarihi ‹ç Asya’daki

Erken Safhalar›, Ankara: AKM Yay›nlar›.Gryaznov, L. Mikhail. (1969). The Ancient Civilization

of South Siberia, (ter.J. Hogarth), London:Barrie&Rockliff.

Hassan, Ümit. (1986). Eski Türk Toplumu Üzerine

‹ncelemeler, Ankara: V Yay›nlar›.‹nan, Abdülkadir. (1976). Eski Türk Dini Tarihi,

Ankara: K. B. Yay›nlar›.‹nan, Abdülkadir. (1987). Makaleler ve ‹ncelemeler I,

II. Ankara: TTK Yay›nlar›.Kafeso¤lu, ‹brahim. (1999). Türk Millî Kültürü,

‹stanbul: Ötüken Yay›nlar›.Okladnikov, A.P. (1970). Yakutia: Before Its

Incorporation Into The Russian State. Montreal:McGill-Queen’s University Press.

Ögel, Bahaeddin. (1989). Türk Mitolojisi I, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Ögel, Baheddin. (1995). Türk Mitolojisi II, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Öztürk, Mustafa. (2000), Ça¤lar içinde Türk Destanlar›,‹stanbul: Alio¤lu Yay›nevi.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kült nedir tan›mlayacak,Türk mitolojisinin teogonik mitlerini ve kültlerini aç›klayabilecek,Türk mitolojisinin kozmogonik mitlerini ve kültlerini tan›mlayabilecek,Türk mitolojisinin antropogonik mitlerini ve kültlerini aç›klayabilecek,Türk mitolojisinin eskatolojik mitlerini ve kültlerini tan›mlayabilecek bilgi vebeceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kült• Teogonik mitler ve kültleri• Kozmogonik mitler ve kültleri

• Antropogonik mitler ve kültleri• Eskatolojik mitler ve kültleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• TÜRK M‹TOLOJ‹S‹N‹N KÜLTLER‹VE ÇEfi‹TLENMELER‹


Türk MitolojisininKültleri ve TürkDünyas›ndakiÇeflitlenmeleri

TÜRK M‹TOLOJ‹S‹N‹N KÜLTLER‹ VE ÇEfi‹TLENMELER‹Türk mitolojisinin kültleri ve bu kültlerin Türk dünyas›ndaki çeflitlenmeleri (var-yantlar›) bu ünitenin konusunu oluflturmaktad›r. Türk mitolojisinin verimlerininsistematik derlenmesine son bir-iki yüzy›l gibi çok yak›n zamanlarda bafllan›lm›fl-t›r. Ancak, Türk mitolojisiyle ilgili kay›tlar baflka amaçlarla yap›lm›fl olsa da Çinkronikleri gibi birkaç bin y›ll›k çal›flmalarda da yer al›r. Ayr›ca son yüzy›lda yap›-lan arkeolojik kaz›larda da Türk mitolojisine dair son derece k›ymetli bilgiler gün›fl›¤›na ç›km›flt›r. “Türk dünyas›” dedi¤imiz Türk boylar›n›n yaflad›¤› devasa co¤raf-ya ve neredeyse her bir Türk boyunun ayr› bir tarihsel ak›fl ve geliflim çizgisine sa-hip oldu¤u düflünüldü¤ünde, Türk mitolojisine ait son derece da¤›n›k bilgilerinsistematik bir biçimde bir araya getirilerek incelenmesinin ne kadar zor oldu¤ukendili¤inden anlafl›labilir. Bu nedenle Türk mitolojisinin kültlerini konular›na gö-re s›n›fland›rmam›z konuyu daha kolay anlafl›l›r k›lacakt›r. Böylece Türk mitoloji-sinin ola¤aüstü kifli ve karakterleri de daha iyi bir flekilde ortaya ç›km›fl olacakt›r.Ayn› kifli ve karakterin bazen farkl› Türk boylar›nda küçük farkl›l›klarla de¤iflik bi-çimlerde ifade edilmesi söz konusudur. Türk dünyas›nda mitolojik kült ve kiflilik-lere ait bu çeflitlenmeler de mümkün oldu¤unca ayn› bafll›klar etraf›nda toplan›l-maya çal›fl›lacakt›r.

Öncelikle “kült” teriminin karfl›lad›¤› kavramsal alan› belirgin hale getirmek ya-rarl›d›r. “Kült” sözcü¤ü Türkçeye Frans›zca “culte” kelimesinden gelmifltir. Frans›z-caya da Latince “cultus” yani “tap›nma” anlam›ndaki sözcükten geçmifltir. Mitolo-ji ve sosyal bilimlerde “kült” terimi, genel olarak tanr›ya, tanr›sal kabul edilen fley-lere veya do¤aüstü güçlere sahip oldu¤una inan›lan fleylere sayg› göstermek ve ta-p›nmak anlam›nda kullan›l›r. Kült terimi daha özel olarak ele al›nan ve çal›fl›lan birkonudaki tanr›sal veya do¤aüstü güçlere sahip fleylerle ilgili inanç örüntüsüdür.Kült olarak adland›r›lan bir inanç örüntüsü, hakk›nda olufltu¤u fleye veya tanr›salgüç sahibi kabul edilen nesneye ba¤l›l›¤› ifade eden söz ve hareketlerde bulunma-y› içerir. Bu yönüyle kültler, büyü ve ayinle (tören) iliflkilidir. K›saca, bir kült, “iyi”yahut “kötü” oldu¤una inan›lan tanr› ya da tanr›sal güçlerle onlardan “kaç›nma”veya “yak›nlaflma”ya, “korunma” veya “yard›m alma”ya yönelik iliflki içindeki birgrubun inançlar› ve ayin (ritüel) gibi dini eylemlerinin, bunlara ait simge ve düflün-celerinin tamam›n› ifade eder.

Bütün mitoloji geleneklerinde oldu¤u gibi Türk mitolojisinde de baz›lar›n›n ya-rat›l›fl ba¤lamlar›na bir önceki ünitede iflaret edilen kütler vard›r. Birço¤u canl› ve

Türk Mitolojisinin Kültleri veTürk Dünyas›ndaki

Çeflitlenmeleri

cans›z nesnelere, soyut düflüncelere ve varl›klara ba¤l› olarak oluflmufl bu kültle-rin temelinde “animizm” düflüncesi yatar. Animizm, insan düflüncesinin en erkendönemlerinde, insanlar›n do¤al çevrelerindeki, canl›-cans›z her fleyin “canl›” birruhu ve buna ba¤l› bir bilinç hali oldu¤una inanmalar›d›r. Bu ba¤lamda insanlaryaflad›klar› co¤rafyada yer alan do¤al varl›klara yönelik inanç örüntüleri olufltur-mufl ve bunlardan baz›lar› zamanla evrimleflip de¤iflip dönüflerek daha soyut kav-ramlar haline gelmifllerdir.

Mitlerin göreceli olarak di¤er anlat›m türlerinden çok daha fazla d›fl dünyadangelen etkilere kapal› ve yerli düflünceyi temsil ettikleri düflüncesi yayg›n olarak ka-bul görür. Ancak, mitler de sosyal ve kültürel de¤iflmelerden etkilenmeyen tama-men kapal› yap›lar de¤ildir. Türklerin tarih boyunca komfluluk etmeleri nedeniylehem bar›fl zamanlar›nda ticaret, sanat ve di¤er kültürel kanallardan hem de savaflzamanlar›nda baflta iflgaller esir almalar yoluyla Mo¤ol, Çin, Hint, Fars, Ermeni,Gürcü, Bizans, Rus, Arap mitoloji gelenekleri baflta olmak üzere onlar üzerindenveya daha da çok daha eski dönemlerde do¤rudan Sümer, Akad, Babil, M›s›r, Hi-tit gibi Ön Asya mitolojileriyle karfl›l›kl› iletiflim ve etkileflimlerde bulunmufltur.Türk mitolojisinin temel kültleri ve bunlar›n Türk dünyas›ndaki çeflitlenmeleri eleal›n›rken yeri geldi¤inde uzak do¤u mitoloji gelenekleriyle etkileflimlerine de ifla-ret edilecektir.

Evrensel olarak su, atefl, da¤, toprak, gök, a¤aç ve atalar gibi nesne ve konula-r›n kült haline geldi¤i görülmektedir. Bu nesne ve konulara ba¤l› Türk mitolojisin-deki kültler ve bunlar›n Türk dünyas›ndaki çeflitlenmeleri flu flekildedir:

Türk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve ÇeflitlenmeleriTeogoni tanr›lar›n do¤uflu ve oluflumunu anlatan mitlerdir. Türk mitolojisinde fark-l› zamanlarda ve farkl› Türk boylar›ndan derlenmifl birbirinin varyant› olan ve bir-biriyle do¤rudan bir iliflkisi saptanamam›fl pek çok teogoni mitleri vard›r. Bu ne-denle Türk teogoni mitlerini ve kültlerini tek bir sistem halinde henüz aç›klayabil-mekten uza¤›z. Ancak Türk teogoni mitlerini ve onlara ait kültlerini flamanl›¤›n ev-reni “Gökyüzü”, “Yeryüzü” ve “Yeralt›” olarak üç katmana ay›r›lmas›ndan hareket-le bu üç yerde bulunufllar›na göre tasnif etmek mümkündür.

Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri

Gök Tanr› Gö¤ün yüksekli¤i, ulafl›lmazl›¤› insanlara gö¤ün kutsall›¤›n› ve tanr›sall›¤›n› da be-raberinde getirmifltir. ‹nsan›n binlerce y›l ulaflamad›¤› yükseklik ve sonsuz uzaybofllu¤u, gö¤e aflk›n olma ve mutlak gerçeklik prestijini kazand›rm›flt›r. Dahas›, bu-ralara ancak ayr›cal›kl› kiflilerin ve baz› dinlerin anlay›fl›na göre ölülerin ruhlar› gi-debilmektedir. Bu flekilde bir anlay›flla, yarat›c› tanr› ve tanr›lar›n eseri olarak gö-rülen evren, gökyüzü ile insanlar üzerinde ola¤anüstü veya aflk›n bir güç etkisiuyand›rm›flt›r. Gö¤ün bu flekilde yüceltilifli ve kutsanmas› evrensel bir olgudur vepek çok mitoloji gelene¤inde görülür. Pek çok mitoloji gelene¤inde tanr›lar›n bü-yük bir k›sm› gök kubbe, yükseklik ve meterolojik olaylarla iliflkilendirilerek an›l-maktad›r. Dahas› bu geleneklerin pek ço¤unda tanr›lar “gökyüzünün sahibi”,“gökyüzünün sakini” veya “gökyüzünün hakimi” fleklinde adland›r›l›r. Bu anlay›flgö¤ün animist bir anlay›flla Gök Tanr›’yla özdefllefltirilmesi de¤ildir. Tam tersine,evreni yaratan Gök Tanr›’n›n, gö¤ü de yaratmas› ve göklerde oturmas› ve kendisi-ni gök gürültüsü, f›rt›na, flimflek, meteorlar gibi meterolojik olaylarla belli etmesi


söz konusudur. Hiç flüphesiz bu zaman içinde evrilen ve de¤iflen anlay›fllar›n ald›-¤› son flekillerden birisidir.

Eski Türklerde Gök Tanr›, gö¤ün zaman içinde evrilerek soyut bir yarat›c› güçhaline dönüflmesinin bir sonucu olufltu¤u düflünülür. Gök Tanr›, gökte ve ço¤u za-man yaflam (kut) ve talihin (ülü¤) ülefltiricisi veya paylaflt›r›c›s›d›r. Gök Tanr›, koz-mik düzenin veya evrenin oldu¤u kadar siyasal ve toplumsal düzenin de kefili vetakipçisidir. Gök Tanr›’ya dua edilir; onun ad›na y›lda iki kez takvime ba¤l› tören-ler düzenlenir ve tercihen lekesiz sütbeyaz ayg›r at kurban edilir. Gök Tanr›’n›nkut vermesiyle gücünü ondan alan ka¤anlar keçe üzerinde dokuz kere yükseltile-rek karar›n›n Türk kavmi taraf›ndan kabullenilifli gösterilir. Gök Tanr›, gökte otu-ran ve dünyay› unutmufl tembel bir tanr› de¤ildir. Gerekti¤inde yeryüzündekilericezaland›r›r. Bu cezaland›rma ço¤u zaman y›ld›r›m çarpmas› fleklindedir.

Orta Asya’da kurulan Hunlar, Tabgaçlar, Göktürkler ve ilk Uygur Ka¤anl›¤› gi-bi Türk devletlerinde Gök Tanr› kültünün varl›¤› dönemin Çin kaynaklar›nda dayer al›r. Dahas›, Çin’de önceleri sadece “gök kültü” fleklindeki anlay›fl›n M.Ö. Çin’iilk defa fethedip orada yerleflen ve imparatorluk kuran Türk soylu Çu (chou) ha-nedan› taraf›ndan Gök Tanr› anlay›fl›na göre de¤ifltirilip flekillendirildi¤i kabul edi-lir. Baz› araflt›rmac›lara göre, Çinlilerin imparatorlar›n› “gö¤ün o¤lu” olarak adlan-d›rmalar› bu anlay›fl›n devam›d›r. E¤er k›tadan adalara götürmedilerse, muhteme-len benzer inan›fllar Japonya’ya da Çin’den geçmifl olmal›d›r.

Günefl, Ay ve Y›ld›z KültleriTürk mitolojisinde Günefl, Ay ve y›ld›z Gök Tanr›’ya ba¤l› kültler olarak düflünü-lür. Eski Türklerin bu kültlere sayg› gösterdi¤ine dair Çin yaz›l› kaynaklar›nda ka-y›tlar vard›r. Tanr› sözcü¤ünün etimolojik aç›klamalar› aras›nda, “tang” (tan) kö-künden geldi¤i ileri sürülen görüfllerden birisidir. Buna göre “tang” güneflin do¤-du¤u yerdir ve “tanr›” da “günefli ça¤›ran”, “onun do¤mas›n› sa¤layan” anlam›n-dad›r. Hun ka¤anlar›n›n her sabah çad›r›ndan ç›karken günefli ve her akflam da“ay”› selamlay›p ta’zim etti¤i fleklindeki bilgiler ba¤lam›nda bu etimolojik aç›klamaoldukça dikkat çekici ve anlaml› gözükmektedir. Ayn› flekilde, Altay ve MiflerTürklerinin günümüzde bile günefl üzerine and içme gelene¤ini sürdürdükleri gö-rülür. Dahas›, Altay Türklerine göre günefl ana, ay atad›r; atefl de yeryüzünde gü-neflin temsilcisidir. Kamlara (flaman) göre, güneflin ve ay›n tutulmas›n›n nedeni kö-tü ruhlar›n onlar› yakalay›p karanl›k dünyaya sürüklemeleridir. Bu nedenle onlar›kötü ruhlardan korumak için ba¤›r›r ça¤›r›r, davul çalarlar. Yakut Türklerine görey-se, günefl ve ay iki tanr›sal güç ve kardefltir. Umay kültünün sembolü ay, Gök Tan-r› kültünün sembolü ise günefltir. Biraz da bu nedenlerle bütün flamanist Türk top-luluklar›nda ve Türk flamanizminden etkilenmifl Buryat ve Mo¤ol flamanlar›n›n tö-ren kostümlerinin üzerinde demir ve gümüflten yap›lm›fl ay ve günefli sembolizeeden tak›lar yer al›r. Türk bayra¤›n›n ay ve y›ld›z› esasen “ay” ve “günefl”tir. Nite-kim, Mo¤ollar›n bayra¤›nda da “ay” ve “günefl” yer al›r. Göktürklerin paralar›n›nüstünde de “ay” ve “günefl” sembolleri vard›r. Baz› araflt›rmac›lara göre Maniheizmve Budizmin tesiriyle oldu¤u ileri sürülse de, Kutadgu Bilig gibi Karahanl› dönemimetinlerinde bile dönemin hükümdarlar›n›n s›fatlar›nda yer alan “ay tengride kutbulmufl” veya “kün tengride kut bulmufl” gibi ifadeler, söz konusu ay ve güneflkültlerinin “tanr›” veya “tanr›sal güç sahibi varl›k”lar olarak kabul edildiklerinigöstermektedir. Do¤rudan do¤ruya siyasi erk ve hakimiyetle ilgili bu ifadeler Gök-türk paralar›nda yer al›fllar›n› ve flaman kostümlerindeki olmazsa olmaz konumun-daki ifllev ve rollerini aç›klar niteliktedir.

633. Ünite - Türk Mito lo j is in in Kül t ler i ve Türk Dünyas›ndaki Çefli t lenmeler i

Maniheizm: M.S. 3. yüzy›ldayaflayan ‹ranl› Mani adl› birkifli taraf›ndan kurulankendinden önceki bütün dinve inan›fllar›n akl›na uygunk›s›mlar›n› birlefltirerekoluflturulan, iki eflit ve karfl›tiyilik ve kötülük ilkesininbirlikte var olmas›nadayanan dinsel ö¤reti.

Ülgen Altay Türklerinin kam alk›fl (dua) ve ilahilerinde “Ülgen”, en büyük yarat›c› tanr›olarak yer al›r. Ülgen sözcü¤ü “ulu” veya “büyük, yüce” anlam›ndad›r. fior, Teleütve Güney Altay Türklerinin kam alk›fllar›nda ise, Ülgen’e, “Kuday” (kut+ay) denil-di¤i de görülür. “Kayrakan” da yine en büyük tanr› anlam›nda kullan›lan bir s›fat-t›r, Erlik’e de verilir. Kam alk›fllar›nda görülen “K›zagan” ve “Mergen”, Ülgen’ninyard›mc›s› olan iyi ruhlard›r.

Altay Türkleri aras›nda 19. yüzy›lda halkbilimsel derlemeler yapan Anohin’intespitlerine göre Ülgen, ay ve güneflin arkas›nda, y›ld›zlar›n üstünde yaflar ve iyilikyapmay› sever bir tanr›d›r. Kamlama ayini yaparak Ülgen’e ulaflmak isteyen bir ka-m›n yedi veya dokuz engeli/kat› aflmas› gerekir. Altayl›lar›n flamanist inan›fllar›nagöre bir kam ancak beflinci katta bulunan “Alt›n Kaz›k”a (Kutup Y›ld›z›) kadar gi-debilir. Altay Türklerine göre, Ülgen ezeli ve ebedidir. Ülgen gök cisimlerini yöne-tir, gök gürültüsü, y›ld›r›m yarat›r, ya¤murlar› ya¤d›r›r. Ülgen gök kufla¤›n›, insan-lar›, hayvanlar›, otlaklar›, yaylalar› ve atefli yaratm›flt›r. Bir insana benzedi¤i düflü-nülen Ülgen için “ak nur”, “nurlu hakan”, “f›rt›na koparan”, “flimflek çakt›ran” ve“yak›c›” gibi s›fatlar kullan›l›r. Ülgen’in yedi o¤lu ve dokuz k›z› vard›r, bunlar on-dan kopmufl ama ona eflit olmayan çeflitli görevleri olan ruhlard›r. Ülgen tanr›yaüç, alt›, dokuz veya on iki y›lda bir ayin (tören) düzenlenir; bahar, yaz veya son-baharda boz renkli bir k›srak kurban edilir. Ülgen tanr› baz› araflt›rmac›lara göreGök Tanr› inanc›n›n bozulmufl hali kabul edilirken baz› araflt›rmac›lar daha eski veasli olan›n Ülgen tanr› inanc›n›n oldu¤unu ve bozk›ra ç›kan Türklerin bu inan›fl›zamanla daha soyut nitelikleri olan Gök Tanr›’ya dönüfltürdüklerini ileri sürerler.

Yay›k Ülgen tanr› ile insanlar, kamlar aras›ndaki en önemli arac› ve yard›mc› ruhtur. Ül-gen tanr› onu insanlar› kötülüklerden korumas› ve canl›lara yaflam vermesi içingökten yeryüzüne göndermifltir. Ülgen tanr›ya kamlar›n ve insanlar›n adad›¤› kur-banlar› Yay›k götürür. K›sraklar›n ilkbaharda sa¤›lan ilk sütü yulafla kar›flt›r›larakYay›k’a “saç› kurban›” olarak saç›l›r, ona dualar edilir. Yay›k’a beyaz kumaflla tas-virler yap›l›r ve bu tasvirlere bafl, kulak, kol, ayak, kuyruk eklenip ayaklar›na k›r-m›z› fleritten kurdele dikilir. Bu flekilde haz›rlanan Yay›k tasvirleri beyaz k›ldanörülen bir iple ayin yap›lacak yerde bulunan iki kutsal kay›n a¤ac›n›n aras›na as›-l›r. Günümüzde Anadolu ve Balkanlar baflta olmak üzere Türk dünyas›n›n her ye-rinde ve bütün Türk boylar›nda görülen a¤açlara as›lan çaput ve bez parçalar›yladilek dilemek baflta olmak üzere çeflitli ritüel ve uygulamalar›n kayna¤› bu türinanç örüntülerine dayanmaktad›r.

Suyla Suyla, gökyüzünde yaflar; günefl ve ay›n bir parças› olarak kabul edilir. ‹nan›fla gö-re at gözlü olan Suyla çok iyi gören bir ruhtur ve insan›n yeryüzündeki koruyucu-sudur. ‹nsanlar›n hayat›n› kontrol eder ve bir de¤ifliklik oldu¤unda Ülgen’e bildi-rir. Kam› kötülüklerden korur, ona gökyüzü ve yeralt›na yapt›¤› yolculuklarda efl-lik eder. Suyla, Ülgen tanr›ya adanan kurbanlar› ona Yay›k ile birlikte götürür.“Karl›k” adl› tanr›sal güçte Suyla ile ayn› görevleri üstlenir ve kam›n kurban kes-me töreninde ona yard›m eder.


Kurban: Dinsel bir buyru¤uyerine getirmek için kesilenbelli özelliklere sahiphayvan.

Saç› kurban›: Do¤an›n veinsan›n tafl›y›c›s›olduklar›na inan›lanyaflam›n kesintisizli¤inisimgeleyen, göksel güçler yada yer/su ruhlar› içinsunulan serpme, saçma vebenzeri biçimlerdeuygulanan süt, rak›, k›m›z,ya¤, bu¤day, dar› vb. kans›zkurban.

Utkuuç›Utkuuç› gökte yaflar ve Ülgen tanr›n›n en yak›n elçisidir. Ülgen’e ulaflmak isteyenkamlar› beflinci katta Alt›nkaz›k (Kutup Y›ld›z›) bölgesine inerek karfl›lar. Kam›ngetirdi¤i kurban›n› al›r ve taht›nda oturan Ülgen’e götürür. Kam Alt›nkaz›k’ta Ut-kuuç›’dan ald›¤› kazlara binerek yeryüzüne döner.

Ürün Aar ToyonTürk dünyas›n›n en Kuzey-do¤usunda, Sibirya’da yaflayan Türk boyu olan Sahalar(Yakutlar), eski Türk mitolojisi’ni en iyi koruyan topluluklar aras›ndad›r. Sahalaragöre gökyüzünde iyi tanr›lar ve kötü fleytanlar vard›r. Bunlar›n içinde en büyük,ulu tanr› Ürün Aar Toyon’dur (Ürün Ay›› Toyon), gö¤ün dokuzuncu kat›nda ve do-¤u taraf›nda yaflar. Ürün Aar Toyon dünyay› ve insanlar› yaratm›flt›r, dünyaya ay-d›nl›k, insanlara iyilik ve güzel düflünceler verir. O yukar› dünyaya (gökyüzü) veorta dünyaya (yeryüzü) hükmeder, di¤er tanr›lar› yönetir. Ürün Aar Toyon’un efliolan Kün Kübey Hatun (Ürün Ar›h Hotun) güneflle bir tutulur ve ›fl›¤›yla dünyay››s›t›p temizler. Bu ikili dünyada iyilik ve güzelli¤in hakim olmas› için çal›fl›rlar, in-sanlar›n uymas› gereken töreleri gönderirler, iki o¤lullar› ve iki de k›zlar› vard›r.

Sahalar›n inanc›na göre, Uluu Suorun Toyon adl› bir baflka ve ikincil derecedentanr› insana can verir ve “oyun” (kam/flaman) olacak insanlar› bu göreve tayineder. C›l¤a Haan Toyon ve Tanha Haan Toyon insan›n do¤mas›ndan itibaren ka-derine hükmeder ve yaflad›klar›n› yazarlar. Ay››h›t Hatun (Ay››h›t Hotun) ve ‹eyeh-sit çocuklar›n do¤mas›n›, hayat›n devam etmesini, iyi davranmay› sa¤larlar. Bu ikiruhun Türk mitolojisinde di¤er boylar aras›nda varl›klar› eskiden beri bilinen AnaMayg›l, Ak Ene ve Umay adlar›ndaki ruhlar gibi do¤umu kolaylaflt›r›c›, bebe¤i veanneyi “Al Kar›s›” veya “Alb›s” adl› kötü ruhlardan koruyan iyi ruhlar olmas› ifllev-sel süreklilik ba¤lam›nda son derece dikkat çekicidir.

Saha Türklerine göre gökyüzünde çeflitli hastal›klar› insanlara musallat edenkötü ruhlar da vard›r. Bu kötü ruhlardan Hagdan Buuray Toyon bel bükülmesi vekamburlu¤u, Dohsun Duyar delili¤i, Çaaday Bolloh ayak ve göz hastal›klar›n›, Ke-re Ubahalaah Hatun bafl, mide, kar›n ve eklem hastal›klar›n› insanlara gönderirler.‹lbis Kuha ve Orol Uola, insanlara k›skançl›k, rekabet, düflmanl›k ve intihar duygu-lar›n› afl›layan kötü ruhlar ve savafl tanr›lar›d›r.

Yeryüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri‹nsanl›k tarihinin en eski dönemlerinden itibaren insanlar tabiattaki çeflitli unsurla-ra “kutsal”l›k atfederek animizm baflta olmak üzere çeflitli inan›fl sistemleri olufltur-mufllard›r. Bir baflka ifadeyle, insanlar çok eski zamanlardan beri tabiat› sadece do-¤all›¤›yla de¤il ona dinî de¤er de yükleyerek alg›lam›fllard›r. Bu ba¤lamda, eskiTürklerdeki inan›fllar aras›nda tabiat unsurlar›na sayg› gösterilmesi, dua edilmesi,kutsal kabul edilmesi gibi inan›fl ve uygulamalar›n var oldu¤u bilinmektedir. Bunagöre, eski Türkler tabiatta birtak›m gizli güçlerin varl›¤›na inan›yor ve da¤, tepe,kaya, p›nar, su kayna¤›, ma¤ara, a¤aç, orman, göl, demir, k›l›ç, atefl, ocak ve ben-zeri varl›klar›n canl› ve bir ruha sahip oldu¤una inan›yor, genel anlamda bu türruhlara “sahip” anlam›nda “iye” olarak adland›r›yorlard›. Günümüzde de TürkiyeTürkleri aras›nda ola¤anüstü varl›klar›n oldu¤una inan›lan yerlere “sahipli” denil-mesinin bir nedeni de budur. Nitekim, Türkiye Türkçesinde “sahip” anlam›nda birbaflka sözcük “›ss›” yani “iyesi” veya sahibi olmayan yere “›ss›z” denilmesinin mi-tolojik arka plan›nda ayn› anlay›fl ve dünya görüflü yatmaktad›r.


Eski Türkçenin en zengin metinleri aras›nda yer alan Orhun Yaz›tlar›’nda kut-sal varl›klar olarak karfl›m›za “Kök Tengri” (Gök Tanr›), Umay, “Ya¤›z Yir”, “IdukYir Sub” ç›kar. Kül Tigin yaz›t›n›n do¤u cephesinde evrenin yarat›l›fl›, “Üze kök ten-gri asra yag›z yir k›l›ndukda iki ara kifli ogl› k›l›nm›fl” günümüz Türkçesiyle “Üst-te mavi gök, altta ya¤›z (kara) yer k›l›nd›¤›nda, ikisi aras›nda insan o¤lu k›l›n-m›fl/yarat›lm›fl” fleklinde anlat›lmaktad›r. Bunlar› k›lan veya yaratan yukar›da eleal›nan “Kök Tengri”/Gök Tanr›’d›r. Ancak Tonyukuk Yaz›t›’nda Gök Tanr›’n›n ya-n› s›ra “Umay” ve “Iduk Yir Sub” fleklinde baflka kutsal varl›klar yer almaktad›r.

Özellikle, “kutsal yer-su” olarak günümüz Türkçesine aktar›lan “Iduk yir-sub”eski Türklerdeki “yer-su” kültünü ortaya koymaktad›r. Eski Türkler ve günümüzdeflamanist dünya görüflüne sahip pek çok Türk boyuna mensup kifliler, ›rmak, de-re, göl, da¤, tepe gibi pek çok do¤al ve co¤rafi unsurlarda insanlara yard›mc› olanruhlar›n varl›¤›na inanmaktad›rlar. Bu tür ruh sahibi oldu¤una inan›lan sular, da¤,tafl, a¤aç ve ormanl›k alanlar do¤al olarak “kutsal” yerler olarak kabul edilmekte,çeflitli zamanlarda ziyaret edilerek ayinler yap›lmakta, kurbanlar sunulup dua edi-len sunaklar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Hiç flüphesiz, gök cisimleri nas›l yarat›-c› Gök Tanr›’n›n yan› s›ra “yarat›c›lar” olarak kabul edilmiyorsa, bu tür yeryüzüunsurlar› da bir “put” veya “yarat›c›” olarak kabul edilmememektedir. Bu tür yer-ler ve inançlar Musevili¤i, Hristiyanl›¤› ve ‹slâmiyeti kabul etmifl Türkler aras›ndada evliya, ata ve aziz kültlerine ba¤lanarak ve bu dinlerin iman ve inanç örüntüle-riyle ba¤daflarak yaflamaya devam etmektedirler. Bu durum t›pk› ‹slâm öncesi birkaml›k uygulamas› olan “kurflun dökme” inanç ve prati¤inin, Türklerin Müslümanolmas›ndan sonra üç ‹hlas ve bir Fatiha Suresi’nin okunmas›n›n eklenmesi yoluy-la ‹slâmileflmesine benzemektedir.

Nitekim Anohin’in verdi¤i bilgiye göre flamanist olan Altay Türkleri de da¤, yerve su ruhlar›n› Ülgen tanr› ve Erlik gibi inan›fllar›ndan ayr› düflünmektedirler. On-lara göre da¤, yer, su ve buzul ruhlar› insanlara iyilik, sa¤l›k ve mutluluk veren ko-ruyucular, “sahip”ler veya “iye”lerdir. Bu iye ruhlara sayg›s›zl›k yap›l›rsa insanlarahastal›klar göndererek onlar› cezaland›raca¤›na inan›rlar. Türk dünyas›ndaki pekçok da¤, nehir, göl, kayal›k gibi yer adlar› ayn› zamanda oralarda yaflad›¤›na ina-n›lan söz konusu ruhlar›n adlar› olarak karfl›m›za ç›kar. Birçok yerde bu ruhlar›ninsanlara benzedi¤ine, çocuklar› oldu¤una dair efsaneler anlat›l›r. Altay Türkleriher boyun bu tür koruyucusu olan da¤, nehir, orman, a¤aç, kaya vb. yerlerin ru-huna inan›r ve onlar›n flerefine törenler yaparlar, kanl› ve kans›z kurbanlar adarlar.Kanl› kurban olarak k›srak kesme, kans›z veya saç› kurban› olarak süt, yulaf unun-dan lapa yap›l›p saç›l›p serpilir.

Türk mitolojisinin yer veya yeryüzüyle ilgili kültleri ve bunlar› temsil eden iyive kötü ruhlar› (demon) flu flekilde s›ralayabiliriz:

Ruh, Kiflio¤lu, Arvak Türk mitolojisinin pek çok veriminde insanlar›n birden fazla ve çeflitli ruhlara sa-hip olmas› düflüncesiyle karfl›lafl›lmaktad›r. Tarihsel metinlerden, Orhun Yaz›tla-r›’nda, Bilge Ka¤an’›n ölümünün anlat›lmas›nda onun “uçtu¤u”nun belirtildi¤inigörüyoruz. Buna göre eski Türklerde “ruh” bir kufl gibi uçabilen bir fley olarak dü-flünülmüfltür. Nitekim, 19. yüzy›lda Altay Türklerinden Radloff taraf›ndan derlenenbir Yarat›l›fl Miti’nde de, Tanr› ve Kiflio¤lu’nun sularla kapl› bir evrende kufl gibiuçmakta olufllar› söz konusu düflüncenin süreklili¤ini göstermektedir.

Altay Türklerine göre bir insan›n vücudunun canl›l›k, nefes alma-verme ve bü-yüme gibi yeteneklerine “t›n”, ölüp kalmay› ifade eden anlamda can›na “süne”,


candan ve t›ndan ayr› ve ba¤›ms›z bir varl›k olarak düflünülen bir insan›n kimlikve kiflili¤ini oluflturan üçüncü ruhsal varl›¤›d›r.

Saha (Yakut) Türklerindeyse “iye k››l” tabiriyle, bir kam›n (flaman›n) hayvanfleklindeki can› anlafl›l›r. K›rg›z ve Kazak Türklerinin “arvak-efl” dedikleri ruh, birinsan›n efli olan ruh anlam›ndad›r. Bunlar insan vücudundan ç›k›p gezip dolaflabi-lirler; k›l›k de¤ifltirerek kufl, bo¤a, kurt, köpek, y›lan gibi hayvanlar olarak görüle-bilirler. K›rg›z ve Kazaklara göre sadece baks›lar›n arva¤› olmaz büyük insanlar›nda arva¤› veya “efl ruhu” olur. Kazaklar “filanla konufluyordum, itirazlar›na birfley diyemedim. Çünkü arva¤› bast›” diyerek bu varl›¤› ifade ederler. Kazaklar›n“arvak” dedikleriyle Saha Türklerinin “iye k››l” olarak adland›rd›klar› kavram veruhsal varl›k ayn›d›r. Nitekim Müslüman Türkler aras›nda özellikle fleyh menk›be-lerinde de bu inan›fl›n izleri görülür. Örne¤in, Hac› Bektafl Veli’nin flahin, Hac›Do¤rul’un do¤an k›l›¤›na girerek (don de¤ifltirerek) uçmalar› “arvak” ve “iye k››l”kökenli bir anlay›fl›n ‹slâmileflmifl bir flekilde devam›d›r.

Yo Kan Altay Türkleri aras›nda yeryüzündeki ruhlar›n en güçlüsü oldu¤una, dünyan›nmerkezinde bulunan ve ucu Ülgen’in evine kadar ulaflan bir çam a¤ac›n›n yan›n-da oturdu¤una inan›l›r. Yo Kan’›n So Kan ve Temir Kan adl› iki o¤lu oldu¤u vebunlar›n insanlar›n verdikleri fleyleri kabul ettikleri tasarlan›r. Saha Türklerindeyse,Aan Alahç›n Hotun, büyük bir kay›n a¤ac›nda oturur, tabiat›, insanlar› ve hayvan-lar› korur. Onun kas›rga fleklinde gezdi¤ine, insanlar›n tabiat› tahrip etmesine üzül-dü¤üne inan›l›r.

Talay KanTalay Kan’›n yeryüzündeki bütün sular›n, denizlerin hakimi, ölülerin koruyucusuoldu¤una inan›l›r. Talay Kan’›n evinin Altay Türklerinin Yay›k ad›n› verdi¤i on ye-di denizin birleflti¤i yerde oldu¤u tasarlan›r. Saha Türklerindeyse Küah Bolloh To-yon (Ukulaan Ay››), su ruhu olarak kabul edilir. O, suyun temiz olmas›n›, bal›¤›nüremesini sa¤lar. Bu nedenle bal›kç›lar bal›k av›na ç›kmadan önce ondan “bere-ketli bir av” için ricada bulunurlar. Suyun kirletilmesini, göllerin kurutulmas›n›,bal›¤›n atefle at›lmas›n› sevmez. Bunlar› yapanlar› suya çekerek bo¤ar. Akrabas›ölen bir kiflinin yedi gün içinde suya girip bal›k avlamas›na, göl, nehir gibi bir su-yu geçmesine, k›fl›n göl veya nehir buzunun üstünde atefl yak›lmas›na da k›zar vecezaland›r›r.

Ana Mayg›l, Ak EneAltay Türkleri aras›nda Ak Ene (Ak Ana) adl› difli tanr›ça, Ülgen tanr›ya yaratma il-ham›n› veren ola¤anüstü bir güç olarak görülür. 19. yüzy›lda ataerkil bir toplum-sal yap›dan derlenmifl metinlerde evrenin yarat›l›fl ilham›n›n bir difli tanr›çadan gel-mifl olmas› düflüncesi son derece dikkat çekicidir. Muhtemelen, ikinci ünitede de-¤indi¤imiz, tarih öncesi anaerkil dönemin yarat›c› difli tanr›ças› Umay’›n ad de¤ifl-tirmifl olarak yaflamakta olan bir izi veya kal›nt›s›d›r. Benzer bir baflka difli ruh ise,Ana Mayg›l ad›n› tafl›r, bu difli ruha “ulus anas›” da denilir. Boy veya soy anlam›n-da “ulus”u koruyan bir ruhtur. Bu difli ruhun da Umay tanr›çan›n yarat›c› güç ola-rak inan›ld›¤› anaerkil dönemden eril nitelikli Gök Tanr›’n›n yarat›c› olarak inan›l-d›¤› ataerkil yap›ya dönüflme ve geçifl dönemlerinin bozk›ra ç›kmayan Altay Türk-leri aras›nda yaflayan izi veya kal›nt›s›d›r.


UmayTarihsel yaz›l› metinlerde ilk olarak karfl›m›za Orhun Yaz›tlar›’nda, Kültigin kitabe-sinin do¤u yüzünde flu flekilde geçer: “Umay teg ögüm katun kut›nga inim Kül Ti-gin er bold›” bu ifade günümüz Türkçesinde “Umay gibi annem hatunun devleti-ne, küçük kardeflim Kül Tigin er ad›n› ald›” fleklindedir. Burada Kül Tigin’in yarar-l› bir ifl, yi¤itlik yap›p erginlik ad›n› al›ncaya kadar Umay tanr›ça taraf›ndan korun-mas› anlat›l›r. Bu ifadeden yola ç›karak araflt›rmac›lar, Umay’›n insan›n do¤umuy-la ve büyümesiyle ilgilenen bir ruh oldu¤unu düflünürler. Umay’› çocuk ve hami-le kad›nlar›n koruyucu ruhu olarak takdim ederler. Bu tür araflt›rmac›lar, Gök Tan-r› inanc›n›n en bafllang›c›ndan beri, tarih öncesi dönemlerden itibaren Türklerininanc› oldu¤unu ve bunun flamanizmle (kaml›k) ilgili bir inan›fl olmad›¤›n› ileri sü-rerler. Hatta, günümüzde ve daha önceki devirlerde görülen flamanist anlay›fl›n,Gök Tanr› Dini’nin bozulmufl hali oldu¤unu iddia ederler.

Bize göre durum farkl›d›r. Mevcut bilgi ve belgelere göre Türk flamanizmi yak-lafl›k 40.000 y›ll›k bir zaman diliminin ürünüdür. Güney Sibirya ormanlar›nda ya-flan›lan erken dönemde kad›nlar›n hakim oldu¤u anaerkil bir toplum yap›s› vard›r.Umay bu dönemin yarat›c›, difli tanr›ças›d›r. Yukar›daki ifadenin yaz›ld›¤› Göktürkdönemi ataerkil ve “atalar kültü”nün Gök Tanr›’ya, denk bir a¤›rl›k kazand›¤› za-mand›r. Böyle bir devirde Umay tanr›çan›n t›pk› kad›nlar›n toplum yap›s›nda ikin-cil bir konuma düflmesi gibi bir “koruyucu ruh”a dönüflmesi son derece normal-dir. Nitekim ‹slâmiyet’in kabulünden sonra söz konusu koruyucu ruh fleklindeki“umay kültü” de Hz. Fatma kültüyle birleflerek ‹slâmileflmifl bir biçimde günümüz-de yaflamaya devam etmektedir.

Al Kar›s›, Alb›s, Al ruhu Al ruhu tarih öncesi zamanlar›n atefl kültüyle ilgilidir. Türk dünyas›n›n her yerin-de “al, al kar›s›, albast›, albas, alb›s, alm›s” gibi adlarla tan›nan kötü bir ruhtur.‹nan›fla göre bu kötü ruh lohusalara musallat olur, onu ve bebe¤ini öldürür, ci¤e-rini suda y›kay›p yer. Kazak, K›rg›z ve Baflkurtlara göre albast›, “kara albast›” ve“sar› albast›” olmak üzere iki çeflittir. Sar› Albast›lar kam, hoca ve baks›lar›n du-alar›yla insanlardan uzaklaflt›r›l›rlar. Sar› Albast›lar, hoppa ve flarlatan diye nitelen-dirilirler. Bunlar insanlara zarar vermeyeceklerine söz vermelerine ra¤men ilk f›r-satta insanlara zarar verirler. Kara Albast›larsa, daha ciddi ve a¤›rbafll› olarak dü-flünülürler. Kara Albast›lar ancak onlar› görebilen “ocakl›”lardan korkarlar. Türkdünyas›nda oldu¤u gibi Türkiye’de de Albast›lar “Karakura” denilen baflka bir kö-tü ruhla ayr›flt›r›l›rlar.

Sar› Albast›lar, sar›fl›n bir kad›n, keçi ve tilki k›l›¤›nda insanlara görünürler. Ka-zan Tatarlar› aras›nda, Albast›lar›n kullan›lmayan ev ve bozk›rda insanlara çeflitliflekillerde görünerek onlar› yollar›ndan flafl›rtt›¤›na inan›l›r. T›va (Tuva) Türkleriy-se, “Albas” ad›n› verdikleri bu kötü ruhun evlenmeyen bir k›zdan türedi¤ine vebunlar›n kumsal ve kayal›klarda yaflad›klar›na, keçi gibi sesler ç›kard›klar›na ina-n›rlar. Altay Türkleri, “Alm›s” dedikleri bu kötü ruhun Erlik’in hizmetçilerinden ol-du¤unu düflünürler. Özbekler, Albast›n›n fleytan, cin, dev ve perilerden farkl› ol-du¤una, da¤›n›k saçl› yafll› bir kad›n fleklinde göründü¤üne inan›rlar. Lo¤usay›bo¤mamas› için onu yaln›z b›rakmazlar. Saha Türklerindeyse “Abas›” denilen bukötü ruh, insanlar›n “kut”unu çalan kötü ve obur bir ruhtur.

Albast›’n›n demirci ve ocakl› erkeklerden, tüfek sesinden korktu¤una inan›l›r.Lohusay› Albast›’dan korumak için b›çak, kama, i¤ne gibi demirden yap›lm›fl nes-neleri baflalt›na koymak baflta olmak üzere günümüzde de pek çok inan›fl ve uy-gulama vard›r.


Ocakl›: Al kar›s› gibi kötüruhlara, y›lanc›k, saçk›ran,si¤il gibi hastal›klardankoruyucu olan gelenekselilaç ve sihirli, büyüselifllemleri yapma gücüne buiflleri binlerce y›ld›r yapanbir ocak mensubundan soyyoluyla ve el alarak sahipolan kifli.

Kas›rga, Rüzgar ve Yel Ruhu Baz› Türk boylar›nda rüzgar, yel, kas›rga, çi¤ ve k›ra¤› gibi do¤al olgular çeflitliruhlar›n ifli olarak kabul edilir. Bu ruhlar›n hem gök hem de yer-sularla iliflkili ol-du¤u tasarlan›r. Saha Türkleri “T›al Holoruk ‹ççite” ad›n› verdikleri bir ruhun, rüz-gar, yel ve kas›rgan›n ruhu oldu¤una inan›rlar. Anadolu’da da günümüzde “cinçarpmas›” ad› verilen çarp›lmalar›n yak›n geçmifle kadar “yel çarpmas›” olarak ad-land›r›ld›¤› bilinmektedir. Saha Türkleri gök gürültüsü ruhuna “Etin ‹ççite”, y›ld›-r›m ruhuna da “Ça¤›lgan ‹ççite” ad›n› verirler. Azerbaycan Türkleri bütün f›rt›na,rüzgar ve yelleri yöneten “Yel Baba” adl› mitolojik bir varl›¤a inan›rlar. Ayn› flekil-de, Hakas Türklerinin inan›fl›na göre, “Yel iyesi/sahibi” (fiil Eezi) adl› ruh rüzgar veyellerin yöneticisidir. Yel iyesi ve Yel Baba inanc›, Macar mitolojisinde karfl›m›za“Sel Ane” ad›yla ç›kar.

Tafl, Kaya Ruhu Do¤adaki hemen hemen her nesneyi canl› ve ruh sahibi olarak düflünen animistdünya görüflüne sahip insan topluluklar›, dayan›kl› bir nesne olarak varl›¤›n› sür-düren tafllar ve kayalara da ruh izafe etmifllerdir. ‹nsan›n tam tersine sa¤lam ve ne-redeyse mutlak bir varl›k gibi görünen kayalar›n içinde ona bu gücü veren bir ruholdu¤una inan›lm›flt›r. Bu nedenle de tafllar ve kayalar ruhani eylemlerin arac› ol-mufllard›r. Bir baflka ifadeyle tafl, bafll› bafl›na bir tap›nma nesnesi de¤ildir; onunkutsall›¤› onda canlanan ruha, onu kutsallaflt›ran simgeye aittir. Evrensel olarakpek çok millette ve mitoloji gelene¤inde tafl ve kayalarla ilgili kutsallaflt›rmaya da-yal› inan›fllar vard›r.

Tafl›n, Türkler aras›nda da büyü, dilek, adak, yemin, ilaç, flifa, u¤ur, çocuk do-¤urmak, ya¤mur ve kar ya¤d›rmak amac›yla kutsan›p kullan›ld›¤› tespit edilmifltir.Türklerin kutsal veya içinde ola¤anüstü güç bulundu¤una inand›klar› tafllar flöyleörneklenebilir: Yada (Yad, jaca, ya¤mur) tafl›, Kutlu Kaya, yürüyen tafllar, üzerin-deki iz dolay›s›yla kutsallaflan tafllar, fal tafllar›, balballar, bofllukta durdu¤una ina-n›lan tafl, dilek tafllar›, karatafllar, sar›tafllar, y›lan tafl›, difl tafl›, korku tafl›, tafla veyakayaya dönüflmüfl insanlarla ilgili tafllar.

Türk dünyas›nda, kutsal veya ola¤anüstü güce sahip kabul edilen tafllar›n kul-lan›lma flekilleriyse flöyledir: Kutsal say›lan tafl› ziyaret, çevresinde belli kurallar da-hilinde dolanma, tafla el sürme, vücuduna sürme, öpme, muska gibi boynuna as-ma, evde saklama, gömme, dereye atma, tafl üzerine dua okuma ve üfleme, yala-ma, a¤›zda tutma. Taflla ilgili bu uygulama ve ritüelistik pratikler içinde en dikkatçekici olan›, özellikle tafla elle temas ederek ve temas büyüsünü gerçeklefltirerek,tafl›n içindeki gücü insan›n kendi bedenine aktarmaya çal›flmas›d›r. ‹nsanlar buyolla s›k›nt›s›ndan, hastal›¤›ndan kurtulmay›, flifa bulmay›, u¤ur ve talihi kendiüzerine yönlendireceklerini düflünmektedirler.

Hangi dinden olurlarsa olsunlar Türkler aras›nda taflla ilgili efsane motifleriiçinde en yayg›n olan› tafla dönüflmek veya tafl kesilmektir. Baflta insan olmak üze-re, hayvan, bitki, eflya ve ola¤anüstü varl›klar dahil her fley tafla dönüflebilir. Türkkültüründe tafl kesilmek iyiler için bir kurtulufl ve ödül, kötüler içinse bir ceza ola-rak karfl›m›za ç›kar. Do¤al ortam›nda bir tafl ya da kayan›n insana veya baflka var-l›klara benzemesi pek çok tafl kesilme efsanesinin ortaya ç›kmas›na ve bu efsane-leri hat›rlatarak anlat›lmas›na neden olmaktad›r. Bu tür tafl kesilme efsanelerininçok büyük bir k›sm›nda tafl kesilmenin as›l amac› insanlara ders vermek, yayg›ninanç ve dinsel uygulamalar› desteklemektir.


Türk mitolojisinde tafl veya kaya ilk yarat›lan nesnelerden birisi olarak karfl›m›-za ç›kar. 19. yüzy›lda Altay Türkleri aras›ndan derlenmifl bir yarat›l›fl mitinde, uç-suz bucaks›z deniz fleklinde evrende uçan Ülgen tanr›, denizden ç›kan tafla oturun-ca rahatlar. Bu mitik anlat›, tafl›n yeryüzü, insanlar, hayvanlar, bitkiler yarat›lmadanönce yarat›lm›fl olmas›d›r.

Türk mitolojisinde en yayg›n olarak bilinen tafl “Yada” tafl›d›r. Saha Türklerin-de “Yada”, “Sata”, Altay’da “Cada” K›rg›zlarda “Caytafl” di¤er Türk boylar›nda“Yada” veya “Yat” diye adland›r›lan tafl›n ya¤mur, kar ya¤d›rd›¤›na, f›rt›na ç›kara-bildi¤ine inan›l›r. Türklere has bir uygulama olarak bilinen bu inanç ve yada tafl›y-la ilgili Çin ve Arap kaynaklar› baflta olmak üzere tarih boyunca pek çok kay›t yeral›r. Orta ça¤ Arap kaynaklar› Yada tafl›n›n Türklere, Allah taraf›ndan Nuh Peygam-bere, onun da o¤lu Yafes arac›l›¤›yla o¤lu Türk’e ve ondan da o¤ullar› Türkleregeçti¤ini yazarak bu inan›fl› ‹slâmilefltirdikleri görülmektedir. Yada tafl›yla ya¤mur,kar ya¤d›ran Kaflgarl› Mahmut’un görgü tan›kl›¤›na göre her yan› saran bir yang›-n› söndüren bu taflla söz konusu ifllemleri “yadac›” ad› verilen kamlar yaparlard›.Günümüzde de Anadolu’da ya¤mur duas› yap›l›rken tafllarla ilgili pek çok uygula-ma bu eski yada tafl› ile iliflkili olmal›d›r.

Da¤ Ruhu Da¤ veya da¤lar sadece Türk mitolojisinde de¤il evrensel olarak bütün kültürlerdehatta bütün semavi dinlerde bile kutsall›¤a sahip olarak karfl›m›za ç›karlar. Türkmitolojisinde de da¤lar›n, tafl y›¤›nlar›yla oluflturulan obalar›n ve tafl toprak y›¤›n›olarak infla edilen kurganlar›n ruhu oldu¤una inan›lmaktad›r. Bu tür yerle sadecekendi ruhlar›n› de¤il, baflka ruhlar› da bar›nd›ran yerler olarak karfl›m›za ç›kmak-tad›r. Bu ba¤lamda boy, soy ve kabilelerin de birer kutsal da¤› vard›r ve her soyunkendi atalar›n› da¤ ruhuyla birlefltirdi¤i görülür.

Kam alk›fllar›nda (flaman dualar›nda) da¤lar›n ruhuna dua edilir ve da¤ ruhlar›bu törenlerde yap›lan kurban sunumlar› ve dualarla yüceltilirler. Bu dualarda da-¤›n ruhunun canl› ve her fleyi duyan yard›m eden bir halde tasar›mland›¤› ve bu-na inan›ld›¤› görülür. Altayl› avc›lar da¤ ve orman›n koruyucu ruhuna ayin yapar-lar ve av›n bolluk ve bereket içinde geçmesini dilerler. Saha Türkleri da¤›n ruhu-na “T›a ‹ççite” (da¤›n sahibi) derler ve da¤›n insanlara akraba oldu¤una inan›rlar.

Türk mitolojisinde da¤›n kutsallaflt›r›lmas›n›n en önemli nedenlerinden birisigö¤e ve Gök Tanr›’ya yak›n olmas›d›r. Dahas› düflman sald›r›lar›ndan koruyuculu-¤u da hem fiziki hem de manevi anlamda da¤a bir koruyuculuk anlam› yüklemiflve da¤lar özgürlükle eflanlaml› hale gelmifltir. Bunlar› da¤da, ormanda avc›l›k ya-pan toplumlar›n bet bereket artt›rmaya yönelik uygulamalar› takip etmifltir. Dahaönce de iflaret edildi¤i gibi Türk mitolojisinde da¤ kültü bir erkek kültü olarak or-taya ç›kar ve biraz da bu nedenle günümüzde bile pek çok Türk boyunda kutsalda¤da yap›lan kanl›, kans›z kurban törenlerine kad›nlar›n kat›lmas› yasakt›r. Daha-s›, tören yap›lan bu kutsal da¤a herhangi bir kad›n›n herhangi bir nedenle ayakbasmas› sonucu bu da¤›n kirlenip kutsall›¤›n› yitirece¤ine inan›l›r. Bu durum ana-erkillik karfl›t› ataerkil yap›lan›fl›n ilk olarak olufltu¤u da¤lar› kutsama ve savunma-s›n›n bir yans›mas›ndan baflka bir fley de¤ildir.

Atefl RuhuEvrensel olarak kutsal kabul edilen olgulardan birisi olan atefl, Türk mitolojisindede son derece önemli bir yere ve role sahiptir. Türk kültüründe atefl bir ar›nd›r›c›ve kötü ruhlar› kovucu unsurdur. Bizans Devleti’nin M.S. 568 y›l›nda bat› Göktürk


Alk›fl: fiaman/kam duas›.

devletine gönderdi¤i elçi Zemarkos’u, Türkler ka¤anlar›n yan›na ç›karmadan önceatefl üzerinden atlat›p ateflten bir çemberin içinden geçirerek onun tafl›d›¤› u¤ur-suzluklar› kovduklar›n› ve onun beraberinde olan kötü ruhlardan ar›nd›rd›klar›nainan›rlar. Bu ba¤lamda, atefl insanlara yard›m eden üstün bir ruh olarak düflünü-lüp dua edilir, kurban kesilir; yoksa atefl bir tanr› olarak kabul edilmez. Atefl kül-tünün en güzel yans›d›¤› yer, aile oca¤›n›n kutsanmas›d›r. Atalar›n ilk kamp veocak atefli olmas› dolay›s›yla aileyi veya soyu sembolize eder. Ocak ve aile oca¤›-n›n kutsall›¤› bütün Türk boylar› aras›nda yayg›n olarak devam etmektedir.

Altay, fior, Teleüt ve Saha Türkleri yak›n zamanlara kadar ateflin ruhuna yiye-cek ve içecek sunarak saç› kurban› yaparlard›. Canl› oldu¤unu düflündükleri ate-flin ruhunu incitmemek için atefle b›cak ve flifl gibi yaralay›c› aletler sokmamayadikkat gösterirlerdi. Do¤um yapm›fl kad›nlar, kamlama töreni yap›lacak mekanlarateflle tütsülenerek temizlenir. Teleüt Türkleri atefl ruhuna “Ot Ene” (Atefl Ana) der-ler. Çuvafl Türkleri ateflin biri erkek ve biri difli olmak üzere iki ruhu oldu¤una ina-n›rlar. Saha Türklerindeyse, ateflin ruhu “Hatan Temieriye”dir (Aan Uhhan). ‹nan›-fla göre bu dünyan›n yarat›l›fl›ndan beri var olan iyi ve koruyucu bir ruhtur. Bu ruhkiri, pisli¤i sevmez ve atefle tükürenleri cezaland›r›r. Lohusa kad›n›n k›rk gün ate-flin yan›na gelip yemek piflirmesi ve yeni gelinin soban›n önünden geçmesi yasak-t›r. Atefl ruhunun kutsall›¤›n› gösteren bir kam alk›fl› flöyledir: “Üç köfleli tafl ocak,alevli yanan al ateflim! Tafl oca¤›m›z yerinden oynamas›n, daima yans›n! Yakt›¤›-m›z atefl alevli olsun. Tarhana piflirdi¤imiz oca¤›n külü çok olsun! Neslimiz kesil-mesin, sürsün, biri giderse biri gelsin! Ey Abukan da¤›n›n pay›, ey ay ve güneflinparças› (olan atefl)! Bereket ver, k›smetimiz bol olsun!” Bu duada ateflle günefl-ayiliflkisi ve oca¤›n aileyi sembolize etmesi gibi unsurlar son derece aç›k olarak kar-fl›m›za ç›kmaktad›r.

Su Ruhu Su evrensel olarak kutsanan bir olgudur. Türk mitolojisinde de su, evrenin yarat›-l›fl an›ndan beri var olan temel bir güç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Meselâ, Rad-loff’un 19. yüzy›lda Altay Türklerinden derledi¤i evrenin yarat›l›fl mitlerinden birin-de bafllang›çta sadece su vard›r. Tanr› ve insan suyun üstünde uçmaktad›rlar. Son-ra, yeryüzündeki unsurlar›n tamam› suyun derinliklerinden ç›kan kayan›n üzerindegerçeklefltirilmeye bafllan›l›r. Su her fleyin bafl› ve anas› konumundad›r. Daha öncede gördü¤ümüz kutsal yer-sular›n “›duk yir-sub” bir iyesi veya sahibi konumundabir ruha sahip oldu¤u düflüncesi animizmle iliflkilidir. Ayn› flekilde, yeralt› ruhlar›-n›n yeryüzüne ç›k›fl kaynaklar›ndan birisi de p›narlar ve benzeri su kaynaklar›d›r.

Bu nedenlerle kutsal kabul edilen su kirletilmez. Ona pislik at›lmaz ve sayg›s›z-l›k edilmez. Hatta insan elbisesine ve vücuduna ancak belirli mevsim dönüflümle-rinde su dökülüp y›kanabilir. Bu flekilde bir y›kanmama yasa¤› do¤rudan suyu kut-sal görmeyle iliflkilidir. Suyu bu flekilde kutsama onun tanr› görülmesi veya bir “sutanr›s›” fikrini ortaya koymaz. Sadece, Türk mitolojisinde göl, ›rmak, göze, çay vep›narlarla ilgili bir su kültünün varl›¤›n› ortaya koyar.

Sular›n sahibi veya iyeleri vard›r ve bunlar k›zd›r›lmamal›d›r. Bu nedenle su iye-lerine muayyen zamanlarda kurban sunulur. Kaynaklarda, Çin’de hakimiyet kuranfiato Türklerinin volkanik göllere ka¤›ttan deve, at figürleri yap›p att›klar›na dairbilgiler yer al›r. Dede Korkut’ta da O¤uzlar›n çocu¤u olmayan han›mlar›n kuruçaylara “sücü” (flarap/rak› benzeri alkollü içecek) döktüklerinden yani su kültüyleiliflkili saç› kurban› yapt›klar› anlat›lmaktad›r. Yola ç›kan bir kiflinin ard›ndan sudökme, su fal›na bakma, büyü yap›lm›fl kimseleri akarsu veya deniz gibi bir sudangeçirme gibi inanç ve uygulamalar su kültünün izleri olarak yorumlanabilir.


Ev Ruhlar› Baflta Kazan Tatarlar›, Baflkurtlar ve Çuvafllar gibi ‹dil (Volga) bölgesi Türklerinin“öy üyesi” (ev iyesi/sahibi) dedikleri, evi koruyan ve ailenin mutlu¤unu, bet ve be-reketi sa¤layan bir koruyucu ruh inanc› bütün Türkler aras›nda yayg›nd›r. Bu evinkoruyucu ruhu mutlu edilmedi¤i veya k›zd›¤› zamanlarda ev halk›na hastal›k ver-di¤ine inan›l›r. Bu nedenle pek çok Türk boyunda evin koruyucu ruhuna kurbankesilir veya haz›rlanan bulamaç saç› kurban› olarak sunulur. ‹nan›fla göre evin ko-ruyucu ruhu, evin efli¤inde veya kap›n›n pervaz›nda bulunur. Bu ba¤lamda, kap›-n›n efli¤inin bütün Türk dünyas›nda kutsanmas› ve efli¤e bas›lmamas› baflta olmaküzere “eflik”le ilgili inan›fl ve uygulamalar evin koruyucu ruhunun bulundu¤u ma-kama sayg›s›zl›k yapmamakla iliflkilidir.

Altay Türklerinde, Erlik’in o¤ullar› “Karafl”, “Kerey”, “Kaan”, “Temir Kaan”, “BayMaat›r” ve “Pad›fl Biy”in efli¤in muhaf›zl›¤›n› yapt›¤›na, bu nedenle de onlardan vegazaplar›ndan korunmak için sayg› göstermek gerekti¤ine inan›rlar. Pay Maat›r’›nk›zlar› da orada “kap›c›”d›rlar ve kam dualar›nda “kara y›lan”a benzetilirler.

Kafkaslar, K›r›m, Anadolu, K›br›s, Balkanlar, Suriye ve Irak’ta yaflayan Müslü-man O¤uz Türkleri aras›nda da evin koruyucu bir ruhu oldu¤una, bunun “eflik” ve-ya “temel y›lan›” denilen ço¤unlukla kara bir y›lan fleklinde görüldü¤üne inan›l›r.Dahas›, evden bet bereket kaçmamas›, aile halk›n›n sa¤l›k s›hhatli olmas› gibi ne-denlerle bu y›lana dokunulmaz, öldürülmez; hatta pek çok yerde ona özel ikram-lar yap›larak beslendi¤i görülür.

Ata Ruhlar› Daha önceki ünitelerde gördü¤ümüz gibi ataerkil toplum yap›s›n›n oluflmas›ndansonra ortaya ç›kan en önemli kültlerden birisi de “atalar kültü”dür. Atalar kültü,ölmüfl atalar›n yüceltilmesi, onlar için kutsal ma¤aralarda kurban kesilmesi ve on-lar›n ruhunun kendilerine yard›mc› olmas›n›n dilenmesi amac›yla oluflturulmufltur.Bu inan›fl›n temelini, atalar›n ruhlar›n›n öldükten sonra bile ruhlar› vas›tas›yla aile-sini korumas›d›r. Çin kaynaklar›, Göktürkler döneminde, Türklerin yedinci ay›nyedinci gününde yaflayan nesillerinin atalar›na sunduklar› kurban›n Gök Tanr›’yasunulana eflit bir önemde oldu¤unu kaydetmektedir. Baflka Çin kaynaklar›nda da,Türklerin beflinci ve sekizinci aylarda kutsal ata ma¤aras›nda atalar›n ruhuna kesi-len kurbandan bahsetmektedir. Bu inan›fl›n daha önceleri Asya ve Avrupa Hunla-r› aras›nda da yayg›n oldu¤una dair yaz›l› kay›tlar mevcuttur. Bütün bu kay›tlarHunlar ve Göktürkler dönemlerinde ata ruhlar›na adanan kurban ritüelini ve ilifl-kili oldu¤u ata kültünün Türkler aras›ndaki yerini ve önemini ortaya koyan yaz›l›belgelerdir.

Bu ba¤lamda dikkat edilmesi gereken bir husus “ölüler kültü” ile “atalar kül-tü”nün ayn› olmad›¤›d›r. Atalar kültünde bütün atalar de¤i; sadece bilgili, baflar›l›,güçlü ve sayg›de¤er atalar›n ruhunun kutsanmas› söz konusudur. Bu tür atalar ai-lenin koruyucu ruhu olarak düflünülür ve onlar›n ruhuna tören yap›l›p kurban su-nulur. Altay Türklerine göre, insan öldü¤ünde, ruhu yeralt› dünyas›na gider veonu, Erlik’in elçisi ölüm ruhu “Aldaç›” karfl›lar. Ölen her kiflinin ruhu yeralt› dün-yas›nda “körmös”e dönüflür. ‹nsan›n can› olan “süne” ise Aldaç› ile birlikte ölen ak-rabalar›n› dolafl›r ve onlardan kurban ister. Bu süreç, ölen kiflinin temsili bir fetifliyap›l›p bir kam›n (flaman›n) üzerine flarap vb. saç› kurbanlar› saç›p dualar okuma-s›yla sona erebilir ve ölenin ruhu sakinleflebilir.


Körmös: Altay Türklerininmitolojik tasar›mlar›ndahastal›klara neden oldu¤unainan›lan ölü ruhu, birbak›ma fleytan.

Ayn› flekilde, ölen ataya ait eflyalar da kutsal say›l›r ve özenle korunurlar; baz›hastal›klar›n sa¤alt›lmas›nda kullan›l›rlar. Atalar kültüyle ilgili kutsamalar›n en il-ginç biçimlerinden biri, sanca¤a gösterilen sayg›da görülebilir. Türklerde öncelerihakim boyun kökeni oldu¤u düflülen hayvan›n, totemin ruhu ka¤an›n sanca¤› üze-rinde bulundu¤una inan›l›rd›. Bu, Göktürkler dönemi baflta olmak üzere Aflinao¤ullar›nda bozkurttu. Daha sonraki dönemlerde do¤rudan do¤ruya devleti kuranatan›n ruhunun sancakta bulundu¤una inan›ld›. Bu tür sancaklara “tu¤” ad› verilir.Bir baflka ifadeyle Türk kültür tarihinde “devletin ve milletin namusuyla” efl biröneme sahip sanca¤› do¤rudan atalar kültüyle iliflkilidir.

Türk kültür ekolojinin bir ürünü olan, Cengiz Han’›n hazinesini içeren, sancakanlam›na gelen ve Mo¤ol döneminde “tug sülte” ifadesinde kullan›lan “sülte” söz-cü¤ünün anlam›na bak›l›rsa o “bir yol arkadafl›”yd›. ‹mparatorlu¤a yol gösteriyorve onu koruyordu. Minnettarl›k ifadesi olarak ona kurban sunuluyordu. CengizHan’›n sembolik olarak sancakta vücut bulmas› bu çok eski bir olguya özel birönem kazand›rd›. Cengizlilerde, “sancak açma töreni” görkemli bir biçimde yap›-l›yordu. Sancak açma töreninin o kadar büyük bir anlam› vard› ki Hindistan’dakiBabürlü Türk devletinde de 1850’lere kadar korunmufltur. K›saca, bir kurt bafl› ilesüslü olan Göktürklerin sanca¤›, zamanla manda ya da at kuyruklar› ile süslenmifl“dokuz tu¤”a dönüflerek Osmanl›lar dahil bütün Türk devletlerinde korunmufltur.Günümüzde de Türk Ordu’sunun “sancak” ile ilgili son derece büyük bir titizlikledevam eden uygulamalar›n›n ard›nda da bu mitolojik geçmifl ve simgesel temsilyatmaktad›r. Sancak sadece bugün yaflamakta olan Türkleri temsil etmez. O, atalarkültü ba¤lam›nda, bütün zamanlar› aflarak bu zaman zarf›nda yaflam›fl ve yaflamak-ta olan bütün Türklü¤ü temsil eder. Sancak binlerce y›ll›k Türk varl›¤›n› en somutbiçimde sembolize eden bir simgedir.

Yeralt›nda Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri

Erlik Altay Türklerinin kaml›k (flamanl›k) inan›fllar›na göre, Erlik yeralt› dünyas›n›n ruh-lar›n›n bafl›d›r. Kam alk›fllar›nda Erlik’in görünüflü flöyle tasvir edilir: Atletik vücut-lu, yafll› bir adam, kömür gibi kara kafll›, gözlü, dizlerine kadar uzam›fl ikiye ayr›ksakall›, köpe¤in az› difli gibi b›y›kl›, tokma¤a benzer çeneli, a¤aç kökleri gibi boy-nuzlu, k›v›rc›k saçl›d›r. Kam alk›fllar›nda Erlik’e “Kayrakan” da denilir. Kayrakan’›nanlam› keskin, sivri, kesici hakan, sürekli ac› çektiren ve ölüm getirendir. Erlik’in,güçlü anlam›ndaki “erklig” kelimesinden gelir. Erlik’in niteli¤i olan “kara” rengi degaddar kuvvet, kararl› ve sabit anlamlar› tafl›r.

Erlik, yeralt›nda kara çamurdan veya duvarlarla çevrili kara demirden yap›lm›flsaray›nda yaflar. Erlik’in saray› insanlar›n gözyafllar›n›n oluflturdu¤u dokuz nehrinbirleflerek “Doymad›m (Toybod›m) Nehri”nin olufltu¤u yerde veya “abra ve yutpa”denilen korkunç su canavarlar›yla dolu Bay Deniz’ in k›y›s›ndad›r. Doymad›mNehri’nin üzerinde at k›l›ndan yap›lm›fl bir köprü vard›r. Yeralt›ndan kaçmaya ça-l›flan insanlar bu köprüden geçerken Erlik köprüye basar ve onlar› nehre düflürür,nehir de onlar› ona getirir. O, küreksiz kay›kla gezer, ya¤›z rahvan ata veya kel biröküze biner. Erlik akflamlar› kanl› yemekler yer ve akci¤er kan› içer.

Erlik, kendisine kurban adan›p verilmezse, insan ve hayvanlara hastal›klar, kor-kunç felaketler getirir. E¤er bir insan ona kurban sunmazsa, onun can›n› al›p ye-ralt›na indirir ve kendisinin hakim oldu¤u bir mahkemede yarg›lay›p onu kendisi-ne hizmetçi yapar. Erlik emrinde hizmetçi olan ve “körmös” ad› verilen bu ruhlar›


bazen insanlara kötülük yapmak için yeryüzüne gönderir. Ayr›ca, Erlik’i k›zd›ranve gazab›na neden olan baflka hususlar vard›r. ‹nsanlar›n onu k›zd›rmamak içinbunlara dikkat etmesi gerekir. Erlik, kendisine zay›f ve hasta hayvanlar›n kurbanedilmesinden hofllanmaz. ‹yi ruhlara kesilen kurban›n derilerini özel kaz›klara as-t›klar› halde, insanlar›n ona kurban ettikleri hayvanlar›n derilerini asmay›p evleri-ne götürmelerine k›zar. Kurban kesilen yerin yap›m›nda kullan›lan a¤ac›n kötü,kurbanl›¤›n as›ld›¤› dire¤in ve kaz›klar›n e¤ri bü¤rü veya eski olmas›ndan hofllan-maz. Erlik, kendisine kurban sunma mekanlar›n›n yaflan›lan çad›rdan uzakta ve enaz sayg› duyulan kuzey (arka) tarafta çöp ve lefllerin at›ld›¤› yerde olmas›na k›zar.Ayn› flekilde kesilen kurban›n Erlik’in korktu¤u kuflburnu ve akdiken çal›lar›n›nyan›nda olmas›ndan hofllanmaz. Böyle davrananlar› cezaland›r›r.

Erlik’in O¤ullar› Erlik ile ilgili sözlü kaynaklardan derlenen bil-giler aras›nda onun yedi veya demir bafll› do-kuz o¤lu oldu¤u yer al›r. Bu dokuz o¤ulunadlar› Kerey Kaan, Pay Maat›r, Kaan Karafl,Kömür Kaan, Matt›r, Pad›fl Biy, Pad›fl Kerey,Biy Yabafl, Temir Han’d›r. Bunlar Erlik’in elçi-leri olarak görev yaparlar. Yeralt›ndaki gölle-ri, ›rmaklar›, denizleri ve deniz canavarlar›n›onlar idare ederler. Ayr›ca, kap›lar›n eflikleri-ni kötü obur ruhlardan korurlar. Bu nedenleAltay Türkleri Erlik’in o¤ullar›na da sayg› gös-terirler.

Erlik’in K›zlar›Baz› kam alk›fllar›nda Erlik’in k›zlar›ndan dabahsedilir. Erlik’in baz› rivayetlerde “SekizGözlü Kifltey Ana” ve “Erke Soltan” (Nazl›Sultan) adl› iki k›z› baz› rivayetlerdeyse do-kuz k›z› vard›r. Bu k›zlar kaygan sar› oyukyerlerde veya harman yeri olan düz yerlerde

yaflarlar. Zamanlar›n› oyun ve e¤lenceyle geçirirler. Kamlar›n ayin esnas›nda suna-ca¤› kurban› kendilerine getirdi¤ine inand›rmaya ve onu kand›rmaya çal›fl›rlar.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi (Anka-ra: TTK Yay›nlar› 1979), Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye (‹stanbul: Ba¤lam Ya›n-lar›, 2007), Yaflar Çoruhlu’nun Türk Mitolojisinin Anahatlar› (‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›,2002) adl› kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafll›klar›yla ilgili daha detay-l› bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.

Türk mitolojisinde birbirine çok benzeyen fakat farkl› adlara sahip varl›¤›n nedeninitart›fl›n›z.


Resim 3.1

Erlik Han’›ntasvirlerininçizime esinkayna¤› oldu¤ubir demon.

Kaynak: BeyhanKarama¤ral›,Muhammed SiyahKalem’e AtfedilenMinyatürler,Ankara: KültürBakanl›¤›Yay›nlar›, 1984.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Türk Mitolojisinde Kozmogoni Mitleri ve ÇeflitlenmeleriKozmogonik mitlerde evrenin, kozmik unsurlar›n nas›l yarat›ld›¤› kronolojik olma-yan bir biçimde anlat›l›r. Daha önce de iflaret edildi¤i gibi bütün mitler bir fleyinnas›l yarat›ld›¤›n› anlat›r. Türk mitolojisinde yarat›l›fl ile ilgili metinlerin ço¤u sonbir-iki yüzy›l içinde derlenmifltir. Bunlar›n da baz›lar› ‹slâmiyet, Hristiyanl›k ve Bu-dizm gibi dinlerden etkilenmifl oldu¤u görülür. Bu metinlerden göreceli olarak enaz etkilenmifllerden birisi Radloff’un Altay Türklerinden derledi¤i yarat›l›fl mitidir.

Altay yarat›l›fl mitine göre yarat›c› tanr› (Kuday), kifliyle (insan) su üstünde uçar.Tanr› kifliye suyun dibine dal›p toprak getirmesini emreder. Kifli suya dalar ve ge-tirdi¤i topraklarla tanr› yeryüzünü oluflturur. Kifli suya dal›p ç›kt›¤›nda kendisineayr› bir dünya yaratmak için a¤z›nda saklad›¤› topraktan da da¤lar ve tepeler olu-flur. Tanr› kendisinin “Kurbustan” diye adland›r›ld›¤›n›, kiflinin ise Erlik, “fleytan”diye an›lmas›n› söyler. ‹yilerle kötüler aras›nda böyle bir ay›r›m olmas›n› ister. Tan-r›, insanlar›n türemesni sa¤layan a¤ac›, hayvanlar› ve bitkileri yarat›r. Yaratma iflle-mi bitince, tanr› gö¤e çekilir ve yerine de Mangdaflire’yi b›rak›r. Mangdaflire, fley-tan Erlik’in gökyüzündeki dünyas›n› parçalay›p da¤›t›r. Erlik’e ba¤l› olan insanlaryeryüzüne düflüp ölürler. O zamana kadar dümdüz olan yeryüzü gökten düflenparçalardan oluflan da¤lar, tepeler ve sarp yamaçlarla dolar.

Saha Türkleri aras›ndan Middendorf’un derledi¤i bir anlat›da tanr›, küçük vedüz bir dünya yaratm›flt›r. fieytan el ve ayaklar›yla tanr›n›n dünyas›n› çi¤neyip bo-zar. Bunun üzerine tanr› dünyay› daha da büyütüp daha güzelini yapar. fieytan›nayak bast›¤› yerler suyla dolar ve denizler meydana gelir. Kabaran topraklardansada¤lar oluflur.

Yenisey Türklerinden Anuçin’in derledi¤i bir anlat›daysa tanr›n›n yerini bir ka-m›n (flaman›n) ald›¤› görülür. Evren yine büyük bir deniz fleklindedir. Kam ku¤u-larla, k›rm›z› boyunlu bal›kç›l kufllar gibi çeflitli kufllarla uçmaktad›r. Bunlar onunhalk› ve arkadafllar›d›r. Dinlenecek bir yerleri olmad›¤› için kam bal›kç›la denizindibinden toprak getirmesini söyler. Bal›kç›l›n üçüncü dalma denemesi baflar›l›olur, getirdi¤i toprakla bir ada yaparlar ve uçup uçup üzerine konarlar.

19. yüzy›lda derlenen bu yaratma mitlerinde suyla dolu bir evrende dünyan›nveya karalar›n nas›l yarat›ld›¤› ele al›nmaktad›r. Yarat›c› bir tanr› ve insan asli ka-rakterler olarak tekrarlanmaktad›r. Türk mitolojisindeki di¤er unsurlar›n yarat›lma-s›yla ilgili kozmogoni mitleri ve bunlarla ilgili düflünceler flu flekildedir:

Gök Türk mitolojisinde gök hem maddi hem de manevi varl›¤› bak›m›ndan çok önem-lidir. Bu durum, yaflanan hayat ve dünya alg›s› bak›m›ndan da dikkat çekicidir. Ta-r›m ve çiftçilikle u¤raflan toplumlar›n topra¤a dönük tavr›n›n aksine göçerevli vehayvanc›, at üzerinde yaflayan bir toplumun bak›fl› gö¤e dönüktür. Gö¤ün yüksek-lik ve derinli¤i, bulutlar›n renk ve flekillerinin daima de¤iflirli¤i yerin bildik ve afli-na varl›klar›ndan daha dikkat çekici oldu¤u düflünülebilir. Maddi gök ve onun daüstünde bulunan yarat›c› bir Gök Tanr› ve onun sembolü olan Günefl, bozk›r›n ev-rensel devletler kuran çocuklar›na kendilerini özdefllefltirecekleri bir güç olarak gö-rünmüfl olmal›d›r. Dahas›, Orhun Yaz›tlar›’nda, Gök Tanr› do¤rudan kendilerini veinsanlar› onun töresince düzenleme ve yönetme görevlerini veren bir “Türk tan-r›”s› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Gücünü ondan alan ve darda kalan insanlarayard›m eden ilahi bir ruh olarak “Gök Börü” de ayn› flekilde, soyundan geldikleri-ne inand›klar› “bozkurt”un bir baflka ad›ndan baflka bir fley de¤ildir ve çok aç›k birbiçimde gökle iliflkilidir. Göktürk ka¤anlar›n›n “gökte do¤mufl” oldu¤una inan›l›rd›.


Gök Ejderi Türk mitolojisinde dört anayönü simgeleyen dört büyük y›ld›z kümesinden Do-¤u’yu belirleyen A¤aç Y›ld›z’ › veya Müflteri Y›ld›z›’n›n biçimi olarak büyük bir ca-navar oldu¤u düflünülürdü. Bu gök ejderinin gö¤ün en alt›nda yer alan ve bütüngök cisimlerinin ba¤l› bulundu¤u çark› çevirdi¤ine inan›l›rd›.

Y›ld›r›m, Gök Gürlemesi, fiimflek Türk mitolojisinde, y›ld›r›m, gök gürültüsü ve flimflek Gök Tanr›’n›n en önemli

silah› ve varl›k göstergesidir. Bir baflka ifadeyle, Türkler aras›nda y›ld›r›m, GökTanr›’n›n varl›¤›n›n en somut göstergelerinden birisi olarak da kabul edilmifltir. Y›l-d›r›mdan çok korkan Mo¤ollar›n aksine Türkler flimflek çak›p gök gürlemesini vey›ld›r›m düflmesini hayra yorarlar ve bunlar› güzel tanr›sal iflaretler olarak düflünür-lerdi. Bu nedenle gök gürlemesi, flimflek çakmas› ve y›ld›r›m düflmesi duyduklar›n-da sevinip dans edip oynarlar ve sevinçlerini göklere ok atarak gösterirlerdi. SahaTürkleri aras›nda da en ulu ve kutsal flaman y›ld›r›m çarpm›fl olan kabul edilir.

Yer Ana, Yeryüzü Türk mitolojisinde “yer” ve “yeryüzü” yaratan, hayat veren ve koruyan bir mitolo-jik varl›k olarak karfl›m›za ç›kar. “Ulu Ana”, “Kan Nine” gibi adland›rmalar, bugün“Toprak Ana” dedi¤imiz toprak iyesinin eski adlar›d›r. Türklerle ilgili bilgi vereneski Çin kaynaklar›na göre Türk ülkesini koruyan ruh, da¤ ve yer ruhudur. En es-ki Türkçe kaynaklarda da “›duk yir sub” fleklinde karfl›m›za ç›kan kutsal yer ve su,Yer Ana inanc›yla iliflkilidir. Yer ulu ve ilk bafllang›çt›r. Bu nedenle Umay tanr›çayer veya topra¤› temsil eden bir yarat›c›d›r. Günümüzde de Karaçay-Malkar Türk-leri aras›nda yaflayan “cey teyri” adl› bir yer iyesi bu dönemin bakiyesidir. KumukTürkleri aras›nda da “yer iyesi” sözcü¤ü yaflamaktad›r. Ayn› flekilde Altay destanla-r›nda mitolojik “Yer Ana” kahramanlara yard›m eder. Saha Türklerinin efsanelerin-de yer ve topra¤›n sahibi say›lan “Yer Ana” ruhu yer al›r. Saha Türklerinde eski-den k›s›r kad›nlar çocuk sahibi olmak için kutsal bir a¤ac›n dibinde ak-boz bir atderisi üzerinde “Yer Ana”ya dua ederlerdi. Baz› metinlerde “Yer Ana” büyük birkay›n a¤ac›n›n gövdesinde yaflayan ak saçl›, yafll› bir kad›n olarak tasvir edilir.

Dünya’n›n fiekli Türk mitolojisinde dünyan›n flekliyle ilgili düflünceler onun dörtgen oldu¤u yö-nündedir. Bu kare fleklinde dünya, evrensel bir nehirle s›n›rlanmaktad›r. Bir Türktaraf›ndan çizilen ve elimize geçmifl en eski dünya haritas› olan Kaflgarl› Mah-mut’un haritas›nda dünya ‹slâm kültürünün tesiriyle daire fleklindedir.

Türk sözlü kültüründen geçmiflte derlenen mitsel anlat›larda dünya her hareke-tiyle depreme neden olan çeflitli hayvanlar›n üzerinde durmaktad›r. Bunlardan bi-risi Altay da¤lar›n›n kuzeyinde yaflayan Teleüt Türklerinden derlenmifltir. Bu anla-t›ya göre dünya dört tane öküzün üzerinde durmaktad›r. Onlar›n k›p›rdanmalar›depreme yol açmaktad›r. K›rg›z Türklerinden derlenen bir baflka anlat›ya göreyse,yerin alt›nda bir okyanus vard›r; onun üzerinde kal›n bir bulut, bulutun üzerindebüyük bir kaya, kayan›n üstünde de bir boz öküz vard›r ve dünya bu öküzün boy-nuzlar› aras›nda durmaktad›r. Altay Türkleri aras›nda dünya öküzlerin çekti¤i ça-d›rl› bir araba gibidir düflüncesi tespit edilmifltir. K›r›m Türkleri aras›ndan derlenenbir anlat›ya göre, dünya bir bo¤an›n boynuzlar› aras›ndad›r. Bo¤an›n alt›nda birdeniz, denizde ise büyük bir bal›k vard›r. Bal›¤›n alt›ndaysa rüzgarlar ve karanl›kbir dünya yer al›r. Saha Türklerine göreyse, dünya Baykal gölünde yaflayan bir ba-l›¤›n üzerindedir.


Da¤ Da¤lar yükseklikleri nedeniylegökteki tanr›ya yak›n kutsal me-kanlar olarak düflünülmüfltür. Ay-r›ca, her birinin kendi ruhu da ol-du¤una inan›lan da¤lar ata ruhla-r›n›n topland›¤› kutsal mekanlarolarak tasarlan›r ve Gök Tanr›’yagidilen bir merdiven olarak kulla-n›l›r. Evrensel olarak görülen“merkezî kutsal mekan” anlay›fl›Türk mitolojisinde yer al›r ve Ötü-ken da¤›yla iliflkili olarak karfl›m›-za ç›kar. Ötüken dikdörtgen flek-linde düflünülen dünyan›n merke-zidir. Gö¤ün katlar›na ç›k›lan GökTanr›’ya gidilen bir geçidin alt›n-dad›r. Bu kutsal merkezi mekan›nenerjisi buradan insanlara yay›l-maktad›r. Bu ayn› zamanda bura-y› ele geçiren “kutlu” bir ka¤an›n uçsuz bucaks›z bozk›ra da¤›lan insanlar üzerin-de “merkezî” bir devlet yap›lanmas›n›n dinsel ve düflünsel temellerini de sa¤lam›flolmaktad›r. Bu inan›fla ve tasar›ma göre, yeralt› dünyas›n›n merkezinden ç›kan bireksen, dünyan›n merkezinden geçer ve gö¤ün merkezindeki zirveye ulafl›r. Yeral-t›, yeryüzü ve gökyüzünü birlefltiren bu eksen bir da¤ ve ayn› zamanda bir a¤aç-t›r, yurtun dire¤i gibi bir s›r›k veya kaz›kt›r. Kam olacak kifli rüyas›nda bu da¤a t›r-man›r. Dünya’n›n merkezini ziyaret etmifl olur. Kam buradan adeta bir merdivengibi gö¤ün üst katlar›na ç›karak Ülgen tanr›ya kurban sunar. Dünya’n›n merkezinive eksenini oluflturan bu da¤ ayn› zamanda gök kubbeyi ayakta tutan direk gibide düflünülür.

A¤aç Dünyan›n merkezi olan kutsal mekan veya da¤ simgecili¤inin bir baflka flekli de,gö¤ün ve dünyan›n birleflti¤i dünyan›n göbe¤i, gö¤ün göbe¤i veya “dünya a¤ac›”anlay›fl›d›r. Buna göre, a¤ac›n kökleriyle yeralt›na, gövdesiyle yeryüzüne, dallar›y-la gökyüzüne ba¤l› olmas›, onun bu üç dünya katman›n› birlefltiren bir eksen oldu-¤u tasar›m›na yol açm›fl olmal›d›r. Dahas› a¤ac›n “hayat a¤ac›” inan›fl›yla insan›nvar oluflunda önemli bir yere sahip oldu¤una inan›l›r. Bu dünya ve hayat a¤ac›n›ndallar›nda, bafl› ve sonu olmayan yer anlam›nda Cennet’in yer ald›¤›na inan›l›r.

Türk mitolojisinde dünya a¤ac› kavram› s›r›k fleklinde Kutup Y›ld›z›’na kadaruzanan dünyan›n ekseni olarak düflünülür. Bu a¤ac›n çam veya kay›n a¤ac› oldu-¤una inan›l›r. Altay Türklerine göre bu a¤aç çam a¤ac›d›r ve gö¤ü delip ç›kar veüstünde de Ülgen tanr› oturur. Sibirya’da yaflayan Abakan Türklerine göreyse,dünyan›n ortas›nda göklere kadar uzanan bir demir da¤ vard›r ve bu da¤›n üzerin-de de yedi dall› bir kay›n a¤ac› vard›r. Bu kutsal kay›n baz› Altay anlatmalar›ndadokuz dall›d›r. Sibirya Tatarlar›na göre bu dünya a¤ac›n›n bir efli de yeralt›ndad›r.Saha Türklerine göre bu bir kay›n a¤ac›d›r ve en üstünde çift bafll› bir kartal yaflarve ifli gökleri korumakt›r. Topra¤›n ruhunun da en yo¤un olarak kay›n a¤ac›ndaoldu¤una inan›lm›flt›r.


Resim 3.2

fiaman davulu(Düngür).Yeralt›,yer ve gökyüzünübirlefltiren AxisMundi’yi (eksen)gösteriyor.

Yeralt›Türk mitolojisinde üç kozmik dünyadan birisini oluflturan yeralt› dünyas› en azyeryüzü ve gökyüzü dünyalar› kadar önemlidir. Yeralt›n›n varl›¤›, ölümle ve dinihayatla iliflkili olarak Türk mitolojisinde yer al›r. Yeralt› dünyas›, bu dünyan›n ter-si olarak da düflünülür. Yeryüzünde geceyken orada gündüz olur. Av hayvanlar›burada azalm›flsa orada ço¤ald›¤› düflünülür. Burada k›r›k olan orada sa¤lamlafl›r,burada e¤ik ve ters olan orada düzelir fleklinde inan›l›r. Bu nedenle kurganlardaölüye sunulan ve mezara konulan nesneler k›r›larak konulur. Çünkü burada k›r›kolan orada sa¤lam olacakt›r.

Ma¤aralar baflta olmak üzere her oyuk ve girinti yeralt› dünyas›n›n kap›s› ola-rak düflünülmüfltür. Ayn› flekilde toprakta, suda, ma¤arada yaflayan bütün canl›laryeralt› dünyas›na ait olarak görülürler. Yeralt› dünyas›n›n da yedi kat oldu¤unainan›l›r.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi (Anka-ra: TTK Yay›nlar› 1979), Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye (‹stanbul: Ba¤lam Ya›n-lar›, 2007), Yaflar Çoruhlu’nun Türk Mitolojisinin Anahatlar›, (‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›,2002), Celal Beydili’nin Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlü¤ü (Ankara: Yurt Yay›nlar›,2005) adl› kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafll›klar›yla ilgili daha detay-l› bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.

Ma¤aralar›n yeralt› dünyas›n›n girifli olarak düflünülmesinin muhtemel nedenlerinitart›fl›n›z.

Türk Mitolojisinde Antropogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri‹lk insan›n yarat›l›fl›, soylar›n türeyifli antropogonik mitlerde anlat›l›r. Kozmolojikmitlerin konusu olan evrenin, dünyan›n tabiat›n yarat›lmas›yla “büyük alem” (mak-ro-kozmos) meydana gelir. Bu büyük alemin içinde “küçük alem” (micro-kozmos)olarak insan›n ve insanl›¤›n yarat›lmas› gerçekte birbirini tamamlayan ve anlaml›hale getiren eylemlerdir. Birini di¤erinden ay›rmak çok da anlaml› de¤ildir. Hatta


Resim 3.3

Saha Türklerindekutsal a¤aç.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

böyle bir ay›r›m ikisini de anlams›z k›lar. Biraz da bu flekilde yürütülen mant›k ge-re¤i evrenin yarat›lmas›nda kullan›lan toprak, kil, a¤aç gibi unsurlar›n insan›n ya-rat›lmas›nda da kullan›lmas› evrensel olarak mitlerde yer almaktad›r.

Bu ayn› zamanda insan›n varolufluyla ilgili olmal›d›r. ‹nsan; düflünen, konuflanve kültür üreten bir varl›k olarak tanr›sal evren düzeninden ç›kar ve ak›fl›ndan ko-parken mitler vas›tas›yla kurgulad›¤› evrenle bütünleflir. Bafllad›¤› do¤aya yabanc›-laflmay› mitler yoluyla örter. Mitler yoluyla hâlâ do¤an›n, aslî ve do¤al bir parças›oldu¤una inanmak ister. Bu yolla “insan bedeni” ve “yaflam” da kutsallaflt›r›lm›flolmaktad›r.

Türk mitolojisinde farkl› devirlerde farkl› nedenlerle derlenmifl insan›n türeyifli-ni konu edinen pek çok mit vard›r. Bu farkl› türeyifl mitleri Türk mitolojisinin sözkonusu verimlerinin olufltu¤u kültürel tabakalar› ortaya koymak bak›m›ndan bü-yük bir önem tafl›rlar.

A¤aç Ana/Ata Türk mitolojisinde a¤açlar›n yukar›da ele ald›¤›m›z dünyan›n eksenini oluflturma-n›n yan› s›ra türeyifl mitlerinde de türenilen ana/ata olmak aç›s›ndan da kutsal ka-bul edildikleri görülür. Türklerin en kutsal bildikleri a¤aç “kay›n a¤ac›”d›r. Kay›na¤ac› kutsal oldu¤u için “bay (ulu, zengin, güçlü) kay›n” olarak hitap edilir ve bü-tün kam ayinlerinde yer al›r. Kay›n a¤ac› tanr›yla kulu aras›nda bir köprü gibi dü-flünülür. Altay Türklerinin kamlar›na göre, insanlar yarat›ld›klar› zaman ilk Kay›na¤ac› da Umay Ana’yla birlikte yeryüzüne inmifltir. Kay›n a¤ac›n›n ilk insan› do¤ur-mas› motifi Türk mitolojisinde son derece yayg›n olarak karfl›m›za ç›kar.

Kay›n a¤ac›n›n insan do¤urmas› motifinin bulundu¤u anlat›lardan birisi UygurTürklerinin türeyifl efsanesidir. Çin kaynaklar›nda yer alan bu efsane özetle flu fle-kildedir: Barçuk At Tigin bir “Iduk-Kut”dur. Turfan’daki Uygur devletinin ka¤anla-r›na “Iduk Kut” derlerdi. Onlar›n atalar› da eski Uygurlar›n yerlerinde oturuyorlar-d›. Uygurlar›n bu eski yurtlar›nda Karakurum adl› bir da¤ vard›. Bu da¤dan iki ne-hir ç›kard›. Bu nehirlerden birine Selenga di¤erine Tola ad› verilirdi. Bir gece buiki nehir aras›ndaki bir a¤aç üzerine kutsal bir ›fl›k inmiflti. Halk bu ›fl›¤› görünce(hemen toplanm›fl) ve bu a¤ac› beklemeye bafllam›flt›. (Bu ›fl›k indikten sonra)a¤açta bir fliflkinlik peyda olmufl ve a¤ac›n gövdesi t›pk› gebe kad›nlar›n karn› gi-bi fliflmiflti. Gökten ›fl›k inmesi durmam›fl ve devaml› olarak her akflam (a¤ac›n üze-rine) inmeye bafllam›flt›. Dokuz ay on gün geçtikten sonra a¤açtaki bu fliflkinlik çat-lad› ve (a¤açtan) t›pk› dünyadakiler gibi befl çocuk do¤du.

Bu çocuklardan en küçü¤ünün ad› Bu¤u Han idi. Kendisinin çok yüksek bir ki-flili¤i vard›. Memleketi çok iyi idare ediyor ve ayn› zamanda ziraat iflleri ile de mefl-gul oluyordu. Bu suretle kendisi Uygurlar›n Ka¤an› oldu. Kendisinden sonra gelenotuzdan fazla soyu da Uygurlar›n bafl›nda kald›lar.

Kay›n a¤ac›n›n “ölümsüzlük veren” veya “gençlefltirip güçlendiren” özsuyunasahip tanr› taraf›ndan görevlendirilmifl bir kad›n ruh olarak da Türk mitolojisindekarfl›m›za ç›kar. Bu motiflere sahip, Saha Türkleri aras›nda yayg›n olarak anlat›lanEr Sogotoh’un efsanesi özetle flu flekildedir: Er Sogotoh adl› biri vard›, gökten miindi¤i yerden mi ç›kt›¤› bilinmiyordu. Er Sogotoh’un evi bir düzlü¤ün ortas›ndad›r.Bu düzlükte bir yaflam a¤ac› vard›r, tepesi dokuzuncu gök kat›na, kökleri ölülerdiyar›na uzanmaktad›r. Bu a¤ac›n kökünden f›flk›ran “yaflamsuyu”ndan içen ya dadallar›ndan, yapraklar›ndan s›zan özsuyunu yalayan hayvanlar ve insanlar gençlefl-mektedir. Er Sogotoh bu a¤aca yaklafl›r ve a¤ac›n kovu¤undan ya da yar›¤›ndanbir kad›n ortaya ç›kar ve ona insan soyunun babas› olmak için yarat›ld›¤›n› söyler.


Bu efsanenin Altay Türkleri aras›nda anlat›lan flekli özetle flu flekildedir: Yer’ingöbe¤inde, ilk adam oldu¤una inan›lan bir “Ak Genç” vard›. Yaln›zl›ktan can› s›k›-l›nca do¤uya do¤ru bir gezintiye ç›kar ve ayd›nl›k, genifl bir düzlü¤e ulafl›r. Bu düz-lü¤ün ortas›nda büyük bir tepe ve tepenin doru¤unda da büyük bir a¤aç görür.A¤ac›n tepesi gö¤ün yedinci kat›na, kökleriyse yeralt›n›n derinliklerine uzanmakta-d›r. Yapraklar›yla konuflan bu a¤aç, o anda gök sakinleriyle sohbet halindedir.

A¤ac›n yan›na yaklaflan Ak Genç, a¤aca yaln›zl›ktan s›k›ld›¤›n›, kendisine birortak bulunmas›n› ister. Ak Genç’in, dile¤i kabul edilir. A¤ac›n yapraklar› k›p›rda-maya bafllar ve Ak Genç’in üzerine süt görünümü ve k›vam›nda bir ya¤mur ya¤ar.Bu esnada, a¤ac›n köklerinden yar› beline kadar ç›plak bir kad›n belirir. Kabarangö¤üslerinden Ak Genç’e gençlik sütü sunar. Bu sütü içen Ak Genç, gücünün yüzkat artt›¤›n› hisseder. Altay anlatmas›nda Ak Genç’in Saha anlatmas›ndaki Er Sogo-toh’un yerini ald›¤› görülmektedir. Bu anlatmalar›n benzeri olan a¤aç içinden ç›p-lak kad›nlar›n ç›kmas› efsanelerinin benzerlerini 1950’li y›llarda Frans›z araflt›rma-c› Jean Paul Roux Akdeniz bölgesinde Mersin ve Antalya’da Tahtac› Türkmenlerin-den derlemifltir.

A¤ac›n Umay törenlerinde kullan›lmas› ve çocuk sahibi olup olmaman›n belir-ginleflmesi inanç ve uygulamalar› Hakas Türklerinde de görülür. Hakas Türkleri“Imay Toy›” (Umay Toyu) ad›n› verdikleri törenlerinde kulland›klar› kay›n a¤ac›n›,tören bittikten sonra ormana dikerler. E¤er bu a¤aç kurumaz, tutar ve yaflarsa tö-ren yap›lan ailenin çocuklar›n›n olaca¤›na inan›l›rd›. Hakas Türklerine göre “a¤aç”ayn› zamanda, “insan”, “insan›n can›” ve “soy” gibi anlamlar da tafl›r.

Müslüman Karakoyunlu Türkmenlerinde de “Evliya A¤aç” adl› bir a¤ac›n kut-sal kabul edilip kendisine kurban sunuldu¤u bir a¤aç-ata olarak sayg› gösterildi¤iyaz›l› kay›tlarda yer al›r.

Bütün Türk dünyas›nda a¤aca çaput/bez ba¤layarak dilek dileme yayg›n olarakuygulanan bir kült unsurudur. Ayn› flekilde çocu¤u olmayan k›s›r kad›nlar›n çocuksahibi olmak için elma a¤ac›n›n alt›nda yat›p uyumalar› veya yuvarlanmalar› uygu-lamas› günümüzde de yayg›nd›r. Kay›n veya karaa¤aç dallar›na bebek veya befliksuretleri yap›p asarak çocuk dileme de Türk dünyas›n›n hemen her yerinde görü-len a¤aç kültüyle ilgili bir baflka uygulamad›r.

Hayvan Ata/Ana Türk mitolojisinde türeyifl ve yarat›l›fl efsaneleri aras›nda hayvan ana/ata inanc› vebununla ilgili kült ve uygulamalar son derece yayg›n olarak yer al›r. Daha önce deüzerinde duruldu¤u gibi hayvandan türeme konusunda ilk s›ray› kurt al›r. Kurt,hayvanc›l›k ve avc›l›kla geçinen bozk›rl› Türk topluluklar› aras›nda en çok korku-lan hayvand›r. Kurda ola¤anüstü özellikler yükleyen Türkler, onu korkuyla kar›fl›kbir sayg›yla anarlar. Pek çok efsane ve anlat›da tanr›sal ve kutsal bir varl›k olarakanlat›lan kurt, Türklerin kendileriyle özlefltirdi¤i ana veya ata kabul etti¤i bir hay-vand›r. Yerleflik topluluklar› av, kendilerini kurt gibi gören Türkler bu rolle de ilifl-kili olarak kendilerini kurtla özdefllefltirmifllerdir. Türk mitolojisinde kurttan baflkahayvan ana/ata olarak haklar›nda türeyifl mitleri anlat›lan hayvanlar aras›nda ge-yik, at, boz inek, flahin ve atmaca yer al›r.

Da¤ Ana/Ata Türk mitolojisinde yarat›l›fl veya türeyiflle ilgili anlat›lar aras›nda da¤ ve ma¤ara un-surlar›n›n birleflerek yer ald›¤› görülür. Bu ba¤lamda ma¤ara adeta bir ana rahmiifllevi üstlenir ve da¤ da do¤urganl›k özelli¤i kazan›r.


Türk-Memlük türeyifl anlat›s›nda Ay Atam ve efli Ay-va, Karacada¤’da bir ma¤a-rada oluflup, yarat›lmalar› ve da¤ taraf›ndan do¤urulmalar› anlat›lmaktad›r. Baha-eddin Ögel’in okuyufluyla bu mit flu flekildedir: “Y›llar say›lamaz, çok çok eski birça¤m›fl. Gökler sanki delinmifl, çok çok ya¤murlar ya¤m›fl. Dünya sele bo¤ulmufl,bu fliddetli ya¤murla. Yeryüzü hep kaplanm›fl sürüklenen çamurla. Sellerin önün-deki çamurlar bir yol bulmufl. Karacada¤ da¤›nda bir ma¤araya dolmufl. Ma¤a-ran›n içinde kayalar yar›lm›flm›fl. Yar›klar›n baz›s› insan› and›r›rm›fl. Kayalar›nyar›¤› insan›n kal›b› olmufl. Kal›plar›n içi de kille çamurla dolmufl. Aradan za-man geçmifl, y›llar as›rlar dolmufl. Yar›klarda bu toprak, sular ile hallolmufl. Sara-tan burcu derler bu burca gelmifl günefl. Havalar çok ›s›nm›fl, atefl ile olmufl efl. ‹n-san kal›b›ndaki su ile toprak piflmifl. Birbirine kar›fl›p zerreleriyle fliflmifl. Onlaragöre ma¤ara sanki kad›nm›fl. ‹nsana vücut veren içi de bir kar›nm›fl. Güneflin ate-fliyle su ile toprak piflmifl. Dokuz ay süreyle de, serin bir rüzgar esmifl. Su, atefl, top-rak, rüzgar, Dört unsur derler buna. Bunlar temel olmufllar ilk insan vücuduna.Tam dokuz ay geçince, bir insan ç›k›vermifl. Nedense ad›n› da, “Ay Atam” al›ver-mifl. Ay Babayla Ay Dede Türkçeye bundan kal›r. ‹nsan›n ilk ceddi de, kökünü ay-dan al›r. Ay Atam adl› ata, göklerden yere inmifl. Bu yerin suyu tatl› havas› da se-rinmifl. Sonra bafllam›fl yine büyük seller ya¤murlar. Ma¤aray› doldurmufl, yinekiller çamurlar. Sümbüle denen burca, günefl de gelmifl inmifl. Bu burçsa Sara-tan’dan daha afla¤› imifl. Günefl alçak burçtayken, yeniden toprak piflmifl. ‹kinciyarat›k da birinciye tam eflmifl. Birincisi Ay Ata, nas›l idiyse kifli. Bu ikinci flah›stayarat›lm›flt› difli. Av Va demifller herkes bu diflinin ad›na. Ak yüzlü anlam›na, böy-le denmifl kad›na. Ay Atam ve Ay Va, birleflip evlenmifller. K›rk çocuk do¤urmufllar,toplan›p derlenmifller. K›rk çocu¤un yar›s›, nas›lsa erkek do¤mufl. Di¤er yar›s› ise,tesadüfen k›z olmufl. Evlenmifller nesilleri bolalm›fl. Soylar› büyüyerek, uluslar› ço-¤alm›fl. Anne babalar› zamanla ölüp gitmifl. Çocuklar ma¤araya onlar› gömüpgitmifl. Ama bu ma¤aray› hiç kimse unutmam›fl. Hiçbir kutsal fley onun yerini tu-tamam›fl. Alt›n kap›lar ile kaplam›fllar a¤z›n›. Çiçekle süslemifller, ma¤aran›n ya-n›n›.” Topkap› Saray Kitapl›¤›nda Kenzü’d Dürer adl› yazmada (III. Ahmet ktp. Nr.2932) yer alan bu Türk-Memlük anlat›s› Adem ile Havva’y› ça¤r›flt›rmas›na karfl›l›kdo¤ay› oluflturan dört temel unsur ile Günefl’in etkileflimi sonucu ma¤arada kendikendilerine yarat›lmalar› yönüyle tamamen özgün bir yarat›l›fl miti olarak karfl›m›-za ç›kmaktad›r. Bu anlat› daha çok tabiatç› (natüralist) bir anlay›flla meydana geti-rilmifltir. ‹lk insan›n yarat›l›fl›nda adeta Tanr›’n›n hiçbir rolü yokmufl gibi bir anla-t›m tutumuyla davran›lm›flt›r. Bununla birlikte bu yarat›l›fl mitinde yer alan motifle-rin büyük bir ço¤unlu¤u Ortado¤u kökenli olarak kabul edilmektedir.

Bu k›s›mda anlat›lan bilgiler Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi (Ankara: TTK Yay›nlar›1979), Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye (‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, 2007), YaflarÇoruhlu’nun Türk Mitolojisinin Anahatlar› (‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›, 2002) adl› kitap-lar›ndan al›nm›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafll›klar›yla ilgili daha detayl› bilgilere bukaynaklardan ulaflabilirsiniz.

Türk mitolojisinde hayvan ana/ata varl›klar›n çoklu¤unun nedenlerini tart›fl›n›z.

Türk Mitolojisinde Eskatoloji Mitleri ve ÇeflitlenmeleriDünyan›n sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir. Türk mitolojisinde eska-toloji mitleri yok denecek kadar azd›r. Araflt›rmac›lar›n baz›lar› bu azl›¤›n nedeni-ni kaml›k düflüncesi ve bu düflüncedeki ölüp dirilme fikrine ba¤larken baflka arafl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

t›rmac›larsa, dünyan›n sonu fikrinin eski Türkleri dünyan›n yarat›l›fl› kadar meflguletmedi¤ini ileri sürmektedirler. Bu ba¤lamda gözden kaçan bir husus Orhun Ya-z›tlar› gibi resmi devlet vesikalar›nda bile yer alan Türklerin misyonu meselesidir.Orhun Yaz›tlar›’nda Gök Tanr›’n›n Türkleri ve Türk ka¤anlar›n› dünyay› onun tö-resince tutup düzenlemeleri görevi verilmifltir. Buna göre dünyan›n sonuyla ilgiliher mit Türklerin görevini yapamamakla eflit anlam tafl›yacakt›r. Bir baflka ifadey-le Türkler, Gök Tanr› ad›na dünyay› onun istedi¤i anlamda düzenleyip yönetmek-le görevli olarak kendilerini yarat›lm›fl kabul ediyorlard›. Buna göre bozulan, yokolan bir dünya fikri beraberinde görevini yapamam›fl Türk düflüncesini de getiri-yordu ki bu, eski Türklere göre düflünülmesi bile imkans›z olan bir düflünceydi.Kanaatimizce Türk mitolojisinde dünyan›n bozulmas› ve sonuyla ilgili mitlerin az-l›¤›n›n bir nedeni de budur.

Bununla birlikte eski Türkler k›yamete “ulu¤ gün” derlerdi; ulu¤ gün; deyimi-ni Türkler, Müslüman olduktan sonra da kullanm›fllard›r. Altay Türklerinden birgün dünyan›n sonunun gelece¤ine yani k›yamete dair anlat›lar derlenmifltir. AltayTürkleri, bu güne “Kalganç› Çak” (Kalacak Olan Ça¤) derler.

Altay Türkleri aras›nda, Kalganç› Çak’› anlatan iki manzum efsane saptanm›flt›r.Bunlardan biri Teleüt Türklerinin, biri de Telengit Türklerinindir. Bu iki söylenceflöyledir: Altayl› Teleüt Türklerine göre, Kalganç› Çak geldi¤inde gök demir, yer sa-r› bak›r olur. Hanlar hanlara sald›r›r, uluslar birbirine kötülük düflünür. Kat› tafllarufal›r, sert a¤açlar k›r›l›r. Kifli bir dirsek denli küçük olur, bafl parmak denli erkekolur. Erlerin dizgini k›sa olur (güçlülerin elinde oyuncak olurlar). Ayak tak›m› be¤olur. Baba çocu¤unu, çocuk babas›n› saymaz. Yaban so¤an› pahal› olur. At bafl›denli alt›na bir kap yemek verilmez. Ayak alt›nda alt›n bulunur da onu alacak kim-se bulunmaz.

Altayl› Telengit Türklerine göre Kalganç› Çak geldi¤inde, kara yer od’la (ateflle)kapland›¤›nda büyük kaan ata tanr› (Kayrakaan Ada Kuday) kulaklar›n› t›kar. Oça¤da dünya bozulur, yer ve insan soyu mahvolur. Fitne ve fesat saçan ac›mas›zyel insanlar› heyecanland›r›r. Töre bozulur. Tepeler çalkan›r, demir üzenginin dibidelinir, çuvald›z›n deli¤i y›rt›l›r. Ulus bozulur. ‹nsan kara böcek gibi kanatlan›r,gözlerine kan dolar. Kara su kanla kar›fl›k akar. Yer u¤uldar, da¤lar sallan›r, çukur-lar-hendekler y›k›l›r. Gök gürler, kenar› aç›l›r, deniz çalkan›r dibi görünür. Yerinalt› üstüne gelir. Yosunlar ö¤ütülüp toz olur. Gök sallan›p ete¤i aç›l›r, deniz dalga-lan›r dibi görünür. Deniz dibinden dokuz kara tafl ç›kar; dokuz tafl dokuz yerindenyar›l›r; her tafltan dokuz çemberli dokuz sand›k ç›kar; her sand›ktan demir atl› do-kuz kifli ç›kar; bu kiflilerden ikisi baflkan olur. Bunlar›n bindikleri atlar; vuruflkanulu sar› adl› olur; ön ayaklar› k›l›çl›, kuyruklar› b›çakl› olur; a¤aca rastlarsa a¤ac›keser, diriye çarparsa diriyi yok eder. ‹le güne rahat olmaz. Ay ile günefl ayd›nl›kvermez, ›fl›ks›z olur. A¤açlar kökünden kopar, baba çocu¤undan ayr›l›r, bitkilermahvolur, soyu kurur. Analar sevgililerinden ayr›l›r, dul kal›r. Yerde; köngül deni-len bir a¤ulu ot biter, kökünden sar› çekirge ç›kar; hayvanlara çarparsa hayvanla-r›n, insanlara çarparsa insanlar›n kan›n› sömürür.

‹flte o zaman fial-yime hayk›r›r: Bu yana bak Mangdaflire! Yard›m et! Köngülotunu yok edemedim. Köngül otunun kökünde Konur Y›lan var. Mangdaflire’denses ç›kmaz. Ondan yard›m gelmeyince fial-yime, May-tere’ye hayk›r›r: Büyük ka-¤an ulusunu b›rakt›, cins ayg›r sürüsünü b›rakt›. Yer alt üst oldu, sular kurudu. Ya-kal› giyimlerin yakas› parçaland›. Yönetilen yurt bafls›z kald›. Kufllar yuvalar›n›, ge-yikler duraklar›n›, kad›nlar yavrular›n› b›rakt›. May-tere’den ses ç›kmaz. Bundansonra Erlik’in kahramanlar›ndan o¤ullar› Karafl ile Kerey yeryüzüne ç›kar. Onlar ç›-


k›nca Ülgen’in kahramanlar› Mangdaflire ile May-tere gökten yere iner. Savafl›rlar.May-tere’nin kan› od (atefl) olup yeryüzünü kaplar. ‹flte o zaman Kalganç› Çakolur.

Altay Türklerinin bu anlat›larda semavi dinlerden etkilenmifl gibi görünen inanç-lar›na göre insano¤ullar› gün geçtikçe azacak, yaz›ktan (günahtan) çekinmeyecek,kötülük alabildi¤ine ço¤alacakt›r. ‹yiliklerle dolu Ülgen tanr›, bu yaz›kl› topluluk-tan uzaklaflacak, karanl›k dünyan›n kötü ruhu Erlik (Erklig) yeryüzüne yaklaflacak.Erlik’in yard›mc›s› ve o¤lu Karafl ondan önce yeryüzüne ç›kacak. ‹nsano¤ullar› Ül-gen’i unutacak. Kötü ruhlar ile iyi ruhlar, insanlar› kazanmak için yeryüzünde sa-vaflacak. Karanl›k dünyan›n varl›klar› Erlik, Karafl ve Kerey insanlar› karanl›k dün-yaya çekecek; Ülgen tanr› ve yard›mc›s› olan iyi ruhlar (Mangdaflire, May-tere) iseinsanlar› ayd›nl›¤a, iyili¤e çekecek. Bu savaflta iki taraftan da ölenler olacakt›r. Ensonunda Ülgen tek bafl›na kalacakt›r. Ülgen: “Ölüler, kalk›n!” diye ba¤›racak vebütün ölüler dirilecektir. Ölüler yerden, denizden, ateflten, ölüm geldi¤inde bulun-duklar› yerden ç›kacaklar. Dünyadaki atefl Erlik’le birlikte onun taifesi olan bütünkötü kiflileri yok edecektir.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Bahaeddin Ögel’in Türk Mitolojisi (Anka-ra: TTK Yay›nlar› 1979), Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye (‹stanbul: Ba¤lam Ya-y›nlar›, 2007), Yaflar Çoruhlu’nun Türk Mitolojisinin Anahatlar› (‹stanbul: Kabalc› Yay›n-lar›, 2002) adl› kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafll›klar›yla ilgili dahadetayl› bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.

Türk mitolojisinde eskatoloji mitlerinin azl›¤›n›n nedenlerini tart›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Kült nedir tan›mlamak.

“Kült”, Türkçeye Frans›zca “culte” sözcü¤ündengelmifltir. Mitoloji ve sosyal bilimlerde “kült” te-rimi, genel olarak tanr›ya, tanr›sal kabul edilenfleylere veya do¤aüstü güçlere sahip oldu¤unainan›lan fleylere sayg› göstermek ve tap›nmakanlam›nda kullan›l›r. Kült olarak adland›r›lan birinanç örüntüsü, hakk›nda olufltu¤u fleye veyatanr›sal güç sahibi kabul edilen nesneye ba¤l›l›¤›ifade eden söz ve hareketlerde bulunmay› içerir.Bu yönüyle kültler, büyü ve ayinle (tören) iliflki-lidir. K›saca, bir kült, “iyi” yahut “kötü” oldu¤u-na inan›lan tanr› ya da tanr›sal güçlerle onlardan“kaç›nma” veya “yak›nlaflma”ya, “korunma” ve-ya “yard›m alma”ya yönelik iliflki içindeki birgrubun inançlar› ve ayin (ritüel) gibi dini eylem-lerinin, bunlara ait simge ve düflüncelerinin ta-mam›n› ifade eder.

Türk mitolojisinin teogonik mitlerini ve kültlerini

aç›klamak.

Teogoni tanr›lar›n do¤uflu ve oluflumunu anlatanmitlerdir. Türk mitolojisinde farkl› zamanlarda vefarkl› Türk boylar›ndan derlenmifl birbirinin var-yant› olan ve birbiriyle do¤rudan bir iliflkisi sap-tanamam›fl pek çok teogoni mitleri vard›r. AncakTürk teogoni mitlerini ve onlara ait kültlerini fla-manl›¤›n evreni “Gökyüzü”, “Yeryüzü” ve “Ye-

ralt›” olarak üç katmana ay›rmas›ndan hareketlebu üç yerde bulunufllar›na göre tasnif etmekmümkündür. A. Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar,

Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Gök Tanr›, Günefl, Ayve Y›ld›z Kültleri, Ülgen, Yay›k, Suyla, Utkuuç›,Ürün Aar Toyon B. Yeryüzünde Bulunan Tanr›-

lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri: Ruh, Kiflio¤lu, Ar-vak, Yo Han, Talay Han, Ak Ene, Ana Mayg›l,Umay, Albast›, Al Kar›s›, Alb›s, Al Ruhu, Kas›rga,Rüzgar, Yel Ruhu, Tafl, Kaya Ruhu, Da¤ Ruhu,Atefl Ruhu, Su Ruhu, Ev Ruhlar›, Ata Ruhlar› C.

Yeralt›nda Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve

Kültleri: Erlik, Erlik’in O¤ullar›, Erlik’in K›zlar›bafll›klar› alt›nda ele al›nmaktad›r.

Türk mitolojisinin kozmogonik mitlerini ve kült-

lerini tan›mlamak.

Türk mitolojisinde kozmogoni mitleri ve çeflit-lenmeleri: Gök, Gök Ejderi, Y›ld›r›m, Gök Gür-lemesi, fiimflek, Yer Ana, Yeryüzü, Dünyan› fiek-li, Da¤, A¤aç, ve Yeralt› bafll›klar› alt›nda eleal›nmaktad›r.

Türk mitolojisinin antropogonik mitlerini ve kült-

lerini aç›klamak.

‹nsan›n yarat›l›fl› ve türeyifliyle ilgili antropogonimitleri ve çeflitlenmeleri: A¤aç Ana/Ata, HayvanAna/Ata, Da¤ Ana/Ata bafll›klar› alt›nda ele al›-narak sahip olduklar› özellikler aç›klanmaktad›r.

Türk mitolojisinin eskatolojik mitlerini ve kültle-

rini tan›mlamak.

Dünyan›n sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mit-leri denir. Türk mitolojisinde eskatoloji mitleriyok denecek kadar azd›r. Araflt›rmac›lar›n baz›la-r› bu azl›¤›n nedenini kaml›k düflüncesi ve budüflüncedeki ölüp dirilme fikrine ba¤larken bafl-ka araflt›rmac›larsa, dünyan›n sonu fikrinin eskiTürkleri dünyan›n yarat›l›fl› kadar meflgul etme-di¤ini ileri sürmektedirler. Orhun Yaz›tlar›’ndaGök Tanr› taraf›ndan Türklere ve Türk ka¤anla-r›na dünyay› onun töresince tutup düzenlemele-ri görevi verilmifltir. Buna göre dünyan›n sonuy-la ilgili her mit Türklerin görevini yapamamaklaeflit anlam tafl›yacakt›r. Bir baflka ifadeyle Türk-ler, Gök Tanr› ad›na dünyay› onun istedi¤i an-lamda düzenleyip yönetmekle görevli olarakkendilerini yarat›lm›fl kabul ediyorlard›. Buna gö-re bozulan, yok olan bir dünya fikri beraberindegörevini yapamam›fl Türk düflüncesini de getiri-yordu ki bu eski Türklere göre düflünülmesi bileimkans›z olan bir düflünceydi. Türk mitolojisindedünyan›n bozulmas› ve sonuyla ilgili mitlerin az-l›¤›n›n bir nedeni de budur. Bununla birlikte es-ki Türkler k›yamete “ulu¤ gün” derlerdi; ulu¤gün; deyimini Türkler, Müslüman olduktan son-ra da kullanm›fllard›r. Altay Türklerinden bir gündünyan›n sonunun gelece¤ine, yani k›yamete da-ir anlat›lar derlenmifltir. Altay Türkleri, bu güne“Kalganç› Çak” (Kalacak Olan Ça¤) derler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Türk mitolojisine göre “yada” tafl›yla ne yap›lamaz?

a. ya¤mur ya¤d›r›l›rb. kar ya¤d›r›l›rc. yang›n söndürülürd. f›rt›na ç›kar›l›re. ay tutulur

2. Türk mitolojisine göre “Doymad›m (Toybod›m) Neh-

ri” nerededir?a. Gökyüzündeb. Yeryüzündec. Cennet’ted. Yeralt›ndae. Gökte

3. “Erlik, kendisine kurban sunma mekanlar›n›n yafla-n›lan çad›rdan uzakta ve en az sayg› duyulan ...... taraf-ta çöp ve lefllerin at›ld›¤› yerde olmas›na k›zar.”Yukar›daki cümlede bofl b›rak›lan yer afla¤›dakilerinhangisiyle do¤ru olarak tamamlanabilir?

a. kuzey (arkada)b. kuzey (önde)c. kuzey (sa¤da)d. kuzey (solda)e. kuzey (ortada)

4. Saha Türklerinde “Abas›” denilen ruh, insanlar›n ......çalan kötü ve obur bir ruhtur.Yukar›daki cümlede bofl b›rak›lan yer afla¤›dakilerinhangisiyle do¤ru olarak tamamlanabilir?

a. aykutunub. kutusunuc. kutunud. günkutunue. kutnusunu

5. “Saha Türklerinde topra¤›n ruhunun en yo¤un ola-rak ...... oldu¤una inan›lm›flt›r.”Bu cümlede bofl b›rak›lan yer afla¤›dakilerin hangisiy-

le do¤ru olarak tamamlanabilir?a. çam a¤ac›nda b. kay›n a¤ac›ndac. kay›n gölgesinde d. kay›n y›lan›nda e. çam gölgesinde

6. Bir Türk taraf›ndan çizilen ve ele geçmifl en eskidünya haritas› kimin eseridir ve flekli nas›ld›r?

a. Pirî Reis/dikdörtgenb. Kaflgarl› Ahmet/dairec. Kaflgarl› Mahmut/daired. Pirî Reis/dairee. Kaflgarl› Mahmut/kare

7. ‹lk insan›n yarat›l›fl›n›, soylar›n türeyiflini anlatan mittürünün ad› nedir?

a. Teogonikb. Kozmogonikc. Antroorganikd. Antropologike. Antropogonik

8. Türk-Memlük türeyifl anlat›s›nda, Karacada¤’da birma¤arada oluflup, yarat›lmalar› ve da¤ taraf›ndan do¤u-rulmalar› anlat›lan kahramanlar›n adlar› nedir?

a. Adem ve efli Hav-Va b. Ay Atam ve efli Ay-Va,c. Atam ve efli Ay-Vayd. Ay Atam ve efli Havvae. Ay Va ve efli Ay-Va

9. “Er Sogotoh” ve “Ak Genç” hangi kültle ilgili anlat›-larda görülmektedir?

a. Ay-Günefl Kültüb. Yer-Su Kültüc. A¤aç Ana/Ata kültüd. Da¤-Ma¤ara Kültüe. Kozmik Y›ld›z Kültü

10. “Kalganç› Çak” adl› anlat› ne tür bir mittir ve hangiTürk boylar›ndan derlenmifltir?

a. Kozmoloji/Saha Türklerib. Teoloji/K›br›s Türkleric. Astroloji/Kafkas Türklerid. Eskatoloji/Altay Türklerie. Astronomi/Balkan Türkleri



Umay Ana, Atefl ve Kay›n A¤ac›na Bir Kam Alk›fl›

W. Radloff’un Proben’ninde yer alan ve A. ‹nan’›n (1986:68-70) nakletti¤i bu kam duas›nda (alk›fl›nda) UmayAnan›n, atefl anan›n ruhunun ve kay›n a¤ac›n›n kutsa-n›fl› aç›k bir biçimde görülebilir.“Otuz diflli atefl anam, k›rk diflli kay›n anam, gündüzle-ri bizim için çal›fl›p çabal›yorsun, karanl›k gecelerde bi-zi kötü ruhlardan koruyorsun; gelenlerin bafl›ndas›n,gidenlerin arkas›ndas›n! ... Ora¤a benzeyen hilâl de¤ifli-yor, eski y›l gidiyor, yeni y›l geliyor. Ben de senin ku-rumufl a¤z›n› (saç›larla) ›slatma¤a geldim. Sen karanl›kgecelerde, genç k›zlar gibi saçlar›n› dalgaland›rarak oy-nuyorsun, k›rm›z› ipekli kumafllar sallayarak genç alk›srak üzerinde geziyorsun, ayd›n gecelerde masum ço-cuk suretine giriyorsun! Ulusun koruyucusu, sürüleri-mizin bekçisisin! Alt›n yaprakl› mukaddes kay›n a¤ac›-n›n gölgesinde dinleniyorsun! Siyah yanakl› beyaz koçsana kurban olsun! Kuyruk ya¤›n›n sa¤ yan›ndan kesi-lip dokuz tane fliflte k›zart›lm›fl ya¤larla a¤z›n› ya¤fl›yor-sun. Dokuz parça k›rm›z› beyaz fleritler, paçavralar se-ni süslüyor. Koyunun gö¤sü sana kurban olsun! Elbisenhakanlara mahsus z›rht›r. K›z›l boya ile boyanm›fl kifl(bir hayvan) t›rnaklar› sana süs olsun! Altm›fl tane saçörgüsü arkanda, elli tane saç örgüsü omuzlar›ndad›r.Önünde Abakan ›rma¤›, arkanda Yenisey ›rma¤› k›vr›lak›vr›la ak›yor. Eteklerinde s›ra da¤lar uzan›yor, damar-lar›nda büyük ›rmaklar ak›yor. Yand›¤›n yerde ot bit-mez! Ülker y›ld›z› arkadafl›n, bir tanr›dan fermanl›s›n!Göklere do¤ru sivrilen da¤lar›n ilk defa yarat›ld›¤›, ka-natl› kufllar uçmak için ilk defa kanatlar›n› açt›¤›, sertkayalar ilk defa meydana ç›kt›¤›, kat› kara çelik ilk de-fa dövülme¤e bafllad›¤› zaman alt› dall› otlar›n bafllar›yanma¤a bafllad›, alt› hemflire dünyay› dolaflma¤a bafl-lad›. Kökleri altm›fl dal olan mukaddes kay›n a¤ac›n›nilk bitti¤i günden beri sen, atefl anam›z, açlar› doyur-dun, üflüyenleri ›s›tt›n, yemeklerimizi piflirmek için sa-cayaklar›m›z› kurdun, üzerinde dokuz kulplu tunç ka-zan›m›z› kaynatt›n! Göklerde yüzen ak bulutlar› ›s›t›yor-sun, k›zart›yorsun! Umay anam, sana afl veriyorum, ye!Geceleri bizi koruyor, gündüzleri bizi bekliyorsun! Mu-kaddes ay›n ad›n› anarak beyaz ine¤in sütüyle seni bes-liyorum. Ellerin, masum k›zlar›n elleri gibi temizdir, hergün seni takdis ediyoruz! Bizi sa¤ avucunda oynat, sa¤memenle besle! Beflik ba¤lar›m›z› berk eyle! Küçük bü-yük kardefller ço¤als›n! Bafl›m›z›n alt›ndaki yast›klar›-m›z da¤›lmas›n! Yakalar›m›zdaki dü¤meler çözülmesin!Önümüzde ay parlas›n, çevremizi günefl ayd›nlats›n:

Köklerimizi fleytan koparmas›n! Büyük yaradan yakar›-fl›m›z› kabul etsin! Ey atefl anam›z, sen, dokuz ›rma¤›n kavfla¤›nda dokuzköfleli bak›r evde oturan ve ›rmaklar›n, denizlerin hatu-nu (melikesi) olan su tanr›ças›yla konufluyorsun!Altm›fl türlü ›rmaklar›n ilk defa akt›klar›, mübarek kay›na¤ac›n›n ilk defa kök sal›verdi¤i, dokuz da¤ s›ralar›ndaalt›n yaprakl› kay›n a¤açlar›n›n ilk defa salland›klar›, te-miz kurbanlar›n sunuldu¤u, ya¤›z yerin yedi kap›s›n›nilk defa aç›ld›¤› yüksek Gök tanr›n›n ilk defa gürledi¤i,ya¤›z yer altm›fl türlü çiçekle ilk defa bezendi¤i, altm›fltürlü hayvan sürülerinin ilk defa kiflnedi¤i ve meledi¤izaman sen yarat›ld›n!Irmaklar›n ve denizlerin hâkimi olan ruhun bulundu¤uyerde ak boz at üzerinde geziyorsun! Akar suyun ya-n›nda biten alt›n yaprakl› mübarek kay›n a¤ac›n› (seninflerefine) diktik, alt› ayakl› alt›n masay› (kurban sunmakiçin) kuruyoruz; mübarek kay›n a¤ac›n› dolafl›yor, karayanakl› beyaz koçu kurban ediyoruz.”

Kaynak: Abdülkadir ‹nan.(1986) Tarihte ve Bugün fia-manizm, Ankara: TTK Yay., s. 68-70.

Okuma Parças›

fiaman-Tuva.


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeryüzünde BulunanTanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri” bölümünün“Tafl, Kaya Ruhu” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeralt›nda BulunanTanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri” bölümünün“Erlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeralt›nda BulunanTanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri” bölümünün“Erlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeryüzünde BulunanTanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri” bölümünün“Al Kar›s›, Alb›s, Al ruhu” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk MitolojisindeKozmoloji Mitleri ve Çeflitlenmeleri” bölümünde“A¤aç” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyan›n fiekli” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk MitolojisindeAntropogoni Mitleri ve Çeflitlenmeleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Da¤ Ana/Ata” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤aç Ana/Ata” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk MitolojisindeEskatoloji Mitleri ve Çeflitlenmeleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Türk mitolojisinin çok büyük bir k›sm› binlerce y›l ön-ce teflekkül etmifl olan anlatmalar›n›n son birkaç yüzy›-la kadar derlenmemifl olmas› bunun en büyük nedeni-dir. Türk mitolojisinin teflekkül etmesiyle metinlerininderlenmesi aras›nda geçen bu binlerce y›ll›k zaman zar-f›nda Türk boylar› bazen birbirinden on binlerce kilo-metre uzakl›ktaki co¤rafyalarda yaflar hale gelmifllerdir.Ayn› zamanda Türk boylar› birbirinden çok farkl› dinve inançlar› kabul etmifllerdir. Dahas› baz› Türk boylar›tar›m ve sanayii toplumu haline gelmiflken baz›lar›n›nhâlâ toplay›c›l›k ve avc›l›k gibi binlece önceki yaflamtarz›n› devam ettirdi¤i görülmektedir. Böylesi farkl› sos-yo-kültürel ve ekonomik yap›lara sahip topluluklar ara-s›nda sözlü kültür ortam›nda korunmaya çal›fl›lan Türkmitolojisinin do¤al olarak çeflitlenmeye (varyantlaflma-ya) u¤rayarak birbirine çok benzeyen fakat farkl› adlan-d›r›lm›fl anlat› hale gelmifltir.

S›ra Sizde 2

Sadece Türk mitolojisinde de¤il evrensel olarak ma¤a-ralar›n yeralt› dünyas›n›n kap›s› veya oraya giden geçitolarak düflünüldü¤ü görülmektedir. Bunun temel nede-ni ma¤ara ve inlerin fleklinin kap›ya benzemesinin yan›s›ra yeryüzündeki birçok ma¤aran›n kilometrelerceuzunlukta olmas› ve kolayca takip edilemeyen birçokkollara ayr›lmas›d›r. Sonu kolayca bulunamayan bu türma¤aralar›n yeralt› dünyas›n›n geçidi veya kap›s› olaraknitelendirilmesi olgusu bu ba¤lamda son derece aklauygun görülmektedir.

S›ra Sizde 3

Daha önceki ünitelerde, yaflan›lan co¤rafya ile mitleriniliflkisi üzerinde durulmufltu. Türklerin çok büyük birço¤unlu¤u son birkaç bin y›l içinde yaylak-k›fllak haya-t› düzeninde hayvanc›l›k yaparak göçerevli bir hayatsürmüfllerdir. Bu tür bir hayat tarz› içinde do¤al olarakbitki merkezli kültlerin yerini hayvan kültleri alm›flt›r.Nitekim Türk mitolojisinde en s›k rastlan›lan hayvanana/ata kültünün bozkurt olmas› da bu durumu destek-ler niteliktedir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

Türk mitolojisinde eskatoloji mitlerinin yok denecekkadar az olmas›n› baz› araflt›rmac›lar kaml›k düflüncesive bu düflüncedeki ölüp dirilme fikrine ba¤larken bafl-ka araflt›rmac›larsa, dünyan›n sonu fikrinin eski Türk-leri dünyan›n yarat›l›fl› kadar meflgul etmedi¤ini ilerisürmektedirler. Bu ba¤lamda gözden kaçan bir hususOrhun Yaz›tlar› gibi resmi devlet vesikalar›nda bile yeralan Türklerin yeryüzündeki misyonu meselesidir. Or-hun Yaz›tlar›’nda, “Türk Tanr›s›” olarak da hitap edilenGök Tanr› taraf›ndan Türklere ve Türk ka¤anlar›nadünyay› ve insanl›¤› onun töresince tutup düzenleme-leri ve yaflatmalar› görevi verilmifltir. Bu bir nevi Türk-lerin kendilerini “tanr›n›n yard›mc›s›” saymalar›na yolaçm›fl olmal›d›r. Buna göre dünyan›n sonuyla ilgili hermit Türklerin görevini yapamamalar›yla eflit anlam ta-fl›yacakt›r. Bir baflka ifadeyle Türkler Gök Tanr› ad›nadünyay› onun istedi¤i anlamda düzenleyip yönetmek-le görevli olarak kendilerini yarat›lm›fl kabul ediyorlar-d›. Buna göre bozulan, yok olan bir dünya fikri bera-berinde görevini yapamam›fl Türk düflüncesini de geti-riyordu ki bu eski Türklere göre düflünülmesi bile im-kans›z olan bir düflünceydi. Türk mitolojisinde dünya-n›n bozulmas› ve sonuyla ilgili mitlerin azl›¤›n›n birnedeni de budur.

Beydili, Celal. (2005). Türk Mitolojisi Sözlü¤ü. Ankara:Yurt Yay›nlar›.

Çobano¤lu, Özkul. (2001a). “Türk Mitolojisi” Türk

Dünyas› Ortak Edebiyat Tarihi. C.I, s.1-120.Çoruhlu, Yaflar. (2002). Türk Mitolojisinin

Anahatlar›. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›.Karama¤ral›, Beyhan. (1984). Muhammed Siyah

Kalem’e Atfedilen Minyatürler, Ankara: KültürBakanl›¤› Yay›nlar›.

Kaya, Muharrem. (2007). Mitolojiden Efsaneye: Türk

Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde ‹zleri.

‹stanbul: Ba¤lam Yay›nc›l›k.Korkmaz, Esat. (2003). Eski Türk ‹nançlar› ve

fiamanizm Terimleri Sözlü¤ü. ‹stanbul: AnahtarKitaplar Yay›nevi.

Ögel, Bahaeddin. (1979). Türk Mitolojisi I, II. Ankara:TTK Yay›nlar›.

Uraz, Murat. (1994). Türk Mitolojisi. ‹stanbul: DüflünenAdam Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kültür nedir tan›mlayabilecek,Halk kültürü nedir aç›klayabilecek,Halk inanc› nedir tan›mlayabilecek,Etiyolojik efsane nedir aç›klayabilecek,Memorat nedir aç›klayabilecek,Türk halk kültüründe yaflayan mitolojik unsurlar› tan›mlayabilecek bilgi vebeceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kültür• Halk kültürü• Halk inanc›

• Efsaneler• Memoratlar• Halk Kültürü Mitoloji ‹liflkisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


Türk Halk Kültürüve Mitoloji

• KÜLTÜR NED‹R?• HALK KÜLTÜRÜ NED‹R?• HALK ‹NANCI NED‹R?• EFSANE NED‹R?


KÜLTÜR NED‹R?Kültürün kendine has özelliklere sahip bir alt tabakas›n› oluflturan “halk kültü-rü”nü (folk culture) ele almazdan önce en yal›n haliyle “kültür nedir” sorusunu ce-vaplamak konuyu daha anlafl›l›r k›lacakt›r. Kültürün en basit ve yal›n tan›m›, “birtoplumun topyekün hayat tarz›” fleklindedir. Biraz daha genifl bir tan›m›yla kültür;insanlar›n biyolojik kal›t›mlar›n›n ötesindeki ihtiyaçlar›n›n, doyumlar›n›n ve do-yumsuzluklar›n›n yaratt›¤›, flekillendirdi¤i, içerik kazand›rd›¤› ve insanlar›n ö¤ren-me yoluyla edindi¤i, infla etti¤i maddi ve manevi birikimi, de¤erleri, yönelimleri,duygu ve düflünce dünyalar›, sosyal davran›fllar›, teknolojileri ve sanatlar›n›n tama-m›n› ifade eder. Kültür; insan taraf›ndan meydana getirilerek bafllang›c›ndan buyana do¤aya (nature) eklenmifl yaratmalar, donatmalar bütünün ad›d›r. K›saca,kültür denilince bir toplumun her türlü kendini ifade ediflleri ve her türlü ihtiyac›-n› karfl›layan toplam hayat tarz› anlafl›lmaktad›r. Bu ifade edifller, davran›fllardan,al›flkanl›klara, törelerden gelenek ve göreneklere, korkulara ve kokulara kadarpek çok de¤iflik flekillere sahip olabilir. Ayn› flekilde sanat, müzik, mimarî, düflün-ce, edebiyat gibi fluurlu infla yollar› da kültür içinde yer al›r.

Bu ba¤lamda kültür, bireyin do¤umundan itibaren kazanmaya bafllad›¤› al›fl-kanl›klar, davran›fl biçimleri, tutum ve tav›rlar bütünüdür. Kültür kal›t›msal de¤il-dir. ‹nsan hangi millet içinde do¤ar ve büyürse, o toplumun kültürünü ö¤renir. Buiçinde büyüdü¤ü ve ö¤rendi¤i kültür, o bireyin ulusal kültürü olur. Kültür kuflak-lar boyunca birinden di¤erine aktar›larak biriktirilen yaflant› ve bilgi ö¤elerindenoluflur. Kültür, bu özelli¤i ile insan yaflam›n› di¤er canl›lardan ayr› ve ayr›cal›kl› k›-lar. Çünkü ö¤renme, yaln›z insana özgü bir yetenek de¤ildir; ancak, ö¤rendikleri-ni yavrusuna dil yoluyla aktarabilen tek canl›, insand›r. Bundan dolay›, insano¤lu-nun ö¤rendikleri ve yaratt›klar› yaln›z kendi yaflant›lar› ve yaflam› ile s›n›rl› de¤il-dir; baflkalar›yla ve nesiller aras›nda paylafl›l›r, süreklidir. Her toplumda bu sürek-lili¤i sa¤layan, bir toplumu kültürü ile di¤er toplumlar›n kültürlerinden farkl› k›lan;töreleri, gelenekleri ve görenekleridir. Töreler, gelenekler ve görenekler, insan›ndo¤ufltan var olan beslenme, korunma, cinsellik gibi temel güdü ve e¤ilimlerinitoplumsal yaflama ve kültüre göre biçimlendirir, s›n›rland›r›r ve yönlendirir. Bu fle-kilde bir kültürün süreklili¤ini sa¤layan töreler, gelenekler ve görenekler; ayn› za-manda ait olduklar› toplumun tarihî bir varl›k olmas›n›, yani millî tarihe sahip birtopluluk, bir millet durumuna yükselmesini sa¤larlar.

Türk Halk Kültürüve Mitoloji

Bu ba¤lamda kültürleme süreci, bireyin do¤umdan ölüme kadar kendi kültürün-de etkinlik kazanmas›d›r. Bu etkinlik topluma uyum sa¤lay›c›, bilinçli ve istendik ko-flullanmalar› oldu¤u kadar, bilinçsiz ya da bilinç-d›fl›, yayg›n, rastlant›sal ve kendili¤in-den bireysel ö¤renme ve istenmedik koflullanmalar›n› da içine al›r. K›sacas› bu süreçbireyin, kendi toplumunun ve millî kültürünün bir üyesi ve ürünü olmas› ile ilgili vekültürün süreklili¤ini sa¤layan bir süreçtir. Türk’ün Türk, Japon’un Japon, ‹ngiliz’in‹ngiliz, Rus’un Rus ve Alman’›n Alman olmas› bu süreçle gerçekleflir. Bir grubun, birtoplumun üyeleri taraf›ndan paylafl›lan al›flkanl›klar, de¤erler, davran›fllar, o grubunveya o toplumun kültürüdür. Bu flekliyle kültür, toplumsal bir varl›k alan›d›r ve kül-türsüz bir toplum düflünülemez. Bütün toplumlar kültürlerini korumak ve sürdürmekiçin grup birli¤ini ve dayan›flmas›n› sa¤layan duygu, düflünce ve hizmetleri, toplum-sal denetim mekanizmalar›, düflmana karfl› savunma sistemleri ve nüfusun devam›n›güvenceye alan ço¤alma konular›nda tedbirler al›r ve gayret gösterirler. Bunda bafla-r›l› olamayan ve kültürünü kaybeden bir toplum, onu millet k›lan kimli¤ini kaybederve baflka toplumlar›n içinde eriyerek kaybolur ve tarih sahnesinden silinir.

Kültür, onu paylaflan üyelerinin temel biyolojik ihtiyaçlar›n› ve bunlardan do-¤an ikincil gereksinimleri karfl›lar. Bu anlamda kültürel kurumlar ve ilkeler denen-mifl çözüm yollar›d›r. Bunlar toplumun üyeleri için doyum ve hizmet verici olduk-lar› sürece varl›klar›n› sürdürürler. Kültürün temel biyolojik ve psikolojik ihtiyaçla-r› karfl›lama gücü, bütün kültürlerde benzer ö¤e ve kurumlar›n bulunmas› gerekti-¤i sonucunu getirir.

Bir kültürün ö¤eleri uyumlu ve bütünleflmifl bir sistemi oluflturmak e¤iliminde-dirler. Bununla birlikte, kültürel ö¤e ve kurumlardaki uyum ve bütünleflmenin yal-n›zca bir e¤ilim oldu¤unu vurgulamak gerekir. Çünkü kültürler, do¤alar› gere¤itam anlam›yla bütünleflmifl, de¤iflmeye kapal› bir yap› oluflturamazlar. Böyle göre-celi bir bütünleflmenin gerçekleflece¤i zaman, iç ve d›fl sosyal ve kültürel dinamikgüçlerden kaynaklanan de¤iflmeler kültürün dengesini sarsar; yeni de¤iflmelere vegeliflmelere neden olur.

Kültür uyum yoluyla de¤iflir. Bu de¤iflim kültürel sistemi oluflturan bireylerinbiyolojik ve psikolojik ihtiyaçlar›n› karfl›layacak bir uyum biçiminde olabilir. An-cak, flartlar de¤ifltikçe,geleneksel çözüm yollar›n›n sa¤lad›¤› doyum düzeyi de aza-l›r ve de¤iflir; yeni ihtiyaçlar ortaya ç›kar ve bilinç düzeyine ulafl›r. Bunu karfl›laya-cak yeni çözüm yollar› ve düzenlemeler aran›r; yeni kurum ve kurulufllar oluflur.Bu flekilde bir kültürün kendi içindeki de¤ifliminde, do¤al çevre koflullar›na uyumönemli bir rol oynar. Ayr›ca kültürler, yak›n ve uzak komflu kültürlerden yay›lma,ödünç alma, taklit ve benzeri yollarla etkilenerek de de¤iflirler. Ancak, bu yollakültür de¤iflmelerinde al›nan ö¤eler millî bünyeye ve ulusal karaktere uyum sa¤la-yarak ödünçlendi¤i müddetçe, ulusal yaratma dinamikleri, o kültürü özgün k›lanmillî kimli¤i üretmeye devam eder. Bu süreç kültür de¤iflmesi olarak adland›r›l›r.Bunun tersi ise kültürel ödünçlemelerin, kültür de¤iflmelerinin veya baflka bir kül-türün taklidinin ulusal kültürün bütün özgünlü¤ünü ortadan kald›racak boyutaeriflmesidir. Böyle bir olgu, o ulusal kültürün tamamen ortadan kalkmas›na ve okaybolan kültürün sahibi olan milletin tarihten silinmesine yol açar. Bu sürece kül-türel özümsenme ad› verilir.

HALK KÜLTÜRÜ NED‹R?Kültür, nesiller boyunca birinden di¤erine aktar›lan uygulama, deneyim, bilgi, gör-gü, duygu birikimleri ve bunlara ait bilgi ö¤elerinden oluflur. Ancak kaynaklar› vemahiyeti bak›m›ndan nesiller boyunca aktar›lan yaflant› ve bilgi ö¤eleri aras›nda


baz› farkl›l›klar vard›r. Söz konusu farkl›l›klardan dolay› da bütün kültürlerde “res-mi kültür” ve “halk kültürü” ad› verilen iki katmanl› bir tabakalaflma oluflmakta-d›r. Bilgi kayna¤› ve mahiyetinden kaynaklanan bu farkl›l›klar› iki temel kategori-ye ay›rmak mümkündür. Bunlardan birincisi bilimsel yöntemin kullan›lmas›yla el-de edilen bilgidir. Bir bilginin bilimsel olmas›n›n ölçütü yöntemsel olmas›d›r. Bi-limsel bilgi ayn› zamanda objektif, elefltiriye aç›k, sistemli ve tutarl› bilgidir. Her-hangi bir kültürde bu tür bilginin ve ona dayal› yaflant›lar›n oluflturdu¤u kültüreltabakaya “resmi kültür” ad› verilir. Resmi kültüre ayr›ca, “kitabî kültür”, “yüksekkültür” (high culture) gibi adlar da verilir.

‹kinci tür bilgi kategorisi ise “halkbilimi” veya “gündelik bilgi” adlar›yla bili-nen bilgi çeflididir. Bu bilgi çeflidi, günlük yaflam›n s›n›rlar› içinde geliflen ve ge-çerli olan, k›smen bilimsel do¤rulu¤u olan bir bilgidir. Gündelik bilgi veya halk-bilimsel bilgi, duyum ve alg›ya dayanan, deneme-yan›lma ile elde edilen, bilen(suje)-bilinen (obje) iliflkisinin sezgi yoluyla oluflan sezgisel ve empirik (deneyim-sel) bir bilgidir. Örne¤in romatizmal› bir insan›n, ya¤murun ya¤mas› ile romatiz-ma a¤r›s› aras›ndaki neden-sonuç iliflkisini bilmeden ya¤murun ya¤aca¤›n› söyle-mesi empirik bir bilgidir. Ayn› flekilde yaz mevsiminde ince ve aç›k renkli giysilergiyilmesi, ilkel insan›n suyun kald›rma kuvvetini bilmeden sal ve gemi yapmas›y-la, ön yarg›lar ve bat›l inançlar gündelik bilgiye örnek olarak verilebilir. Zamanlaeskiyen bilimsel bilgiler ve onlara dayal› gelifltirilmifl eski teknolojiler de popüler-leflip yayg›nlaflarak gündelik bilgi veya halkbilimsel bilgiye dönüflebilir. ‹flte, birkültürde bu tür bilginin ve ona dayal› yaflant›lar›n oluflturdu¤u tabakaya “halkkültürü” ad› verilir.

HALK ‹NANCI NED‹R?Halk kültürü, halkbiliminin araflt›rma alan›n› oluflturur. Halkbiliminin ele al›p arafl-t›rd›¤› konular› veya çal›flma alan›n›n s›n›rlar›n› belirleyen flema olarak “halkbilimikadrosu” bir ölçüde de olsa söz konusu kar›fl›kl›klar› gidermeye yönelik olarakoluflturulan araç ve gereçlerin bafl›nda gelir. Halkbilimi kadrosunda yer alan “halkinançlar›” (folk beliefs) ve “halk dini”nin (folk religion), halk kültürünün temeldinamiklerini oluflturdu¤u bilinmektedir. Bu birbirinden kesin s›n›rlarla ayr›lmas›güç olan iki sahay› ay›rmak bir yana, halk inançlar›n›n neredeyse ele al›nan birhalk kültürünün kadrosunda yer alan bütün unsurlarla da bir yönüyle irtibatl› bu-lunuflu nedeniyle “halk oyunlar›”, “halk edebiyat›”, “halk mutfa¤›” ve “halk mi-marisi” gibi alanlara nazaran mevcut malzemesinin bir envanterinin ç›kar›l›p bütü-ne yönelik hükümlerin verilebilmesi çok daha güç olan bir sahas›d›r.

Bilindi¤i gibi, “inanç” kelimesinin sözlük anlam› “kifli veya toplum taraf›ndan,bir düflüncenin, bir olgunun, bir nesnenin, bir varl›¤›n gerçek oldu¤unun kabuledilmesi” demektir. Bu flekliyle inanç kavram›, insan düflüncesinin çok genifl birk›sm›n› ele al›r ve inançlar› bütün bu çeflitlilik ve yayg›nl›klar›yla ele almak halkbi-limin s›n›rlar›n› aflar. Halkbilimi, belli bir toplumun mitolojisinden ve eski dinlerin-den miras al›p kendi ça¤›n›n flartlar›na uygulayarak yaflatt›¤› yeni dininde, yaflamflartlar›n›n gerektirdi¤i yeni biçimler, yeni içerikler ve anlat›fllarla oluflturdu¤u ina-n›fllarla ilgilenir ve araflt›rma alan›n› bu tür inan›fllarla s›n›rlar. Halkbiliminin konu-su olarak inan›fllar›n bir baflka niteli¤i de yaz›l› kurallara ba¤l› olmas› anlam›nda“kitabî” ve toplumun resmî e¤itim ve ö¤retim kurumlar›nca benimsenip ö¤retilme-si anlam›nda “resmî” olarak adland›r›lan belli bir kesinlik ve kat›l›¤a kavuflmufl bu-lunan din ve ahlak kurallar›yla ilgilenmez; bu araflt›rma alan› ilâhiyat biliminin(theology) s›n›rlar› içindedir ve bu tür inanç ve inan›fllarla ilâhiyatç›lar ilgilenir.

934. Ünite - Türk Halk Kül türü ve Mito lo j i

Halkbiliminin ilgilendi¤i ve k›saca “halk inançlar›” olarak adland›r›lan araflt›r-ma alan› ise, yukar›da iflaret edildi¤i gibi mitoloji baflta olmak üzere eski dinlerdenaktar›lanlarla resmî dinin inançlar›n›n türlü nedenlerle genifl halk y›¤›nlar› aras›ndaçeflitlenerek ald›¤› yeni yorum ve inan›fl flekilleridir. Bunlar, “resmî” veya “kitabî”din ö¤retisini temsil eden din adamlar› ve bilginlerince ço¤unlukla, “yanl›fl”, “sa-p›k”, “hurâfe” veya “bat›l inanç” (superstition) olarak adland›r›lmak suretiyle res-mî dinin d›fl›nda olduklar› vurgulanan, ço¤u zaman mitolojiyle iç içe geçmifl birhalde, halk dinine ait yayg›n inan›fl flekilleri, yorum ve uygulamalard›r.

Halkbilimi normatif bir bilim de¤ildir. Bu nedenle ele ald›¤› herhangi bir konu-da oldu¤u gibi mitoloji ve halk inan›fllar› konusunda da bu inançlar›n “iyi, kötü”veya “do¤ru, yanl›fl” olup olmad›klar›n› araflt›rmaz. Bu ifl, daha önce de vurgulad›-¤›m›z gibi, ‹lâhiyat biliminin ifli ve araflt›rma sahas›d›r. Halkbilimi genifl halk y›¤›n-lar› aras›nda inan›lan ve uygulanan sosyal ve kültürel olgular olarak, halk inan›flla-r›n› ve mitolojik unsurlar› tespit eder ve onlar›n içeriklerini, uygulan›fl biçimlerinive belli örnekler üzerine kal›plaflarak yap›lan›fllar›n› analiz eder. En önemlisi debütün bunlar› yaparken olay ve olgular karfl›s›nda nesnellikten ayr›lmas›na yolaçabilecek herhangi bir flekilde de¤er hükmü belirtmez. Halk kültüründe “mit”le-rin yer ald›¤› türlerin bafl›nda “halk inançlar›” (folk beliefs) ve “efsane”ler (le-gends) gelir. Bunlar› di¤er sözlü edebiyat türleri takip eder.

EFSANE NED‹R?Birçok dilde “mit”le neredeyse ayn› anlamda kullan›lan “efsane” (legend) anlat›mtürü Türk mitolojisinde de mitlerin en yo¤un olarak yer ald›¤› sözlü kültür ürünle-ridir. Bir baflka ifadeyle, efsaneler halk inançlar› ve halk dininin yans›t›ld›¤› türle-rin bafl›nda gelir. Dahas› efsaneler, halkbiliminin ba¤›ms›z bir disiplin olarak orta-ya ç›kt›¤›ndan beri devaml› olarak halkbilimcilerin belki de “masal”dan sonra ençok dikkatlerini çeken ve çal›fl›lan türlerden birisi olmufltur. fiüphesiz, efsaneyegösterilen bu ilginin ard›nda Bat› Avrupa baflta olmak üzere topyekûn Bat› düflün-ce gelene¤inde “mit” türüne ve “mitoloji” alan›na gösterilen özel ilgi yatmaktad›r.Bu nedenle de efsane türünün mitlerle olan iç içeli¤i, efsane çal›flmalar›na olan il-giyi artt›rm›flt›r. Ancak söz konusu ilginin çoklu¤una ra¤men, tür analizine dayal›efsane araflt›rmalar›nda, tan›m baflta olmak üzere pek çok konuda henüz bir neti-ceye var›lamam›flt›r. Bununla birlikte yayg›n olarak kabul gören bir tan›m flu flekil-dedir: “Efsane, yak›n veya uzak geçmiflte de olsa tarihî bir dönemde yer alan veanlatanla dinleyenin gerçek oldu¤una inand›¤› bir hikâye veya anlat›”d›r.

Efsanelerin konular› konusunda da bilimsel tart›flmalar devam etmektedir. Bukonuda da “International Society of Folk Narrative Research” adl› uluslararas› halk-bilimi kurumu taraf›ndan 1963 y›l›nda Budapeflte’deki toplant›s›nda kabul edilenflu konusal efsane tasnifi yayg›n bir kullan›ma kavuflmufltur. Mitolojiyle efsaneleraras›ndaki ço¤unlukla örtüflmelere dayanan iliflkiyi göstermesi bak›m›ndan son de-rece aç›klay›c› olan söz konusu efsane tasnifini veriyoruz:

I. Yarat›l›fl ve Dünyan›n Sonu ile ‹lgili EfsanelerII. Tarihi Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile ‹lgili EfsanelerA. Medeniyetle ilgili yerlerin ve fleylerin kayna¤›n› anlatan efsaneler.B. Belli yerlerle ilgili efsaneler.C. ‹lk ve erken tarihle ilgili efsaneler.Ç. Savafllar ve felaketlerle ilgili efsaneler.D. Belli ve seçkin flahsiyetlerle ilgili efsaneler.E. ‹syanlarla ilgili efsaneler.


Hurâfe: Kitâbî veya resmîdinde olmayan, halk dinindebulunup resmî dine göreyanl›fl ve bofl inanç olaninan›fl ve uygulamalar.

III. Ola¤anüstü Kifliler, Varl›klar ve Güçlerle ‹lgili EfsanelerA. Kaderle ilgili efsaneler.B. Ölüm ve ölülerle ilgili efsaneler.C. Tabiat›n ve hayvanlar›n koruyucular›yla ilgili efsaneler.Ç. Ola¤anüstü yarat›klarla ilgili efsaneler.D. Tabiatta bulunan ruhlarla ilgili efsaneler.E. Hayaletlerle ilgili efsaneler.F. fiekil de¤ifltiren yarat›klarla ilgili efsaneler.G. fieytanla ilgili efsaneler.H. Hastal›k ve sakatl›¤a sebep olan yarat›klarla ilgili efsaneler.I. Ola¤anüstü güçleri olan yarat›klarla ilgili efsaneler.‹. Mitik hayvanlar ve bitkilerle ilgili efsanelerK. Hazinelerle ilgili efsaneler.IV. Dinî EfsanelerBu efsane tasnifinde yer alan konular›n bir önceki ünitede ele ald›¤›m›z mit çe-

flitleriyle neredeyse birebir denilebilecek ölçüde örtüfltü¤ü görülmektedir. Bu ne-denle de efsanelerin mitoloji unsurlar›n› içinde bulunduran en önemli sözlü ede-biyat türü oldu¤unu söyleyebiliriz.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Özkul Çobano¤lu’nun Türk Halk Kültü-ründe Memoratlar ve Halk ‹nançlar› (Ankara: Akça¤ Yay›nlar›, 2003) adl› kitab›ndan al›n-m›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafll›klar›yla ilgili daha detayl› bilgilere bu kaynaktan ula-flabilirsiniz.

Kültürlerde ortaya ç›kan “yüksek kültür” ve “halk kültürü” tabakalaflmas›n›n nedenlerinitart›fl›n›z.

Türk Halk Kültüründe Teogonik Unsurlar Nelerdir?Mitlerin tanr›lar›n veya benzer ola¤anüstü güçlerin do¤uflu ve oluflumu konu edi-nenlerine “teogoni mitleri” denildi¤ini bir önceki ünitede görmüfltük. Türk halkkültüründe teogoni mitleriyle ilgili olarak yaflayan unsurlar› da gökyüzü, yeryüzüve yeralt› gibi bulunduklar› yere göre ele almak süreklilikleri de göstermek bak›-m›ndan yararl› olacakt›r.

Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Ola¤anüstü Güçler

Günefl ve Ay Tanr›s› Tasar›mlar›Günümüz Türkiye’sinde ne günefl ve ne de ay ile ilgili bir tanr› tasar›m› yoktur. An-cak her iki gök cismine de ‹slâmileflmifl bir biçimde eski kültleriyle ilflkili olaraksayg› gösterilmeye devam edilir. Türkiye’nin hemen hemen her yerinde ay ve gü-nefl tutulmas›na göksel bir ejderha veya canavar taraf›ndan yutulmas›n›n yol açt›¤›inanc› yayg›nd›r ve onlar› kurtarmak için davul, teneke çal›narak gürültü yap›l›r;tüfek ve benzeri ateflli silahlarla gö¤e atefl aç›l›r. Güneflin bir insan›n üzerine do¤-mas›n›n u¤ursuzluk getirece¤ine, evdeki bet ve bereketi kaç›raca¤›na inan›l›r. Bunedenle erken kalkmak, güneflin ilk ›fl›klar›yla ba¤da bahçede olmak, dükkan› aç-mak; u¤ur, kazanc›n bereketli olmas› aç›s›ndan istendik davran›fllar olarak gele-neksel dünya görüflümüzde yer al›r. Ay›n da ilk gün görülmesi an›nda dua edilme-sinin sa¤l›k ve bereket getirece¤i inanc› yayg›nd›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Türkiye’nin çeflitli yerlerinde ay ve güneflin erkelik-difliliklerine dair pek çokanlat› derlenmifltir. Faika ‹samettin, ay ve güneflin cinsiyeti ve iliflkilerine dair biranlat›y› Bursa civar›ndan flu flekilde tespit etmifltir: “Bursa’da Ay, genç bir kad›nhalinde tasavvur ediliyor; kendisi Günefl’in sevgilisidir. Bir rivayete göre herkes ta-raf›ndan görülmesine raz› olmuyor, onun için Ay geceleri ç›kar, buna mukabil AyGünefl’i esirger; Günefl, sevgilisi Ay’a bakanlara ›fl›ktan i¤nelerinin bataca¤›n› söy-lemifltir. Bu sebeple Günefl’e bak›lamaz.”

Ayr›ca, Günefl ve Ay’a Anadolu’da gösterilen hürmet ve bu konuda yap›lan uy-gulama ve afla¤›da yer alan pratikler Günefl ve Ay kültlerindeki süreklili¤e örnekolarak gösterilebilir:

Adana’daki bir inanca göre; Ay’›n eskisi yap›lacak her ifl için hay›rl›d›r. Herhan-gi bir fleye teflebbüs etmek isteyenlerin ay›n eskimesini beklemeleri, iflte bu hay›rve u¤urdan dolay›d›r. Bunun aksine ay›n yenisi u¤ursuzdur. Ay’›n yenisinde yap›-lan ifller güç olur, hatta baflar›lamaz. Meselâ tavu¤u kuluçkaya yat›rmak için mut-laka ay›n eskimesi beklenmedir; beklenilmezse yumurtalar c›lk ç›kar, yahut civciv-ler birkaç gün içinde ölür. Bu inanc›n Devrek’ten derlenen bir varyant›nda ise“meyve toplama, a¤aç budama, a¤aç keseme, ekin ekme ve hasat etme” de ayn›esaslara göre düzenlenmektedir.

Gaziantep’ten derlenen bir baflka inanç, Türk takviminin y›lbafl›s› olan Nevruzkutlamalar›ndaki “Nevruz gecesinde evlerin avlusunda bir tekne içerisine su doldu-rul›p ay ›fl›¤›na b›rak›l›r ve sabaha kadar ibadet edilirse suyun alt›n olaca¤›nainan›l›r.” fleklindedir.

Ay’›n bilicilikle ilgili olarak kullan›lmas›na dair “Ay bedir halinde iken koyunkemi¤i islenir, onunla Ay’a bak›l›rsa savafl olup olmayaca¤› ve e¤er olacaksa han-gi taraf›n galip gelece¤inin anlafl›laca¤› iddia edilir.” fleklindeki örnek ve Ay’›nçeflitli hastal›klar› sa¤altmada kullan›lm›fl oluflu hakk›nda derlenen pek çok inanç,Ay ve Günefl kültüne ait pek çok unsurun süreklilik gösterdikleri hususlar›n yan›s›ra de¤iflerek sözlü kültürde yaflamakta oldu¤unu göstermektedir.

Y›ld›zlarGünümüzde de yaflayan bir inan›fla göre her kiflinin gökte bir y›ld›z› vard›r. Bu ki-fli ölünce gökteki y›ld›z› da kayar ve düfler. Y›ld›zlar› parmakla göstermek do¤rubir davran›fl say›lmaz. ‹nan›fla göre y›ld›zlar parmakla gösterilirse ellerde ve yüzdeçeflitli ç›banlar ç›kar ve hastal›klar oluflur.

Yeryüzünde Bulunan Tanr›lar, Ola¤anüstü Güçler ve Kutsal RuhlarTürk halk kültüründe yeryüzünde bulunan tanr›lar, ola¤anüstü güçler veya kutsalruhlar olarak karfl›m›za Umay, çocu¤un efli, Albast›, Karabasan, Kara Koncolos,Karakura, Erkebit, H›rtik Murtik, Demirk›ynak, Sar›k›z, Kul, Çarflamba Kar›s›, YolAzd›ran, fiubat Kar›s›, Kapoz, May›sa, Arap, H›z›r, Bozatl› ‹htiyar, a¤aç ruhu, su ru-hu, da¤ ruhu diye adland›r›lan varl›klar olarak ç›kmaktad›r.

Halk Kültüründe UmayUmay daha önceki ünitelerde gördü¤ümüz gibi anaerkil dönemde yarat›c› tanr›çakonumundad›r. Ataerkil Gök Tanr› inanc›n›n oluflup topluma hakim duruma gel-mesiyle Umay inanc› ikincil konumda kad›nlar ve çocuklar› koruyan kutsal bir ruhhaline dönüflür. Bu süreçte Umay tanr›ça inanc›yla ilgili su, a¤aç, atefl, ay› ve ma¤a-ra kültleri gittikçe eril unsurlar al›rlar ve pek çok diflil yönleri belirsiz hale gelir. ‹s-lâmiyet’in kabul edilmesiyle Gök Tanr› inanc›ndaki ba¤›ms›z koruyucu ruh özelli¤i-


ni de kaybeder ve bir yönüyle çocu¤un “efl” veya “son”u (plasenta) ile ilgili halkinançlar›nda yaflarken di¤er yönüyle de Hz. Fatma kültüyle birleflerek pek çok ba-k›mdan ‹slâmileflir. Hatta Hz. Fatma kültünün Türkler aras›nda ald›¤› fleklin oluflu-munda Umay kültü son derece önemli bir rol oynam›flt›r. Ayn› flekilde, kutsal Sar›-k›z kültünün oluflum sürecinde de Umay Ana kültünün tesiri olmufltur. Bu ba¤lam-da en dikkat çekici süreklilik unsurlar›n›n bafl›nda Gök Tanr› inanc› döneminde vegünümüzde kaml›k dininin tesiri alt›nda olan Türk topluluklar›nda yap›lan gelenek-sel sa¤altma ocaklar›nda ocakl›lar›n kulland›¤› geleneksel sözlü formülün “benimelim de¤il Umay Anam›n eli” fleklinden “benim elim de¤il Hz. Fat›ma Anam›n eli”haline dönüflmesidir. ‹slâmiyet’i göreceli olarak daha yak›n zamanlarda kabul edenTürk topluluklar›ndan K›rg›z ve Kazaklar da eski fleklin ‹slâmî bir muhteva kazana-rak devam etti¤i görülür. Hakas Türkleri gibi flamanist Türk topluluklar›ndaysa do¤-rudan do¤ruya Umay tanr›ça kültünün ad ve iflleviyle devam etmektedir.

Umay’›n Gök Tanr› dininde ald›¤› çocuk ve hamile kad›nlar› koruyucu ruh ha-linin ‹slâmiyet’in kabulüyle birlikte ortadan kalkarak Divan-ü Lügat it Türk’te,“umay” kelimesinin dar anlam›yla “rahim”, “döl yata¤›” ya da daha yayg›n olarakdo¤um yapt›ktan sonra kad›n›n rahminden ç›kan bir fley olan ve rahimdeki “çocu-¤un efli” veya “son” denilen “plasenta” olarak Kaflgarl› Mahmut taraf›ndan kullan›l-d›¤› görülür. Kaflgarl› Mahmut “Umay’a tapan kimse çocuk sahibi olur” (Umayqatap›nsa ogul bulur) fleklindeki atasözünü de bu anlamda yorumlar. Zaten bir Müs-lüman olarak baflka bir anlam›n› düflünmesi de mümkün de¤ildir.

Halk Kültüründe Çocu¤un Efli (Son)Türk kültüründe do¤umda bebekle birlikte gelen plasentaya geçmiflte “umay” dadenildi¤i gibi “son” veya “efl” ad› verilir. Türkiye Türklerinde oldu¤u gibi baflta Ka-zak ve K›rg›zlar olmak üzere Türk dünyas›n›n hemen her toplulu¤unda bebe¤inefline veya sonuna sayg› gösterilip rastgele yere at›lmaz. Tam tersine bebe¤in eflisayg›yla gömülür, hatta baz› yerlerde kötü ruhlardan ve tesirlerinden ar›nd›rmakiçin gömülmeden önce tütsülenir. Bebe¤in efli gömülürken dindar olmas› istenyor-sa cami avlusuna, okusun yüksek tahsil yaps›n isteniliyorsa üniversite bahçesine,evine ba¤l› olsun diye evinin efli¤inin alt› gibi yerler seçilir.


Resim 4.1

Sab›r, sadakat,bereket ve flifan›nt›ls›m› kabul edilenFatma Ana Eli.Fatma Ana otu daanne karn›ndakiçocu¤u koruma vedo¤umukolaylaflt›rma içinkullan›l›r.

Halk Kültüründe Albast› Türk dünyas›n›n her yerinde oldu¤u gibi “Albast›” adl› bu kötü ruhla ilgili inan›flve uygulamalar günümüz Türkiye’sinde halk kültürümüzde son derece canl› vegüçlü bir biçimde yaflamaktad›r. Ad›n›n çeflitlenmelerinde “al” kelimesi bulunanve inan›fllarda hep “al renk” ile iliflkileri belirtilen bu varl›k Türk dünyas›n›n heryerinde ve Türk kültür ekolojisine mensup Ermeni, Gürcü, Fars, Tacik gibi halkla-r›n kültürlerine de yay›lm›flt›r. Albast› genellikle sar›fl›n ve uzun boylu bir kad›nolarak tasavvur edilmekle birlikte farkl› görünüfllerle de görünebildi¤ine inan›l›r.Bunlar aras›nda, insan-hayvan kar›fl›m› bir görünümde, uzun boylu, uzun parmak-l›, da¤›n›k saçl›, ya¤l› vücutlu, el ve ayaklar› küçük, difllek, bazen zenci suratl›, me-melerini masallardaki devler gibi omuzlar›ndan geriye atabilen, tepesinde gözüolan, al gömlek giyen bir yarat›k olarak da tan›mland›¤› görülmektedir. Halk ara-s›nda a¤›l, samanl›k, viranelik, su k›y›s›, kuyu, kaya, çeflme ve su kaynaklar› alka-r›s›n›n e¤leflti¤i ve sakland›¤› yerler olarak kabul edilir; buralara besmeleyle ve“destur” çekerek yanafl›lmas› gereklidir.

Alkar›s›n›n özellikle yeni do¤um yapm›fl ve k›rklanmam›fl kad›nlara musallatolarak -kendisi ve çocuklar›n› beslemek için- onlar›n ve çocuklar›n›n ci¤erlerini sö-kerek öldürdü¤üne inan›l›r. Bu nedenle lohusa kad›nlar›n ve yeni do¤mufl çocuk-lar›n korunmas› için, lo¤usa kad›na gelincik ve meyan kökü flerbeti gibi k›rm›z›renkli bir fleyler içirmeye, k›rm›z› atlas kaplanm›fl yorgan örtmeye, bafl›na k›rm›z›renkli flal veya kurdele ba¤lamaya, lo¤usa kad›n› yaln›z b›rakmamaya ve odas›ndamutlaka demir bulundurmaya çal›fl›l›r. Gelene¤e göre alkar›s› erke¤in bulundu¤uyere giremez. Ayr›ca, al kar›s›n›n lo¤usa kad›na basarak eziyet etmeye bafllad›¤›nahükmedildi¤i zaman silah atma vas›tas›yla da hastan›n korunaca¤›na olan inançyayg›nd›r.

Alkar›s›n›n lo¤usa kad›nlardan baflka ah›rlardaki atlara da musallat olarak onla-r›n yelelerini ve kuyruklar›n› ördü¤ü, atlar› sabahlara kadar koflturarak yordu¤unainan›l›r. Alkar›s›n›n at sahiplerince veya lohusan›n yak›nlar› taraf›ndan at›n üstünekarasak›z koymak ve kendisine çengelli i¤ne bat›rmak suretiyle yakaland›¤› ve y›l-larca kendisini yakalayan›n evinde hizmetçilik yapt›ktan sonra serbest b›rak›ld›¤›-na yahut çeflmeye su almaya gitti¤inde durumu bilmeyen bir çocuk veya bir kad›n-dan i¤neyi ç›kartt›rarak kurtulup kaçt›¤›na dair memoratlar ve efsaneler son dere-ce yayg›nd›r.

Halk Kültüründe A¤›rl›k Basmas›, “Karabasan”Uyuyan insanlar›n gö¤süne bast›rarak onu hareket edemez hale getiren ve bo¤ma-ya çal›flan ço¤unlukla erkek olarak tasavvur edilen ola¤anüstü varl›k. Bu varl›¤›nelbisesine çengelli i¤ne bat›r›lmas› halinde görünür hale gelip kendisini yakalaya-n›n her iste¤ini yerine getirece¤ine inan›l›r.

Halk Kültüründe “Kara Koncolos”K›fl aylar›nda istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanlar› aldatarak ça¤›ran verast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap ald›klar›n› ellerindeki taraklaöldüren kötü ruhlara Kara Koncolos ad› verilir.

Halk Kültüründe “Erkebit”, “Enkebir”Sivas civar›nda “Enkebir” denilen bu kötü ruha baflka yörelerde “Erkebit” ad›verilir. Bu kötü ruh daha çok simsiyah bir gölge gibi düflünülür. Bafllar›nda ta-mamen alt›ndan bir fes ve ellerinin ortas›n›n delik oldu¤u tasavvur edilir. Bu


kötü ruhun uyuyan insan›n gö¤sü üstüne çökerek ve bo¤az›n› s›karak öldürdü-¤üne inan›l›r. Gelene¤e göre bu kötü ruhtan ancak ezan okunarak kurtulabilin-mektedir.

Halk Kültüründe “H›nkur Munkur” H›nkur Munkur adl› bu yarat›¤›n insana benzedi¤i, ancak göbe¤inde bir torba ol-du¤u ve bu torbada yavrusunu tafl›d›¤› düflünülür. H›nkur Munkur’un mezardakiölüleri ve yaflayan insanlar› da yakalad›¤›nda önce bo¤up sonra yedi¤ine inan›-l›r. Bu yarat›ktan kurtulma yolu ona “Donumu açar, üzerine iflerim.” denilmesi-dir. Gelene¤e göre, böyle denildi¤inde bu yarat›¤›n ortadan kayboldu¤una ina-n›lmaktad›r.

Halk Kültüründe “H›rtik”Türk halk kültüründe varl›¤›na inan›lan ola¤anüstü varl›klardan birisi de “H›rtik”ad›n› tafl›r. “H›rtik” ad› verilen varl›k yar› insan yar› hayvan olarak düflünülür. F›ratve Dicle nehirlerinde deniz k›z› yaflad›¤› inanc›yla da iliflkili olmal›d›r. Elaz›¤ ili Pa-lu ilçesi civar›nda, H›rtik’in Murat Nehri’nde yaflayan yar› insan yar› hayvan fleklin-de bir yarat›k oldu¤una inan›l›r. Yafll›lar›n özellikle çocuklar›n nehir kenar›na in-mesini engellemek için söyledi¤i ama herkesin belli belirsiz görüp duydu¤u vevarl›¤›na inand›¤›, insan yiyerek yaflayan ve çok az görülen bir varl›k olarak nite-lendirilir.

Halk Kültüründe “Demirk›ynak”(Demirk›rnak)Türk halk kültüründe varl›¤›na inan›lan ola¤anüstü varl›klardan birisi de “Demir-k›ynak”t›r. Demirk›ynak, Bal›kesir’in Bigadiç Da¤lar›’nda yaflayan ve a¤aç, hayvanhatta futbol topu dâhil her k›l›¤a girebilen ve aniden ortaya ç›karak korkunç ses-ler ç›kararak insanlar› korkutan ve son derece pis kokan bir yarat›kt›r. Göründü¤üinsan›n iflah olmay›p delirdi¤ine inan›l›r. Bu konuda bir kaynak kiflimizin verdi¤ibilgiye göre, Bal›kesir Bigadiç’in Akyar Köyü’nde çobanl›k yapan ‹remifl’e önce birtilki olarak görünmüfl, sonra a¤aç flekline girmifl, sonra da bir at olmufl, daha son-ra birdenbire kahkahalar atan bir plastik topa dönüflmüfl, çoban ‹remifl kaçmayaçal›fl›rken üzerinden atlayacak su aram›fl; çünkü Demirk›ynak sudan geçemezmifl.‹remifl nereye sakland› ise Demirk›ynak onu bulmufl ve korkutmufl. Sabahleyinbunlar› köylüye anlatan ‹remifl birkaç gün sonra evini yakacak kadar delirmifl veonu ak›l hastanesine kapatm›fllar.

Halk Kültüründe “Kul”Türk halk kültüründe özellikle k›rsalda insanlar› korkutan ve yolunu kaybettirme-ye çal›flan de¤iflik k›l›klara girebilen bir baflka kötü ruhun ad› “Kul”dur. Kal›plafl-m›fl ve daima görüldü¤ü bir flekli yoktur. Her k›l›¤a girebilir.

Halk Kültüründe “Sar›k›z” Baz› evlerde yaflad›¤›na ve yaflad›¤› eve bet bereket, sa¤l›k ve huzur verdi¤ine ina-n›lan ço¤unlukla görünmemekle birlikte sar›fl›nl›¤›ndan dolay› “Sar›k›z” olarak ad-land›r›lan ve “iyi” bir ruh veya güç olarak tasavvur edilen ola¤anüstü varl›kt›r. Bus›ralad›¤›m›z özellikleriyle ‹slâm öncesi Türk mitolojisindeki “ev” ve “ocak iye”le-rini ça¤r›flt›rmaktad›r. Baflta Kaz Da¤lar›’ndaki “Sar›k›z” olmak üzere ‹slâmileflmifl“Evliya Sar›k›z” kültünün de tesiriyle günümüzde yaflamaya devam etmektedir.


Halk Kültüründe “Çarflamba Kar›s›” Ayval›k ve civar›nda varl›¤›na inan›lan ola¤anüstü güçlerden birisi de “ÇarflambaKar›s›”d›r. Çarflamba kar›s›, Çarflamba gecesi (Sal› gününün gecesi) evinde el ifli ya-pan kad›nlar›n ve k›zlar›n yan›nda çocuk hatta bebek de olsa bir erkek yoksa on-lara ço¤unlukla sar›fl›n ve al elbiseli çok güzel bir kad›n k›l›¤›nda veya akla gele-bilecek (kedi, köpek, küçük insanlar, ayaklar› ters kad›n ve adamlar, tan›d›klar›nsuretine bürünmeler vb.) her flekil ve k›l›kta görünebilen, sesler ç›kararak korku-tan bir yarat›k olarak tasavvur edilip inan›l›r. Kad›nlar›n o gece boyunca iflledikle-ri ifllemeler ve benzeri el ifllerini sökerek evde var olan fleyleri k›r›p dökerek onla-r› korkutan bu ola¤anüstü yarat›kla ilgili yörede yüzlerce efsane ve memorat anla-t›lmaktad›r.

Halk Kültüründe “Yol Azd›ran”Orta Anadolu’da Yozgat, Çank›r› ve Çorum civar›nda “Yolazd›ran” adl› bir ola¤a-nüstü varl›¤a inan›l›r. Ad›ndan ve özelliklerinden Türk mitolojisinin erken döne-minden kalma bir varl›k oldu¤u anlafl›lmas›na karfl›n günümüzde ‹slâmileflmifl veneredeyse “cin” inanc›na dönüflmek üzeredir. Meselâ, bir kaynak kiflimizin verdi¤ibilgiye göre, “Çank›r›’n›n Yeflilöz Kasabas› ve civar›nda ‘Yol Azd›ran’ adl› bir cininvarl›¤›na inan›lmaktad›r. Bu cin kaybolan bir hayvan›n arkas›ndan giden bir kifliyi,herhangi bir insan›n veya kaybolan bir hayvan›n k›l›¤›na girerek o insan› yolundanazd›r›r (kaybettirir) ve herhangi bir yere götürerek o insan›n bir daha dönmemesi-ne sebep olmaktad›r. Bu cinin ad›na da, insanlar› bu flekilde yoldan ç›kard›¤› için‘Yol Azd›ran’ denilmektedir.” Çank›r› civar›nda ‹slâmiyet’in tesiriyle “Yol Azd›-ran”dan tamamen bir “cin” olarak söz edildi¤i görülmektedir.

Halk Kültüründe “Karakura” veya “Kara Ura” Halk kültürümüzdeki insanlar› öldürmeye çal›flt›¤›na inan›lan kötü ruhlardan biri-si de “Kara Ura” veya “Karakura” ad›n› tafl›r. Karakura’n›n sessiz bir ortamda orta-ya ç›kt›¤›na ve insanlar› bo¤arak öldürmeye çal›flt›¤›na inan›l›r. Onun özelikle dü-flünceli ve korku içinde olan insanlara geldi¤i düflünülür. Bazen görünmedi¤i gibibazen de tan›d›k bir kiflinin fleklinde görünür. Geleneksel olarak ondan korkulma-mas› ve Kara Ura oldu¤unu anlar anlamaz ona sald›r›lmas›, ç›¤l›k at›l›p Besmeleçekilmesi gerekti¤i düflünülür.

Halk Kültüründe “Gelincik” Gelincik ad› verilen hayvan›n ola¤anüstü özelliklere sahip oldu¤una, insanlar›nözelikle de kad›nlar›n bütün konuflmalar›n› duyabildi¤ine ve i¤nenin gözünden bi-le geçebildi¤ine inan›l›r. Onu sayg›yla anmayan kad›nlar›n yapt›klar› iflleri bozabi-lir, yemeklerini çalabilir; hatta yak›nlar›n›n ölümü gibi felâketlere bile yol açabile-ce¤ine inan›l›r. Bu nedenle k›rsal kesimde yak›n zamanlara kadar pek çok ev ha-n›m› onu hofl tutmaya ve hakk›nda kötü konuflmamaya özen gösterirdi.

Halk Kültüründe “K›rk Basmas›” Halk kültüründe lohusayla çocu¤unun do¤umdan sonraki k›rk gün içinde hasta-lanmalar›na “k›rk basmas›”, “k›rk kar›flmas›”, “lo¤usa basmas›” gibi adlar verilir.Anneyle çocu¤un bu süre içinde hastalanmamalar› veya k›rk basmamas› için baz›önlem ve çarelere baflvurulur. Bunlar›n en önemlisi, anne ve çocuk k›rk gün sü-reyle evden d›flar› ç›kar›lmaz. K›rkl› kad›nlar ve çocuklar birbirleriyle karfl›laflma-maya dikkat ederler. E¤er lohusayla çocu¤u bu süre içinde d›flar› ç›kmak zorunda


Memorat: Ola¤anüstü güçveya güçlerle görme,dokunma, hissetme vekonuflma yoluyla kurulankiflisel iletiflim ve tecrübeyeba¤l› kiflisel anlat›lar.

kal›rlarsa veya lohusalar birbirleriyle karfl›lafl›rlarsa, k›rk kar›flmas›n› önlemek içinbirtak›m geleneksel kaç›nma ve uygulamalar yap›l›r. Bunlar içinde en yayg›n ola-n› “k›rklama” veya “k›rk ç›karma” denilen özel törendir.

Halk Kültüründe “Kapoz”Geceleri çeflitli k›l›klara girerek veya insanlara tan›d›klar›n›n sesiyle seslenerek on-lar› kand›ran ço¤unlukla uçurum ve benzeri yerlere getirerek düflüp ölmelerineneden olan kötü ruha “kapoz” ya da “kapos” ad› verilir. Bu haliyle kapoz, insanla-r› aldat›p canlar›n› alan ve yer alt› ruhlar›na götüren Erlik’in o¤ullar›n› ve k›zlar›n›ça¤r›flt›rmaktad›r.

Halk Kültüründe “Cad›” (Cazu)Halk kültürümüzde cad› istedi¤i k›l›¤a girebilen ve özelikle geceleri gezerek insan-lara zarar veren büyücü kad›nlara denir. Cad›lar›n peri, cin, fleytan gibi kötü ruh-larla iletiflimde bulundu¤una ve yapt›klar› büyülerin onlar›n yard›m›yla etkili oldu-¤una inan›l›r. Cad›lar›n baz›lar›n›n ölmüfl ve hortlam›fl kifliler oldu¤u inanc› da yay-g›nd›r.

Halk Kültüründe “May›sa”May›salar, Trabzon Çaykara civar›ndan derlenen inan›fllara göre difli ve alevdensaçlar› olan cad›lara (cazu) verilen add›r. May›salar›n ›ss›z yerlerde yaflad›klar›na veburalar› sahiplendiklerine inan›l›r. May›salar, yaylada yap›lan ilk tereya¤›n›n bere-ketini al›rlar. Bu yörede, May›salardan sat›n al›nan ya¤lar, yedi dere geçince insanpisli¤ine dönüflür, inanc› yayg›nd›r.

Halk Kültüründe “H›bilik” (G›bilik) Bir erkek olarak düflülen bu ruh bütün insanlara musallat olur. Uyuyan insanlar›ngö¤sünün üzerine oturur ve onu öldürünceye kadar bo¤az›n› s›kar. Gelene¤e gö-re e¤er H›bilik yakalan›rsa onu yakalayan kifliye çok alt›n getirip onu zengin ede-ce¤ine inan›l›r.

Halk Kültüründe “Arap” ‹nsan veya hayvan k›l›¤›na girebilen, insanlar› korkutan, bazen de göründü¤ü ki-fliyi döven, tafllayan kötü ruha “Arap” ad› verilir. Trabzon civar›nda Arap’›n her yer-de olabilece¤i ve her k›l›¤a girebilece¤ine inan›l›r. Türkiye’nin hemen her yerindegörüldü¤üne dair memoratlar anlat›lan ola¤anüstü varl›klardan birisi de Arap’t›r.Ancak söz konusu anlat›larda karfl›m›za ç›kan Arap kendi bafl›na ba¤›ms›z bir ola-¤anüstü varl›k olarak alg›lanmaz. Ço¤unlukla cinlerin, fleytanlar›n ve benzeri kötüruhlar›n göründü¤ü k›l›klardan (donlardan) birisi olarak düflünülür.

Halk Kültüründe A¤aç Ruhu ve A¤aç Kültü Günümüz Anadolu’sunda a¤aç kültünün ve bununla ilgili uygulamalar›n en yay-g›n oldu¤u topluluklar›n bafl›nda Tahtac› Türkmenleri ve yörükler gelir. Tahtac›Türkmenlerinde özellikle çam, ard›ç, ladin ve göknar, Yörüklerdeyse karadut,çam, ard›ç, ç›nar, elma, aka¤aç (kay›n) ve katran a¤ac› kutsald›r. Tahtac› Türkmen-lerinde Muharrem Ay›nda a¤aç kesilmesi yasakt›r. Ayn› flekilde sal› günleri, a¤açkesmek için do¤ru bulunmaz. Tahtac› Türkmenleri ifle bafllamadan ve bir a¤aç kes-mezden önce a¤açlar için dua okurlar. Tahtac› Türkmenleri y›l›n belirli zamanla-r›nda özellikle a¤ustos ay›nda bayraml›k elbiselerini giyerek Kaz Da¤›’n›n Sar›k›z


Büyü: Birtak›m ola¤anüstügüçler, gizemsel sözler,kutsal say›lan nesnelerarac›l›¤›yla insanlar›, do¤ayasalar›n› etkilemek,istenilen fleyleri elde etmekiçin büyücülerce belirlikurallara ve tekniklereuygun bir biçimdeuygulanan verimsiz, bofl,eylem ve ifllemler.

doru¤u gibi ard›ç, çam, kay›n ve mefle a¤açlar›n›n bulundu¤u yerlerde adak kur-banlar› sunarlar, ilahiler ve dualar eflli¤inde çeflitli dinî törenler yaparlar. Bu flekil-de kutsanan ululanan ve kurban a¤açlara “evliya a¤aç” veya “ulu a¤aç” ad› verilir.Ço¤unlukla bir yat›r veya ziyaret yeri kimli¤indeki bu yerlerden a¤aç kesilmesi ve-ya en küçük bir nesne al›nmas› bile hofl görülmez. Aksini yapanlar›n cezaland›r›-laca¤›na inan›l›r ve bu tür durumlarla ilgili efsane ve memoratlar anlat›l›r. Türkdünyas›n›n hemen her yerinde oldu¤u gibi bu tür kutsal a¤açlara beyaz, sar›, ye-flil, mavi ve k›rm›z› renkli bez çaputlar ba¤lanarak dilek dilenir. Baz› yörelerde iseçeflitli renklerde çaput ba¤laman›n yan›cs›ra bebek isteyenler “beflik”; ev, araba is-teyenlerin küçük ev ve araba maketleri yaparak a¤ac›n dallar›na asmak suretiyledilek diledikleri yayg›n olarak görülür. Ayr›ca, baz› yörelerde bu tür kutsal a¤açla-r›n özellikle de elma a¤açlar›n›n alt›nda bir gece dua ederek ve yerde yuvarlana-rak geçirmenin çocu¤u olmayan kad›nlar›n çocuk sahibi olmas›n› sa¤layaca¤›nainan›l›r.

Halk Kültüründe Su Ruhu ve Su KültüSu kültüyle ilgili uygulamalar günümüz Türkiye’sinde de yayg›nd›r. Birçok çefl-me, p›nar, kuyu ve kaynak “sahipli” ve “tekin olmayan” yerler olarak kabul edi-lir. Yine pek çok suyun kutsal ve flifal› oldu¤u inanc› yay›nd›r. Su temel bir ar›n-d›r›c› olarak düflünülür. Özelikle büyü yap›ld›¤›na inananlar bir akarsuyun üze-rinden geçtiklerinde büyünün bozulaca¤›na ve tesiri kalmayaca¤›na inan›rlar.Yayg›n olarak suya iflenmesi, tükürülmesi vb. flekilde suyun kirletilmesi uygunbir davran›fl olarak görülmez. Suyun daha genel anlamda bir koruyucu ruhu ol-du¤u fikri bile Türk halk kültüründe tamamen kaybolmam›flt›r. Yalova civar›ndaanlat›lan bir efsaneye göre Deniz Ermifli ile Da¤ Ermifli her y›l a¤ustosun ikincihaftas›nda bir araya gelirler. Da¤ Ermifli ile Deniz Ermifli’nin bir araya gelmesiy-le yaz ve k›fl mevsimlerinin çok bereketli geçece¤ine inan›l›r. Deniz Ermifli biryunusun s›rt›nda denizde, sonra denize dökülen bir derede da¤lara do¤ru gider,Samanl› Da¤lar›’na var›r. Derenin kayna¤›nda yunusun s›rt›ndan inen Deniz Er-


Resim 4.2

Geleneksel Hakas(Güney Sibirya)totemine çeflitlirenklerde bezlerba¤lanarak dilektutulur.

mifli, h›zla da¤lardan inen Da¤ Ermifli’yle büyük bir beyaz kayan›n dibinde bulu-flur. Da¤ Ermifli cebinden bir kar topu ç›kar›r, Deniz Ermifli de bir beyaz bal›¤›kayan›n üstünde b›rak›r. Tam bu esnada flimflekler çakar, bulutlar kaynafl›r, f›rt›-nalar ç›kar. A¤ustos’un ikinci haftas›nda bu yörede oluflan gürültüünün sebebibuymufl. Yedi gün süren görüflmenin ard›ndan Deniz Ermifli kayan›n üstüne koy-du¤u bal›¤› suya atar, bal›k canlan›r ve yüzer. Da¤ Ermifli’nin kayadaki kartopuise hiç erimeden tekrar ç›kt›¤› cebe girer. Bu iki ermifl geldikleri yerlere ayn› fle-kilde yolculuk ederek dönerler. Bu her y›l tekrarlan›rm›fl. Bu iki ermiflin bulufla-mamas›, k›fl›n fliddetli yaz›n kurak olmas›na neden olurmufl. Bu efsanede da¤ vedeniz ruhunun bir araya gelip görüflmesi neredeyse mevsim dönüflümünün se-bebi olarak anlat›l›r.

Halk Kültüründe Da¤ Ruhu ve Da¤ KültüMaçka’dan derlenen bir efsanede “da¤ ruhu” inanc›n›n günümüzdeki izleri yeral›r. Bu yöredeki insanlar›n inanc›na göre “Da¤lar Anas›” yayla vakti gelip insanlaryaylaya ç›kt›¤›nda sevinir. Güz mevsimi gelip insanlar k›fll›k evlerine döndüklerin-de üzülürmüfl. Hocan›n biri bu anlat›lanlara inanmaz. ‹nsanlara bunu ispat etmekiçin de k›fl› yaylada geçirmeye karar verir. K›fl bast›r›p etraf ›ss›zlafl›nca ve da¤lar-dan garip sesler gelmeye bafllay›nca hoca çok korkar ve bu seslere dayanamaya-rak ölür. Ölmezden önce de bir kâg›da açl›ktan susuzluktan de¤il Da¤lar Anas›’n›nsesinden ölece¤ini yazar. Yaz gelip insanlar tekrar yaylaya ç›k›nca halk hocay› me-rak eder ve aray›p Karabakan yaylas›nda cesedini bulurlar ve vasiyeti gere¤i onuoraya gömerler. Türkiye’de hemen hemen her da¤›n doru¤unda yer alan yat›r veziyaretler ‹slâmileflmifl bir biçimde “da¤ ruhu” fikriyle kültürel ve ifllevsel sürekli-likler gösterirler.

Halk Kültüründe Ev Ruhu/ Koruyucu ‹yeTürk halk kültüründe yayg›n inançlardan birisi de her evin temelinde yaflad›¤›nainan›lan bu nedenle “temel y›lan›” da denilen ve evin koruyucu iyesi olarak düflü-nülen kara y›lanlard›r. Bu kara y›lanlar evin koruyucu iyesi olduklar›na inan›lmas›nedeniyle mecbur kal›nmad›kça öldürülmezler. Sivas’›n fiark›flla ilçesi civar›ndanderlenen bir “Ev Y›lan›” efsanesinde, evin gelini evde yaflayan kara y›lan› öldür-mesi üzerine flu olaylar›n yafland›¤› anlat›l›r. Geleneksel inan›fla göre y›lan öldürül-dü¤ü zaman kendisini öldürenin resmi gözünde kal›rm›fl, y›lan›n efli böylece onukimin öldürdü¤ünü ö¤renirmifl. Gelin o gece öldürdü¤ü y›lan›n efli taraf›ndan ›s›-r›l›p öldürülür. O günden sonra evde sürekli görülen y›lanlar ve yavrular› bir dahagörülmez olur. Bu yörede, ev y›lan›n› öldürmek zorunda kal›nd›¤›nda mümkünseikisinin birlikte öldürülmesi gerekti¤ine, e¤er birisi öldürülürse gözüne un serpil-mesi gerekti¤ine inan›l›r. Böylece efli öldürülen y›lan eflinin h›rs›zl›k sonucu öldü-rüldü¤üne inand›r›laca¤› düflünülür. Ev y›lanlar› h›rs›zl›k yapmad›¤› için eflinin h›r-s›zl›k yapt›¤›n› ve bu nedenle öldürüldü¤ü zannedip o evden kimseyi öldürmedenterk edece¤ine inan›l›r. Adana’dan derlenen Demirtafl Dede Türbesi’ndeki Kara Y›-lan Efsanesi’nde, bu türbeyi ve orada yatan velinin mezar›n› koruyan befl metreboyundaki bir y›lan anlat›lmaktad›r. Bu tür kutsal yerlerde görülen y›lanlar›n sözkonusu kutsal yerlerde yatan ata ruhunun “don de¤ifltirmifl” (baflka bir canl› veyacans›z k›l›¤›na bürünme) hali olarak da düflünülmesi halk kültürümüzde yayg›nolarak karfl›m›za ç›kar.


Kara Y›lan: Altayinançlar›nda Yeralt› tanr›s›Erlik’i simgeleyen ve O’nunkamç›s› olarak alg›lananmitolojik hayvan.

Don/ton de¤ifltirme:Tanr›sal varl›klar›n veola¤anüstü güçleringörünüfle tafl›n›rken veyaboy, soy, atas›n›nola¤anüstülük gösterirkenbüründü¤ü görünüfl ve k›l›kde¤ifltirmeler.

Halk Kültüründe Evin veya Bir Yerin ‹flgalci Kötü Ruhu, Peri veSahiplenme Halk aras›nda baz› evlerin veya yerlerin iyi niyetli olmayan baz› ruhlar taraf›ndansahiplenildi¤ine ve bunlar›n buralara yerleflenleri çeflitli flekillerde rahats›z ederekkaç›rtt›¤›na inan›l›r. Bu ruhlar›n kökenleri geleneksel olarak orada öldürülmüfl in-sanlardan, peri ve cinlere kadar genifl bir çeflitlilik içinde aç›klan›r. Ancak son za-manlarda cin inanc› gittikçe yayg›nl›k ve a¤›rl›k kazanarak bu tür ola¤anüstü var-l›klar›n tamam›n›n kayna¤› olarak inan›lmaya dönüflmek üzeredir.

Halk Kültüründe Ata Ruhlar›/Atalar KültüAta sözcü¤ü, Türkçe’de sayg› de¤er yafll› kimse veya soyundan gelinen yüzy›llarönce yaflam›fl kimseler ve bunlar›n toplumsal bilinç olarak alg›lanan ruhlar› anla-m›na gelir. Atalar›n ruhlar›n›n toplumsal bilinç olarak alg›lanmas› bir toplulu¤uninanç dünyas›nda yer alan atalar kültüyle iliflkilidir. Atalar kültüyse, ölmüfl olanatalar›n ölüm sonras›nda da tanr›sal ola¤anüstü güçlere sahip olduklar›na inan›l›ps›k›fl›k anlar›nda kendi soylar›ndan yaflayanlara yard›m ettiklerine inan›lmas› esas›-na ba¤l› olarak oluflan inanç ve tap›nç örüntüsüdür. Ata ruhlar›n› hoflnut etmek veonlar›n yard›m›n› dilemek amac›yla ata ruhlar›n›n bulundu¤una inand›klar› yerle-rin ziyaret edilmesi, ruhlar›na adaklar adama, kurban sunma vb. törenler yapmaatalar kültünün tezahür flekilleridir.

Türk halk kültüründe atalar kültü, ‹slâmiyet’in kabul edilmesinden sonra dinîtemel kabullere göre yeniden flekillenerek onlarla uygun ve uyumlu bir hale dö-nüflmüfltür. Bununla birlikte halk aras›nda çok daha eski zamanlara ve mitolojikgeçmifle ait yorumlay›fllar›n yaflamakta oldu¤una rast gelmek mümkündür. Mese-lâ, yak›n zamanlarda sözlü kaynaklardan derlenen bir memoratta ölmüfl atalar›ntopluca, ölen bir akrabalar›n›n ruhunu almaya gelmeleri inanc› flu flekilde anlat›l›r:“Benim de tan›d›¤›m o k›rm›z› yüzlü kifli hastalan›r ve yataklara düfler. Epey za-man hasta yatar. Art›k son nefesini vermek üzere köyün bütün insanlar› toplan›r.Kur’an okurlar. O anda evin etraf›nda çok acayip bir u¤ultu duyulur. Herkes sus-tu¤u halde o u¤ultu devam eder baz› kifliler bundan korkar. Adam son nefesiniverdikten sonra u¤ultu kesilir. Ölen kifli iyi bir insan oldu¤u için daha önce ölenakrabalar›n›n kendisini almaya geldi¤ine inan›rlar.”

Ayn› flekilde bir baflka memorattaysa vefat etmifl bir baban›n k›z›n›n ruhunual›p götürmeye gelmesi ve bunu ertelemesi inanc› flöyle anlat›l›r: “Bir gece yorgunbir flekilde yata¤›ma uzand›m. Aniden gözümün önünde ak sakall› nur yüzlü birdede belirdi. Bu dede y›llar önce ölmüfl olan babamd›. Korkmad›m dokunmak is-tedim. Fakat babam sanki beni engelliyordu. “Gülbahar seni al›p götürmeye gel-dim.” dedi. “Baba ne olursun, Gülhan’› da evlendireyim de beni öyle götür.” de-dim. Babam raz› oldu ve gözümün önünden nur yüzü kayboldu. fiimdi Gülhan’›evlendirdim, iki de çocu¤u var. Nur yüzlü ak sakall› babam san›r›m bir gün benialmaya gelecek.” Bu iki anlat›da da ölmüfl atalar›n ölmek üzere olan yak›nlar›nayard›m etmesi söz konusudur. Kitabî ‹slâm’a göre bu tür bir bilgi olmamas›na ra¤-men halk kültüründe yaflayan bu tür yorumlamalar ve kabullerin kayna¤› gittikçe‹slâmileflmifl bir içeri¤e bürünen atalar kültüdür.

Yeralt›nda Bulunan Tanr›lar, Ola¤anüstü Güçler ve Kutsal RuhlarHalk kültürümüzde yeryüzünde var oldu¤una inan›lan ola¤anüstü güçler ve kutsalruhlara nazaran yeralt›ndaki ola¤anüstü varl›klar›n say›s› daha azd›r. Bunlar›n ba-fl›nda mutsuz ve huzursuz ölü ruhlar› olarak karfl›m›za ç›kan hortlak, varl›¤›na fian-


l›urfa yöresinde inan›lan fiubat kar›s›, bütün Türkiye’de yayg›n olarak inan›lan vekorunmak için pek çok uygulama ve kaç›nmalar yap›lan hazine veya gömü iyesiolarak adland›rabilece¤imiz hazineyi koruyucu ruhlar belli bafll›lar›d›r.

Halk Kültüründe HortlakTürk halk kültüründe yak›n zamanlara kadar ölen bir kiflinin evinde çenesi ba¤lana-rak bafl taraf› K›bleye do¤ru gelecek flekilde yat›r›l›p üzerine bir çarflaf at›larak üstüneb›çak ve sabun gibi nesneler konularak bafl›nda en az bir kiflinin bulundu¤u halde birgece bekletilmesi yayg›n bir uygulamayd›. Bu bekleme esnas›nda ölünün yan›nda hiçkimse olmaz ve bir kara kedinin cesedin üzerinden atlamas› halinde o kiflinin “hort-layaca¤›”na inan›l›rd›. Bu nedenle de ne olursa olsun mevtan›n yan›nda en az bir ki-flinin bulunmas›na dikkat ederlerdi. Ço¤unlukla da bu grup gelenin gidenin eksik ol-mad›¤› 10-15 kiflilik bir topluluk halinde olurdu. Bir dikkatsizlik neticesinde bir kara-kedinin ölünün üzerinden atlamas› sonucu ölen kifli mezar›na gömülse de hortlaya-rak geceleri kalk›p dolaflaca¤›na ve rast geldi¤i insanlar› korkutaca¤›na hatta öldürü-ce¤ine inan›l›rd›. Bu tür ölülere hortlak ad› verilir. Bunlar yukar›da verdi¤imiz veyabenzeri nedenlerle eksik bir ifllem yap›lmas› nedeniyle tam olarak di¤er dünyaya in-tikal edememifl rahats›z ve insanlara zarar veren ölü ruhlard›r. Türk flamanist inançla-r›ndaki “körmöz”lere benzerler. Ya özel tekniklerle yeniden öldürülmeleri ya da ek-sik kalan ifllemin de yap›lmas›yla yeniden gömülmeleri gerekti¤ine inan›l›r.

Halk Kültüründe fiubat Kar›s›Her y›l›n flubat ay›nda evlerin bahçesindeki kuyulardan ç›kan cad› fleklindeki kötübir ruha fianl›urfa civar›nda “fiubat kar›s›” ad› verilir. fiubat kar›s›, çocuklar› anne-ba-balar›n›n veya bir yak›nlar›n›n sesiyle kuyuya do¤ru ça¤›r›r ve kuyuya yaklaflan ço-cuklar› kuyuya çekip bo¤du¤una inan›l›r. fiubat kar›s› inanc›n›n kuyu etraf›nda ge-liflmifl olmas› ve çocuklar›n can›n› almas› onun yeryüzünden ziyade yeralt› dünya-s›yla iliflkili eski bir mitolojik varl›¤›n kal›nt›s› oldu¤unu düflündürmektedir.

Halk Kültüründe Hazine veya Gömü ‹yeleriTürk halk kültüründe yayg›n inan›fllardan birisi de saklanan hazinelere yap›lan birtak›m t›ls›m ve büyülerle onlar›n baz› ola¤anüstü güçler taraf›ndan “sahip”lenilece¤i-ne inan›lmas›d›r. Bu flekilde “sahipli hazine”lerin kaz›lmas› esnas›nda söz konusuola¤anüstü gücün de¤iflik k›l›klara girerek kaz› yapanlar› korkuttu¤una hatta çarpa-ca¤›na inan›l›r. Halk kültürümüzde bu konumdaki ola¤anüstü varl›klarla ilgili pekçok efsane ve memorat anlat›l›r. Hazine veya gömü iyeleri resmi veya kitabî ‹slâmîö¤retinin yay›l›p yayg›nlaflmas›yla yavafl yavafl cin inanc›yla birleflmekte veya do¤ru-dan geleneksel cin anlat›lar›na dönüflmektedirler. Bu süreç ayn› nedenlerle hemenhemen Türk halk kültüründe var olan veya varl›¤›na inan›lan bütün ola¤anüstü güç,ruh vb. mitolojik varl›klar taraf›ndan da yaflan›lmaktad›r. Türk halk kültüründe bin-lerce y›l “Albast›, Karabasan, A¤›rl›k”, “Demirk›ynak” gibi adlar, farkl› k›l›k ve kiflilik-ler olarak inan›lan ola¤anüstü varl›klar gittikçe ‹slâmilefltirilip tek tip bir “cin” anlay›flve yorumlay›fl› içinde asimile edilerek sosyal ve kültürel hayatlar› sona ermektedir.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye(‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, 2007), Esat Korkmaz’›n Eski Türk ‹nançlar› ve fiamanizm Te-rimleri Sözlü¤ü, (‹stanbul Anahtar Yay›nevi, 2003), Celal Beydili’nin Türk Mitolojisi Ansiklo-pedik Sözlük (Ankara: Yurt Yay›nlar›, 2005) adl› kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Yukar›da yer alankonu bafll›klar›yla ilgili daha detayl› bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.


Körmöz: Altay inançlar›ndahastal›klara neden oldu¤unainan›lan fleytani ölü ruhu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sizce, Türk halk kültüründe binlerce y›l “Albast›, Karabasan, A¤›rl›k”, “Demirk›ynak” gibiadlar, farkl› k›l›k ve kiflilikler olarak inan›lan ola¤anüstü varl›klar niçin gittikçe ‹slâmile-flerek tek tip bir “cin” anlay›fl ve yorumlay›fl› içinde asimile edilerek yok olmaktad›r?

Türk Halk Kültüründe Kozmogonik Unsurlar Nelerdir?Günümüz Türk halk kültüründe kozmoloji mitleriyle ilgili olarak yaflamakta olanpek çok unsur vard›r. Bu kozmolojik unsurlar samanyolu, günefl, ay, dünyan›nflekli, deprem, yerleflim yeri kökeni, tekrarlanan zaman, ateflin kökeni, bitkiler vehayvanlarla ilgili mitler gibi alt bafll›klara ayr›labilir.

Halk Kültüründe SamanyoluTürk halk kültüründe Samanyolu’nun oluflumu insan›n varl›¤›n› evrene yans›tma-s›yla iliflkilidir. Buna göre Samanyolu’nun saman h›rs›z› bir kocakar›n›n veya birbaflka çeflitlenmede bir hac›n›n çald›¤› samanlarla birlikte kaç›p giderken döktü¤üsamanlara dayand›r›ld›¤› görülür. Elaz›¤ civar›ndan derlenen bir efsanedeyse Sa-manyolu flöyle anlat›l›r: “Zaman›nda Samanyolu yedi kardeflmifl. Bir gün bunlar›nbabalar› ölür. Babalar›n›n cenazesini haz›rlayan kardefller, onu bir tabuta koyupdefnetmek için yola ç›karlar. Tabutu omuzlar›na alan dört kardefl onu tafl›rken di-¤er üç kardefl de, onlar› takip eder. Ancak en arkadaki kardefl biraz aksak oldu¤uiçin, iyice geride kal›r ve böylece bir s›ra halinde yollar›na devam ederler.” Bu efsa-ne Samanyolu’nun oluflumunu ve günümüzdeki halini almas›n› aç›klamaktad›r.

Halk Kültüründe Günefl ve AyGünefl ve Ay’›n oluflumunun da insana dayand›r›larak çeflitli efsanelerde anlat›ld›-¤› görülür. Örne¤in Mu¤la civar›ndan derlenen bir efsaneye göre: Eskiden bir ka-d›n›n bir erkek bir de k›z çocu¤u varm›fl. Çocuklar birbirleriyle geçinemiyorlar-m›fl.Anneleri yemek haz›rl›yormufl. K›z çocu¤u bafl›n› y›k›yormufl. Bunlar her gündövüflüyorlarm›fl. Erkek çocu¤u ablas›n› sinirlendirmifl. Ablas› elinin tersiyle erkekçocu¤un surat›na vurmufl. Anneleri beddua etmifl, “‹nflallah biriniz ma¤ribe (ba-t›ya) biriniz maflr›ka (do¤uya) düflersiniz, birbirinizi hiç göremezsiniz” demifl.Annelerinin bedduas› tutmufl. K›z çocu¤u Günefl, erkek çocu¤u da Ay olmufl. Bun-dan dolay› Günefl sabah, Ay da akflamlar› do¤arlarm›fl. Bu anlat›da, iki kardeflinsürekli kavga etmeleri ve bundan b›kan annelerinin bir araya gelememeleri fleklin-de beddua etmesi, Günefl ile Ay’›n bir araya gelememelerinin nedeni olarak göste-rilmektedir. Bir baflka ifadeyle bir do¤a olay› insani bir iliflki düzleminde kiflileflti-rilmek suretiyle aç›klanmakta ve kökeni izah edilmektedir. Ayn› flekilde, Ay’›n yü-zeyindeki flekillerde k›zkardeflin elinin tersiyle yüzüne vurmas› sonucu iz b›rakma-s› veya bir baflka anlat›da iki kardeflin kavga ederken k›z kardeflin erkek kardeflinyüzüne hayvan pisli¤i atmas› sonucu olufltu¤u anlat›lmaktad›r. Tunceli’den derle-nen bir efsanede k›zg›n günefl bac›, hamur yuma¤›n› ay›n yüzüne çarpar ay›n üze-rindeki siyah lekeler bu flekilde oluflur.

Adana’dan derlenen bir efsanede ay erkek, günefl k›zd›r. Sabah erken do¤makiçin kavga ederler. Günefl hamurlu elini ay›n yüzüne çarpar. Bu nedenle ay›n yü-zü çaparl› kal›r. Bu kavgadan sonra günefl gündüz ay da gece do¤maya bafllar.

Erzincan ve Tunceli civar›ndan derlenen bir baflka efsanede ay ve günefl kar-deflmifller. Güneflin gece ve gündüz dönüflümlü do¤al›m önerisine ay, gece do¤-maya korkaca¤›n› söyleyerek karfl› ç›km›fl. Günefl de aya ›fl›klar›n› verece¤ini vekorkmamas›n› söylemifl.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Sivas civar›ndan derlenen bir efsanede ay erkek, günefl k›zd›r. Birbirlerine âfl›k-t›rlar. Evlenmeye karar verirler. Onlar›n birbirlerini sevmelerini çekemeyen bir “ca-z› kar›s›” (cad› kad›n) ay hakk›nda yalan yanl›fl bilgiler vererek günefli ondan so-¤utur. Ay ise olan bitenden habersiz güneflin etraf›nda dolan›p durmaya devameder. Bir gün günefl, aya bofluna peflinden dolanmamas›n›, onunla evlenmeyece-¤ini söyler. Ay güneflin bu sözlerine bir anlam veremez ve günefle, k›yamete dekümidini yitirmeyece¤ini bir gün kendisinin suçsuz oldu¤unu anlayaca¤›n› söyler.Güneflle ay›n iliflkileri bu flekilde sona ermifl. Fakat ay, günefli her “onbeflleme-si”nde hasretle görmek istermifl. Günefl de ay›n gözüne parmaklar›n› uzatarak ken-disini görmesini engellermifl. ‹nsanlar›n günefle bakamamalar›n›n nedeni de buy-mufl. Güzeller güzeli bir k›z olan günefl kendisini göstermemek için insanlar›n gö-züne ›fl›ktan parmaklar›n› uzat›rm›fl. Türk halk kültüründen sözlü kaynaklardanderlenen bu efsanelerin tamam›nda ay ve güneflin insan kökenli olarak izah edil-di¤i görülmektedir.

Halk Kültüründe Gök Kufla¤›Halk aras›nda gök kufla¤›n›n alt›ndan geçenin erkekse k›z, k›zsa erkek olaca¤›inanc› yayg›nd›r. Bu flekliyle gök kufla¤› cinsiyetleri de¤ifltirebilen ola¤anüstü gü-ce sahip mitolojik bir varl›k olarak düflünülmektedir.

Halk Kültüründe Dünyan›n fiekliHalk kültürümüzde dünyan›n flekli Yalova civar›ndan derlenmifl bir efsanede fluflekilde anlat›l›r: Suda büyük bir bal›k yaflamaktad›r. Bu bal›¤›n s›rt›nda kocamanbir kaplumba¤a bulunmaktad›r. Bu kaplumba¤an›n da s›rt›nda bir öküz durmakta-d›r. ‹flte dünya bu öküzün boynuzlar› aras›ndad›r. Öküzün tam karfl›s›nda deli birsivrisinek vard›r. Sivrisinek i¤nesini ç›kar›p öküze: “E¤er dünyay› döndürmezsenbeynine girer, i¤nemle seni sokar›m” dermifl. Öküz de sivrisine¤in korkusundandünyay› gece gündüz devaml› döndürmekteymifl.

Halk Kültüründe Deprem Halk kültürümüzde depremlerin olma nedeni bir Elaz›¤ efsanesinde flöyle aç›kla-n›r: Yerlerin damarlar› varm›fl ve bu damarlar›n uçlar› taa Kaf Da¤›’n›n arkas›na ka-dar ulafl›rm›fl. Her damar›n da bafl›nda bir melek varm›fl. Dünyan›n herhangi biryerinde insanlar günahkâr olduklar› zaman Allah, o yerden geçen damar›n mele-¤ine damar› çekmesini buyururmufl. O melek de, damar› hafifçe çekti¤inde korku-lan depremler olurmufl.

Halk Kültüründe Yerleflim Yerinin KökeniHalk kültürümüzde hemen her yerleflim yerinin kökenini, tarihini veya kuruluflu-nu anlatan hikâyeler ve efsaneler vard›r. Bunlar›n hepsi mitolojik özellikler tafl›-maz. Fakat baz› yerleflim yerinin kökenini anlatan efsanelerin kozmolojik unsurlariçerdi¤i ve mitolojik bir boyut tafl›d›¤› görülür. Yalova’ya ba¤l› Esadiye’nin kuruluflefsanesinin de bu tür kozmolojik bütünlü¤e dayand›r›ld›¤› görülür. Bu efsaneyegöre, Kafkasya’da yaflayan Gün Baba (Ata) ile Yer Ana’n›n o¤lu, sevdi¤i k›z› bula-bilmek için düflünde gördü¤ü yere gitmek için izin isteyip yola düfler. Bat›’ya do¤-ru giden bu yi¤it flimdiki Esadiye Köyü’nün camisinin bulundu¤u yere geldi¤indeat›ndan inip uyur. Rüyas›nda gördü¤ü yafll› bir bilge ona arad›¤› yerin buras› oldu-¤unu burada yaflay›p mutlu olaca¤›n› ve bu yerin ad›n› Esadiye koymas›n› söyler.Yi¤it uyan›r ve oraya evini kurup yerleflir. Yerin ve gö¤ün o¤lunun buraya gelip


yerleflmesi fikri son derece dikkat çekicidir. Çünkü, Esadiye Köyü’nün kuruldu¤uyer, yerin ve gö¤ün birleflti¤i yer olarak mitolojik bir önem arz eder. Bu düflünceadeta Türk mitolojisindeki yerden gö¤e yükselen eksen veya Alt›nkaz›k fikrinindevam› niteli¤indedir. Gün Ata ve Yer Ana’n›n o¤lu olan yi¤idin ilk konaklad›¤›yere daha sonra köyün camisi yap›l›r. Hem bu yerin kutsall›¤›n› hem de oraya ya-p›lan caminin kutsall›¤›n› artt›ran ve ‹slâmilefltiren bu mitolojik motifler, eski Türkmitolojisine ait unsurlar›n Türk halk kültüründeki geçirdikleri de¤iflim ve dönü-flümleri aksettiren güzel bir model olarak da ayr› bir önemi tafl›maktad›r.

Halk Kültüründe Mevsim Dönüflümü, Tekrarlanan Zaman Halk kültürümüzde mevsimlerin dönüflümünü ve tekrarlanan zamanlar› aç›klayanmitolojik efsaneler vard›r. Bunlardan Elaz›¤ civar›ndan derlenen birisi, flubat ay›n›ny›l›n en k›sa ay› olmas›n›n nedenini flöyle aç›klamaktad›r: Henüz mevsimin k›fl ol-mas›na ra¤men tepedeki filizi yemek için giden tekeyi gören Mart ay›, kendisi gel-meden tekenin bahar havas›na girmesine k›zar. Yalvararak fiubat ay›ndan ikigün borç al›r ve bir f›rt›na ç›kar›r. Filiz yemeye giden teke bu f›r›t›na da so¤uktandonarak ölür. Çünkü Mart ay›n›n fiubat’tan ödünç iki günü unuttu¤u ve geri ver-medi¤i inanc›yla, halk aras›nda bu olaydan sonra fiubat ay›n›n 28 gün çekti¤ineinan›l›r. Donup ölen tekenin ad›n›n “Tuflkek” olmas› nedeniyle de fiubat ay›n›nson günlerinde ç›kan f›rt›naya “Tuflkek F›rt›nas›” denilir. Bu mitolojik efsanede,hem fiubat ay›n›n y›l›n en k›sa ay› olmas›n›n ve hem de daimi olarak y›l›n belli birzaman›nda oluflagelen bir f›rt›nan›n kökeni aç›klanmaktad›r. Cans›z tabiat olaylar›adeta bir insan gibi davranan canl› varl›klar olarak gösterilmektedir.

Türk halk kültüründe son derece yayg›n olan “Kocakar› F›rt›nas›” ve efsaneside köken aç›klayac› mitsel bir anlat›d›r. Bu anlat›da, kuluçkaya yatan kuflu görün-ce vaktinden önce yaylaya ç›kan bir yafll› kad›n›n ç›kan f›rt›nada ölümden dön-mesi anlat›l›r. Bu olay üzerine yaza yak›n ç›kan bu f›rt›naya “Kocakar› F›rt›nas›”denilir.

Ayn› flekilde, Yaz mevsiminin gelifli üzerine Sivas civar›nda “Doksan (Doksan-c›l) Kuflu Efsanesi” anlat›l›r. Yaz mevsiminin gelifli Doksan Kuflu’nun yuvas›ndanç›kmas›na ba¤l›d›r. Doksan Kuflu yeralt›nda yuva yapan bir kufltur. Kar düfler düfl-mez bu kufl yuvas›na doksan tane küçük tafl al›r. Her gün yuvas›ndan bir tanesinid›flar›ya atar. Yuvada bir tane tafl kal›nca say›l› f›rt›nalardan “Abr›l›n Befli F›rt›nas›”olur. Doksanc›l Kuflu ertesi gün son tafl› atar ve yaz geldi diyerek yuvas›ndan ç›-kar. Yaz mevsiminin de “Bir kuflum var ötmeyince, bir otum var bitmeyince, bengelmem.” demesinin nedeni budur. Bu yüzden halk kültünde “Doksan Kuflu ötme-dikçe yaz gelmez” denilir.

Yalova civar›nda anlat›lan bir efsaneye göre Deniz Ermifli ile Da¤ Ermifli her y›la¤ustosun ikinci haftas›nda bir araya gelirler. Da¤ Ermifli ile Deniz Ermifli’nin biraraya gelmesiyle yaz ve k›fl mevsimlerinin çok bereketli geçece¤ine inan›l›r. Bu ikiermiflin buluflamamas›, k›fl›n fliddetli yaz›n kurak olmas›na neden olur.

Türk mitolojisindeki “On ‹ki Hayvanl› Takvim Miti”ni karakter ve olufl bak›mla-r›ndan benzer motifleri ça¤r›flt›ran bu mitolojik efsaneler kültürel süreklili¤i göster-mesi aç›s›ndan önemli bir yere ve role sahiptir.

Osman Turan. 2004. On ‹ki Hayvanl› Türk Takvimi, ‹stanbul: Ötüken Yay›nlar›. Bu eserdenbahsi geçen Türk takvimi hakk›nda detayl› bilgiye sahip olabilirsiniz.


On ‹ki Hayvanl› Takvim: Herbiri bir hayvan ad›yla an›lanve 12 y›ll›k bir devre halindetamamlanan bir takvimsistemi. Türklerin icat etti¤ive yüzy›llar boyuncakulland›¤› bu takvim halenküçük de¤iflikliklerle Çinlilertaraf›ndan kullan›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Halk Kültüründe Ateflin Kökeni Mersin Tafleli Platosu’ndan derlenen bir efsanede ateflin kökeni flöyle anlat›l›r: Al-lah, Hz. Adem’i yaratt›ktan sonra meleklerine cehennemden dünyaya atefl getir-melerini buyurur. Melekler, cehennemden atefl isterler. Cehennem, ateflinin dün-yay› mahvedece¤ini söyleyerek meleklere atefl vermez. Allah bunun üzerine hurmakadar atefl getirmelerini isteyerek melekleri tekrar gönderir. Cehennem bu kadarateflinin bile dünyay› mahvedece¤ini söyleyerek gene melekleri geri çevirir. Allahmelekleri üçüncü kez gönderdi¤inde zerre kadar atefl getirmelerini ister. Meleklercehennemden dünyaya zerre kadar atefl getirirler. Cehennemden getirilen bu ate-fli bir da¤›n üzerine koyarlar bu da¤ erirmifl ve k›v›lc›mlar ç›km›fl. Atefl de bu k›v›l-c›mlardan ço¤alm›fl. Bal›kesir Ayval›k civar›nda anlat›lan bu efsanenin bir çeflitlen-mesinde Cehennem’den al›nan zerre kadar atefl, denizlerin dibinde 70 kere y›kan-d›ktan sonra da¤›n üzerine konulur. Bu suda 70 kere y›kanm›fl cehennem atefli bi-le da¤› eritir ve k›v›lc›mlar› kulland›¤›m›z ateflin kökenidir, fleklindedir.

Halk Kültüründe BitkilerHalk kültürümüzde bitkilerin kökeniyle ilgili pek çok mitsel efsane vard›r. Bun-lardan birisi Do¤u Karadeniz bölgesinden derlenmifltir ve “Avad Dikenleri”yle il-gilidir. Avad dikeni bu bölgede son derece yayg›n olarak bulunur ve çi¤nenipkanayan bir yere yap›flt›r›ld›klar›nda kan› durdurmak amac›yla halk hekimli¤in-de de kullan›l›rlar. Efsaneye göre, Hz. Ali düflmanlar›ndan kaç›p bir ma¤araya s›-¤›n›r. Allah’a yard›m amac›yla dua edince avad dikenleri büyüyerek ma¤aran›na¤z›n› tamamen kapat›rlar. Düflmanlar› Hz. Ali’yi bulamazlar. Bunun üzerine Hz.


Resim 4.3

On ‹ki Hayvanl›Türk Takvimi

Ali avad dikenlerinin çok olmas›n› diler. Bu duadan sonra avad dikenleri uzarlarve her tarafa yay›l›rlar. Bu efsaneyle Do¤u Karadeniz’de çok yayg›n olan ve halkt›bb›nda kullan›lan bu bitkilerin çokluk nedeni kutsal bir kifli olan Hz. Ali’ye da-yand›r›l›r.

Ayn› flekilde “çam sak›z›”n›n kökeni de halk kültürümüzde bir mitsel efsanedeHz. Muhammed ile iliflkilendirilerek anlat›l›r. Bu efsaneye göre, Hz. Muhammedterleyince aln›ndaki teri s›y›r›p çam a¤ac›na do¤ru atm›fl. Bu olaydan sonra çama¤ac›ndan sak›z akmaya bafllam›flt›r. Bu nedenle de çam sak›z› her derde deva birilaç olarak halk t›bb›nda (folk medicine) kullan›lmaktad›r. Halk dininde “gerçek”olarak inan›lan bu inaç ve onun kökenini izah eden bu mitsel efsane Hz. Peygam-bere dayand›r›larak ayn› zamanda ‹slâmilefltirilmektedir.

Adana civar›ndan derlenen bir efsaneyse çay›n kökenini aç›klamaktad›r. Bu ef-saneye göre bir derebeyi çaresiz bir hastal›¤a tutulur. A¤lamaktan göz kapaklar› fli-fler yaflama iste¤i kalmayan derebeyi fliflen göz kapaklar›n› kesip atar. Bunlardanda çay bitkisi oluflur. Çay›n verdi¤i k›rm›z› renk ile gözün a¤lamaktan k›rm›z› olu-flu, göz kapaklar›n›n kesilip at›lmas›yla oluflan kan k›rm›z›s› aras›ndaki benzerlik-lerle bir iliflki kurulmufltur.

Halk kültürümüzde bitkilerin kökenleriyle ilgili bir efsane de, “kendir otu”ylailgilidir. Bu efsanede eflinin iste¤i üzerine annesini öldüren bir adam›n, annesininyüre¤inin dile gelmesiyle, piflman olmas› ve Allah’tan kendisine ceza vermesini is-temesi bunun üzerine adam›n ölmesi ve öldü¤ü yerde “kendir otu”nun bitmesi an-lat›l›r. O günden sonra da kendir otunun bafl›ndan tokmak hiç eksik olmam›flt›r,denilerek ip yap›lmak üzere bu otun tokmakla dövülmesi ifllemi de hem bir cezaolarak aç›klanmakta hem de bu ifllemin kökeni aç›klanmaktad›r. Bir baflka ifadey-le, bu efsanede, anneyi öldürmenin ne kadar büyük bir suç oldu¤u ortaya konul-maktad›r. Annesini öldüren bir bitkiye dönüfltürülmekte ve sürekli tokmakla dö-vülmektedir. Ana katili o¤ulun ruhu bir bitkiye dönüfltürülerek varl›¤›n› sürdürürve sürekli olarak dövülerek ebedî bir ilahi cezaya çarpt›r›lm›fl olmaktad›r.

Halk Kültüründe Hayvanlar Çeflitli hayvanlar›n nas›l yarat›ld›klar› ve kökenleri hakk›nda Türk halk kültüründepek çok efsane ve halk inanc› vard›r. Hayvanlar›n kökenleri hakk›ndaki bu efsa-nelerde Türk mitolojisinin en erken döneminden beri ruhu aslî unsur olup bede-nin de¤iflebilirli¤i ve dönüflebilirli¤ini kabul eden “ton de¤ifltirme” (don de¤ifltir-me) inanc›n›n ve buna ba¤l› motiflerin yayg›n oldu¤u görülür. Ço¤unlukla hayvan-lar›n oluflumlar›n› veya kökenlerini aç›klayan bu efsanelerde aç›klama bilgisi, kut-salla iliflkisi ve insana ait de¤er ve toplumsal düflüncelerin tabiate yans›t›lmas› yo-luyla oluflturuldu¤u ve mitlere ba¤land›¤› görülmektedir.

Halk kültüründe kurt: Türk halk kültüründe kurt ile ilgili yüzlerce inan›fl, uy-gulama ve efsane vard›r. Daha önceki ünitelerde Türk mitolojisindeki yeri ve öne-mine dair verilen bilgiler düflünüldü¤ünde günümüzde de böylesine yayg›n birkültürel olgu olarak karfl›m›za ç›kmas› do¤ald›r. Nitekim Erzincan civar›ndan der-lenen bir efsanede de bu izleri görebiliriz. Efsaneye göre, yolda kurtlar›n sald›r›-s›na u¤rayan bir adam bir karaa¤aca t›rmanarak beklemeye bafllar. Sabahleyin et-raf›n a¤arma¤a bafllamas› vakti, kurtlar karlar›n üzerine yatarak ulumaya bafllarlar.O s›rada gökten yuvarlak madeni para fleklinde nesneler ya¤maya bafllar. Kurtlarya¤an cisimleri yedikten sonra oradan uzaklafl›rlar. Kurtlar›n gitti¤inden emin ol-duktan sonra adam a¤açtan yere iner. Kurtlara gökten ya¤an o cisimlerden birisi-ni yer ve tokluktan üç gün üç gece yemek yiyemez. Aç kurtlar›n gökten ya¤an


ola¤anüstü bir nesneyle beslenmesini konu edinen bu efsane kurt ve gö¤ün Türkmitolojisindeki ola¤anüstü yer ve anlamlar›yla iliflkili ve süreklilik tafl›yan bir nite-liktedir.

Halk kültüründe köpek: Köpe¤in yarat›l›fl›yla ilgili halk kültürümüzde pek çokefsane vard›r. Bunlardan birisine göre, bir gün fleytan kendi cinsiyle birlikte gezer-ken bir düzlü¤e rast gelir. Orada çamurdan yap›lm›fl insan fleklinde içi bofl bir küpgörür. fieytan bunun ileride bafl›na bela olaca¤›n› söyleyerek üzerine türür. AllahTeâla Cebrâil’i göndererek fleytan›n tükürdü¤ü yeri temizletir. Cebrâil fleytan›n tü-kürü¤ünü atar o tükrük bir köpek olur. Bugünkü köpekler onun yavrular›d›r.Onun için hayvanlar içinde insana en yak›n olan köpeklerdir.

Halk kültüründe baykufl, karga, serçe: Efsaneye göre, Hz. Süleyman kar›s›na kufltüyünden yatak yapmak için kufllara haber gönderir ve onlar›n tüylerini gelip dök-melerini ister. Kufllar içinde sadece baykufl kar›s›n›n sözüne uyup kufllar› tüysüz vekorumas›z b›rakaca¤› için Hz. Süleyman’› ay›plar. Serçe ve karga da davete geç gel-dikleri için ayaklar› b›kag›lan›r. Bu yüzden de sekerek yürürler. Hatas›n› anlay›p ka-bul eden Hz. Süleyman baykuflun günde bir serçe yeme iste¤ini geri çevirmez.

Halk kültüründe yarasa: Yarasan›n tüysüz olmas› ald›¤› bir bedduaya ba¤lan›r.Efsaneye göre Hz. Süleyman kufl tüyünden bir saray yapmak ister. Fakat yarasa ifli-ni bahane ederek tüylerini vermeye gitmez. Bunun üzerine Hz. Süleyman beddu-a edince yarasan›n tüyleri dökülür.

Halk kültüründe keklik: Kekli¤in ayaklar›n›n ve gagas›n›n k›rm›z› oluflu bir ef-sanede flöyle aç›klan›r. Efsaneye göre, Hz. Zekeriya kendisine isyan eden ümme-tinden kaçarken kavak a¤ac› ikiye ayr›l›r ve onu içinde saklar. Fakat keklik “gakkavak gak kavak, gak kavak” diyerek onun yerini belli eder. Düflmanlar› kava¤› bi-çip Hz. Zekeriya’y› öldürürler. Keklik Zekeriya peygamberin kan›n› içti¤i için a¤z›ve ayaklar› k›rm›z› olmufltur.

Halk kültüründe yusufçuk: Halk kültürümüzde Yusufçuk kufluyla ilgili pek çokefsane anlat›lmaktad›r. Mu¤la yöresinden derlenen bir efsanede Nasuh ve Yusufadl› iki kardeflin önce üvey anne, sonra devden kaçmas›, teyzelerinin verdi¤i tarak,çak› ve i¤neyi kullanarak devden kurtulma çabalar›n›n sonuçsuz kalmas› anlat›l›r.Kardefller çaresiz kal›rlar. Allah’a ya tafl ya da kufl olmak üzere dua eden kardefl-ler, kufl olurlar ve birbirlerini “Yusuf koyunlar› buldun mu?” ve “Nasuh koyunlar›buldun mu?” diye ararlar. Kufllar›n ötüfllerinde ç›kard›klar› sesleri benzeterek kö-kenlerini aç›klayan bu efsane onlar›n yarat›l›fllar›n› da ortaya koymaktad›r.

Halk kültüründe pepuk kuflu: Elaz›¤ civar›ndan derlenen bir efsaneye göre bukuflun asl›nda biri erkek di¤eri k›z, iki kardefl oldu¤u anlat›l›r. Bunlar da¤dan kengertoplamaya giderler. Erkek kardefl k›z kardeflin torbas›n›n delik olmas›n› bilmedentoplad›klar› kengerlerin torbada olmamas›n›n suçunu k›z kardefle atarak onu vurupöldürür. Çünkü üvey annelerinden korkmaktad›rlar. Fakat torban›n delik oldu¤unugörünce utanc›ndan Allah’a dua ederek kendisini kufla dönüfltürmesini ister. Böyle-ce kufl olan erkek kardefl “pepu, pepu, pepu” diye öterek k›z kardeflini arar.

Halk kültüründe çürük çaylak: A¤as›n›n at›n› suya götürüp ata su içirtmedengeri getiren at bak›c›s›na a¤as› beddua eder: “Hayvan›m› susuzluktan yak›p kurut-tun. Allah da seni bir çürük çaylak eylesin, susuzluktan yan›p kuruyas›n. K›yame-te kadar da¤da bay›rda, havada, ovada “Su, su!” diye ba¤›r dur. A¤as›n›n duas› ka-bul olunca, at bak›s›c›s› çürük çaylak olur ve “Su, su!” diye ba¤›r›r durur.

Halk kültüründe güvercin: Efsaneye göre, güvercin torunlar›ndan eziyet görenbir ninedir. Tanr›’dan kendisini kufl k›lmas›n› diler. Duas› kabul olunur. Bu neden-le güvercin ötmesi ninenin “Büyü¤ü dövdü, ortanca sövdü, küçü¤ü kovdu.” flek-


linde yak›nmalar›d›r. Toplumsal düzenle iliflkilendirilen bu efsanede büyükleresayg› gösterilmesinin gere¤i vurgulan›r. ‹nsan ahlak› ve toplum hayat›yla ilgili birkonu olarak büyüklere sayg› göstermek, hayvanlar dünyas›na yans›t›lm›fl, güverci-nin ve sesinin kökeni de buna dayand›r›lm›flt›r.

Halk kültüründe kedi: Kedinin nas›l düflerse düflsün ayaklar› üzerine düflmesi,s›rt›n›n yere gelmemesi için ald›¤› hay›r duaya ba¤lan›r. Efsaneye göre namaz k›-lan bir sahabeyi sokmak üzere olan bir y›landan kurtarmas› üzerine sahabe kedi-ye “K›yâmete kadar s›rt›n yere gelmesin!” diye dua eder. Bu nedenle de kedi dai-ma dört aya¤› üzerine düfler.

Halk kültüründe kaplumba¤a: Kaplumba¤an›n kökeniyle ilgili olarak anlat›lanbir efsaneye göre periflan bir ihtiyar k›l›¤›ndaki H›z›r’›n ekmek iste¤ini bahçesindeekmek pifliren bir kad›n reddeder ve hakaret ederek onu kovar. H›z›r s›nanmay›kaybeden ve cimrili¤ini ortaya koyan bu kad›na beddua ederek, “Ekmek yapt›¤›ntahta yata¤›n, hamur yo¤urdu¤un tehne yorgan›n olsun; k›yâmete kadar bunlar› ta-fl›yas›n, doymak bilmeyesin!” der. Bunun üzerine kad›n kaplumba¤aya dönüflmüflve ka¤lumba¤an›n ne kadar yerse yesin doymay›fl›n›n nedeni de buymufl.

Halk kültüründe ay›: Dilenciye yün vermemek için yünler içine giren a¤a, çoba-n›na da kendisinin orada olmad›¤›n› söylemesini ister. Dilenci k›l›¤›ndaki dervifl “Ay›,ay›! Kalk!” demifl, a¤a yünün içinden ay› olarak ç›km›fl ve ay› böylece yarat›lm›flt›r.

Halk kültüründe köstebek: Tevrat ve Kur’an’da ad› geçen zengin Karun, Elaz›¤civar›ndan derlenen bir efsaneye göre, mal› ve mülküyle övünüp kibirlendi¤i içinTanr› taraf›ndan cezaland›r›l›p köstebe¤e dönüfltürülür. Köstebe¤e dönüfltürülerekcezaland›r›lan Karun, k›yâmete dek topra¤›n alt›nda kaybetti¤i hazinesini arar.

Halk kültüründe kat›r: Halk kültüründe kat›r›n do¤urmamas› firavunun Hz. ‹b-rahim’i yakaca¤› odunlar› sadece ona tafl›tabilmesine ba¤lan›r. Odunlar› tafl›d›¤›için Tanr› onun neslini üretmeyerek k›s›r b›rakarak onu cezaland›rm›flt›r.

Halk kültüründe tavflan: Tavflan›n kökeniyle ilgili bir efsaneye göre, aybafl›olunca kanl› bezi göstermek ay›pt›r diye eskiden utan›rlarm›fl. Fadime Ana (Hz.Fatma): “Babam geldi, kanl› bezi ben ne yapay›m, görünmesin.” demifl. Bez o antavflan olmufl. O günden beri tavflan aybafl› oluyor. Tavflan›n kökenini aç›klayanbu efsane insanlar›n de¤er yarg›lar›n› tabiate yans›tmaktad›r.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye(‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, 2007), Celal Beydili’nin Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük(Ankara: Yurt Yay›nlar›, 2005) adl› kitaplar›ndan al›nm›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafl-l›klar›yla ilgili daha detayl› bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.

Türk halk kültüründeki kozmolojik unsurlar›n büyük bir ço¤unlu¤unun ‹slâm dininin bü-yük flahsiyetlerine ba¤lanmas›n›n sizce nedeni ne olabilir?

Türk Halk Kültüründe Antropogonik Unsurlar Nelerdir?Halk kültürümüzde insan›n yarat›l›fl› veya türeyifli, a¤aç ana/ata ve hayvan ana/atabafll›klar› alt›nda toplanabilecek antropogonik unsurlar yaflamaktad›r.

Halk Kültüründe ‹nsan›n TüreyifliSözlü kültürümüzde insan›n türeyifliyle ilgili yer yer dinsel bilgilerle de kar›flm›flpek çok mitolojik efsane vard›r. Bunlardan Adana civar›ndan derlenmifl birisinegöre, Hz. Adem ile Havva’n›n ya¤murlu bir günde, çamurdan bir sürü bebek yap-t›¤› ve Allah’›n bu bebeklere can vererek insanlar› yaratt›¤›na inan›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Mu¤la Tahtac› Türkmenleri aras›ndan derlenmifl bir baflka efsanedeyse, Adembabay› Cenab-› Allah yaratt›, Havva Ana ise Adem Baba’dan türedi. ‹kisi evlendi-ler, çocuklar› oldu. Böylece insanlar türedi. Havva, Adem Baba’ya dedi ki: “Biz ço-cuk yap›yoruz, ama keramet sen de mi ben de mi?” Adem Baba “Allah bilir.” dedi.Havva Ana “Hay›r, keramet bende, ben olmasam çocuk nas›l olacak. Ben olmasamsen çocuk yapamazs›n.” dedi. Adem Baba “Allah bilir.” dedi. ‹kisi iddialaflt›lar. ‹ki-mizin menisini (dölünü) tüpleyelim, bakal›m hangimizinki tutacak. Adem Baba birtarafa gitti¤i zaman, Havva Ana Adem Baba’n›n tüpünü olmas›n diye sallam›fl. Do-kuz ay on gün sonra tüpleri aç›p bakm›fllar. Havva anan›n tüpü aç›ld›¤›nda y›lan,ç›yan, kan oluyor, bir de tavflan türüyor oradan.

Hz. Adem’in tüpünü aç›yorlar. Bir o¤lan çocu¤u dünyaya geliyor. Bir aya¤› sa-kat. Havva Ana tüpü sallad›¤› için bir aya¤› sakat kal›yor. Sakat da olsa çok güzelyak›fl›kl› bir o¤lan çocu¤u bu. O o¤lan yani Hz. Sûd dünyaya geliyor ve büyüyor.Büyüdükten sonra onun emsali hatun bulunam›yor. Cenab-› Allah Gülüfü Nadî is-minde bir melek gönderiyor. Hz. Sûd, Gülüfü Nadî ad›ndaki melekle evleniyor. Omelekten türeyenler peygamber sülalesi oluyor. Bütün peygamberler o kökten ge-liyor. Bu mitolojik efsane, dinsel nitelikteki bir konu olan ilk insanlar›n Hz. Ademve Havva’n›n yarat›l›fl› ile bafllamakta, insan›n kökeni buna dayand›r›lmaktad›r.Daha sonra insan›n türeyiflinde kad›nl›k m› yoksa erkeklik mi daha önemli sorusutart›fl›lmaktad›r. Bu tart›flma ataerkil bir sosyo-kültürel yap›n›n ürünü olarak erkek-li¤in daha önemli oldu¤u vurgusunu yapan bir kurgu içinde ifllenmektedir. Efsane-ye göre Havva’n›n yani kad›n›n tüpünden y›lan, ç›yan, kan ve tavflan gibi kötü un-surlar türemifltir. Erkekten ise do¤an o¤lan çocu¤u, kutsal bir ruhla, melekle evlen-mekte ve kutsal insanlar›n, peygamberlerin soyu buradan gelmektedir. Böylecepeygamberlerin kökenini aç›klayan bir köken miti oluflturmaktad›r. Ayn› zamandada erkeklik ve ataerkillik yüceltilmifl olmaktad›r. Bu efsanede dikkat çekici bir un-sur Türkçe’ye son yüzy›lda girmifl bir kelime olan “tüp”ün adeta “tüp bebek” kav-ram›n› ça¤r›flt›racak flekilde kullan›lmas›d›r. Bu da bize efsanelerin de¤iflime ve dö-nüflüme aç›k yönlerini göstermesi bak›m›ndan önemlidir.

Halk Kültüründe A¤aç Ana/AtaHalk kültürümüzde izlerini takip edebildi¤imiz eski mitlerden birisi de a¤aç ana/atakültüyle ilgili olanlard›r. A¤aç ana/ata kültüyle ilgili mitolojik efsanelere, Yalova’danderlenmifl ve muhtemelen zaman içinde güncellenirken daha akla uygun hale geti-rilmifl flu örnek verilebilir: Yalova’da Alt›nova ile Hersek Köyü aras›nda yöre sakin-lerinin “Gebe Ç›nar” dedikleri büyük bir ç›nar vard›r. Bu ç›nar›n ve ad›n›n flöyle biröyküsü anlat›l›r. Bir ifl için tek bafl›na yola ç›kan genç hamile bir kad›n› yolda do¤umsanc›lar› tutar ve do¤umu bafllar. Kendisini bu ç›nar›n alt›na atan kad›n k›fl mevsi-minde bu a¤ac›n kovu¤u içinde do¤urur. Bebe¤inin göbe¤ini tafl ile kesen genç ka-d›n kan kayb›ndan ölür. Ertesi gün yoldan geçenler ç›nar›n kovu¤undan gelen be-be¤in a¤lama sesini duyarlar. Bebe¤i ve genç kad›n›n cesedini bulurlar. Bu olaydansonra bu ç›nara “Gebe Ç›nar” ad›n› koyarlar. Bu efsanedeki a¤aca “gebe” s›fat›n›nverilmesi a¤açtan türeme mitiyle iliflkili olmal›d›r. Ancak efsaneyi yak›n zamanlardaanlatan veya yaz›ya geçiren muhtemelen daha inand›r›c› olmak amac›yla do¤umu ç›-nara de¤il de genç bir kad›na yapt›rm›fl olmal›d›r. Dikkat edilirse, anlat›c› kad›n› ifl-levini yerine getirdikten sonra öldü¤ünü belirterek onu hemen ifllevsizlefltirir. Mo-dern ça¤›n ak›lc› ve olgucu mant›¤› karfl›s›nda mitlerin ve efsanelerin inand›r›c›l›kla-r›n› yitirmelerinin karfl›s›nda yaflanan konusal de¤iflim ve dönüflümleri de bu anlat›da net bir biçimde gözlemek ve örneklemek mümkündür.


A¤aç ana/ata: ‹nsanl›¤›nvarolufl veya bir toplulu¤unsoy kayna¤› olarak alg›lananve ezelden beri var oldu¤unainan›lan tap›nç konusu,a¤açla simgelenen ana veyaata ruhu.

Halk Kültüründe Hayvan Ana/AtaÖnceki ünitede Türk mitolojisinde son derece yayg›n bir yere sahip oldu¤unu gör-dü¤ümüz hayvan ana/ata kökenli türeyiflle ilgili kültler ve mitler en az bin y›ld›r ‹s-lâmiyet’i kabul etmifl Türkiye Türkleri aras›nda do¤al olarak son derece zay›flam›flolmakla birlikte tamamen ortadan kalkmam›flt›r. Bu ba¤lamda, Trabzon’un fialpa-zar› ilçesi Geyikli beldesinden derlenen, insan›n geyikten türeyifli mitinin izlerininyer ald›¤› bir mitolojik efsane örnek olarak verilebilir. Bu efsaneye göre, Geyiklibeldesinde yaflayan bir kad›n önce kocas›n› kaybeder sonra da iki o¤lundan biri-sini. Kad›n ikinci o¤lunun da ölümünü görmemek için çocu¤unu bir a¤aç kovu¤u-na koyup ölüme terk eder. Günler sonra art›k öldü¤ünü zannetti¤i çocu¤unu göm-mek için geri geldi¤inde bir elik keçisinin (geyik) çocu¤unu emzirdi¤ini görür. Ge-yik, kad›n› görünce kaçar. Kad›n köyüne geri döner ve köyün ad› bu olaydan son-ra Geyikli olur. Bu köyde yaflayan Bayraktar sülâlesi günümüzde de bu çocu¤unsoyundan türediklerine inanmaktad›rlar. Bu nedenle de geyik eti yememektedirler.Daha önceki ünitede verdi¤imiz “bozkurttan türeyifl” mitinde oldu¤u gibi bu gü-nümüz Anadolu anlatmas›nda geyi¤in bozkurtun yerine ana ifllevi üstlenmifl olma-s› söz konusudur. Ayn› flekilde Orta Asya’dan da baflta K›rg›zlar olmak üzere “ge-yikten türeyifl”le ilgili pek çok mitolojik efsane derlenmifltir.

Trabzon fialpazar›’ndan derlenen efsanede, soyunu geyi¤in emzirdi¤i çocu¤aba¤layan sülâlenin geyik eti yememesi onu, bir anne olarak kutsal görmesinden-dir. Bu en eski atalar›n› türeten veya yaflamas›n› sa¤layan geyik adeta bir totemhayvan konumundad›r. Bu nedenle de geyik etinin yenilmesi bir yasak ve tabu ha-line gelmifltir. Dahas›, bu efsanede Türk mitolojisine ait pek çok anlat›da görülena¤açtan ve hayvandan türemenin de izleri yer al›r. Çocuk do¤urulup a¤aca b›rak›-l›r, daha sonra geyi¤in emzirerek onu yaflatt›¤› görülür. Bu efsane sözlü kaynaklar-dan son 15 y›l içinde derlenmifltir. Ne hayvandan türemenin ne de a¤açtan türe-menin eski kutsall›¤›n› sürdüremedi¤i modern ça¤da ve 1000 y›l› aflk›n bir zaman-d›r ‹slâmiyeti kabul etmifl bir Türk toplumunda bu mitolojik efsanenin bu haliylebile yaflayabilmifl ve günümüze kadar gelebilmifl olmas› içerdi¤i arkaik motifler ba-k›m›ndan adeta sözlü kültürel bir mucizedir. Do¤al olarak bu mitolojik köken ef-sanesi pek çok de¤iflime ve dönüflüme u¤ram›flt›r. Dahas›, modern bir zamandafantastik diye alg›lanabilecek bir olay örgüsü anlat›n›n inand›r›c›l›¤›n› sa¤layabil-mek için mant›¤a ve akla uygun bir hale getirilmifltir. Dikkat edilirse, çocuk önceinsandan do¤makta sonra a¤aç ve geyikle iliflkilendirilmektedir. Bu durum tama-men hayvandan türemenin örtük bir biçimde anlat›n›n temelini oluflturmas›ndan-d›r. Zaten, kad›n›n çocu¤unu a¤aç kovu¤una b›rakmas›n›n etkileyici bir nedeneba¤lanamamas› da aç›kça bunu ortaya koyar niteliktedir. Köken veya türeyifl mit-lerinde gördü¤ümüz insanlar›n a¤açtan veya hayvandan türeyen çocuklar› bulmak›sm›ysa tekrar annenin devreye sokulmas›yla tamamlanm›flt›r.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye(‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, 2007), Esat Korkmaz’›n Eski Türk ‹nançlar› ve fiamanizm Te-rimleri Sözlü¤ü (‹stanbul Anahtar Yay›nevi, 2003) adl› kitaplardan al›nm›flt›r. Yukar›dayer alan konu bafll›klar›yla ilgili daha detayl› bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.

Mitolojik efsanelerde baz› motif ve unsurlar›n de¤ifltirilerek akla ve mant›¤a uygun halegetirilerek güncellenmelerinin nedenlerini tart›fl›n›z.


Hayvan ana: Soy kayna¤›olarak alg›lanan ve ezeldenberi var oldu¤una inan›lantap›nç konusu, hayvanlasimgelenen ana ruhu.

Hayvan ata: Soy kayna¤›olarak alg›lanan ve ezeldenberi var oldu¤una inan›lantap›nç konusu, hayvanlasimgelenen ata ruhu.

Totem: Bir toplulu¤un,boyun veya bir bireyin atas›ya da koruyucusu oldu¤unainan›lan, hayvan, bitki veyanesne.

A¤aç kovu¤u: Türkmitolojisinde özelikle K›pçakTürklerine ait efsanelerdetasar›mlanan ve a¤aç-anan›n rahmi olarak kabuledilen oyuk veya çukurluk.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Türk Halk Kültüründe Eskatolojik Unsurlar Nelerdir?Dünyan›n ve evrenin sonuna dair mitsel unsurlar Türkiye’de ço¤unlukla resmi din-sel ö¤retiyle içiçe geçmifl bir biçimde karfl›m›za ç›kar. Türk Halk kültüründe sözükaynaklardan derlenen bir efsanede K›yamet’in nas›l kopaca¤› flöyle anlat›l›r: K›ya-mete yak›n dünyayaya gelip kötülük saçaca¤›na inan›lan Deccal, her gece dünya-y› fethetmek için asas›n› haz›rlar, ama Allah’›n emriyle uykuya dalar ve sabah kalk-t›¤›nda asas›n› kar›ncalar taraf›ndan yenildi¤ini görür, amac›na ulaflamaz. Bu ne-denle kar›ncalar›n öldürülmesi halk aras›nda do¤ru bulunmaz.

K›yamet’e yak›n bir zamanda Yecüc ü Mecüc denilen iki yarat›k gelecekmifl.Bunlar›n boyu çok k›saym›fl. Arpa köklerini almak için ok att›klar›nda flafl›r›rlar.Çünkü arpa kökleri onlar›n boylar›ndan kat be kat büyükmüfl. “‹nsanlar bunlar›nas›l yiyormufl?” diye birbirlerine sorarlarm›fl. Yecüc ü Mecüc dünyadaki bütün ni-metlerini yedikten sonra Deccal dünyaya gelirmifl. Halk çok aç, a¤›zlar›na koyacakbir lokma ekmek yokmufl. Bunu bilen Deccal, asas›n› yere vurup enva-i çeflit yemek sofralar›n› halk›n önüne serermifl. E¤er iman› olan ve nefsine hakimolanlar bundan yemezlerse do¤rudan cennete gireceklermifl. Fakat nefsine hakimolamay›p bu yemeklerden yiyenlerse cehenneme gireceklermifl. Ayr›ca Deccal’inkötülüklerinden kurtulman›n bir yolu varm›fl. O yol da, camilere s›¤›nmakm›fl.Deccal de gittikten sonra K›yamet kopacakm›fl.

Türk halk kültüründe dünyan›n sonunu veya K›yameti konu alan bir baflka mi-tolojik efsanedeyse, Hristiyanlar ve Müslümanlar aras›nda büyük bir savafl olacak-m›fl. Bu savafltan sa¤ kurtulanlar günahs›z olacaklarm›fl ve bunlar 40 y›l daha yafla-d›ktan sonra K›yamet kopacakm›fl. K›yametten sonra mahfler yerindeyse insanlarç›r›lç›plak bir vaziyette olacaklarm›fl. Bu insanlar›n birbirlerini görmemeleri için deinsanlar›n gözleri kafalar›n›n üzerinde olacakm›fl. Herkes 30’lu yafllarda olarak Al-lah’›n huzuruna ç›kacaklarm›fl. O mahfler yerinde insanlar terlediklerinde çamurolacakm›fl. Amelleri iyi olanlar çamura az batacaklarm›fl. Amelleri kötü olanlarsaçamura çok batacaklarm›fl. Zurna çalanlar›n dilleri zurna fleklinde olacakm›fl. Ha-ram mal yiyenlerin kar›nlar›nda envai çeflit haflarat olacakm›fl. Namaz k›lmayanlark›zg›n bir sac›n üzerinde namaz k›lacaklarm›fl. Saçlar› aç›k olan kad›nlar ise saçla-r›ndan as›lacakm›fl. Günahkârlar benzeri cezalar göreceklermifl.

Burada yedi kap› varm›fl. Bunlardan alt›s› cehennem biri ise cennet kap›s›ym›fl.E¤er bir kad›n›n do¤um s›ras›nda ölen çocuklar› varsa, o çocuklar›n ruhu cehen-nem kap›lar›n› tutacaklarm›fl. Bu cehenneme önce inanmayanlar (kâfirler) at›lacak-larm›fl. Sonra günahkâr Müslümanlar cehenneme at›lacaklarm›fl. Bu esnada Pey-gamberimiz de ümmetini görmek için heyecanla gelir. Allah da günahkârlarla gü-nahs›zlar aras›na bir perde çeker. Peygamberimiz sadece günahs›zlar› görecekmifl.fieytan cehenneme at›lanlarla dalga geçecekmifl. Günahkâr Müslümanlar cezalar›-n› çektikten sonra da cennete girebilecekmifl. Ama daha önceden cehennemde ol-du¤una dair bir iflareti de olacakm›fl.

Bu tür yer yer dini bilgilerle içiçe geçmifl mitolojik efsanelerden birisi de ‹stan-bul’dan derlenmifltir. Bu anlat›ya göre, K›yametin ne oldu¤u belli de¤ilse de, dün-yan›n nihayeti (sonu) yaklafl›nca kedi köpek yanyana yatacak, kurt ile kuzu dostolacak, herkes Allah’› unutup yaln›z paraya tapacak, kad›nlar art›k do¤urmayacak,yollar k›salacak, binalar ço¤alacak ve zina artacak denir ve bunlar k›yamet alame-ti say›l›r. K›yamet günü güneflin bat›dan do¤aca¤›n›, Yecüc ve Mecüc denilen par-mak kadar mahlûklar ç›kacak bunlar›n müzika çala çala sokaklarda dolaflacaklar›-n›, müzika sesini iflitenlerin pencerelere koflacaklar›n›, pencerelerden Yecüc veMecüc denilen mahlûklar› görenler aras›nda günahl›lar›n bafllar›nda boynuzlar ha-


s›l olaca¤›n›, zaten k›yamet gününe kadar dünyada müslüman kalmayaca¤›n›, k›-yamet kopunca dünyan›n dümdüz olaca¤›n› ve her türlü hayat›n sona erece¤inisöyleyenlere ‹stanbul’da s›k rastlan›l›r. Bu anlat›da k›yametin hem evrenin hem detoplumsal düzenin çökmesi olarak düflünüldü¤ü aç›kça görülmektedir. Özelliklekedi-köpek, kurt-kuzu gibi do¤alar› gere¤i birbirine z›t hayvanlar›n al›fl›lm›fl›n d›-fl›nda ve beklenmedik davran›fllar sergilemeye bafllamas› bir anlamda topyekünevrensel ve toplumsal düzenin ortadan kalkmas›n›n iflaretleri olarak verilmesi sözkonusudur.

K›yametin alâmetleri (öncü iflaretleri) aras›nda say›lan Deccal’a dair yap›lan tas-virler de son derece dikkat çekici mitolojik motiflerin kullan›ld›¤› görülür. Meselâ,Deccal’i bir elinde su bir elinde atefl olan bir yarat›k olarak tan›mlayan bir anlat›-da, eskatolojik durum gere¤i al›fl›lm›fl davran›fl kodlar›n›n de¤iflimine vurgu yap›-larak “ancak bu yan›lt›c› bir durum, çünkü suyu tercih edenler atefli kabul etmifl gi-bi olacaklar, atefli tercih edenler ise suyu kabul etmifl gibi kurtulufla erecekler” de-nilmektedir.

Bu tür simgesel de¤iflimlerle dünyan›n ve evrenin sonunun geldi¤inin anlat›l-mas›ndaki en büyük yer ve rol Günefl’e aittir. Günefl’in, insan yaflam›n›n “günlük”veya “gündelik hayat” dedi¤imiz en yayg›n ve önemli zaman dilimini belirlemede-ki yer ve rolüne denk bir biçimde evrensel olarak bütün mitoloji geleneklerindeson derece etkin bir biçimde merkezi oluflturdu¤u görülür. Bu nedenle günefl bir-çok mitoloji gelene¤inde yarat›c› tanr› veya güç olarak karfl›m›za ç›kar. Somuttansoyuta basitten karmafl›¤a do¤ru geliflti¤i düflünülen insanl›k düflüncesinde pekçok mitolog baz› soyut ve karmafl›k tanr›sal düflünce ve motiflerin arkas›nda güne-flin var oldu¤unu ileri sürmüfllerdir.

Türk halk kültüründe ‹slâm kökenli dinsel bilgiler aras›nda da yer alan K›yametalâmeti olarak “güneflin bat›dan do¤up do¤udan batmas›” bu ba¤lamda son dere-ce dikkat çekicidir. Konuyla ilgili bir anlat›da, k›yamet inanmayanlar›n üstünde ko-pacakt›r. Günefl bat›dan do¤up do¤udan batacakt›r. Gök ve yer yar›lacak. Göktenk›zg›n ya¤lar, yerden kaynar sular ç›kacak. Da¤lar un ufak olacak ve y›ld›zlar dö-külecektir. Bu flekildeki ifadelerle anlat›lan kozmolojik sistemin alt-üst olmas›d›r.Bu, bir önceki ünitede ele ald›¤›m›z Orta Asya’dan flamanist Türkler aras›ndan der-lenmifl “Kalganç› Çak” adl› eskatolojik mit anlat›s›ndan çok da farkl› de¤ildir. Özel-likle yeri tutan dayanaklar olarak da¤lar›n ifllevini yitirmesi, gökteki y›ld›zlar›n ye-re dökülmesiyle mevcut kozmolojik sistemin çöküflünün çok benzer ifadelerle an-lat›lmas› kültürel ve ifllevsel süreklilik aç›s›ndan dikkat çekicidir.

Bu bölümde anlat›lan bilgilerin büyük bir k›sm› Muharrem Kaya’n›n Mitolojiden Efsaneye(‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, 2007), Özkul Çobano¤lu’nun “Türk Mitolojisi”, Türk Dünyas›Ortak Edebiyat Tarihi, C-I (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar›, 2001), Celal Beydi-li’nin Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (Ankara: Yurt Yay›nlar›, 2005) adl› kitaplardanal›nm›flt›r. Yukar›da yer alan konu bafll›klar›yla ilgili daha detayl› bilgilere bu kaynaklar-dan ulaflabilirsiniz.

Sizce, Türk halk kültüründe eskatolojik mitlerin sadece K›yamet ile ilgili olmas›n›n nede-ni nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


Kültür Nedir? Kültürün en basit ve yal›n tan›m›, “bir toplumuntopyekün hayat tarz›” fleklindedir. Biraz daha ge-nifl bir tan›m›yla kültür, insanlar›n biyolojik kal›-t›mlar›n›n ötesindeki ihtiyaçlar›n›n, doyumlar›n›nve doyumsuzluklar›n›n yaratt›¤›, flekillendirdi¤i,içerik kazand›rd›¤› ve insanlar›n ö¤renme yoluy-la edindi¤i, infla etti¤i maddi ve manevi birikimi,de¤erleri, yönelimleri, duygu ve düflünce dünya-lar›, sosyal davran›fllar›, teknolojileri ve sanatlar›-n›n tamam›n› ifade eder. Kültür insan taraf›ndanmeydana getirilerek bafllang›c›ndan bu yana, do-¤aya (nature) eklenmifl yaratmalar, donatmalarbütünün ad›d›r.

Halk Kültürü Nedir? Gündelik bilgi veya halkbilimsel bilgi, duyum vealg›ya dayanan, deneme-yan›lma ile elde edilen,bilen (suje)-bilinen (obje) iliflkisinin sezgi yoluylaoluflan sezgisel ve empirik (deneyimsel) bir bilgi-dir. Örne¤in romatizmal› bir insan›n, ya¤murunya¤mas› ile romatizma a¤r›s› aras›ndaki neden-so-nuç iliflkisini bilmeden ya¤murun ya¤aca¤›n› söy-lemesi bu tür bir bilgidir. Zamanla eskiyen bilim-sel bilgiler ve onlara dayal› gelifltirilmifl eski tekno-lojiler de popülerleflip yayg›nlaflarak gündelik bil-gi veya halkbilimsel bilgiye dönüflebilir. ‹flte, birkültürde bu tür bilginin ve ona dayal› yaflant›lar›noluflturdu¤u tabakaya “halk kültürü” ad› verilir.

Halk ‹nanc› Nedir? Halk inançlar›, mitoloji baflta olmak üzere eskidinlerden aktar›lanlarla resmi dinin inançlar›n›ntürlü nedenlerle genifl halk y›¤›nlar› aras›nda çe-flitlenerek ald›¤› yeni yorum ve inan›fl flekilleri-dir. Bunlar, “resmî” veya “kitabî” din ö¤retisinitemsil eden din adamlar› ve bilginlerince ço¤un-lukla, “yanl›fl”, “sap›k”, “hurâfe” veya “bat›l inanç”olarak adland›r›lmak suretiyle resmi dinin d›fl›n-da olduklar› vurgulanan, ço¤u zaman mitolojiyleiç içe geçmifl bir halde, halk dinine ait yayg›ninan›fl flekilleri, yorum ve uygulamalard›r.

Efsane Nedir? Birçok dilde “mit”le neredeyse ayn› anlamda kul-lan›lan “efsane” (legend) anlat›m türü Türk mito-lojisinde de mitlerin en yo¤un olarak yer ald›¤›

sözlü kültür ürünleridir. Bir baflka ifadeyle, efsa-neler halk inançlar› ve halk dininin yans›t›ld›¤›türlerin bafl›nda gelir. Efsane “yak›n veya uzakgeçmiflte de olsa tarihî bir dönemde yer alan veanlatanla dinleyenin gerçek oldu¤una inand›¤›bir hikâye veya anlat›”d›r.

Türk Halk Kültüründe Teogonik Unsurlar Ne-lerdir? Mitlerin, tanr›lar›n veya benzer ola¤anüstü güçle-rin do¤uflu ve oluflumu konu çeflidine “teogonimitleri” denir. Türk halk kültüründe yer alan te-ogonik unsurlar›n gökyüzünde bulunanlar› Gü-nefl, Ay ve y›ld›zlard›r. Yeryüzünde bulunan tan-r›lar, ola¤anüstü güçler veya kutsal ruhlar olarakkarfl›m›za Umay, çocu¤un efli, Albast›, Karabasan,Kara Koncolos, Karakura, Erkebit, H›rtik Murtik,Demirk›ynak, Sar›k›z, Kul, Çarflamba Kar›s›, YolAzd›ran, fiubat Kar›s›, Kapoz, May›sa, Arap, H›z›r,Bozatl› ‹htiyar, a¤aç ruhu, su ruhu, da¤ ruhu diyeadland›r›lan varl›klar olarak ç›kmaktad›r. Yeral-t›ndaysa Hortlak, fiubat Kar›s›, Hazine veya Gö-mü iyeleri gibi teogonik unsurlar yer al›r.

Türk Halk Kültüründe Kozmogonik Unsurlar Ne-lerdir? Gökyüzü baflta olmak üzere evrenin veya tek teknesnelerin oluflumuyla ilgili mitlere “kozmolojimitleri” denir.Türk Halk kültüründe kozmolojimitleriyle ilgili olarak yaflamakta olan unsurlarsamanyolu, günefl, ay, dünyan›n flekli, deprem,yerleflim yeri köken, tekrarlanan zaman, ateflinkökeni, bitkiler ve hayvanlarla ilgili mitlerdir.

Türk Halk Kültüründe Antropogonik UnsurlarNelerdir? ‹nsan›n yarat›l›fl› ve türeyiflini konu edinen mitle-re antropogonik mitler denir. Türk halk kültü-ründe insan›n yarat›l›fl› ve türeyifli, a¤aç ana/atave hayvan ana/ata bafll›klar› alt›nda toplanabile-cek antropogonik unsurlar›n yaflamaktad›r.

Türk Halk Kültüründe Eskatolojik Unsurlar Ne-lerdir? Dünyan›n ve evrenin sonunu konu edinen mitlere“eskatoloji mitleri” ad› verilir. Türk halk kültüründeK›yamet inanc›n›n sözlü kaynaklardan derlenmiflve mitolojik motifler tafl›yan çeflitlenmeleri vard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç

8NA M A Ç


1. Halk kültüründe “mit”lerin yer ald›¤› türlerin bafl›n-da ...... ve ...... gelir. Bunlar› di¤er sözlü edebiyat türle-ri takip eder.Yukar›daki cümlede bofl b›rak›lan yerler afla¤›dakilerinhangisiyle do¤ru olarak tamamlanabilir?

a. halk inançlar›/masallarb. halk inançlar›/destanlarc. halk inançlar›/mesellerd. halk inançlar›/f›kralar e. halk inançlar›/efsaneler

2. Afla¤›dakilerden hangisi halk kültürümüze göre, yer-yüzünde var oldu¤una inan›lan geleneksel ola¤anüstübir varl›k de¤ildir?

a. Karakurab. Karabasanc. Kara Koncolosd. Karafak›he. Albast›

3. Türk halk kültüründe çocuklara aile büyüklerininad›n›n verilmesi hangi kült ile iliflkili olabilir?

a. Anne ve babalar kültüb. Da¤lar ve a¤aç kültüc. A¤aç kültüd. Analar kültüe. Atalar kültü

4. “Bal›kesir’in Bigadiç Da¤lar›’nda yaflayan ve a¤aç,hayvan hatta futbol topu dahil her k›l›¤a girebilen veaniden ortaya ç›k›p korkunç sesler ç›kararak insanlar›korkutan ve son derece pis kokan bir yarat›kt›r. Görün-dü¤ü insan›n iflah olmay›p delirdi¤ine inan›l›r.”Bu parçada anlat›lan özelliklere sahip ola¤anüstü varl›-¤›n ad› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Demirkonratb. Demirb›çakc. Demirk›ynakd. Demirkundake. Demirtokat

5. Afla¤›daki Türk boylar›ndan hangisinde MuharremAy›’nda a¤aç kesilmesi yasakt›r?

a. Kafl›kç› Yörüklerindeb. Tahtac› Türkmenlerinde c. Dodurga Türkmenlerinded. Kand›ra Türkmenlerindee. Tahtal› Yörüklerinde

6. Bu tür simgesel de¤iflimlerle dünyan›n ve evrenin so-nunun geldi¤inin anlat›lmas›ndaki en büyük yer ve rol...... aittir.Bu cümlede bofl b›rak›lan yer afla¤›dakilerin hangisiyledo¤ru olarak tamamlanabilir?

a. Dolunay’ab. Ay’ac. Kardefl’ed. Günefl’ee. Samanyolu’na

7. Antropogoni mitlerinin konusu afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. ‹lk Musa’n›n yarat›l›fl›b. ‹lk ‹sa’n›n yarat›l›fl›c. ‹nsan›n ilk yarat›fl›d. ‹lk insan›n yarat›l›fl›e. ‹lk mitlerin yarat›l›fl›

8. Teogoni mitlerinin konusu afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Tanr›lar›n ac›mas›zl›¤›b. Tanr›lar›n yok olufluc. Tanr›lar›n yok ediflid. Tanr›lar›n tanr›s›zl›¤›e. Tanr›lar›n oluflumu

9. Kozmoloji mitlerinin konusu afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Evrenin yok oluflub. Evrenin evrolufluc. Evrenin oluflumud. Evrenin doluflumue. Evrensizlik oluflumu

10. Eskatoloji mitlerinin konusu afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Evrenin bafl›b. Evrenin sonuc. Evrenin ortas›d. Evrenin solue. Evrenin sa¤›



Altay Yarat›l›fl Destan›

Dünya bir deniz idi, ne gök vard›, ne bir yer,Uçsuz bucaks›z, sonsuz sular içindeydi her yer!Tanr› Ülgen uçuyordu, yoktu bir yer konacak,Uçuyordu, ar›yordu, kat› bir yer, bir bucakKutsal bir ilham ile, nas›lsa gönlü doldu, Kay›ptan gelen bu ün, ona bir çare buldu.Göklerden gelen bir ses, Ülgen’e buyruk verdi:- Tut önündeki fleyi hemen yakala! dedi.Ülgen bu emre uydu, uzatt› ellerini,‹çinden tekrarlad›, Seman›n sözlerini.Denizden ç›kan bir tafl, f›rlad› ç›kt› yüze,Hemence tafl› tuttu, bindi tafl›n üstüne!Art›k Ülgen memnundu, rahat› bulmufl idi, Üzerinde duracak bir yeri olmufl idi.Göklerin emri ile, bulunca Ülgen durak,Art›k vakit gelmiflti, gökleri yaflatacak!Ülgen hep düflünmüfltü, ta göklere bakarak:- Bir dünya istiyorum, bir soyla yaratay›m!Bu dünya nas›l olsun, ne boyla yaratay›m!Ülgen hep düflünmüfltü, ta göklere bakarak:- Bunun çaresi nedir, ne yolla yaratay›m!Bir Ak-Ana var idi, yaflard› su içinde,Ülgen’e flöyle dedi, göründü su yüzünde:- Yaratmak istiyorsan, sen de bir fleyler Ülgen,Yarat›c› olarak, flu kutsal sözü ö¤ren!De ki hep, “Yapt›m oldu! Baflka bir fley söyleme!Hele yarat›r iken, “Yapt›m olmad›! Deme!”Ak-Ana bunu dedi, sonra kayboluverdi,Denize dal›p gitti, bilinmez oluverdi.Ülgen’in kula¤›ndan bu buyruk hiç ç›kmad›,‹nsana bu ö¤üdü iletmekten b›kmad›:- Dinleyin ey insanlar! Var’› yok demeyiniz!Varl›¤› yok deyip de yok olup gitmeyiniz!Ülgen yere bakarak: - Yarat›ls›n Gök! Demifl.Bu buyruk üzerine, üstünü Gök bezemifl!Tanr› Ülgen durmam›fl, ayr›ca vermifl sal›k, Bu dünyan›n yan›na, yarat›lm›fl üç bal›k.Bu büyük bal›klar›n, üstüne dünya konmufl,Bal›klar çok büyümüfl, dünyaya destek olmufl.Dünyan›n yanlar›na iki de bal›k konmufl,Dünya gezer olmam›fl, bir yerde kal›p donmufl.Bir baflka bal›k ise, yere gerilmifl imifl,Kapkaranl›k kuzeye, bafl› çevrilmifl imifl,Ortadaki bal›¤›n bafl› tam kuzeydeymifl,Tufan hemen bafllam›fl, yönü az de¤iflseymifl.Onun bafl› her zaman tam yönde durmal›ym›fl,Bu yön hiç de¤iflmeden, kuzeyde olmal›ym›fl,

Onun bafl› az düflse, tufanlar bafllar imifl,Tufanda taflan sular, dünyay› kaplar imifl, Bafl› zincirler ile bu yüzden ba¤lanm›flt›,Bafl›n oynamamas›, bu yolla sa¤lanm›flt›,Zincirler ba¤lanm›flm›fl, ortadaki dire¤e,Bal›k n’olur, ne olmaz, k›m›ldamas›n diye!Tanr› bal›k iflini, verdi Mand›-fiire’yeMand›-fiire düzeltti, bafl› dönse nereye,Günlerden bir gün yine yer suya gömülmüfltü,Çünkü bal›¤›n bafl› afla¤›ya düflmüfltü,Dünya yarat›l›nca, Tanr› rahat› seçti,Oturmak için yine, Alt›n-Da¤’›na geçti.Çok büyük bir da¤ idi, Alt›n-Da¤ dedikleri,Ayla Günefle de¤er, gökteydi delikleri.Bulunurdu Alt›n-Da¤, gökle yer aras›nda, Ülgen de otururdu, bu da¤›n ta bafl›nda!Da¤›n etekleriyse, dünyaya de¤mez idi,Bir adam boyu kadar durur da düflmez idi,Dünya yarat›l›fl› alt› günde olmufltu.Yedinci günde ise, Bay-Ülgen uyumufltu,Bir gün yatt›ktan sonra, Bay-Ülgen kalkt› yine,Etraf›na bak›nd›, neler yaratt›m diye,Bizimkinden baflkayd›, kendine efl dünyas›,Onun e¤ildi yaln›z, Ay ile Günefl dünyas›,Dokuz ayr› dünya da fazla yarat›lm›flt›,Birer cehennem ile bir de yer kat›lm›flt›.Dünyalar›n büyü¤ü, Han-Kurbustan-Tengere,Bu dünyalar içinde, yok o dünyadan üzre!Ülgen bu dünyas›na, verdi yard›mc› bir Han,Bu Han’›n ad› idi, Mang›z›n-Matmas-Burkan,Tanr›lar bar›na¤›, Han-Kurbustan-Tengere,Cehennemi yaparken Tanr› hiç bofl durmam›fl,Matman-Kara ad›yla, bir de mühür atam›fl,Doksan dokuz dünyan›n ortancalar ortas›,Ad› Ezre-Kurbustan, Tengere, Gök dünyas›.Bu dünya müdürünün kendisi de idi Han, Belgein-Keratlu, Türün-Mus›kay Burkan,Kuruldu¤u yer ise, Alt›n-fiarka adl› yer,Cehennemine herkes Tüpken-Kara-Tamu der.Biri bu cehennemi idare eder bafltan, Bu da kutsal ruhlardan, bir Matman-Karakç› Han,Dünyam›za gelince, dünyalar düzeninde,En küçük olan›d›r, insan yaflar içinde,‹nsan’›n Dünya’s›na derler Kara-Tengere, ‹dare eder onu, kutsal büyük May-Tere.Dünya cehennemine, toptan Kara-Tafl derler,Kerey-Han adl› biri, onu idare eder.Sanma ki bizim dünya, dünyalar içre tektir,

Okuma Parças›


Otuz üç katl› gökle, dünya çok çok yüksektir.Yine günlerden bir gün, Tanr› Ülgen denize,Bakarak duruyordu, flafl›rt›c› birden bire,Bir toprak parçac›¤›, sularda yürüyordu,Topra¤›n üzerinde, bir de kil duruyordu.Toprak üstündeki fley, dedi, nedir acaba,‹nsano¤lu bu olsun, insana olsun baba,Görünmeye bafllad›, insan gibi bir flekil,Birden insan olmufltu, toprak üstündeki kil.‹nsanda toplanm›flt›, her çeflitten yeterlik, Bu ilk insan›n ise, ad› olmufltu Erlik.‹nsan yaratan Tanr›, ortalardan kayboldu,Erlik de yola ç›kt›, aray›p onu buldu.Tanr›’n›n gönlü temiz, yücelerden yüceydi,- Bir küçük kardeflim ol! diye Erlik’e dedi.Erlik Tanr› Ülgen’in kardefli olmufl idi,Fakat nedense kalbi, h›rs ile dolmufl idi.Erlik yarat›l›nca, gezip, tozup, e¤lendi,Aradan günler geçti, birden durup söylendi:- Ben niçin olmayay›m, Tanr›’dan daha yüksek,Tanr› neden dolay›, göklerde olsun bir tek!Ben niçin olmayay›m, hem kuvvetli hem yüce,Bu bir kabahat midir, ben do¤duysam yenice?Daha ileri gidip gözleri h›rsla doldu,Tanr›’y› k›skanarak ezeli düflman oldu.Güçlü Tanr›’ya bakt›, kutsal gücü k›skand›,Söylenme¤e bafllad›, kendi nefsine kand›:- Ah! Keflke ben de böyle insan yaratabilsem!Tanr› bakt› ki Erlik pek bir ifle yaramaz,Erlik’in varl›¤›yla bu dünyada yaflanmaz,Yaratt› Mand›-fiire, adl› bir kahraman›,Dedi Erlik yerine korusun bu insan›.Mand›-fiire’den baflka, kemikleri kam›fltan,Yedi kifli yaratt› etleri de topraktan,Nefesiyle üfledi, tuttu kulaklar›na,Yedi insan›n hemen, can geldi ruhlar›naTuttu burunlar›na bir dahac›k üfledi,Ak›l verdi insana, ruha ak›l ekledi.Kutsal er Mand›-fiire, insan› koruyacak,Onu yaflatacakt›, düflmanlar› kovarak.Ama ‹nsano¤luna biri laz›md› ancak,Onun idaresini, bir düzene koyacak,Bunun için de Tanr›, May-Tere’ye verdi can,Dedi ‹nsano¤lu’nun bafl›na oluver Han!

Kaynak: Bahaeddin Ögel. (1971). Türk Mitolojisi, I,Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, s. 432-436.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk ‹nanc› Nedir?” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeryüzünde Bulunan Tan-r›lar, Ola¤anüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Kültüründe Ata Ruh-lar›/Atalar Kültü” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Kültüründe Demirk›y-nak (Demirk›rnak)” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Kültüründe A¤aç Ru-hu ve A¤aç Kültü” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Halk Kültüründe Es-katolojik Unsurlar Nelerdir?” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Halk Kültüründe An-tropogonik Unsurlar Nelerdir?” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Halk Kültüründe Te-ogonik Unsurlar Nelerdir?” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Halk Kültüründe Koz-mogonik Unsurlar Nelerdir?” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Halk Kültüründe Es-katolojik Unsurlar Nelerdir? konusunu yenidengözden geçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Yüksek kültürün ortaya ç›k›fl› belli ve herkese aç›k yön-temlerle üretilen bilimsel bilgidir. Mimari, müzik, mate-matik ve benzeri bilinçli kültürel yaratma yollar›nda butür bilgi kullan›l›r. Halk kültürü ise gündelik yaflam bil-gisine dayal› yaflant›lar sonucu oluflur. Her türlü gele-neksel kültürel icra ve yaratmalar› içine al›r.

S›ra Sizde 2

Her din evren, yarat›c› ve yarat›l›fl konular›nda “mutlakdo¤ru”yu sadece kendi ö¤retisinin ortaya koydu¤unainan›r. Kendi ö¤retisi d›fl›ndaki bütün aç›klamalar› “yan-l›fl” olarak nitelendirir. Kitabî ‹slâm ö¤retisinde yer alan“cin inanc›”na ba¤layarak söz konusu geleneksel ola¤a-nüstü varl›klar› anlat›p aç›klamak daha kolayd›r. Bu ko-layl›k söz konusu asimilasyonun bir nedenidir. As›l önem-li neden Türkiye’de Türk ayd›nlar›n›n mitoloji ve özellik-le deTürk mitolojisi konusundaki bilgisizlikleridir. Bilgi-sizlik nedeniyle bu tür konulara ilgi gösterilmemekte vebinlerce y›ll›k geleneksel tasar›m ve kültürel yaratmala-r›n bir ço¤u derlenmeden bile yok olmaktad›r.

S›ra Sizde 3

Do¤al olarak her dinin mensubu kendi dini anlay›fl›n›sever ve ön planda tutar. Buna ba¤l› olarak neredeysetamam› Müslüman olan ülkemizin halk kültüründe debaflka mitoloji geleneklerinin aç›klad›¤›ndan farkl› ola-rak ‹slâmî din büyükleri ön planda tutularak aç›klayanefsaneler meydana getirilmifltir. Halk Musevîli¤i, halkHr›stiyanl›¤›, halk Budizmi gibi sosyo-kültürel yap›larda benzer unsurlar› t›pk› halk ‹slâm’da oldu¤u gibi ken-di din büyüklerini anlat› ve aç›klamalar›n›n merkezinekoyarak ele al›rlar.

S›ra Sizde 4

Modern ça¤›n ak›lc› ve olgucu mant›¤› karfl›s›nda mitlerve efsaneler inand›r›c›l›klar›n› yitirmektedirler. Bu flekil-de inand›r›c›l›klar›n› yitiren mitolojik efsanelerin baz›motif ve unsurlar›n›n de¤ifltirilip akla ve mant›¤a uygunhale getirilerek güncellenmeleri onlar› inan›l›r k›lman›nve yaflamalar›n› sa¤laman›n en yayg›n yoludur.

S›ra Sizde 5

Türk toplumunun neredeyse tamam› Müslümand›r. Ev-renin sonunu konu edinen efsanelerin kitabî ‹slâm’›ntemel kabulleri aras›nda yer alan K›yamet anlay›fl› etra-f›nda oluflturulmas›n›n en önemli nedeni ‹slâm dini veonun etkileridir.

Beydili, Celal. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik

Sözlük, Ankara: Yurt Yay›nlar›.Çobano¤lu, Özkul. (2001). “Türk Mitolojisi”, Türk Dün-

yas› Ortak Edebiyat Tarihi, C.I, s.1-85, 473-479.Çobano¤lu, Özkul. (2003). Türk Halk Kültüründe Me-

moratlar ve Halk ‹nançlar›, Ankara: Akça¤ Ya-y›nlar›.

Görkem, ‹smail. (2006). Elaz›¤ Efsaneleri, Elaz›¤: Ma-nas Yay›nc›l›k.

Kaya, Muharrem. (2007). Mitolojiden Efsaneye: Türk

Mitolojisinin Türkiye’deki Efsanelerde ‹zleri,

‹stanbul: Ba¤lam Yay›nc›l›k.Korkmaz, Esat. (2003). Eski Türk ‹nançlar› ve fiama-

nizm Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul: Anahtar Yay›-nevi.

Özdemir, Hasan. (1986). “Etiyolojik Türk Halk Efsane-leri” III. Milletleraras› Türk Folklor Kongresi

Bildirileri, C.II, Ankara: K.B. yay›nlar›, s. 308-309.Taner, Nuri. (1998). Yalova Efsaneleri. Yalova: Ortipa

Yay.Osman Turan. (2004). On ‹ki Hayvanl› Türk Takvi-

mi, ‹stanbul: Ötüken Yay›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ran mitolojisi ve ana temalar›n› tan›mlayabilecek;‹ran mitolojisinin kökenleri ve geliflimini aç›klayabilecek;Mitolojik de¤erleri kavray›p toplum bilimi aç›s›ndan tan›mlayabilecek;Mitolojik de¤erlerin edebiyattaki yans›malar›n› de¤erlendirebilecek;Mitolojik de¤erlerin edebiyat ve di¤er dallardaki etkilerini aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹ran Edebiyat›• ‹ran Mitolojisi

• Mitoloji• ‹ran mitolojisi ve Edebiyat

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


‹ran Mitolojisi veAna Temalar›

• ‹RAN M‹TOLOJ‹S‹


‹RAN M‹TOLOJ‹S‹‹ran mitolojisi ve ‹ran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler MÖ. XV. yüzy›la aittir. Ar-keolojik verilerin yan› s›ra ‹ran ulusal tarihi ve tarihsel kiflilikleri konusunda en es-ki iflaretler Hintliler ve ‹ranl›lar›n Rig Veda ve Avesta kutsal metinlerinde yer almak-tad›r. De¤iflik tarihlerde kaleme al›nm›fl Avesta’n›n en eski bölümü Gatalar, Pey-gamber Zerdüflt’ün ilahileridir. Araflt›rmac›lar›n ço¤u söz konusu ilahilerin M.Ö. VI.yüzy›lda yaz›lm›fl oldu¤u kan›s›n› tafl›rlar. Ancak birtak›m araflt›rmac›lar bu bölüm-lerin yaz›l›fl tarihi olarak çok daha eskilere gitmekte, Zerdüflt’ün yaflad›¤› dönem-lerin M.Ö. 1100-1500-1700’lü y›llar oldu¤unu söylemektedirler.

‹ran kahramanl›k hikâyeleriyle efsanelerinin tarihi, Aryalar›n ‹ran topraklar›nageldikleri günlerden bafllar. ‹ran kavmi, ‹ndo-Europeenne/Hind-Avrupa kavimle-rinden biridir. Aflamal› olarak Asya’n›n orta kesimlerinden Atlas Okyanusu k›y›la-r›na kadar yay›lm›fl ve yenidünyan›n keflfiyle birlikte dünyan›n birçok bölgesine degidip yerleflmifllerdir. Bu ›rk›n kollar›ndan biri, tarihin çok eski dönemlerinden be-ri di¤er kollara oranla çok daha fazla önem kazanm›fl, onun oluflturdu¤u medeni-yet, edebiyat ve kültür, Hind-Avrupa ›rk›n›n di¤er kollar›ndan daha etkili olmufltur.Bu kol ‹ndo-‹ranienne/Hind-‹ran koludur. Tesbitlere göre MÖ. 3000 y›llar›ndaHint-Avrupa grubundan ayr›l›p Hint ve ‹ran ›rklar› olarak iki ayr› kola bölünmedenönce bunlar, Orta Asya bölgesinde yaflamakta; ortak din, dil, inanç ve mitolojileresahip olup kendilerini “Arya: flerefli” nitelemesiyle ifade etmektedirler. Sonraki dö-nemlerde birbirlerinden ayr›larak Hindistan ve ‹ran adl› ülkelerine yerlefltiklerindebu ismi her biri kendisi için kullanm›flt›r.

Ulusal rivayetler, dinsel efsaneler, tarihsel gerçekler, ‹ran kahramanlar›n›n ma-ceralar›, göç öncesi ve orta Asya topraklar›nda yaflad›klar› dönemlerden kalma ha-t›ralar ve efsaneler, ordu sevki ve savafllar, savunma amaçl› mücadeleler, çeflitlibölgelerde sanatsal gösteriler ve kahramanl›k sergilemeler, Arya ›rk›n›n gurur vekibirlili¤i, ‹ranl›lar›n yeni inan›fllar›na, tanr›lar›na ve hepsinin ‹ran ve ‹ran halk›n›ndestekçileri olduklar›na inand›klar› “kutsal ölümsüzler” ad›n› verdikleri meleklereba¤l›l›klar›, ‹ran’›n do¤u bölgelerinden ç›kan ve ba¤›ms›z hükümetlerin oluflumun-da gayret göstermifl sultanlar ve emirlerin tarihleri ve daha baflka konular›n kar›fl›-m›yla düzenli ve bütünlük içerisinde derlenen efsaneler ile hikâyeler ortaya ç›kt›.Söz konusu anlat›mlar›n temellerini oluflturan tarihsel geliflmeler, efsaneler ve din-sel rivayetlerin birtak›m örnekleri de Avestâ’da görülmektedir. Bu rivayetler dahasonraki dönemlerde oluflan ‹ran efsanelerine de kaynakl›k etmifl, di¤er uluslarda

‹ran Mitolojisi ve AnaTemalar›

görüldü¤ü gibi, ‹ranl›lar da bu hikâyeler ve efsanelerinin oluflumunda as›l hikâye-ler üzerine birtak›m eklemeler yapm›fllard›r. Söz konusu hat›ralar ve efsaneler ‹ranulusal kahramanl›k destanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Her geçen gün bu an-lat›mlar, ulusal destanlar geliflmifl, as›rlar geçince de do¤aüstü özellikler bu hikâ-yelere egemen olmufl ve yetenekli flairlerin dizelerinde kahramanl›k efsaneleri ola-rak ifllenmifltir.

Zamanla geliflen ve olgunlaflan ‹ran rivayetleri, ‹ran tarihinde yeni bir dönem,yeni bir sayfa olarak kabul edilen “Eflkanîler Dönemi”nde (MÖ. 250-MS. 226) fark-l› bir boyut kazanm›flt›r. ‹ran askerî ve sivil toplum güçleri bir taraftan ‹ran’da ka-lan Yunan kal›nt›lar›yla u¤rafl›rlarken di¤er taraftan da Bizans kahramanlar› ve ko-mutanlar›yla mücadele etmek zorunda kalm›fl, Eflkanî yönetimiyle ortakl›klar› bu-lunan birtak›m hanedanlar ortaya ç›km›fl, bunlar da birtak›m efsanevî hikâyelerekonu olmufltur. Bu dönemden sonra ‹ranl›lar›n mitolojik destanlar›, efsaneleri, hi-kâyeleri ve rivayetleri olgunlu¤a eriflmifl olarak ortaya konuldu ve derlenme¤e bafl-land›. Sasanîlerin (224-652) ortaya ç›k›fl›yla birlikte onlar›n bir taraftan din ve Zer-düflt dini ba¤lant›l› konulara yo¤un ilgisinin; di¤er taraftan da do¤ulu ve bat›l› düfl-manlar› karfl›s›nda ulusal duygular›n›n etkisiyle klasik rivayetler dinsel, ulusal vetarihsel gerçekler fleklinde yavafl yavafl toplanarak yaz›ya aktar›lmaya baflland›. Builk çal›flmalar, daha sonraki dönemlerde ulusal rivayetler konusunda önemli kitap-lar›n yaz›lmas›na da uygun bir ortam haz›rlad›. Özet olarak: ‹ran ulusal hikâyelerive rivayetleri, Arya kavminin ‹ran’a göç etmesiyle bafllam›fl, ‹ran’a yerleflmelerin-den sonra her geçen gün yeni geliflmelerin eklenmesiyle geliflimini sürdürmüfl, ya-z›l› ve sözlü rivayetler ve hikâyeler bu yolla aflamal› olarak derlenip Sasanîler dö-nemi sonlar›nda da en olgun ve en genifl flekillerini alm›flt›r.

‹ran mitolojisi ve ‹ran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler hangi kaynaklarda yer almaktad›r?

‹ran Mitolojinin Ana temalar›

Âb: Su ‹ranl›lar, hayat›n temel gerekleri olan ögelerin bir özel tanr›n›n korumas›nda bu-lundu¤una inan›rlar. Su da, bu ögeler aras›nda yer al›r ve Mazdeizm’in kutsal kita-b› Avesta’da övülüp kutsan›r. Ahura Mazda suyu yaratt›¤›nda, bütün sular ElburzDa¤›’n›n güney eteklerinden ç›kan, içerisinde her biri ayr› özelliklere sahip bin gö-lün suyunu bulunduran Ferâhkert Denizi’ne do¤ru akmaya bafllar.

Eski ‹ran’da en çok kutsanan ögelerden olan su, Zerdüflt inançlar›nda ikincikutsald›r. Göklerden sonra var edilen, yarat›l›fl› elli gün süren ve dünyan›n her böl-gesinde yer alt›nda bulunan suyun sorumlusu Hordâd kutsal ölümsüzüdür. Eski‹ran inan›fllar›na göre; Elburz eteklerinde “Ferâhkert” ad›nda, yerkürenin üçte biri-ni kaplad›¤›na inan›lan büyük bir deniz bulunmakta, yeryüzündeki bütün sular ta-fl›d›klar› kirlerden temizlendikten sonra ona akmaktad›r. Tanr›sal nitelikler verdik-leri atefle oldu¤u kadar, suya da sayg› duymufl olan eski ‹ran halklar› onu kirletme-¤i de günah saym›fllar, inançlar›nda suyu koruma konusunda hassas dinsel emirlerher zaman var olagelmifltir. Bütün bunlar›n yan› s›ra su, Zerdüflt ayinlerinde de sü-rekli bulundurulmas› gerekli ögelerden biri olmufltur.

Baflta Herodot olmak üzere Yunan tarihçileri de ‹ranl›lar›n suyu kutsad›klar›n›ifade ederler. Tarihsel rivayetlerde; Baz› törenlerde ‹ranl›lar›n, su için kurbanlar ke-sip fidye verdikleri MÖ. II. yüzy›lda su mele¤i için bir nehir k›y›s› ya da çeflme ke-nar›nda bir çukur kazarak yan›nda kurban kestiklerinden söz edilir. Bu törenler, V.ve VI. yüzy›llara kadar süregelmifltir.


‹ran mitolojisi ve ‹ranefsaneleriyle ilgili en eskibilgiler MÖ. XV. yüzy›la aittir.‹ran kahramanl›khikâyeleriyle efsanelerinintarihi, Aryalar›n ‹rantopraklar›na geldiklerigünlerden bafllar. Tesbitleregöre MÖ. 3000 y›llar›ndaHint-Avrupa grubundanayr›l›p Hint ve ‹ran ›rklar›olarak iki ayr› kolabölünmeden önce bunlar,Orta Asya bölgesindeyaflamakta; ortak din, dil,inanç ve mitolojilere sahipolup kendilerini “Arya:flerefli” nitelemesiyle ifadeetmektedirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Su, ak›c›l›k özelli¤iyle “hayat”a, kesintisizlik özelli¤iyle “sevgilinin saç›”na ben-zetilir. Yüzünü yerden kald›rmad›¤› için “alçak gönüllülük” sembolüdür. Afl›¤›n,aflk ile yanan gönlünü söndürmek için durmadan akar. Ancak o ateflin söndü¤ü ol-maz. Susuzlu¤u ayna gibi alg›lan›r. Yerinde duramaz. Her zaman karars›z ve heye-canl›d›r. Tasavvufta, çeflitli kullan›mlar›n›n yan› s›ra insan›n yap›s›n› teflkil etti¤ineinan›lan dört unsurdan biri olarak da söz konusu edilir.

Devr-i nücûm› gösterür evrâk› güllerün Âb üzre oldu¤›nca nesîm-i sabâ vezân

(fieyhülislâm Yahya K. 2/9)

Bir de hemen hemen bütün dünya mitolojilerinde yer alan hayat suyu, âb-› hayâtvard›r ki karanl›klar ülkesinde bulundu¤una ve içenlere ya da y›kananlara ölümsüz-lük kazand›rd›¤›na inan›lan bu efsanevî sudan içmek için ‹skender uzun ve zorlu yol-culuklara ç›km›fl, ancak amac›na ulaflamam›flt›r. H›z›r, bu suyu bulmufl, içmifl veölümsüzlü¤e eriflmifltir. Âb-› hayâtla ilgili detayl› bilgi ileriki ünitelerde verilecektir.

Hayat suyundan içerek ölümsüzlü¤e eriflme çabas›nda bulunanlar ve bu suya eriflenlervar m›d›r?

Ahura MazdaZerdüflt’ün, Avestâ’daki en büyük tanr›s› Ahura Mazda, Fars edebiyat›nda genellik-le “Ahura Mazda”, “Hurmuzd” ve “Hormez” flekillerinde geçer Farsça sözlüklerdebu kelimenin “tanr›” karfl›l›¤› d›fl›nda “müflteri gezegeni” anlam› da yer al›r. Mazde-ist inan›flta ve ‹rano-Aryanlar’da tek iyilik tanr›s›d›r. Her fleyi bilen ve her fleye gü-cü yeten Ahura Mazda’n›n düflman› ise, tümüyle kötü güçlerdir. Farsça’da “serveridânâ: bilge önder, bilge efendi” anlam›yla da bilinen Ahura Mazda, di¤er Arya tan-r›lar›n›n tamam›n› gerçek d›fl› tanr›lar olarak niteleyen Zerdüflt’ün Avestâ’daki tan-r›s›, iyilikler ve güzelliklerin yarat›c›s›d›r.

Ahâmenifl hükümdarlar› büyük tanr›ya “Ahura Mazda” ad›n› verirler. Eski Farskitabeleri de bu gerçe¤i onaylar. Buradan hareketle ‹ranl›lar›n ortak tanr›s›n›n Zer-düflt’ün Ahura Mazda’s› oldu¤u sonucuna gidilemedi¤i gibi, Ahâmenifller’in tama-m›yla Zerdüflt inan›fl›na ba¤l› olduklar› yarg›s›na da var›lamaz. Ancak zamanlaAhura Mazda, Zerdüflt’ün çabalar›yla bütün ‹ranl›lar›n tek tanr›s› haline gelmifltir.Yüce tanr› Ahura Mazda’d›r. Büyük melekler onun taraf›ndan yarat›lm›flt›r. O enbüyük yarat›c› ve bütün hay›rlar›n kayna¤›d›r.

Asumân: Gök Asumân ayn› zamanda fele¤i koruyan tanr›n›n da ad›d›r. fiiirde “çerh”, “semâ”, “fe-lek” gibi kelimelerle de an›l›r ve yerler gibi onun da yedi kat oldu¤u kabul edilir.

Gökyüzü, kutsall›¤›n en eski tecellîlerinden biri, dinsel mitolojik de¤erlerledopdolu, ilahi gücün egemenlik alan›, sonsuz yüceli¤i ve geniflli¤iyle tanr›lar›n ül-kesi, yücelere yükselifl makam›d›r. Dinsel inan›fllarda yücelerde ve yükseklerdebulunanlar, yüceli¤in ve üstünlü¤ün simgesi olarak alg›lanmaktad›r. Bu yüzdenMo¤ollar en büyük ilahlar›n› “gökyüzü” anlam›ndaki “Tengri” kelimesiyle adland›r-m›fllard›r. Tevrat’ta da, ayn› anlamda ayetler yer al›r, Allah’›n göklerde bulundu¤uve oradan insanlara seslendi¤i aktar›l›r. Fars edebî metinlerinde de; gökyüzününAllah’›n makam› oldu¤u ifade edilir. Mazdeist inan›flta; gökler övgülere konu ol-mufl, kutsanm›fl ve Ahura Mazda’n›n ikametgâh› olarak nitelenmifltir. Ayn› zaman-

1255. Ünite - ‹ ran Mito lo j is i ve Ana Temalar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

da Fars edebiyat›nda gökler ve yedi fele¤in övülmeleri yan›nda, yemin edilerekkutsanmalar› da dikkat çeker. Bu, ayn› zamanda eski inan›fllarda göklerin kutsan-d›¤›n›n göstergesidir. Bütün bunlar›n yan› s›ra dinlerde ilk cezbe hali, ruhun gök-lere yükselmesi ya da yeryüzünü seyahate ç›kmas›d›r. Yine tasavvufta; iç dünyada-ki seyahatler ve yükselifller hep göklere do¤ru kanatlanma fleklinde olmaktad›r.

Atefl Çeflitli dinlerde kutsallaflt›r›lan, manevi temizlenme veya ceza unsuru olarak kabuledilen, sembolik anlat›mlar için kullan›lan bir kavram olan, en eski dönemlerdenberi dört temel unsur olarak bilinen su, rüzgâr, toprak ve atefl grubundan biri olanateflin kayna¤› hakk›nda pek çok efsane/mitos ortaya at›lm›flt›r. Birbirinden olduk-ça farkl› bu efsanelere göre atefl, bir kahraman taraf›ndan yeryüzüne getirilmifltir.Atefli insanlara veren tanr›lard›r. Yahut insanlar onu tanr›lardan çalm›fllard›r. Atefl;tanr›, tanr›ça yahut da tanr›n›n gücünün simgesidir. Bütün bu efsanelerde ortaknokta, ateflte insanüstü bir mahiyet ve özellik görülmesidir. Ateflin k›v›lc›m›, közü,duman›, rengi, yanarken ç›kard›¤› ses, türlü efsanevî anlat›mlara neden olmufl, bunitelikleriyle atefl, falc›l›k ve büyücülük için bir araç olarak da kullan›lm›flt›r.

Eski ‹ran halklar›n›n inan›fllar›na göre atefl, ilk olarak Hûfleng taraf›ndan bulun-mufltur. fiahnâme’nin rivayetine göre; Hûfleng bir gün ava ç›km›fl, yolda bir y›lan-la karfl›laflm›fl, bu yarat›¤› o güne kadar tan›mam›fl oldu¤undan dolay› öldürmek is-temifl ve bir tafl alarak ona do¤ru f›rlatm›flt›r. Ancak y›lan ölmemifl, o at›lan tafltank›v›lc›mlar ve atefl meydana gelmifltir. Hûfleng, bu ayd›nl›¤a flükretmek amac›yla ogünü bayram olarak ilan etmifl ve ondan sonra o gün ve gecesi, ‹ran geleneklerin-de törenlerle kutlanan bir bayram olarak yer alm›flt›r.

Ateflin etkisinin en eski devirlerden bu yana devam etti¤i bilinen ülkelerden bi-ri de ‹ran’d›r. Zerdüflt, bu çok eski ve ayr›nt›l› kültü yasaklam›fl olmas›na ra¤mendaha sonra yeniden ortaya ç›kt›. Baz› kaynaklar›n, Hz. Muhammed’in do¤umu s›-ras›nda söndü¤ünü yazd›klar› atefl, resmî dini Mazdeizm olan Sasanîlerin sönme-yen ateflidir.

Fars edebiyat›nda Zerdüflt ve inan›rlar›n›n, atefli kutsamas› ve ona sayg› duyma-s›ndan çokça söz edilir. Bu yüzden Fars edebiyat›nda “Zerdüflt’ün atefli” bir deyimhalini alm›fl, ayd›nl›k ve ›fl›¤›yla âteflkedelerin atefline benzetilmifltir

Ebrû-y› anberîn ile mihrâb-› dînidirRuhsar-› âteflîn ile ol k›ble-i Mecûs

(Bâkî G. 212/5)

Ateflkede Terim olarak; “Zerdüflt dini ba¤l›lar›n›n kutsad›klar› atefli içerisinde koruyup sak-lad›klar› yerlerin özel ad›” olarak kullan›lm›flt›r. Zerdüflt inan›fl›n›n kutsal mekân-lar› ve tap›naklar› olan ateflkedelerde hiç söndürülmeden yak›lan atefl, bu inan›fltatanr›sal gücü simgeler. Ateflkedelerin yap›l›fl tarzlar›, flekilleri ve iç bölümleri he-men her yerde ayn› olarak tasarlanm›flt›r. Genellikle her ateflkede; sekiz kap›l›d›rve sekiz köfleli birkaç odadan oluflmaktad›r. ‹çerisinde kutsal ateflin hiç söndürül-meden yak›ld›¤› “atefldân: atefllik” söz konusu kompleks yap›n›n ortas›nda yer al›r.Ateflkedelerin say›s› oldukça fazlad›r, ancak büyük ateflkedeler üç tanedir. Zerdüfltinan›rlar›, ateflkedeye; “flefkat kap›s›” ad›n› da verirler.

Ateflkedelerde her zaman güzel kokular bulundurulur, din adamlar›ndan biri,nefesiyle kutsal atefli kirletmemek için bir perdeyle a¤z›n› kapat›r ve dinsel tören-lerde temizlenmifl odunlarla atefli sürekli yanar halde tutar, birtak›m dualar okur.


Eski ‹ran’da ilkö¤retim merkezleri konumunda bulunan ilk mektepler, dinsele¤itim ve ö¤retimin gerçeklefltirildi¤i “ateflkedeler” ve “deyr” ad› verilen yerlerdi.Klasik dönemlerde ‹ran’da birer okul niteli¤i tafl›yan bu kurumlarda e¤itim verili-yordu. Buralarda ö¤retim ve e¤itimi yürüten ö¤retmenler ve hocalar da, “mu¤”,“hîrbed” ve “mûbed” adlar›yla tan›nan önde gelen kifliliklerdi. Bu hocalar, hemdinsel konularda hem e¤itim ve hem de di¤er kültürel faaliyetlerin vazgeçilmezelemanlar› olarak görev yaparlard›. Bu gruplar, ‹ran toplumlar›nda her zaman güç-lü ve etkin bir konumda bulunmufl, erifltikleri bilimsel makamlara da birtak›m zor-lu aflamalardan sonra ulaflm›fllard›r. Zerdüflt dinsel ö¤retilerinde e¤itim hep öndeyer al›r, e¤itim ve ö¤retime son derece önem verilir ve en büyük kurtulufl arac›n›nhalk›n e¤itilmesi oldu¤u kabul edilir.

fiu’le-i aflk› hevâ-y› dildir efzûn eyleyenBâdzen bâl-i semenderdir bu âteflhâneye

(Nedîm G. 126/5)

Zerdüfltilik inan›fl›nda tap›naklar›n ad› ve ifllevleri nelerdir?

CamaspAvestâ’da kendisinden defalarca söz edilen Camasp, kardefliyle birlikte Zerdüflt’ündinini ilk kabul eden Kral olan Gofltâsp’›n vezirleri görevinde bulunmufllard›r. Zer-düflt’ün damad›, Gofltâsp’›n bilge veziri ve yaflad›¤› dönemin ileri gelen kiflilerin-dendir. Dev ordusunun savafla haz›rland›¤›n› gördü¤ünde, birtak›m adaklarda bu-lundu, fidyeler verdi ve Nahîd’ten zafer dile¤inde bulundu. Camasp, Mazdeist lite-ratürde ak›ll›l›¤›, bilgeli¤i ve sanatkârl›¤›yla bilinir. Bazen de hekim olarak tan›n›r.

Camasp, Zerdüflt’ün Pourucista ad›ndaki k›z›yla evlenmifltir. Arap ve Fars ede-biyatlar›nda “ferzâne: bilge ve hekîm” nitelemeleriyle an›l›r. Bilgi, hikmet ve astro-nomiyle yak›ndan ilgilenmifl, Camaspnâme adl› önemli bir eser kaleme alm›fl, ge-lecekle ilgili birtak›m haberler vermifl, bunlar›n ço¤u söyledi¤i gibi ç›km›flt›r. Muh-temelen ‹slâm sonras› dönemde Pehlevice yaz›lm›fl Camaspnâme Mazdeist gelene-¤i ve kültüründe onun bilgisi ve bilimsel yeteneklerinin örne¤idir. “Camasp gibidâhi” sözü Camasp gibi zeki, bilge ve ak›ll› olanlar için söylenir.

Câm-i Cem‹ran hükümdarlar›ndan Cemflîd ile Keyhusrev’e, ayn› zamanda Süleyman Peygam-ber ve Büyük ‹skender’e ait oldu¤u kabul edilen sihirli kadeh. ‹çine bak›ld›¤›nda,dünyada olup biten her fleyin görüldü¤üne inan›lan bu kadeh, ‹ran ve Türk ede-biyatlar›nda; “Âyîne-yi Süleyman: Süleyman’›n aynas›”, “Âyîne-yi Sikender: ‹sken-der’i aynas›”, “Piyâle-yi Cem: Cem’in kadehi” adlar›yla da an›l›r.

fiarab›n Cemflîd döneminde ortaya ç›km›fl olmas›na bak›larak “Câm-i Cem:Cem’e ait kadeh”, gizlilikleri keflfeden özelli¤inin yan› s›ra “flarap kadehi” için dekullan›l›r. Fars edebiyat›nda flarap kadehi de Cem’e nisbet edilir. Firdevsî’nin riva-yetine göre; Keyhusrev, buna bakarak Bîjen’in kald›¤› zindan› görmüfl ve bununüzerine Rüstem’i onu aramaya göndermifltir.

Cemflîd, dünyadaki geliflmeleri Câm-i Cem’den izlemifltir. Cemflîd’ten sonra bukadeh Keyhusrev’e, ondan sonra da Dârâ’ya miras kalm›flt›r. Cemflîd’in flarab› veCâm-i Cem’i icad›ndan dolay›, tasavvuf edebiyat›nda flarap kadehi ve flarap içme,bütün varl›k s›rlar›n› gösteren “câm-i cihânnumâ” gibi bütün s›rlar› insana aç›kla-yan, bildiren bir iksir olarak kabul edilmektedir. Mutasavv›flar genellikle “Câm-iCem” ya da “câm-i cihânnumâ”y› “gönül”e benzetirler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Câm-i Cem: “bütün evrendeki durumu, yedi fele¤in s›rr›n›, aç›k ve ayr›nt›l› birflekilde gösteren bir kadehtir.” Gizemli özellikler tafl›makta olan Câm-i Cem’de, yer-kürenin en uzak noktalar›nda bile gerçekleflen olaylar da yans›maktad›r. Baz›lar›onu Cemflîd zaman›nda flarab›n ilk kullan›lmaya baflland›¤›nda onun flarap içti¤ikadeh olarak tan›t›rlar.

Özellikle Sufî çevrelerin yükledikleri mistik ifadeler ya da sembolik ve mecazîanlamlar›yla Câm-i Cem ile âb-i hayat aras›nda da ilgi kurulmufl, Câm-i Cem, baz›fliirlerde “Câm-i H›zr” olarak da kabul edilmifl, tasavvufta, birbirinden farkl› flekil-lerde geçmifltir.

Tâc-› Dârâ’da olan gevheri biz neyleyelüm Câm-› Cem’de kon›lan la`l-i müzâb olsa bize

(fieyhülislam Yahya G. 298/2)

EhrimenEhrimen “kötü ak›l”, “fleytan” anlamlar›nda kullan›lm›flt›r. Ahura Mazda’n›n karfl›-s›nda Ehrimen vard›r. Ancak çok say›da de¤erlendirme, Mazdeist inan›fl›n›n temelözellikleri aras›nda yayg›n olarak yer alan inan›fla göre; Ahura Mazda ile Ehri-men’in on iki bin y›l boyunca savafl halindedirler. Bu mücadelenin sonunda Ehri-men’in yenilece¤i, daha sonra da k›yametin kopaca¤› kabul edilir. Yerde ve göktebulunan her fleyin; iyiler ve kötüler olarak iki gruba ayr›ld›¤›, inan›rlar›n›n AhuraMazda’y› destekledikleri onun Ehrimen’e galip gelmesi için çal›flt›klar› da yine buinan›fl›n özelliklerindendir. Ehrimen, iyilik güçlerinin karfl›s›nda sonsuza kadar da-yanamaz. Tanr› Îzed’in gürzünden korkar. Zerdüflt’ün do¤umuyla birlikte yeryü-zünden kaçar.

Fars edebiyat›nda; kötülük simgesi olarak “tanr›lar karfl›s›nda” bazen de, Sâmîrivayetlerden etkilenilerek “‹blîs” yerine “meleklerin karfl›s›nda” bir güç” olarak yeral›r. Çok say›da flairin dizelerinde yer alan ifadelerden de anlafl›ld›¤› kadar›yla; ‹s-lâm kültüründe Ehrimen, “fieytan” ve “‹blîs” kelimelerinin karfl›l›¤› olarak kabuledilir.

Bin y›l›n Ehremen’in mev’iza-i ma’rifetiKâbil-i dîn k›lur nâil-i îmân eyler

(Fuzûlî, Onay 131)

ElburzMitolojik bir da¤ olan ve günümüzde ad›, Elburz S›rada¤lar› olarak bilinen da¤. Mi-tolojik rivayetlerde Ehrimen, Ahura Mazda’n›n yarat›l›fl›na muhalefetinden dolay›yerküreyi yararak tam ortas›na girmifl, o anda fliddetli bir sars›nt›yla Elburz Da¤›yerden yükselmifl, ard›ndan da di¤er da¤lar Elburz’un köklerinden ortaya ç›karakyeryüzünde yerleflmifllerdir. Günefl, Ay ve y›ld›zlar hep Elburz’un üzerinde dönerdururlar. Elburz’un zirvesinde; karanl›k, gece, s›cak ve so¤uk rüzgarlar bulunmaz.

Cem, Elburz’da görkemli bir saray yapt›rm›fl; Kavûs, orada çok güçlü bir kalekurmufl; Feridûn, çocuklu¤unu bu da¤da geçirmifltir. fiahnâme’ye göre Feridûn onalt› yafl›na geldi¤inde bu da¤› terk etmifltir. Surûfl’un bin sütunlu saray› Elburz zir-vesinde bulunur. Ayinlerde suyu ç›kart›l›p içilen ve kutsanan içecekler aras›ndayer alan “hûm” bitkisi bu da¤›n tepelerinde yetiflir.

Baz›lar›nca; Elburz’un dünyan›n etraf›n› çevreleyen mitolojik Kâf Da¤›’yla ayn›oldu¤u ifade edilir. Bu da¤›n; co¤rafî bir bölge olmas›ndan önce mitolojik ve ma-nevî özellikleri bulunan bir bölge oluflu daha önemlidir. Fars fliirinde özellikle;


“güneflin do¤du¤u yer”, “büyüklük” ve “yücelik” simgesi, ›rmaklar›n mahzeni ola-rak ifllenir.

Heft: Yedi Heft: yedi, çok eski devirlerden beri hemen bütün milletlerin dikkatlerini çekmiflve tanr›sal içerikler ile fizik ötesi anlamlar yüklenerek daha çok iyi ve bazen de kö-tü anlamlarda kullan›lm›flt›r. Birtak›m say›lar›n kutsall›¤›na çeflitli milletler taraf›n-dan inan›lmas›yla birlikte bunlar aras›nda ön planda “üç”, “dört”, “alt›”, “yedi”, “oniki”, ve “k›rk” say›lar› yer al›rken, bu seçme rakamlar içerisinde de “yedi” ve “k›rk”say›lar› çok önemsenmifl, son derece de¤er verilen, kutsanan say›lar olarak kabuledile gelmifllerdir. Yedi rakam›na özel önem veren, ona de¤iflik anlamlar yükleyenve daha sonra da o “simgesel” nesneleri “tanr›” olarak alg›lay›p tapan ilk kavim Sü-merler’dir. Klasik dönemlerde birtak›m do¤a unsurlar›, eski dünyada tesbit edilmiflgezegenlerin, as›l renklerin say›lar› ve ayn› flekilde di¤er baz› nesneler ve olaylar›nbu say› miktar›nda bulunmas› bu say›n›n fizik ötesi yönünün daha çok ön planaç›kar›lmas›n› sa¤lam›flt›r.

Tarihlerindeki birçok olay, dinsel inan›fllar›, ayinleri, “gezegenlerin say›s›”, “gökve yer katmanlar›”, “Babil Asma Bahçeleri”nin say›s›n›n yedi oluflu... bütün bu say-g›, gizem ve fizik ötesili¤in sebepleridir. Allah’a en yak›n meleklerin say›s›n›n ye-di oluflu gibi. Araplar da bu gelenekleri devam ettirmifl, bu say›y› kutsam›fllard›r.“Ka’be’nin yedi kez tavaf edilmesi”, “Ka’be’nin duvar›na as›lan seçkin fliirlerdenoluflan yedi ask›”, “yedi kez tafl atma”, “Safâ ile Merve aras›n› yedi kez koflma” vb.Eski ‹ran peygamberi Zerdüflt zaman›nda tanr›n›n “yedi mele¤i” olarak kabul edi-len kutsal ölümsüzler ebedîlik ve temizlik sembolleri olarak kutsanm›fllard›r.

Yedi rakam›na bu flekilde özel anlamlar yüklenmesinin önemli gerekçelerindenbiri de, söz konusu say›n›n birçok yerde alabildi¤ince genifl bir kullan›m alan›nasahip olmas›d›r. Örne¤in; “yerin yedi tabakas›”, “göklerin yedi kat›”, “haftan›n ye-di günü”, “‹srailo¤ullar›’n›n yedi büyük mele¤i”, “Araplarda cahiliye dönemindeKa’be’nin yedi kez tavaf edilmesi”, “eski Hintlilerde yedi Arya tanr›s›”, “Zerdüflt di-ninde yedi melek”, “Dünyan›n yedi bölgesi”, “Mitra inan›fl›nda yedi rakam›n›n kut-sall›¤›”, “Manî dininde yedi tanr›”, “Kur’ân’da cehennemin yedi tabakas›”, “Âd kav-mine verilen yedi gün yedi gecelik ceza”, “Firavun’un rüyas›nda gördü¤ü yedi za-y›f ve yedi fliflman s›¤›r”, “secde esnas›nda yere temas etmesi gereken yedi uzuv”,“dince kirli oldu¤u kabul edilen nesnelerin yedi kez y›kamakla temizlenmesi”, “‹s-mailiyye mezhebinde yedili aflamalar”, “aflk›n yedi flehri”, “aflk›n yedi vadisi”,“Kur’ân’›n yedi harf üzere inmesi”, “yedi k›raat flekliyle okunmas›”, “Kur’ân’da ye-di kez selam kelimesinin geçmesi/yedi selam”, “yedi yi¤itler (Peygamber, dört ha-life, Hasan ile Hüseyin)”, “Fatiha sûresinin yedi ayet oluflu”, “Sasanîler dönemindesöz sahibi yedi kabile”, “yedi bafll› ejderhalar”, “Gerflâsp’›n yedi o¤lu”, “yedi türmeyve veren a¤aç”, “Rüstem’in hefthân’›”, “Keykâvûs döneminin yedi kahraman›”,“Rüstem’in yedi y›l hükümdarl›¤›”, “yedi y›l k›tl›k”, “‹sfendiyâr’›n hefthân’›”, “‹ranmillî hikâyelerinde yedi güçlü hükümdar”, “yedi renkli bal›k”, “yedi gerdanl›k”,“yedi katl› tap›naklar”, “Hemedân’›n yedi hisar›”, “Kûrufl’un kabri”, “Babil’in AsmaBahçeleri”, “dünyan›n yedi harikas›”...

Hefthân: Yedi Makam Hefthân, ‹ran ve Turan ülkeleri aras›nda bulunan, Rüstem ve ‹sfendiyâr’›n çok bü-yük tehlikelerle karfl› karfl›ya kalm›fl olduklar› “yedi makam” ya da “yedi merhale”.Bu kelimenin ç›k›fl kayna¤› da, Rüstem ve ‹sfendiyâr efsaneleriyle yak›ndan ilgili-


dir. Rüstem ve ‹sfendiyâr her zaferlerinde, her arzular›na kavuflmalar›ndan sonra gü-zel ve lezzetli yemeklerle donat›lm›fl birer sofra kurarak zaferlerini kutlarlard›. Heft-hân gerçekte Rüstem ile direkt ilgili bir kelimedir. ‹ranl› dünya pehlivan› Keykavûs’ukurtarmak için Mazenderan’a gitti¤inde bafl›na “yedi büyük tehlike” geldi. O bunla-r›, tamam›yla kendi gücü bir de tanr›ya güveni ve inanc›yla aflarak kurtuldu.

Birinci Hân’da; Rahfl, y›rt›c› bir aslan› öldürdü. Genifl kam›fll›klar ve yaban eflek-leriyle dolu bu hânda Rüstem, bir yaban efle¤ini kebap yap›p yedikten sonra Rahfl’›otlamaya salarak kendisi uyumufl, o uykudayken, ünüyle bilinen bir aslan gelipRahfl’a sald›rm›fl ve Rahfl’›n tekmeleriyle öldürülmüfltür. ‹kinci Hân’da; dayan›lmazbir s›ca¤› ve susuzlu¤uyla bilinen çölde afl›r› ölçüde susuz kald› ve bir koyununyard›m›yla suyu buldu. Üçüncü Hân’da; birtak›m ejderhalar› öldürdü. DördüncüHân’da; büyücü bir kad›n Rüstem taraf›ndan öldürüldü. Beflinci Hân’da; Olâd, or-dusuyla birlikte Rüstem ile savaflmak üzere ortaya ç›kt› ve Rüstem taraf›ndan ye-nilgiye u¤rat›larak tutukland›. Alt›nc› Hân’da; Rüstem Erjeng ile savafla tutufltu. Ye-dinci Hân’da; Rüstem, Beyaz Dev ile savafl›p onu ortadan kald›rd› ve ‹ran flah›n›kurtard›. Rüstem’in savafl sahnelerini yans›tan, savafl meydanlar›n› ve çeflitli pehli-vanlarla yapt›¤› savafllar› anlatan “heft hân”›; Yunan mitolojisindeki Herkül’ün “oniki flaheser’ine benzer.

Hefthân, sufîlerin seyr u suluk mertebelerinde kat etmek zorunda olduklar›; “is-tek, aflk, marifet, isti¤nâ, tevhîd, hayret ve fenâ” gibi “yedi vadi”ye benzetilir. Ara-lar›nda önemli farkl›l›klar bulunmas›na ra¤men benzer yönleri de çoktur. Zerdüflttarihçileri, kendi millî ve dinî kahramanlar› olan ‹sfendiyâr için, onun Rüstem’dengeri kalan biri olmad›¤›n›, onun kadar güçlü oldu¤unu belirtmek için ondan bah-seden savafllar›na yer veren “hefthân”lar yazm›fllard›r.

Okusun bu beyti dâstân-hân-› hünerHeft-hân’› Nabiyâ feth etmeden Rüstem henüz

(Nâbî G. 274/7)

‹mflâspendân: Kutsal Ölümsüzler ‹mflâspendler “ölümsüz kutsallar”, “ölümsüz temizler” anlamlar›n› ifade eder. Te-rim olarak da, Mazdeizm’in en büyük melekleridir. Bunlar Ahura Mazda’n›n sim-geleri olarak kabul edilirler. Her birinin karfl›lar›nda özel düflmanlar› vard›r. ‹mflâs-pendlerin say›s› gerçekte alt› olarak kabul edilir. Ancak daha sonraki dönemlerdeSurûfl da bunlar aras›na kat›larak say›lar› yediye ç›kart›lm›flt›r. Baz›lar›nca da Ahu-ra Mazda ile birlikte bunlar›n say›s› yedi olmaktad›r.

Kutsal ölümsüzlerden her biri, Ahura Mazda’n›n özelliklerinden birini simgeler,onun kutsal özelliklerden biriyle iliflkilendirilir. Varl›k evreninin belli bir k›sm›bunlardan birinin sorumlulu¤undad›r. Yarat›c›n›n emriyle onun egemenli¤i alt›ndagörev yaparlar. Y›l›n alt› ay› ve ay›n alt› günü bu meleklerin adlar›yla bilinmekte-dir. Bu isimler s›ras›yla flunlard›r:

Behmen: “iyi düflünce”. Mazdeist inan›flta imflâspendlerin en büyüklerinden yada büyük meleklerden birinin ad› olan Behmen, ilk yarat›lanlardan biridir. Yesnâ-lar’da; Ahura Mazda’n›n o¤lu olarak nitelenen Behmen, k›yamet gününde hakem-lik yapacakt›r. ‹nsanlar›n iyi düflünmelerini sa¤layan güç odur. Ölümden sonra di-rildiklerinde de iyilerin ruhlar›n› cennetin en yüce katlar›na götürece¤ine inan›l›r.

Ordîbehiflt/Asha: Avestâ’da; “en iyi varl›k, dünyan›n en iyisi, iyi düzen”, “en iyido¤ruluk”, “en iyi temizlik” anlamlar›nda bir kelimedir. Ordîbehiflt, manevî dünya-da Ahura Mazda’n›n do¤ruluk, temizlik ve kutsall›¤›n›n simgesi, maddi evrendeise, yerküredeki bütün atefllerin sorumlusudur. “Kutsal ölümsüzler” olarak inan›-


lan meleklerin en güzeli oldu¤una inan›l›r. Ordîbehiflt, Avestâ’n›n birçok yerindesayg›nl›¤› ve övgülerle an›l›r. Yefltlerin bir tanesi bunun özellikleri ve övgüsüne ay-r›lm›flt›r. Dünyan›n düzenini, tanr›sal sistemi ve dünyan›n ahlak sistemini simgeler.

fiehrîver: Avestâ’da fiehrîver; Ahura Mazda’n›n ebedî, geçici olmayan ülkesi,yok olmayacak yurt ve yüce cennet olarak tan›mlan›r. Ruhanî evrende, tanr›sal sal-tanat›n temsilcisi, tanr›n›n gücünün ve iktidar›n›n simgesi, maddî alemde ise, me-tallerin koruyucusudur. Adaletle yöneten hükümdarlar›n gücü ondan kaynaklan›r.Merhamet ve mürüvvet mele¤i olarak da bilinmektedir.

Sifendârmûz: Avestâ’da; “yeryüzü”, Pehlevî dilinde ise, “olgun, tam ak›l” an-lamlar›n› verir. Manevî dünyada, Ahura Mazda’n›n sevgisini, sab›r ve alçak gönül-lülü¤ünü, maddî dünyada da, yeryüzünden sorumlu mele¤i, dürüst, iffetli ve ko-calar›na ba¤l› kad›nlar› simgeler. Mazdeizm’de büyük meleklerden biri olarak ka-bul edilir. Bu yüzden diflil olarak bilinmekte ve Ahura Mazda’n›n k›z› oldu¤unainan›lmaktad›r. O, yeryüzünü mutlu, mamur bir hale getirmek, temiz saklamak vebollukla doldurmakla görevlidir. Bu yüzden ziraatla u¤raflanlar, yap› ifllerinde çal›-flanlar, Sifendârmûz’un hoflnutlu¤unu kazan›rlar.

Hordâd ve Mordâd: Her ikisi de, Ahura Mazda’n›n olgunlu¤u ve ebedîli¤inisimgelemektedir. Ahura Mazda, Hordâd’›n mutlulu¤unu, Mordâd’›n ebedîli¤ini,dünya hayat›n›, kutsal inan›fla göre düzenleyenlere ba¤›fllamaktad›r. Bitkiler onunemrine ve sorumlulu¤una verilmifltir.

‹ranvîc‹ranl›lar›n anayurtlar›, atalar› Aryalar›n topraklar›n›n ad› olarak kabul edilen ‹ran-vîc, Avestâ’da; “Airyanvaeja” fleklinde geçer. Aryalar›n daha sonra göç ettikleri vedünyan›n de¤iflik yerlerine da¤›ld›klar› bu bölge, Aryalar›n ‹ranl›lar ve Hintliler ola-rak iki ayr› gruba ayr›larak ‹ran çöllerine yay›lmalar›ndan önce onlardan bir grupAvestâ’da ‹ranl›lar›n anayurdu olarak bilinen bu bölgeye yerlefltiler. Buran›n, tarih-çilerin bir k›sm›na göre Hârizm ya da Hîve oldu¤u söylenir. ‹ran: Aryalar›n ülke-si” bu kelimeden al›nm›flt›r. ‹ran ad›, Eski Yunan co¤rafyac›lar›ndan bir k›sm› tara-f›ndan “Aryanâ” olarak kaydedilmektedir.

Îzed: Tanr›Farsça’da; “Allah” anlam›ndaki isimlerden “Îzed” ya da Avestâ’daki flekliyle “Yaza-ta”, “yeze” kökünden gelen ve “tap›nmak” anlam›n› veren bir kelimedir. Sanskritdilinde “yacata” bir niteleme olarak “övgüye yaraflan” anlam›ndad›r. Pehlevice’deÎzed; “Yazat” ve “Yezed” flekilleriyle “övgü”, “yalvar›fl”, “övgüye yaraflan”, “övül-me¤e lay›k” anlamlar›yla da imflâspendlerden daha az yetenekli, onlardan daha altmakam ve mertebelerde bulunan melekler için de kullan›l›r. ‹ranl›lar›n inan›fllar›-na göre gökyüzü bu meleklerle doludur. Avestâ’da ço¤u yerde bu kelime bütüntanr›lar› da gösterir. Ancak Pehlevice’de bu ço¤ul, tekil olarak “Tanr›” anlam›ndakullan›l›r.

Bu tanr›lardan her biri, bir farkl› görünümde kabul edilerek özgün ilahiler ileövülmektedir. Onlara hediyeler göndermek, topra¤a flarap ve kokulu bitkilerdenelde edilen fl›ralar› dökmek, s›¤›r, deve, at ve koyun gibi hayvanlar› onlar için kur-ban etmek, bu tanr›lar için düzenlenen törenlerde yap›lan etkinlikler aras›nda yeralmaktad›r. Mazdâ ayinlerinde tanr›lar, erkek ve difli görünümde tasavvur edilir veöyle tan›n›r. Örne¤in gök tanr›s› ve atefl tanr›s›, “eril”; gündüz tanr›s›, “diflil” olarakkabul edilmektedir. Eski ‹ran tanr›lar›, Fars edebiyat›nda daha çok özgün adlar›ylave tanr›sal olmayan görüntülerde tasavvur edilirlerdi.


Kâf: Kaf Da¤› Dünyan›n etraf›n› çevreleyen, bütün da¤lar›n köklerinin yerin derinliklerinde onaba¤l› oldu¤una inan›lan, büyük bir k›sm› suyun alt›nda, okyanuslar›n derinliklerin-de bulunan, her sabah günefl do¤du¤unda günefl ›fl›nlar›n›n üzerine düflmesiyleyans›malar›n›n yeflil göründü¤ü, Anka’n›n da üzerinde yuva kurdu¤u kabul edilenefsanevî da¤. Kâf Da¤›, Eskilerin inan›fl›na göre; yeryüzünün en uç noktalar›n› kap-layan, gökyüzünün kenar noktalar›n›n üzerinde yükseldi¤i, yerkürenin etraf›n›çevreleyen ve yerlerin çivisi olarak kabul edilen da¤›n ad›d›r. Bu da¤›n yeflil züm-rütten yarat›ld›¤›, gökyüzü rengini yans›tt›¤›, gökyüzünün renginin gerçekte beyazoldu¤u, bu renklerin yans›malar›yla masmavi bir görüntü verdi¤i ifade edilir.

Baz› tefsirciler; Kur’ân’›n, “Kâf” ad›n› tafl›yan sûresinin bu da¤la iliflkili oldu¤ukan›s›ndad›r. Ömer Hayyâm, Nevrûznâme’sinde; Kâf’a kutsal bir nitelik vererekAllah’›n onu fleytanlardan korumak için dört melek görevlendirdi¤ini ifade eder.Baz› araflt›rmac›lara göre Kâf, Elburz Da¤›’d›r. Her iki da¤ ile ilgili anlat›mlar birbi-rine yak›n içeriktedir. Bu da¤, bütün yücelikler ve üstünlüklerin kayna¤›, Tanr›Mihr’in makam›, ayd›nl›k, mutluluk ve huzur yuvas›, güç ve kutsall›k simgesidir.Sufîler Kâf Da¤›’n›; “gönül ülkesi”, “can ve gerçeklik dünyas›” ve “Sîmor¤’un ma-kam›” olarak kabul ederler. Sâlik’in tek ve en büyük hedefi oraya eriflmektir. An-cak bu yolculuk alabildi¤ine zorlu ve engebeli yollardan geçmektedir. Bütün bu s›-k›nt›lar› aflmak için sab›r, dayanma gücü ve gayret gerekir. Gerçekte Ferîduddîn-iAttâr’›n Mant›ku’t-tayr’› bu çetin yolculu¤u kaybolmadan tamamlay›p hedefe ulafl-may› sembolize ederek anlat›r. Mevlânâ onu, bazen Allah’›n yüce s›fatlar›n›n tecel-lî flekillerinden biri olarak niteler. Fars edebiyat›nda Kâf, mitolojik bütün geçmiflive içeri¤iyle Anka ve Sîmor¤’un ülkesi olarak alg›lan›r.

Mitolojilerde temel ögelerden biri olarak yer alan da¤lar, yarat›c›yla aralar›ndavar oldu¤una inan›lan iliflkilerden dolay› kutsal ve gizemli varl›klar olarak dikkatçekerler. Do¤an›n derinlikleri ve göklerin yüceliklerine uzanan bu ögeler, yerlerile gökler aras›nda irtibat kurma yolu olarak insanlar›n zihinlerinde göklere yükse-lifl kap›lar›n›n bulundu¤u makamlar olarak alg›lana gelmifl, buradan hareketle gök-lere aç›lan kap›lar, göklere yükselme araçlar›, öteler dünyas›na eriflme basamakla-r› olarak kabul edilmifllerdir. Bu mitolojik boyutlar›yla da¤lar sadece ‹ranl›lar›n de-¤il, di¤er milletlerin de dikkatlerini çekmifl ve önemli mitler aras›nda yer alm›flt›r.Birçok milletin mitolojilerinde da¤lar; tanr›lar, kutsallar, azizler, abid ve zahitlerinmakamlar› olarak yer alm›fllard›r. Mazdeist inan›fla göre; kötülüklerden ar›nm›fldünyan›n ve güzel yarat›l›fl›n koruyucusu Surûfl’un bin sütunlu makam›, da¤lar›nzirvesinde bulunmaktad›r. Anahita, insanlar›n ifllerini bir da¤›n doruklar›ndan yön-lendirir. Yefltlerde; Anahita’dan söz edildi¤inde, onun için adanan kurbanlar›n da¤-lar›n tepelerinde kesildi¤i aktar›l›r.

Da¤lar, yerleri göklere ba¤layan ögeler olarak tanr›lar›n güçlerini simgelerler.Bu simgesellik bütün kutsal alanlarda; örne¤in kilise sütunlar›nda, ehram burçla-r›nda, mescit minareleri ve dergahlarda hep görülür. Bu yüzden baz› eski dünyainan›fllar›nda da¤lar, tanr›lar›n yerleri olarak kabul edilmifltir. Hint rivayetlerinde deda¤, tanr›lar›n güçlerinin simgesidir. Yunan mitolojisinde Olympus Da¤›, gök tan-r›lar›n›n yeri ve kutsall›¤›n simgesidir. Mazdeist inan›fla göre kutsal Elburz Da¤›,yerkürenin merkezinde yerler ile gökleri birlefltiren noktada bulunur.

Cîfe-i dünyâ degül kerkes gibi matlûbumuz Bir bölük Ankâlaruz Kâf-› kanâ’at beklerüz

(Fuzûlî G. 123/3)


KâveDahhâk’›n bask›lar› zirveye ulaflt›¤›nda, flehrin demircisi Kâve’nin, on sekiz o¤lun-dan geriye kalan sonuncusunun beynini ç›kartarak y›lanlar›na sunmak için Dah-hâk’a götürdüler. Bunun üzerine Kâve, son derece k›zg›n olarak Dahhâk’›n maka-m›na ç›kt›. ‹leri gelenlerin de huzurunda pefltamal olarak kulland›¤› deriyi de m›z-ra¤›n›n ucuna takarak halk› kendisine destek vermeye ve zulme karfl› direnifle ça-¤›rd›. Kendisini destekleyenlerle birlikte Feridûn’u tahta ç›kard›lar. Feridûn da, bugünün hat›ras›na söz konusu deri parças›n› u¤urlu kabul ederek de¤erli mücevher-lerle süsleyip sancak olarak kullanmaya bafllad›. Fars mitolojisinde ve daha sonra-lar› da Fars edebiyat›nda söz konusu sancak, zulme u¤ram›fl, yoksul halk›n despotyönetimlere kafl› ayaklanmalar›n›, haklar›n› aramalar›n› simgeleyen güç ve azametsimgesi haline gelmifltir.

Kâve’nin bu hakl› direnifli, ‹ran mitolojik tarihinin yan› s›ra uluslararas› benzerigörülmeyen bir direnifl olarak nitelendirilmekte, Musa Peygamber’in Firavuna kar-fl› direnifli de buna benzetilmektedir.

Kâve, Yunan mitolojisindeki ünlü kifliliklerden Prometheus’nin sahip oldu¤umakam ve özelliklere benzer bir konumda bulunur. Bu iki kiflili¤in ayaklanmalar›,boyutlar› gerekçe ve sonuçlar› aras›nda görünürde bir benzerlik olmasa da, büyük-lük ve kapsam aç›s›ndan benzer özellikler gösterir. Her ikisi de, yaflad›klar› ça¤›nen büyük güçlerine karfl› insanl›k yarar›na ayaklan›yorlar, ancak aralar›ndaki farkKâve’nin mücadeleleri sonucunda baflar›ya ulaflmas›, di¤erinin yenilgiye u¤rama-m›fl olsa bile çal›flmalar›ndan bir sonuç alamam›fl olmas›d›r.

KeyûmersKeyûmers, yaflad›¤› ça¤›n en büyük kiflili¤i, ‹ranl›lar taraf›ndan ilk insan ve yeryü-zünün ilk hükümdar› olarak bilinir. ‹nsanlar, birlikte yaflarlarken aralar›nda ç›kananlaflmazl›klar› çözecek, bireyler aras›nda adaleti sa¤layacak büyük ve güç sahibibirini aram›fl ve Keyûmers’in huzuruna ç›karak bu isteklerini dile getirmifl: “Bizimen büyü¤ümüz, en üstünümüz, en yeteneklimiz sensin. Atalar›m›zdan yadigarkalan da sensin. Bu devirde senin eflin ve bezerin de yoktur. Al art›k bütün iflleri-mizi eline, geç bafl›m›za, liderimiz, hükümdar›m›z ol. Emrine amâdeyiz. Bütünihtiyaçlar›m›z› senin huzuruna getirelim” demifller, Keyûmers, bütün bu istek vearzular› dinledikten sonra, onlardan, dediklerini yapacaklar› konusunda kesin söz-ler alarak dileklerini kabul etmifl, ondan sonra da taç giymifltir. Yeryüzünde taç gi-yen ilk kifli odur. Yönetimde bulundu¤u dönemlerde insanlar›n mutluluk ve huzurdolu günler geçirdi¤i Keyûmers, Istahr bölgesinde hükümdarl›k yapm›fl ve k›rk y›lya da daha az bir süre egemenlik sürmüfltür.

Baz› tarihçilerce, Âdem ve ilk hükümdar olarak kabul edilen Keyûmers, önce-leri ma¤aralarda yaflar, hayvan postu giyerdi. Hayat›n›n son devirlerinde evler yap-m›fl, köy ve flehirler kurmufltur. Siyâmek ad›nda bir o¤lu olmufl, Siyâmek devlerüzerinde egemenlik kurmaya çal›fl›nca, onlar Siyâmek’i öldürmüfller, ancak o¤luHûfleng büyüyünce onun yerini alm›flt›r.

fiahnâme’ye göre Keyûmers ilk hükümdard›r. Taht ve tac› ilk icad eden, ilk taçgiyen ve tahta ç›kan odur. Otuz y›l hükümdarl›k yapm›flt›r. Kaplan postundan giy-siler giymifl, sade yemifl, içmifl ve sade yaflam›flt›r. Tar›m›, çeflitli meslekleri, yiye-cekler ve giyecekleri insanlara ö¤reten yine odur. fiahnâme ve fiahnâme’ye daya-n›larak kaleme al›nm›fl eserlerde Keyûmers, dinsel ya da mitolojik rivayetlerdekin-den farkl› olarak sadece ilk insan de¤il ilk hükümdar olarak da bilinir.


Silah (ok ve yay) yap›m›, hayvan besleme, elbise dikme, yaz›, ölüleri defnetme, y›-l›n on iki aya bölünmesi, baykuflun u¤ursuz say›lmas›, Nevrûz ve kutlamalar›, flehirkurma, bay›nd›rl›k gibi medeniyet gerekleri onun taraf›ndan insanlara ö¤retilmifltir.

‹ranl›larca yeryüzünün ilk hükümdar› kimdir?

MihrMihr/Mitra, Arya kavminin büyük tanr›lar›ndan biri olarak kabul edilmektedir. Ar-yalar, ikiye ayr›larak bir k›sm› Hindistan’a bir k›sm› ‹ran bölgesine yerleflmelerin-den önce, Mihr’e tapmakta idiler. Eski Mezdiyesnâ inan›rlar› da, Mihr’i; “›fl›k tanr›-s›” olarak kabul eder öyle inan›rlard›. Mihr, Allah ile Ahura Mazda ve di¤er yara-t›klar aras›nda bir araç olarak kabul edilirdi. Mihr’e ola¤anüstü önem veren, öndegelen ‹ranl›lar bu yüzden isimlerinde onun ad›n› kullan›rlard›. Avestâ’da “MihrYeflt”, onun ad›n› tafl›r. O, güzel söz, sözünde durma, kutsall›k, takva, cesurluk,hak ve do¤rular› destekleme, savafllarda zafer ba¤›fllayan iyiliklerin ve güzellikle-rin vekili ve simgesi olarak bilinir. Zerdüflt’ün ortaya ç›k›fl›, ‹ranl›lar›n inanç dünya-s›nda bir devrim etkisi yapm›fl, onunla birlikte eski ‹ran dinlerinin y›ld›z› sönme¤eyüz tutmufl, Mihr, Nahîd, Hordâd ve Mordâd gibi büyük eski ‹ran tanr›lar›, Zer-düflt’ün reformlar›ndan sonra tanr›l›k makamlar›ndan düflmüfl ve melek makam›n-da görev yapmaya bafllam›fllard›r.

Eski ‹ran’da Mihr, büyük tanr›lardan biri, ayn› zamanda “ayd›nl›k mele¤i”ninad›, sevgi, dostluk, flefkat ve sözünde durman›n, ayd›nl›k ve mutlulu¤un sembolüolarak bilinir. Eski ‹ran inan›fllar›na göre; Mihr, ezelden beri var olan ayd›nl›k ileflimdiki ayd›nl›k aras›nda bir araçt›r. Bir baflka ifadeyle; yarat›c› ve yarat›lan varl›k-lar aras›nda bir ileticidir. Mihr Yeflt’teki ifadelere göre o, her gün sabah erkendenkutsal Elburz Da¤›’nda, alt›ndan yap›lma arabas›na binerek gökyüzünü dolafl›r.Binlerce gözüyle Arya ailelerini gözetler. Onlar› herhangi bir yanl›fll›¤a düflmekten,yeminlerini bozmaktan uzak tutmaya çal›fl›r. Daha sonralar› Mihr, Hûrflîd ile birle-flerek tek bir varl›k olmufllard›r. Mitraizm, Eflkânîler döneminden itibaren Bat›yageçmifl ve orada yayg›nlaflm›fl, ›fl›¤› simgeledi¤i, ayd›nl›¤›n temsilcisi oldu¤u içindaha sonraki dönemlerde günefl anlam›nda da kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu yüz-den Mihr Yeflt’de, onun ad›na çok güzel birtak›m flark›lar da yaz›lm›flt›r. Bunlar›nd›fl›nda, genifl ve büyük tarlalar›n korunmas›, halk›n kötülükler karfl›s›nda güvenliyaflamlar›n›n, ‹ran topraklar›nda yaflayan insanlar›n ve di¤er varl›klar›n huzur veasayifl içerisinde bulunmalar›n›n sa¤lanmas› görevi ona verilmifltir.

Mitra, bir tafl›n içerisinden ç›km›fl, ortaya ç›k›fl›yla birlikte çobanlar kendisine ta-p›nmaya bafllam›fllard›r. O zaman günefl ile anlaflarak bir vahfli öküzü tuza¤a dü-flürmüfl, günefl, öküzü bir ma¤aran›n içerisine çekmifl ve orada zincire vurmufltur.Ancak öküz, sonuçta ma¤aradan kaçmay› baflarm›flt›r. Güneflin emriyle karga, ökü-zü öldürmüfl, öküzün art›klar›n›n içinden bu¤day bafla¤› ve üzüm a¤ac› bitmifltir.Daha sonra Mitra, gökyüzüne yükseldi. Oradan tekrar yeryüzüne döndü. Ölülerek›yamet günü kalkabilme gücü verdi. ‹yileri kötülerden ay›rd›. Bir öküz kesti veonun etini kutsal fl›ra ile kar›flt›rarak adaletli kiflilere verdi, bu içkiden içenlerinölümsüzlü¤e eriflece¤ini söyledi.

Mihr’e tap›nma ayinleri klasik dönemlerde, ‹ran bölgesinden Babil ve Anado-lu’ya de geçmifltir. Daha sonraki devirlerde Bizans askerleri arac›l›¤›yla Avrupa ül-kelerine de yay›lm›flt›r. Zamanla Mihr, o bölgelerde büyük bir tanr› olarak tap›lma-ya bafllanm›fl ve bir süre sonra da Mitraizm inan›fl› ortaya ç›km›flt›r. Daha sonralar›bu inan›fl›n baz› özellikleri ve ayinleri H›ristiyanl›k inanc›na de girmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Mitra, eski ‹ran’da ayd›nl›k, do¤ruluk, adalet ve iyilik tanr›s› olarak, ruhlar› kur-tar›c› güç, yaratan kuvvet, Allah ile insanlar aras›nda bir araçt›r. Karfl›s›nda hiçbirfleyin direniflini kabul etmeyen, ›fl›¤› bütün evreni kaplayan ve evrenin tamam›naegemen olan bir atefl fleklinde karanl›klar› silip yok etmekte, kötülüklere son ver-mektedir. Mihr inan›fla göre; bazen yarat›c›, bazen yarat›lan, ço¤u zamanda tanr›ile insan aras›nda haberci konumundad›r. Baz› bölgelerde insanüstü birtak›m nite-likler verilmesinden hareketle Hz. Ali, kutsal bir kimli¤e büründürülmekte ve Al-lah ile insanlar aras›nda bir arac› olarak kabul edilmektedir. Bir bak›ma ona, Eski‹ran inan›fllar›ndaki Mihr’in rolü yüklenmektedir. Ancak burada her grup özgünzevki ve inan›fllar›yla orant›l› olarak ona kutsanan bir makam öngörmektedirler.Mihr, eski ‹ran mistisizminin rumuzlar›n›n anahtar›, Ali ise, yeni ‹ran’da ‹slâm ta-savvufunun ve ‹ran kültürünün gerçek simgesi, “insân-› kâmil” sembolüdür. Bu ikikelimenin yan yana duruflu sadece Ali’ye olan dostluk ve aflk gibi kavramlar› ça¤-r›flt›rmaz, daha da ileri boyutlarda eki ‹ran kültürünün göstergesi olarak ortaya ç›-kar. Bu iki kelimenin “Mihr Ali” fleklindeki bilefli¤i ise, eski ‹ran ile Müslüman/fiiî‹ran aras›ndaki ba¤lar›n ne denli s›k› oldu¤unu gösterir.

Mu¤“Atefle tapan”, “Zerdüflt inan›rlar›ndan bir gurp”, “Zerdüflt dini önderi” anlam›n-daki mu¤ (ço¤ulu, mu¤ân) kelimesi, eski ‹ran’da bir hanedan ad›d›r. Bu aile, hemZerdüflt öncesi ve hem de Zerdüflt sonras› dönemde her zaman din adamlar› ve di-nî liderler yetifltirmifltir. Mu¤lar, gizemli kifliliklere sahip olarak birtak›m gizli bilim-lerle de u¤raflm›fllar, bu u¤rafllar› sonucu elde ettikleri bilgiler, insanlara ilginç vebüyüleyici özellikleriyle yans›m›flt›r. Bütün bunlar›n yan› s›ra “mu¤”, ayn› zaman-da baz› yazarlarca “Zerdüflt inan›rlar›n›n k›blesi ve tanr›lar›” olarak da tan›t›l›r.Öte yandan “flarap” ve “mey” kelimeleriyle de yak›n iliflkili olarak kullan›l›r.Bel’âmî’ye göre, flarap içmek Zerdüflt ba¤l›lar›n›n gelenekleri aras›nda yer al›r.

Zerdüflt inanc›, ‹ran’›n bat› ve güney bölgelerinde, bir di¤er ifadeyle, Med ‹m-paratorlu¤u’nun egemen oldu¤u yörelerde yayg›nlaflmaya bafllad›¤›nda, mu¤laryeni dinin öncüleri konumunu elde ederek o alanda ilerleme¤e bafllad›lar. Aves-tâ’da; “din adamlar› ya da ruhaniler s›n›f›” yine o eski isimleriyle “Athravan” keli-mesiyle ifade edilirken, Eflkânîler ve Sasanîler dönemlerinde bu tabakada yer alandin adamlar›na genellikle “mu¤/mu¤ân” ad› verilmifltir. Daha eski flekli “me¤ûbet”olan “mubed” kelimesi ise, günümüze kadar “Zerdüflt din öncüleri ve din adamla-r›n›n ad›” olarak kullan›lm›flt›r.

‹ranl›lar rahiplerine “magi” diyor, onlara halk ile tanr›lar aras›ndaki arac›lar gö-züyle bak›yor, gittikleri savafllar› kazanabilmek için rahipler ile en gözde putlar›n›beraberlerinde götürüyorlard›. Magi, savafl›n kazan›lmas› için tanr›lara tesir edebil-di¤ine göre, ineklerin daha fazla süt vermesi, tarlalardan daha fazla ürün al›nabil-mesi ve koyunlar›n s›rt›ndaki yünlerin artmas› için de tanr›lar› etkileyebilirdi. Hal-k›n yorumu bu anlamdayd›.

Bir baflka önemli konu da, mu¤lar›n flarap ve meyhane ile s›k› s›k›ya iliflkili ol-duklar›d›r. Fars edebiyat›nda “mu¤”, “mu¤kede”, “mu¤beççe” kelimeleri, birer te-rim olarak; “flarap içen”, “meyhane” ve “sâkî” anlamlar›nda kullan›l›r. Di¤er taraf-tan mu¤ kelimesi, Zerdüflt inanc›n› tafl›yan kiflilerin genel ad› olarak bilinir.

Fars fliirinde özellikle Hâf›z gibi baz› flairlerin dizelerinde “mu¤”, “mu¤beççe”vb. kelimelerin, flarap ve meyhane ilgileriyle geçmesi do¤al bir sonuç olarak orta-ya ç›kar.


Nahîd Nahîd/Anahita, Eski ‹ran’da büyük tanr›çalardan biri olarak dinsel ayinlerinde çoközel bir yere ve öneme sahiptir. Onun ‹ran tarihindeki geçmifli çok eskilere, Zer-düflt öncesi dönemlere kadar gider.

Anahita, dört temel öge aras›nda yer alan suyun koruyucusu ve sorumlusu me-le¤in ad›d›r. “Suyu bol ve temiz nehir”, “gür ve duru su” anlamlar›n› ifade eder.Avestâ’da nitelendi¤i gibi bu su cennet sular› aras›nda yer almakta, bütün dünyasular› büyüklü¤ünde olarak yedi ülkeyi sulamakta ve Ferâhkert Denizi’ne dökül-mektedir. Nahîd, ayn› zamanda Zühre/Venüs’ün bir di¤er ad›d›r.

Birçok din ve inan›flta hayat›n bafllang›c› ve do¤uflun temeli hep difli yarat›klar-la iliflkilendirilir. ‹ran’da Anahita, suyu bol ve duru ›rmaklar›n, yeryüzünün bütünsular› ve bütün üretkenliklerin kayna¤›, annelerin memelerindeki sütlerin temizle-yicisi, güç, parlakl›k, duruluk ve ar›l›k simgesi, uzun boylu, alabildi¤ine güzel, öz-gür, bafl›nda y›ld›zlarla donanm›fl alt›n taç, teninde alt›n elbiseler ve alt›ndan çokde¤erli gerdanl›klarla süslenmifl bir tanr›ça olarak nitelenir.

Avestâ’da, bu tanr›ça çok güzel, uzun boylu ve alabildi¤ine al›ml› bir genç k›znitelemesiyle an›l›r. Fars kitabeleri ve tarihçilerin verdikleri bilgilere göre Anahita,çok eski devirlerden beri yayg›n olarak övgülere konu olmakta, ona özel tap›nak-lar yap›lmakta, Anahita tap›naklar›, ‹ranl› rahibeler için de birer sak›nma ve tanr›-ya yaklaflma yerleri olarak kabul edilmektedir. Söz konusu tap›naklar aras›nda enönemli ve en görkemli olanlar Hemedân, fiûfl ve Kengâver tap›naklar›d›r. Bu yap›-lar Husrev-i Pervîz dönemine ait olup fiirin’in yaflad›¤› binalar olarak nitelenmek-tedir. ‹ran ve çevre ülkelerde bulunan Anahita tap›naklar›, genellikle yörenin suyubol, büyük ›rmaklar›n›n k›y›lar›nda infla edilmifltir.

Nahîd, y›ld›za dönüflmeden önce Babil’de yaflayan çok güzel ve al›ml› bir ka-d›nd›. Hârût ve Marût, s›nanmak için yeryüzüne gönderildiklerinde onun evine git-mifl ve onun güzelli¤inin büyüsüne kap›l›p aldanarak günahlara dalm›fllard›r. Na-hîd, onlardan ism-i a’zâm’› ö¤renmifl, göklere yükselmifl ve Allah taraf›ndan y›ld›-za dönüfltürülmüfltür.

Anahita’n›n, dört beyaz at›n çekti¤i bir arabas› vard›r. Atlar›; bulut, ya¤mur, karve doludur. Göklerin en yüce kat›nda yaflar. Her gölün her ›rma¤›n ve her denizink›y›s›nda yüz pencereli, bin sütunlu, dayal› döfleli çok süslü evi vard›r. O, AhuraMazda’n›n emriyle göklerden, bulutlar›n üstünden ya¤mur, kar ve dolu gönderir.

NevrûzEski dünya milletleri, mitolojik ya da tarihî ça¤larda birbirlerinden farkl› sosyo-kül-türel yap›lanmalar içerisinde olsalar da, tamam› “yenilenme”, “yeni gün”, “yeni y›l”gibi kavramlarla tan›fl›klard›. Mitolojik ça¤lar›n insanlar›, evrenin yarat›l›fl modeliya da yarat›l›fl efsanesine uygun olarak hey y›l ya da belli dönemlerde bir kez ye-nilendi¤i inanc›n› tafl›rlard›. Bu yenileflme gerçekte; yarat›l›fl›n bir tür yenilenmesi,evrenin yeniden düzenlenmesi anlamlar›nda alg›lanmaktayd›. Yarat›l›fl konusunda-ki mitolojik aktar›mlar, M. Eliade’nin ifadeleriyle; “insanlar›n ak›llar›na evrenin veiçerisindeki bütün varl›klar›n nas›l ortaya ç›kt›klar› ve ne flekilde var edildikleri ko-nular›n içeren köken ve yarat›l›fl mitlerini getirmektedir.”

‹ran takviminde y›l›n bafllang›c›na denk gelen bayram›n ad› olan Nevrûz, Fer-verdîn ay›n›n (21 Mart) ilk günü kutlanmaya bafllan›r. Pehlevice’de; “n_gr_z” diyebilinen nevrûz, ‹ranl›lar›n büyük ve çok eski dinî bayramlar›ndan biridir. Nevrûz-da gerçekte iki bayram birlikte kutlan›r. Bunlardan biri y›l›n bafllang›c›, dünyan›n


yeniden canlanmas› ve dirilifli kutlamalar› olan Nevrûz törenleri, di¤eri de dinî birbayram olan Ferverdigân kutlamalar›d›r.

Nevrûz, ‹ranl›lar›n ‹slâm öncesi ça¤lar›ndan çok eski dünyalar›na ait millî bay-ramlar›ndan biri olsa da, flüphesiz ‹ranl›lar›n geçmifli, Hint-‹ranl›lar dönemlerineM.Ö. ilk binli y›llara kadar uzanan en eski ve en büyük bayramlar›ndan biridir. El-bette bu, nevrûz’un sadece ‹ranl›lara ait oldu¤u, di¤er milletlerin bayram› olmad›-¤› anlam›na gelmez. Yeni y›la girifl kutlamalar›n›n çok eski ça¤lardan beri Sümer,M›s›r, Mezopotamya, Babil, Hindistan ve daha baflka ülkelerde törenlerle kutland›-¤› bilinmektedir. Ancak ‹ranl›lar bu törenlere çok özel önem vermifl ve çok boyut-lu anlamlar yüklemifl ve günümüze kadar yaflatm›fllard›r. Birçok kaynakta bu gü-nün bayram olarak kutlanmas›n›n Cemflîd zaman›nda, onun taraf›ndan bafllat›ld›¤›aktar›l›r. Bu da onun sevimli kiflili¤i, egemenlik sürdü¤ü ça¤lar›n refah ve bollukdönemleri olmas›, hastal›k, yafll›l›k ve ölümün, onun egemen oldu¤u bölgelerdebulunmamas› ve daha birçok mitolojik inan›fltan kaynaklanmaktad›r.

Nevrûz ile birlikte her y›l; zaman›n eskimiflli¤i, dünyan›n yafllanm›fll›¤› haf›za-lardan silinerek yerine, her fley yepyeni flekilleriyle insanlar›n haf›zalar›nda tapta-ze ve genç imajlar›yla yer almaya bafllamaktad›r. Bitkilerin yeflermesi, tohumlar›n,silkelenerek üzerlerindeki topraklar› atmalar› ve yeni bir hayata filizlenmeleri, bit-kilerin yeflil damarlar›nda hayat kayna¤› canlar›n›n dolaflmaya bafllamas› ve dahayüzlerce dirilifl göstergesi geliflme, insano¤lunun bedenine yeni bir ruh, yeni birheyecan salmaktad›r. Evrenin ilk yarat›l›fl›, insano¤lunun zihninde her zaman kay-bolmufl bir cennet olarak yerleflip kalm›fl ve de o flekilde hat›rlanmaktad›r. Dolay›-s›yla bütün insanlar›n zihninde, bu “ezelî kaybolmufl cennet”e dönme arzusu yeralmaktad›r. Bu yüzden bütün milletler her dönemin, her y›l›n ilk günlerini, bir k›-s›m dinî renklerle de zenginlefltirdikleri kutlama törenleriyle geçirirler.

Nevrûz kutlamalar›nda ‹ranl›lar eski ça¤lardan beri özel törenler düzenlemek-tedirler. Bu törenlerin önemli bir k›sm› günümüze kadar gelmifltir. Bu törenler içinevler temizlenir. Nevrûz kutlamalar›n›n yap›laca¤› oda, özel olarak donat›l›r. Birmasa üzerine bir testi su ve bir vazo içerisinde çiçekler konulur. Bir kap içerisindeatefl de bulundurulur. Atefle güzel kokulu a¤açlar at›l›r, yanarken etrafa hofl kokuyaymas› sa¤lan›r. Atefle odun koyan kifli yak›nlar›ndan ölmüfl olanlar›n adlar›n› dao esnada söyler. Bu günlerde ölülerin ruhlar›n›n evlerine ve akrabalar›n›n evlerinedönerek bu atefllerin ayd›nl›¤›ndan yararland›klar›na inan›l›r. Nevrûz günlerindeatefl yakma gelene¤i, Abbâsîler dönemine kadar Mezopotamya bölgesinde devametmifltir. Bu durum ‹ranl›lar›n atefle olan ilgi ve sayg›lar›n› göstermektedir. Nevrûzgününün sabah› y›kanmak, birbirlerinin üzerine su serpmek, yeni giysiler giymek,“heft sin: ilk harfleri sin: s harfiyle bafllayan yedi tah›l türü” bulundurmak, yeflillikekmek... bu güne ait geleneklerden bir k›sm›d›r. Bunlar, ‹ran köylerinde günü-müzde de devam ettirilmektedir.

Persepolis saraylar›n›n merdivenlerinin duvarlar›, söz konusu hediye sunu tö-renlerini yans›tmaktad›r. Birtak›m m›zrakl› kifliler, kurbanl›k olarak getirilen s›¤›r-lar ve atlarla birlikte meydana ç›kar, kurbanlar kesilir at yar›fllar› düzenlenirdi.

Iyd-› nevrûzu görüp gül defterinden andelîbHofl du’â vü medh okur flâh-› zâfer-yâb üstüne

(Ahmet Pafla, Onay 298)


Pîr-i Mu¤ânTasavvufta; “mürflid-i kâmil”. Bafllang›çta, pîr-i mu¤ân; “flarap sat›c›s›”, “meyhane-nin aksakall›s›” anlamlar›nda kullan›l›rd›. Ancak daha sonralar› Sufîlerin kullan›-m›nda de¤iflik mistik anlamlar da yüklenmifltir. Tasavvuf terimi olarak; “seyr u su-lûk aflamalar›n› baflar›yla geçmifl; Sufîler ve müritlere yol gösteren, onlara k›lavuz-luk eden sâlikler ve müritlere, aflka, ezelî ve ebedî sarhofllu¤a, hedefledikleri men-zile ulaflmada yol gösteren bilge yafll›, k›lavuz, mürflid” anlamlar›nda kullan›l›r. Buterim daha çok Hâf›z’›n gazellerinde görülür. Birtak›m çevrelerin etkisinde bulu-nan ya da genel anlam›yla resmî tasavvufa, onlar›n temsilcileri ve ba¤l›lar›na, der-gah fleyhlerine inanmayan Hâf›z, idealindeki piri, efsanevî mürflidi yaratm›fl ve ona“pîr-i mu¤ân” ad›n› vermifltir. Söz konusu pîr, bazen “olgunluk” sembolü, bazende “sevgiliye s›k› s›k›ya ba¤l›l›¤›n” simgesidir. Zaman zaman Hâf›z’›n flaibesiz duy-gular›n›, keskin görüfllerini, temiz, p›r›l p›r›l kalbini, flarapla, aflkla yo¤rulmufl yara-t›l›fl›n› ifade eder. Bazen de pir, onu hedefledi¤i makamlara erifltirmektedir.

“Pîr” ya da pîr kelimesinin içerisinde yer ald›¤›, “pîr-i mu¤ân”, “pîr-i harâbat”,“pîr-i gulreng”... vb. tamlamalar›n ilk olarak Hâf›z-i fiîrâzî taraf›ndan kullan›ld›¤› ka-n›s›n›n yayg›nl›¤›na ra¤men, baflta “pîr” ve “pîr-i mu¤ân” olmak üzere söz konusumazmûnlar ve tamlamalar Hâf›z’dan önce de Fars fliirinde özellikle gazellerde yeralm›flt›r. Örne¤in Hâcû-yi Kirmânî (ö. 753/1353) “pîr-i mu¤ân”a gazellerinde yerverir.

Söz konusu pîr tasavvuf edebiyat›nda H›z›r ile yak›n iliflki içerisindedir. Sâlikle-rin görünmeyen k›lavuzlar›d›r. Hâf›z, ondan defalarca bir “yol gösterici” ve “k›la-vuz” olarak söz etmifltir. Pîr-i mu¤ân ile birlikte yine Hâf›z ve di¤er flairlerin dize-lerinde birtak›m kavramlar ve mazmûnlar yer al›r. Hâf›z ve ayn› tarzda fliir söyle-yen flairlerin dizelerinde sözü edilen “pîr”in elinden içilen flarap, içenleri gençlefl-tirir, onlara canl›l›k ve yenilik kazand›r›r. Burada sözü edilen “harâbât”, Hâf›z’›niçerisinde ilahî nurlar› seyretti¤i ortamd›r.

Tasavvufta pîr; “sâlikin o olmadan, tek bafl›na hakka eriflemeyece¤i önder ve k›-lavuz” anlamlar›n› ifade eder. Sufî literatürdeki “kutb”, “fleyh”, “veli”, “kavs” gibiterimler de hep bu anlamda kullan›l›r. Mürflidler ve velilerin e¤itimlerinden geçmiflmüritlerin ruhlar›, olgunlu¤a eriflme yoluna girer, temiz canlar›n ve ayd›nl›k iç dün-yalar›n ikinci do¤ufllar› ancak bu kifliliklerin ellerinde gerçekleflebilir. Her canl›dünyaya bir kez gelir ve ölüm yoluyla bir kez gider. Ancak bütün yarat›klar içeri-sinde sadece insanlar, insanlar aras›nda da sadece say›lar› az bir grup, bu olgun-luk derecesine eriflir, yeniden baflka bir do¤ufl yaflar ve hayvansal karanl›klardankurtulur.

Sîmor¤Arapça karfl›l›¤› “ankâ: uzun boyunlu”, Sîmor¤ hiç kimse taraf›ndan görülmemiflbir kufltur. Fars edebiyat›nda de¤iflik görünümleriyle yer alan, oldukça dikkat çe-kici mitolojik ögelerden biridir. Kendisine verilen üstün nitelikler dolay›s›yla flair-lerin de¤iflik yorumlamalar›na ve zengin nitelemelerine neden olmufltur. Bu efsa-nevî kuflun ‹ran kültüründe yer almas› bak›m›ndan geçmifli ‹slâm öncesi dönemle-re kadar uzan›r. Avestâ, Pehlevice kaynaklar ve genel bir ifadeyle ‹slâm öncesi ‹rankültüründen anlafl›ld›¤› kadar›yla Sîmor¤, genifl ve yayg›n kanatlar›yla bilinir. Üze-rinde yuva kurdu¤u a¤aç bütün bitkilerin tohumlar›n› bünyesinde bulunduran, çe-flitli hastal›klara ilaç olan bir a¤açt›r. Avestâ’daki bilgilere göre; söz konusu a¤açFerâhkert Denizi’ndedir. Sîmor¤ ile yak›nl›¤›ndan dolay› ‹ran mitolojik rivayetleri-


ne girmifl olan bu a¤aç, Sîmor¤ ile deniz aras›nda bir araç görevi yapar. Fars mito-lojisi ve Fars edebiyat›ndaki özelliklerinden anlafl›ld›¤› kadar›yla eski devirlerdenberi ‹ran toplumunda kutsanan bir yarat›k olan Sîmor¤, fiahnâme’ye de mitolojik,efsanevî özellikler tafl›yan metafizik özellikleri bulunan bir öge olarak girmifl, buniteliklerinden dolay› da millî kahramanlar›n kaderlerinde, mitolojik olaylarda et-kin rol oynam›flt›r.

Sîmor¤ ya da Anka, halk aras›nda Zümrüdüanka adlar›yla an›lan efsanevî, tan-r›sal güç özellikleri de tafl›yan, fiahnâme’de efsanevî bir yarat›k olarak kabul edi-len, Elburz Da¤›’nda yaflayan bir kufltur. Eski ‹ranl›lar›n, Avestâ’dan da kaynakla-nan inan›fllar›na göre Sîmor¤’un tüylerinden ya da kemiklerinden bir parçay› bera-berinde bulunduranlar hiç kimseden zarar görmezler. S›k›nt›yla yüz yüze geldikle-ri an, tüyünü ateflte yakt›klar›nda, o gelir ve onlar› s›k›nt›dan kurtar›r. Sîmor¤’undal›na kondu¤u a¤aç ilaç etkisi gösterir. G›das›n›n atefl oldu¤u, seher yelinin onunnefesi oldu¤u, yaflad›¤› yerin de, Kâf Da¤› oldu¤una inan›l›r. Fars edebiyat›nda Sî-mor¤ ile ilgili birçok efsane vard›r.

Sîmor¤’un Zâl hikâyesindeki etkin rolü özetle flöyledir: Sâm’›n ak saçl› bir ço-cu¤u olur. O¤lunun beyaz saçl› oldu¤un görünce, çocu¤u bu haliyle görenlerinkendisini alaya alacaklar›n› düflünerek Sâm, bu çocu¤un çok uzaklarda bir da¤a b›-rak›lmas›n› emreder. Emir yerine getirilir. Sîmor¤, yavrular›na yem bulmak için do-lafl›rken onu ac›nacak halde bulur ve alarak yuvas›na götürür. Ancak yücelerdenilahî bir ses ona; bu çocu¤u korumas›n›, besleyip büyütmesini, çünkü bunun bü-yük bir adam olaca¤›n› söyler. Sîmor¤ çocu¤u besler ve büyütür. Delikanl› oldu-¤unda ad› san› her tarafa yay›l›r. Bir gece babas› Sâm, rüyas›nda bütün heybetiyleo¤lunu görür: Zâl, babas›na sitem etmektedir. Bunun üzerine babas› yola koyulurve Elburz Da¤›’na gider. Orada Sîmor¤’u bulur ve o¤lunu teslim al›r. Rivayetlerde-ki anlat›mlara göre Zâl, daha sonra iki kez daha Sîmor¤’dan yard›m ister. S›k›nt›dakald›¤› anlarda Sîmor¤ kendisine görünür, ola¤anüstü gücü ve gizli yetenekleriyleçözemedi¤i problemleri ortadan kald›rmada kendisine yard›mc› olur. Efli Rûdâ-be’nin, Rüstem’i do¤urmas› esnas›nda çok s›k›nt›l› bir anda yard›ma koflar. Rüstem-‹sfendiyâr savafl›nda Rüstem’in yan›nda yer al›r.

Fars tasavvuf edebiyat›nda Sîmor¤; efsanevî, nerede oldu¤u bilinmeyen bir ya-rat›kt›r. Mecazî anlamda da ço¤u zaman gözlerden uzak “insân-i kâmil”, “veliler”ve “pir”i simgeler. Attâr’›n Mant›ku’t-tayr’›nda Sîmor¤, görüntüsü olmayan, hakk›simgeleyen metafizik bir varl›kt›r. Ayn› zamanda kendisini görme¤i arzulayanlar(Sîmor¤) d›fl›nda bir fley de¤ildir o.

Zâl’›n bilge k›lavuzu, dünya pehlivan› Rüstem’in destekçisi kutlu Sîmor¤, Farstasavvuf edebiyat›nda ve özellikle de Ferîduddîn-i Attâr’›n Mant›ku’t-tayr’›nda “Al-lah”› ya da “insân-i kâmil”i simgeler ve kufllar›n hükümdar› olarak tan›t›l›r. Olgun-luk vadisinin yolcular› olan sâlikleri simgeleyen kufllar, bilge Hüdhüd öncülü¤ün-de gerçeklik Kâf’›nda bulunan hükümdarlar›na eriflmek için yedi vadiyi aflarlar. So-nuçta bu zorlu seferde sadece otuz kufl tehlikeli vadileri aflarak yolculu¤u tamam-lay›p Kâf’a, Sîmor¤’un makam›na eriflir. Gerçekte bir tür tasavvufî kahramanl›k an-lat›s› olan bu mesnevide; sâlikin ç›kt›¤› zorlu yolculukta karfl›laflaca¤› tehlikeler ves›k›nt›lar dile getirilme¤e çal›fl›l›r.

Zerdüflt dini mevûdlar›ndan olan Soflyânt, Zerdüflt’ün soyundan gelmektedir.K›yametin ilk anlar›nda dünyaya gelir ve ölüleri tamam›yla ayd›nl›k ve temizlik do-lu ölüm sonras› hayata haz›rlar. Mazdeizm’de, üç Soflyânt vard›r. Bunlardan her bi-ri, di¤erinden bin y›l sonra ortaya ç›kar. Tekil olarak kullan›ld›¤›nda en sonuncu-su kastedilir. On ikinci bin y›l›n sonunda Ahura Mazda’n›n en son yarat›klar› olan


Soflyânt, dünyaya gelecektir. Onun ortaya ç›k›fl›yla da Ehrimen yok olacakt›r. Sofl-yânt, kötüleri cezaland›r›r, bütün kötülük ve fler kaynaklar›n›n yok edilmesi içindualarda bulunur. Dünyada, kötülükler ortadan kalkt›ktan sonra, ölülerin diriltil-mesi için harekete geçer. Bütün ölüler dirilerek Mihr, Surûfl ve Refln’in huzurundayarg›land›ktan sonra Çînvâd Köprüsü’nden geçerler.

SurûflZerdüflt inan›fl›n›n en sevimli çehrelerinden Surûfl, bütün dinsel ayinlerde haz›r bu-lunur. Bu tanr›n›n as›l görevi, insanlara kullu¤u nas›l yapmalar› gerekti¤ini ö¤ret-mek, tanr›ya karfl› görevlerini yerine getirmelerini sa¤lamakt›r. Surûfl, Zerdüflt ina-n›fl›nda; Ahura Mazda’n›n emirlerini, kutsal mesajlar›n› tafl›yan bir sembol olarakkabul edilir. fiahnâme’nin baz› bölümlerinde o, tanr›n›n mesajlar›n› insanlara ulafl-t›ran bir ulakt›r.

Avestâ’n›n özellikle eski bölümlerinde Surûfl bir melek olarak nitelenir. K›ya-met gününde hesap ve ölçü tart› iflleri onun taraf›ndan yap›lacakt›r. Surûfl’un as›lgörevi, dünyan›n düzenini korumakt›r. Her gece üç kez insanlar›n aras›na girer veonlar› fleytanlar›n kötülüklerinden korur. Ölümlerinden sonra da o, ruhlar›n bera-berinde bulunur. Farsça kitaplarda o, Cebrail ile ayn› melek olarak da ifade edilir.

Surûfl, yüceler meclisine girebilen güçlerden ve bazen de yedi ölümsüzden bi-ri olarak kabul edilir. Bütün melekler aras›nda, cinler ve sihirle u¤raflanlara dahadüflmand›r. Seher vakti öten horozlar Surûfl’un emrindedirler ve o, kendilerine in-sanlar› sabahleyin uyand›rarak tanr›ya flükretmelerini sa¤lamalar›n› emretmektedir.‹slâm kültüründe ve buna ba¤›ml› olarak da Fars edebiyat›nda, bu anlamda Ceb-rail ile benzeflmektedir. fiahnâme’ye göre o, Feridûn’un yard›mc›d›r. Tanr›sal gü-cüyle onun, Dahhâk’› yenmesini sa¤lam›flt›r.

fiebdîzfiebdîz; “gece rengi”, “siyah” anlamlar›n› ifade eder. “fiebreng: gece rengi”, flekliy-le de bilinen fiebdîz, Sasanî hükümdar› Husrev-i Pervîz’in ünlü at›n›n ad›d›r. Siyahrenkli oluflundan dolay› bu isimle an›l›r. Rivayetlere göre; di¤er atlardan daha yük-sek ve daha irice bir yap›ya sahip olan fiebdîz’in nallar›, ayaklar›na ancak on çiviy-le çak›labiliyordu. Nizâmî-yi Gencevî’ye göre fiebdîz, asl›nda sevgilisi fiirin’in at›iken daha sonra Husrev’in mal› olmufltur. Hint kral›n›n Husrev-i Pervîz’e hediye et-ti¤i, fiebdîz’in do¤uflu da, gizemli ve efsanevî ifadelerle anlat›l›r.

Husrev, bu at› çok sever ve yedi¤i her fleyden ona da yedirirdi. fiebdîz’in ölümhaberini getireni bile öldürece¤ine yemin etmiflti. fiebdîz öldü¤ünde, ünlü çalg›c›Bârbed, bir yolunu bulup fiebdîz’in bak›c›s›n› kurtarmak amac›yla çok hüzünlü birhava çalmaya bafllad›. Husrev, bu üzüntülü na¤meleri duyunca üzüntüye bo¤ulduve “Yoksa fiebdîz mi öldü?” dedi. Bârbed, “Bunu hükümdar›n kendisi söylüyor” di-yerek at›n ölüm haberini bir s›k›nt›ya yol açmadan Husrev’e iletmifl oldu. Husrev’inemriyle fiebdîz’in resmi, bir kayal›k üzerine ifllendi, daha sonra da cesedi kefenle-nip gömüldü. Husrev, o resme her bakt›¤›nda a¤lard›.

fiebdîz, ayn› zamanda musikide bir makam ad›, Bârbed’in otuz makam›ndanfiebdîz için oluflturdu¤u makam›n da ad›d›r. fiebdîz efsanesi, Nizâmî-yi Gence-vî’den önce de bilinmekte ve dilden dile dolaflmaktayd›. fiairler, ço¤u zaman mem-dûhlar›n›n atlar›n› fiebdîz’e benzetirler.


Yeldâ “fieb-i Yeldâ” diye de bilinen, Farsça sözlüklerin önemli bir k›sm›nda belirtildi¤i gi-bi, Süryanice’den Farsça’ya geçmifl bir kelime olan yeldâ: Arapça’da “mîlâd: do-¤um” anlam›ndad›r. “fiebi yeldâ”, Mesîh’in do¤du¤u zamanla örtüfltürülme¤e çal›-fl›ld›¤›ndan bu adla an›lm›flt›r. ‹ranl›lar, bu gecenin Mitra’n›n do¤um gecesi oldu-¤una inanmalar› gerekçesiyle onu Süryanice telaffuzuyla kabul etmifllerdir. Ger-çekte Yeldâ, Avrupal›lar›n, 25 Aral›k’ta kutlad›klar› Noel ile ayn› tarihe rastlar. Böy-lelikle Avrupal›lar›n Noel’i, ‹ranl›lar›n “fleb-i yeldâ”lar› ayn› güne rastlar.

Yeldâ, y›l›n en uzun gecesidir. Bu geceden itibaren günler yavafl yavafl uzama-ya bafllar. Y›l›n bu en uzun gecesi, ‹ranl›lar taraf›ndan u¤ursuz kabul edilir. Bu ge-cenin u¤ursuz say›lmas›n›nnedenleri aras›nda, k›fl›n flid-detli so¤u¤uyla birlikte karan-l›klar Ehrimen’inin sald›r›lar›-n›n sürmesi de yer al›r. ‹ranl›-lar, bu gecenin u¤ursuzlukla-r›ndan korunmak için sabahgünefl do¤uncaya kadar atefl-ler yakarak çevresinde e¤lenir,sofralar kurar ve meyezd da-¤›t›rlard›. Bu tören, farkl›l›klar-la da olsa günümüze kadargelmifltir.

Fars edebiyat›nda sevgili-nin zülfü ve ayr›l›k günleri ka-ranl›k, siyah ve uzun olufllar›nedeniyle fleb-i yeldâ’ya ben-zetilir. Söz konusu gecenin enuzun ve dolay›s›yla en karan-l›k gece olmas› gerekçesiylederin ve karanl›k özellikleriylekuyu da bazen fliirde bu gece-nin karanl›¤› ve derinli¤inebenzetilerek “çah-i yeldâ” ni-telemesiyle an›l›r.

www.avesta.org, www.doguedebiyati.com/doguarastirmalari.htm,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.1

‹lk insan ve ilkhükümdarKeyumers


‹ran mitolojisinin ana temalar›n›n tan›mland›¤› bu üni-tede, ‹ran mitolojisinin kökenleri ve geliflimi üzerindedurulmufltur. Mitolojik de¤erlerin edebiyattaki yans›ma-lar›n› ve toplum bilimi aç›s›ndan öneminin ortaya ko-nuldu¤u ünitede, ‹ran mitolojisinin ana temalar› üzerin-de durulmufltur. Alt bafll›klar halinde irdelenen temalarçerçevesinde, mitolojik de¤erlerin edebiyat ve di¤erdallarla olan etkileflimi ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r.

Özet


1. Zerdüflt din adamlar›na ne ad verilir?a. ruhbanb. kefliflc. mubedd. rahipe. atravan

2. Afla¤›dakilerden hangisi hayat suyuna eriflip ondaniçerek ölümsüzlü¤e kavuflmufltur

a. ‹skenderb. H›z›rc. Eyyüpd. Zerdüflte. G›lgam›fl

3. Mazdeist ‹ranl›lara göre ilk insan ve ilk hükümdarafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ademb. ‹drisc. Keyumersd. Huflenge. Nuh

4. Ahura Mazda’dan Zerdüflt’e vahiy getiren melek afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹srafilb. Behmenc. Hordadd. Surufle. Simorg

5. Afla¤›dakilerden hangisi Mazdeizm inan›fl›nda tap›-naklara verilen add›r?

a. Aturbanb. Atefldanc. Ateflkeded. Deyr-i Mu¤ane. Ateflperest

6. ‹ranl›lar›n atalar› Aryalar›n anayurtlar› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Aturpataganb. Azerbaycanc. ‹ranvicd. Belhe. Bactria

7. Demirci Kave hangi hükümdara bafl kald›rm›flt›r?a. Keyumersb. Gofltaspc. Rüstemd. Feridune. Dahhak

8. Afla¤›dakilerden hangisi Zerdüflt’ün kutsal kitab›d›r?a. Zeburb. Avestac. Zendd. fiahnamee. Rig Veda

9. Zerdüflt’ün getirdi¤i dini ilk kabul eden kral afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Feridunb. Keyhüsrevc. Gofltaspd. Gerflaspe. Hufleng

10. Simorg, ‹ranl› hangi kahraman› yavrular›yla birliktebüyütmüfltür?

a. Rüstemb. Zalc. Samd. Keykavuse. Surufl



Zerdüflt ö¤retileri temelde düalist bir yaklafl›ma sahip-tir. Buna göre; iyilik, ayd›nl›k ve hayat tanr›s› Ahura-mazda, kötülük, karanl›k ve ölüm temsilcisi Ehrimen ilesürekli savafl halindedir. Bu iki güç egemen olduklar›bölgelerde birbirlerine sald›rmakta, do¤aüstü güçler veinsanlardan da yard›m almaktad›rlar. Bu mücadele dün-yan›n sonuna kadar aral›ks›z sürer. Gerçek tanr›, ger-çek akl›n da sahibi olan Ahuramazda’d›r. Takipçilerinegöre sonuçta baflar›y› yakalayanlar da Ahuramazda ta-raftarlar› olacakt›r. Yine Zerdüflt inan›fl›na göre insanla-r›n en önemli görevleri, Ahuramazda’y› desteklemelerive onun karanl›klarla mücadelesinde manevî görevleriolarak yalandan uzak durmalar›, bütün zararl› varl›klar›yok etmeleridir. Onlara göre en de¤erli meslek çiftçilik-tir. Yap›lan ifller, verimli olmalar› için mutlaka dualar iledesteklenmelidir. Çünkü dua ve yakar›fl, kötüler ve kö-tülüklerle mücadelede en güçlü silahlard›r. Zerdüflt, bütün iyilikler ve güzelliklerin Ahuramaz-da’dan, buna karfl›n bütün kötülükler ve zararlar›n daEhrimen’den kaynakland›¤›na, iyiliklerin kötülükleri or-tadan kald›rmalar› için insanlar›n Ehrimen ve ordusuy-la mücadeleyi b›rakmamalar› gerekti¤ine inanmaktad›r.Tanr›ya inananlar ziraatla ve hayvanc›l›kla u¤raflarakgeçimlerini sa¤lamal›, temizlik, dürüstlük ve do¤rulu¤uilke edinmeli, insanlara ve ziraata zararl› yarat›klar› or-tadan kald›rmal›; yalan, yanl›fl ifller, kötülükler, suyukirletme ve hastal›¤a götürecek sebeplerden uzak dur-mal›d›rlar. Sloganlar› her zaman “güzel düflünmek”, “gü-zel söz söylemek” ve “güzel davran›fllarda bulunmak”olmal›d›r. Öldükten sonra dirilme¤e iman da, Zerdüfltdininin temel ilkeleri aras›nda yer almakta, ona göre buinan›fl›n insan e¤itiminde ve sosyal hayatta çok önemliolumlu etkileri bulunmaktad›r. Öldükten sonra kiflileriyilik ve kötülükleri tart›larak karfl›laflt›r›ld›ktan sonracennet ya da cehenneme gireceklerdir. Buradan hare-ketle Zerdüflt inan›fl›n›n ahlakî birtak›m ilkelere de önemverdi¤i ve kiflinin yapt›klar›yla sorumlu oldu¤u, bireyiniyi ya da kötü olmas›n›n kendi tav›rlar›yla s›n›rl›l›¤› ina-n›fl› anlafl›lmaktad›r.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mu¤” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ab” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keyumers” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Surufl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ateflkede” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ranvic” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dahhak” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avesta” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gofltasp” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zal” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

‹ran mitolojisi ve ‹ran efsaneleriyle ilgili en eski bilgilerHintliler ve ‹ranl›lar›n Rig Veda ve Avesta kutsal metin-lerinde yer almaktad›r. De¤iflik tarihlerde kaleme al›n-m›fl Avesta’n›n en eski bölümü Gatalar, Peygamber Zer-düflt’ün ilahileridir. Araflt›rmac›lar›n ço¤u söz konusuilahilerin M.Ö. VI. yüzy›lda yaz›lm›fl oldu¤u kan›s›n› ta-fl›rlar.

S›ra Sizde 2

‹çenlere ya da y›kananlara ölümsüzlük kazand›rd›¤›nainan›lan bu efsanevî sudan içmek için ‹skender uzun vezorlu yolculuklara ç›km›fl, ancak amac›na ulaflamam›fl-t›r. H›z›r, bu suyu bulmufl, içmifl ve ölümsüzlü¤e erifl-mifltir. Bu düflünce çeflitli toplumlarda birtak›m mitolo-jik ürünler ortaya ç›karm›fl, insanlar›n sonsuz bir hayataramak için verdikleri mücadeleleri anlatan özgün des-tanlar kaleme al›nm›fl, gerçekte olmasa da hayal dünya-s›nda sonsuz bir hayat› canland›rma yoluna gidilmifltir.‹ran kültür ve edebiyat›nda da bu düflünce de¤iflik fle-killerde günümüze dek aktar›la gelmifltir

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Zerdüflt inan›fl›n›n kutsal mekânlar› ve tap›naklar› olanateflkedelerde hiç söndürülmeden yak›lan atefl, bu ina-n›flta tanr›sal gücü simgeler. Ateflkedelerin yap›l›fl tarz-lar›, flekilleri ve iç bölümleri hemen her yerde ayn› ola-rak tasarlanm›flt›r. Genellikle her ateflkede; sekiz kap›l›-d›r ve sekiz köfleli birkaç odadan oluflmaktad›r. ‹çeri-sinde kutsal ateflin hiç söndürülmeden yak›ld›¤› “atefl-dân: atefllik” söz konusu kompleks yap›n›n ortas›ndayer al›r.

S›ra Sizde 4

Keyûmers, yaflad›¤› ça¤›n en büyük kiflili¤i, ‹ranl›lar ta-raf›ndan ilk insan ve yeryüzünün ilk hükümdar› olarakbilinir. Yeryüzünde taç giyen ilk kifli odur. Yönetimdebulundu¤u dönemlerde insanlar›n mutluluk ve huzurdolu günler geçirdi¤i Keyûmers, Istahr bölgesinde hü-kümdarl›k yapm›fl ve k›rk y›l ya da daha az bir süreegemenlik sürmüfltür. Baz› tarihçilerce, Âdem ve ilk hü-kümdar olarak kabul edilen Keyûmers, önceleri ma¤a-ralarda yaflar, hayvan postu giyerdi. Hayat›n›n son de-virlerinde evler yapm›fl, köy ve flehirler kurmufltur.

Yararlan›lan KaynaklarAfîfî, Rahîm. (1374 hfl). Esâtîr ve Ferheng-i Îrân Der

Nivifltehâ-yi Pehlevî, Tahran: ‹ntiflarât-i Nevîd. Afîfî, Rahîm. (1372 hfl). Ferhengnâme-yi fii‘rî, I-III,

Tahran: ‹ntiflarât-i Surûfl.Akyüz, Kena vd. (2000). Fuzûlî Divan›, Ankara: Akça¤

Yay›nlar›.Âmûzgâr, Jâle. (1381 hfl). Târîh-i Esâtîrî-yi Îrân, Tah-

ran: ‹ntiflarât-i Semt.Âfltiyânî, Celâluddîn. (1381 hfl). Zertuflt, Mezdiyesnâ

ve Hukûmet, Tahran: ‹ntiflarât-i Firdevs.Bahâr, Mihrdâd. (1378 hfl). Pejûhiflî Der Esâtîr-i Îrân,

Tahran: ‹ntiflarât-i Surûfl.Bayur, Yusuf Hikmet.(1946). Hindistan Tarihi, Anka-

ra: Türk Tarih Kurumu.Berzger Hâl›kî, Muhammed R›zâ. (1382 hfl). fiâh-i Ne-

bât-i Hâfiz, Tahran: ‹ntiflarât-i Zevvâr.Bilkan, Ali Fuat. (1993). Nabi Divan›, Ankara: Akça¤

Yay›nlar›.Buhârâî, Ahmed Alî-yi Recâyî. (1375 hfl). Ferheng-i

Efl‘âr› Hâf›z, Tahran: ‹ntiflarât-i Zevvâr.Christensen, Arthur. (1332). Îrân Der Zamân-i Sâsâni-

yân (çev. Yasemî, Reflîd), Tahran: ‹ntiflarât-i Tûs. Curtis, Vesta Sarkhosh. (1373 hfl). Ustûrehâ-yi Îrânî

(çev. Abbâs-i Muhbir), Tahran: ‹ntiflarât-i Merkez.

Çavufl Ekberî, Rahîm. (1381 hfl). Heft Remz-i Nemâ-

dîni Fravahar, Tahran: ‹ntiflarât-i Hîrmend.Dâd, Sîmâ. (1375 hfl). Ferheng-i Ist›lâhât-i Edebî, Tahran.Dihhudâ, Alî Ekber. (1376 hfl). Emsâl u Hikem, I-IV,

Tahran: ‹ntiflarât-i Emîr Kebîr. Dihhudâ, Alî Ekber. (1346 hfl). Lu¤atnâme-yi Dihhu-

dâ, I-L, Tahran: ‹ntiflarât-i Dâniflgâh-i Tahran.Dusthâh, Celîl. (1381 hfl). Avestâ, I-II, Tahran: ‹ntiflarâti

Hîrmend.Enverî, Hasan. (1381 hfl). Ferheng-i Bozorg-i Sohen,

I-VIII, Tahran: ‹ntiflarât-i Sohen. Ferflîdverd, Husrev. (1363 hfl). Der Bâre-yi Edebiyyât

ve Nakd-i Edebî, I-II, Tahran: ‹ntiflarât-i Emîr Kebîr. Firdevsî, Ebu’l-Kâs›m. (1377 hfl). fiâhnâme (nflr. Mohl,

Julius), I-III, Tahran: ‹ntiflarât-i Na¤me. Hinnells, John Russells. (1368 hfl). fi›nâht-i Esâtîr-i

Îrân (çev. Amûzgâr, Jâle-Tefezzulî, Ahmed), Tah-ran: ‹ntiflarât-i Surûfl.

Hurremflâhî, Bahâuddîn. (1372 hfl). Hâf›znâme, Tah-ran: ‹ntiflarât-i Surûfl.

Huseyn, Rezmcû. (1381 hfl). Kalemrov-i Edebiyyât-i

Hamâsi-yi Îrân, I-II, Tahran: Pejûhiflgah-i Ulûm-i‹nsânî.

‹bn Manzûr. (1300 hk). Lisânu’l-‘Arab, I-XV, Beyrut:Dâru ‹hyâi’t-türâsi’l-Arabî.

‹sfehânî, R›zâ. (1369 hfl). Îrân Ez Zerdüflt Tâ K›yâm-

hâ-yi Îrânî, Tahran: ‹ntiflarât-i Semt.Kavruk, Hasan. (2001). fieyhülislâm Yahyâ Divân›.

Ankara: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.Küçük, Sabahattin. (1994). Baki Divan›, Ankara: Ata-

türk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.Mu’în, Muhammed. (1338 hfl). Mezdiyesnâ ve Edeb-i

Fârsî, I-II, Tahran: ‹ntiflarât-i Dâniflgâh-i Tahran.Muhammedî, Muhammed. (1374 hfl). Ferheng-i Îrânî

Pîfl Ez ‹slâm, Tahran: ‹ntiflarât-i Hâne-yi Kitâb.Muhtârî, Muhammed. (1379 hfl). Ustûre-yi Zâl, Tahran:

‹ntiflarât-i Harezm.Onay, Talat Onay. (1993). Eski Türk Edebiyat›nda

Mazmunlar ve ‹zah›, Haz. Cemal Kurnaz, ‹stan-bul: Türk Diyânet Vakf›.

Oflîderî, Cihângîr. (1371 hfl). Dâniflnâme-yi Mezdiyes-

nâ, Tahran.Porcevâdî, Nasrullâh. (1372 hfl). Bûy-i Cân, Tahran: ‹n-

tiflarât-i Zerrîn.Pûrdâvûd, ‹brâhîm. (1380 hfl). Ferheng-i Îrân-i Bâs-

tân, Tahran: ‹ntiflarât-i Esatîr.Rezmcû, Huseyn. (1382 hfl). fii‘r-i Kohen-i Fârsî Der

Terâzû-yi Nakd ve Ahlâk-i ‹slâmî, Tahran: ‹ntifla-rât-i Tûs.

Y›ld›r›m, Nimet.(2009). Fars Mitolojisi Sözlü¤ü, ‹stan-bul: Kabalc› Yay›nevi.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Metin çözmede mitolojik kifli ve flâirin niyeti aras›nda iliflkiyi ifade edebilecek,Eski Türk Edebiyat› ve mitolojik kifliler iliflkisini tan›mlayabilecek;Eski Türk edebiyat›ndaki önemli mitolojik kiflileri ay›rt edebilecek,Mitolojik kiflilerin eski fliirimizdeki sembolik önemini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Eski Türk Edebiyat›• fiiir ve mitoloji

• Mitolojik kifliler• Mitolojik kifli ve sembol

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDAM‹TOLOJ‹K VE EFSANEVÎ K‹fi‹LER

• ÖNEML‹ M‹TOLOJ‹K K‹fi‹LER

Eski TürkEdebiyat›ndaMitolojik veEfsanevî Kifliler


ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K VE EFSANEVÎK‹fi‹LEREski Türk edebiyat›n›n en önemli kaynaklar›ndan biri de mitolojidir. Mitoloji daimainsan, hayvan, eflya, varl›k, zaman ve mekân kategorilerinde flâirin en önemli bafl-vuru alanlar›ndan biri olmufltur. Araflt›rmac›lar›n ortak kanaatine göre Divan fliirininmitolojik karakteri ço¤unlukla ‹ran mitolojisinden gelmektedir. Divan flâirlerini de-rinden etkileyen fiehnâme, ‹ran mitolojisini toplayan en önemli kaynaklardan biriolmufltur. Bu eser vas›tas›yla Divan fliirinde de ‹ran mitolojik kahramanlar›na pekçok göndermeler yap›lm›flt›. Tanp›nar’a göre Divan fliiri mitolojisini “do¤rudan do¤-ruya fiehnâme’den, Büyük Masallardan ve Arap kültüründen alm›flt›” Fakat Divan fli-irinin mitolojik arka plân›n› sadece ‹ran ve Arap’a ba¤lamak da yanl›fl olacakt›r ka-nâatindeyiz. ‹ran ve Arap kültürü oldu¤u kadar, Hint, Çin, Ortado¤u’nun baflka mil-letleri, Yunan ve Anadolu’da daha önce yaflam›fl di¤er milletlerin mitolojilerinin deDivan fliirinin derin içyap›s›nda izleri vard›r. ‹ran mitolojisinden al›nm›fl olan mitolo-jik figürlerin baz›lar› -derin bir incelemeye tabi tutuldu¤unda- Hint’e hatta Çin’e ka-dar uzanmakta, bir mitolojik figürün hangi millete ait oldu¤u kesin olarak belirlene-memektedir. Meselâ, Ali Nihat Tarlan, Divan fliirinde çok kullan›lan, ‹ran mitolojikkahraman› Cem’in ‹ran’a de¤il, Hint’e âit oldu¤unu söylemekte ve bununla ilgiliönemli de¤erlendirmelerde bulunmaktad›r. Fakat mitolojik figürlerin kökenleri dik-kate al›nmaks›z›n, yüzeysel bir bak›flla Divan fliirinin ‹ran mitolojisinden önemli öl-çüde etkilendi¤i söylenebilir, etkilenmifltir de. Ahmet Talat Onay’a göre Türk flâirle-ri fliirlerinde ‹ran esâtirî kahramanlar›n› kullanm›flt›. Fakat flâirlerimiz Türk kahra-manlar›n› “kimisi hunhar, kimisi ayyafl ‹ran hükümdârlar›na” benzetmekten imtinaetmemifllerdi. Hâlbuki bu memdûhu övmek de¤il, aksine memdûha (övdü¤ü kifliye)hakaret etmekti: “Türk erlerini ‹ran kahramanlar›na benzetmekle memdûha en bü-yük hakaretler yap›ld›¤›n›n kimse fark›na varmam›flt›r.” fiüphesiz bu çok büyük biriddiad›r. Osmanl› flâirinin “bu dünya iki sultana çok, bir sultana az” diyen bir Cihan-gir’i överken, onu, daha önce cihan hükümdârl›¤› kavgas› veren büyük flahsiyetler-le k›yaslamas› normaldir. Bu k›yas›n her zaman tam yerinde kullan›lmamas›, iflinesas›ndaki niyete zarar getirmifl olabilir. Fakat bu mesele de, baz› terimlerin tasavvu-fî anlamda m›, yoksa gerçek anlamda m› kullan›ld›¤› meselesinde oldu¤u gibi izahave araflt›rmaya aç›k bir konudur. Zira Divan flâirleri ne zaman ‹ran mitolojik karak-terlerini fliirlerinde bir benzetme unsuru olarak kullanm›fllarsa, kendi padiflahlar›n›‹ran flahlar›ndan daima üstün konumda tutmufllar, ‹ran flahlar›n› ise afla¤›lam›fllard›r.

Eski Türk Edebiyat›ndaMitolojik ve Efsanevî Kifliler

fiehnâme; ‹ran flâiriFirdevsî’nin, onuncu yüzy›l›nsonlar›nda, yazm›fl oldu¤u‹ran’›n mitolojik tarihini deanlatan altm›fl bin beyitlikbüyük mesnevîsidir.

Firdevsî ve eseri hakk›nda daha genifl bilgi için bkz: http://nyildirim.wordpress.com/fir-devsi/

Divan flâirlerinin, fiehnâme’yi esas kaynak olarak kullanmas› meselesi ise ayr›bir inceleme konusudur. Divan fliirinde baz› mazmun, telmih vb. at›flarda kaynakolarak fiehnâme gösterilmesine ra¤men, bu at›flar›n ço¤unu fiehnâme’de bulmakmümkün olmamaktad›r. Mesela, Cem’in flarab› bulmas› hikâyesi fiehnâme’de yok-tur. Câm-› cihan-nümâ klasik fliirimizde her zaman Cem’e ait olarak gösterilir, oy-sa bu sihirli obje fiehnâme’de Keyhüsrev’e ait olarak anlat›l›r. fiehnâme’de Kahra-man ad›nda bir kahramandan bahsedilmez vb. Bu durumda Divan fliirinin mitolo-jik arka plan› için baflka kaynaklara müracaat gerekmektedir. Bu kaynaklar›n enönemlilerinin bafl›nda da Taberî Tarihi (Tarih-i Taberî) gelmektedir. Taberî, fiehnâ-me’nin anlatt›¤› pek çok hikâyeyi anlatmakta fakat farkl›l›klar görülmektedir. Di-van fliirinin mitolojik karakteri için bu eserin ayr›ca incelenmesi önemli sonuçlarortaya ç›karacakt›r.

Burada, ad› en çok geçen ‹ran hükümdâr ve kahramanlar›n›n genel kullan›mtarzlar›na de¤inmek istiyoruz. Toplam alt› madde alt›nda toplad›¤›m›z bu tasnifte,bu flah›slar›n Divan fliirinde nas›l yer ald›klar›na göz gezdirmifl olaca¤›z.

Edebî metin ve mitoloji iliflkisiyle ilgili olarak flu kayna¤a bak›n›z: http://www.dalito-kel.com/read.asp?72

a. ‹nsanl›k tarihine ün salm›fl büyük birer cihangir olan bu pâdiflahlar, meflhurolduklar› s›fatlar›yla an›l›rlard›. fiairler, bu s›fatlar›n fazlas›yla övdü¤ü kiflidede oldu¤unu söyler, övdü¤ü kiflileri, ‹ran hükümdârlar›yla k›yaslayarak yü-celtirlerdi:Fuzûlî, Kanunî’yi övdü¤ü bir kasidesinde Cemflid, Dârâ, ‹skender, Hüsrev,Keyhüsrev gibi büyük ‹ran hükümdârlar›n›n bütün özelliklerinin Kanûnî’dede oldu¤unu söylemektedir:

Ser-ver-i Cemflid-flân Dârâ-y› ‹skender-niflânHusrev-i sâhib-k›rân Keyhüsrev-i nusret-karîn

b. Divan fliirinde bu flah›slar genellikle karfl›laflt›rmalar yapmak amac›yla zikre-dilmifllerdir. Divan fliirinde ‹ran hükümdârlar›n›n bir k›yas malzemesi olarakkullan›fl› büyük bir ço¤unlukla bu kategoriye girmektedir. Tabii bu beyitle-ri okur ve yorumlarken; ‹ran ve Turan gibi iki ezelî rakibi göz önüne almakgerekmektedir. fiehnâme’nin yar›s›ndan fazlas› Turan ve ‹ran savafllar›na ay-r›lm›flt›r. Bu iki millet aras›ndaki o büyük rekabet fiehnâme’nin her sat›r›ndahissedilir. ‹slam’dan sonra ise Türkler bu sefer ‹ran’›n bat›s›na geçmifl (Ana-dolu’ya) bu sefer iki millet (veya devlet) aras›ndaki rekâbet baflka alanlarakaym›flt›r. fiâirlerin bu rekabette tarafgir olduklar› aç›kt›r. Bu tür k›yaslama-larda, Türk flâiri Türk hükümdar›n› destekler ve art›k cihan hükümdarl›¤›n›nkendilerine geçti¤i söyler ve kendi padiflah›n› ‹ran flahlar›n› küçümseyerekyüceltmifl olur. Bâkî, bir beytinde, Kanûnî’yi birinci m›srada ‹ran hükümdâr-lar›n›n sahip oldu¤u s›fatlarla överken, ikinci m›srada bu hükümdarlar› Ka-nûnî yan›nda olabildi¤ince afla¤›lar ve Kanuni’nin en aciz kulunun bile Cem,en basit bir kölesinin bile Hakan oldu¤unu söyler:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Câm-› cihan-nüma veyadi¤er ad›yla Câm-› kitî-nüma: Cemflid’e ait oldu¤usöylenen, fakat fiehnâme’deKeyhüsrev’in sahip oldu¤u,yedi de¤iflik madendenyap›lm›fl sihirli kadeh.Bunun içine bak›ld›¤›ndadünyada istenilen her yergörülebilirmifl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9 ve 10. yüzy›llar içindeyaflayan Taberî, “tarihinbabas›” unvan›yla da an›lanbüyük tarihçilerden biridir.Eserinde yarat›l›fl›nbafllang›c›ndan halifelerça¤›na kadar insanl›ktarihini yazm›flt›r.Firdevsî’nin anlat›lar›n›nhemen hepsi onda da vard›r.Bu hikâyeler bizimfliirimizdeki göndermeleredaha yak›nd›r.

Husrev-i Cem-azâmet dâver-i Hâkân-satvetBelki en kem kul› Cem abd-i hakîri Hâkân

(Bâkî)

c. Divan flairleri dünyan›n geçicili¤i, hayat›n nihâyeti, servet ve flöhretin hiçli-¤i bahislerinde bu büyük hükümdârlar› anarlar ve dünyan›n bunlara bilekalmad›¤›n›, onlar›n da nihayet ölüp gitti¤ini, böylesine büyük varl›k ve ser-vetlere sahip olanlar›n topraklara kar›flt›¤›n›, böylesi bir dünyan›n hiçbir fle-yine aldanmamak gerekti¤ini vurgulamaya çal›fl›rlard›.

Yahya Bey, insana seslenerek, yüce makam ve mevkilerdeyim diye sevinilme-mesini, zira bast›¤›m›z yerlerin bir zamanlar Kayser’lerin saraylar›, Dârâ’dan ardakalm›fl harap yerler oldu¤unu söylemektedir:

Sevinme mans›b-› âlîde zîrâ basdug›n yirlerTürâb-› kasr-› Kayserdür harâb-› dâr-› Dârâdur

(Yahyâ Bey)

d. fiâirler kendilerini bu mitolojik flah›slarla k›yaslarlar. Bu tür beyitlerde âfl›k,büyük ‹ran pâdiflahlar›n›n o muhteflem servetlerine zerre kadar ihtiyac› olma-d›¤›n› söyler, bu arada bu ‹ran hükümdârlar› meflhur olduklar› nitelikleri veeflyâlar›yla an›l›rken, âfl›k kendisini o muhteflem hazine veya k›ymetli emtia-n›n tam z›dd› olan basit bir fleye sahip olarak nitelerdi. Meselâ Dârâ tac›, Kay-ser ise Kasr’›yla bahis konusu edilirken âfl›k kendisine bir örümcek a¤›n›ngölgeli¤ini yeter görmekte ve bunu kendisinin saray› kabul etmektedir:

Mesîhî, sevgilinin köpeklerinin yal içtikleri taslar› (kaplar›) Cem’in kadehine de-¤iflmeyeceklerini söylemekte ve bu kaplar›, Cem’in kadehinden de Tac’›ndan daüstün tutmaktad›rlar:

Seg-› kûyun sifâli bana yegdürfiarâb-› kevser ile câm-› Cemden

(Mesîhî)

e. ‹ran’›n bu efsanevi hükümdârlar› nâdir de olsa baz› flairler taraf›ndan, savaflmeydan›n›n yenilmez cengaverleri olarak de¤il de, de¤iflik bir k›yasla aflkmeydan›nda büyük savafllar veren, y›lmadan mücadele ederek her tehlikeve mihneti göze alan âfl›k›n bir simgesi olarak kullan›lm›flt›r. Bu tür bir tefl-bihte, Dârâ veya baflka bir ‹ran sultan› savafl meydan›nda nas›l yenilmez birkarakter ve asla pes etmeyen büyük bir cihangir ise âfl›k-flâir de aflk, mari-fet, söz (sühan) vs. meydan›nda, o meydan›n hakk›n› lay›k›yla veren ve kor-ku nedir bilmeyen kahraman›d›r.

Sûretâ gerçi gedâ fleklin ur›ndum ammâMesned-i memleket-i ma’rifete Dârâ’yem

f. Bazen de flâirler, ‹ran hükümdârlar›n›, meflhur olduklar› s›fatlar›yla anar vebu s›fatlar› tabiattaki çeflitli varl›klarla k›yaslayarak, o varl›klar› yüceltmiflolurlard›.

Bâkî bir beytinde, ‹lkbahar’›n debdebe ve fla’flaas›n› saltanat taht› fleklinde ta-savvur ederek, bu taht ve saltanat meydan›nda çemeni, taht-› Cemflîd’e; lâleyi isetâc-› ‹skender’e benzetmektedir:

1496. Ünite - Eski Türk Edebiyat ›nda Mito lo j ik ve Efsanevî K ifl i ler

Roma ve Bizans krallar›naeski dilde Kayser ad›verilirdi:

Saltanat bâr-gehin kurd› yine fasl-› bahârTaht-› Cemflîd çemen tâc-› Sikender lâle

(Bâkî)

Bu k›sa giriflten sonra flimdi Divan fliirindeki mitolojik kiflileri ve bunlar›n fliir-lerdeki kullan›m biçimlerini alfabetik s›ra ile verebiliriz. Burada örnek beyitlerinaç›klamas› serbest bir çeviriyle verilecektir.

Vezin gere¤i ‹skender kelimesi bazen Skender olarak yaz›l›r; ‹stanbul’un bazen Stanbulyaz›lmas› gibi. Bunlar farkl› bir kelime san›lmamal›d›r.

Divan fliirinde ‹ran mitolojik flah›slar›n›n kullan›lmas›yla ilgili daha genifl bir bilgi için flukayna¤a bak›n›z: http://www.dalitokel.com/read.asp?44

ÖNEML‹ M‹TOLOJ‹K K‹fi‹LER

Bijenfiehnâme’de mâcerâlar› anlat›lan büyük kahramanlardan Giv’in o¤lu, Rüstem’in to-runudur. Bijen, bir kahramanl›k sembolüdür ve daha ziyade Efrasiyab taraf›ndaniçine at›ld›¤› kuyuyla birlikte an›l›r (Çâh-› Bîjen). Bu durumda, sevgilinin çene çu-kuru (zenehdân) Çah-› Bijen olarak an›l›r, zaman zaman bu kuyu ile Hârut - Ma-rut’un hapsedildi¤i kuyu birbirine kar›flt›r›l›r. Cem Sultan, afla¤›daki beyitte Bîjen’ikuyu motifiyle beraber kullanmakta ve sevgilinin çene çukuru için çâh-› Bîjen ben-zetmesini yapmaktad›r:

Mümkin olursa zenahdân› çehinden geç gönülNiçe Rüstem’ler düflüpdür iflbu çâh-› Bîjen’e

(Cem Sultan)

Pek çok kültürde, anlat›larda bir “kuyu” motifine rastlan›r. Bunlardan hat›rlayabildikleri-niz nelerdir?

Cemflîd ‹ran’›n mitolojik flahlar›ndand›r. Bir gün, bafl›na muazzam bir tac takarak büyük birtahta oturuyor. O günü Nevruz ad›yla bayram günü ilan ediyorlar. Bir rivayete gö-re flarab’›n mucidi Cemflid’di. Sarayda sürekli bafl a¤r›s›ndan flikayet eden, -baflkarivayette de Cem’in kendisine k›zarak öldürmek için üzüm sular›n›n biriktirildi¤idepoya at›lm›fl- bir cariye varm›fl. Cariye bu zehirli suyu içerek ölmeye karar ver-mifl ve içmifl. Tabi içer içmez de uykuya dalm›fl. Uyand›¤›nda ne bafl› a¤r›yormuflne de üzerinde bir a¤›rl›k görmüfl. Aksine flen, mutlu ve huzurluymufl. DurumuCem’e iletmifller ve böylece flarap bulunmufl. fiarab›n mucidinin Cem oldu¤ununsöylenmesine ra¤men fiehname’de böyle bir anlat› yoktur. Yine Cemflid’e nisbetedilen sihirli bir alet de vard› ki ad›na Câm-› Cihan-nümâ denirdi. ‹nan›fla göre,bak›ld›¤›nda dünyan›n dört bir taraf› bu aletten görülebilirdi. Rivâyete göre bu ka-deh, temsilî yedi madenden yap›lm›flt›r. Divan edebiyat›nda Câm-› kîtî-nümâad›yla da an›l›r. Cem kelimesi; Hüdhüd, Âsaf, mûr kelimeleriyle beraber kullan›l-d›¤›nda Süleymân Peygamber kastedilmifl olurdu. Hüdhüd, Âsâf, mûr kelimeleriy-le kullan›ld›¤›ndan ve Süleymân peygamberle ilgili at›flara bulundu¤undan dolay›afla¤›da fieyhî’nin beyitinde geçen Cem kelimesi, Süleymân mânâs›nad›r:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiâirlerin fliirlerinde övdü¤ükifliye memdûh ad› verilir.“Övülen kifli” anlam›nagelmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Hüdhüdün hayretini Âsâf-› Cem-kadr’e yetürNâlesin mûrçenün sem’-i Süleymâna irür

(fieyhî)

‹çki içilen meclisler bezm-i Cem veya meclis-i Cem olarak an›l›rd›. Cem’in flara-b›n mucidi olmas›, ilk flarap meclisini onun kurmas› bu inanc›n yayg›nlaflmas›nayol açm›flt›r. Bâkî, övdü¤ü kifliden bahsederken, onun meclisinin mükemmelli¤in-den bahsediyor ve bu muhteflem meclisi, böylesi meclisleri ilk kez düzenleyenCemflid’in rüyas›nda bile görmedi¤ini söylüyor:

Murassa camlarla bir aceb flâhâne meclisdürDüflinde görmedi Cem böyle iflret-hâne-i zîbâ

(Bâkî)

Arapça “toplamak-toplanmak” anlam›na gelen cem’ ile Farsça kifli ismi olan Cembirbirine kar›flt›r›lmamal›d›r.

DahhâkCemflid’i öldürerek saltanat taht›na oturan efsanevî ‹ran hükümdâr›. fiehname’yegöre Dahhak’a birgün fleytan yaklafl›r ve omuzlar›n› öper, bunun üzerine Dah-hak’›n omuzlar›nda iki y›lan ç›kar, ne yapsalar bu y›lanlar› öldüremezler. fieytanbu sefer aflç› k›l›¤›nda Dahhak’›n yan›na gelerek, bu y›lanlar› hergün iki insanbeyni yedirmek suretiyle sakinlefltirebilece¤ini, aksi takdirde y›lanlar›n ona azapedece¤ini söyler. Bunun üzerine y›lanlar› teskin için her gün iki insan bo¤azlan›rve beyinleri y›lanlara yedirilir. Dahhâk, Gâve adl› bri demircinin bafl›n› çekti¤i birisyanda tahtan indirilmifltir. Klâsik edebiyat›m›zda Dahhâk, büyük bir hükümdârolmas›, zalimli¤i, Feridun taraf›ndan yok edilmesi ve özellikle de omuzlar›ndakiiki y›lan sebebiyle zikredilmifl ve onun k›ssas›na at›fta bulunulan de¤iflik beyitlerortaya konulmufltur. Aflk meydan›nda sevgilisinden zulümler gören âfl›k›n hâliniifadede sevgili zaman zaman Dahhâk olarak tasavvur edilmifltir. Sevgilinin omuz-lara dökülen saçlar›, Dahhak’›n iki omuzundaki y›lanlara benzetilmifl, bazen derakibe Dahhak denilmifltir. fiâir, afla¤›daki beyitte, sevgilinin saçlar›n›n Dahhak’›ny›lanlar›na, sevgilinin duda¤›n›n Cem’in kadehine, yüzünün ise günefle benzedi-¤ini söylemektedir:

Gîsûs› mâr-› Dahhâk dudag› câm-› CemflîdZülfi içinde haddi fleb perdesinde hurflîd

(‹bn-i Kemâl)

Y›lan ve tehlike aras›nda daima yak›n bir iliflki kurulmufltur. Baflka kültürlerden böyle hi-kâyeler veya varl›klar hat›rl›yor musunuz?

Dârâ fiehnâme’nin ünlü flahlar›ndand›r. Rivâyetlere göre Dârâ, ‹skender’le yapm›fl oldu-¤u bir savaflta ‹skender taraf›ndan öldürülmüfltür, bir baflka rivâyete göre ise savafl-tan kaçarken öldürülmüfltür. Dârâ, Klâsik edebiyat›m›zda ad› en çok geçen ‹ran hü-kümdârlar›ndan birisidir. Büyük bir saltanat ve fla’flaaya malik olmas›, ‹skender’leolan Efsânevî savafllar›, taç ve taht›yla dillere destan olmufl bir hükümdâr olmas›,hem ‹ran, hem de Türk fliirinde ad›ndan çokça bahsedilmesine sebep olmufltur. Dâ-râ, Klâsik edebiyat›m›zda, bir ululuk, azâmet ve fla’flaa sembolüdür. Genellikle,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cemflid’in as›l ad› Cem’dir.Kelime sonundaki -flîd ›fl›kl›,parlak anlam›na gelir. Cembir gün Azerbaycancivar›nda azametli birflekilde taht›na oturmufl. Oan günefl bafl›ndaki tacavurunca, tac parlamayabafllam›fl. O günden sonraona Cemflîd denmifl.Cemflid’le beraberfliirlerimizde daima birparlakl›¤a, ayd›nl›¤a ve›fl›¤a gönderme yap›lmas›bundand›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

memdûh övülürken onun üstünlü¤ünü ifade için kullan›lm›flsa da, bazen de dünyahayat›n›n geçicili¤ini ve flâirlerin isti¤na hallerini ifade etmek için zikredildi¤i ol-mufltur. Afla¤›daki beyitte flâir, övdü¤ü kiflinin ordusundan bahsederken, bu mü-kemmel orduyu Tanr›’n›n ne Feridun’a ne de Dârâ’ya vermedi¤ini söylemektedir.

Sana ol asker-i mansur› verdi Hak Teâlâ kimMüyesser olmam›fldur ne Feridun’a ne Dârâ’ya

(Afl›k Çelebi)

EfrâsiyâbEfrâsiyâb, fiehnâme’de geçen ola¤anüstü kahramanlardan biridir. Efrâsiyâb ad› Di-van-› Lügati’t-Türk’te de geçer. Kaflgarl› Mahmud’a göre Efrâsiyâb Türklerin büyükhakan›d›r. As›l ad› Tonga Alp Er’dir (Alp Er Tunga). Bebür (kaplan cinsi bir hay-van) gibi kuvvetli, yi¤it bir adam demektir. Efrâsiyâb da kahramanl›k, hükümdâr-l›k ve saltanat sembolü flahsiyetlerden birisidir. Efrâsiyâb, genellikle, memdûh övü-lürken, memdûhun üstünlü¤ünü belirtmek için bir k›yas malzemesi olarak kullan›-l›rd›. fiâir afla¤›daki beyitte, padiflâh› överken, onun yapt›¤› kahramanl›klar›n Key-hüsrev ve Efrâsiyab’›n kahramanl›klar›n› unutturdu¤unu ifade etmektedir:

Unutdur nâm›n› Keyhüsrev’in Efrâsiyâb’›n hem‹ki kemter kulun zapt eyledi ‹ran u Turan’›

(Âlî)

Efrâsiyâb bir Türk hükümdar› ve kahraman› oldu¤u halde bizler onun maceralar›n› bizeait eserlerden de¤il de neden fiehnâme’den okumaktay›z?

FeridunFeridun bütün fiehnâme boyunca en çok ismi geçen pâdiflâhlardan birisi ve hattaen önemlisidir denilebilir. Dünyay› üç o¤luna paylaflt›rm›flt›r. Feridun, pek çok ef-sanevî motifin iç içe geçti¤i epizotlarla örülü mitolojik bir flahsiyettir. Feridun Aves-ta’da, Thraetaonas (F›rdusis), Thaetaone (Fretun) adlar›yla, “ele geçirmezi ele geçir-meye çal›flan” üç bafll› ejderhâ Dahhak’› öldüren kahraman olarak geçer. Feridunedebiyatta, adalet, iyilik ve uzun ömürlülü¤üyle an›l›rken, bilhassa kasidelerde,memdûha Feridun’la ilgili çeflitli s›fatlar verilir ve böylece övülmüfl olur. Hayâlî, birbeytinde, Feridun’un tac›n› küçümseyerek kendisini isti¤na makam›na çekmekte verintli¤i ön plana ç›kararak, o debdebelere ihtiyac› olmad›¤›n› söylemektedir:

Kem habâb›n bâdenin vermez Feridun tâc›naGûfle-i kûy-› harâbât içre bir efgâr mest

(Hayâlî)

H›z›rRivâyetlere göre âb-› hayât› içerek ölmezlik s›rr›na eriflen, peygamber veya veli ol-du¤u tart›flmal› olan kutsal bir kifli. Araflt›rmac›lar›n ortak fikrine göre, Bat›’da veDo¤u’da ortaya ç›kan H›z›r-‹skender k›ssalar›n, evrensel-mitolojik yanlar› bulun-maktad›r. H›z›r, flah›s, kavram ve sembolik bir unsur olarak Divan fliirinde çok de-¤iflik benzetmeye konu olmufltur. Hz. Musa ile olan yolculu¤u, bu yolculuk aka-binde ayr›l›fllar›, ‹skender’le olan âb-› hayat› arama maceralar›, âb-› hayât› ‹sken-der’in içememesi fakat H›z›r’›n içmesi, H›z›r kelimesinin yeflil anlam›na gelmesi, k›-yamete kadar yaflayacak olmas›, denizde darda kalanlara yard›m etti¤i inanc› vesi-


Biz her ne kadar Efrâsiyâbiçin Turan hükümdar›diyorsak da, Firdevsî,Turan’l›lar› ayr› bir ›rk kabuletmez: Ona göre, Turanl›larEfsanevî ‹ran flah›Feridun’un o¤lu Tur’unsoyundan gelirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

leleriyle pek çok de¤iflik suretle Divan fliirinde söz konusu edilmifltir. H›z›r ile bir-likte an›ld›¤›nda âb-› hayâta göndermede bulunulur. H›z›r kelimesi en çok sevgili-nin, dudaklar›, a¤z›, hat (ayva tüyleri) için kullan›lan bir benzetme unsuru olurdu.H›z›r kelimesinin yeflillik anlam›ndan yola ç›kan flâirlerimiz, bu benzerli¤i çok de-¤iflik münasebetlerle söz konusu ederlerdi. Hatt›n H›z›r olmas› durumunda, sevgi-linin dudaklar› veya a¤›z suyu yahut sözleri âb-› hayât, saçlar› zülumât, yanaklar(su ilgisiyle) deryâ olurdu.

Âb-› hayât u H›zr sözün ço¤ iflitmiflizSun la’lini ki çeflme-i hayvân›m›z gerek

(fieyhî)

Türkçede bengisu, Farsça âb-› hayât Arapçada mâü’l-hayât denilen bu sihirli nesnenin di-¤er kültürlerdeki varl›¤› hakk›nda neler biliyorsunuz?

Hüsrev Hüsrev u fiirin mesnevisinin erkek kahraman›. Hüsrev, fiirin’e olan aflk› yüzündendillere destan olmufl, tarihî kiflili¤i ortadan kalkarak tamamen efsânevî bir karakte-re bürünmüfltür. Divan edebiyat›nda da bu kimli¤iyle karfl›m›za ç›kar. Hüsrevle il-gili en önemli efsânelerden birisi onun yapt›rm›fl oldu¤u sarayla ilgilidir. Yine Hüs-rev’in sahip oldu¤u hazineler dillere destan olmufltur. Efsânevî kiflili¤i, tarihi kiflili¤isilen bu flahs›n ayn› zaman da çok da trajik bir hayat› vard›r. Afla¤›sadi beyitte flâir,“e¤er Hüsrev senin tasviflrini görseydi, Ferhad gibi can›ndan geçer” demektedir.

Cân-› flirinden geçe Husrev dahi Ferhâd-veflGer nihâl-i kaddün üzre göre tasvîrün senün

(Mesîhî)

‹skenderEski kültürümüzün hemen hemen bütün alanlar›na girmifl, tarihî-efsânevî bir flah-siyet olan ‹skender; ‹slâm tarihindeki -Kur’an’da da k›ssas› anlat›lan, peygamberolup olmad›¤› hususunda ihtilaflar olan- Zü’l-Karneyn, Yunan (Makedon) tarihin-de ismi zikredilen Büyük ‹skender (Alexander The Great) ve bunlar›n kar›flt›r›lma-s›yla meydana gelmifl olan âb-› hayat› arayan ‹skender olmak üzere üç farkl› kim-likle karfl›m›za ç›kmaktad›r. Meflhur hikâyeye göre ‹skender’le H›z›r âb-› hayat’›aramak üzere zulumat ülkesine girerler. Uzun ve meflakkatli bir yolculu¤un sonun-da H›z›r, âb-› hayat› bularak kay›plara kar›fl›r. ‹skender, âb-› hayât’› kaybetti¤ini an-lay›nca derin üzüntülere düfler ve bu üzüntünün akabinde de ölür.

‹skender’le birlikte zikri geçen efsanevî unsurlardan biri de âyine-i ‹sken-der’dir. ‹skender, M›s›r’› fethinden sonra, ‹skenderiye liman›na büyük bir aynayapt›rm›flt›. Bu aynadan bak›ld›¤›nda çok uzak mesafeler görülürmüfl. ‹skender,Divan fliirinde en çok kullan›lan flah›slardand›r. Büyük bir cihangir, yenilmez birkahraman, dünyay› dolaflan bir hükümdâr olmas›, H›z›r’la beraber âb-› hayât› ara-mas› ve fakat bulamadan geri dönmesi, deniz üzerine çok büyük bir ayna yapt›r-mas›, Yecüc Mecüc kavminin zulümlerini engellemek için bir set infla etmesi, Dâ-râ ile y›llarca süren savafllar› vs. özellikleriyle flâirlerin ad›ndan bahsettikleri enönemli flah›slardan biri olmufltur. ‹skender’in (Kur’an’da Zülkarneyn’in) Ye’cûc-Me’cûc için bir set yapt›rmas› k›ssas›, flairlerin hayal dünyas›nda çok de¤iflik bir ta-savvurlara yol açar ve sevgilinin yüzü (yana¤›, hadd’i) ‹skender’e, hiç durmaks›z›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Bizde Ferhad ile fiirinhikâyesi olarak bilinenhikâye ‹ranl›larda Hüsrev ufiirin olarak bilinir. Buhikâye içinde ad› geçen veönemli bir süsleme ustas›olan Ferhad Türkanlat›lar›nda ön planaç›km›fl, Hüsrev unutulmuflhatta olay ‹ran’dan ç›k›pAmasya civar›nanakledilmifltir. Metinlerianlamada kültürler aras›geçifllere dikkat etmekgerekir

bu yüzü arzulayan, ona kavuflmak için can atan âfl›k›n gönlü Ye’cûc’a (tabi gönü-lün Ye’cûc oluflu sevgilinin bak›fl›ylad›r), sevgilinin yüzündeki ayva tüyleri isesedd-i ‹skender’e benzetilmektedir. Sevgili bu setle, gözünde bir Ye’cûc olan âfl›k›nkendisine yaklaflmas›n› engellemektedir:

Hüsnünde mâni’ olmaga cânâ bu dil Ye’cûc›na‹skender-i haddün yapar tozdan havâ üstinde sed

(Mesîhî)

KahramanMitolojik flahsiyetlerden biri olan Kahraman, Divan fliirinde bir kahramanl›k ve yi-¤itlik sembolüdür. Kahraman-› Kâtil olarak da an›l›r. Bazen Kahraman-› Kâtil ola-rak an›l›r. Âfl›k’›n sevgiliyle olan mücadelesinden, tesiri ve öldürücülü¤ünden do-lay› sevgilinin gözleri Kahraman olarak nitelendirilmifltir:

Olursam flöyle bî-tâkat aceb mi çün basar hayretK›ya tutsa nazar k›lsa bana ol Kahramân gözler

(Muhibbî)

KeyhüsrevKeykavus’tan sonra ‹ran taht›na geçen, fiehname’nin ola¤anüstü hükümdar-kahra-manlar›ndan birisidir. Baz›lar›na göre Keyhüsrev dedikleri ‹skender’dir, baz›lar› Sü-leyman’d›r ve baz›lar› da Mûsâ Peygamber derken kimilerine göre ise Afrâsiyâb’t›r.Keyhüsrev, Divan flâirleri taraf›ndan bir k›yas malzemesi olarak kullan›lan iktidar,saltanat, kudret ve ihtiflam sembolü flahsiyetlerden biridir.

Genellikle kasidelerde memdûhu överken bir k›yas olarak kullan›l›r ve mem-dûhun Keyhüsrev-i Sânî (‹kinci Keyhüsrev) oldu¤u söylenir. fiâir, övdü¤ü kiflininyüceli¤inin, kahramanl›¤›n›n art›k Keyhüsrev’i unutturdu¤unu söylemektedir:

Unutdur nâm›n› Keyhüsrev’in Afrasiyab’›n hem‹ki kemter kulun zapt eyledi ‹ran u Turan’›

(Gelibolulu Âlî)

Nemrud‹brahim peygamber döneminin, tanr›l›k iddia eden Bâbil kral›. ‹brahim’i atefle at-t›rmas›, tanr›y› görmek amac›yla göklere ç›kmak için bir kule yapt›rmas› ve aciz,topal bir sivrisinek taraf›ndan beyni kemirilerek öldürülmesi yönüyle meflhurdur.

Tanr›l›k iddia ederek insanlar› kendisine tapmaya zorlayan, ‹brahim Peygambe-ri atefle atarak yok etmek isteyen, tarihteki en meflhur zalim ve inatç› münkirlerdenbiri olan Nemrud, Divan fliirinde daha çok, zulm ve cevr u cefâ vermenin bir sem-bolü olarak kullan›lm›flt›r.

Divan fliirinde sevgilinin âfl›ka yapt›¤› zulüm ve iflkence, daha çok Nemrud zul-mü olarak tavsif olunmufltur. Hatta onun verdi¤i eziyetler Nemrud’unkini bile geç-mifltir. Ayr›l›k ve ›sd›raptan dolay› atefller içinde yanan âfl›k sevgilisine Halil ola-rak seslenir ve ondan yard›m diler:

Yand›m belâ-y› hecr ile Nemrûd nâr›ndan beterGel ey Halîlim bir kadem tâze gülistân et beni

(Ahmed Pafla)


Kimine göre ‹skender’inAynas› (âine-i ‹skender) ileCem’in kadehi ayn› fleyegönderme yapmaktad›r. Ziraikisi de çok uzak mesafelerigösteren birer esrarengiznesnedir. Tasavvufiliteratürde bu ikisi gönülüsembolize eder. Kimine görede bu ayna, dünyan›n yediharikas›ndan biri olan‹skenderiye feneridir.

NûflirevânM.S. 531 ila 579 y›llar› aras›nda hükümdârl›k yapan, ‹ran’›n Sâsânî sülalesinden,adaletiyle ün salm›fl bir hükümdârd›r. Rivâyetlere göre, Kisra lakab› ilk defa bu ki-fliye verilmifltir. Adaletiyle efsanelere kar›flm›fl büyük bir hükümdâr olan Nûflire-vân, hem adaleti hem de yapt›rm›fl oldu¤u ünlü saraylar ve bu saraylar›n tâklar›y-la meflhur olmufl bir hükümdârd›. Divan fliirinde de daha çok adaletiyle bahis ko-nusu edilirdi. Nûflirevân, Tâk-› Kisrâ veya Eyvân-› Kisrâ ad›yla an›lan ünlü saray›-n›n tâk›na bir çan ast›rm›fl ve bu çan›n ucuna da bir zincir ba¤latm›flt›. ‹htiyac› olanbu zinciri çekerek Nûflirevân haberdar eder ve o da bu kifliyle ilgilenirdi. Bu zinci-re âdalet zinciri denirdi. fiâir afla¤›daki beytinde sevgilinin saçlar›n› adalet zinciriolarak tasvir eder:

Gözünden güç göricek dil yap›flsa nola zülfüneKi oldur adl zinciri as›lm›fl tâk-› Kisrâ’dan

(‹bn-i Kemal)

Divan fliirinde Nûflirevân daha çok bu haliyle gerçeklefltirdi¤i adalet anlay›fl›ylabahis konusu edilirdi. Baz› flâirler taraf›ndan onun adalet anlay›fl› övülmüfltür. Zâ-tî onu flu övücü s›fatlarla anar: Nûflirevân ölüp girmifltir ama ad› hâlâ bütün canl›-l›¤›yla yaflamaktad›r zira o, adalet ve do¤ruluk gibi iki ölmez o¤ul b›rakm›flt›r:

Velî Nûflirevân gitdi cihânda zindedür ad›‹ki ölmez ogullar idinipdür adli vü dâd›

(Zâtî)

Rüstem‹ranl›lar›n, fiehname’de ad› en fazla zikredilen efsanevî kahraman›d›r. Rüstem, yi-ne kendisi gibi ad› ve kahramanl›klar› efsanelere kar›flm›fl ünlü fiehname kahrama-n› Zal’in o¤ludur. Daha küçüklü¤ünde kimsenin bafledemedi¤i devler ve di¤erkorkunç yarat›klarla savaflm›fl mitolojik bir kiflidir. fiehname için bir nevi Rüstem’inmaceralar› dense yeridir. Zira, hemen hemen bütün flahlar›n maceralar›nda öyleveya böyle Rüstem’in etkileri vard›r. ‹ran ordular› ne zaman s›k›flsa veya ma¤lubi-yetle yüz yüze gelse Rüstem faktörü devreye girdi¤inde savafl›n kaderi de¤iflir. Ef-sanevî ‹ran flah› Keykavus’u esir oldu¤u devlerin elinden kurtaran ve bu macera-s›nda Heft-han ad› verilen yedi afl›lmaz engeli aflarak, Mazenderan seferiyle devle-ri ma¤lup eden odur. ‹ran’›n ünlü kahraman› Bijen’i tutsak oldu¤u Efrâsiyâb’›nelinden kurtaran da odur. Rüstem, daha ziyade memdûh için bir k›yas malzemesiolur. fiâir övdü¤ü kiflinin kahramanl›k ve yi¤itli¤inden bahsederken, Rüstem’in dead›n› anar ve Rüstem’in övdü¤ü kifli yan›nda zavall› bir kifli oldu¤unu söyler. Butür beyitlerde memdûh dâimâ Rüstem’den daha üstündür veya onunla denktir.Afla¤›daki beyitte flâir, e¤er Rüstem benim övdü¤üm kiflinin askerlerini ve savafls›rlar›n› görseydi k›l›c›yla hiç övünmezdi demektedir:

Görüp sipah›n› olsayd› vâk›f-› rezminTefâhur etmez idi darb-› tî¤ ile Rüstem

(Fuzûlî)

Rüstem, baz› flâirlerce aflk›n çeflitli maceralar›n› anlatmada da kullan›lm›flt›r. Budurumda genelde sevgilinin kirpikleri öldürücülü¤ü, ac›mas›zl›¤› yönünden Rüs-tem’in yay›na benzetilmifltir. Rüstem’in s›fat› olan dâstân kelimesi ayn› zamanda


Hz. Muhammed Nûflirevândevrinde do¤mufltur. Pek dedo¤ru kabul edilmeyen birhadise göre Hz.Peygamber:“Ben âdil bir hükümdardevrinde do¤makla iftiharederim” demifltir.

hile anlam›na da geldi¤inden, flâirler sevgilinin kafl, göz, kirpik, gamze vs. unsur-lar›n› Rüstem’le beraber kullanm›fllard›r. Nesîmî, sevgilinin kafl, göz ve kirpi¤ineRüstem-i Destan dedi¤ini söylemektedir:

Çün Nesîmîyim anun kafl u göz ü kirpi¤ineMerdüm-i kalp-fliken Rüstem-i destân demiflim

(Nesîmî)

Heft-hân, kahraman›n önünde tehlikelerle dolu büyük ve ölümcül engelleri temsil eder.Rüstem’in Heft-Hân’› geçmesi gibi, di¤er kültürlerde de böyle ola¤anüstü kahramanl›klaryapan baflka kifliler hakk›nda ne biliyorsunuz?

SiyavuflSiyavufl, t›pk› ‹sfendiyar gibi ‹ran mitolojik tarihinin bahts›z kahramanlar›ndan bi-ridir. Siyavufl’un hikayesi fiehname’nin en ac›kl› ve tesirli anlat›lar›n›n bafl›nda ge-liyor. Üvey annesi Siyavufl’a afl›k olmufl, bunu ö¤renen Siyavufl Afrasiyab’›n ülke-sine kaçm›fl ve orada feci flekilde öldürülmüfltü. Firdevsî’nin, Sudabe-Siyavufl ara-s›ndaki karfl›l›ks›z aflk iliflkisini anlat›rken baflka kaynaklara müracaat etti¤i anlafl›-l›yor. fiehnâmedeki bu aflk hikayesi ile Yusuf ile Züleyha hikayesi aras›nda pekçok benzerlikler hemen göze çarpmaktad›r. Siyavufl, Klâsik edebiyat›m›zda bir k›-yas malzemesi olarak kullan›l›rd›.

Nev’î, memdûhunu övdü¤ü bir beytinde Siyavufl’u da zikretmektedir:

Baglam›fldur riflte-i re’yün nice Dârâlar›Lâle gibi dagdâr›ndur Siyavufl-› Keyân

(Nev’î)

ZâlZal, fiehname boyunca ad›ndan s›k s›k söz edilen efsanevî ve ola¤anüstü özellikkahramanlardan biridir ve Rüstem’in babas›d›r. Do¤du¤unda saçlar› bembeyazd›r.Bu durumdan korkan babas› onun bir da¤›n bafl›na atarak geri döner. Efsanevî kuflSimurg, Zâl’i büyük bir ihtimam ve dikkatle büyütür.

Saç, kirpik ve kafllar› bembeyaz olarak do¤du¤undan, yafll› bir insan olarak ta-savvur edilen Zal, Divan fliirinde pek çok mazmun ve telmihin konusu olmufltur.fiâirlerimiz dehri, çarh›, fele¤i ak saçl› kad›n tahayyül ederek birçok mazmunlaryapm›fllard›r. Çünkü Zal’in bir mânâs› da kocakar› demektir:

Fuzûlî bir beytinde Fele¤i Zal’e benzeterek, onu kahbe bir kad›n olarak tasav-vur etmektedir.

Ey Fuzûlî dehr Zal’inin firibinden sak›nOlma gâfil er kimi depren iflin merdâne tut

(Fuzûlî)

Bütün bu flah›slar ve burada adlar› an›lmayan di¤er mitolojik kifliler için flu kitapta ayr›n-t›l› bilgiler bulunmaktad›r: Dursun Ali Tökel; Divan fiiirinde Mitolojik Unsurlar. fiah›slarMitolojisi, Akça¤ Yay., Ankara 2000.


fiehnâme’de Rüstemkelimesinin “kurtuldum”anlam›na geldi¤i yaz›l›d›r.Çok geç do¤an Rüstem içinannesi do¤um sonras› busözü söylemifl. O¤uz Han’dada oldu¤u gibi bütün mitselkahramanlar geç do¤arlarve hemen daima kanl›d›rlar.Bunlar s›radan olmay›fl›nsöylemleridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Metin çözmede mitolojik kifli ve flâirin niyeti ara-

s›nda iliflkiyi söyleyecek;

Genel olarak mitoloji, özelde mitolojik kiflilerflâirin fliir kurarken baflvurdu¤u kaynaklardansadece birisidir. fiâirler bir kayna¤› sadece o kay-na¤› anmak için fliirinde kullanmaz; bu varl›klargenellikle birer gösteren olarak fliirde yer al›rlarve flâirin niyeti do¤rultusunda bir fleyleri göste-rirler. Divan fliirinde bilhassa ‹ran mitolojik flah-s›lar›n›n kullan›lmas› sadece ‹ran edebiyat›na biröykünme amac›yla oldu¤u söylenemez. Tarihboyunca hep bir rekabet içinde olan Turan(Türk) ve ‹ran devletlerinin bu rekabeti siyasiarenada oldu¤u kadar edebiyat dünyas›nda dabir yer bulmufltur. fiâirler kendi hükümdarlar›n›desteklemek amac›yla genellikle rakip flahlar›küçümsemifller ve bunlar› da fliirlerinde aç›kçazikretmifllerdir. Bu yüzden Divan flâiri, kendi hü-kümdar›n› yüceltirken, eski ‹ran flahlar›n› daimaküçümsemifltir. Ayr›ca daha önce dünyaya hü-kümran olmufl efsanevî hükümdarlar, Divan flâ-irinin bir k›yas malzemesi olmufltur: onlar dün-yay› fethettiyse Osmanl› padiflah› niçin fethede-mesin? ‹flte bu ve benzeri sebeplerle mitolojikve efsanevi flah›slarla flâirlerin niyeti önemli ilifl-kiler vard›r. Bu ünitede bunlar üzerinde durul-maya çal›fl›lm›flt›r.

Eski Türk Edebiyat› ve mitolojik kifliler iliflkisini

tan›mlamak

Edebiyat›n en önemli kaynaklar›ndan biri de mi-tolojidir. Hemen her milletin edebiyat›nda mito-lojik göndermelere rastlamak mümkündür. EskiTürk edebiyat›nda da benzetme amac›yla pekçok mitolojik flahsiyetin ad› zikredilmektedir. Bukiflilerin pek ço¤u ‹ran mitolojisinden, baz›lar›Ortado¤u mitolojisinden seçilmifl figürlerdir. Ba-zen kahramanl›k, bazen dünyan›n geçicili¤i, ba-zen kendi hükümdarlar›n› yüceltme amac›yla ad›geçen bu kifliler, daima önemli birer gösterenolarak fliirlerde yer al›rlar. Bunlar›n gösterilenlerihakk›nda bilgi sahibi de¤ilsek, metin ile iletiflimegeçmek pek mümkün de¤ildir. Bu ünitede önem-li mitolojik kiflilerin gösterilenleri üzerinde ör-neklerle durulmufltur.

Eski Türk edebiyat›ndaki önemli mitolojik kiflile-

ri tan›mak:

Eski Türk edebiyat›nda pek çok mitolojik kiflininad› zikredilmektedir. Burada bir k›sm›ndan bah-sedilmifltir. Bu kifliler, tarihi, efsanevî, mitolojik,sembolik kimlikleriyle, ayr›nt›l› bir flekilde bilin-melidir; aksi takdirde flâirin yapm›fl oldu¤u gön-derme çözülemez, metnin anlam›na inilemez..Ünitemizde bunlar›n bir k›sm›na de¤inilmifltir.

Mitolojik kiflilerin eski fliirimizdeki sembolik de-

¤erlerini tan›mlayabilmek,

Mitolojik her karakterin flâirin dünyas›nda biryans›mas› vard›r. Bu yüzden bu mitolojik figürle-rin sembol de¤erleri iyi bilinmelidir. Mesela Cem;flarap-kadeh-içki meclisi; Nuflinrevan, adalet;Rüstem, kahramanl›k ve yi¤itlik; Nemrut, zulüm;Bijen, daha çok kuyu motifleriyle birlikte zikre-dilir. Bu sembolleri ve detaylar› bilmek için dehem fliiri hem de flâirin gönderme de bulundu¤umitolojik varl›¤› çok iyi bilmek gerekmektedir.Bu ünitede bu sembollerin neler oldu¤u husu-sunda bilgi verilmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Cem kelimesi, mur, hüdhüd ve Âsâf’la birlikte kulla-n›ld›¤›nda afla¤›daki flah›slardan hangisine göndermedebulunulur?

a. Keyhüsrevb. Cemflîdc. Süleymand. Feridûne. Dahhâk

2. H›z›r kelimesi hangi anlama gelmektedir?a. Denizb. Kurtar›c›c. Sevgilid. Yeflile. Yard›mc›

3. Divan fliirinde ad› an›ld›¤›nda daha çok sevgilininçene çukuru (zenehdan) kastedilen mitolojik karakterafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bîjenb. Hûflengc. Hüsrevd. Keykâvuse. ‹sfendiyar

4. Hikâyesi Yusuf peygamberin öyküsüne benzeyen‹ran’›n mitolojik kahraman› hangisidir?

a. Hüsrevb. Feridûnc. ‹sfendiyard. Gîve. Siyavufl

5. Mitolojik bir kifli olan Kahraman, Divan fliirinde afla-¤›daki sevgili unsurlar›ndan hangisi için bir benzetmeamac›yla kullan›lm›flt›r?

a. A¤›zb. Diflc. Boyd. Göze. Yanak

6. Afla¤›dakilerden hangisi divan fliirinde bir zulümsembolüdür?

a. Nûflirevânb. Nemrudc. Nerimand. Cemflîde. Bîjen

7. Divan fliirinde s›k s›k ad› geçen adâlet zinciri tam-lamas› hangi flah›sla birlikte zikredilir?

a. Cemflîdb. Nerîmanc. Keykâvusd. Nûflirevâne. Nemrûd

8. Afla¤›daki flah›slardan hangisi Divan fliirinde yafll›l›-

¤› temsilen kullan›l›r?a. Sührâbb. Gîvc. Zâld. H›z›re. Rüstem

9. Divan fliirinde dâstân s›fat›yla da an›lan, güç vekudret sembolü mitolojik karakter afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Behzâdb. Rüstemc. H›z›rd. Siyavufle. Minuçihr

10. Divan fliirinde ‹skender-H›z›r isimleri bir arada zik-redildi¤inde hangi varl›¤a veya kavrama göndermedebulunulur?

a. Kahramanl›kb. Saltanatc. Kavuflmad. Âb-› hayate. Sa¤l›k



Neden ‹ran Mitolojik Kahramanlar›

Osmanl› flâirlerinin kendi hükümdarlar›n›n kahraman-l›klar›n› ve cihangirliklerini anlat›rken benzetme unsuruolarak fiehnâme kahramanlar›n› kullanmalar› pek çokkifli taraf›ndan elefltirilmifl ve flöyle söylenmifltir: “Efen-dim Divan flâirleri Türk hükümdarlar›n›; O¤uz Han, Me-te Han vb. Türk kahramanlara benzetmediler de neden‹ranl›lar›n eski flahlar›na k›yaslad›lar. Bu da gösteriyorki flâirlerimiz birer ‹ran kopyac›s› olmaktan öte gideme-mifllerdir.” Osmanl› flâirleri, ‹ran’la ezelî mücadelede ta-raft›r. Yeryüzünü bir zamanlar ‹ran flahlar› idare etmifl-tir, ama flimdi yeryüzü hükümdarl›¤› kendi hükümdar›-na geçmifltir. Dolay›s›yla bir zamanlar›n Dârâ’s› kimsebugünün Yavuz veya Fatih’i de odur. Bu benzetmeler-de dikkati çeken husus, benzeyen daima yüceltilirkenkendisine benzetilen ço¤unlukla afla¤›lanm›flt›r. YaniTürk flâiri kendi hükümdar›n› överken genellikle ben-zetti¤i ‹ran flahlar›n› onlar›n yan›nda küçük göstermifl-tir. Bunun fliir ve sanat plan›nda bir savafl olmad›¤›n›kimse söyleyemez. fiairimiz Osmanl› sultan›yla bir Acemflah›n› k›yaslad›¤› zaman onlar› asla bir birine denk tut-maz. Divanlar incelendi¤inde görülecektir ki umumi-yetle bu karfl›laflt›rmalarda Acem fiah› küçük gösterilir,hakir görülür. Yani flaire göre kendi sultan› yan›nda Fe-ridunlar, Cemler, ‹skenderler kap›c› bile olamazlar. Buifadelerdeki abart› göz ard› edilemez, iflin hakikati sor-guland›¤›nda öyle oldu¤u veya olmad›¤› iddia edile-mez, ama bu benzetmelerde Türk hükümdarlar›na birerövgü varken Acem flahlar›na da hat›r› say›l›r yergilervard›r. Ayn› benzetmelerin Mete veya O¤uz Han içinyap›lmas› ne anlama gelirdi ki? Bizim kendisiyle hâki-miyet mücadelesinde oldu¤umuz tarihi rakibimiz O¤uzveya Mete de¤ildi, flark›n ma¤rur flahlar›n› yetifltirenAcemlerdi ve haliyle k›yas unsurunda da onlar yer al›-yordu. Osmanl›lar dönemi Türk fliiri üzerine de¤erli biraraflt›rma yapan Dora D’‹stria eserinin büyük bir bölü-münde bu tema üzerinde durmakta ve flairlerin bu ci-hetini hep ön plana ç›karmaktad›r. D’‹stria kasidelerdeçokça isimleri geçen Süleyman ve ‹skender efsaneleri-nin alelade bir övgü maksad›yla kullan›lmad›¤›n› söy-ler. “Barbar bir dünyay› evrenin bilinebilen en uç nok-talar›na kadar süren ve gece ülkelerine giren, ölümsüz-lü¤ü bulmak için orada bin y›l yürüyen ‹skender, ürkü-tücü Asya’ya bir avuç kahramanla giren ve dünyay› üs-tünde e¤ilmeye zorlayan kifliye yarafl›r bir seleftir. “Ah-met Dâî’nin ‹skendernâme’si evrensel hükümdarl›k bes-leyen sultanlar›n çok hofluna gitmiflti. ‹skender’in hayat

öyküsü II. Mehmet ve I.Selim’e büyük zevk verirdi.”D’istria’n›n Osmanl› fliirinin bu cihan hâkimiyeti idealiüzerine yapm›fl oldu¤u de¤erlendirmelerini sadece birfantezi olarak görmek mümkün de¤il. Onun Osmanl›fliirinin bu flekilde de¤erlendirmeleri bir hayli uzundur.Belki bir gün bizim de fliirimize bu aç›dan bakaca¤›m›zgünler gelecek.

Kaynak: Dursun Ali Tökel fiehnâme’den Turan’a, Di-van fiiirinden fiehnâme’ye Bakmak-2006

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cem” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “H›z›r” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bîjen” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyavufl” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kahraman” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nemrud” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nûflirevân” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zal” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rüstem” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz. 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “H›z›r” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Bijen’in hapsedildi¤i kuyu d›fl›nda dünyan›n de¤iflikmilletlerinin hikâyelerinde de önemli “kuyu” motifi gö-rünmektedir: Yusuf peygamber bir kuyuya at›lm›flt›.Zülkarneyn s›rr›n› bir kuyuya söylemiflti. Hz. Muham-med Hz. Ali’ye hiç kimseye söylememesi flart›yla bir s›rsöylemifl, o da bu s›rr› tafl›yamam›fl, bir kuyuya ba¤›ra-rak söylemifl; kuyu taflm›fl, o taflan sularda kam›fl büyü-müfl, o kam›fldan da ney yapm›fllar. Ney, her üfleniflteo s›rr› iffla edermifl. Türk mitolojisinde kuyu yer alt›dünyas›yla irtibat sa¤lanan yer olarak düflünülmüfl vedaima tehlikeyle birlikte an›lm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Y›lanla tehlike daima yan yana an›lagelmifltir. Hazinele-ri y›lan›n korumas› bu hikâyelerdendir. Divan fliirindesevgilinin saç› y›lan gibidir. Zira yüz hazinesini ya¤ma-c›lara karfl› korumaktad›r. Cennetin kap›c›s› da bir y›-land› ve görevi fleytan›n içeriye girip Âdem ve Havva’y›kand›rmas›n› engellemekti. Yunan mitolojisinde de Me-dusa’n›n saçlar› y›lan fleklindedir ve kim onu görse he-men o anda korkudan tafl kesilmektedir.

S›ra Sizde 3

Firdevsi, fiehnâme’yi tam otuz y›lda bütün eski hikâye-leri derleyerek yazm›flt›r. Daha önce pek çok kifli tefleb-büs etmesine ra¤men fiehnâme’yi yazamam›flt›r. Fakatbir Türk hükümdar› olan Gazneli Mahmut, Firdevsî’ye,kimseye sunmad›¤› ola¤anüstü imkanlar sunmufl ve Fir-devsî o rahatl›k sayesinde fiehnâme’yi yazabilmifltir.E¤er Kaflgarl› Mahmut gibi bir bilgin-yazar-flâirimiz deTürk co¤rafyas›n› gezip eski hikâyeleri derleseydi bu-gün ola¤anüstü mitsel anlat›lar›m›z olurdu. fiöyle bir es-pri vard›r: Türkler kahramanl›k yapmaktan, kahraman-l›klar› yazmaya f›rsat bulamam›fllard›r! Yazmakla ara-m›zdaki so¤ukluk ancak bu kadar güzel geçifltirilebilir!

S›ra Sizde 4

Hemen hemen bütün eski kültürlerde âb-› hayât inanc›vard›r. G›lgam›fl destan›nda ebedî hayat› sa¤layan un-sur bir ottur. O otu yiyen kifli ebediyen yaflayacakt›r.Bunu G›lgam›fl yiyememifl, y›lana kapt›rm›flt›r. Eski mit-lerde, mesela Hint mitolojisinde tanr›lar›n içti¤i homaadl› kutsal bir su vard›r. Kur’an’da Kehf suresi 60. ayet-ten sonra bu sudan da bahsedilir. Musa ve arkadafl› yan-lar›ndaki k›zarm›fl ve tuzlanm›fl bal›¤› bir tafl›n yan›ndaunutmufllar, o bal›k da denize do¤ru bir su yolu içindecanlan›p gitmifltir.

S›ra Sizde 5

Kahramanlar›n çok büyük engelleri aflarak mitsel birkahraman olmas› bütün kültürlerde görülür. Türk mito-lojisinde O¤uz Han kimsenin öldürmedi¤i canavar› öl-dürmüfltü. ‹ran mitolojisinde Rüstem’in yedi büyük en-geli geçmesi gibi, Yunan mitolojisinde Herkül, on ikiimkâns›z ifli baflarm›flt›. Bu anlat›lar, kahramanlar›n s›ra-dan insanlar olmad›¤›n› çok vurucu bir somutlamaylaanlatmak istemektedirler.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Bratton, Fred Gladstone. (1995). Yak›n Do¤u Mitoloji-

si, (Çev: Nejat Muallimo¤lu), ‹stanbul: M.Ü.‹.F.Yay.Campbell, Joseph. (1993). Do¤u Mitolojisi, (Çev: Kud-

ret Emiro¤lu), Ankara: ‹mge Yay. Demirci, Kürflat. (1991). Hinduizmin Kutsal Metinle-

ri Vedalar, ‹stanbul: ‹flaret Yay. D’istria, Dora, (1982). Osmanl›larda fiiir, (Çev. Semay

Taneri) ‹stanbul: Havas Yay. Firdevsî. (1994). fiehnâme, C.I,II,III,IV.(Çev: Necati

Lügal), ‹stanbul: M.E.B. Yay. Günaltay, fiemsettin. (1987). ‹ran Tarihi -En Eski Ça¤-

lardan ‹skender’in Asya Seferine Kadar, Anka-ra: T.T.K. Yay.

Hook, S.H., (1993). Ortado¤u Mitolojisi, (Çev: Alâed-din fiener), ‹stanbul: ‹mge Yay.

Levend, Agâh S›rr›. (1980). Divan Edebiyat› -Kelime-

ler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, ‹s-tanbul: Enderun Kitabevi.

Mütercim Âs›m Efendi.(2009). Burhân-› Kat›, (Hz: Prof.Dr. Mürsel ÖZTÜRK, Dr. Derya ÖRS), ‹stanbul: TDK.Yay.

Onay, Ahmet Talât. (1992). Eski Türk Edebiyat›nda

Mazmunlar, (Haz: Cemal Kurnaz), Ankara: T.D.V.Yay.

Ögel, Bahaeddin. (1993). Türk Mitolojisi, C.I, Ankara:T.T.K. Yay.

Ömer Ferit Kam. (1998). Âsâr-› Edebiye Tedkikat›,

(Haz: Halil Çeltik), Ankara: Kültür Bakanl›¤› Ya-y›nlar›.

Pala, ‹skender. (2010). Ansiklopedik Divan fiiiri Söz-

lü¤ü, ‹stanbul: Kap› Yay. Ritter, Hellmut. (2011). Do¤u Mitolojisinin Edebiyata

Etkisi, (Haz: Mehmet Kanar), ‹stanbul: Ayr›nt› Yay.fiemsettin Sami. (2004). Esâtir: Dünya Mitolojisinden

Örnekler, (Haz: Cengiz Batuk), ‹stanbul: ‹nsan Yay. Taberî. (2007). Târih-i Taberî, (Çev: M.Faruk Gürtun-

ca), C.I, II, III, IV, ‹stanbul: Sa¤lam Yay. Tahir’ül-Mevlevî. (1973). Edebiyat Lügati, (Neflre Haz:

Kemâl Edip Kürkçüo¤lu), ‹stanbul: Enderun Kitabevi. Tarlan, Ali Nihat, (2004). fieyhî Dîvân›n› Tetkik, An-

kara: Akça¤ Yay. Tarlan, Ali Nihat. (1935). Zerdüflt’ün Gatalar› -Zer-

düflt’ün Öz fiiirleri, ‹stanbul: Suhulet Matbaas›. Tökel, Dursun Ali. (2000). Divan fiiirinde Mitolojik

Unsurlar: fiah›slar Mitolojisi, Ankara: Akça¤ Yay.Dursun Ali Tökel (2006). “fiehnâme’den Turan’a, Di-

van fiiirinden fiehnâme’ye Bakmak”, Türk Edebi-

yat› Dergisi, S: 392, ss. 55-59.Y›ld›r›m, Nimet.(2008). Fars Mitolojisi Sözlü¤ü, ‹stan-

bul: Kabalc› Yay.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Divan edebiyat› ba¤lam›nda ‹slâmi gelenek ve Yak›ndo¤u kültürünün etkile-flimini aç›klayabilecek,Divan fliirinin temellerini ve imaj dünyas›n› ‹slâm medeniyeti yan›s›ra H›risti-yanl›k öncesi Yak›ndo¤u kültürü ba¤lam›nda de¤erlendirebilecek,Yak›ndo¤u medeniyetlerine ait efsanelerin ve timsallerin ‹slâmi edebiyat ge-lene¤inde nas›l dönüflerek flekillendi¤ini takip edebilecek bilgi ve becerilerkazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Divan Edebiyat›• Yak›ndo¤u Mitolojisi• ‹slâm Kültürü

• Leylî• Zülf/Y›lan/Ömür

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


Edebi MotiflerinMitolojik Kökenleri-I

• YAKINDO⁄U M‹TOLOJ‹S‹,SÜREKL‹L‹K VE D‹VAN fi‹‹R‹

7

YAKINDO⁄U M‹TOLOJ‹S‹, SÜREKL‹L‹K VE D‹VAN fi‹‹R‹‹nsanl›¤›n varl›¤›yla birlikte bafllayan ve kesintisiz biçimde devam eden ortak birbilgi da¤arc›¤› ve buna ba¤l› olarak da sürekli de¤iflip dönüflerek zenginleflen or-tak bir kültürel haf›zas› vard›r. Tüm dünya co¤rafyas› bu ortak kültürel haf›zayabelli ölçülerde de olsa katk› sa¤larken, yaflanan dinî, siyasî ve toplumsal k›r›lmalar,söz konusu geliflimi durdurmaktan ziyade çeflitlendiren ve renklendiren bir misyonüstlenir. Örne¤in Yak›n ve Ortado¤u’da hüküm sürmüfl Ateflperest, Maniheist, Sür-yani, Musevî ve Hristiyan dinlerinin inançlar›, kâinat, dünya ve insan alg›lay›fllar›y-la ve eski M›s›r, Sümer-Akat, Babil ve Asur’daki çok tanr›l› dinlerin yaratt›¤› mede-niyet ve kültürlerin çeflitli görünümleri de ait olduklar› siyasî güçlerin y›k›lmas›ylahemen ortadan kaybolmam›fllard›r. Yeni politik düzenlerle birlikte de¤iflen sosyalhayat ve ona paralel olarak geliflen yeni kâinat, dünya ve insan anlay›fllar› ve on-larla ilgili imajlar, asl›nda eski kültürlerin çeflitli görünümlerine yeni anlamlar atfe-dilerek yeniden ifade edilmifller; bazen de eski kültürel simgeler ve olgular bu ye-ni dünyada eski elbiselerinden soyunarak yeni elbiseler giymifllerdir. Bu s›rada pektabii olarak eski flekillerini/biçimlerini korumakla beraber bazen eski anlamlar›n-dan tamamen koparak yeni anlamlar kazanm›fllard›r. Bütün bunlarla birlikte eskiyive yeniyi bir bütün halinde kuflatan Yak›ndo¤u kültürü de devam etmifltir.

Yak›ndo¤u halklar›n›n çocuklar›, çocuklar›n›n çocuklar› yaflarken ö¤rendiklerive kulaktan kula¤a duyduklar›, böylece atalar›ndan miras ald›klar› kültür içerisin-de yaflam›fllard›r. Yak›ndo¤u’daki bir halk›n Musevî, Hristiyan, Müslüman olmas›y-la bu eski birikmifl bilgiler hemen kaybolmam›fl; ancak daha eski olanlar, yeni an-lay›fllar, anlamlar içinde devam etmifltir.

Her ne kadar Yak›ndo¤u kültürü Büyük ‹skender’le (M.Ö. 331) ve Büyük Ro-ma ‹mparatorlu¤unun do¤uya do¤ru yay›lmas›yla birlikte bafllayan siyasî de¤iflme-ler sonucunda Yunan ve Roma kültürlerinin etkisinde kalm›flsa da bu kültürel etkitek yanl› olmam›fl; özellikle Büyük ‹skender döneminden itibaren Do¤u kültürü deYunan kültürünü kesin bir flekilde etkilemifl ve M.S. 4. yüzy›la kadar süregelen dö-nemde Hellenistik kültür ad›yla an›lan Do¤u-Bat› bileflimi bir kültür oluflturmufltur.Hatta eski Yunan’da sadece aristokrat, ayd›n s›n›f›n zevkine hitap eden klâsik Yu-nan edebiyat› mevcutken özellikle dinî inançlarda, hayata, ölüme, öteki dünyayakarfl› tak›n›lan tav›rlardaki duyarl›l›kta ve düflüncelerde görülen Yak›ndo¤u etkile-ri sonucu, halk›n zevkine hitap eden yeni bir popüler edebiyat, yani novella (ro-mans) edebiyat› do¤mufltur. Nitekim Ege’de, Milet yak›n›ndaki Asseus flehrinde,

Edebi Motiflerin MitolojikKökenleri-I

‹skender: Tarihte iki tane‹skender oldu¤u söylenir.Biri M.Ö. 331’de do¤anMakedonyal› ‹skender’dir.Çok zeki, ak›ll› ve kudret vekuvvet sahibi olan ‹skender’iAristo yetifltirmifltir. Yirmiyafl›nda hükümdar olan‹skender, Yunanistan’› elegeçirdikten sonra, ‹ran’ahücumla, Anadolu, Suriye,M›s›r, ‹ran ve Hindistan’›alm›flt›r. ‹kinci ‹skender,vaktiyle Yemen’de hükümsüren Araphükümdarlar›ndan Hârisü’r-râyifl’in o¤lu Zülkarneynlakab›yla meflhur olan vepeygamberli¤i rivayet edilenzatt›r. Kur’an’da ismi geçen‹skender’in bu oldu¤udüflünülmektedir. Divanedebiyat›nda bu iki isimkar›flt›r›lm›fl, bütünmenk›beler Makedonyal›‹skender’e isnâd edilmifltir.

M.Ö. 73 y›llar› s›ras›nda, Tanr› Jove (Jupiter)’un misafirperverli¤i üzerine yeminedilirken, bugün dahi Anadolu’da yayg›n bir flekilde kullan›lan “tuz-ekmek hakk›”üzerine ant içildi¤ini görmek flafl›rt›c› de¤ildir. ‹flte Yak›ndo¤u’da teflekkül eden buçok yönlü kültür, Roma ‹mparatorlu¤unun genifl sahalara yay›lmas› dolay›s›yla Av-rupa’da ‹spanya’ya, ‹ngiltere’ye ve Kuzey Afrika’ya kadar uzanan genifl topraklar-da mahallî kültürlerle kaynaflarak yepyeni biçimler ve anlamlar kazanm›flt›r. T›pk›bu genifl topraklarda oldu¤u gibi Yak›ndo¤u kültüründe de bir kültür etkilenme-sinden çok, kültürlerin birbiri içine girmesinden, birbiriyle yo¤rularak yeni biçim-ler ve ifade sistemleri meydana getirmesinden söz edebiliriz. Meselâ ‹slamî kültüriçinde özellikle Osmanl› kültüründe görülen Bizans sanat›, mimarisi ve musikisineait unsurlar, Osmanl›lar›n Bizans’tan ald›klar› al›nt›lar, etkiler de¤il; zaman içindeMüslüman olan Bizansl›lar›n Osmanl›-‹slâm kültürünün içinde kendi kültürlerin-den unsurlar› katmalar› ve onlar› böylece devam ettirmeleri ile gerçekleflmifltir.

Divan edebiyat›nda ‹skender hakk›nda yaz›lan müstakil eserler var m›d›r?

Ayn› flekilde Ateflperest, Süryani, Maniheist vs. halk, Müslüman olmakla yepye-ni bir dünyaya girmifl, eski kültüründen tamamen ar›nm›fl, o anda hemen ve sade-ce ‹slâm kültürünü benimsemifl, geçmifli bir kalemde tamamen silmifl de¤ildir. Buyüzden ‹slâm dünyas›nda yarat›lan edebî eserlerin kültür bak›m›ndan bir bafllan-g›ç noktas› yoktur. Bu kültür tarihin çok ötesinden ve çeflitli kanallardan gelerekdünyam›za girmifltir. Ancak aradan uzun zamanlar, yüzy›llar geçtikçe kültürümü-zün bu çok yönlü unsurlar›n›n geldi¤i kökenleri ve as›l anlamlar› unutulmufltur. Buküllenmifl kültürel unsurlar Yak›ndo¤u halk› aras›nda sözlü edebiyatta, folklorda,geleneklerde, çeflitli tarikat sistemlerinde ve geliflen di¤er dinî anlay›fllarda canl› birflekilde devam etmifltir.

Dolay›s›yla Divan fliirinin yap›s›n› anlamak için onun tarih boyunca geliflen kül-türlerden ald›¤› zenginlikleri bilmek gerekir. Zira Divan fliirinin temelleri ne sade-ce ‹slâm medeniyeti dairesi içinde geliflen kültüre ne de Yak›ndo¤u ‹slâmî klâsikedebiyat›n›n fliir anlay›fl›na dayanmaktad›r. Bu temel, ‹slâmiyet hatta Hristiyanl›köncesindeki Yak›ndo¤u kültürüne uzanmaktad›r. Tarih boyunca Yak›ndo¤u’dapek çok devlet kurulmufl, de¤iflik dinler, inançlar geliflmifl ve bu bölgede yaflayanhalk bu geliflmeleri eski flekilleriyle birlikte ‹slâm kültürünün içinde yaflatm›fl; ço-¤u kez de eski tasavvurlar› ve imajlar› bu kültürün içinde yeniden yorumlam›fl, on-lar› kendine göre yeniden flekillendirmifl, kültürüne çok renkli ve çok yönlü bir gö-rünüm kazand›rm›flt›r. Ayd›nlar, yazarlar, flairler aras›nda genel geçer kabuller ola-rak varl›klar›n› sürdüren eski kültür ö¤elerinin en güzel örneklerine, divan edebi-yat›nda ortak kabuller olarak adland›r›labilecek gelenekli söyleyifllerde rastlan›r.

KLAS‹K TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K MOT‹FLER-I

Leylî Klâsik ‹slâm edebiyat›ndaki romans kahraman› Leylî; ‹fltar, Astarte, Afrodit, Venüs,Beltis, Mylitta Atargatis (Yunanca: Derketo), Artemis gibi çeflitli adlarla an›lan aflkve savafl tanr›ças›n›n yüzy›llar› aflarak klâsik Yak›ndo¤u edebiyat›na ulaflm›fl tem-silcilerinden en önemlisidir.

Divan edebiyat›nda Leylâ ile Mecnûn Mesnevisi yazarlar›n›n en tan›nm›fl› Fuzûli’dir. Türkedebiyat›nda Leylâ ile Mecnûn mesnevisi yazan kaç tane flair biliyorsunuz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Leylâ: Leylâ ile MecnûnMesnevisi’nin kad›nkahraman›. Leylî diye debilinir. Benî Âmirkabilesinden olup Kays(Mecnun)’›n akrabalar›ndanbiridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Eski Babil, Asur devletlerine ait mitolojik hikâyelerde geçen baz› mitolojik mo-tifleri daha iyi anlamak için Babil ve Asur’da kullan›lan silindir mühürlerdeki vebaz› rölyeflerdeki sembollerin foto¤raflar›n› gözden geçirmek gerekir. Bu silindirmühürlerin baz›lar›nda sembolü Venüs y›ld›z› olan Sümer’in aflk ve savafl tanr›ças›‹nanna (Semitik, ‹fltar) da resmedilmifltir. ‹nanna daha sonraki yüzy›llarda ayn› ma-hiyetteki Semitik tanr›ça ‹fltar ile aynîleflince hem aflk hem de savafl tanr›ças› ol-mufltur. ‹nanna/‹fltar’›n savafl s›ras›nda uyand›rd›¤› korku ve dehflet, Mezopotam-ya’da aslan ve kaplan sembolleriyle ifade edilmifltir. Ayr›ca kaplan, renginin siyah-l›¤› dolay›s›yla geceyi ve gece gökyüzünü sembolize etmesi yönünden ‹nanna’n›nsembolü olmufltur.

Yak›ndo¤u ve bizim klâsik edebiyat›m›zda kaplan hem geceyi, hem de gökyü-zünde görünen aflk tanr›ças›n›n y›ld›z› olan Venüs y›ld›z›yla iliflkili olmufltur. Ge-nel olarak geceye ait olan unsurlar, Ay ve Venüs y›ld›z›, hem aflk tanr›ças›n›n sem-bolü olmufl hem de klâsik ‹slâm edebiyat›ndaki aflk hikâyelerinden biri olan Ley-lî’de simgeleflmifltir. ‹slâm edebiyat›ndaki romans kahraman› olan Leylî, kendiad›yla müsemma olmak üzere leyl “gece” kelimesinin bir türevidir. Do¤udaki ide-al kad›n güzelli¤i imaj›na uygun olarak güzelli¤i, güzel kad›n› ve sevgiliyi temsil et-mektedir. Divan edebiyat›nda onun güzelli¤i ço¤u kez Aya, Venüs y›ld›z›na ben-zetilerek ifade edilmifltir. Yine bu ba¤lamda, Ay ve Venüs y›ld›z› gibi karanl›k gök-yüzünü temsil etmesi bak›m›ndan kaplan, Leylî ile birlikte divan edebiyat›nda bu-lunan motiflerdendir.

Bereket, aflk ve savafl tanr›ças›n›n daha baflka simgeleri de vard›r. Mesela ‹fltarbir röliyefde Anat olarak bir aslan›n üstünde ayakta durmakta, bir elinde hayat›nsembolü olan y›lan›, bir elinde de aflk›n sembolü olan lotus çiçe¤ini tutmaktad›r.Fakat o, her zaman hayat›n ve aflk›n tanr›ças› de¤ildir; o, ayn› zamanda savafl›n, ka-ranl›¤›n ve tehlikenin de tanr›ças›d›r. Meselâ bir Kenan mitinde ‹fltar, “pencereninönünde oturup d›flar›s›n› seyreden bir fahifledir”. O say›s›z âfl›klar›yla flört eden,onlar› aflk ac›s›yla k›vrand›rarak öldüren kad›nd›r. Onun bu vasf› G›lgam›fl efsane-sinde de bulunur. Bu da gösteriyor ki ‹fltar’›n sevgisi tehlikeli bir sevgidir. Leylâ,zâlim ve âfl›klar›n› öldüren ‹fltar gibi Mecnûn’a zulmetmemifl olsa da, Mecnûn’unakl›n› kaybetmesine sebep olmufltur. Ayn› flekilde divan edebiyat›nda Leylî’nin çe-flitli versiyonlar› olan sevgili de bak›fllar›yla âfl›¤›n› öldüren, ac›mas›z, baflkalar›ylaflört eden kad›nd›r.

Leylî’nin efsânevi kifli¤ini tespit ettikten sonra, onun kaplan, Venüs y›ld›z›, ayve geceyle olan bu mitolojik iliflkisinin divan edebiyat› metinlerine nas›l ulaflt›¤›n›ve hangi biçimlerde muhafaza etti¤ini görelim:

1657. Ünite - Edebi Mot i f ler in Mito lo j ik Kökenler i- I

Resim 7.1

Savafl Tanr›ças›Venüs, Y›ld›zSembolü ile. (AsurDamgas›)

Kaplan, mitoloji veYak›ndo¤u edebiyat›ndasadece aflk ve savafltanr›ças›yla ilgili bir sembolde¤ildir. O, ayn› zamandakaranl›¤›n ve gecenin desembolüdür. Karanl›¤›,geceyi, aflk ve savafltanr›ças›n› ve dolay›s›ylakad›n›, do¤umu, ço¤almay›,hayat› ve ölümü temsil edenkaplan›n derisi bir sembolhaline gelmifl, özellikleinsanlar›n maddeye yönelikarzular› ve isteklerineyenilmeyen, yani nefsininheveslerine kap›lmayan,böylece maddedenuzaklaflarak ilahili¤e ulaflaninsan iradesini temsiletmifltir. Kaplan›n bu özelli¤ibizim edebiyat›m›zda önemlibir yer tutmakta, fliirselsöylemlerin arka plan›n›meydana getirmektedir.Meselâ flairler, ›st›rap içindekendi vücudunu döverek morve siyah lekelerle dolduranâfl›¤›, kaplan›n/leopar›n(peleng) derisindeki siyahlekelere ça¤r›fl›m yaparakbetimlemifller; âfl›¤›nböylece maddi arzular›ndans›yr›larak ilâhi bir mertebeyeulaflm›fl oldu¤unu bu imajlaanlatm›fllard›r.

Venüs: Divan fliirinde Zühreve Nâhid ismiyle yer alanVenüs, efsaneye göre ‹ranl›,çok güzel ve flûh bir kad›nimifl. Hârût ile Mârût adl›meleklerden hile yoluylagö¤e yükselmenin yolunubulmufl, gökyüzüneç›km›flt›r. (Bkz. EdebiMotiflerin Mitolojik KökenleriII, ‹lm-i Sihir ve ‹lm-i T›ls›m-Hârût ve Mârût)

Hasedden yere çalm›fl flîr-i çarh evreng-i hurflîdiGönül Kays› peleng-i kulle-i kühsâra yaslanm›fl

(Hayâlî, Divan 215)[K›skançl›¤›ndan evrenin aslan›, güneflin taht›n› yere çalm›fl; gönül Kays› da¤›n

tepesindeki kaplana yaslanm›fl.]

Bu beyitte Leylî ile Mecnûn mazmunun gizlendi¤i aslan motifi yer almaktad›r.Gece ve gündüzü meydana getirmek üzere daire, “çarh” çizen günefl, k›skançl›¤›n-dan gurup vakti güneflinin, hurflidin taht›n› yere çalm›flt›r. Venüs y›ld›z›na hiçbirvakit ulaflamayacak olan günefl, k›skançl›¤›ndan akflam güneflinin taht›n› yere çal-m›fl, onu yok etmifltir. Dolay›s›yla da¤ tepesi olarak sembolize edilen gökyüzünekaranl›k yay›lm›flt›r. Kaplana benzetilen bu karanl›¤a ise gönül Kays› yaslanm›flt›r.Günefl batt›ktan sonra gökyüzünde ilk yükselen y›ld›z Venüs y›ld›z›d›r ve gönülKays› Venüs y›ld›z›n› beklemektedir.

fiair burada bir tabiat olay›na baflka bir sebep yükleyip hüsn-i talil sanat› yap-maktad›r. Bu beyitte Kays ve karanl›k dolay›s›yla Leylî ve Mecnûn mazmunlar› bu-lunmakta ve onlar›n aflk hikâyesine telmih yap›lmaktad›r.

fiimdi yine ayn› imâj› anlatan Zatî divan›ndaki bir beyiti ele alal›m:

Bir peleng-i cân-flikâr-› kulle-i kühsâr-› hüsnBî-’aded hâl-i siyâhî ile nigâr-› hâl-dâr

(Zati G. 139/2)[Say›s›z siyah benleriyle bezenmifl güzel, güzellik da¤›n›n tepesindeki can avla-

yan bir kaplan gibidir.]

Bu beyitte de yine önce bir tabiat tasviri ile karfl›laflmaktay›z. Da¤ olarak tasav-vur edilen gökyüzünü kaplam›fl karanl›k, bir leopar gibidir. Çünkü bu karanl›k ge-ce binlerce y›ld›zlar›yla t›pk› derisi süslü beneklerle dolu ve da¤ tepelerinde yafla-yan bir kaplana benzer. Böyle y›ld›zlarla bezenmifl gece asl›nda flairde say›s›z ben-le süslenmifl güzel bir kad›n› (sevgiliyi) an›msatmaktad›r. Bu kaplan da yurdu da¤-lar›n tepesinde olan gerçek kaplan gibi av peflindedir ve can avlamaktad›r. Bu be-yitte sevgilinin t›pk› aflk tanr›ças› gibi zalim bir güzel oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Di-van edebiyat›nda zalim, afl›¤a ›st›rap çektirmekten hofllanan sevgili tasavvurunun;gökyüzünde karanl›¤›n basmas›yla p›r›l p›r›l parlayan Venüs y›ld›z›yla simgeleneneski aflk ilahesine ne kadar yak›n oldu¤unu görürüz. Beyitteki “siyah benler” ifa-desiyle de sevgilinin kaplanla oldu¤u gibi siyah renkle olan iliflkisine de iflaret edil-mesi, beyitte Leylâ mazmununun bulundu¤unu düflündürmektedir.

Yine sevgilinin zalimli¤ini anlatan afla¤›daki beyitte de peleng “kaplan, leopar”motifiyle karfl›lafl›r›z:

Yüre¤im pâreledi nite ki nahcîr-i peleng Bî-’aded hâl-i siyâh ile mahbûb-› beyâz

(Zâti G. 615/3)[O beyaz renkli, güzel, say›s›z siyah benleriyle t›pk› kaplan›n av› parça parça et-

ti¤i gibi yüre¤imi parça parça etti.]

Bu beyitte Leylâ mazmunu siyah benler ifadesinde sakl›d›r. Sevgili yine bir kaplangibi ac›mas›z ve zalimdir. Yüzündeki say›s›z benler kadar âfl›¤›n yüre¤ini parça parçaetmifltir. Sevgilinin beyaz yüzü üzerinde görünen bu benler, t›pk› kaplan derisinin ala-ca renginin üzerindeki siyah benekler gibidir. Sevgili beyaz yüzlü olmas›na ra¤men,


siyah benleri yüzünden kaplan kadar tehlikeli bir varl›kt›r. Beyitteki siyah-beyaz teza-d›, avlayan ve avlanan “nahcir ve peleng; sevgili ve âfl›k” benzetmeleri beytin fliirselüslubunu yaratmakta ve sevgilinin zalim güzelli¤ini de ortaya ç›karmaktad›r.

Daha önce de belirtti¤imiz gibi kaplan›n derisi insan›n maddi arzular›ndan s›y-r›l›p manevi bir huzura, ilahî, bir mertebeye ulaflmas›n› simgelemektedir. Afla¤›da-ki beyitte kaplan›n derisiyle ilgili bu imaj› aç›kça görmekteyiz:

Tâ kim peleng-i kal’a-i kühsâr-› ‘›flk olamTafllarla döge döge tenüm kara kara k›l

(Zâti G. 863/3) [Aflk da¤›n›n kalesindeki kaplan olabilmem için, benim vücudumu tafllarla dö-

ve döve kapkara yap.]

Bu beyitte “kühsâr” ve “kal’a” mecâzî anlamda kullan›lm›fl olup “aflk da¤›n›nkalesi” kastedilmektedir. Eski Sümer ve M›s›r devrindeki çok tanr›l› dinler zama-n›nda eski tap›naklar, büyük binalar, saraylar ve kaleler önünde her birinin sem-bolik anlamlar› olan aslan, kaplan, insan bileflimi, ya da iki ya da daha çok hayvanbilefliminden meydana gelmifl çeflitli yarat›klar, bu binalar› korumak için bekledik-leri gibi âfl›k (flair) da aflk da¤›ndaki kalenin kaplan› olmak ister. Fakat kaplan gi-bi olabilmesi için âfl›¤›n vücudunun siyah beneklerle bezenmesi gerekmektedir.Bu yüzden flair, ikinci m›srada vücudunun tafllarla dövülmesini ister. Burada kap-landan çok kaplan›n derisi ön plana ç›kmaktad›r. Kaplan›n derisi ise maddiyattans›yr›lmay›, ilahilik kazanmay›, dolay›s›yla maddeten ölmeyi ve yeniden do¤may›sembolize etmektedir. fiu halde bu beyitte âfl›k (flair) Leylâ’n›n aflk› ile Mecnûn’unulaflt›¤› mertebeye ulaflabilmek, ilâhilik kazan›p ebedî hayata eriflmek için vücudu-nun kaplan›n derisi gibi siyah lekelerle dolmas›n› ister.

Zülf/ÖmürDaha önceki izahlarda aflk ve savafl tanr›ças› ‹fltar’›n bir elinde hayat›n devaml›l›¤›-n› ve ebedili¤ini sembolize eden bir y›lan tuttu¤u belirtilmiflti. Ayn› flekilde divanedebiyat›ndaki sevgilinin de y›lan ile çok yak›n bir iliflkisi vard›r. Ancak imaj de-¤iflmifl ve baflka bir flekil alm›flt›r.

Divan edebiyat›nda y›lan sevgilinin saç›d›r. Genel olarak bu benzerlik sevgili-nin saç›n›n k›vr›m k›vr›m ve uzun olmas›na dayanmaktad›r, çünkü y›lan da k›vr›-larak hareket eder ve uzundur. Tanr›çan›n elindeki y›lan art›k sevgilinin saç›n› me-cazen sembolize etmifl olmas›na ra¤men yine de eski anlam›na yak›n bir anlamdabeyitlerde muhafaza edilmifltir. Zira divan edebiyat›nda saç, uzunlu¤u bak›m›ndaömrü yani hayat› sembolize eder. Sevgilinin y›lana benzeyen saç› da zalim ve ac›-mas›z aflk ve savafl tanr›ças›n›n elindeki y›lan gibi hayat› sembolize etmektedir.Âfl›klar›na mutluluk getirmeyen zalim tanr›ça gibi sevgili de saç›n›n uzun ve siyahtellerine ba¤lanan âfl›klar›n› ›st›rapla k›vrand›rmakta ve ac›yla a¤latmaktad›r. Sev-gilinin uzun ve siyah saçlar›n›n uçlar›na ba¤lanm›fl olan âfl›klar ise hayatlar› boyun-ca karanl›kta, aç, flaflk›n, yolunu bulamayarak yerlerde sürünmektedirler.

Meselâ Necâtî Bey’den ald›¤›m›z flu beyitler bu anlam› aç›kça belirtir:

Her gün ol ruhsâr› gül-zâr-› cinân› gözleremHer gice ol zülfi ‘ömr-i câvidân› gözlerem

(Necâtî Bey G.374/1)[Her gün o yüzü cennetin gül bahçesi gibi olan güzeli beklerim; her gece o,

ebedî hayat olan saç› beklerim.]


Genel olarak gül ve gül bahçesine benzetilen sevgilinin yüzü, bu beyitte cen-netteki gül bahçesine benzemektedir. Yüz, ayd›nl›k ve güneflle ilgili bir konumiçinde bulunmaktad›r. Ayn› flekilde ikinci m›srada gece de siyah rengi dolay›s›ylasiyah renkli zülf/saçla ayn› konum içindedir. fiair gündüz vakti sevgilinin yüzünü,gece olunca da saç›n› görmek ümidine düfler. Fakat flair beyitte “gözlerem” redifi-ni kullanarak ne sevgilisinin yüzünü ne de saç›n› görebildi¤ini, ancak onlar›n ye-rine güneflin ayd›nl›¤›n› ve gecenin karanl›¤›n› seyretti¤ini ironik bir ifadeyle belir-tir. Bizim için önemli olan bu beyitte yine saç›n “ömr-i câvidânî” olmas›d›r.

De¤me bir hayvâna cânâ leblerünle sünbülünÂb-› Hayvân ile ‘ömr-i câvidân vermek neden

(Necâtî Bey G. 338/1)[Ey sevgili, hiç lây›k olmayan birine dudaklar›nla ve sümbüle benzeyen saçla-

r›nla, hayat suyunu (dudak) ve ebedi ömrü (saç) vermek ne için?]

Beyitte hayvan kelimesinin “afla¤›l›k adam, canl›” anlamlar›ndan ilki kullan›l-m›fl, iham-› tenasüp sanat›yla ikinci anlam› da âb-› hayvan ifadesiyle okuyucuyahat›rlat›lm›flt›r. Sümbül, istiare-i musahhara ile saç›n benzetilenidir. Leb “dudak” vesümbül kelimelerinin ikinci m›sradaki karfl›l›klar› ise “âb-› hayât” ve “ömr-i câvi-dân”d›r. Bu beyitte yine bizim için önemli olan “ömr-i câvidân”›n saç ile iliflkili ola-rak kullan›lm›fl olmas›d›r. Bu da gösteriyor ki sevgilinin saç› sadece ömür de¤il, fa-kat ebedi bir ömür, ebedi bir hayatt›r. Bu hususta bir örnek daha verelim:

Ko bizi ‘ömr-i d›râz ile yafl yar›fld›ralumKoflalum ol saç› fiebdîz’e eflk-i gülgûn›

(Necâtî Bey, Divan 343)[B›rak bizi uzun ömürle yar›fl yapal›m. ‹ran hükümdar› Hüsrev-i Perviz’in fieb-

dîz adl› siyah at› gibi siyah olan sevgilinin saç›yla kanl› akan gözyafllar›m›z› bera-ber yar›flt›ral›m.]

Divan edebiyat›nda Hüsrev ü fiirin Mesnevisi ilk hangi flair taraf›ndan yaz›lm›flt›r?

Bu beyitte “ömr-i d›râz” (uzun ömür) ifadesi ile flair, sevgilinin uzun, yerlere ka-dar uzanan siyah saçlar›n› anlatmak ister. Bu siyah saç t›pk› Hüsrev’in siyah renk-li, ad› fiebdîz olan at›na benzemektedir. Çok h›zl› hareket eden fiebdîz gibi sevgi-linin saç› da devaml› hareket halindedir. Üstelik bu siyah saça ba¤l› gönüller umut-suz ve yerlerde sürünmekte, arzu ettikleri sevgilinin parlayan yüzüne bir türlü ula-flamamaktad›rlar. Saç›n karanl›¤› içinde kaybolmufl, yollar›n› kaybetmifl bu gönül-ler, ›fl›¤a kavuflamad›klar›, sevgiliye ulaflamad›klar› için kanl› gözyafllar› dökmekte-dirler. Bu gözyafllar›n› ise flair yine Hüsrev’in Gülgûn adl› k›rm›z› renkli at›na ben-zetmektedir. Ancak flair bu saçla beraber olmay› ve kanl› gözyafllar›n› da uzun si-yah saçlar için dökmeyi gerçekten arzu etmektedir. Zira ikisinin yar›fla ç›kmas› de-mek (koflulmas›) hareket bak›m›ndan olur. ‹lhâm yoluyla Gülgûn’a benzeyen göz-yafllar› âfl›¤›n gözünden o kadar h›zl› yuvarlan›rken fiebdîz’in sürati ile yar›flabilir.Esasen koflulmak kelimesinin anlam›nda beraberlik ve yar›fl anlam› vard›r. Yaniburada uzun siyah saç, k›rm›z› renkli gözyafl› birbiriyle h›z bak›m›ndan yar›flmak-tad›r. Yani ›st›rab› verenle ›st›rab› çeken eflit güçleriyle birbiriyle yar›flmaktad›r.Böylece fiebdîz-Gülgûn da bir araya getirilmifltir. Bu beyitte benzetme, istiare-i mu-sarraha, mecaz sanatlar›yla fliirsel bir anlat›m bulunmaktad›r. Beyitte ömr-i d›râz,sevgilinin uzun siyah saç›d›r. Bizim için ilginç olan ise saç›n, ömr-i câvidânî (uzun


fiebdîz: Hüsrev’in ya¤›z at›ve Gülgûn’un (fiirin’inbindi¤i aç›k doru at)kardeflidir. Annelerinin,çöldeki bir ayg›r heykelinebir defa sürünmekle gebekalarak bunlar› do¤urdu¤usöylenmektedir. Efsaneyegöre fiebdîz’in boyu di¤eratlardan dört kar›flyüksektir. Her aya¤›na onçivi ile nal çak›l›rm›fl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ömür) ile anlat›lm›fl olmas›d›r. Ancak beyitte Gülgûn ve fiebdîz kelimelerinde ge-ce ve gündüz mazmunu bulunmakta ve bu ikisinin devaml› birbirini takip etti¤i vedolay›s›yla birbirlerine hiç ulaflamad›klar› yani birinin di¤erini yenemedi¤i de me-cazen söylenmektedir. Dolay›s›yla âfl›k, sevgilinin saç›nda kanl› gözyafllar› dökme-ye, hayat boyu devam edecektir. Necâtî iflte bu ümitsizli¤i dile getirmektedir.

Meselâ Necâtî Bey’den ald›¤›m›z flu beyitler de ömür-saç aras›ndaki iliflkiyiifade eder:

Düflme zülfinün uzun sevdâs›naHîç kimse ‘ömr ipin muhkem dimez

(Necâtî Bey, Divan 288)[Zülfünün uzun karanl›¤›na düflme (sevgilinin uzun siyah saç›na âfl›k olma).

Çünkü hiç kimse ömür ipinin sa¤lam oldu¤unu söylemez.]

Bu beytin kal›plaflm›fl imaj›, sevgilinin uzun siyah saçlar›na ba¤lanm›fl gönüller-dir. Beytin anlam›n› anlamak için, divan edebiyat›ndaki “âfl›klar›n gönlü sevgilininsaç›n›n ucuna ba¤l›d›r” fleklindeki kabulünü burada bir kez daha hat›rlatal›m. Sev-dâ “siyah renk, karanl›k ve aflk” anlamlar›nda beyitte tevriyeli olarak iki anlam›ylada kullan›lm›flt›r. Uzun kelimesi de hem saç›n hem de ömrün uzunlu¤una iflaret et-mekte ve uzun saç ömür ipine benzetilmektedir. Ancak, âfl›klar›n gönüllerinin ba¤-land›¤› sevgilinin siyah uzun saç› devaml› hareket eden rüzgârla savrulan ve dar-mada¤›n›k bir saçt›r. Böylece karanl›k, da¤›n›k bir yerde olmak âfl›¤› devaml› kar-mafla ve flaflk›nl›k içinde b›rak›r. Ayn› flekilde de insan hayat›n›n devam› ve bitiflide kesin de¤ildir. Ne saçta ne de ömürde bir kesinlik, sa¤laml›k yoktur. Bu aç›dansevgilinin uzun siyah saç› ve ömür ipi birbirine benzetilmifltir.

Zülf/Y›lan Divan edebiyat›nda sevgilinin saç›, aflk ve savafl tanr›ças› ‹nanna (‹fltar, Astarte, Af-rodit)’in elindeki hayat› temsil eden y›lan› akl›m›za getirir. En eski, Sümer efsâne-si G›lgam›fl’tan beri hayat suyunu bulan ve ebedî hayata, ölümsüzlü¤e kavuflan y›-lan olmufltur. Divan edebiyat›nda da saç-y›lan-ömür kavramlar› aras›nda aç›k biriliflki bulunmaktad›r. Ancak saç-y›lan-ömür aras›ndaki bu iliflki divan edebiyat›ndaçeflitli kal›plaflm›fl imajlar›n geliflmesiyle birbirinden ayr› söylemler içerisindeki ikiayr› grupta toplanm›flt›r; saç-ömür; saç-y›lan. Bu iki ana gruptaki iliflkiler zamanladaha baflka imajlar› da kendi etraflar›nda toplam›fllard›r. Bazen de saç-ömür vesaç-y›lan birbirleriyle bir beyitte baflka söylemlerle birleflerek yan yana gelmifller-dir. Bunlardan baz›lar›n› flöyle s›ralayabiliriz:

Saç sevgilinin yüzünü çevrelemekte ve yüzü örtmektedir. Dolay›s›yla nefesiylehayat ba¤›fllayan duda¤› da örtmektedir. T›pk› “âb-› hayât’›n karanl›klar içinde sak-l› oldu¤unun düflünüldü¤ü gibi.

Bir baflka kal›plaflm›fl imaj da bizi baflka bir saç ve y›lan iliflkisine götürür. Y›-lan gizli hazinenin bekçisidir. Y›lan›n gizli hazinenin bekçisi oldu¤u durumlardabu gizli hazine bazen sevgilinin yüzü veya yüzündeki duda¤› olur. Dolay›s›yla buhazineyi bekleyen saç da y›lana benzetilir. Böyle bir söylemde, yüz parlakl›¤›, du-dak hayat bahfledici vasf›yla su ile iliflkili olur; böylece hayat(su)-y›lan-saç bir ara-da düflünülür.

Di¤er bir geleneksel kabul olan kal›plaflm›fl imaj da yüzün bir çiçek bahçesi vegül bahçesi olarak düflünülmesidir. Zira iki yana¤›n gül veya lâle, gözlerin nergis,dudaklar›n gonca olarak düflünüldü¤ü bu bahçe, do¤rudan do¤ruya bahçenin ar-


ketipi olan cennet ve cennette Hz. Havva’y› kand›ran cennetin bekçisi olan y›lanimaj›n› ortaya koymaktad›r. Böylece yüz kutsal bir anlam kazanmakta ve gizli birhazine olmaktad›r.

Yüz ayr›ca parlakl›¤› ve fleffafl›¤› bak›m›ndan su kavram›yla beraber düflünül-müfltür. Varl›¤›n hayat sebebi su oldu¤u düflünüldü¤ünde yüzün etraf›ndaki saç›n,gizli hazineyi (suyu, yani yüzü) bekleyen y›lan ile iliflkisi ortaya ç›kmaktad›r. Bizburada önce yüzün su ile olan iliflkisini gösteren iki beyti örnek olarak vereceksonra da yüzün gizli hazineye, yüzü saran saç›n da bu hazineyi bekleyen y›lanabenzetildi¤i söylemleri ele alaca¤›z.

‹zâr›n âb› ne sudur ki hüsn mevcini ururLetâfetinden eder hatt›na sirâyet-i lutf

(Ahmet Pafla G. 142/6)[Yana¤›n›n parlakl›¤› nas›l bir sudur ki güzellik denizinin dalgas› gibi dalgala-

n›r. Letâfetinden, yani yüzünün fleffafl›¤›ndan yüzündeki küçük ayva tüylerine lü-tûf (su ve parlakl›k) sirayet eder.]

Beyitin ilk m›sra›nda âb kelimesinin, “su, nehir, deniz, p›nar, ya¤mur, parlakl›k,tazelik” gibi çeflitli anlamlar›ndan, parlakl›k ve tazelik anlam› kullan›lm›flt›r. Fakatiham sanat›yla kelimenin su anlam›na da iflaret edilmifltir. Zira mevc (dalga) keli-mesinin kullan›lmas› beyitte su ve deniz imaj›n›n yarat›lmas›n› da sa¤lam›flt›r. Ay-r›ca güzelli¤in dalga dalga parlakl›kla yüzde yay›lmas› da anlat›lmak istenmektedir.‹flte bu dalga dalga yüze yay›lan parlakl›k ve sudan yüzün etraf›n› çevreleyen kü-çük ayva tüyleri de nasiplerini almaktad›rlar. Çünkü neflv ü nema bulma “geliflmeve büyüme” ancak su ile mümkün olmaktad›r. Bu beyitte yüzün suya benzetilme-si her ikisinin de fleffaf olmas›, bir ayna gibi olmas› dolay›s›ylad›r. Yüz ve su, ken-dilerine yans›yan ilahî güzellik denizinin dalgalar›n› aksettirmektedirler.

Ursa yüzine subh-dem ol gül-’izâr âbDîdâr cezbesinden olur bî-karâr su

(Ahmet Pafla G.36/1)[Sabah vaktinde o gül yanakl› güzel yüzüne su vursa; su, o güzel yüzü görme-

nin yaratt›¤› flevkten, cezbeden karars›z hale gelir.]

Bu beyitte dîdâr cezbesi ayn› zamanda “cemâl-i ilahî”ye de iflaret etmektedir. As-l›nda beyitte birkaç imaj iç içe girmifltir. Sabah vakti gülün üstünde çi¤ taneciklerininolufltu¤u düflünülerek tabiata ait bir manzara çizilmek istenmifltir. T›pk› gül gibi biryüze sahip olan sevgili de sabahleyin yüzünü y›kay›nca su onun yüzüne bir parlak-l›k verecektir. Su asl›nda karars›zd›r, ak›p gitmesine hiçbir fley engel olamaz. Suyunda bu özelli¤ini flair etkileyici bir hüsn-i talil sanat›yla baflka bir sebebe atfetmifltir.Su, sevgilinin suyla parlakl›k kazanm›fl yüzünde ilâhî güzelli¤in de aksini görmüfltürve bu yüzden yerinde duramaz bir hale gelmifl, cezbeye düflmüfl, ak›p gitmektedir.

fiu halde su gibi parlakl›¤› fleffafl›¤› dolay›s›yla ebedî hayatla ve ilâhî nurun te-celli etti¤i yer olarak kutsall›kla iliflkili olan yüz, gizli bir hazinedir. ‹flte saçlar biry›lan fleklinde bu yüzü çevrelemifl, onu beklemektedir. Biz bu konudaki pek çokörnekten sadece birkaç tanesini verebiliyoruz:

Kime kînün var ki zülfe böyle yüz virdün didümDedi genc-i hüsnüm içün ejdehâ olsun dirin

(Necâtî Bey, Divân 399)


[Sevgiliye kime bu kadar kin ba¤lad›n ki zülfünü bu kadar fl›mart›yorsun, onubafl›na ç›kart›yorsun, diye sordum. Güzelli¤imin hazinesi için onu bekleyen bir ej-derha olsun, diye cevap verdi.]

Fakat unutulmamal›d›r ki saç zaten bafltad›r. Ayr›ca “yüz ver-” deyimi de beyit-te iki anlamda kullan›lmaktad›r; fl›martmak, bir de saça yüzün etraf›nda yer ver-mek. fiair, böylece, bu deyimin fl›martmak anlam›n› kullan›rken, iham-› tenasüp sa-nat›yla ikinci anlam›na iflaret etmektedir.

‹kinci m›sra, birinci m›srada flairin sordu¤u soruya sevgilinin cevab› fleklinde-dir. Sevgili saç›n›, yüzünü, yani güzellik hazinesini koruyan bir ejderha olmas›n›arzu etmektedir. Bu m›srada saç›n ejderhaya “büyük ve korkunç bir y›lana” ben-zetildi¤i aç›kça anlafl›lmaktad›r. Bu benzerli¤in temelinde yine divan edebiyat›n›ngeleneklerinden biri olan “y›lanlar›n hazineyi bekledi¤i” fleklindeki kal›plaflm›fl ka-bul bulunmaktad›r.

Yine Necâtî’den bir beyit:

fievk-i ruhsârunla dil zülf-i dü-tâdan korkmazÂrzû-y› genc idenler ejdehâdan korkmaz

(Necâtî Bey, Divan 283)[Gönül senin yüzüne o kadar büyük bir istek (flevk) duymaktad›r ki iki yan›n-

dan sal›nan örgülü iki saç›ndan korkmaz. Çünkü hazineyi arzu edenler, onu bek-leyen ejderhadan korkmazlar.]

Bu beyitte de saç›n iki örgüsü iki ejderha gibi tasavvur edilmifltir. Yüz de önce-ki beyitte gördü¤ümüz gibi hazineye benzemektedir. fiairin kulland›¤› flevk keli-mesi istek anlam›na geldi¤i gibi su, parlakl›k anlamlar›n› da içerir. fiairin iham sa-nat›yla bu anlama da iflaret etti¤i görülür.

Hayâlî Bey de ayn› imajlar› flu flekilde ifade etmektedir:

Zülfünün kaçma belâs›ndan dilersen vasl-› yâr‘Akl›n› bîmâr edübdür genc-i bî-mâr isteyen

(Hayâlî Bey, Divan 307)[E¤er sevgiliye ulaflmak istiyorsan sevgilinin saç›n›n belâs›ndan kaçma. Zira ha-

zineyi y›lans›z isteyenler ak›llar›n› kaybetmifl kiflilerdir.]

Beyitte flair zülfü bir bela olarak vas›fland›rm›flt›r. Çünkü sevgilinin saç› siyah-t›r, dolay›s›yla bu karanl›¤a düflenler yollar›n› kolayca bulup ayd›nl›¤a ulaflamazlar.Bu bir belad›r. Ayr›ca âfl›klar›n gönülleri, sevgilinin saç›nda as›l› kalm›flt›r. Bu saçbir zincir gibi onlar› ba¤lam›fl ve esir etmifltir. Fakat bu yolu geçmekten, bu ›st›ra-b› çekmekten baflka bir yol da yoktur. Zira sevgiliye ancak ›st›rap çekerek ve bü-tün maddî zevklerden ar›narak ulafl›labilir. Bu yüzden de Dîdâr’a, cemâle, “ilâhîgüzelli¤e” ulaflman›n tek yolu saçtan geçmektedir. Y›lan›n hazineyi beklemesi gi-bi, saç da yüzü, dolay›s›yla ilâhî güzelli¤i beklemektedir.

fiair bu beyitte “bîmâr” (hasta), kelimesi ile “bî-mâr” (y›lans›z) terkibi aras›ndacinas sanat› yaparak bu düflüncelerini dile getiriyor. Ayr›ca “belâ” kelimesinin “bâ-lâ” (uzun, yüksek) kelimesiyle aras›nda bulunan yak›n ses benzerli¤inden istifadeederek flair saç›n uzunlu¤una da iflaret etmektedir. Nitekim Necâtî belâ ve d›râz(uzun) kelimelerini flöyle kullanm›flt›r:


Zülf-i d›râz derdini benden sor ey tabibUzun gece belâs›n› bîmâr yeg bilir

(Necâtî Bey, Divan 242)

Ahmet Pafla’n›n flu beyiti de ayn› imaj›, yüz-zülf-y›lan-hazine iliflkisini çok gü-zel bir flekilde anlatmaktad›r:

Halka-i zülfün ki ruhsâr›nda ser-gerdân yatarYastan›p genc üstüne bin bafll› bir sub’ân yatar

(Ahmet Pafla, Divan 143)[Senin yana¤›ndaki saç›n›n k›vr›m› bafl› dönmüfl bir halde yat›yor, sanki hazine

üstüne yaslanarak bin bafll› bir y›lan yatmaktad›r.]

Beyitte bin bafll› y›lan, bir y›¤›n saç telinden oluflan saç›n k›vr›mlar›d›r. Yüz vehazine aras›ndaki benzetme aç›k bir flekilde görünmektedir. Ayr›ca, beyitte bafl›dönmüfl “ser-gerdân” ifadesi bilinçli bir flekilde kullan›lm›flt›r. Çünkü dönmek birdaire çizmek fleklinde olur, bu daire de sevgilinin saç›n›n halkalar›yla bir paralel-lik göstermektedir.

Özellikle divan edebiyat›nda bulunan “y›lan k›bleyi ve Kâ’be’yi tavaf eder” ge-nel kabulü de çok ilginçtir. Bu bize Nabateanlar›n Ka’bu adl› ana tanr›ças›n›n siyah,dört köfle tafltan ibaret olan sembolü ile Babil’in aflk tanr›ças› ‹fltar’›n elinde hayat›temsil eden y›lan sembolünü bir arada düflündürüyor. Çünkü M.Ö. 7. yy’dan Roma‹mparatorlu¤u zaman›na, M.S. 106 y›l›na kadar devam eden Nabateanlar›n tanr›ça-s› Ka’bu/Allat’›n Babil’in aflk tanr›ças› ‹fltar’›n bir uzant›s› oldu¤unu biliyoruz.

Allat’›n (Ka’bu) sembolü olan siyah tafl, aflk ve bereket tanr›ças›na ait y›lan Ne-câtî Bey’in flu beyitindeki ifadelerde, çok farkl› bir anlam çerçevesinde olsa da ye-ni bafltan yerlerini buluyorlar:

‘Aceb midür dolanursa cemâlün çevresin zülfünTavâf-› Kâ’be idermifl iflitdük ejdehâ k›blem

(Necâtî Bey, Divan 306) [Ey benim k›blem olan sevgili! Senin yüzünün etraf›n› zülfün çevirirse, bu hiç

flafl›lacak bir fley de¤ildir. Çünkü ejderhan›n (büyük ve korkunç bir y›lan türü)Kâ’be’yi doland›¤›n› iflittik.]

Nas›l ejderha, Kâ’be’yi dolan›yorsa, sevgilinin de Kâ’be gibi kutsal yüzünü saç›çevirmifltir. Yani senin saç›n yüzünü kendine Kâ’be yapm›flsa, senin saç›na ba¤l›olan benim gönlüm de senin yüzünü k›ble yapm›flt›r; yani o Kâ’be gibi olan yüzeyönelmifltir. Bu beyitte zülüf ve ejderha aras›ndaki benzetme aç›kça görülmekte vesevgilinin yüzünün kutsall›¤› tasavvuru beyitte bulunmaktad›r.

Tasavvufî ba¤lamda Kâ’be neyi sembolize etmektedir?

Bir baflka imaj da saç›n ejderhaya yüzün de cennete benzetilmesiyle ortaya ç›-kar. Bu tasavvur, Kur’an’da ve sözlü gelenekte anlat›lan Hz. Adem ve Hz. Havva’n›ncennetten kovulmalar› hikâyesiyle ilgilidir. Zirâ cennetin bekçisi ve koruyucusuolan y›lan, fleytan› cennete gizlice alm›fl ve çok iyi bildi¤imiz insanl›k trajedisinin se-bebi olmufltur. Bu iliflki aynen sevgilinin yüzü ve saç›na uyguland›¤›nda, sevgilininyüzü veya yana¤› cennet olur. Saç› da cennet bahçesinin koruyucusu olan y›lanabenzetilir. Meselâ Necâtî Bey bu mitolojik motifi afla¤›daki beyitte flöyle ifllemifltir:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Kâ’be ise âr›zun zülf-i siyehdür örtüsiCennet ise ruhlarun su’bân saçun der-bân›dur

(Necâti Bey, Divan 255)[Senin yüzün Kâ’be ise, siyah saçlar›n onun örtüsüdür. Yanaklar›n cennetse y›-

lana benzeyen saç›n onun bekçisidir.]

K›ble, insanlar›n Kâ’be’ye yönelmesi oldu¤una göre, sevgilinin yüzü Kâ’be’yebenzetilmifltir. Sevgilinin zülfü de t›pk› bir ejderhan›n Kâ’be’nin etraf›na dolanma-s› gibi sevgilinin yüzünü çevirmifltir. Çok eski zamanlardan beri ejderha’n›n Kâ’be’yidoland›¤› bilinmektedir. Bu beyitte ve bir önceki beyitteki Necâtî’nin bu ifadesinintarihselli¤ine de¤inmek istiyoruz. Çünkü ‹slamiyet’ten önce Kâ’be ile ilgili bir röli-yefte büyük bir y›lan Kâ’be duvar›n› sarm›fl, gökyüzünde ise, Simurg kanatlar›n›açm›fl bir flekilde tasvir edilmifltir. Bu beyitten, insanl›¤›n müflterek zihninde varolan bu motiflerin Yak›ndo¤u’da son yüzy›llara kadar varl›klar›n› muhafaza etmiflolduklar› anlafl›lmaktad›r.

Hayatla ilgili kal›plaflm›fl di¤er imaj da y›lana benzetilen zülf ile âb-› hayât› sim-geleyen sevgilinin duda¤› aras›ndaki iliflkide bulunur. Saç, sevgilinin yüzündekiâb-› hayât› simgeleyen duda¤a eriflmek ve onu korumak için yüzün etraf›n› sarm›fl-t›r. Bu imaj aflk ve savafl tanr›ças›n›n elindeki hayat› simgeleyen y›lan sembolüylesevgilinin hayat vadeden duda¤›na bir y›lan gibi k›vr›larak ulaflmaya çal›flan saç›naras›nda hala uzak da olsa bir iliflkinin var oldu¤unu göstermektedir. Divan edebi-yat›nda saç, ömürle iliflkilendirilmifltir. Bir taraftan ise y›lan, yüz ve dudakla birlik-te bir motif olarak hayat› simgelememifl; fakat hayat bahfledici olarak bahsedilenduda¤›n koruyucusu durumuna düflmüfltür.

Saç-ömür-y›lan iliflkisinin bu flekilde bir anlam kazanmas›na muhakkak ki çokeskiden beri halk aras›nda söylene gelen mitolojik hikâyeler çok etkili olmufllard›r.fiimdi bu bilgilerin ›fl›¤›nda saç-y›lan-dudak motifindeki y›lan›n (saç) ve duda¤›n(âb-› hayât) iyilefltirme, hayat bahfleden özelliklerini ve sevgilinin duda¤›n›n koru-yucusu olarak y›lan› (saç) anlatan beyitlere birkaç misal verelim.

Müflterî çok leblerün tiryakine hâcet degülBoynuna sarma¤-içün bir iki su’bân beslemek

(Necâtî Bey, Divan 331)[Senin panzehir gibi olan dudaklar›n›n çok al›c›s› var. Bu yüzden iki y›lan (iki

saç) örgüsü boynuna sarmak için beslemeye lüzum yoktur.]

Divan edebiyat›nda yaflamdan gelen bir gelenek vard›r. Eskiden insanlar y›lansokmas›na karfl› kullanmak üzere panzehir olarak yanlar›nda y›lan tafl›rlard›. Bu y›-lanlar› boyunlar›na sararlard›. Bu gelene¤i imâ ederek flair, sevgilisinin flekil bak›-m›ndan y›lana benzeyen iki taraf›ndaki örgülü saç›n› boynunda tafl›maya gerek ol-mad›¤›n›, çünkü dudaklar›n›n zaten y›lan zehrine karfl› panzehir oldu¤unu söyle-yerek duda¤›n iyilefltirici, hayat verici özelli¤ini belirtiyor. Ayn› zamanda y›lan›n daiyilefltirici özelli¤ine içten içe de¤iniyor. fiair beyitte, duda¤›n alt ve üst olarak, sa-ç›n da iki örgüsü aras›nda paralellik kurmufl. Ve iki ejderin sevgilinin boynuna sa-dece tafl›d›klar› panzehir için dolanm›fl olduklar›n› söyleyerek bu iki ejderin (iki sa-ç›n) as›l görevlerinin hayat ba¤›fllayan duda¤› korumak oldu¤unu bilmezden gele-rek tecahül-i arif sanat› yapm›flt›r. Asl›nda saç›n, boyunda bulunmas› gereklidir.Çünkü o duda¤› korumakta ve bu de¤erli hazineyi kimseye göstermemektedir:


fieytan (Azazîl): Bütünmeleklerin Hz. Adem’e secdeetmelerine karfl›n,kendisinin atefltenyarat›ld›¤›n› Hz. Adem’in isetopraktan yarat›ld›¤›n› önesürerek secde etmeyenfleytan, Allah taraf›ndancennetten kovulmufl velânetlenmifltir. Cennetetekrar girmenin yollar›n›arayan fleytan, cennetinkap›c›s› R›dvan taraf›ndaniçeri al›nm›yordu. Fakatfleytan, y›lan›n diflleri içindecennete girmeyi baflarm›flt›r.Dört ayakl› güzel bir hayvaniken Allah bu cürmündendolay› y›lan› cezaland›rarakayaklar›n› ve güzelli¤inigidermifltir.

‹ki zülfün iki ejder gibi göründü¤ü içünOrta yirinde lebün mühr-i Süleyman görinür

(Necâtî Bey, Divan 194)[Senin örgülü iki saç›n birer y›lan göründü¤ü için bu ikisinin ortas›nda bulunan

duda¤›n Hz. Süleyman’›n mührü gibi görünmektedir.]

Efsaneye göre Hz. Süleyman t›ls›ml› mühre sahip oldu¤u için bütün hayvanlarve kufllar ona itaat etmifltir. Bu beyitte de sevgilinin duda¤› yuvarlak flekli dolay›-s›yla Hz. Süleyman’›n mührüne benzetilmifltir. Bu mühürde/yüzükte güçlü bir sihirvard›r. Buna ilave olarak Hz. Süleyman’›n yüzü¤ünü veya mührünü bir ejderhan›nbeklemekte oldu¤u bilinir. Bu motif Camasb-nâme adl› mesnevide 16. yy flairi Ab-dî taraf›ndan ifllenmifltir. Bu büyük y›lan (ejderha), a¤z›ndan atefl saçan ve yan›nayaklaflan› ve yüzü¤ü almak isteyeni nefesiyle o anda yakar ve kül eder. NitekimCamasb-nâme’deki Bulkiya hikâyesinde öyle bir olay anlat›lm›flt›r. Beyitte flairinas›l arzusu bu iki y›landan (saçtan) kurtulmak ve sevgilinin duda¤›na ulaflmakt›r.Fakat duda¤› koruyan saçtan kurtulamad›¤› için ona ulaflamamaktad›r. Y›lan›n giz-li hazinesinin koruyucusu, bekçisi oldu¤u kabulüne dolayl› biçimde iflaret eder.fiair as›l Hz. Süleyman’›n yüzü¤üne ulaflmak çok zor ise, bafl›n›n iki taraf›ndaki ikiejderhaya benzeyen saç dolay›s›yla sevgilinin duda¤›na ulaflman›n da çok zor ol-du¤una iflaret eder. Bu ifadeyle ayn› zamanda Hz. Süleyman’›n yüzü¤ünü iki ejder-han›n bekledi¤ine inan›lan mitolojik hikâyeye telmihte bulunur. ‹ki örgülü saç›nortas›ndaki duda¤›n Hz. Süleyman’›n mührü gibi görünmesine sebep olarak da ba-fl›n iki taraf›nda bulunan yüzü ve duda¤› bekleyen saç yüzünden oldu¤unu söyle-yerek hüsn-i talil sanat› yap›yor. Afla¤›daki beyitte Necâtî yine Hz. Süleyman’›nmührü motifini kullan›r:

Leblerün mühr-i Süleyman oldug› çün ey perîHer yanadan ejderhalardur nigeh-bânun senün

(Necâti Bey, Divan 194)[Ey peri, senin dudaklar›n Hz. Süleyman’›n mührü oldu¤u için her taraftan ej-

derhalar seni korumakta ve saklamaktad›rlar.]

Ejderha kelimesi, istiare-i musarraha sanat› yoluyla saça iflaret etmektedir. Perikelimesi etraf›nda ise beyitin anlam› toplanm›flt›r. Gelene¤e göre peri göze görün-mez. Yine gelene¤e göre dudak da göze görünmeyecek kadar küçük bir noktad›r.fiu halde dudak ve yüz gizli bir hazine gibi ejderhaya benzeyen saç›n içinde sakl›-d›r. Göze görünmez, yani t›pk› Hz. Süleyman’›n mührünü saklayan t›ls›ml› ejder-halar gibi saç da duda¤› saklam›flt›r. ‹flte bu yüzden flairin sevgiliye neden “ey pe-rî” diye hitap etti¤i de anlafl›lmaktad›r. Duda¤› her taraftan sarm›fl, korumakta olanejderhalar, ifadesi ise örgülü bir saç›n de¤il sevgilinin yüzünü, her taraftan çevir-mifl olan saç›n bütününe iflaret etmektedir. [Sevgilinin saç›n› y›lanlar fleklinde ta-savvur etmek ise bize Efsencu hikâyesini, Anadolu’dan Yunanistan’›n eski mitolo-jik kahraman› Jolson ile saçlar› y›lan fleklinde olan Medusa’n›n meflhur hikâyesinive Medusa’n›n eski aflk ve savafl tanr›çalar›yla olan iliflkisini düflündürüyor. Saçla-r›n›n her bir teli y›lan olan Medusa’n›n yüzüne bak›lamaz. Gören tafllafl›r. Bu y›lan-lar bir bak›ma büyü ile olsa da Medusa’y› korurlar. (Zira Medusa’n›n büyüyle ya-k›ndan iliflkisi oldu¤u gibi Süleyman’›n mührünün de sihirli oldu¤unu biliyoruz.)]

fiimdiye kadar verdi¤imiz örneklerden hareket ederek Divan edebiyat›nda 15.ve 16. yüzy›llar›n bafllar›nda sevgilinin hala Yak›ndo¤u mitolojisindeki aflk ve sa-vafl tanr›ças›n›n bir uzant›s› olarak ideal kad›n›, ideal güzeli sembolize etti¤ini ra-


Camasb-nâme: Türkçeyekazand›r›lanCamasbnâmelerden enönemlisi, II. Murat devriflairlerinden Abdî’nineseridir. Eser Farsçadantercüme olmakla birlikte,Arap hikâye tekni¤ineba¤l›l›k gösterir. Binbir GeceMasallar›’ndan da tesirlerinyer ald›¤› mesnevîde, ‹slâmkültürünün ortakkonular›ndan istifadeedilmifltir. Özelliklemesnevide Kur’an kaynakl›hikâyelerin tesirigörülmektedir.

hatl›kla söyleyebiliriz. Aksi halde divan edebiyat›nda tasavvur edilen sevgiliyi bü-tün tezatlar› ve anlafl›lmaz yönleriyle anlamam›za imkân yoktur. Böylece divanedebiyat›ndaki kad›n hala mitolojik kiflili¤i ile ve anlam zenginli¤i ile fliirimizdedevam etmifltir.

Ancak divan fliirindeki sevgili bu imaj› y›llar boyunca devam ettirmifl midir? Et-tirmifl olsa bile onun vas›flar›nda ve bu vas›flar› anlatan ifade özelliklerinde hiç mide¤iflme olmam›flt›r? Elbette sevgiliyi anlatan ifadeler yüzy›llar boyunca de¤iflmifl-tir. Mesela 15. ve 16. yüzy›llar›n ilk yar›s›ndan sonra özellikle 16. yüzy›l›n sonlar›n-dan itibaren sevgili anlat›m›nda yukar›da ald›¤›m›z örneklerdeki saç-ömür ve saç-y›lan dolay›s›yla bu kavramlar›n etraf›nda toplanan âb-› hayat, cennet, bahçe, giz-li hazine gibi kavramlara giderek daha az rastlanmaya bafllanm›flt›r. Ahmet Pafla,Necâtî, Cem Sultan, Mesihî, Fuzûlî, Nev’î, Hayâlî divanlar›nda s›k gördü¤ümüz builiflkilerde farkl› geliflmeler meydana gelmifltir. Mesela Fuzûlî, zülf ile karanl›k, sev-dâ, zencîr, cünûn gibi kavramlar› daha s›k beraber kullanm›flt›r. Divan›nda ömürile saç aras›nda üç yerde iliflki sürmüfltür. Saç-ejderha iliflkisi ise divan›nda alt› de-fa ifade edilmifltir. Ayn› yüzy›lda yaflayan Nev’î’nin divan›na bakt›¤›m›zda Nev’î’ninömür-saç iliflkisinde bir anlam farkl›l›¤› gelifltirdi¤i görülür. 17. Yüzy›lda ve dahasonraki yüzy›llarda bu imajlara ve motiflere giderek daha az rastlamaktay›z. Ayr›-ca bu mitolojik imaj motiflerin ifade biçimlerinde önemli de¤ifliklikler meydanagelmifltir. Mesela Nailî divan›nda zülf daha çok t›ls›mla zülfe ba¤lanan gönüller,sevdâ, karanl›k, sünbül, müflk kavramlar› etraf›nda toplanan imajlarla beraber kul-lan›lm›flt›r. Hatta zülf-y›lan, zülf-ömür motiflerinin daha Nev’î divan›ndaki fliirlerdede¤ifliklikleri, mitolojik anlamlar›ndan uzaklaflt›klar› göze çarpmaktad›r.



Divan fliirinin temellerini Yak›ndo¤u mitolojisi

ba¤lam›nda irdelemek.

Divan fliirinin yap›s›n› anlamak için onun tarihboyunca geliflen kültürlerden ald›¤› zenginlikleribilmek gerekir. Divan edebiyat› ba¤lam›nda ‹slâ-mi gelenek ve Yak›ndo¤u kültürünün etkileflimi-nin irdelendi¤i bu ünitede, Divan fliirinin temel-lerinin yaln›zca ‹slami gelenekte aranmamas›üzerinde durulmufltur. Bu ba¤lamda, birtak›m fli-irler Hristiyanl›k öncesi Yak›ndo¤u kültürü ba¤-lam›nda yorumlanarak Yak›ndo¤u medeniyetle-rine ait efsanelerin ve timsallerin ‹slâmi edebiyatgelene¤inde nas›l dönüflerek flekillendi¤i, “Ya-k›ndo¤u Mitolojisi, Süreklilik ve Divan fiiiri, Ley-lî, Zülf/Ömür, Zülf/Y›lan” gibi bafll›klar çerçeve-sinde ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r.

Yak›ndo¤u’da kurulan medeniyetler ve ‹slam

kültürü aras›ndaki etkileflimi mitolojik tasavvur-

lar üzerinden gözlemlemek.

Divan fliirinin temelleri ne sadece ‹slâm medeni-yeti dairesi içinde geliflen kültüre ne de Yak›ndo-¤u ‹slâmî klâsik edebiyat›n›n fliir anlay›fl›na da-yanmaktad›r. Bu temel, ‹slâmiyet hatta H›ristiyan-l›k öncesindeki Yak›ndo¤u kültürüne uzanmak-tad›r. Tarih boyunca Yak›ndo¤u’da pek çok dev-let kurulmufl, de¤iflik dinler, inançlar geliflmifl vebu bölgede yaflayan halk bu geliflmeleri eski fle-killeriyle birlikte ‹slâm kültürünün içinde yaflat-m›fl; ço¤u kez de eski tasavvurlar› ve imajlar› bukültürün içinde yeniden yorumlam›fl, onlar› ken-dine göre yeniden flekillendirmifl, kültürüne çokrenkli ve çok yönlü bir görünüm kazand›rm›flt›r.

Mitolojik motiflerin yüzy›llar içerisinde gösterdi-

¤i de¤iflimleri ve divan flairlerinin fliirlerindeki

farkl› temsillerini kavramak.

Yak›ndo¤u mitolojisi ve divan fliiri aras›nda varolan bu etkileflimi irdelerken mitolojik motiflerinifade biçimlerinde meydana gelen önemli de¤i-fliklikleri mutlaka göz önünde bulundurmak ge-rekmektedir. Örne¤in, ideal kad›n ve ideal gü-zellik timsali olarak görülen sevgiliyi anlatan ifa-deler yüzy›llar boyunca de¤iflmifl ve farkl› tasav-vurlar etraf›nda dönüflerek gelene¤e eklemlen-mifltir. Mesela 15. ve 16. yüzy›llar›n ilk yar›s›ndan

sonra özellikle 16. yüzy›l›n sonlar›ndan itibarensevgili anlat›m›nda yukar›da ald›¤›m›z örnekler-deki saç-ömür ve saç-y›lan dolay›s›yla bu kav-ramlar›n etraf›nda toplanan âb-› hayat, cennet,bahçe, gizli hazine gibi kavramlara giderek dahaaz rastlanmaya bafllanm›flt›r.

Divan fliirinde temsil edilen karakterlerin kül-

türel altyap›s›n› mitolojik semboller üzerinden

anlamland›rmak.

Yak›ndo¤u mitolojisinin divan edebiyat› gelene-¤inde var olan yans›malar›, divan fliirinin gele-neksel söylemini anlamland›rmak aç›s›ndan bü-yük bir önem tafl›maktad›r. Bu ba¤lamda divanfliirinin çok katmanl› yap›s›n›n derinliklerine in-mede ve sembolize edilen karakterlerin kültürelaltyap›s›n› irdelemede Yak›ndo¤u mitolojisi bü-yük ölçüde yol gösterici olmaktad›r. Yak›ndo¤u ve bizim klâsik edebiyat›m›zda kap-lan hem geceyi, hem de gökyüzünde görünenaflk tanr›ças›n›n y›ld›z› olan Venüs y›ld›z›yla ilifl-kili olmufltur. Genel olarak geceye ait olan un-surlar, Ay ve Venüs y›ld›z›, hem aflk tanr›ças›n›nsembolü olmufl hem de klâsik ‹slâm edebiyat›n-daki aflk hikâyelerinden biri olan Leylî’de simge-leflmifltir. ‹slâm edebiyat›ndaki romans kahrama-n› olan Leylî, kendi ad›yla müsemma olmak üze-re leyl “gece” kelimesinin bir türevidir. Do¤uda-ki ideal kad›n güzelli¤i imaj›na uygun olarak gü-zelli¤i, güzel kad›n› ve sevgiliyi temsil etmekte-dir. Divan edebiyat›nda onun güzelli¤i ço¤u kezAya, Venüs y›ld›z›na benzetilerek ifade edilmifl-tir. Yine bu ba¤lamda, Ay ve Venüs y›ld›z› gibikaranl›k gökyüzünü temsil etmesi bak›m›ndankaplan, Leylî ile birlikte divan edebiyat›nda bu-lunan motiflerdendir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Divan fliiri gelene¤indeki saç-ömür, saç-y›lan ilifl-

kisini mitolojik tasavvurlar ba¤lam›nda irdelemek.

Divan edebiyat›nda sevgilinin saç›, aflk ve savafltanr›ças› ‹nanna (‹fltar, Astarte, Afrodit)’in elinde-ki hayat› temsil eden y›lan› akl›m›za getirir. Eneski, Sümer efsânesi G›lgam›fl’tan beri hayat su-yunu bulan ve ebedî hayata, ölümsüzlü¤e kavu-flan y›lan olmufltur. Divan edebiyat›nda da saç-y›lan-ömür kavramlar› aras›nda aç›k bir iliflki bu-lunmaktad›r. Ancak saç-y›lan-ömür aras›ndaki builiflki divan edebiyat›nda çeflitli kal›plaflm›fl imaj-lar›n geliflmesiyle birbirinden ayr› söylemler içe-risindeki iki ayr› grupta toplanm›flt›r; saç-ömür;saç-y›lan. Bu iki ana gruptaki iliflkiler zamanladaha baflka imajlar› da kendi etraflar›nda topla-m›fllard›r. Bazen de saç-ömür ve saç-y›lan birbir-leriyle bir beyitte baflka söylemlerle birleflerekyan yana gelmifllerdir. Bunlardan baz›lar›n› flöyles›ralayabiliriz: Saç sevgilinin yüzünü çevrelemekte ve yüzü ört-mektedir. Dolay›s›yla nefesiyle hayat ba¤›fllayanduda¤› da örtmektedir. T›pk› “âb-› hayât’›n karan-l›klar içinde sakl› oldu¤unun düflünüldü¤ü gibi. Bir baflka kal›plaflm›fl imaj da bizi baflka bir saçve y›lan iliflkisine götürür. Y›lan gizli hazineninbekçisidir. Y›lan›n gizli hazinenin bekçisi oldu¤udurumlarda bu gizli hazine bazen sevgilinin yü-zü veya yüzündeki duda¤› olur. Dolay›s›yla buhazineyi bekleyen saç da y›lana benzetilir. Böy-le bir söylemde, yüz parlakl›¤›, dudak hayat bah-fledici vasf›yla su ile iliflkili olur; böylece ha-yat(su)-y›lan-saç bir arada düflünülür.Di¤er bir geleneksel kabul olan kal›plaflm›fl imajda yüzün bir çiçek bahçesi ve gül bahçesi olarakdüflünülmesidir. Zira iki yana¤›n gül veya lâle,gözlerin nergis, dudaklar›n gonca olarak düflü-nüldü¤ü bu bahçe, do¤rudan do¤ruya bahçeninarketipi olan cennet ve cennette Hz. Havva’y›kand›ran cennetin bekçisi olan y›lan imaj›n› orta-ya koymaktad›r. Böylece yüz kutsal bir anlamkazanmakta ve gizli bir hazine olmaktad›r.

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Yak›ndo¤u ve Ortado¤u’dahüküm sürmüfl dinlerden biri de¤ildir?

a. Ateflperestlik b. Maniheizmc. Süryanilikd. Musevîlik e. Budizm

2. Sümerlerin Tanr›ças› ‹nanna ne tanr›ças›d›r? a. Bereketb. Savafl ve aflkc. Kader d. Hikmet e. Adalet

3. Yak›ndo¤u kültürü ve Divan edebiyat› mitolojisin-de kaplan afla¤›dakilerden hangisini sembolize etme-

mektedir?

a. Karanl›k ve geceb. Hayat ve ölümc. Savafld. Yoksulluk e. Kad›n ve do¤um

4. T›ls›ml› mühre sahip oldu¤u için bütün hayvanlar›nve kufllar›n kendisine itaat etti¤i peygamber afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Hz. Süleymanb. Hz. ‹sac. Hz. ‹brahimd. Hz. Muhammede. Hz. Musa

5. Divan edebiyat›nda saç afla¤›dakilerden hangisinisimgelemektedir?

a. Yaln›zl›kb. Ölümc. Gurbetd. Uzun ömüre. ‹sti¤nâ

6. G›lgam›fl efsanesi hangi medeniyete aittir?a. Akatb. Sümerc. Babild. Asure. M›s›r

7. “Âb” kelimesi Divan fliirinde afla¤›daki anlamlar›nhangisini içermemektedir?

a. Sub. Parlakl›kc. Tazelikd. Keder e. ‹slamiyet

8. Divan fliirinin imaj sistemi ba¤lam›nda de¤erlendiril-di¤inde afla¤›daki kelimelerden hangisi di¤erleriyle ilin-tili de¤ildir?

a. Yüzb. Zülfc. Y›land. Çarhe. Hazine

9. Camasbnâme afla¤›da yer alan flairlerden hangisineaittir?

a. Afl›k Paflab. Melihîc. Ahmedîd. Necâtîe. Abdî

10. Afla¤›dakilerden hangisi Divan edebiyat›nda saç-ömür, saç-y›lan iliflkisiyle ilgili kavramlar de¤ildir?

a. Âb-› hayatb. Cennetc. Gizli hazined. Cehenneme. Bahçe



Necit çöllerinin kavruk sar›s› ile zifiri gece karanl›¤›n›nbir olup, aflk›na “kara sevda” diyen ve sevdas›n› “sarar-m›fl benizler”le belgeleyen bir iklime hediye etti¤i gü-zeldir Leylâ...Geceden ad al›p geceye nam veren, tarihin en “gecebahtl›” sevdal›s›d›r o...Her sevdan›n mutlak güzergâh›nda kurulan ve biricikkap›s› özlem çölünde aç›lan bir masals› iklimdir Ley-lâ’n›n yurdu. Tüm renklerin siyaha özendi¤i ve güneflinayaklar alt›nda gezindi¤i bir garip iklim!...O bir ölümlü de¤ildir, ama s›radan bir diri de de¤il. U¤-runda ölen her âfl›¤›n yaflayamayaca¤› günleri, tadama-d›¤› anlar› içerek ölümsüzleflir. Onlar›n bo¤azlar›ndadü¤ümlenip söylenemeyen en billur cümlelerle konu-flur. Tazeli¤i, zavall› sevdâzedelerin kurumufl gözp›nar-lar›ndan, iflvesi; hasret rüzgârlar›yla k›r›lm›fl ümit fidan-lar›ndan dam›t›lm›flt›r. Kays’tan beri mecnûndur onun âfl›klar›. Nice hicrandanarta kalan bir alay dîvâne... Gözlerinin ferini geceninnuruna kurban ettikleri andan itibaren rüyâlar› Leylâ,Leylâ’lar› rüya olmufltur onlar›n.Uyku ölümdür Mecnûnlara. Geceden daha siyah› s›¤-maz gözkapaklar›n›n ard›na ve Leylâ’dan daha güzelbir rüyaya gebe de¤ildir hiçbir uyku. Ay kadar uyan›kve mehtap kadar dingin olunmal›d›r gece. Bir gülünaç›fl› ve bir bülbülün uçuflu kadar sessizce al›p verilirnefes. Zira gece, Leylâ’n›n dizlerinde uyur ve Leylâ, ge-cenin koynunda.Ucu Leylâ’da bir sarmafl›kt›r sevdâ. Leylâ’n›n zülfü kadaruzun, Mecnûn’un ömrü kadar k›sa. Birine bin verir dün-yan›n. Leylâ’n›n geceyi utand›ran her saç teline bin Mec-nûn, topra¤a düflen her Mecnûn bedenine bin Leylâ...

Kaynak: Ömür Ceylan, “fiark›n Ezelî Sevgilisi Leylâ”

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yak›ndo¤u Mitolojisi,Süreklilik ve Divan fiiiri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Leylî” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Leylî” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Y›lan” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Ömür” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Y›lan” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Y›lan” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Y›lan” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Y›lan” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zülf-Y›lan”, “Zülf-Ömür”konular›n› yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Kur’ân-› Kerîm’de geçen Zülkarneyn ile maceralar› veyaflad›klar› bölge bak›m›ndan aralar›nda benzerlik bu-lunan ‹skender’in hayat› ‹slâmî edebiyatlarda destanî-efsanevî tarzda yer alm›fl, onu ve maceralar›n› konuedinen müstakil kitaplar yaz›lm›flt›r. ‹skendernâme ad›verilen türün divan edebiyat›ndaki ilk örne¤i, 1390 y›-l›nda Ahmedî taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Türk edebiyat›nda Leylâ ile Mecnûn Mesnevisi yazan di-¤er flairler flunlard›r: Gülflehrî, Âfl›k Pafla, Edirneli fiâhidî,Nevâî, Bihifltî Ahmet Sinan Çelebi, Hamdullah Hamdi,Ahmet R›dvan, Celilî, Sevdâî, Hakîrî, Celâlzade Salih Çe-lebi, Halife, Kafzade Fâizî, Örfî, Lârendeli Hamdi.

S›ra Sizde 3

Türk edebiyat›nda Hüsrev ü fiirin mesnevi ilk olarak15. yüzy›l flairlerinden fieyhî taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Ter-cüme-telif eser olma özelli¤i gösteren mesnevi, ‹ranl›flair Nizâmî-i Gencevî’nin ayn› adl› eserinin Türkçeyetercümesidir.

S›ra Sizde 4

Tasavvufa göre Kâ’be bir semboldür. As›l Kâ’be gönül-dür. ‹lahi aflk gönülde tecelli etti¤i için gönül de birKâ’be say›l›r. Allah’›n evi oldu¤u için de gönül ile ben-zerlik kurulur. Edebiyatta aflk, sevgi, güzellik, kavuflmavs. imajlar için Kâ’be ad› çokça an›l›r. Sevgilinin yüzüve mahallesi Kâ’be’ye benzetilir. Âfl›k orada dolaflmak-ta Kâ’be’yi tavaf etmifl olur.

Abd El Maksoud, Belal Saber Mohamed.(2004). “Leylaile Mecnun Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebi-yat›nda Ele Al›n›fl Biçimi ve Larendeli Hamdi’ninEseri”. Bas›lmam›fl Doktora Tezi. ‹stanbul Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Ceylan, Ömür.(2011). “fiark›n Ezelî Sevgilisi Leylâ”, Yi-

tik Düfller Kervan›, ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›.Çavuflo¤lu, Mehmet.(1971). Necati Bey Divan›’n›n

Tahlili, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. Kurnaz, Cemal.(1987). Hayâli Bey Divan› Tahlili, An-

kara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›. Onay, Talat Onay.(1993). Eski Türk Edebiyat›nda

Mazmunlar ve ‹zah›, Haz. Cemal Kurnaz, ‹stan-bul: Türk Diyânet Vakf›.

Pala, ‹skender.(2003). Ansiklopedik Divan fiiiri Söz-

lü¤ü, ‹stanbul: LM Yay›nc›l›k.Tarlan, Ali Nihad.(1945). Hayâli Bey Divan›, ‹stan-

bul: Erenler Matbaas›.Tarlan, Ali Nihad.(1967). Zâtî Divan›, ‹stanbul: ‹stanbul

Üniversitesi Yay›nlar›.Tarlan, Ali Nihad.(2002). Necâtî Bey Divan›, Ankara:

Akça¤ Yay›nlar›.Tolasa, Harun.(1973). Ahmet Pafla’n›n fiiir Dünyas›,

Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Tarlan, Ali Nihad.(1966). Ahmet Pafla Divan›, ‹stanbul:

Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.Tekin, Gönül Alpay.(2009). “Divan Edebiyat›ndaki Baz›

Motiflerin Mitolojik Kökenleri”, Journal of TurkishStudies: Cem Dilçin Arma¤an› II, Harvard.

“‹skender” Maddesi, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklo-

pedisi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Divan edebiyat› ba¤lam›nda ‹slâmi gelenek ve Yak›ndo¤u kültürünün etkile-flimini kavrayabilecekDivan fliirinin temellerini ve imaj dünyas›n› ‹slâm medeniyeti yan›s›ra Hristi-yanl›k öncesi Yak›ndo¤u kültürü ba¤lam›nda de¤erlendirebilecek,Yak›ndo¤u medeniyetlerine ait efsane ve timsallerin ‹slâmi edebiyat gelene-¤inde nas›l dönüflerek flekillendi¤ini takip edebilecek bilgi ve beceriler kaza-nabileceksiniz.

‹çindekiler

• Divan Edebiyat›• Yak›ndo¤u Mitolojisi

• ‹slâm Kültürü• Mitolojik Tanr›/Tanr›çalar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


Edebi MotiflerinMitolojik Kökenleri II

• GÜNEfi KARTAL• AB-I HAYAT• TEMMUZ• HATEM-‹ TAY• KAF• ANKA• HÜMA• HÜDHÜD• M‹SK• UD-I KUMARÎ• FÎL-Î MENGELÛSÎ• YEMEN AK‹K‹


KLAS‹K TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K MOT‹FLER-II

Günefl KartalYak›ndo¤u’da kartalla ilgili ilk mitolojik tasavvurlar flöyledir: Sümer-Akat-Asur mito-lojilerinde arslan bafll› bir kartal, ya¤mur, f›rt›na, flimflek ve gök gürültüsü tanr›s› Ni-nurta’n›n sembolüdür. Ninurta, insan fleklini almadan gökyüzünde f›rt›nan›n toplad›-¤› siyah, büyük bir bulut olarak tasavvur edilmifltir. Bu bulut, genifl kanatlar›n› iki ya-na açm›fl, gökyüzünde uçmakta olan aslan bafll› bir büyük kufl gibi düflünülmüfltür.

Gök gürültüsü, flimflek, f›rt›nan›n sesi eskiler için daima bir öküzün bö¤ürmesiveya bir arslan›n kükremesi ya da savafl arabalar›n›n ç›kard›¤› ses gibi alg›lanm›fl;zaman içinde y›ld›r›m da güneflin att›¤› oklar olarak düflünülmüfl; böylece Ninurta,ya¤mur, bereket getirici özelli¤inin yan› s›ra savafl tanr›s› olarak da ön plana ç›k-maya bafllam›flt›r. Giderek M.Ö. üçüncü ve ikinci binlerde Ninurta ve benzeri Tem-muz tipi tanr›lar savaflç›-kahraman bir kral olarak da tasavvur edilmifltir.

Akatlar›n M.Ö. 2450 civar›nda bölgeye hâkim olmas› ve kuzeydeki Sümerleride hâkimiyetleri alt›na almas›yla semitik kültürün ve dini anlay›fllar›n etkileri Me-zopotamya’da giderek daha çok kendini göstermeye bafllam›fl; ya¤mur ve karanl›kgökyüzü, dolay›s›yla gecenin mitolojideki önemli yerini günefl ve ayd›nl›k gökyü-zü almaya bafllam›flt›r. Böylece semitik halk kendi kültüründeki bu özellikleri ken-dilerinden önce bu bölgeye hâkim olan Sümerlerin kültürüyle kaynaflt›rmaya çal›fl-m›fllar; bunun sonucunda eski ya¤mur ve f›rt›na tanr›s› Ninurta/Ningirsu ve benze-ri Temmuz tipi tanr›lar ayn› zamanda günefl tanr›s› hüviyetini de benimsemifllerdir.Bu yeni kazan›lm›fl hüviyet dolay›s›yla Ninurta “yenilmeyen günefl” olarak hem Sü-mer’in, hem Akat ve Babil’in savafl Tanr›s› olmufltur.

Ninurta sonradan sabah do¤an güneflin veya ilkbahar güneflinin tanr›s› hüviye-tini al›nca, kartal onun sembolü olmufltur. Yani her akflam ve her y›l›n sonbahar vek›fl mevsiminde afla¤› dünyaya inen, oradaki karanl›k güçleri yenerek her sabah veilkbaharda büyük bir zaferle yeniden do¤an tanr›n›n sembolü kartal haline gelmifl-tir. Bu tanr›n›n en önemli sembolü daha önce de zikretti¤imiz ad› ‹molugut olanaslan bafll› kartald›r. Kesinlikle önceleri ya¤mur, f›rt›na tanr›s›, daha sonraki devir-lerde savafl tanr›s› olarak Ninurta’n›n sembolü olan ‹mdugut, etkisini geniflleterekher flehirde Ninurta gibi, Temmuz tipi di¤er ya¤mur, f›rt›na (yani hem bereket hemsavafl) tanr›lar›n›n da sembolü olmufltur.

Ninurta’n›n iki farkl› sembolü olan kartal ve arslan bafll› kartal birbirleriyle yerde¤ifltirerek abidelerde bulunmaktad›rlar. Tarih boyunca bütün abidelerde kartal,“yenilmeyen günefl” olarak Ninurta’y› sembolize eder.

Edebi Motiflerin MitolojikKökenleri-II

‹slâm kaynaklar›nda da güneflin mitolojik sembollerinden birinin kartal oldu¤u-nu tespit ediyoruz. Nitekim ‹slam edebiyat›nda, özellikle Divan edebiyat›nda gece-yi ve karanl›klar› dolay›s›yla ölümü aflarak yeniden her sabah do¤udan do¤an gü-nefl, bir kartala ve kartal türüne mensup bâz, flahbâz, “flahin, do¤an” gibi kufllarabenzetilmifl; ayr›ca tavus ve horoz da onun sembolleri aras›na girmifltir. Burada ko-numuz kartal oldu¤u için sadece kartal-günefl aras›ndaki iliflkilere örnek verece¤iz:

Fezâ-y› âlemi çün flahbâz-› zerrîn-bâlKanad› alt›na almakdan oldu fârig-bâl

(Hayâlî Bey K. 10/1)

Olal› maflr›k ilinde flâhbâz-› sefidGurâb-› zeng-i fleb döktü heybetinden per

(Nev’î K. 16/2)

Tag›ld› zâg u zagan sayd-gâh-› dünyayafiikâra ç›kmagile flâh-bâz-› zerrîn-per

(Azmizâde Hâleti K. 4/2)

Kartal›n çok yükseklerde do¤udan bat›ya uçmas› güneflin hareketleriyle ayn›yönde oldu¤u gibi, kartal›n geceleri kanatlar›ndan atefl saçmas› ise geceleyin yeralt›na inen güneflin ›fl›nlar›n›n karanl›k gökyüzüne yans›mas›ndan y›ld›zlar›n par-lakl›¤›n› ald›¤› hakk›ndaki tasavvurlar›n hâlâ devam etmekte oldu¤u görülür. Kar-tallar›n yaflland›klar› vakit gözlerinin kör olmas› motifi ise akflam vaktinde batan vekaranl›klara kar›flan veya sonbaharda ve k›fl mevsiminde etkisini kaybeden, ölenyani bir nevi uykuya geçen günefl tasavvurunun sembolik bir ifadesidir. Bu mito-lojik tasavvur Yak›ndo¤u edebiyatlar›nda da bulunur. Nitekim Divan edebiyat›ndaakflam vaktinde günefl ihtiyar bir adam gibi veya hasta bir kifli olarak tasavvur edil-mifltir. Zâti, batarken hasta olan bu ihtiyar günefli flöyle anlat›r:

Sararm›fl benzi yanar cismi ditrer bafl› ey meh-rû‘Âsâ ile yürür mihrinle gün gayetde sayrudur

(Zâti G. 233/5)

Ayn› flekilde Zâti, güneflin bat›fl›n› ölüm kavram›yla birlikte flöyle anlat›r:

Ele mirrîh-s›fat hançer alub didi habîbfiems-i ‘ömrün ufuk-i mevte karîb old› garîb

(Zâti G. 57/1)

T›fl-vefl mihr gelür levhâ-y› zer birle seherMektebine k’ide zihni ana ta’lîm-i senâ

(Necâtî Beg Bend 2/7)

Her ne kadar mihr kelimesi tevriyeli bir anlam (sevgi ve günefl) varsa da k›fl›n gü-neflin yeryüzünden çekildi¤ine, kayboldu¤una yani etkisinin azald›¤›n› da iflaret edilir:

Levh-i dilden kaz›yup suret-i mihri gerdûnYine döndürdi yüzin halka ider cevr ü sitem

(Nev’î G. 311/2)

Ahmet Pafla da güneflin dünyadan kaybolufluna hüsn-i talil sanat›yla baflka se-bepler bulsa da, beyitte güneflin defterinin dürüldü¤üne yani yok oldu¤una, batt›-


Kartal: Divan fliirinde ukâbve nesr adlar›yla da an›lankartal, öncelikle asil, al›c›bir kufltur. Kartal›n Divanfliirindeki en yayg›n kullan›malan› ise semâvî anlamlardagörülür.

¤›na iflaret edilir, yani günefl; do¤du¤unda hayat, batt›¤›nda ise ölüm ve yok olmatasavvuru ile beraberdir.

Ömr-i hasm›n defterin tûmâr-vefl dürsün felekNice k’ezâs›ndan eyyâm›n düzer defter günefl

(Ahmet Pafla K. 79/68)

Klâsik ‹slam edebiyat›nda ve Divan edebiyat›nda günefle kimsenin bakamaya-ca¤› tarz›nda bir inanç da bulunur; bu inanc›n tabii olarak günefle hakiki hayattada insano¤lunun bakamayaca¤› gerçe¤iyle ilgili oldu¤unu kabul etsek de bu ger-çe¤in fliirsel ifadeye dönüflmesinde günefle, ancak güneflin sembolü olan kartaldanbaflka kimsenin bakamayaca¤› yolundaki tasavvurun etkisi de bulunmaktad›r. Di-van edebiyat›nda da günefle bak›lamayaca¤› hakk›ndaki kabul, yani gelenek, bukaynaktan geliyor olmal›. Zira pek çok fliirde bu kavram›n edebiyat›m›zda tekrarve tekrar ele al›nd›¤›n› görürüz.

Bilmezem nice göreyim ben o mâhun yüziniBak›cak gün yüzine gözümi nem-nâk eyler

(Bâkî G. 188/2)

Mihr-i hüsnün mihri bir hâle giriftâr itdi kimYüzine bakdukça anun kâse-i çeflmüm tolar

(Zâtî G. 243/3)

Yak›ndo¤u mitolojisinde günefl tanr›s›n›n do¤udan do¤uflunu anlatan insansembolleri flunlard›r: 1. Omuzlar›nda ok fleklinde ›fl›klar f›flk›ran bir erkek figürü.2. Elinde ›fl›klar› temsil eden testere biçiminde diflli hançer bulunan bir insan figü-rü. (Bu testere güneflin karar verme, adil olma kavramlar›yla iliflkisini simgeler.) 3.Do¤arken ve batarken bir aya¤›n› bir da¤ tepesine koymufl bir erkek figürü. Baz›araflt›rmac›lar günefl tanr›s›n›n elindeki testereyi, karanl›klardan do¤an günefl ›fl›n›olarak karanl›klar› açan bir anahtar fleklinde yorumlam›fllard›r. Nitekim Divan ede-biyat›nda da bu tasavvur bulunmaktad›r:

Kufl aç›p dürc-i zebercedden cevâhir döktü kimHâk gencin eyleye gencine-i cevher günefl

(Ahmet Pafla K. 19/3)[Günefl, kilit aç›p yeflil renkli kutudan mücevherleri döktü ki toprak mahzenini

cevherle dolu bir hazine haline getirsin. (Yani günefl koyu yeflil renkli semada ka-ranl›¤› aralayarak yani anahtarla açarak karanl›k yeryüzünü ›fl›klarla doldurdu.)]

Güneflin divan edebiyat›nda hançer ve k›l›çla beraber kullan›ld›¤› da çok s›kgörülür:

Nitekim her seher tî¤in çeküp ‹sfendiyar-› mihrElinde Zâl-› gerdûnun fleb-i târ ola kalkan›

(Nev’î K. XLVI/15)

Güneflin gökyüzünde bulunan okyanusta, bir tekerlek biçiminde tasavvur edi-len kay›¤› ile seyahat etti¤i tahayyülünün çok eski bir Mezopotamya tasavvuru ol-du¤u bilinmektedir. Zaman içinde M›s›r’da bir gemiye benzetilen güneflin ipleri,yani ›fl›klar›, gemisinden soyutlanarak sadece iple (›fl›kla) günefl aras›nda bir iliflkikurulmufltur. Divan edebiyat›nda da günefl ›fl›nlar›-ip iliflkisine rastlan›r:

1858. Ünite - Edebi Mot i f ler in Mito lo j ik Kökenler i- I I

Zencîr-i zerle mihr-i felek tâk-› kasrunaZerrîn âyine gibi as›lsa veçhi var

(Yahya Bey K. 10/36)

‹slâm yazarlar› ve tarihçileri de gökyüzünde bir denizin veya do¤uda ve bat›dayüz seksener tane p›nar›n bulundu¤unu tasavvur etmifllerdir. Günefl her akflam bup›narlar›n birisinden batar, gecenin karanl›klar›nda tekerlekli arabas›yla veya tek-nesiyle melekler taraf›ndan çekilerek arfl›n alt›na getirilir. Burada günefl sabah›n ol-mas›n› ve Tanr›n›n ona tekrar do¤mas›n› emretmesini bekler. Arfl›n alt› ›fl›¤›n, yanisular›n as›l kayna¤›n›n bulundu¤u yerdir. Günefl bu ›fl›kla beslenerek do¤udan ye-niden do¤ar. Güneflin do¤up bat›fl›na dair verilen bu bilgiler, Ahmet Pafla’n›n flubeyitinde ifadesini bulur:

Ahd-i ‘adlinde yumarlar cümle ›ld›zlar gözünGirdi¤ince çeflme-i kâfura bî-mizer günefl


Güneflin geceleyin gökyüzündeki gümüfl sandallar› yani y›ld›zlar› sabah vaktin-de bat›rmak üzere haz›rlanan bir gemiye benzetildi¤i flu beyitte, gemi-günefl-sema-daki deniz kavramlar› kullan›larak vurgulan›r:

Kulzüm-i Hind’in bat›rma¤a gümüfl zevraklar›nBâd-bân-› nûr ile donatd› fülk-i zer günefl

(Yahya Bey K.19/4)

Bütün bu bilgilerin ›fl›¤› alt›nda ihtiyarlad›¤› zaman “menzil be-menzil” yavrular›-n›n yard›m›yla “çeflme-i sâfî”nin yan›na, “saf p›nar”›n bulundu¤u yere getirilen kar-tal›n, saf sulara dal›p ç›kmas›yla yeniden gençleflti¤ini anlatan ‘Acâyibü’l- Mahlû-kât’ta, Hayâtü’l-Hayvân’daki ifadelerin orijini ve mitik anlamlar› daha aç›k bir flekil-de belirlenmifl oluyor. Zira günefl, kartal olarak bat›daki karanl›k sulara ihtiyar ola-rak dald›ktan sonra gökyüzünün do¤u taraf›nda yeniden gençleflir ve gece boyuncakaranl›k sular›nda yürüdü¤ü okyanusa karfl› bir zafer kazanm›fl olarak yeniden dün-yaya geri gelir. Nitekim Divan edebiyat›nda günefl, “zafer” kavram›yla birlefltirilir:

Hûrflîd-i zafer-tâlî’ olur feth ufukundanÇün subh-s›fat keflf ede tigin Yed-i Beyzâ


Güneflin sembolü kartal›n karanl›klara karfl› sabah vakti kazand›¤› zafer kavra-m› zaman içinde giderek kuvvetin ve gücün de sembolü olmufltur. Böylece Yak›n-do¤u’da hükümdarlar›n da kartala veya benzeri kufllara benzetilmesi bir gelenekhâline gelmifl, edebi eserlerde hükümdar, kartal simgesiyle birlefltirilmifl ve formül-lefltirilmifl ifadeler teflekkül etmifltir:

Nûr-› ‘ayn-› ‘âdilân ya’nî hümâ-y› saltanatHakîm-i ‘âlî-himem flehbâz-› nusret-âfliyân

(Yahya Bey K. 2/19)

Kanunî Sultan Süleyman için söylenen flu beyit Kanunî’yi hem günefle hem dekartala benzetmektedir. Zira y›ld›zlar› avlayan kartal, do¤an günefltir:

Bâz-› encüm-sayd gibi her seher flehâBu merg-zâr-› dehri kamu idesin flikâr

(Yahya Bey K. 10/44)


‘Acâyibü’l- Mahlûkât,Yaz›ld›¤› devrin co¤rafya vekozmografya telakkisinegöre haz›rlanm›fl,ansiklopedik bilgiler ihtivaeden, ‹slâmî edebiyatlar›nortak eserlerinden biridir.Eskiden co¤rafya veseyahatle ilgili kitaplaragenellikle “Acâibü”l-büldân”. “Acâibü’l-Hind”.“Acâibü’l-mahlûkât” gibiisimler verilirdi. Buradakiacâib kelimesi “Hârikalar,görülmemifl ve duyulmam›flgarip fleyler” anlam›nagelmektedir. Türkedebiyat›ndaki Acâ’ibü’l-mahlûkât tercümeleriKazvîni’den ve ‹ranedebiyat›ndaki di¤erörneklerinden al›narakyap›lm›flt›r.

Kartal ve günefl motifleri ve onlarla ilgili tasavvurlar, Babil ve Asur krall›klar›n-dan, önce Hititlere, Fenike’ye geçmifl, bu iki ülkeden iki ayr› koldan eski Yunan’aulaflm›flt›r. Daha sonraki yüzy›llarda Yunan’dan bu tasavvurlar› Roma imparatorlu-¤u tevarüs etmifl, öte yandan Anadolu ve Yak›ndo¤u’da zaten var olan bu mitik ta-savvurlar, Büyük ‹skender ve Roma ‹mparatorlu¤unun Anadolu ve Yak›ndo¤u’da-ki yay›lmalar› s›ras›nda tekrar do¤uya gelen, az çok de¤iflmifl olan benzer tasavvurve efsanelerle yeniden kaynaflm›fl, Hellenistlik devirde ve sonras›nda daha komp-leks ve de¤iflik çehrelerle karfl›m›za ç›km›flt›r. En nihayet Bizans dönemini takiben‹slâm devletlerinin teflekkülüyle Anadolu Selçuklular›n›n ve Osmanl›lar›n sanat veedebiyat›nda az çok eski anlamlar›n› muhafaza ederek daha baflka bir çehreylevarl›klar›n› sürdürmüfllerdir.

Âb-› HayatÂb-› hayat›n kayna¤› G›lgam›fl efsanesine, hatta bu efsanenin de temelinde bulu-nan Sümer mitolojisindeki daha eski bir motife dayan›r. Yeralt› dünyas›na inen tan-r›ça ‹nanna’y› ölümden geri çevirmek için nedimesi Ninflubur tanr› Enki’den teslimald›¤› “hayat suyu”nu ve “hayat yiyece¤ini” tafl›yan Galatur ve Kurgarra adl› iki ru-hun refaketinde yer alt›na iner ve ‹nanna’n›n cesedi üzerine bu iki maddeyi saça-rak onu yeniden hayata döndürür. Daha sonra G›lgam›fl efsanesinde ebedî hayatba¤›fllayan bitkiyi G›lgam›fl’dan bir y›lan kaç›r›r. Benzeri bir hikâye daha sonra ‹s-kender ile aflç›s› ve Hz. H›z›r’› aramaya ç›kan Hz. Musa ile ona refakat eden Yûfla’bin Nûn’un bafl›ndan geçer. Yemek üzere haz›rlad›klar› bal›¤›n dirilerek suya atla-d›¤›n› görürüler. ‹slâm edebiyat›nda ise ‹skender hikâyelerinde ‹skender ve Hz.H›z›r’›n hayat suyunu karanl›klar ülkesinde aramak üzere yola ç›kt›¤›, fakat bu ha-yat suyunu H›z›r’›n bulup içti¤ini, ‹skender’in ise içemeden geri döndü¤ü anlat›l›r.

G›lgam›fl Destan›: G›lgam›fl Destan›, tarihin en eski yaz›l› destan›n›n ad› olup, 12 kil table-te Akad çivi yaz›s› ile kaydedilmifltir. Uruk kral› G›lgam›fl’›n ölümsüzlü¤ü aray›fl›n›n öykü-sünün anlat›ld›¤› destan ayn› zamanda Nuh Tufan›’n›n daha eski sürümünü de bar›nd›r-maktad›r. G›lgam›fl, en yak›n dostu Enkidu’nun ölümünün ard›ndan giriflti¤i ölümsüzlü¤eulaflma çabas›n›n nâfile oldu¤unu ve Tanr› Enlil’in ö¤ütleriyle, insan›n ancak büyük bir adb›rakmakla ölümsüzlü¤e eriflebilece¤ini kabul etmifltir. Destan, tarihte bilinen en eski me-deniyetlerden olan Sümerlerin yaflay›fllar› hakk›nda bilgi verir ve kendisi de ilk yaz›l› des-tan olma özelli¤ini tafl›r. G›lgam›fl Destan›’n›n en önemli özelliklerinden biri de, anlatt›¤›“Tufan” öyküsünün, üç büyük dinin kutsal kitaplar›nda yer almas›d›r.(http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C4%B1lgam%C4%B1%C5%9F_Destan%C4%B1)

Dolay›s›yla anlafl›l›yor ki âb-› hayat mitolojiden efsaneye geçildikten sonra, ef-sanelerdeki kahramanlar›n bir türlü ele geçiremedikleri bir nesne olmufltur. Oysa“hayat suyu” veya “hayat bitkisi” eski Sümer ve Bâbil mitolojilerinde tanr›lar›n el-de edebilece¤i bir fleydir. Ço¤u zaman o, tanr›lar›n yerine geçip onun sembolüolur. ‹flte “hayat a¤ac›” gibi tanr›lar›n mal› olan ölümsüzlük suyu Yak›ndo¤u ede-biyatlar›nda hep tanr›lar›n mal› olarak kalm›fl, yani insan›n eline hiçbir zamangeçmemifltir.

Âb-› hayat baz› beyitlerde hayatî özelli¤inden ötürü su, ilaç yerine geçti¤i içinflarap, söyleyene ve dinleyene iyi ve güzel duygular afl›lad›¤›, ebediyen kulaktankula¤a yaflad›¤› için söz, dolay›s›yla edebî eser, âb-› hayata benzetilir:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sular âb-› hayât olm›fl safâdanTabâyi’ mu’tedil âb u hevâdan

B›narlar çevresi yafl›l gülistân Zeberced arg içinde âb-› hayvân

(Çengnâme 363-374)

TemmuzMezopotamya’da eski Sümer’de ad› Dumuzi (Temmuz) olan fakat de¤iflik bölge-lerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi de¤iflik adlarlaadland›r›lan ölen ve dirilen bitki tanr›s› tarih boyunca Yunanistan’da, Anadolu’da,Suriye’de, Lübnan’da, Filistin’de birbirine esasta benzeyen fakat teferruatta ayr›lanâyinler ve merasimlerle varl›¤›n› ve etkisini sürdürmüfltür. Öyle ki Roma ‹mpara-torlu¤u’nda kendilerine çok sa¤lam bir yer edinen bu eski ça¤a ait inan›fllar, gele-nekler, ayinler, ilk zamanlar›nda H›ristiyanl›¤›n içine de girmifl ve kendilerini de¤i-flik yorumlarla kabul ettirmifllerdir. Nitekim ölen ve dirilen tanr›larla Hz. ‹sa aras›n-da, etik ve din anlay›fl›ndaki büyük ayr›l›¤a ra¤men baz› benzerlikler bulunmakta-d›r. Bilhassa H›ristiyanl›kta onun çarm›ha gerildikten sonra tekrar dirilerek gökyü-züne ç›kt›¤›na inan›lmas› bu benzerliklerin en önemlisidir. Ayr›ca Hristiyanl›ktaHz. ‹sa’n›n ölümü ile ilgili olarak yap›lan Paskalya âyinleri ile Yak›ndo¤u’nun ölenve dirilen tanr›lar› için yap›lan merâsimler ve âyinler aras›nda da, merâsimlerin ya-p›ld›klar› zaman ve merâsimlerin flekilleri bak›m›ndan benzerlikler oldu¤u görül-mektedir. Bilhassa ölen ve dirilen tanr›lar için yap›lan festivaller ile Hz. ‹sa’n›n öl-dükten sonra dirilerek gökyüzüne yükselmesi inanc›yla ilgili Paskalya merasimle-rinin ayn› zamana rastlamas› çok dikkat çekicidir.

Hz. ‹sa hangi özellikleriyle Divan fliirinde temsil edilmektedir?

Hatem-i TayBütün klâsik ‹slâm ve Divan edebiyat› flairleri, Araplar›n Tay boyundan ve meflhurArap flairi ve reislerinden olan Hatem-i Tay’in cömertli¤ini bir darb-› mesel hükmün-de kullan›rlar ve onun cömertli¤ini memduhlar›n›n cömertli¤i ile mukayese ederler:

Sehâs›ndan utanur Hâtem-i TayGözi gönli ganîdür himmeti bay

(Çengnâme 187)


Resim 8.1

Marduk ve KartalBafll› Aslan’›nSavafl›. (SilindirDamga.)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Nazarda Müflterî tal’atda hurflîdKeremde Hâtem ü hikmetde Cemflîd

(Çengnâme 193)

Simurg/AnkaFars mitolojisindeki ça¤r›fl›mlar›na V. ünitede de¤inilen Simurg/Anka, kad›nla, mu-siki ile, çeng ve di¤er musiki aletleriyle iliflkisi olan efsanevî, mevhum bir kufltur.Muhakkak ki onu putperest devrinin tanr›çalar›na ait sembolik anlaml› mitolojikkufllardan birine veya birkaç›n›n birleflimine do¤ru geriye götürebiliriz. NitekimArap rivayetine göre Anka, esatirdeki yar›s› arslan yar›s› kartal olan bir kufltur. Buda bize F›rt›na Tanr›s› Ninurta ile Tanr›ça ‹nanna’ya dair bir sembol olan ‹mdugutkuflu ile ayn› vas›fta görünüyorsa da bu sembol Sümer-Akad devirlerinden sonraya¤mur, f›rt›na tanr›lar›n›n günefl tanr›s›yla özdeflleflmeleri sonucunda günefle sem-bol olmufl olabilir. Bu yüzden ateflle olan ilgisi dolay›s›yla günefli temsil etti¤ini dedüflünebiliriz. Bilhassa yoklu¤u temsil etti¤i vakit, güneflin yeryüzünden çekildi¤igeceye bir iflaret bulunmaktad›r. Buna paralel olarak Anka, gece ve gündüz, ilkba-har ve k›fla da sembol olmakta, dolay›s›yla bereket ve ya¤mur tanr›lar›yla da ilgiligörünmektedir. Kaf da¤›nda yaflad›¤› söylenen efsanevî mevhum bir kufl olan An-ka, Divan edebiyat›nda yoklu¤un ve kanaatin timsali olarak geçer:

Hüner ‘Anka-s›fat olm›fld› ma’dûmAnun zât›ndadur mevcûd ma’lûm

(Çengnâme 189)

Âhu da güzelli¤ini, bir bak›ma maddesinin fâni oluflunu anlatmak için kendiniAnka’ya benzetir:

Özüm ‘Anka s›fat benzer Hümâ’ya‹ki boynuzum ikki ejdehâya

(Çengnâme 1179)

Tasavvufî ba¤lamda Simurg neyi sembolize eder?

HümâMenflei Mezopotamya’daki daha eski devrelere uzanmakla birlikte, bilhassa Asurdevrinden beri f›rt›na ve gök gürültüsü, ya¤mur, ayn› zamanda bitki ve bereketli-lik tanr›s›yla özdeflleflen günefl tanr›s›n›n, dolay›s›yla tanr›n›n yeryüzündeki temsil-cisi olan hükümdar›n da sembolü olur. Bu sembol bir daire içinde kanatl› bir in-san figürüdür. Veya sadece bir kuflun kanatlar› ve kuyru¤u ile süslü bir disktir. Busembol Asur’daki kabartmalarda savafl s›ras›nda veya savafltan zaferle dönerkenAsur kral›n›n bafl› üzerinde görülür. Ayn› sembol, ‹ranl›larda Hürmüz’ün sembolü-ne benzemektedir.

‹slâmiyet’te devlet ve iktidarla, baht ve talihle birlefltirilmifl ve ‹slâm edebiyat›n-da Hüma kuflu, “devlet kuflu, talih ve baht kuflu” olarak kabul edilmifltir. Efsaneyegöre devlet kuflu diye adland›r›lan ve çok yükseklerden uçan bu kuflun kanad›n›ngölgesi kimin bafl›na düflerse, o padiflah olurmufl:

Hümâ devlet kufl›dur sâyesi olSa’âdet gencdür sermâyesi ol

(Çengnâme 148)


Simurg: Divan edebiyat›ndaAnkâ, Zümrüdankâ ya daSîmurg adlar›yla geçen buefsanevi kuflun Hintmitolojisindeki “garuda”kuflu, eski M›s›rl›lar›n enbüyük tanr›n›n formlar›ndanbiri olarak kabul ettikleri“benu” kuflunun bir uzant›s›olan “phoneix” ve Türklerinmilli sembollerinden, kartal,karakufl ve tu¤rul gibi y›rt›c›kufllarla ilgisi olabilece¤isöylenmektedir. Türkedebiyat›nda bu adlarla birmotif olarak ‹ranedebiyat›ndan geçmifloldu¤u kesin olmaklabirlikte çok benzerefsanelerin ‹slamiyet’tenönceki Türk kavimleriaras›nda da yay›lm›fl oldu¤ubilinmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Hüma: Hüma kuflu, Divanfliirinde, “ hümâ-y› aflk,hümâ-y› devlet, hümâ-y›saltanat, hümâ-y› himmet,hümâ-y› maksad, hümâ-y›kuds, hümâ-y› nâz, hümâ-y›merâm, hümâ-y› marifet,hümâ-y› izzet, hümâ-y›hüsn, hümâ-y› dil” vb. pekçok fleye izafe edilerek yeralmaktad›r. Ayr›ca, “hümâ-tal’at, hümâ-sâye, hümâ-pervâz, hümâ-pâye, hümâ-fleref” vb. s›fatlar dahümân›n güzel özelliklerinitafl›yan kifli ve nesnelereuygun görülür.

Afla¤›daki beyitte Hümâ’n›n yükseklerde uçuflu ve kanad›n›n gölgesi ile yük-seklerde dalgalanan padiflah sanca¤› ve gölgesi aras›nda münasebet kurulur ve buarada hükümdar, günefl ve Hüma aras›ndaki iliflki belirtilir:

Hümâyun gölgesi benzer Hümâ’yaB›ra¤ur rif’ati hurflîde sâye

(Çengnâme 195)

HüdhüdHüdhüd, “çavufl kuflu”, ‹slâm mitolojisine göre Hz. Süleyman’›n emrinde bulunankufllardan biridir. Hz. Süleyman onun vas›tas› ile Belk›s’› bulmufl, Müslüman etmiflve onunla evlenmifltir. Ayr›ca Hüdhüd, çölde topra¤›n alt›nda suyun nerede bulun-du¤unu çok iyi bilirdi. Bu yüzden Hz. Süleyman, (Ya’fur ya da Yagfur adl›) Hüd-hüd’ü su bulma vazifesinde kullanm›flt›r. Hüdhüd ayr›ca ilkbaharla, ya¤murla, as-ma a¤açlar› ve üzümle yani bitki dünyas› ile ilgili bir kufltur. Bu yüzden e¤er biradam Hüdhüd’ün kan›yla ayaklar›n› boyarsa, rüyas›nda fevkalâde acayip fleylergörür. ‹ran flairi Attar (öl. 1221) Mant›ku’t-Tayr (Kufllar›n Dili) adl› eserinde Hüd-hüd’e önemli bir rol vermifltir. Çünkü bütün kufllar, onun k›lavuzlu¤u alt›nda, Si-murg’u aramak için yola ç›karlar. ‹flte bu hikâyelerde Hüdhüd’ün günefl ve su ileilkbahar ve ya¤murla, dolay›s›yla eski ça¤ mitolojileri ile ilgisi çok zay›f bir flekildeolsa bile devam etmektedir. Ahmet-i Daî, Çengnâme’de, Hüdhüd’ün hem Hz. Sü-leyman ile hem de Mant›ku’t-tayr ile ilgisini belirtmek için flu beyitte bütün bu bil-gileri bir araya getirmifltir:

K›lurs›n ‘âlemi Hüdhüd gibi seyrSüleymâns›n ok›rsun Mant›ku’t-tayr

(Çengnâme 730)

Görüldü¤ü gibi, Hüdhüd ile Hz. Süleyman aras›ndaki iliflkiye telmih yap›lmak-ta ve Mant›ku’t-tayr ile Hz. Süleyman’a kufldilinin ö¤retildi¤ine dâir Kur’an’da bu-lunan âyete (XXVII 16) hem de Attar’›n tasavvufa dair yazd›¤› eserine iflaret edil-mektedir.

Feridüddin-i Attar’›n Mantuku’t-tayr adl› mesnevisi örnek al›narak Türk edebiyat›ndahangi eserler yaz›lm›flt›r?

Misk Rivayete göre, gazal-i misk adl› âhu, Tibet taraf›nda bulunur. Misk bu geyi¤in gö-be¤inde toplanan kandan elde edilir. Misk flifli göbe¤inde toplan›nca, ahu hastala-n›rm›fl; göbe¤ini kafl›yabilmesi için, Tibet halk› genifl sahralara kaz›klar çakarm›fl.Âhu bu kaz›klara göbe¤ini sürterek kafl›rken misk düflermifl. Siyah renkli ve güzelkokulu olan misk, kalbe ve dima¤a kuvvet verdi¤i için, eskiden t›pta ilaç olarakkullan›l›rm›fl. Edebiyatta siyah rengi ve güzel kokusu bak›m›ndan misk sevgilininsaç›na benzetilir. Bu yüzden zülf, siyah, koku kelimeleriyle, geldi¤i yer dolay›s›y-la da H›ta, Huten ve Çin kelimeleriyle ses benzerli¤i dolay›s›yla da “ç›n” (do¤ru),hatâ (yanl›fl) kelimeleriyle beraber kullan›l›r; bu kelimeler etraf›nda çeflitli kelimeoyunlar› ve sanatlar yap›l›r.

Sanemler zülfi hep benden mu’anberDimâg› rayihamdan hofl mu’attar


Çengnâme: XV. yüzy›l Osmanl›flairlerinden Ahmed-i Dâî,taraf›ndan yaz›lan ve 1446beyitten oluflan Çengnâme,çengi alegorik ve mistikbiçimde anlatan manzum birmesnevidir.

Mat›ku’t-Tayr: FerîdüddinAttâr’›n (öl. 1221) tasavvuf!mesnevisi. Baz› nüshalar›ndaad› “Makalât-› Tuyûr,Makâmât-› Tuyûr, Tuyûrnâme”fleklinde kay›tl› olan venüshalar aras›ndakifarkl›l›klar dikkate al›nd›¤›nda5000 beyti biraz aflan eserotuz bir bölümdenoluflmaktad›r. Mant›ku’t-tayr’›n konusu k›saca flöyledir:Kufllar kendi aralar›ndatoplan›p hiçbir ülkeninpadiflahs›z olmad›¤›n›,padiflahs›z ülkede nizam veintizam kurulamayaca¤›n›belirtirler. Aralar›nda bulunanve mürflidi temsil eden,Süleyman peygamberinmahremi ve postac›s› hüdhüdbu konuda onlara yolgösterece¤ini söyler.Hüdhüdün öncülü¤ündetoplan›rlar. Fakat yolun uzakve s›k›nt›l› oldu¤unu anlay›ncabülbül, papa¤an, tavus, kaz,keklik, hümâ, do¤an, bal›kç›l,baykufl ve di¤er baz› kufllarbirer mazeret ileri sürerekyolculuktan vazgeçmekisterler. Hüdhüd kufllar›nhepsine cevap vererek onlar›ikna eder. Sonunda bütünkufllar hüdhüdünk›lavuzlu¤unda yola ç›karlar.Attâr, Mant›kt›’’t-tayr’davahdet-i vücûd inanc›n›anlatm›flt›r. Buna göre varolan sadece vücûd-› mutlakt›r.

Bütün kudret O’ndad›r.‹nsan›n kâinatta varl›khalinde gördükleri, vücûd-›mutlak›n bir ayna hükmündeolan adem-i mutlaklakarfl›laflmas›ndan do¤ançeflitli görünüfllerden ibarettir.Allah çeflitli flekillerde tecellietti¤inden bütün eflya veyarat›klar bir varl›¤a sahipgibi görünür. Asl›nda bugörünen fleylerin gerçek varl›¤›yoktur. Attâr eserinde buinanc› kufllar›n dilindentemsilî bir tarzda hikâyeetmifl, hüdhüd ile çeflitlikufllar aras›nda geçenkonuflmalar arac›l›¤› iletasavvufî düflünceleriniaç›klam›flt›r. fiair, hüdhüdüna¤z›ndan kufllar›n soru veitirazlar›na cevap verirkenkonuya uygun düflen baflkahikâyeler de anlat›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Tenümden her ne kan kim hüflk olurd›Göbe¤ümde gelürdi müflg olurd›

Gözüm esrükligi nergis humâr›Göbe¤im nâfe-i müflg-i tatârî

H›tâdan Rum iline vard› çavumK›ya baksam olur aslanlar avum


Ud-› KumârîTusî’de, Kamîr flekliyle geçen Hindistan’daki Kumar flehri, ‹slâm ve Divan edebi-yat›nda öd a¤ac›, amber ve tavus kufllar› ile meflhurdur.

Buhur itmifl sabâ ‘ûd-› Kumârî‘Abîr ü lâden ü müflg-i tatârî

(Çengnâme 364)

Fîl-i MengelûsîMengelus adl› yerde haflmetli ve büyük beyaz filler yetifltirilirmifl. Ahmed-i Daî,Çengnâme’de at›n heybetli görünüflünü daha iyi canland›rmak için onu beyazMengelus filleriyle mukayese eder:

Salâbetde çü fîl-i MengelûsîDepinsem ürküdürdüm Engerûsî

(Çengnâme 1260)

Yemen AkikiYemen’de ç›kan akik tafl› Süheyl adl› y›ld›zdan rengini ald›¤› için bütün akiklerdenrenkçe daha parlakm›fl ve ruhtaki s›k›nt›y› da¤›t›rm›fl.

H›râmân kâmeti serv-i revândur‘Akîkî lebleri reflk-i Yemen’dür

(Çengnâme 491)

Divan fliiri gelene¤inde akîk, hangi benzetmeler çerçevesinde yer al›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Divan fliirinin temellerini Yak›ndo¤u mitolojisi

ba¤lam›nda irdeleyecek ve Yak›ndo¤u mitolojisi-

nin çeflitli medeniyetler üzerindeki etkisini kav-

ramak.

Divan fliirinin temelleri, ‹slâmiyet hatta Hristiyan-l›k öncesindeki Yak›ndo¤u kültürüne uzanmak-tad›r. Tarih boyunca Yak›ndo¤u’da pek çok dev-let kurulmufl, de¤iflik dinler, inançlar geliflmifl vebu bölgede yaflayan halk bu geliflmeleri eski fle-killeriyle birlikte ‹slâm kültürünün içinde yaflat-m›fl; ço¤u kez de eski tasavvurlar› ve imajlar› bukültürün içinde yeniden yorumlam›fl, onlar› ken-dine göre yeniden flekillendirmifl, kültürüne çokrenkli ve çok yönlü bir görünüm kazand›rm›flt›r.Divan fliirinin temellerinin Yak›ndo¤u kültürüba¤lam›nda de¤erlendirildi¤i bu ünitede, “GüneflKartal, Ab-› Hayat, Temmuz, Hatem-i Tay, Kaf,Anka, Hüma, Hüdhüd, Misk, Ud-› Kumarî, Fîl-iMengelûsî, Yemen Akiki” gibi bafll›klar çerçeve-sinde ‹slâmi gelenek ve Yak›ndo¤u kültürününetkileflimi ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r.Akatlar›n M.Ö. 2450 Sümerleri hâkimiyetleri alt›-na almas›yla semitik kültürün ve dini anlay›fllar›netkileri Mezopotamya’da giderek daha çok ken-dini göstermeye bafllam›flt›r. Böylece semitik halkkendi kültüründeki bu özellikleri kendilerindenönce bu bölgeye hâkim olan Sümerlerin kültü-rüyle kaynaflt›rmaya çal›flm›fllar. Kültürler aras›meydana gelen bu tarz etkileflimler ayn› zaman-da mitolojik sembollerin devaml›l›k bulmas›naimkân sa¤lam›flt›r.

Kartal ve Günefl motiflerinin Yak›ndo¤u mitolo-

jisindeki temsillerini kavramak.

Kartal ve günefl motifleri ve onlarla ilgili tasav-vurlar, Babil ve Asur krall›klar›ndan, önce Hitit-lere, Fenike’ye geçmifl, bu iki ülkeden iki ayr›koldan eski Yunan’a ulaflm›flt›r. Daha sonrakiyüzy›llarda Yunan’dan bu tasavvurlar› Roma im-paratorlu¤u tevarüs etmifl, öte yandan Anadoluve Yak›ndo¤u’da zaten var olan bu mitik tasav-vurlar, Büyük ‹skender ve Roma ‹mparatorlu¤u-nun Anadolu ve Yak›ndo¤u’daki yay›lmalar› s›ra-s›nda tekrar do¤uya gelen, az çok de¤iflmifl olanbenzer tasavvur ve efsanelerle yeniden kaynafl-m›fl, Hellenistlik devirde ve sonras›nda daha

kompleks ve de¤iflik çehrelerle karfl›m›za ç›k-m›flt›r. En nihayet Bizans dönemini takiben ‹slâmdevletlerinin teflekkülüyle Anadolu Selçuklular›-n›n ve Osmanl›lar›n sanat ve edebiyat›nda az çokeski anlamlar›n› muhafaza ederek daha baflka birçehreyle varl›klar›n› sürdürmüfllerdir.

Âb-› Hayat›n Yak›ndo¤u mitolojisi ve Divan flii-

rindeki temsilini kavramak.

Âb-› hayat›n kayna¤› G›lgam›fl efsanesine, hattabu efsanenin de temelinde bulunan Sümer mito-lojisindeki daha eski bir motife dayan›r. Yeralt›dünyas›na inen tanr›ça ‹nanna’y› ölümden geriçevirmek için nedimesi Ninflubur tanr› Enki’denteslim ald›¤› “hayat suyu”nu ve “hayat yiyece¤i-ni” tafl›yan Galatur ve Kurgarra adl› iki ruhun re-faketinde yer alt›na iner ve ‹nanna’n›n cesediüzerine bu iki maddeyi saçarak onu yeniden ha-yata döndürür. Daha sonra G›lgam›fl efsanesindeebedî hayat ba¤›fllayan bitkiyi G›lgam›fl’dan biry›lan kaç›r›r. Benzeri bir hikâye daha sonra ‹s-kender ile aflç›s› ve Hz. H›z›r’› aramaya ç›kan Hz.Musa ile ona refakat eden Yûfla‘ bin Nûn’un ba-fl›ndan geçer. Yemek üzere haz›rlad›klar› bal›¤›ndirilerek suya atlad›¤›n› görürüler. ‹slâm edebi-yat›nda ise ‹skender hikâyelerinde ‹skender veHz. H›z›r’›n hayat suyunu karanl›klar ülkesindearamak üzere yola ç›kt›¤›, fakat bu hayat suyunuH›z›r’›n bulup içti¤ini, ‹skender’in ise içemedengeri döndü¤ü anlat›l›r. Dolay›s›yla anlafl›l›yor ki âb-› hayat mitolojidenefsaneye geçildikten sonra, efsanelerdeki kahra-manlar›n bir türlü ele geçiremedikleri bir nesneolmufltur. Oysa “hayat suyu” veya “hayat bitkisi”eski Sümer ve Bâbil mitolojilerinde tanr›lar›n el-de edebilece¤i bir fleydir. Ço¤u zaman o, tanr›la-r›n yerine geçip onun sembolü olur. ‹flte “hayata¤ac›” gibi tanr›lar›n mal› olan ölümsüzlük suyuYak›ndo¤u edebiyatlar›nda hep tanr›lar›n mal›olarak kalm›fl, yani insan›n eline hiçbir zamangeçmemifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Simurg/Anka’n›n Yak›ndo¤u mitolojisi ve ‹slami

edebiyatlardaki temsilini kavramak.

Simurg/Anka, kad›nla, musiki ile, çeng ve di¤ermusiki aletleriyle iliflkisi olan efsanevî, mevhumbir kufltur. Muhakkak ki onu putperest devrinintanr›çalar›na ait sembolik anlaml› mitolojik kufl-lardan birine veya birkaç›n›n birleflimine do¤rugeriye götürebiliriz. Nitekim Arap rivayetine gö-re Anka, esatirdeki yar›s› arslan yar›s› kartal olanbir kufltur. Bu da bize F›rt›na Tanr›s› Ninurta ileTanr›ça ‹nanna’ya dair bir sembol olan ‹mdugutkuflu ile ayn› vas›fta görünüyorsa da bu sembolSümer-Akad devirlerinden sonra ya¤mur, f›rt›natanr›lar›n›n günefl tanr›s›yla özdeflleflmeleri sonu-cunda günefle sembol olmufl olabilir. Bu yüzdenateflle olan ilgisi dolay›s›yla günefli temsil etti¤inide düflünebiliriz. Bilhassa yoklu¤u temsil etti¤ivakit, güneflin yeryüzünden çekildi¤i geceye biriflaret bulunmaktad›r. Buna paralel olarak Anka,gece ve gündüz, ilkbahar ve k›fla da sembol ol-makta, dolay›s›yla bereket ve ya¤mur tanr›lar›ylada ilgili görünmektedir. Kaf da¤›nda yaflad›¤› söy-lenen efsanevî mevhum bir kufl olan Anka, Di-van edebiyat›nda yoklu¤un ve kanaatin timsaliolarak geçer.

Hümâ kuflunun Yak›ndo¤u mitolojisindeki tem-

silini kavramak.

Menflei Mezopotamya’daki daha eski devrelereuzanmakla birlikte, bilhassa Asur devrinden berif›rt›na ve gök gürültüsü, ya¤mur, ayn› zamandabitki ve bereketlilik tanr›s›yla özdeflleflen günefltanr›s›n›n, dolay›s›yla tanr›n›n yeryüzündeki tem-silcisi olan hükümdar›n da sembolü olur. Bu sem-bol bir daire içinde kanatl› bir insan figürüdür.Veya sadece bir kuflun kanatlar› ve kuyru¤u ilesüslü bir disktir. Bu sembol Asur’daki kabartma-larda savafl s›ras›nda veya savafltan zaferle dö-nerken Asur kral›n›n bafl› üzerinde görülür. Ayn›sembol, ‹ranl›larda Hürmüz’ün sembolüne ben-zemektedir.

Hüdhüd’ün ‹slami edebiyatlarda ve mitolojide

nas›l temsil edildi¤ini kavramak.

Hüdhüd, “çavufl kuflu”, ‹slâm mitolojisine göreHz. Süleyman’›n emrinde bulunan kufllardan bi-ridir. Hz. Süleyman onun vas›tas› ile Belk›s’› bul-mufl, Müslüman etmifl ve onunla evlenmifltir. Ay-r›ca Hüdhüd, çölde topra¤›n alt›nda suyun nere-de bulundu¤unu çok iyi bilirdi. Bu yüzden Hz.Süleyman, (Ya’fur ya da Yagfur adl›) Hüdhüd’üsu bulma vazifesinde kullanm›flt›r. Hüdhüd ayr›-ca ilkbaharla, ya¤murla, asma a¤açlar› ve üzüm-le yani bitki dünyas› ile ilgili bir kufltur. Bu yüz-den e¤er bir adam Hüdhüd’ün kan›yla ayaklar›n›boyarsa, rüyas›nda fevkalâde acayip fleyler gö-rür. ‹ran flairi Attar (öl. 1221) Mant›ku’t-Tayr (Kufl-lar›n Dili) adl› eserinde Hüdhüd’e önemli bir rolvermifltir. Çünkü bütün kufllar, onun k›lavuzlu¤ualt›nda, Simurg’u aramak için yola ç›karlar. ‹fltebu hikâyelerde Hüdhüd’ün günefl ve su ile ilkba-har ve ya¤murla, dolay›s›yla eski ça¤ mitolojileriile ilgisi çok zay›f bir flekilde olsa bile devam et-mektedir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Divan edebiyat›nda günefl afla¤›daki hayvanlardanhangisiyle özdefllefltirilmemifltir?

a. Do¤anb. Kartalc. fiahind. Tavuse. Güvercin

2. Hüma kuflu, divan fliirinde afla¤›daki kavramlardanhangisine izafe edilerek kullan›lmam›flt›r?

a. Hümâ-y› aflkb. Hümâ-y› devletc. Hümâ-y› saltanatd. Hümâ-y› himmete. Hümâ-y› zillet

3. Divan flairleri fliirlerinde Mani’yi, afla¤›daki kavram-lar›n hangisiyle birlikte zikretmezler?

a. Büt-i Çînîb. Nakflc. Münakkafld. Çin Ülkesie. Yemen

4. Divan fliirinde s›kça yer alan misk, fliirlerde afla¤›dakikelimelerin hangisiyle birlikte kullan›lmamaktad›r?

a. Zülfb. Siyahc. Dudak d. H›ta e. Çin

5. Afla¤›dakilerden hangisi günefl tanr›s›n›n do¤udando¤du¤unu anlatan sembollerden biridir?

a. Omuzlar›nda ok fleklinde ›fl›klar f›flk›ran bir er-kek figürü

b. Elinde kam›fl bulunan bir insan figürüc. Do¤arken ve batarken ellerini yere koymufl bir

erkek figürüd. Kafas›n›n üstünde yald›zl› bir çeleng bulunan

erkek fügürüe. Sa¤ elinde testere tutan erkek figürü.

6. Afla¤›dakilerden hangisi “mihr” kelimesinin tevriyelikullan›m›n› içermektedir?

a. Ayr›l›k-geceb. Vuslat-baharc. Keder-karanl›kd. Sevgi-günefle. Özlem- Sabah yeli

7. Divan edebiyat› gelene¤inde günefl, afla¤›da yer alankavramlar›n hangisiyle kullan›lmaz?

a. Hançerb. K›l›çc. Zerred. Tâke. Âb

8. Afla¤›dakilerden hangisi “âb-› hayat” kavram›n›n kar-fl›l›¤› de¤ildir?

a. Hayat suyub. Hayat bitkisic. Hayat a¤ac›d. Keder otue. Ölümsüzlük suyu

9. Temmuz adl› bitki tanr›s›, de¤iflik bölge ve zaman-larda hangi isimlerle adland›r›lmam›flt›r?

a. Mardukb. Baalc. Adonisd. Herküle. Osiris

10. Meflhur Arap flairi ve reislerinden olan Hatem-i Tay,Divan fliirinde hangi özelli¤iyle yer al›r?

a. Cimrilikb. Unutkanl›kc. Cömertlikd. Ölümsüzlüke. Ketumluk



Me¤er bir gece Çin flehri üstünden Simurg ans›z›n ka-nat aç›p gösteriflli bir flekilde uçup gitti. Onun yüz bin-lerce türlü nak›flla dolu kanatlar›ndan biri Çin’e düfltü.Halk o kanad› görünce büsbütün dinlerini terk ettiler.Gördükleri o kanad›n nak›fllar›na kap›l›p inand›klar›için, kanattan baflka bir fley görmediklerinden o kuflukanattan ibaret sand›lar. Bunlar›n her biri karars›zl›k içi-ne düflüp o kanatta gördü¤ü çeflit çeflit iflleme ve süs-lerden birini seçti. Birisi günefle biri aya tapt› ve biri de,tapmak için y›ld›z› seçti. Biri puta tapt› ve mabudumdedi; birisi de haça tapt› ve onu Tanr› edindi. Ey sevgi-li dost! Birisi buza¤›ya tapt› ve kâfirli¤i gerçek dindenay›rmad›. Müslüman olan herkes o kuflu sordu, kâfirlerise onun kanad›n›n iflleme ve süsünü gördüler. Sen birkanad›n ifllemelerine aldanma ve o kuflu yaln›z bir ka-nattan ibaret sanma. Tenli canl› bin kanat bir kufl olun-ca bir kanad›n ifllemeleri nas›l Simurg olabilir? Bütünkufllar onun gölgesi oldu¤u gibi, hepsi onun mülkününsüsüdür. Kim sâyeyi izleyerek zat›na yol sürerse, so-nunda o yoldan huzuruna ulafl›p ona kavuflur. Ey sev-gili ve de¤erli kifli! Gölge onun ›fl›klar›d›r; sen gölge ileas›l zat› ay›r.

Kaynak: Gülflehri, Mant›ku’t-Tayr

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günefl-Kartal” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hüma” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mani” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Misk” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günefl-Kartal” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günefl-Kartal” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günefl-Kartal” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Âb-› Hayat” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temmuz” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hatem-i Tay” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Hz. ‹sa Divan edebiyat›nda, Hz. Meryem’in ‹sa’ya gebekal›fl›, do¤umu esnas›nda ve bebekken gerçekleflenola¤anüstü haller, peygamberlik mucizeleri, özdllikleelle dokunmas› ve nefesi ile körleri gördürüp hastalar›iyi etmesi, ölüleri diriltmesi, dünyaya de¤er vermeme-si, ölmeyip gö¤e yükselmesi, dördüncü kat gökte bu-lunmas›, maddeden ar›nm›fl olmas› ve hiç evlenmeme-si gibi birçok yönleriyle çeflitli hayal ve sembollere ko-nu olmufltur.

S›ra Sizde 2

Simurg, tasavvufta ve tasavvufî Türk edebiyat›nda At-tar’›n Mant›ku’t-tayr’› ile Nevâyî’nin Lisânü’t-tayr’›ndanmülhem olarak vahdet-i vücûd düflüncesi içerisindeadem-i mutlak’›n sembolüdür. Simurg, otuz kufl olarakele al›n›nca çoklu¤u ifade eder, oysa varl›¤›n birdençok olmas› vehmî ve hayalîdir. Anka gibi, çoklu¤un daad› var kendisi yoktur. Di¤er taraftan Simurg, kufllar›ntek padiflah› olmas› dolay›s›yla birli¤i ve gerçek varl›¤›,yani Allah’› ifade eder.

S›ra Sizde 3

Türk edebiyat›nda önemli yeri ve etkisi olan Mantu-

ku’t-tayr’›, Gülflehrî manzum olarak 1317’de Türkçeyeçevirmifltir. Eserin hatime bölümünde Gülflehrî, Man-

t›ku’t-tayr› esas almakla birlikte baflka bir eser meyda-na getirdi¤ini ve eserinin telif say›ld›¤›n› söylemekte-dir. Mant›ku’t-tayr’› manzum olarak Mevlevî Fedaî De-de, Mant›ku’l-esrâr, Karatoval› Zaîfî Pîr Mehmed, Gül-

flen-i Sîmurg ve Kad›zâde fieyh Mehmed, ‹nflirâku’s-

sadr ad›yla Türkçeye çevirmifltir. Türk edebiyat›ndaAttâr’›n Mant›ku’t-tayr’› örnek tutularak yahut ondanilham al›narak yaz›lan eserler de vard›r. Ali fiîr Nevâ-î’nin Lisânü’t-tayr’›, Dervifl fiemseddin’in Deh Mürg’übunlardand›r.

S›ra Sizde 4

Divan fliirinde dudak renk bak›m›ndan akike benzer.O, içinde inciler (difller) saklayan saf akikten bir kutu-cuktur. Yine âfl›¤›n gözyafllar› da akik rengindedir. fiiir-lerde, tenasüp yoluyla ç›kar›ld›¤› yer olan Yemen veSüheyl y›ld›z› ile birlikte kullan›l›r.

Ceylan, Ömür.(2007), Kufllar Divan›: Osmanl› fiiir

Kufllar›, ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›.Çavuflo¤lu, Mehmet.(1977), Tafll›cal› Yahya Divan›,

‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›.Kaya, Bayram Ali.(2003), Azmizâde Haleti Divan›,

Harvard: Harvard Üniversitesi Do¤u Dilleri ve Ede-biyatlar› Bölümü.

Küçük, Sabahattin.(1994), Baki Divan›, Ankara: TürkDil Kurumu.

Pala, ‹skender.(2003), Ansiklopedik Divan fiiiri Söz-

lü¤ü, ‹stanbul: LM Yay›nc›l›k.Tanyeri, Ali Nihat-Mertol Tulum.(1977), Nev’i Divan›,

‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›. Tekin, Gönül Alpay.(2004), “Yak›ndo¤u Mitolojisinde

Kartal ve Günefl”. Journal of Turkish Studies: Gü-

nay Kut Arma¤an› IV, Harvard.Tekin, Gönül Alpay (Haz.).(1992), Çengnâme, Har-

vard: Harvard Üniversitesi Yak›n Do¤u Dilleri veMedeniyetleri Bölümü.

Yavuz, Kemal.(2007), Gülflehri’nin Mant›ku’t-Tayr’›,

Ankara: K›rflehir Valilili¤i Yay›n›.“Acâyibü’l- Mahlûkât” Maddesi, Diyanet ‹flleri Vakf›

‹slâm Ansiklopedisi.

“Mant›ku-t-tayr” Maddesi, Diyanet ‹flleri Vakf› ‹slâm

Ansiklopedisi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Divan edebiyat› ba¤lam›nda ‹slâmi gelenek ve Yak›ndo¤u kültürünün etkile-flimini kavrayabilecek,Divan fliirinin temellerini ve imaj dünyas›n› ‹slâm medeniyeti yan›s›ra, Hristi-yanl›k öncesi Yak›ndo¤u kültürü ba¤lam›nda de¤erlendirebilecek,Yak›ndo¤u medeniyetlerine ait efsane ve timsallerin ‹slâmi edebiyat gelene-¤inde nas›l dönüflerek flekillendi¤ini Çengnâme beyitleri eflli¤inde takipedebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Divan Edebiyat›• Yak›ndo¤u Mitolojisi

• ‹slâm Kültürü• Mitolojik Tanr›/Tanr›çalar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• MAN‹• ‹REM BA⁄I• BEYT-‹ MA’MÛR• KUBBETÜ’S-SAHRÂ VE MESC‹DÜ’L-AKSÂ• TÂK-I K‹SRÎ• ELBURZ• GÛL/GÛLYABANÎ• PER‹LER• YEBRUHUSSANEM• PERVANE• ‹LM-‹ K‹MYA ‹LM-‹ ZÎC • ‹LM-‹ S‹H‹R VE ‹LM-‹ TILSIM (HÂRÛT ‹LE

MÂRÛT) • ‹LM-‹ K‹MYA • ‹LM-‹ TIB• ‹LM-‹ FÂL, SATRANÇ, KUMAR• ÇENG• M‹TOLOJ‹K ‹LKBAHAR FEST‹VALLER‹-

HIDRELLEZ


Edebi MotiflerinMitolojikKökenleri-III

KLAS‹K TÜRK EDEB‹YATINDA M‹TOLOJ‹K MOT‹FLER-III

ManiKlâsik ‹ran edebiyat› ve Divan edebiyat›n›n efsaneleri aras›na meflhur efsanevînakkafl Mani de girmifltir. Mani asl›nda Mezopotamya’n›n güneyindendir. Milâdî 14Nisan 216 tarihinde Susa civar›nda do¤mufl ve ilk akidelerini bu havalide bafllat-m›flt›r. 241 y›l›nda Hindistan’a seyahat etmifl ve ‹ndus vâdisinden Turan’a geçmifl-tir. 242/243 y›l›nda ‹ran’a dönerek Erdeflîr’in ölümünden sonra tahta geçen I. fiâ-pur’a (242/272) ba¤l›l›¤›n› sunmufl onun ve ondan sonra k›sa bir süre için hüküm-dar olan Hürmüz’ün (272-273) zaman›nda dinî ö¤retileri teflvik ve kabul görmüfl-tür. Bu arada Zerdüflt dininin rahiplerinin nüfuzunu etkisiz b›rakarak kendi dinini‹ran’›n içinde ve d›fl›nda yaymay› baflarm›flt›r. Yaymaya çal›flt›¤› dini, M›s›r, Suriye,Güney Arabistan, Kuzey Afrika, Anadolu’ya Dalmaçya ve ‹spanya’ya; do¤uda iseHorasan, Orta Asya bozk›r›na ve Çin’e kadar uzanm›flt›r. Bilhassa Çin’de ve Türkis-tan’da büyük kabul görmesi ve bu ülkelerde edebiyat, süsleme ve minyatür sana-t›nda Mani dininin derin etkiler b›rakmas› sonucunda Mani, Çinli nakkafl olarak ‹s-lâm edebiyat›nda yer alm›flt›r.

Divan edebiyat›nda flairler Mani’yi, Çin ülkesi, büt-i Çînî, nakfl, münakkafl gibikelimelerle birlikte sevgilinin güzelli¤i ile veya nakkafll›k sanat›yla ilgili yerlerdezikrederler:

Münakkafl ‘âdeti vü gül-sitânîAnun hayrân kalur nakfl›nda Mânî

(Çengnâme 1035)

Dükeli nakfl ile reng-i zemîniKimin tasvîr idüp nakkâfl-› Çînî

(Çengnâme 1041)

‹rem Ba¤›Efsaneye göre Âd kavminin hükümdar› fieddad’›n cenneti takliden yapt›rd›¤›Kur’an’da (LXXXIX, 6-8) da zikredilen bu ba¤ edebiyat›m›zda güzel bahçe timsâliolarak geçer. Asl›nda bu tasavvur Mezopotamya’da her büyük flehrin tanr›s› ve tan-r›ças› için yap›lan tap›naklar›n ve hükümdar saraylar›n›n etraf›nda inflâ edilen zen-gin bahçelerden gelifltirilmifltir. Bu bahçelerin en ünlüsü, Bâbil’de Nabukadnezar II(M.Ö. 605-562) taraf›ndan yapt›r›lan meflhur asma bahçeleridir. Esasen cennet de

Edebi MotiflerinMitolojik Kökenleri-III

Mani: ‹slâm kaynaklar›ndaManuya dininin kurucusuolup tamam›yla tarihi birflah›st›r. Maniheistlerin dinieserleri çok güzel bir yaz› veminyatürlerle süslü olarakyaz›ld›¤›ndan dolay› Mani’yenakkafll›k atfedilmifltir.Mani’nin resim mecmuas›naErteng, Erjeng, Engelyûn veNigâr isimleri verilmifl veDivan fliirinde bu isimlerleyer alm›flt›r.

“bak›ml› bahçe, park” demektir. Bu bahçeleri takliden fiam’da daha sonra kurulan‹rem Zatü’l-‹mad adl› flehir veya kasr›n etraf›nda da bahçeler tanzim edilmifltir. Da-ha sonra fiam’›n kendisi oldu¤u ileri sürülen ‹rem’e benzer bir flehir de ‹sken-der’den önce ‹skenderiyye’nin yerinde yap›lm›flt›r. ‹rem cennetin t›pk›s› bir flehirolup tafllar› alt›n ve gümüflten idi. Duvarlar› k›ymetli tafllarla örülmüfl ve safranlakapl› idi. fieddâd bin Âd, bu flehrin inflas› bitince Hz. Hûd’un itirazlar›n› hiçe saya-rak onu görmek için yola ç›kt›. Ancak ‹rem’e bir günlük mesâfede maiyeti ile bir-likte kas›rgada mahvoldu. Bu motif, Ahmed-i Daî’nin Çengnâme ’sinde pek çokyerde kullan›lm›flt›r:

Eyitdi ben dah› bir serv-i âzâd‹düm bâ¤-› ‹rem’de hurrem ü flâd

(Çengnâme 1057)

Beyt-i Ma’mûrKur’an’da da bulunan inan›fla göre, Hz. Âdem’in yarad›l›fl›ndan iki bin sene evvelmelekler taraf›ndan infla edilmifl ve Nuh tufan›nda gö¤e çekilmifl olan bu mabet,flimdi gökyüzünde ve tam Kâbe’nin üzerinde bulunmaktad›r. Kutsili¤i dolay›s›ylaDivan edebiyat›nda flairlerin s›k s›k bahsettikleri bu mabedi Ahmed-i Daî de ayn›sebeple ele al›r:

Felekde Beyt-i Ma’mûr’un hakiyçünSekiz uçmagdag› hûrun hakiyçün

(Çengnâme 961)

Kubbetü’s-Sahrâ ve Mescidü’l-AksâKudüs’te Hz. Süleyman’›n infla ettirdi¤i mabedin harabesi yan›nda ‹slâmiyet’in ilkdevirlerinde infla edilen iki camidir. Bunlardan Kubbetü’s-sahrâ Emevî hükümdar-lar›ndan Abdülmelik taraf›ndan H. 70 (691)’de infla edilmifltir. Bu bina özellikle Hz.Süleyman’›n tap›na¤›n›n en mukaddes k›sm›na yak›n bir yere infla edilmifltir. OysaMescid-i Aksâ, ‘en uzakta olan mescid’ tafl›d›¤› anlam›n da aç›kça gösterdi¤i gibieski mabedin güneyinde infla edilmifltir. Mescid-i Aksâ’y› Abdülmelik’in o¤lu veveliaht› Velîd (705-715) yapt›rm›flt›r. Mekke al›nmadan ve Kâbe k›ble yap›lmadanönce, Müslümanlar yüzlerini Kudüs’e yani Mescid-i Aksâ’ya dönerek namaz k›lm›fl-lard›. Gelene¤e göre ise Hz. Muhammed Miraç gecesi, yar›s› insan yar›s› at olanBurak adl› bir binek üzerinde önce Mescid-i Aksâ’ya gelmifl ve aya¤›n› Kubbetü’s-sahrâ’ya basarak oradan Cebrail’in k›lavuzlu¤u alt›nda göklere yükselmifltir.

Mekke’de bulunan ve içinde Kâ’be’nin de bulundu¤u mabedin ismi nedir?

Tâk-› KisrîHalk aras›nda Tâk-› Kisrâ diye an›lan Medayin flehrindeki ‹yvan saray›n›n kal›nt›s›-d›r. Çok yüksek olan bu tâk›n üzerinde Hüsrev’in fiebdîz üzerinde bir resminin ya-n› s›ra ayr›ca tek bafl›na fiebdîz’in bir resmi de tafla oyulmufltur.

Mu’allak çüftesi çün Tâk-› KisrîMüdevver sa¤r›s› eyvân-› M›srî

(Çengnâme 1287)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

ElburzV. ünitede hakk›nda detayl› bilgi verilen Elbruz Da¤›, Deflt-i Arjanah ve Belh ara-s›nda yükselmektedir. Simurg’un yuvas› bu da¤dad›r. Simurg, Rüstem’in babas›Destan’› deniz k›y›s›nda terkedilmifl bularak bu da¤daki yuvas›na getirmifl, bak-m›fl ve büyütmüfltür. Divan flairleri bu da¤›, yüksekli¤i, haflmeti bak›m›ndan elealm›fllard›r:

Savardum karflu gelse ok k›l›ç gürzGeçerdüm kalk›sam bin kûh-› Elburz

(Çengnâme 1269)

Gûl/Gûlyabanîfieytan gibi cin taifesine mensub olan gûl de çirkin ve korkunç görünüflün ve kö-tülü¤ün sembolüdür. Sümer mitolojisinde galla ad›yla an›lan ve tanr›ça ‹nanna’y›yeralt› dünyas›ndan geri gelirken takip eden ve tanr› Temmuz’u yeralt› dünyas›nazorla sürükleyerek indiren korkunç görünüfllü kötü ruhlar ile ‹slâm kültüründekigûllerin aras›nda bu kelime benzerli¤inin ötesinde bir iliflki bulunabilir mi? Bunuileriki çal›flmalar aç›kl›¤a ç›karacakt›r.

PerilerCanl› varl›klar›n melek, insan, cin fleklinde olduklar›na inanan eskilerce, periler decin taifesinin bir koludur. Ancak periler, flekilleri bak›m›ndan gûl ve di¤er cinler gi-bi çirkin olmay›p aksine çok güzeldirler. Yine inan›fla göre, insana görünmezler,insandan kaçarlar, su, p›nar ve çeflme bafllar›nda mesken tutarlar, insanlar› bura-larda çarparlar.

Divan edebiyat›nda perilerin çok büyük önemli bir yeri vard›r. Onlar hakk›ndasöylenen bu çeflitli rivayetlere dayan›larak yap›lan kelime oyunlar› ve di¤er edebisanatlarla flairler, duygu ve düflüncelerini ifade etmek imkân›n› bulurlar.

Kara gözlü güzel yüzlü perîlerÖzi Zühre cemâli Müflterîler

(Çengnâme 447)

Yüzine baksa yüz y›l göz usanmazPerî görse beflerden to¤d› sanmaz

(Çengnâme 456)

YebruhussanemHem insan hem de cin taifesine faydas› olan bir ottur. Yapra¤› paz› yapra¤›na ben-zer. Ulu da¤larda yetiflir. Akflam olunca ç›ra gibi yanar, fakat yak›n›na gelince ›fl›¤›kaybolur. Birisi bu otu koparsa bu ot öyle bir ah eder ki ifliten hemen ölür. Onuniçin bir ipin ucunu bir köpe¤e bir ucunu da bu ota ba¤larlar. Uzaktan köpe¤e ek-mek gösterirler, köpek koflunca ot kökünden kopar. Bu otun kökü insana benzer,kafllar›, gözleri, elleri, ayaklar› vard›r. A¤z› ve burnu, kad›n gibi saçlar› vard›r. Onutafl›yan erkekse kad›nlar, kad›nsa erkekler âfl›k olur, bir evde bu ot bulunursa, oevde muhabbet, bereket ve nimet bollu¤u olur.

Tuda¤›n emdirür kim derde emdürGören sanur ki yebruhu’s-sanemdür

(Çengnâme 553)

2019. Ünite - Edebi Mot i f ler in Mito lo j ik Kökenler i- I I I

Pervanefiem’ ü Pervâne hikâyesinde ebedî hayat olan ›fl›k ile asl› ölüm olan karanl›k çar-p›flmaktad›r. Hikâyenin sonunda ›fl›k muzaffer olacakt›r. Böylece fiem’ ü Pervanehikâyesindeki ›fl›k ile karanl›¤› hikâyedeki ayr›nt›lar›ndan s›y›r›p ç›plak görünüm-leriyle yakalad›¤›m›z zaman, onlar› art›k kolayl›kla Maniheist görüflteki yarat›l›fl mi-tolojisine ba¤layabiliriz. Çünkü gnostik görüfllerin içinde, özellikle Mani dinindeve Mandeizmde karanl›k ile ayd›nl›k ve onlar›n aras›ndaki savafl büyük bir önemtafl›maktad›r.

Makrokozmosda (âlem-i kübrâ) ne varsa mikrokozmosda (âlem-i sugrâ) da ovard›r. ‹nsan kâinat›n bir kopyas›d›r. fiu halde insan›n yaflad›¤› flekilde kâinatta dabir ayd›nl›k-karanl›k savafl› yaflanmal› veya yaflanm›fl olmal›d›r. Tasavvufta ›fl›¤›nzaferi, bedensel ölüm ve ruhun gökyüzünün ötesindeki eski vatan›na geri dönüflüanlam›nda olmay›p her kiflinin kendi hakiki özünü ve varl›¤›n› kazanmas›d›r. Buanlay›fla göre insan ruhunun Allaha dönüflü, kendi hakiki varl›¤›n› kazanmas›, sû-finin iç dünyas›ndaki ruhî bir yaflant› flekline girmifl olmas›na ra¤men, bu da kifli-nin “bir baflka varl›k kazanmas›” demektir. fiu halde bu olay, yukar›da zikredilengenel prensip yüzünden “kâinat›n bafllang›çtaki varl›k kazanmas›na” paralel birdurum tafl›maktad›r.

Maniheist yarat›l›fl mitine göre, Ifl›k tanr›dan varl›k bulan ilk ›fl›k Âdem (nous),karanl›k güçler ve devlerle yapt›klar› savafl sonunda onlar› öldürüp derilerini yü-züp gökyüzünü onlar›n derisinden meydana getirmifltir. Bu devlerin ba¤›rsaklar›n-dan dünya topra¤›n› ve kemiklerinden ise da¤lar› meydana getirmifltir. Bu ifadeninbir paraleli, as›llar› Sümer devrine kadar uzanmakla beraber, bugün elde sadeceYeni-Babil devrine ait bir versiyonu ile Asurca bir versiyonu bulunan Enuma Elifldiye adland›r›lan en eski yarat›l›fl efsanesinde bulunmaktad›r.

Enuma Elifl’de karanl›k, çamurlu sonsuz sular› ve düzensizli¤i temsil eden ej-derha ana Ti’amat, çok gürültü yaparak huzurunu bozan kendi çocuklar›, gençtanr›lar› cezaland›rmak istedi¤i için bütün karanl›k güçleri ve silah olarak kendi ya-ratt›¤› karanl›¤a ait on bir canavar› toplayarak tanr›lara savafl açar. Bu korkunç güç-lere karfl› atmosfer tanr›s› Anu, yeralt› ve yeryüzünün sular›n› tanr›s› Marduk’un ba-bas› Ea (Enki) karfl› koymaya cesaret edemezler. Onlar›n karfl›s›na yaln›zca Ea’n›no¤lu günefl tanr›s› Marduk ç›kabilir, Tiamatla teke tek savaflarak onu öldürür, son-ra vücudunu ikiye böler. Bir yar›s›ndan gökyüzünü, di¤er yar›s›ndan yeryüzünüyarat›r. Demek ki bütün kâinat, karanl›k ve denizle ilgisi olan canavar Ti’amat’›nvücududur. ‹nsan ise bu karanl›k madde ile tanr›n›n dökülen kan›n›n kar›flt›r›lma-s› sonucunda yarat›lm›flt›r.


fiem ü Pervane: ‹nsan›n aflku¤runa maddi varl›¤›ndanvazgeçmesinin, tasavvuffliirinde ise tanr›n›nvarl›¤›ndan yoklu¤aeriflmesinin simgesi olanflem (mum), ile pervane(kelebek) hikâyesi ilk defaFars fliirinde Ehlî-i fiirâzî (öl.1535) taraf›ndanifllenmifltir. Divanflairlerinden Zati, LâmiîÇelebi ve Muidî fiem üPervâne yazm›fllard›r.

Resim 9.1

Devekuflu olaraktemsil edilenDragon veMarduk’unSavafl›. (SilindirDamga)

Ti’amat’›n flekli Mani ve Manda metinlerinde ve onlardan naklen ‹slâmî metin-lerde oldu¤u gibi kanatl›, karadaki, havadaki ve sudaki hayvan türlerinden bir par-çay› kendisinde bulundurarak kâinat› temsil eden fakat ço¤unlukla y›lan ile ilgilibir ejderhad›r. Ayr›ca ejderha, bütün di¤er gnostik görüfllerde milad›n ilk y›llar›n-dan itibaren kainat›n bütününü sembolize etmeye devam etmifltir.

fiuras› kesin ki eski Yarat›l›fl Efsanesi’nde ve gnostik sistemlerde bulunan koz-mik ejderi ve bu ejderin fleklinin nas›l oldu¤unu ‹slamiyet’in ilk devirlerindeki ‹s-lâm düflünürleri ve mutasavv›flar› bilmekteydiler. ‹flte ‹slâm dünyas›nda sufiler vesanatç›lar Allah’›n nurundan bir nûr olan insan ruhunu eski gelene¤e uyarak lam-ba ile, flamdan ile, mum ile sembolize etmifllerdir. Karanl›k, kötülük ve ölüm de-mek olan nefse bir sembol bulmalar› gerekti¤inde yine eski gelene¤e uyarak çokiyi bildikleri eski Babil’in ve Mani dininin yarat›l›fl efsanelerinde kâinat›n maddesi,kötülük prensibini temsil eden kanatl› ejderden ilham alm›fllard›r. Tabiî ki bu ilha-m›, ›fl›k ile onun etraf›nda dönerek ölen pervane fenomeniyle birlefltirmifllerdir.

fiem’ ve Pervane tasavvufî bir dünya ve insan anlay›fl›n› sembolize etme¤e bafl-lar bafllamaz bu görüfllerin beraberinde sürükledikleri eskiden beri kullan›la gelmiflsembollerin araya girmesi kaç›n›lmaz olur. O zaman ilahi ›fl›¤› fiem’ temsil edince,nefsi de Pervâne temsil etmelidir. Böylece kâinat›n ilk yarat›l›fl›nda günefl (›fl›k)tanr›s› Marduk ile karanl›k ve kötülük timsali, ayn› zamanda feleklerin ve yeryüzü-nün maddesi olan Ti’amat aras›ndaki savafl› ve Ti’amat’›n yenilgisini, her insankendi ayd›nl›¤›n›n kendi karanl›¤›na karfl› kazand›¤› zaferle bir kere daha yaflam›flve tekrarlarm›fl olur. Yani ilk ana dönüp orada yeniden varl›k kazanm›fl olur.

fiem ü Pervane d›fl›nda, alegorik (temsili) anlat›m› içeren hangi mesneviler vard›r?

‹lm-i Kimya ‹lm-i Zîc Eski kozmografyac›lar›n görüfllerine göre muhit ad› verilen denizin sard›¤› yeryü-zü küresinde sular›n çekildi¤i k›s›mlar›n sadece dörtte birinde hayat vard›r. Bu k›s-ma “rub’-› meskûn” ad› verilir. Rub’-› meskûn da her birinde 7 seyyâreden birisininhâkim oldu¤u yedi k›sma bölünmüfltür. Böylece yeryüzünde yedi iklim meydanagelmifltir. Ahmed-i Daî de yeryüzünü yedi iklim olarak tasavvur eder ve bu k›s›m-lara rub’-› meskûn ad›n› verir. Çengnâme’de at bütün dünyay› dolaflt›¤›n› ve dün-yadaki büyük flahlar taraf›ndan sevildi¤ini flöyle anlat›r:

Bana meydân bisât-› rub’-› meskûnHünerde yügrük ü yorga vü eflkün

(Çengnâme 1275)

Bana ‘âfl›k yidi iklîm flâh›Benümle fahr ider cündî sipâhî

(Çengnâme 1285)

Kozmografyadaki bu iklim görüflü, yedi felek ve yedi y›ld›z kavram› ile yak›n-dan ilgilidir. Bu ilme göre dünya kâinat›n merkezidir. Yedi seyyarenin bulundu¤uyedi felek onun etraf›nda döner. Her bir felekte s›ras›yla Ay, Utarid, Zühre, fiems,Mirrih, Müflteri, Zühal y›ld›zlar› bulunmaktad›r. On iki burcun bulundu¤u sekizin-ci felek ise bu yedi fele¤i her taraftan sarm›flt›r. Sâbiteler gö¤ü ad› da verilen bugökteki sâbit y›ld›zlara, bir arada kümelenerek ald›klar› on iki flekle göre isim ve-rilmifltir. Bu gö¤e ayr›ca müfessirler Kürsî, ilm-i nücûm ehli ise Felek-i burûç ad›n›verir. Bir taraftan dünya, bir taraftan da on iki burcu seyr eden bu yedi y›ld›z, dün-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2‹lm-i nücûm, ‹lm-i sihir:Divan flairleri, bu türlü kelimeve tabirlerle eserindekitasvirleri, düflünce, his vehayalleri daha iyi ifade etmekgayesini güder. Esasen buçeflitli ilimlere ait bilgilerinbir flair için uyar›c› olmaktanbaflka rolleri yoktur. fiair, bubilgiler vas›tas›yla ilmin konuedindi¤i reel dünyadan ald›¤›ilhamlarla kendisine mahsusbir baflka dünyaya sürüklenirve reel bir dünyay› betimlergibi hayalindeki dünyay›yarat›r. Ne var ki, Divanedebiyat›nda ilminyap›s›ndaki de¤iflmezli¤inortaya koydu¤u de¤iflmezsonuçlar ile sanat›n, his vehayal dünyas› aras›ndakimünasebetler kesinlikletespit edildi¤i için, flair buedebiyatta çeflitli ilimlere aitbilgiler ile bu bilgileri ifadeeden kelime ve tabirleretraf›nda daima belirliteflbihler ve mazmunlaryapmaya sürüklenir. Bu klifleteflbihler, mazmunlar vedi¤er hayal sistemleriylekendi hislerini vedüflüncelerini anlatmayaçal›fl›r. Böylece klifle hayalsistemlerini ifade edifltarz›nda gösterilecekmaharet ve incelik onlar içinbüyük bir önem tafl›r.

yada bir iklime, Felek-i burûçta da iki burca hâkim olur. Milattan önceki devirler-de eski Bâbil ve M›s›r’da geliflen bu ilmin yedi kat yer, yedi kat gök gibi baz› ka-bulleri Kur’an’a da girmifltir. Zira Kur’an’da yedi kat gök ve ona paralel olarak ye-di kat yer yarat›ld›¤› söylenir.

Yidi kat gök yidi kat yir hakiyçünSabâh u flâm giç ü ir hak›yçün

(Çengnâme 958)

Hükemâ felsefesinde, “Atlas Fele¤i”ne dair nas›l bir inan›fl vard›r?

Kâinata paralel olarak baflka nesnelerin ve insan›n da yedi k›s›mdan meydanageldi¤i düflüncesi do¤mufltur. Çünkü yedi y›ld›zdan her birisi ayn› zamanda insa-n›n belli bir uzvuna hâkimdir.

Yidi y›lduz yidi deryâ hak›yçünYidi iklîm yidi a’zâ hak›yçün

(Çengnâme 959)

‹lm-i heyet, ilm-i zîç’ten faydalanarak y›ld›zlar›n ve burçlar›n yeryüzündeki co¤-rafi flartlara, iklimlere, insanlara, hayvanlara, bitkilere, madenlere tesir etti¤ini ilerisüren, bu prensibe dayanarak feleklerin yard›m›yla gelecekten haber veren Kelda-nîler ve Nebatîlerden ‹slâmiyete geçen ilm-i nücûm, Do¤u edebiyat›na ve Divanedebiyat›na çok fazla tesir etmifltir. fiairler, bu ilmin ortaya att›¤› bât›l inan›fllara da-yanarak birtak›m ça¤r›fl›mlar yapm›fllar; teflbihler ve mazmunlar yaratm›fllar; böyle-ce fikirlerini, his ve hayallerini ortaya koymufllard›r.

Bir e¤lence meclisini tasvir etti¤i flu beyitte, Ahmed-i Daî, ilm-i hey’et ve ilm-izîçte ay ile güneflin bir araya gelmesine içtima denmesinden faydalanarak bu keli-menin uzak ve yak›n anlamlar›n› bir arada kullan›r. Böylece tevriye ve istiare sa-nat›yla e¤lence meclisinde buluflmufl güzel insanlar› bu tabiî hadiseye benzetir:

Görenler tanlar ol zevk ü sema’›Sanas›n ay ile gün ictimâ’›

(Çengnâme 543)

‹lm-i nücûma göre öteki alt› y›ld›z›n mizaçlar› ve tesirleri ancak iklimlerde vetabiatta tesiri aç›kça görülen güneflle mukayese edilerek tespit edilebilir. Bu yüz-den Divan edebiyat›nda flairler, günefli yedi y›ld›z›n sultan› telâkki ederler. Hü-kümdarlar› ve yüksek seviyeli insanlar› överken, günefl ve onun etraf›nda kurulanteflbih ve mazmunlardan faydalan›rlar. Meselâ Nevrûz dolay›s›yla günefl ile Cem-flîd aras›ndaki münasebete telmihen yap›lm›fl sanatlara Çengnâme’de rastlamakmümkündür:

Hamel burc›na tahvîl itdi hurflîdSanas›n tahta geçdi flâh Cemflîd

(Çengnâme 342)

Günefl bir hükümdar gibi tahayyül edilince, di¤er y›ld›zlar onun maiyetinde birvazife yüklenirler. Bu vazifeler, ilm-i nücûm ehlinin her bir y›ld›za atfettikleri hu-susiyetlere göre da¤›t›lm›flt›r.

Utarid gök kâtibi oldu¤u için ona “gök debîri” de denir:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S›fatun ‘âciz eyler gök debîrinYazamaz bin y›l içre bindi birin

(Çengnâme 229)

Afla¤›daki beyitte ise kâd›-i felek veya hâtib-i felek de denilen Müflteri’nin ted-biri ve düflünceyi temsil etti¤ine ve “sa’d-› ekber” (en u¤urlu y›ld›z) oldu¤una tel-mih bulunmaktad›r:

Nazarda Müflterî tal’atda hurflîdKeremde Hâtem ü hikmetde Cemflîd

(Çengnâme 193)

Zühre ile Müflteri’nin bir araya gelmesine “k›rân-› sa’deyn” denir ki, güzellerinbir araya topland›¤›n› görünce, flair bu toplulu¤un u¤urlu oluflunu bu iki u¤urluy›ld›z›n bir araya gelifline telmihle anlat›lm›flt›r:

Kara gözlü güzel yüzlü perîlerÖzi Zühre cemâli Müflterîler

(Çengnâme 447)

‹lm-i nücûma göre hizmetkârlar, kad›nlar, çalg›c›lar, iflret ve e¤lenceye düflkünehl-i heva Zühre’ye mensuptur. Bu yüzden Divan edebiyat›nda Zühre, elinde çengçalan bir sâzende olarak tahayyül edilir. Zühre ile birlikte iflret ve e¤lence meclisi,çeng ve musikî etraf›nda birtak›m mazmunlar, teflbihler yarat›l›r ve bütün bu mü-nasebetler flairin zihninde çeflitli ça¤r›fl›mlara sebep olur.

Felekde flimdi kim var Zühre y›lduzBenem sâz› anun her gice gündüz

(Çengnâme 847)

Yine ilm-i nücûma göre ay ›fl›¤›n› güneflten al›r. Kendisi asl›nda ›fl›ks›zd›r. Ah-med-i Daî, Çengnâme’de anlatt›¤› güzellerin ay gibi ›fl›ks›z olmad›¤›n›, bu güzeller-den y›ld›zlar›n nur ald›klar›n› söyleyerek belirtmek ister, böylece bu inan›fla tel-mihte bulunur:

Yüzi aydan ar› kendü fleker-lebOl aydan nûr alur her dünle kevkeb

(Çengnâme 476)

Mirrih’e gelince beflinci felekte bulunan bu y›ld›za ‹ran’da Behrâm veya çokh›zl› hareket etti¤i için tîr-i per-tâbî ad› verilir. K›rm›z› renge hâkim olan Mirrih, ‹s-lâm edebiyat›nda ve astronomide savafl ve kahramanl›¤› temsil eder. Ayr›ca cel-lâtlar, yol kesenler, fesat iflleyenler de Mirrih’e mensuptur. Do¤u efsanelerindeMirrih sa¤ elinde k›ns›z bir k›l›ç veya m›zrak, sol elinde bir insan kellesi tutan k›r-m›z› parmakl› bir delikanl› gibi tasavvur edilir ve bu tasavvurla ilgili olarak edebi-yatta çeflitli mazmunlar ve teflbihler yarat›l›r. Mirrih minyatürlerde ve astronomiyeait eserlerde bir elinde k›l›ç ötekisinde ise saçlar›ndan yakalad›¤› bir insan bafl›tutmaktad›r.

Bu gün oldur sa’âdet birle BehrâmBir elinde k›l›ç dutar biri câm

(Çengnâme 145)


Afla¤›daki beyitte yine Behrâm ad›yla hem kahraman Behrâm’a hem de felekteçok h›zl› hareket edifli dolay›s›yla Mirrih y›ld›z›na iflaret edilmektedir:

Ben idüm ablak-› subh edhem-i flâmKümeyt-i Keykûbad ü hing-i Behrâm

(Çengnâme 1243)

Böylece Behrâm kelimesiyle ihâm-› tenâsüp sanat› yapar. Yani bir taraftanhing-i Behrâm (Behram’›n k›r at›), ablak-› subh (sabah ayd›nl›¤›), yani sabah vakti“do¤an günefl” olurken öte yandan Behrâm’›n ikinci anlam›na iflaret edilerek Mir-rih y›ld›z› kastedilir.

‹lm-i Sihir ve ‹lm-i T›ls›m (Hârût ile Mârût) Eski Bâbil’de Süryanî ve Keldanîlerle M›s›r’daki K›ptîler aras›nda çok yayg›n olanilm-i sihir ve ilm-i t›l›s›m, daha sonra Müslümanlar›n da u¤raflt›¤› ilimlerden olmufl;bu sahaya ait birtak›m eserler, Müslümanlar taraf›ndan tercüme ve telif edilmifltir.Müslümanlar›n aras›nda yay›lan bu ilimlerin tesiriyle flairler, sihir ve t›ls›ma ait bir-çok tabirleri ve ifadeleri fliirlerinde kullanm›fl; bu ilimlere ait efsane ve bât›l inanç-lara telmihen birçok mazmunlar ve teflbihler yaratm›fllard›r. Bunlar aras›nda Hârûtve Mârût adl› iki melekle Zühre y›ld›z›na ait bir efsane çok meflhurdur. Kur’an’dabu iki mele¤in Bâbil’de sihir ö¤rettikleri anlat›lmaktad›r. Bu iki melek, “biz ancakbir imtihan ve tecrübe için Allah taraf›ndan gönderildik, sak›n sihir yapmay› câizgörüp de kâfir olma!” demeden kimseye sihir ö¤retmezlerdi. Efsaneye göre melek-ler, insanlar›n iflledikleri günahlardan flikâyet etmifller. Allah “siz de onlar gibi ya-rat›lsayd›n›z, ayn› flekilde hareket ederdiniz” diyince melekler itiraz etmifl ve Alla-h›n kendilerini s›namas› için güvendikleri iki mele¤i, Hârût ve Mârût’u, temsilci ola-rak seçmifllerdir. Bâbil’de sihir ö¤rettikleri Kur’an’da zikr edilen Hârut ve Mârut’uAllah, o s›rada sihrin en yayg›n oldu¤u Bâbil’e indirmifl. Bu iki melek gündüz buflehirde kad› olarak vazife görür, gece sihirli bir dua okuyarak gökyüzüne ç›karlar-m›fl. Bir gün Zühre adl› bir kad›n kocas›ndan boflanmak için onlara müracaat et-mifl. Hârût ve Mârût ona âfl›k olmufl, onun yüzünden bafltan ç›km›fl, flarap içmifl,puta tapm›fllard›r. Nihayet Zühre bu iki mele¤in okudu¤u sihirli duay› da ustal›klaonlardan ö¤renerek gö¤e ç›km›fl. Allah onu gökyüzünde Zühre y›ld›z› yapm›fl. Hâ-rût ve Mârût’u ise Bâbil’de bir kuyuda k›yamete kadar kalmak üzere bafl afla¤› birflekilde asarak cezaland›rm›fl. Bu efsane Çengnâme’de flu flekilde anlat›lm›flt›r:

Kaçan kim Zühre çengin çenge urd›Bak›p Hârût u Mârût an› gördi

‹flitdiler çü derdüm mâ-cerâs›nOdumdan yakd›lar ‘›flkun ç›râs›n

Gidüp ‘akl› bafl›ndan kendü ö¤denBen indürdüm yire sihr ile gökten

Beni efsûn idüp ‘ilm ü hünerdenBenümle ç›kt› gö¤e Zühre yirden

Felekde flimdi kim var Zühre y›lduzBenem sâz› anun her gice gündüz



‹lm-i sihirle u¤raflanlar baz› dualar okuyarak cin ve peri davet eder, sonra ge-len peri veya cinin bir flifleye koyup kapa¤›n› kaparlarm›fl. Çengnâme’de at›n hey-bet ve azameti tasvir edilirken onu gören devin korkudan flifleye girdi¤i, Zalo¤luRüstem’in damad› Giv ile eski ‹ran kahramanlar›ndan Behmen’in de korkarak kaç-t›klar› anlat›l›r. Behmen ayn› zamanda bir cinin veya bir devin ad› oldu¤una göre,Ahmed-i Daî, “Behmen” kelimesiyle ihâm-› tenâsüp sanat› yapmaktad›r:

Kaçard› heybetümden Begmen ü GîvGirürdi korkus›ndan flîfleye dîv

(Çengnâme 1282)

‹lm-i KimyaGayesi alt›n ve gümüfl elde etmek olan ilm-i kimya, bu iki madeni elde etme¤e el-veriflli maddeleri ve madenleri bulmak için, madenlerin ve di¤er maddelerin mizaçve terkiplerini araflt›r›r. Do¤u edebiyat›nda flairler, bu ilimden ald›klar› tabirler, ö¤-rendikleri bilgiler ile gümüfl, alt›n, civa, bak›r gibi çeflitli madenlere ait hususiyet-ler etraf›nda teflbihler ve mazmunlar meydana getirerek düflünce ve duygular›n›anlat›rlar. Meselâ bir baflka maddeden alt›n elde etmek çok zor, hatta imkâns›z ol-du¤u için “kimya” ve alt›n elde etmek için kulland›klar› maddeye ad olan “iksir”kelimeleri nadir ve az olmadan kinaye olarak kullan›l›r.

Hüner cevherdür ammâ cevheri olHüner bir kîmyâdur zergeri ol

(Çengnâme 190)

Bazen sahtekârlar, gümüfle bir parça alt›n, bak›ra da az miktarda gümüfl ilâveedip onlar› alt›n ve gümüfl gibi gösterirler. Bunlar›n sahte oldu¤unu ancak alt›ndanve gümüflten anlayan kuyumcu ve kimyager bilir. Bu görüfle dayanarak, flairlerimizdaima gerçek flairi kuyumcuya veya kimyagere, fliiri de ya iksire, ya da mücevhe-re benzetmifllerdir. fiu beyitlerde sözün iyisini kötüsünden ay›ran flair, kuyumcuyabenzetilmifltir:

Velî ol kim mubass›r cevherîdürBilür sâhib-nazar ma’nî eridür

Temiz eyler ‘ayâr› g›ll u g›fldanSeçer ak altun› hâlis gümiflden


‹ksir ayn› zamanda ruh ad›yla an›l›r. Çünkü ruh gibi, latîf (soyut) olma iksirinvasf›d›r. Buna dayanarak flair, kendini iksirin elde edildi¤i tafl›n (cevherin) kayna-¤› yapar, dolay›s›yla fliiri iksir olur:

Eyitdi iy letâyif ma’deni senYüce dut himmetün olma denî sen

(Çengnâme 1385)

‹lm-i T›bÇengnâme’de ilm-i t›bba ait birçok kelime ve tâbirlere rastlan›r. Ancak bu kelime-ler ve tâbirler, çeflitli hastal›klara ve teflhislerine ait olmaktan çok derman, dârû,zehr, tiryâk, emm, flifa, s›hhat, bîmâr, sayru, tabib, timar, ödini yarmak, istifra et-mek, sinmek gibi t›pta oldu¤u kadar, halk aras›nda da çok yayg›n olarak kullan›-


lan kelime ve tâbirlerdir. Bu tip kelimelerin d›fl›nda, s›hhat için faydal› oldu¤u bi-linen, bu yüzden de ilaç olarak kullan›lan baz› maddeler, yiyecekler ve içeceklerde Çengnâme’de yer alm›flt›r. Mesela göz hastal›klar›nda kullan›lan, ayn› zamandagöze sürme olarak çekilen tûtîya, Emir Süleyman’› metheden bir beyitte her iki an-lam›na iflaret edilmek suretiyle (tevriye) flöyle geçmektedir:

Aya¤› toprag› cânlar devâs›Nazar ehli gözinün tûtîyâs›

(Çengnâme 154)

Ayn› flekilde göz hastal›klar›nda kullan›lan ve gözleri daha güzellefltirmek içingöze çekilen sürme de iki anlam›yla flu beyitte de kullan›l›r:

Mükehhal gözlerüm mahmûr u câdûBen idüm gözleri sürmelü âhû

(Çengnâme 1169)

‹lm-i Fâl, Satranç, KumarAhmed-i Daî, Çengnâme’de halk aras›nda çok yayg›n bir flekilde kullan›lan fal aç-mak, fal› aç›lmak, kutlu fal, baht, talih, saadet gibi ilm-i fal, ütmek, oynamak, girev(rehin) gibi kumara ait kelime ve tâbirleri kullan›r; satranç oyununa ait kelimelerve tâbirler etraf›nda da çeflitli sanatlar ve oyunlar yapar.

Özün ferzânedür atun sa’âdeRikâbunda yürür flehler piyâde

(Çengnâme 207)

ÇengSümercede ad› “balag” veya “balang” olan çeng, bilinen en eski musikî aletidir.Çeng, hem eski ça¤›n yeni festivalleri, Temmuz kültü hem de aflk ve bereket tan-r›ças› ile yak›n iliflki içerisindedir. Çeng yüzy›llar boyunca baz› de¤iflik durumlariçinde görülmesine ra¤men, münhas›ran aflk ve bereket tanr›ças›, bitki tanr›ças›,yeni y›l festivalleri ve kad›n musikiflinaslar ile ba¤lant›s›n› muhafaza etmifltir.

Konusu bir musiki aletinin sergüzeflti olan Çengnâme’de de Ahmed-i Daî çen-gi merkez yaparak di¤er musiki aletlerini onun etraf›nda toplam›flt›r. fiair, bir yan-dan çengin onlara üstünlü¤ünü anlat›r ve bir musikî fasl›n› tasvir ederken öte yan-dan ‹slâmiyet’ten önce de var olan bir gelene¤e uyarak bu musiki aletlerinin flekil-lerini, çeflitli hususiyetlerini, birden fazla mana tafl›yan isimlerini göz önüne alm›flve onlar›n etraf›nda, teflbihler, istiâreler ve mazmunlar yaratm›flt›r. Mesela çenginibriflim telleri ve bu tellerden ç›kan sesi dil ve lisana, e¤ri gövdesi ve bu gövdeyeba¤lanan yirmi dört ibriflim teli dolay›s›yla kendisi aya¤› ve boynuyla ba¤l›, beli ikibüklüm bir insana, at k›l›ndan perdesi ise saça benzetilmifltir.

Yigirmi dört ebrîflim k›l› varVelî her k›l›nun yüz bin dili var

(Çengnâme 592)

Figana baflladukça ol kadi ham‹fliden kimseler olurlar epsem

(Çengnâme 601)


Çeng: ‹nsan üzerindeb›rakt›¤› tesirleribak›m›ndan çenginetraf›nda çeflitli teflbihlertoplanm›flt›r. Çeng, insanlar›sesiyle coflturdu¤u,kendilerinden geçirdi¤i,büyüledi¤i için her fleyisihirle de¤ifltiren bir cad›ya,bir sihirbaza, ak›lhastalar›n›n musikîyletedavi edilebilece¤ineinanan eskilerin budüflüncesinden hareketedilerek bir ilaca, çokhüzünlü, güzel ve tatl› birsese sahip oldu¤u içinbülbüle, fleker yiyen birpapa¤ana, yanan yak›lan birpervaneye benzetilmifltir.

Ayagun bagludur boynun mukayyedBilün bügri kara saçun mu’acced

(Çengnâme 741)

Sözünden anlanur çok ilm ü ‘irfânMüselseldür saçun zülfün perîflân

(Çengnâme 743)

Mitolojik ‹lkbahar Festivalleri-H›drellezMezopotamya ve civar›nda çok eski ça¤lardan milât y›llar›na kadar, hayat›n de-vaml›l›¤›n› sa¤lamak için her y›l bitkilerin canland›¤› ve mahsul verdi¤i ilkbaharda,veya iklim bak›m›ndan iki kere mahsul al›nan yerlerde hem ilkbaharda hem son-baharda olmak üzere, dinî yeni y›l festivallerinin yap›ld›¤› bilinmektedir.

Çok gerilere giden bu törenlere ilk defa Sümer’de rastlanmaktad›r. Bereket veaflk tanr›ças› ‹nanna (Sami dilde ‹fltar) ile bitki dünyas›n›n enerji gücünü temsileden tanr› Dumuzi’nin (Sâmi dilde: Temmuz) ilkbaharda birleflmeleri sonucundaölen tabiat›n yeniden dirildi¤ine inanan Sümer halk›, tabiatta bu olay vuku bulur-ken, ona paralel olarak tap›naklarda törenlerle bu olay› kutlarlar ve böylece haya-t›n devam›n› ve ülkede refah›, bollu¤u sa¤layacaklar›na inan›rlard›. Bu gelene¤inbafllang›c› Sümer kral› Dumuzi, ‹nanna’n›n kutsal flehri Uruk’taki ‹nanna’n›n tap›-na¤› Eanna’da ‹nanna ile evlenmek suretiyle tanr›sall›k vasf›n› kazanm›flt›r. Uruk’tabafllayan bu mahalli dinî ayin daha sonraki yüzy›llarda daha yayg›n bir gelenek ha-line gelmifltir. Böylece Sümer, Akat, Bâbil, Asur krallar› tanr› Temmuz’u flah›slar›n-da canland›rarak her yeni y›l›n bafl›nda ölen ve yeniden dirilen tanr› Temmuz ola-rak tanr›ça ‹nanna ile evlenmifllerdir.

Sümer’de ilkbaharda dirilen tanr›n›n, yaz s›caklar›nda bütün tabiatla, özelliklebitki dünyas›yla birlikte öldü¤üne inan›l›rd›. Bu yüzden Sümer, Akat, Asur ve Bâ-bil krall›klar› zaman›nda Temmuz’un ölümü için yas tutulmufl ve ayinler yap›lm›fl-t›r. Bilhassa hayat›n kendi neslinde devam etmesini gerçeklefltirmek isteyen insaniçin, tabiattaki hayat›n devaml›l›¤› ile ilgili bu törenler ve onlarla ilgili inançlar, ta-fl›d›klar› büyüleyici mesajlar›ndan ötürü, zaman içinde Mezopotamya’dan baflla-yarak bütün Yak›ndo¤u’da, popüler bir inançlar ve gelenekler bütünü halindeyay›lm›flt›r.

Hristiyanl›k ve Musevilik’te benimsendi¤ini gördü¤ümüz yeni y›l, ilkbahar fes-tivalleri, Temmuz (Adonis, Attis) kültü, ayn› co¤rafi bölgelerde, yani Yak›ndo¤u’dageliflen ‹slâmiyet’in içine de bafll›ca iki kanaldan girmifltir. Daha ‹slâmiyet’in ilk ya-y›ld›¤› zamanlardan itibaren Güney Anadolu Bölgesi’nde, yani Bizans s›n›rlar›ndanbafllayarak Bizansla yak›n iliflkileri bulunan Abbasiler zaman›nda ve Selçuklular›nAnadolu’da yerleflip bir devlet kurmas›ndan sonraki XI.-XIV. Yüzy›llar aras›ndakidevrede, Müslümanlar Bizans kültür ve medeniyetiyle çok yak›ndan temasa gel-mifller ve bu temas›n etkilerinden biri olarak Temmuz kültü ve ilkbaharda yap›lanyeni y›l festivallerine ait adetler ve merasimler Hristiyanl›¤›n süzgecinden geçmifl,eski flekillerini az çok kaybetmifl olarak Müslümanlar›n hayat›nda ve kültüründeyerleflmifllerdir.

Temmuz’un temsil etti¤i bu eski inanç, yani hayat›n ebedî de¤iflim içinde ede-bîli¤i, veya devaml› ölüp dirilmenin, do¤um-ölüm zincirinin devaml›l›¤› düflüncesi‹slâmiyet’te özellikle H›z›r peygamber fleklinde müflahhaslaflm›flt›r. Böylece Tem-muz, nas›l ki Hristiyanl›kta bir yandan Hz. ‹sa, Aziz George ve Sardunya ve Sicil-ya’da gördü¤ümüz gibi Aziz John olarak de¤iflik dinî kahramanlarda kendi vas›fla-


r›n› devam ettirmiflse, öte yandan da Hristiyanl›¤›n süzgecinden geçerek, Yak›ndo-¤u’da hala yaflamakta olan Temmuz kültünden ve onunla ilgili halk aras›nda halkaras›ndaki popüler inançlardan süzülerek ‹slâmiyet’e de ölümle karfl›laflt›¤› haldebir türlü ölmeyen dinî-efsanevî kahramanlarla, hem de s›k›nt›l› zamanlarda insan-lara yard›m etmek için ans›z›n ortaya ç›kan, bitki ve su dünyas›yla ilgisi yeflillergiymesiyle, daima a¤açlar alt›nda, yeflillik yerlerde, su kenarlar›nda insanlara gö-rünmesiyle ortaya ç›kan H›z›r peygamber flekliyle varl›¤›n›n önemli karakteristikle-rini devam ettirmifltir.

T›pk› tanr›ça ‹nanna ve Temmuz ile ilgili ilkbaharda kutlanan yeni y›l festival-leri veya Hristiyanl›kta, bahara rastlayan paskalya festivali gibi bugün hâlâ Anado-lu’da Müslümanlar aras›nda H›drellez (H›z›r-‹lyas) günü, baharla ilgili bir gün ola-rak 6 May›s’ta kutlanmaktad›r. Yine Anadolu’da Alevîler aras›nda kutlanan H›z›rbayram›nda beyaz renk, un ve ekmek motifleri, koyun ve keçi kurban etme âdet-leri önemli bir yer tutmaktad›r. Bir de bu H›z›r bayram›, mutlaka yeni y›l›n bafllan-g›c›nda, flubat ay›n›n ortalar›nda kutlanmaktad›r. Bütün bu tipik özellikleri dolay›-s›yla Alevilerin kutlad›¤› H›z›r bayram›n› ve buradaki H›z›r’›n flahsiyetini yeni y›lfestivallerinde, bitki ve bereket tanr›s›na ba¤lamak mümkün görünmektedir.

H›drellez bayram› hakk›nda bildi¤iniz ritüeller nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Ahmed-i Dâî’nin Çengnâmesi’ndeki örnek beyit-

ler üzerinden Divan fliiri gelene¤inin içini dol-

duran birtak›m kavramlar›n önemini kavramak.

Divan edebiyat› ba¤lam›nda ‹slâmi gelenek veYak›ndo¤u kültürünün etkilefliminin irdelendi¤ibu ünitede, “Mani, Beyt-i Ma’mûr, Tâk-› Kisrî, El-bruz, Gûl/Gûlyabanî, Periler Yebruhussanem,Pervane, Kozmografya, ‹lm-i nücûm, ‹lm-i sihir,‹lm-i sihir ve ‹lm-i t›ls›m (Hârût ile Mârût), ‹lm-iKimya, ‹lm-i T›b, ‹lm-i Fâl, Satranç- Kumar, Çeng,Mitolojik ‹lkbahar Festivalleri-H›drellez” gibi bafl-l›klar çerçevesinde, Yak›ndo¤u medeniyetlerineait efsanelerin ve timsallerin ‹slâmi edebiyat ge-lene¤inde nas›l dönüflerek flekillendi¤i ortaya ko-nulmaya çal›fl›lm›flt›r.

‹slâmi edebiyatta ve Divan fliiri gelene¤inde Ma-

ni’nin nas›l temsil edildi¤ini kavramak.

Klâsik ‹ran edebiyat› ve Divan edebiyat›n›n efsa-neleri aras›na meflhur efsanevî nakkafl Mani degirmifltir. Zerdüflt dininin rahiplerinin nüfuzunuetkisiz b›rakan Mani, kendi dinini ‹ran’›n içindeve d›fl›nda yaymay› baflarm›flt›r. Yaymaya çal›flt›-¤› dini, M›s›r, Suriye, Güney Arabistan, Kuzey Af-rika, Anadolu’ya Dalmaçya ve ‹spanya’ya; do¤u-da ise Horasan, Orta Asya bozk›r›na ve Çin’e ka-dar uzanm›flt›r. Bilhassa Çin’de ve Türkistan’dabüyük kabul görmesi ve bu ülkelerde edebiyat,süsleme ve minyatür sanat›nda Mani dininin de-rin etkiler b›rakmas› sonucunda Mani, Çinli nak-kafl olarak ‹slâm edebiyat›nda yer alm›flt›r. Divanedebiyat›nda flairler Mani’yi, Çin ülkesi, büt-i Çî-nî, nakfl, münakkafl gibi kelimelerle birlikte sev-gilinin güzelli¤i ile veya nakkafll›k sanat›yla ilgiliyerlerde zikretmifllerdir.

Gûl ve Gûlyabanilerin Divan fliiri gelene¤inde

temsillerini ö¤renerek Yak›ndo¤u mitolojisindeki

temsilleri aras›ndaki iliflkiyi sorgulayacak.

fieytan gibi cin taifesine mensub olan gûl de çir-kin ve korkunç görünüflün ve kötülü¤ün sembo-lüdür. Sümer mitolojisinde Galla ad›yla an›lan vetanr›ça ‹nanna’y› yeralt› dünyas›ndan geri gelir-ken takip eden ve tanr› Temmuz’u yeralt› dünya-s›na zorla sürükleyerek indiren korkunç görü-nüfllü kötü ruhlar ile ‹slâm kültüründeki gûllerinaras›nda kelime benzerli¤inin ötesinde bir iliflkibulundu¤u düflünülebilir.

Divan fliiri gelene¤inde önemli bir yerde duran

fiem ü Pervane mesnevisindeki alegorik anlat›-

m›n mitolojik kökenlerini kavrayacak.

fiem’ü Pervâne hikâyesinde ebedî hayat olan ›fl›kile asl› ölüm olan karanl›k çarp›flmaktad›r. Hikâ-yenin sonunda ›fl›k muzaffer olacakt›r. Böylecefiem’ ü Pervane hikâyesindeki ›fl›k ile karanl›¤›hikâyedeki ayr›nt›lar›ndan s›y›r›p ç›plak görü-nümleriyle yakalad›¤›m›z zaman, onlar› art›k ko-layl›kla Maniheist görüflteki yarat›l›fl mitolojisineba¤layabiliriz. Çünkü gnostik görüfllerin içinde,özellikle Mani dininde ve Mandeizmde karanl›kile ayd›nl›k ve onlar›n aras›ndaki savafl büyük birönem tafl›maktad›r. Maniheist yarat›l›fl mitine gö-re, Ifl›k tanr›dan varl›k bulan ilk ›fl›k Âdem (no-us), karanl›k güçler ve devlerle yapt›klar› savaflsonunda onlar› öldürüp derilerini yüzüp gökyü-zünü onlar›n derisinden meydana getirmifltir. Budevlerin ba¤›rsaklar›ndan dünya topra¤›n› ve ke-miklerinden ise da¤lar› meydana getirmifltir. Buifadenin bir paraleli, as›llar› Sümer devrine kadaruzanmakla beraber, bugün elde sadece Yeni-Ba-bil devrine ait bir versiyonu ile Asurca bir versi-yonu bulunan Enuma Elifl diye adland›r›lan eneski yarat›l›fl efsanesinde bulunmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


‹lm-i sihir ve ‹lm-i t›ls›ma dair inançlar›n Yak›n-

do¤u mitolojisindeki kullan›mlar›n› kavrayacak.

Eski Bâbil’de Süryanî ve Keldanîlerle M›s›r’dakiK›ptîler aras›nda çok yayg›n olan ilm-i sihir veilm-i t›l›s›m, daha sonra Müslümanlar›n da u¤rafl-t›¤› ilimlerden olmufl; bu sahaya ait birtak›m eser-ler, Müslümanlar taraf›ndan tercüme ve telif edil-mifltir. Müslümanlar›n aras›nda yay›lan bu ilimle-rin tesiriyle flairler, sihir ve t›ls›ma ait birçok ta-birleri ve ifadeleri fliirlerinde kullanm›fl; bu ilim-lere ait efsane ve bât›l inançlara telmihen birçokmazmunlar ve teflbihler yaratm›fllard›r.

Yak›ndo¤u mitolojisindeki ‹lkbahar Festivalleri

ve H›drellez aras›ndaki iliflkiyi kavrayacak.

Mezopotamya ve civar›nda çok eski ça¤lardanmilât y›llar›na kadar, hayat›n devaml›l›¤›n› sa¤la-mak için her y›l bitkilerin canland›¤› ve mahsulverdi¤i ilkbaharda veya iklim bak›m›ndan iki ke-re mahsul al›nan yerlerde hem ilkbaharda hemsonbaharda olmak üzere, dinî yeni y›l festivalle-rinin yap›ld›¤› bilinmektedir.Çok gerilere giden bu törenlere ilk defa Sümer’derastlanmaktad›r. Bereket ve aflk tanr›ças› ‹nanna(Sami dilde ‹fltar) ile bitki dünyas›n›n enerji gü-cünü temsil eden tanr› Dumuzi’nin (Sâmi dilde:Temmuz) ilkbaharda birleflmeleri sonucundaölen tabiat›n yeniden dirildi¤ine inanan Sümerhalk›, tabiatta bu olay vuku bulurken, ona para-lel olarak tap›naklarda törenlerle bu olay› kutlar-lar ve böylece hayat›n devam›n› ve ülkede refa-h›, bollu¤u sa¤layacaklar›na inan›rlard›.Hristiyanl›k ve Musevilik’te benimsendi¤ini gör-dü¤ümüz yeni y›l, ilkbahar festivalleri, Temmuz(Adonis, Attis) kültü, ayn› co¤rafi bölgelerde, ya-ni Yak›ndo¤u’da geliflen ‹slâmiyet’in içine de bafl-l›ca iki kanaldan girmifltir. Daha ‹slâmiyet’in ilkyay›ld›¤› zamanlardan itibaren Güney AnadoluBölgesi’nde, yani Bizans s›n›rlar›ndan bafllayarakBizansla yak›n iliflkileri bulunan Abbasiler zama-n›nda ve Selçuklular›n Anadolu’da yerleflip birdevlet kurmas›ndan sonraki XI.-XIV. Yüzy›llararas›ndaki devrede, Müslümanlar Bizans kültürve medeniyetiyle çok yak›ndan temasa gelmifllerve bu temas›n etkilerinden biri olarak Temmuzkültü ve ilkbaharda yap›lan yeni y›l festivallerineait adetler ve merasimler Hristiyanl›¤›n süzgecin-den geçmifl, eski flekillerini az çok kaybetmifl ola-rak Müslümanlar›n hayat›nda ve kültüründe yer-leflmifllerdir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Mani’nin resim mecmuas›-na verilen isimlerden de¤ildir?

a. Ertengb. Câvidân c. Erjengd. Engelyûne. Nigâr

2. Simurg’un yuvas›n›n hangi da¤da oldu¤u düflünül-mektedir?

a. A¤r› Da¤›b. Elma Da¤›c. Keflifl Da¤›d. Tendürek Da¤›e. Elbruz Da¤›

3. ‹rem Ba¤›, afla¤›da yer alan hangi hükümdar taraf›n-dan yapt›r›lm›flt›r?

a. Gazneli Mahmudb. Alaaddin Keykubadc. Sultan Sencerd. fieddade. Melikflah

4. Divan flairleri, kimya ilmi ba¤lam›nda afla¤›da yeralan maddelerin hangisinden teflbih ve mazmun olufl-

turmam›fllard›r?

a. Gümüflb. Alt›nc. Kobalt d. Civae. Bak›r

5. fiem ü Pervâne mesnevisinin alegorik anlat›s›, afla¤›-da yer alan hangi unsurlar üzerinden verilmifltir?

a. Mum ile kelebekb. K›fl ile Yazc. Gül ile bülbüld. Ölüm ile hayate. Karga ve Papa¤an

6. ‹slâm dünyas›nda sufiler ve sanatç›lar Allah’›n nu-rundan bir nûr olan insan ruhunu afla¤›dakilerden han-gisiyle sembolize etmifllerdir?

a. Gülb. Bülbül c. Sud. Mum e. Kelebek

7. Divan fliirinde Zühre, afla¤›da yer kavramlardan han-gisiyle iliflkilendirilemez?

a. Çengb. Sâzendec. Mus›kîd. ‹flrete. Gurbet

8. Divan fliiri gelene¤i ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤in-de, Mirrih afla¤›dakilerden hangisini temsil etmektedir?

a. Kaderb. Hayatc. Ölümsüzlükd. Kahramanl›ke. Aflk

9. Divan edebiyat› gelene¤i ba¤lam›nda de¤erlendiril-di¤inde afla¤›da yer alan kavramlar›n hangisi di¤erleriy-le ilintili de¤ildir?

a. Çemflîdb. Hârûtc. Mârûtd. Zühree. Çah-› Bâbil

10. Divan edebiyat›ndaki temsilleri ba¤lam›nda, afla¤›-da yer alan kavramlar›n hangisi ilm-i t›b’a ait tâbirler-den de¤ildir?

a. Dârûb. Zehrc. Dârd. Tiryâke. Timar



Üç günlük H›z›r orucu bafllad›¤›nda bütün köy vakurbir sessizli¤e büründü. Matemli bir açl›kt› onlar›nki.Nefsini terbiye etmenin ötesinde, evrene ba¤›fllanmay›yakaran, kötülüklerden uzak durmay› ve mümkünseuzak kalmay› sa¤layan bir oruç. Heyecanla H›z›r’› bek-liyordu herkes. Sokak kap›lar› yar› aç›k, ocaktaki atefldaima diri tutuluyordu. Hangi eve ad›m atsa oraya be-reket kataca¤› için H›z›r’›n ziyaretini çok önemsiyorlar-d›. Günbat›m›nda güneflle vedalaflt›ktan sonra usulcasofraya oturuyor, a¤›zlar›na bir lokma et koymaks›z›nsadece ayran ve ekmekle aç›yorlard› oruçlar›n›. Kimsesu içmiyordu da. Özellikle evlenme ça¤›na gelen k›z-lar, üç günlük susuzlu¤un sonunda H›z›r’dan bir rüyadiliyorlard›. Her kim ki rüyas›na girip kendisine su ve-rirse o kifli evlenece¤i erkek olacakt›. Köydeki bütünkad›nlar kocalar›yla susuzluktan kavrulduklar› uykular-da tan›flm›flt›.

Kaynak: Sema Kaygusuz, Yüzünde Bir Yer.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mani” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elbruz” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹rem Ba¤›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lm-i Kimya” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pervane” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pervane” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lm-i kimya” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lm-i kimya, ‹lm-i Zic” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lm-i Sihir- Hârût ve Mârût”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lm-i T›b” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Mekke’deki, içinde Kâ’be’nin de bulundu¤u mabede,Mescid-i Haram denir. Miraç gecesinde Hz. MuhammedMescid-i Haram’dan Mescid-i Aksa’ya gitmifl, oradan dagö¤e yükselmifltir.

S›ra Sizde 2

Divan edebiyat›nda, alegorik anlat›m içeren mesnevler-den baz›lar› flunlard›r: Mihr ü Mah, Mihr ü Vefa, Beng üBade, Gül ü Bülbül, Hüsn ü Dil, Hüma vü Hümayûn.

S›ra Sizde 3

Dünyay›, iç içe geçmifl so¤an zar› fleklinde dokuz felekçevreler. Bunlardan yedi tanesi, yedi gezegenin (Ay,Utarit, Zühre, Günefl, Merih, Müflteri Zühal) fele¤idir.Sekizinci felek sabit y›ld›zlar ve burçlar fele¤idir. Doku-zuncu katta, cisimden ar›nm›fl olan ve bütün feleklerisaran en yüksek felek, atlas fele¤i bulunur. Atlas fele¤i,yirmi dört saatte bir devrini tamamlar. Bu devir, do¤u-dan bat›ya olup di¤er felekleri de döndürür. Di¤er fe-leklerin iki türlü dönüflü vard›r. Biri, atlas fele¤i gibi do-¤udan bat›ya, di¤eri de bunun tam tersinedir. Atlas fe-le¤i dönerken di¤er felekleri de kendi yönünde dön-meye zorlar. Bu dönüfl büyük bir özellik tafl›r. Kendidönüflü d›fl›nda baflka yöne dönmeye zorlanan sekiz fe-lek, insanlar›n talihleri, refah ve mutluluklar› üzerindede¤iflken ve aksi durumlar ortaya koyar. ‹flte feleklerüzerine flikâyet etmenin sebebi budur.

S›ra Sizde 4

5 May›s günü temizlik yap›p yiyecek ve içecek haz›rlamagibi ifllerle bafllayan h›drellezle ilgili bütün merasimleri,âdet ve gelenekleri dört grupta toplamak mümkündür:1. fiifa ve sa¤l›k talebine yönelik olanlar.2. U¤ura, bereket ve bolluk talebine yönelik olanlar.3. Mal mülk, mevki ve servet talebine yönelik olanlar.4. K›smet ve talih açmaya yönelik olanlar.Meselâ h›drellez günü k›r çiçeklerinin kaynat›larak su-yundan içilmesinin hastal›klara flifa verece¤i, h›drellezgecesi bütün sulara nur ya¤aca¤›ndan o gece suya gir-menin her türlü hastal›¤a karfl› ba¤›fl›kl›k sa¤layaca¤›inanc› birinci gruba örnek gösterilebilir. Genellikle h›d-rellez gecesi H›z›r’›n yeryüzünde dolaflt›¤› ve dokundu-¤u fleylere bereket getirdi¤i inanc› çok yayg›n oldu¤un-dan o gece evlerdeki yiyecek ve içeceklerin a¤z›n›naç›k b›rak›lmas›, dileklerin bir kâ¤›da yaz›larak gül a¤aç-lar›n›n dibine konulmas› vb. fleyler ikinci grubu teflkileden uygulamalara örnek say›labilir.

Kaygusuz, Sema (2009). Yüzünde Bir Yer, ‹stanbul:Do¤an Kitap.

Macit, Muhsin (2004). “Mesneviler”, Türk Edebiyat›

Tarihi, Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Pala, ‹skender (2003). Ansiklopedik Divan fiiiri

Sözlü¤ü, ‹stanbul: LM Yay›nc›l›k.Tekin, Gönül Alpay (2004). “Yak›ndo¤u Mitolojisinde

Kartal ve Günefl”. Journal of Turkish Studies:

Günay Kut Arma¤an› IV, Harvard.Tekin, Gönül Alpay (Haz.) (1991). fiem ü Pervâne,

Harvard: Harvard Üniversitesi Yak›n Do¤u Dillerive Edebiyatlar› Bölümü.

“Çengnâme” Maddesi, Diyanet ‹flleri Vakf› ‹slâm

Ansiklopedisi.“H›drellez” Maddesi, Diyanet ‹flleri Vakf› ‹slâm

Ansiklopedisi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türk Edebiyat›nda Yunan mitolojisine ilginin nas›l bafllad›¤›n› aç›klayabilecek;Türk mitolojisine ilgiyi haz›rlayan etkenleri aç›klayabilecek;“Nev-Yunâlîlik” aray›fl› ile Millî Edebiyat Hareketi’nin mitolojiye yaklafl›m›n-daki farklar› ay›rt edebilecek;Cumhuriyet Dönemi Edebiyat›’nda mitoloji ilgisinin haz›rlad›¤› Hümanizmmerkezli söylemleri karfl›laflt›rabilecek;1950’lerde mitolojinin Varoluflçu bir dikkatle yorumland›¤›n› saptayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Mitoloji• Yunan Mitolojisi• Türk Mitolojisi• Hümanizm• Nev-Yunânîlik• Millî Edebiyat

• Türkçülük• Anadolu Hümanizmi• Mavi Anadolu• Varoluflçuluk• Modern Türk fiiiri• Türk Roman›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N

N

Türk Edebiyat›n›n

Mitolojik Kaynaklar›

• TANZ‹MAT DÖNEM‹EDEB‹YATI’NDA ÇEV‹R‹ FAAL‹YET‹VE M‹TOLOJ‹ ‹LG‹S‹

• SERVET-‹ FÜNÛN EDEB‹YATI VEM‹TOLOJ‹

• NEV-YUNÂNÎL‹K VEYA BAHR-‹SAFÎD HAVZASI’NI ARAYIfi

• M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹ VETÜRK M‹TOLOJ‹S‹

• CUMHUR‹YET DÖNEM‹EDEB‹YATI’NDA M‹TOLOJ‹YEBA⁄LI ARAYIfiLAR

Modern Türk

Edebiyat›nda Mitoloji


TANZ‹MAT DÖNEM‹ EDEB‹YATI’NDA ÇEV‹R‹ FAAL‹YET‹ VE M‹TOLOJ‹ ‹LG‹S‹Kendine has referanslar›yla divan fliiri, bütünlüklü bir dünyan›n, baflka bir deyifllebir zihniyetin ürünüdür. Bu bütünlük içinde mitoloji de vard›r elbette; ama bu mi-toloji, kayna¤›n› büyük oranda Firdevsî’nin fiehnâme’sinden al›r (Levend 1984,Tökel 2000). Yunan destanlar› ‹lyada ile Odysseia’dan esintiler bulunmakla bir-likte fiehnâme, Do¤u’nun metnidir ve Fars kültürünü ihya etmek amac›yla yaz›l-m›flt›r. Divan fliirinin dünyas›n› kuran zihniyet, Tanzimat Dönemi Edebiyat›’nda ye-ni bir ufkun fark edilmesi sonucu bütünüyle da¤›lmasa da parçalanm›fl ve düflün-ce dünyas›nda “ikileflme” denilen bir durum ortaya ç›km›flt›r. “De¤erler” dünyas›y-la Do¤u’ya, “teknik”e iliflkin araçlar›n edinilmesi yönünden Bat›’ya ba¤l› kalmay›amaçlayan yeni anlay›fl›, Bat›’dan yap›lan çeviriler önemli ölçüde belirlemifl veyönlendirmifltir.

Osmanl› münevverinin bir dünyadan baflka bir dünyaya geçme iste¤inde, An-tik Yunan tarihi ve mitolojisine duyulan merak, önemli bir göstergedir. Bu, sadeceOsmanl› münevverine özgü bir durum da de¤ildir. Avrupa’da da Antik Yunan’a veYunan destanlar› üzerinden mitolojiye karfl› büyük bir ilgi gösterilmifl; bu ilgi, Av-rupa düflüncesinde ve edebiyat›nda yenileyici bir hamle etkisi yaratm›flt›r. Avrupa-l› entelektüelin de, Osmanl› münevverinin de Yunan destanlar› ‹lyada ile Ody-sseia ilgisini, Hümanist felsefe ve “evrensellik” düflüncesinin yönlendirdi¤i söyle-nebilir. Avrupa için yarat›c› bir hamle de¤eri tafl›yan Rönesans, Antik Yunan’›n de-¤erlerini, skolastik zihniyetin afl›lmas› sürecinde, an›lan destanlarla günceller. Os-manl› Devleti, Tanzimat (1839) ve Islahat fermanlar›yla (1856) gelece¤ini Avru-pa’da görmeye bafllad›¤› süreçte, Antik Yunan felsefesine aflina olan Osmanl› mü-nevveri de ilk kurgusal metin çevirisi ile Avrupa’n›n kayna¤›na do¤ru yola ç›kar.

Fénelon’un 1699’da yay›mlanan Télémaque adl› kitab›n› Yusuf Kâmil Pafla1859’da Türkçeye çevirir. 1862’de Tercüme-i Telemak ad›yla yay›mlanan ve alt›ay içinde ikinci bask›s› yap›lan kitap, 1877’ye kadar dört kez daha bas›l›r. Gördü-¤ü ilgi üzerine kitab›n farkl› çevirileri ç›kar; ayr›ca Mehmed Sad›k Efendi, Tanzir-i Telemak adl› kitab›yla Fénelon’un eserinin yerli ve ‹slamî bir sürümünü olufltu-rur. Fénelon kitab›n›n konusunu Homeros’un Odysseia’s›ndan alm›flt›r. Kitapta,Odysseia’n›n önemli figürlerinden Odysseus’un o¤lu Telemakhos’un babas›n› bul-mak üzere ç›kt›¤› yolculuktaki maceralar› anlat›l›rken pagan kültürünün çoktanr›l›dünyas›yla karfl›lafl›l›r. Télémaque’› Türkçeye çeviren Yusuf Kâmil Pafla, bu dün-

Modern Türk Edebiyat›nda Mitoloji

Hümanizm: ‹nsan›düflüncenin merkezinekoyan, onun özünükavramaya yönelen ve insanîözü aç›¤a ç›kararak bireyselve toplumsal bilinceyerlefltirmek isteyen birdüflünce ak›m›d›r.

yay› yaflad›¤› toplumun de¤erlerine göre düzenlemifl; “Yunan mitolojisindeki çok-tanr›l› yap›y› yans›tan bölümleri ç›karm›fl, mitolojik kiflileri tanr› ya da tanr›ça ola-rak de¤il peri olarak göstermifltir” (Gökalp Alpaslan 2007: 13). Pafla’n›n bu tasar-ruflar›, eserin asl›na sad›k kal›nmad›¤› ve Osmanl›laflt›r›ld›¤› elefltirilerini haz›rla-m›flt›r. Getirilen elefltiriler bir tarafa, Tercüme-i Telemak, Osmanl› münevverindeYunan mitolojisine karfl› yo¤un bir ilgi uyand›rm›fl; “ihtiva etti¤i ahlâkî umdelerle[ilkelerle], bizim için yeni olan hayal sistemiyle ve tafl›d›¤› Yunanî masal unsuruy-la uzun zaman -bilhassa Nâm›k Kemal-Ekrem nesline- tesir” etmifltir (Tanp›nar2009: 144).

Tanzimat Dönemi Edebiyat›’n›n ilk nesli içinde de¤erlendirilen Nâm›k Kemal,Celâleddin Harzemflah (1888) adl› tiyatro eserine yazd›¤› “Mukaddime-i Ce-lâl”de, divan fliirinin “güzel”iyle bir bak›ma dalga geçerken sadece bir mazmunade¤il, bir dünya görüflüne ve estetik zevke de karfl› ç›kar (Nam›k Kemal 1975). Bu-nunla birlikte fliir, roman veya piyeslerinde Yunan mitolojisinden herhangi bir izerastlanmaz. Ama onun “Mukaddime-i Celâl”de ileri sürdü¤ü görüfllerle açt›¤› yol,edebiyatta bir dünyadan vazgeçerek yeni bir estetik ve bunun biçimlendirdi¤i gü-zeller arayanlar taraf›ndan geniflletilip Yunan mitolojisine ç›kar›l›r. Bu süreçte fieh-nâme kaynakl› mitolojinin art›k Osmanl› münevverine yetmedi¤ini gösteren baz›çeviri kitaplar yay›mlan›r. Çeviri faaliyetinde edebî bir yönelifli haz›rlayacak dikkat-ten çok, Yunan ve Latin flairlerinin “hakîm” (bilge) taraf›na dikkat çekilir ve onlar,düflünce adam› olarak öne ç›kar›l›r.

Tanzimat Dönemi’nde mitolojiyle ilgili çevirileri yönlendiren belli bafll› etkenler nelerdir?

1890’da, fiemseddin Sâmi’nin Yunan ve Roma mitolojilerini geniflçe tan›tt›¤› Esâ-tîr adl› kitab›, 1894’te Nâbizâde Nâz›m’›n yirmi dört sayfal›k Esâtîr adl› risalesi ya-y›mlan›r. Yunan ve Roma mitolojilerinin temel kaynaklar›ndan biri durumundaki ‹l-yada, 1890’da ölen Sadullah Râmi Pafla taraf›ndan on beyti aruz ölçüsüyle manzum,elli sayfaya yak›n› da düzyaz› olarak Türkçeye çevrilmifltir (Yücel 1989: 297). Paflahayattayken yay›mlan›p yay›mlanmad›¤› tespit edilemeyen bu çeviri bir kenarda tu-tularsa Selanikli Hilmi’nin 1900’de yay›mlanan ‹lyas Yâhud fiâir-i fiehîr Omiros’u,‹lyada’n›n Yunancadan ilk çevirisi olmak bak›m›ndan öne ç›kar (Toker 2008: 7).

Tanzimat döneminde Yunan ve Latin mitolojisine iliflkin çevirilerle telif yaz›lar hakk›ndadaha genifl bilgiye, http://www.ege-edebiyat.org/docs/582.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.

Yunan ve Latin mitolojisini tan›tan çeviriler, “klasikler tart›flmas›”n›n do¤mas›n›haz›rlar. Ahmet Mithat Efendi, 27 Mart-31 Mart 1890 tarihlerinde Tercüman-› Ha-kîkat gazetesinde ç›kan “Mitoloji ve fiiir” ile “Tekrar Mitoloji ve fiiir” bafll›kl› yaz›-lar›nda Yunan, Hint ve ‹ran mitolojilerinden söz açarak “klasik” kelimesi üzerindedurur. Kelimenin kökenine ve kullan›m alan›na iliflkin aç›klamalarda bulunan Ah-met Mithat Efendi, sorunu edebiyatç›lar›m›z›n dikkatine sunmufl olsa da ileri sür-dü¤ü görüfller herhangi bir yank› bulmaz. Bu yaz›lar›n yay›mlanmas›n›n üzerindenyedi y›l geçtikten sonra 5 Eylül 1897 tarihli Tercüman-› Hakîkat gazetesinde ç›kan“‹krâm-› Aklâm” bafll›kl› yaz›s›nda, yeni edebiyat›n as›l kaynaklar›n›n neler olmas›gerekti¤i üzerinde durarak, Avrupa klasiklerinin önemini belirtip bunlar›n dilimizeçevrilmeleri gerekti¤ini vurgular. Bu yaz›n›n atefllemesiyle bafllayan “klasikler tar-t›flmas›”, edebiyatta ve özellikle fliirde mitolojiye ba¤l› kaynaklanma sorununun ir-delenmesinde tahrik edici olur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ahmet Mithat Efendi’nin ileri sürdü¤ü görüfller, baz› yazarlar taraf›ndan des-teklenirken; baflta Cenap fiahabettin olmak üzere muhalifler taraf›ndan da sert birbiçimde elefltirilir. “‹krâm-› Aklâm”daki iddialar; Ahmet Cevdet, Cenap fiahabettin,Necip As›m, ‹smail Avni, Hüseyin Danifl, Ahmet Rasim ve Sait Bey taraf›ndan ya-z›lan yaz›larla de¤erlendirilir. Cenap fiahabettin ile Sait Bey, Ahmet Mithat Efen-di’nin ileri sürdü¤ü görüflleri fliddetle elefltirirken Hüseyin Danifl ›l›ml› bir yakla-fl›mda bulunur. Cenap fiahabettin, edebiyat›m›zda klasik döneme ihtiyaç duyul-mad›¤›n› belirtip Bat› klasiklerini çevirme önerisinin sürece müdahale etmek an-lam›na gelece¤ini ileri sürer. Sait Bey, Avrupa edebiyat›ndan yararlanmak için kla-siklere gitmeye gerek olmad›¤›n›, Avrupa’n›n flu an içinde bulundu¤u noktadanbafllanarak izlenmesi gerekti¤ini savunur. Hüseyin Danifl, klasiklerin ortaya ç›kt›-¤› dönemlere dikkat çekerek Yunan ve Latin kaynaklar›n› anar; bununla birlikte,“klasik” sözcü¤ünün sadece Yunan eserleri için kullan›lmamas› gerekti¤ini vurgu-lar. Karfl›l›kl› yaz›larla üç ay kadar süren klasikler tart›flmas›; “klasiklerin de¤eri,çevirilerine duyulan ihtiyaç, bizde klasik dönem bulunup bulunmad›¤›, klasikleriçeviride karfl›lafl›labilecek güçlükler ve çözüm yollar› noktalar›nda yo¤unlafl”›r(Kaplan 1998: 12).

Yunan ve Latin mitolojisinin yönlendirmesiyle ortaya ç›kan “klasikler tart›flmas›”yla ilgiliayr›nt›l› bilgiyi, Klâsikler Tart›flmas›-Bafllang›ç Dönemi (Doç. Dr. Ramazan Kaplan, Anka-ra: Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›, 1998) adl› kitaptan edinebilirsiniz.

Tanzimat Dönemi Edebiyat›’nda çeviri faaliyeti ile iliflki kurulan mitoloji, birkaçeserle s›n›rl› kalmakla birlikte kurgusal metinlere de girmifltir. Yaz›lar›yla Yunan veLatin mitolojisine karfl› ilginin s›cak kalmas›n› sa¤lad›¤› gibi “klasikler tart›flmas›”n›da bafllatan Ahmet Mithat Efendi, iki roman›nda bu mitolojilerden yararlanm›flt›r.Ahmed Metin ve fiirzad’da (1892), roman kahraman› Ahmed Metin arac›l›¤›ylamitoloji hakk›nda baz› görüfller ileri sürer. Mitolojiyi “kocakar› masal›” olarak gör-memek gerekti¤ini, Eski Yunan›n ve Romal›lar›n mitoslara gerçekmifl gibi ba¤lan-d›klar›n›, sadece Bat›l›lar›n de¤il Arap’›n, Acem’in, Hindû’nun, Türk’ün, Tatar’›n damitolojileri bulundu¤unu, bununla birlikte Müslüman kavimlerin “hakikat yolu”nubulduktan sonra mitolojilerini unuttuklar›n› ama Avrupal›lar›n H›ristiyan olduktansonra da aziz ve azizelere mitolojik özellikler atfederek Yunan ve Latin mitolojile-rini yaflatt›klar›n› söyler.

Ahmet Mithat Efendi, Ahmed Metin ve fiirzad’da düflünce fleklinde dikkatçekti¤i Yunan ve Latin mitolojisini, Taaffüf (1897) adl› roman›nda kurgusal bir un-sur olarak kullan›r. Anlat›c›, roman›n kahramanlar›ndan Sâniha Han›m’›n çal›flmaodas›ndaki flöminenin iki taraf›na konulmufl “halis beyaz mermer”den iki heykeledikkati çeker. Alafranga göstergesi olarak iflaret edilen bu heykellerden biri, güzel-lik ve sevda sembolü “Venüs”; di¤eri de güzel sanatlar, ak›l ve bilgelik sembolü“Minerva”d›r. Ahmet Mithat’›n Latin mitolojisindeki adlar›yla and›¤› bu tanr›çalar›nYunan mitolojisindeki adlar› Aphrodite ve Athena’d›r. Romandaki baz› benzetme-leri Yunan ve Latin mitolojileri üzerinden kuran Ahmet Mithat, “aflüfte” dedi¤i Ve-nüs’ü, üç y›ll›k evli Sâniha Han›m’› yoldan ç›karacak bir güç olarak sunar. Yazar,onun güzellik ve sevda tanr›ças› de¤il, “flehvet” uyand›r›c› özelli¤i bulunan kötü-cül bir tanr›ça oldu¤unu vurgular.

Taaffüf’ün “Venüs ve Minerva” bafll›kl› bölümünde, anlat›c›, Antik Yunan tari-hinin mitoloji üzerinden yaz›ld›¤›n› belirttikten sonra Sâniha Han›m’›n çal›flma oda-s›na Venüs ve Minerva heykellerinin konulmas›ndaki nedeni belirginlefltirmek için

21910. Ünite - Modern Türk Edebiyat ›nda Mito lo j i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



romana mitoloji hakk›nda bir “makale” koyar. Sâniha Han›m’›n efli Râsih Efendi’nina¤z›ndan aktar›lan bu “makale”de, Venüs ve Minerva’n›n soya¤ac› ç›kar›l›r ve buiki tanr›ça karfl›laflt›r›larak Sâniha’n›n bunal›mdan ç›kmas› için yol gösterilmifl olur.Eflinin arkadafl› Tosun Bey’in ›srarl› aflk mektuplar›n› durdurmak ve bunlar› kendi-sini zorlamamas›n› bildirmek üzere cevaplayan Sâniha Han›m, bu hareketini yol-dan ç›kart›c›, ayart›c› Venüs’ün yönlendirdi¤ini fark eder. Oysa böyle bir durumda-roman›n ad›n›n da iflaret etti¤i gibi- iffetini koruyan birinin mektuplara kesinliklekarfl›l›k vermemesi gerekti¤ini, böylece bilge ve ebedi bâkire Minerva’n›n yolununtutulabilece¤ini anlar. Bunu anlad›¤› zaman da kocas›na “Râsihim ben sana âfl›-k›m!” diyerek sar›l›r. Mitolojiyle ba¤ kurulmas›n› sa¤layan Venüs ve Minerva hey-keli, roman›n kurgusunda önemli bir ifllev üstlendi¤i kadar verilmek istenen mesajiçin de do¤rudan araç olarak kullan›lm›flt›r. Makaleden hisse denilebilecek aç›kla-ma, “‹flte efendim, Venüs ile Minerva’n›n mukayesesi flundan ibarettir. Kad›n k›sm›as›l Minerva füyuzat›yla [iyilikleriyle] mütefeyyiz olmal› [donanmal›]. Venüs’ü ken-di yan›na u¤ratmamal›.” (Ahmet Midhat Efendi 2000: 107) cümleleriyle verilmifltir.

Tanzimat Dönemi Edebiyat›’n›n ikinci neslinden olan Abdülhak Hâmid [Tar-han], fliirlerinde ve tiyatro eserlerinde Yunan ve Latin mitolojileriyle birlikte Asurmitolojisine de ilgi göstermifltir. Bu ilgi; farkl› mitolojiler gözetilerek “ilah” ve “ila-he” sözcüklerinin kullan›lmas›, ilah ve ilahelerin özel isimlerinin belirtilmesi ve Yu-nan ve Latin mitolojilerindeki baz› yer adlar›n›n an›lmas›yla belirginleflir (Enginün1992). Abdülhak Hâmid, mitolojiyle kurdu¤u iliflkide, Ahmet Mithat Efendi’nin Ta-affüf’ünde oldu¤u gibi, derinleflip mitolojik göndermelerini kurgusal bir ifllev gö-zeterek kullanmaz; farkl› mitolojilerden seçti¤i figürleri, fliirlerinin ve tiyatro eser-lerinin dünyas›n› zenginlefltiren egzotik birer malzeme olarak de¤erlendirir.

SERVET-‹ FÜNÛN EDEB‹YATI VE M‹TOLOJ‹1860’lardan itibaren çevrilerle ilgi uyand›ran, edebiyat tarihlerine “klasikler tart›fl-mas›” diye geçen yaz›larla ilginin güncel kalmas›n› sa¤layan ve s›n›rl› da olsa1890’larda yay›mlanan edebi metinlerle bir kaynak olarak de¤erlendirilmek iste-nen Yunan mitolojisi, Avrupaî ve yeni bir edebiyat›n kaynaklanabilece¤i bir vahaolarak Osmanl› münevverinin zihnine yerleflir. Servet-i Fünûn flair ve yazarlar›, es-tetik ve edebiyatla ilgili görüfllerinde, Eski Yunan ve Roma flairlerini de gözetirler.“Deha” konusunu esteti¤e iliflkin bir sorun olarak irdeleyen Hüseyin Câhid (Yal-ç›n), öncelikle Yunan ve Roma flairlerinin “deha”y› nas›l alg›lad›klar›n› belirtir.“Taklit” bafll›kl› yaz›s›nda, Roma edebiyat›n›n Yunan edebiyat›n› taklit etti¤ini; amataklit edenlerin “benzerlerinden daha afla¤› eser yaratmad›klar›n›” söyler. “Âsâr-›San’at Nas›l Husûle Gelir-Emsile-i Tarihçe” bafll›kl› yaz›s›nda da, Eski Yunan sana-t›n›n “millî hayat›” ifade yönündeki örneklerini, heykelt›rafll›k ile Homeros’un fliir-lerinden gösterir. Halit Ziya (Uflakl›gil) da, 1307 (1891)’de yay›mlanan Hikâye ad-l› kitab›nda “realist bir edebiyat›n kaideleri”ni verirken, “hikâyenin ilk olarak Yu-nanl›larda görüldü¤ünü” belirtip bunlar› birer birer sayar. Ayr›ca Homeros ve Vir-gile’in kendilerinden sonraki Bat› edebiyat› için kaynak olarak nas›l de¤erlendiril-di¤ini örneklerle vurgular. (Ercilasun 1994: 107, 111, 124, 170, 171)

Tevfik Fikret’in Halûk’un Defteri (1911) adl› kitab›nda yer alan “Promete” fliiri,Servet-i Fünûn Edebiyat›’n›n mitolojiyle edebî metin ba¤lam›nda kurdu¤u iliflkiyi ör-nekler. Yunan mitolojisinin figürlerinden Prometheus, Zeus’a olan kin ve h›nc›n›nyönlendirmesiyle atefli ondan çal›p insanlara vermifl; Zeus da bu davran›fl› üzerine onubir kayaya zincirlemifltir. Cezas› bununla da kalmam›fl; bir kartal her gün karaci¤eriniyemifl ama ci¤er gece yeniden büyümüfltür. Herakles, uzun bir zaman sonra kartal› öl-


dürerek Prometheus’u kurtarana kadar bu a¤›r iflkence sürüp gitmifltir. Prometheus,zorba tanr›lara karfl› insanlar›n yan›nda yer alm›fl, akl› simgeledi¤i kadar zulme karfl›durmas›yla da devrimci bir kahraman olarak alg›lanm›flt›r. Tevfik Fikret “Promete” ad-l› fliirinde mitolojinin bu insan yanl›s›, devrimci kahraman›n› o¤lu Halûk’un örnek al-mas›n› istemektedir. “Onlar niçin semâda, niçin ben çukurday›m? / Gülsün neden ci-hân bana, ben yaln›z a¤lay›m?” dizelerindeki “onlar” sözcü¤ü, Avrupa’y› iflaret eder.fiiirde seslenilen öznenin, atefli Zeus’tan çalan Prometheus gibi, miskinli¤i gideren,benli¤i, ruhu, idraki besleyen ne varsa hepsini Avrupa’dan yüklenip getirmesi istenir.

“Klasikler tart›flmas›”n›n yap›ld›¤› 1897’de Servet-i Fünûn Edebiyat› henüz biry›ll›k tecrübesiyle yeni bir yönelifli haber vermifltir. Buna ra¤men Servet-i FünûnEdebiyat›’nda mitolojiye ba¤l› tart›flma ve Tevfik Fikret’in “Promete”si hariç mitolo-jik göndermeli edebi metin olmay›fl› dikkati çeker. Bununla birlikte ‹kinci Meflruti-yet’in (1908) ilan›ndan sonra Servet-i Fünûn Edebiyat›’n›n iki önemli yazar› Halit Zi-ya ve Mehmet Rauf, Yunan ve Latin mitolojileriyle ilgili kitap ç›karm›flt›r. “Dârülfü-nûn-› Osmânî Edebiyat fiubesi Muallimlerinden” Mehmet Rauf, 1911’de bir ders ki-tab› olarak yay›mlanan Yunân-› Kadîm Târih-i Edebiyat› adl› kitab›nda, Yunanedebiyat›n› tan›t›r, klasik eserlerin önemine dikkat çekerek bizde bu tarz eserler ol-may›fl›na de¤inir. Ders notlar›n›n düzenlenmesiyle oluflturulan bu kitab›n bir ben-zeri Halit Ziya’n›nd›r. Mehmet Rauf’un eseriyle hacim yönünden k›yaslanamayacakkadar zay›f olan Yunan Târih-i Edebiyat› (1915) adl› kitap, Halit Ziya’n›n, ‹kinciMeflrutiyet’in ilan›ndan sonra Dârülfünûn’da aç›lan “Garp Edebiyat› Kürsüsü”ne ge-tirildi¤inde haz›rlad›¤› ders notlar›ndan oluflturulmufltur. Halit Ziya’y› bu notlar› ha-z›rlamaya sevk eden Ahmet Mithat Efendi’dir. Dârülfünûn’da müdür olan AhmetMithat Efendi, Halit Ziya’y› dersi için “irflat etti¤i” gibi, “Bat› edebiyat›na girmek içinher fleyden önce Yunan ve Latin edebiyat›ndan geçmek gerekti¤ini” söylemifltir(Uflakl›gil 1969). Halit Ziya’n›n aktard›¤› bilgiler, Ahmet Mithat Efendi’nin 1910’laragelirken kaynaklar konusunda Yunan ve Latin edebiyatlar›na verdi¤i de¤er aç›s›n-dan önemlidir. Bu tavr›yla ayn› görüflü Halit Ziya’n›n benimsemesini de sa¤lam›flt›r.

NEV-YUNÂNÎL‹K VEYA BAHR-‹ SAFÎD HAVZASI’NIARAYIfi1910’lu y›llarda, hem Yunan tarihi ve mitolojisine dair yay›mlanan kitaplarla hemde “Nev-Yunânî” bir edebî mektep kurma arzusuyla mitoloji, fliir için kaynak ola-rak alg›lanmaya bafllan›r. Yahya Kemal (Beyatl›), Paris’ten 1912’de “Nev-Yunânî-lik” düflüncesiyle yurda döner. Paris’ten yeni fikirler getiren Yahya Kemal ile Fran-s›z edebiyat›n›n öne ç›kan baz› yazarlar›n›n romanlar›n› okuyup etkilenen YakupKadri (Karaosmano¤lu), “Nev-Yunânîlik”i esas alan bir “edebî mektep” (edebiyathareketi) kurmaya niyetlenir. Bu niyet, eyleme dönüfltürülmek üzere Tevfik Fik-ret’e aç›l›r ve onun da deste¤i al›n›r. Tevfik Fikret’e müracaatta, flairin “Promete”adl› fliiri yönlendiricidir. Yahya Kemal, projesini y›llar sonra flöyle anlat›r:

“‹kimiz de bir hülyaya kap›ld›k; ‹ran’dan Yunan’a geçmek... Eski edebiyat›m mihrâ-

k› ‹ran’d›. Geç olmakla beraber Yunan klâsiklerine dönecektik. Nazariye fluydu: Mo-

dern edebiyat›m›z, gerçi Avrupa’ya dönmüfltü. Fakat bu model Frans›zlar›n son flii-

ri ve son nesri idi. Bu kâfi olamazd›. Bütün Avrupa’y› anlamak için ancak Yunan-

l›lardan bafllamak lâz›md›. Biz co¤rafyaca, k›smen de medeniyetçe Yunanl›lar›n vâ-

risiyiz. Bu verasete din mâni olmufltur. Bu hal, 1850-1860 senelerine kadar sürmüfl-

tür. Biz, o tarihlerden bu yana hep Frans›zlara tâbi olmufluz. Bütün Frans›zlar›n ve

onlarla beraber Avrupal›lar›n menba› [kayna¤›] olan Yunanl›lara dönmeliyiz ki,

tam mânasiyle bir edebiyat›m›z olabilsin.” (Yücel 1989: 255)


Mehmet Tevfik Pafla’n›n 1329’da (1913) yay›mlanan hacimli Esâtîr-i Yunâni-yân adl› kitab› üzerine Yahya Kemal sonraki y›l›n ilk aylar›nda yazd›¤› “Bir Kitâb-› Esâtir” bafll›kl› yaz›s›nda, “Bahr-i Safîd havzas›”nda (Akdeniz Havzas›) oluflan kül-tür çevresine dikkat çeker. Ona göre “fiark Türkleri, Asyal›l›ktan hicret ederekBahr-i Safîd sahiline çömelmifl, müncî [kurtar›c›] flairin gemisini” beklemektedir.Mehmet Tevfik Pafla’n›n kitab›n› kurtar›c› flairin rehber edinmesi gerekti¤ini sezdi-ren Yahya Kemal, “hayata susayanlar”›n “Bahr-i Safîd havzas›n›n sahiline” do¤rukofltu¤unu, “Yunan esâtiri”nin (mitolojisinin) her kavmin ve “medeni insanlar›nebedî kitab›” (Yahya Kemal 1984) oldu¤unu ileri sürer. Dolay›s›yla medeni olmak,Akdeniz havzas›nda flekillenen Yunan mitolojisini benimsemekten geçer.

Yunan mitolojisi, Yahya Kemal’e göre “Bahr-i Safîd Havzas›”n›n verimidir vekaynak noktas›nda s›k›nt› duyulacak bir sebep yoktur. Ama Balkan Savafl›’n›n ya-ralar›n›n sar›lmaya çal›fl›ld›¤› y›llarda belirlenen bu kaynak için, “Millî Edebiyat”görüflünü sahiplenenler baflta olmak üzere baz› edebiyatç›lar; Yahya Kemal, Ya-kup Kadri ve Tevfik Fikret gibi düflünmez. Ömer Seyfettin “Boykotaj Düflman›”bafll›kl› bir hikâye yazar ve Yahya Kemal’in “Çamlar Alt›nda Musâhabe” bafll›kl› ya-z›lar›n›n yay›mland›¤› günlerde 17 May›s 1330’da (1914) Tanin’de yay›mlar. “Nev-Yunânîlik”i esas alanlar›n sözcük dünyas›n› ve söyleyifl özelli¤ini kulland›¤› hikâ-yede, Yahya Kemal’in yorumuyla, onlar›n iddialar›n› gülünç hâle getirir; baflka birdeyiflle “Nev-Yunânîlik”in parodisini yapar ve onlar› “Yunan donanmas›na ianetoplayan ve Yunanl›l›¤a hizmet eden iki adam gibi gösterir” (Yücel 1989: 256, To-ker 2008: 39). Yahya Kemal, yirmi y›l sonra Nurullah Ataç’›n bir yaz›s› üzerine1910’lar›n ilk y›llar›nda Yakup Kadri ile girifltikleri “Nev-Yunânîlik”i esas alan bir“edebî mektep” kurma deneyimleri sonras›nda “ne ithamlara ve ne tezyiflere u¤ra-d›klar›n›” hat›rlatma gere¤i duyar. Bu durum, Millî Edebiyat Hareketi’nin “Nev-Yu-nânîlik” giriflimine getirdi¤i elefltirinin fliddeti hakk›nda bilgi vermektedir.

Yahya Kemal’in “Sicilya K›zlar›” ve “Biblos Kad›nlar›” adl› fliirleri ile 1914’te “Sü-leyman Sâdî” imzas›yla Peyâm-› Edebî’de yay›mlanan “Çamlar Alt›nda Musâhabe”bafll›kl› bir dizi yaz›s›, “Nev-Yunânîlik” görüflüyle flekillenen duyufl ve söyleyifli be-lirginlefltirir. fiair, bu yaz›lar›n birinde Yunan mitolojisindeki tanr› “Keçi ayakl›Pan”a göndermede bulunur; bir di¤erinde, Eski Yunanl›lar›n do¤ay› simgeledi¤inidüflündükleri tanr› Dionysos ve onunla birlikte tasarlanan coflkulu e¤lenceler, ha-yalî bir “belde”de canland›r›l›r. Dionysos coflkusunun öne ç›kt›¤› “Musâhabe”lerinbir di¤eri, “Nev-Yunânî” yönelifle a¤›r elefltiriler getiren Millî Edebiyatç›lar› gözet-mesi ve onlar›n i¤neleyici bir biçimde de¤erlendirilmesi yönünden ilginçtir. ZiyaGökalp’in Türk mitolojisinden ilhamla yazd›¤› fliirleri “barbar” bulan Yahya Kemal,“Biliyor musunuz ki, Roma’da yeni bir akîde [inanç] kök sal›yor. Bu akîdeyi yapanhavârî ve etraf›na toplananlar, k›srak sütü içiyor, bir telli rebab çal›yor, oynuyorlar-m›fl.” (Yahya Kemal 1990: 244) sözleriyle Ziya Gökalp’i ve onun etraf›nda toplananMillî Edebiyatç›lar› i¤neler. Bu yeni “akîde”nin, “bir ilâh›n sonu”nu getirdi¤ini vur-gular; sonu getirildi¤i söylenen ilah, Dionysos’tur.

Yahya Kemal’de Eski Yunan’›n getirdi¤i sanat heyecan›, yar›m kalan “BergamaHeykelt›rafllar›” adl› fliirinde aç›k bir flekilde görünürken “gazel” formundaki baz›fliirlerinde ise hayli içselleflmifl bir biçimde kendini gösterir. Yahya Kemal’in ö¤ren-cisi de olan Ahmet Hamdi Tanp›nar, onun özellikle “gazel” formunda yazd›¤› baz›fliirlerindeki “Cemflid” göndermesinin “diyonizyak” bir duyuflu haber verdi¤ini;“Telâkki” adl› fliirin “Gördüm difli bir pars›n elâ gözleri vard›” dizesindeki “diflipars” imaj›n›n Yunan mitolojisiyle zenginleflti¤ini vurgular. Yine Tanp›nar, “fieref-âbâd” adl› gazelinin “Gülerdi taht-› zerrîn üzre Cem gülflende güllerle” dizesi mü-


nasebetiyle Yahya Kemal’in kendilerine “Cemflid ve Dionysos ayniyetinden” s›ks›k bahsetti¤ini yazmaktad›r (Tanp›nar 1982: 149).

Yakup Kadri’nin 1329’da (1913) Peyâm-› Edebî’de yay›mlanan “Bir Muhavere”ile “Bir Huysuzun Defterinden” ve 1914’te Nevsâl-i Millî’de ç›kan “Siyah Saçl› Ya-banc› ile Berrak Gözlü Genç K›z›n Sözleri” bafll›kl› metinleri, genç yazar›n “Yunanve Latin ça¤lar›na yöneldi¤ini” haber verir. “Yakup Kadri için art›k bu kaybolmufldevirler d›fl›nda hiçbir saadet, hiçbir medeniyet yoktur. Biz nas›l mazimizden uzak-laflt›kça ‘fikrin sefaleti ve ruhun ink›raz› ile delik deflik’ oldu isek, befleriyet de buça¤lardan uzaklaflt›kça bütün de¤erlerini kaybetmifltir” (Ak› 2001: 34). Bafll›¤›n›nhaber verdi¤i üzere diyalogla kurulan “Bir Muhavere”de Yakup Kadri, Homeros’aduydu¤u hayranl›¤› coflkulu bir biçimde aktar›r. Ona göre ‹lyada her türlü kusur-dan uzak, olgun, mucize denilebilecek bir özelli¤e sahip, “lisan-› insaniyetin em-salsiz” bir kitab›; Homeros da “insanlar›n râh›n› tenvîr eden [yolunu ayd›nlatan] ilkflafak, ilk büyük flafakt›”r, “her fleyin menba’›d›r”. Medeniyet tarihini Homeros’un“yapt›¤›n›” vurgulayan yazar, onun “befleriyete befleriyetin muhabbetini ö¤retti”¤i-ni, “bir taraftan ilahlar› insanîlefltirirken, di¤er taraftan insanlar›n ihtirâsât›n› ilahlafl-t›rd›”¤›n› ileri sürer. Yakup Kadri, Yunan mitolojisindeki tanr›lar›n insandaki hangiihtiraslar› karfl›lad›¤›n› örtük bir biçimde sergiledikten sonra, “Vatan için ölmek, fi-kir için ölmek, muhabbet için ölmek, ölmek için ölmek lezzetinin” Homeros’la an-lafl›labilece¤ini belirtir (Yakup Kadri 1329).

“Nev-Yunânîlik” aray›fl›n›n bir edebiyat hareketine dönüflemeden silinip gitmesinin nede-ni, bu aray›fl içindeki yazarlar›n yeteneksiz ve yaz›lan eserlerin baflar›s›z olmas› m›d›r?

Yakup Kadri, “Bir Huysuzun Defterinden” bafll›kl› yaz›s›nda, Yunan mitolojisi-nin “aflk ve güzellik tanr›ças› Aphrodite”in etraf›nda yer alan tanr›çalara kendinikurtarmas› için flöyle seslenir: “Pan öldü. Hayfa [yaz›k] büyük Pan öldü... Ey Ap-hrodite mâbedinin ç›lg›n ilâheleri, neredesiniz? Kalk›n›z, geliniz, hidayetinize muh-tac›z; her fley gibi zevk ve sefahat sanat›n› da, buse ve aflk ilmini de kaybettik.” Öz-neleri yönünden Yahya Kemal’in “Musâhabe”lerinden birini hat›rlatan “Siyah Saçl›Yabanc› ile Berrak Gözlü Genç K›z›n Sözleri” adl› yaz›s›nda Yakup Kadri, Diony-sos ayinlerinin sesini ve havas›n›, Yunan mitolojisinden “Ülis, Hermes, Baküs, De-metr” gibi isimleri anarak duyurmaya çal›fl›r. “Bir y›l önce Homére’e hayranl›¤›n›ilan eden yazar bu mensuresinde, mitolojinin özel isimlerinde, tarihte, insanl›¤›nmazisinde fliir unsuru arar; yine bu yaz›da, haz ve eleme karfl› ‘tunçtan bir kalp’tavsiye eder.” (Ak› 2001: 60) Yakup Kadri’nin 1922’de Dergâh dergisinde yay›m-lanan “K›r Mektuplar›”nda da “Bahr-i Safîd Havzas›” görüflünün izleri vard›r.

Yahya Kemal ve Yakup Kadri’nin yukar›da an›lan fliir ve yaz›lar›, “Nev-Yunânî-lik” iddias›n›n ürünleri olarak kal›r. Böylece bu “edebî mektep”, aç›lmadan kapa-n›r. Bununla birlikte “Akdeniz Havzas›” düflüncesi, Yahya Kemal’in ve Yakup Kad-ri’nin sonraki y›llarda yazacaklar› eserlerde duyuflun damarlar›ndan biri olarak var-l›¤›n› sürdürür.

“Servet-i Fünûn” ve “Fecr-i Âtî”nin görüfllerini elefltirip onlara karfl› yeni bir olu-flumun merkezi niyetiyle 1914 Mart’›nda yay›mlanan Safahat-› fiiir ve Fikir dergisin-de, “Nev-Yunânîlik” görüflü onar›larak canland›r›lmak istenirse de, bir sonuç al›na-maz. fiahabeddin Süleyman’›n “Nâyîler” diye sundu¤u bu ç›k›flta, Yahya Kemal’in“Nev-Yunânîlik” görüflünün etkisi bulunmakla birlikte (Tural 1983), kaynak olarakYunan kültürüne Selçuklu dönemi verimleri, özellikle Mevlânâ’n›n eserleri eklenir.Bununla birlikte “Osmanl› Türklü¤ü” ve Mevlânâ vurgusu “Nev-Eflâtunîlik”le (Ye-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

ni Platonculuk) iliflki kurularak “Bahr-i Safîd Havzas›”na ba¤lan›r (fiahabeddin Sü-leyman 1330/1914). Ülkenin zor y›llar›ndaki bu giriflim, bir fantezi olarak kal›r. Bufantezinin ayn› zor y›llar›n besledi¤i “milliyetçilik” düflüncesi ve bu düflünce do¤-rultusunda geliflen edebiyat›n söylemini pekifltirmesi için bir kap› açt›¤› söylenebi-lir. Aç›lan kap›, 1911’de Ziya Gökalp’in yaz› ve manzumelerinde iflledi¤i Türk mi-tolojisiyle aralanm›flt›r.

M‹LLÎ EDEB‹YAT HAREKET‹ VE TÜRK M‹TOLOJ‹S‹“Bizde mitolojiyi sanat ve fikriyatta canl› bir mevzu hâline getirmek isteyen ZiyaGökalp’tir” diyen Hilmi Ziya Ülken, onun yöneliflini, çabas›n› ve etkisini flöyleaç›klar: “O, ilk defa Türk destanlar›n› tetkik ederek onlar› yeni lisanla nazma çevir-meye ve yeni sanata mal etmeye çal›flt›. Genç flair Orhan Seyfi taraf›ndan takipedildi. Ziya Gökalp daima köklere kadar giderek payen devrin mitolojisini tetkiketti. ‹slâmî devrin destanlar›yla meflgul olmad›.”(Ülken 2006: 173) Ziya Gökalp,Türk destanlar›ndan ç›kard›¤› mitoslardan ilhamla manzumeler yazmakla birlikte,destanlar›, dolay›s›yla mitoslar› yaz›lar›yla da güncellemifltir. Böylece etraf›nda top-lanan fliir heveslisi gençlerin dikkatini ve ilgisini Türk mitolojisine çekmifltir.

Ziya Gökalp, 1911’in ilk aylar›na kadar “Osmanl›c›l›k” görüflünü savunmufl; Se-lanik’te ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin deste¤iyle yay›mlanan Genç Kalemler der-gisinin kadrosuna kat›ld›ktan sonra “Turanc›l›k”a yönelmifltir. Derginin 7 Mart 1911tarihli 14. say›s›nda yay›mlanan “Turan” adl› fliirinde “seçkin, necib, flanl› ›rk›n›nbütün zaferlerini kalbinin sesinde duydu¤unu, ›rk›n› zaferle taçland›ran Attila veCengiz’in yabanc› tarihçilerce tarafs›z kal›nmayarak aleyhlerinde hükümler verildi-¤ini, kalbinin tan›d›¤› O¤uz Han’›n damarlar›nda bütün ihtiflam›yle yaflad›¤›n›” di-le getirir (Tansel 1977). “Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan; / Vatan bü-yük ve müebbet bir ülkedir: Turan...” dizeleriyle biten bu fliir, Ziya Gökalp’in1915’ten sonra “uzak ülkü” olarak de¤erlendirece¤i Turanc›l›k görüflünün yay›lma-s›n› haz›rlar. Gençleri gözeterek yazd›¤› “K›z›lelma”da ve çocuklar için yazd›¤›“Alageyik”te, ayr›ca “Altun Yurt”, “Akkurum” ve “Altun Destan”da Turanc›l›k dü-flüncesi Türk efsanelerinden ve destanlar›ndan motiflerle iletilir. Türkçülü¤ünEsaslar› adl› kitab›n›n “Türkçülü¤ün Tarihi” bafll›kl› ilk bölümünde, “Turan” fliiri-ne tarihsel bir ifllev yükleyen Ziya Gökalp, fliirin etkisini flu sözlerle belirginlefltirir:

“Turan manzumesinden sonra, Ahmet Hikmet Bey (Alt›n Ordu) makalesini neflretti.

‹stanbul’da (Türk Yurdu) mecmuas›yle (Türk Oca¤›) cemiyeti teflekkül etti. Halide

[Edip] Han›m (Yeni Turan) adl› roman›yle Türkçülü¤e büyük bir k›ymet verdi. Ham-

dullah Suphi Bey Türkçülü¤ün faal bir reisi oldu. ‹simleri yukar›da geçen yahut geç-

meyen bütün Türkçüler, gerek Türk Yurdu’nda, gerek Türk Oca¤›’nda birleflerek be-

raber çal›flt›lar.” (Ziya Gökalp 1976: 10)

Ziya Gökalp; destanlar, halk hikâyeleri ve masallardan Türk Romantizmi ç›kar-ma niyetiyle baz› manzumeler yazar. Kay› Boyu’yla ilgisli ilk menk›be olarak kabuletti¤i Ergenekon Destan›’ndan esinlenerek “Ergenekon” adl› fliirini 1912’de yay›m-lar. 1917’de yay›mlad›¤› “Deli Dumrul” ile “Arslan Basat”, “Dede Korkut Kita-b›”ndaki destanlar› dönüfltürerek yazd›¤› manzumelerdir. “Yarad›l›fl-Türk Kozmo-gonisi”nde ise, Alanguva ile O¤uz Han’›n ceddi Türk ve Türkân’›n yarat›l›fllar›yla il-gili menk›beleri kaynak olarak kullan›r (Tansel 1977).

Ziya Gökalp’in K›z›lelma (1914) ve Alt›n Ifl›k (1923) adl› kitaplar›nda bir ara-ya getirdi¤i manzumelerinde, Türk mitolojisinden figürlere, motiflere yer verildi¤i


Menk›be: Din ulular› ileermifllerin hayatlar› veola¤anüstü davran›fllar›ylailgili olaylar›n anlat›ld›¤›hikâyeleri belirtmek üzerekullan›lan bir sözcüktür.

veya baz› manzumelerin tamamen mitosun yeni bir yorumu olarak kurguland›¤›görülür. Gökalp’in “Millî Edebiyat”›n kaynaklar› konusundaki uyar›c› bu deneme-leri ve baz› sivil örgütler ile dergilerde gençleri buluflturarak onlar› yönlendirmesi,ülkenin yaflad›¤› zor y›llarda “Millî Edebiyat Hareketi”nin tutunup yayg›nlaflmas›n›sa¤lar.

Genç Kalemler dergisinde yay›mlanan “Yeni Lisan” bafll›kl› yaz›s›yla dilde sa-deleflme düflüncesinin oldu¤u kadar Millî Edebiyat görüflünün de temellerini atanÖmer Seyfettin, 1913-1915’te yazd›¤› “Yüksek Ayd›nl›klar”, “Fecr” ve “Günefl” adl›manzumelerinde Turanc›l›k’a ba¤l›l›¤›n› gösterir. “Fecr”in “Haydi harbe! As›l sevgiTûran’d›r” “dizesiyle Turanc›l›k’› öne ç›kar›rken; “Yüksek Ayd›nl›klar”›n “Bak yu-kar›, bak yükse¤e, yükseklere ve dinle... / ‹flitti¤in sadâ büyük Türklü¤ümün sesi-dir. / ‹flte sana gösterdi¤im bir günefltir elimle” dizelerinde “K›z›lelma” düflüncesi-ni günceller. “Ergenekon’dan Ç›k›fl: 27 Mart” aç›klamas›yla yay›mlad›¤› “Yeni Gün”adl› manzumede, Türk mitolojisinin öne ç›kard›¤› “alageyik” ile “bozkurt”u anarakTürklerin 1914’te içinde bulundu¤u durumla Ergenekon Destan›’ndaki durumu öz-defllefltirir. Ömer Seyfettin, “K›rk K›z” adl› manzumesi ile “Köro¤lu Kimdi?” desta-n›n› da, “Yeni Gün” gibi, Ziya Gökalp’in açt›¤› yoldan ilerleyerek Türk destanlar›n-dan ald›¤› ilhamla yazm›flt›r.

Ömer Seyfettin’i Türk destanlar›ndaki mitoslar› güncelleyerek manzumeler yaz-maya yönlendiren en önemli etken, “Nev-Yunânîlik” girifliminin Yunan mitolojisi-ni esas alan sanat anlay›fl›na karfl› yerli kaynaklar› öne ç›karma iste¤idir. 1915Ekim’inde yay›mlanan “Güzellik ve Esatir” bafll›kl› yaz›s›nda, esatirin (mitolojinin)Yunanl›larla bafllad›¤›n› düflünmenin hakikatten uzak bir tutum oldu¤unu belirtir.Ona göre her milletin “iptidaî” (ilkel) bir dini vard›r ve as›rlar geçtikçe bu dinlergeliflir; böylece eski dinin kal›nt›lar› mitolojiye dönüflür. Ömer Seyfettin, Yunanl›-lar›n eski dinlerinin hat›ras›na estetik ve edebi bir hava verdi¤ini, Bat›’n›n da bunude¤erli bulmas› sonucu Yunan mitolojisinin öne ç›kt›¤›n› söyler. fiu sözleri, hem“Nev-Yunânîlik” girifliminin elefltirisi hem edebiyatta mitolojiye ba¤l› kaynaklanmasorununun nas›l çözülebilece¤ine iliflkin bir öneri hem de kendi gayretinin gerek-çesi olarak yorumlanabilir:

“Bizim de esâtirî pek çok masallar›m›z vard›r. Kutluda¤, Ergenekon, Göç ve ilh... gi-

bi. Bunlar iflte bizim esâtirimizdir. Hayalimiz bu masallar› süsler ve edebiyata mev-

zu yaparsa bizim de yar›n yüksek bir esâtirimiz teflekkül edece¤i tabiidir. Yunan esâ-

tirinden ilham almaya ihtiyac›m›z yoktur ve bu lüzumsuzdur. Baflkalar›n›n esâtiri-

ne muhtaç olan, kendi esâtiri, iptidaî ve gayet eski bir mazisi olmayan milletlerdir.”

(Ömer Seyfettin 1992: 83)

Ömer Seyfettin 1914’te yazd›¤› “Türklerin Millî Bayram›” bafll›kl› yaz›s›nda,“O¤uz Ka¤an Destan›” ile “Ergenekon Destan›”na göndermelerde bulunarak “Ye-nigün”ün (Nevruz) geliflini bildiren “9 Mart”›n millî bayram olarak kutlanmas› ge-rekti¤ini ileri sürmüfltür (Ömer Seyfettin 1993). Yunan mitolojisine gösterilen ilgi-ye yaz› ve manzumeleriyle tepki vererek Türk mitolojisini öne ç›karan Ömer Sey-fettin; “Bafl›n› Vermeyen fiehit”, “K›z›lelma Neresi?”, “Pembe ‹ncili Kaftan” adl› hi-kâyelerinde de Türk mitolojisinden motifler kullanm›fl, “Primo Türk Çocu¤u” hikâ-yesinde ise “O¤uz Ka¤an Destan›”›n› güncellemifltir.

Ziya Gökalp’in Türkçülü¤ün Esaslar›’nda belirtti¤i üzere Turanc›l›k görüflü,Halide Edip (Ad›var)’in 1912’de yay›mlanan ütopik roman› Yeni Turan’› haz›rla-m›flt›r. Halide Edip, “Ey yeni Turan, sevgili ülke, söyle sana yol nerde?” sözünü bir


motif olarak tekrar etti¤i roman›nda, “Eski Turan”›n “Osmanl›l›k”, “Yeni Turan”›n“Türkçülük ve milliyetçilik” oldu¤unu hissettirir; ayr›ca “Yeni Turan”›, 1931’e gele-ne kadar kurulacak ba¤›ms›z ve zengin bir Türkiye olarak tasarlar. “Yeni Turan”böyle bir Türkiye’nin kurulmas›n› sa¤lamak üzere çal›flan partinin de ad›d›r. Bupartide; vatanperver, ahlakl›, çal›flkan ve yard›msever idealist gençler bir araya gel-mifltir. Partiyi iktidara tafl›yan gencin ad›n›n O¤uz, yan› bafl›ndaki kad›n kahrama-n›n “Kaya” olmas›, gençlerin sürekli k›m›z içmesi ve partinin “Türk kad›n› kurum-lar›” ile di¤er partilerden ayr›flmas›, tesadüf de¤il, milliyetçili¤in gere¤idir. Yeni Tu-ran’a muhalif olan Hamdi Pafla’n›n ye¤eni Âs›m Bey, bir konferans›n› dinledi¤iO¤uz’u betimlerken bir destan kahraman› canland›r›r gibidir.

Müftüo¤lu Ahmet Hikmet’in “Alt›n Ordu” bafll›kl› yaz›s›, 28 Temmuz 1329’da(10 A¤ustos 1913) yay›mlanmaya bafllanan Alt›nordu dergisinin ilk say›s›nda ç›k-m›flt›r. Türk destanlar›ndan izlerle kurgulanan yaz›da, Türklerin Orta Asya’dandünyan›n dört bir taraf›na yay›l›fl›, “Tanr›’n›n sözüyle” gerçekleflmifl kutlu bir göçhikâyesi fleklinde anlat›lm›fl; göç kafileleri de, “Alt›n Ordu” olarak tasarlanm›flt›r.Bu yaz›s›nda Orta Asya’dan Bat›’ya yönelifli anlatan Ahmet Hikmet, Millî Mücade-le y›llar›nda yaz›p Tasvir-i Efkâr gazetesinde tefrika etti¤i Gönül Han›m (1920)adl› roman›nda ise bir Türk subay›, bir Macar asilzadesi ve iki Tatar kardeflin, Or-hun Abideleri’ni görmek ve incelemek üzere anayurda yapt›klar› geziyi hikâye et-mifltir. Romana ad›n› veren “Gönül Han›m”, Tatar kardefllerden biridir ve HalideEdip’in Yeni Turan’›nda oldu¤u gibi Türklük düflüncesinin kad›nda cisimleflmifl hâ-lini idealize eder. Benzer bir baflka kad›n kahraman da Müfide Ferit (Tek)’in Ay-demir (1918) adl› roman›ndaki “Hazin”dir. Aydemir, Hazin’e duydu¤u aflk engel-lenince Orta Asya Türkleri aras›nda Türkçülük ve Turanc›l›k görüflünü yaymaküzere ‹stanbul’dan Semerkant’a gider. Davas› u¤runa idam edilen Aydemir’in inan-d›¤› de¤erleri savunmak ve bunlar için çal›flmak üzere, bu kez Hazin Semerkant’agider. “Ferdî saadetin yerine millî ve yüce bir ideali koymas› ile Aydemir, Gö-kalp’in K›z›lelma’s› ve Halide Edip’in Yeni Turan’› ile birleflen, devrin ortak görüflve duyuflunu aksettiren” milliyetçilik tezine göre yaz›lm›fl bir romand›r (Enginün1977).

Millî Edebiyat Hareketi içinde yer alanlar›n Türk destanlar› üzerinden Türk mi-tolojisine gitmesi ve bu mitolojiyi yeni metinlerle güncellemesi sürecinde, iki kita-b›n önemli bir etkisi vard›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar, “Türkçülük hareketinin gelifl-ti¤i ve saf Türkçe nam›na bütün maziyi itham etti¤i bir devirde keflfedilen iki mü-him eserin tesir pay›n› da burada unutmamak gerekir.” (Tanp›nar 1982: 109) diye-rek Türk mitolojisine kaynak sa¤layan Divan-› Lügati’t-Türk ile Dede Korkut Ki-tab›’na dikkat çeker. Millî Edebiyat Hareketi’nde mitolojiye ba¤l› kaynaklanma so-runu aç›s›ndan bu, çok önemli bir dikkattir.

“Millî Edebiyat Hareketi”nin savundu¤u görüflleri ve bunlara karfl› gelifltirilen tepkilerigörmek için ‹kinci Meflrutiyet Devrinde Tenkit 1. Türkçü Tenkit (Bilge Ercilasun, Anka-ra: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›, 1995) adl› kitaptan yararlanabilirsiniz.

1920’lere gelirken ‹lyada ve Odysseia üzerinden Yunan mitolojisine ilgi taze-lenir. Bu ilgiyi “Millî Edebiyat” görüflünün poetikas›n› ve edebî ürünlerini verenÖmer Seyfettin ile Ali Cânip’in tazelemesi ilginçtir. Ömer Seyfettin, ‹lyada’y› Le-conte de Lisle’in Frans›zca çevirisinden baz› tasarruflarla Türkçeye aktararak YeniMecmua’da on iki say› tefrika etmifl (1918); daha sonra bu çeviri, Maarif Vekâle-ti’nin “Cihan Edebiyatlar›ndan Numuneler” dizisinde “‹liade-En Eski Yunan fiairi


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Homére’in Epopesi” (1927) ad›yla yay›mlanm›flt›r. Ömer Seyfettin Fin destan› Ka-lavela’dan baz› parçalar› da çevirerek 1920’de Türk Yurdu dergisinde tefrika ola-rak yay›mlam›flt›r.

Hasan Âli Yücel, Ömer Seyfettin’in önceki tutumunu “konjonktür”ün belirledi-¤ini vurgulay›p, onun ‹lyada çevirisinden sonra 1919’da yazd›¤› “Garp Edebiyat›ve Yunan Klasikleri” bafll›kl› yaz›s›na dikkat çekmifltir. Bu yaz›da Ömer Seyfettin,“Sanat›n s›rr› Yunan-Lâtin klasiklerindedir. Sadelik, sa¤l›k, samimîlik, vuzuh bu bü-yük eserlerin esas›d›r” der ve ilerleyen sat›rlarda flöyle bir nasihatte bulunur: “Ya-z› yazmaya, hususiyle matbuat için yazmaya bafllamazdan evvel derin derin, dersgibi, mukaddes bir kitap gibi Homer’i okumal›s›n›z.” (Yücel 1989: 288) Bu sözler,Ömer Seyfettin’in Millî Edebiyat Hareketi içinde dile getirdi¤i görüfllerine yak›nbuldu¤u için ‹lyada’y› çevirdi¤i fleklinde yorumlanabilir. Bununla birlikte ÖmerSeyfettin’in Ziya Gökalp’in açt›¤› kanal› de¤il de, Yunan mitolojisini öncelemesidüflündürücüdür. Fakat burada bir öncelemeden çok, Gökalp’in görüfllerini izlemesöz konudur. Ziya Gökalp, Ruflen Eflref’e verdi¤i mülakatta, “Frans›z klasisizmi” gi-bi bir “Türk Klasisizmi” yaratmak için Frans›zlar›n gitti¤i yolu izlemek gerekti¤inibelirterek flunlar› söylemifltir: “Bizde klasik bir edebiyat meydana gelmesi için bi-zim de eski Yunan ve Latin edebiyatlar›na kadar ç›kmam›z, onlar›n meziyetlerinialmam›z ve bunu kendi bünyemize uydurmam›z laz›m gelirdi.” Gökalp’in bu sözüile kaynaklanma noktas›nda Türk mitolojisinden sapt›¤›n› söylemenin imkân› yok-tur. Çünkü o, Yunan ve Latin edebiyatlar›n›n “özü”nü de¤il, biçimini almak gerek-ti¤ini vurgular. Onun söylemi içinde öz, Türk mitolojisinde vard›r; bu özü, yani“mitos”u söyleyecek, baflka bir deyiflle “epos”a dönüfltürecek flairler yoktur ve iyiniyetli mevcut denemeler de yetersizdir (Ünayd›n 1985: 191, 195, 196).

Ömer Seyfettin’in ‹lyada’y› çevirme girifliminin nedenleri Ziya Gökalp’in yuka-r›da dikkat çekilen söyleminden oldu¤u kadar, Ali Cânip (Yöntem)’in “HomerKimdir? ‹lyada ve Odise Nas›l Eserlerdir?”, “Epope Nedir?”, “Epope Asrî Bir Nev’imidir?” ve “Yine Epope’ye Dair” bafll›kl› yaz›lar›ndan da anlafl›labilir. Bu yaz›lar›nilki 1916’da, di¤erleri de 1918 ve 1919’da yay›mlanm›flt›r.

Ali Cânip “Homer Kimdir? ‹lyada ve Odise Nas›l Eserlerdir?” bafll›kl› yaz›s›nda,önce an›lan eserlerin Avrupa edebiyatlar›nda gördü¤ü ilgiye ve nas›l bir yenileyicietkide bulundu¤una dikkat çeker; sonra eserlerdeki epik anlat›m ile mitoslar›n yo-rumlan›fl› ve sunuluflunu de¤erlendirir. Ali Cânip’in bu eserlere ve Homeros’a ilgi-sini yönlendiren fley, “epope”nin kaynaklar›, s›n›rlar› ve olabilirli¤idir. “ ‘Epope’nev’i ancak bu flaheserler meflk kabul edilerek kemâlini bulmufltur” diyen yazar,edebiyatta ilerlemenin Homeros’un eserlerini çevirmekten geçti¤ini de flu sözlerlevurgular: “Onu, irfân›na ait kütüphânesine sokmam›fl milletler, edebiyat telâkkisin-de mutlaka geride kalm›fllar demektir. Çünkü Homére asrîli¤in, yeni san’at›n baba-s›d›r.” (Sevgi vd. 1995: 775, 776)

Ali Cânip, “Epope Nedir?” bafll›kl› yaz›s›nda, epopenin tan›m› için Voltaire’emüracaat eder ve onun “kahramanca maceralar›n manzum hikâyesi” tan›m›n› be-nimser. Ribot’nun “Yarat›c› Muhayyile Üzerine Tetkik” adl› kitab›n› izleyerek,“epope”nin ortaya ç›k›fl›n› halk efsanelerinin toplanmas› ve güçlü bir flair taraf›n-dan üslûba çekilmesiyle aç›klar. “Bugünün epopeleri de romanlard›r” diyen ya-zar, Mehmet Emin Yurdakul’un denemelerini de, divan fliiri kal›plar› içinde yaz›-lan fliirleri de epope olarak de¤erlendirmez. Ona göre, “millî epopemiz yoktur.Epope asrî [ça¤dafl] bir nev’i [tür] olmad›¤› için art›k yaz›lamaz da!..” (Sevgi vd.1995: 667) “Epope Asrî Bir Nev’i midir?” ve “Yine Epope’ye Dair” bafll›kl› yaz›la-r›nda da Ali Cânip, epope devrinin kapand›¤›n›, dolay›s›yla epope yaz›lamayaca-


¤›n›, ama “poem epik”in (epik fliir) mümkün oldu¤unu ileri sürer (Sevgi vd. 1995:668-674). Bu görüfller, Ziya Gökalp ve onun yönlendirmesiyle yaz›lan fliirlerin,Gökalp’in de belirtti¤i gibi, amaçlanan ve arzulanan sonucu vermedi¤ini bildirir.Ömer Seyfettin’in Homeros’a ve eserlerine gösterdi¤i ilgide de ayn› kabulün yön-lendirici oldu¤u söylenebilir.

Millî Edebiyat Hareketi içinde yer alan flair ve yazarlar, 1920’lere gelirken savunduklar›görüfllerden uzaklaflt›klar› için mi Yunan mitolojisine yo¤un bir ilgi göstermifllerdir?

Millî Mücadele y›llar›nda, ülkenin ve Türklerin durumu, Türk mitolojisine gön-dermede bulunularak “Ergenekon Destan›”yla aç›klan›r. Böylece hem köken hat›r-lat›larak halka moral verilmifl olur hem de ülkenin yaflad›¤› zorluklar›n afl›laca¤›naduyulan inanç pekifltirilir. Bu ba¤lamda Kütahya Mebusu Besim (Atalay)’in 1921’deyay›mlanan “Ergenekon-Nevruz” bafll›kl› yaz›s› hat›rlanabilir. Yaz›da, “ErgenekonDestan›” üzerinden Millî Mücadele’nin kutlu bir direnifl oldu¤u ve bu direniflin ye-ni bir destanla sonuçlanaca¤› inanc› iletilir (Kaplan vd. 1981).

Yakup Kadri de Millî Mücadele y›llar›nda ‹kdam gazetesinde ç›kan baz› yaz›-lar›n›, 1928’de Ergenekon ad›n› verdi¤i kitapta bir araya getirmifltir. Kitab›n ikincibask›s›na yazd›¤› önsözde, Millî Mücadele’nin “bir Bozkurt Destan›” oldu¤unu vur-gulam›flt›r. Kitaptaki “Yunanl›l›k Tefessüh Ediyor” bafll›kl› yaz›da, Homeros’un ‹l-yada’da anlatt›¤› Truva kuflatmas› ve sonras›nda yaflananlarla ‹stanbul’un iflgalindeYunanl›lar›n tavr› karfl›laflt›r›l›r. Yakup Kadri, yaflanan bir durumu aç›klarken ede-bî metinden hareket ederek Yunanl›lar›n bozuluflunu kayna¤›n içinden yorumlar.

CUMHUR‹YET DÖNEM‹ EDEB‹YATI’NDA M‹TOLOJ‹YEBA⁄LI ARAYIfiLARUlus devletin kurumlar›yla yerleflti¤i 1920’li ve 1930’lu y›llarda, ‹slâmiyet’ten önce-ki Türk tarihi ve kültürü üzerine araflt›rmalara h›z verilmifl; Türk mitolojisi ile des-tanlar›, efsaneler, masallar ve türküler hakk›nda ciddi bir araflt›rma, yorumlama vederleme faaliyeti bafllam›flt›r. Cumhuriyet’in kuruluflundan sonra edebiyatta mito-lojiye ba¤l› aray›fllar; Türk tarihi ve destanlar›na ilgi, yeni Devlet’in kültür politika-s› do¤rultusunda gelifltirilen Türk Tarih Tezi’nin uzant›s› görüfller ve “Hümanizm”yönlendirmesiyle Yunan-Latin mitolojilerinin öne ç›kar›lmas› fleklinde belirginleflir.Mustafa Kemal Atatürk döneminde, “‹stiklâl savafl›n›n destanî havas›, ‹slaml›ktanönceki Türk tarihine gidifl ve halk edebiyat›n›n tesiriyle fliir, tiyatro ve roman tür-lerinde eski Türk destanlar›n› veya kahramanl›klar›n› konu alan bir hayli eser ya-z›lm›flt›r.” (Kaplan vd. 1982a: XXXIV) Ayr›ca Atatürk’ün bir destan kahraman› gibisunuldu¤u ve mitoslaflt›r›larak ifllendi¤i edebî metinler de bu dönemin verimleriaras›ndad›r.

‹nk›lâb›n Mitolojiyle EfsanelefltirilmesiAtatürk döneminde yaz›lan baz› manzumelerde ve manzum piyeslerde, Millî Mü-cadele “Ergenekon”a, Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla “Bozkurt”a benzetilmifltir.Samih Rifat’›n “Türk Oca¤› Gençlerine” bafll›kl› manzumesinin “Ne resûldü, ne ka-¤and› / Bozkurt genç bir kumandand› / Hayk›rd›, yer gök uyand› / Durgun sulardalgaland› / Bozkurt indi kayalardan / Kucaklad› onu vatan” (Sadettin Nüzhet1934: 120) dizeleri örnek olarak an›labilir. 1927’de yaz›lm›fl baflka iki manzumedede Türk mitolojisinin motiflerine rastlan›r. Halit Fahri (Ozansoy)’nin “millî marflgüftesi için” yazd›¤› “Vatan Destan›”n›n “Müjdeler f›s›ldar Ergenekon’dan: / Bu se-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ulus devlet: Belli bir co¤rafis›n›rla çizilmifl topraklarüzerinde, meflruiyetini birulusun egemenli¤inden alandevlet fleklidir. Millî devletkavram› da, ulus devletikarfl›layacak biçimdekullan›lmaktad›r.

se gönülden hayran gibisin.” dizelerinde, “Ergenekon” ba¤›ms›zl›kla iliflki kurula-rak an›l›r. Enis Behiç (Koryürek)’in “Millî Neflide”sinin “Demir da¤lar delmifl olanBozkurtlar›m›z ki / Orhun’da var Külti¤in’den kalma yaz›m›z.” (Kaplan vd. 1982a:534-514) dizelerinde ise köken, destanla iflaret edilir. Bu tür aray›fllar, yeni kurulan“millî (ulus) devlet”in kültürel ba¤lar›na iflaret etme amac› tafl›d›¤› kadar, ortak de-¤erler yarat›lmas›na yönelik çabalar›n da göstergesidir.

Abdullah Ziya (Kozano¤lu), ‹slâmiyet öncesi Türk tarihini, romantik bir tutum-la tarihî romana dönüfltürürken destanlardan yararlanm›flt›r. K›z›ltu¤’da (1923),Göktürk Hakanl›¤›n› dirilmek isteyen Cengiz Han’›n; Atl› Han’da (1924), “Türk’ünAvrupa’daki destanlar›ndan birini daha yaflatmak için” Attilâ’n›n ve Gültekin’de(1928), “ad›m›z›, dilimizi, bayra¤›m›z› borçlu oldu¤umuz bir Türk kahraman›n›nhayalini canland›rmak” için Kültigin’in roman›n› yazm›flt›r. Popüler tarih romanc›-l›¤›n›n ilk örnekleri denilebilecek bu romanlar, ideolojiyi halka yaymada önemlibir ifllev görmüfltür.

Geçmiflin ulus devletle canland›r›lmas› ve yeniden kurulmas› sürecinde, 1930’luy›llar›n bafl›nda popülerleflen manzum piyeslerin özel bir yeri vard›r. Bunlarda,Türk destanlar›na göndermelerde bulunularak Türk mitolojisinden motif ve figür-lerin kullan›ld›¤› görülür. fievket Süreya (Aydemir), “‹nk›lâb›n ideolojisi”ni belir-ginlefltiren Türk tarihi ve mitolojisi kaynakl› manzumeler ve manzum piyesleringereklili¤ini, “Ergenekon Efsanesi” bafll›kl› yaz›s›nda aç›klar. Ona göre ink›lâp,genç nesillere sadece “sert kanunlar›” de¤il, “bu kanunlar›n fliirini ve idealini” devermelidir. Bu da ink›lâb›n fliir ve sembollerle efsanelefltirilmesi ile yap›labilir. “Er-genekon Destan›”n›n ink›lâb› çok iyi efsanelefltirece¤ini belirten fievket Süreya, budestan›n befl unsuru bulundu¤unu, bunlar›n hepsinin ulus devletin kuruluflundave geldi¤i noktada görülebilece¤ini söyler. Destandaki “Demirci”nin flahs›nda fle-killenen “millî irade”, flimdi “milletin ocak yakan ve da¤ eriten flefi” Atatürk’tür; yolgösterici kurt “Börtecene” ise, “mefkureyi (ideali) temsil eden rehber fikir yahut in-k›lâp idealizmidir” (fievket Süreya 1933). fievket Süreya’n›n ink›lâb› efsanelefltirmeteorisi, dönemin baz› flair ve yazarlar›n›n eserlerinde uygulamaya konmufltur.

Uygulaman›n en meflhur piyeslerinden biri, Faruk Nafiz (Çaml›bel)’in Ak›n’›d›r.‹lk temsilinde Reisicumhur Mustafa Kemal Atatürk, Baflvekil ‹smet ‹nönü, MeclisReisi ve daha birçok “yüksek zevat”›n bulundu¤u Ak›n’da, “‹flte flu Orta Asya...Türklerin anayurdu. / Türk ilk medeniyeti Altay-Ural’da kurdu.” dizeleriyle Türktarihine girilir. Çok eski zamanlarda Orta Asya’da Türklerin karfl›laflt›¤› bir kurakl›ksorunu ve bunun afl›lmas› için yap›lanlar, mitoslar kullan›larak anlat›l›r. PiyesteTürk mitolojisinin motiflerine çokça yer verilmifltir. Halkevi sahnelerinde oynananpiyese gösterilen ilgi, benzer tarzda eserlerin yaz›lmas›n› haz›rlar. Piyes üzerineyazd›¤› de¤erlendirme yaz›s›nda Muhittin Do¤an’›n “Ak›n, edebiyat›m›zda millî birak›n bafllang›c› oldu” (Kaplan vd. 1982b) sözü, eserin do¤urdu¤u popülerli¤in ifla-retidir. Faruk Nafiz Ak›n’›n ard›ndan Özyurt (1932) ve Kahraman’› (1933), YaflarNabi Nay›r Mete’yi (1933) yazar. Behçet Kemal Ça¤lar; Ergenekon (1933), Çoban(1933) ve Attila (1935) adl› manzum piyesleriyle Türk tarihini epik ve romantik birbiçimde canland›r›r. “27 Birincikânun [Ocak 1933] Gazi gününde Ankara Halkevisahnesinde temsil edilen” Ergenekon, “Ankara flahikas›nda [zirvesinde] do¤an gü-neflin büyüklü¤ünü ve eflsizli¤ini tarih çerçevesi içinde göstermek Ergenekon’danAnkara’y› görmek için yaz›lm›fl”t›r. Manzum piyesin “Bir yeni par›lt›yla do¤makiçin yar›na. / Alm›fl yükseltmek için dünyay› kollar›na!..” dizelerinde canland›r›lan“Türk”, Yunan mitolojisinden “Atlas”› ça¤r›flt›r›r. Piyeste “Müjde, Ozan! Müjde Türk!Öncümüz belirdi, bak! / Milletin iradesi bu k›l›¤a girdi, bak!” (Behçet Kemal 1933:


16) dizeleriyle “Bozkurt” k›l›¤›na girdi¤i söylenen “öncü” Atatürk’tür. ‹shak RefetIfl›tman, Ne Mutlu Bana ki Türk Yarat›ld›m (1933), Cumhuriyet Destan› (1934),Atatürk (1935) adl› kitaplar›ndaki manzumeleriyle Cumhuriyet’i romantik bir kav-ray›flla yüceltir ve Atatürk’ü büyük bir ba¤l›l›kla mitoslaflt›rmaya çal›fl›r. Kâz›m Na-mi Duru da En Büyü¤ümüz ‹çin (1935) kitab›ndaki manzumelerinde, Atatürk’üböyle bir görüflle ifller.

‹slamiyet öncesi Türk tarihinin mitoslardan yararlan›larak edebî metin olarak ifl-lenmesi ve bunlar›n Halkevlerinde sahnelenerek topluma aktar›lmas›n› örnekleyenilginç bir eser Münir Hayri Egeli’nin Bayönder’idir. Atatürk’ün yönlendirmesi ileÖz Soy’u yazan Münir Hayri, bu eserin 24 Haziran 1934’te Atatürk’ün ve ‹ran fia-h›’n›n huzurunda sahnelenmesinin ard›ndan Bayönder’i (1934) yazmakla görev-lendirilir. Münir Hayri, bu eserin önsözünde Atatürk’ün Bayönder’in içeri¤ine ilifl-kin beklentilerini kendisine nas›l bildirdi¤ini, benzer tarzda daha önce yaz›lm›fl pi-yeslerin yazarlar›n› nas›l yönlendirdi¤ini anlat›r. Eserde, “K›z›lelma” motifinin yenibir temsili ve piyesin sonunda “Bayönder”in gö¤e yükselmesi, mitoslar›n kullan›l-d›¤›n›n iflaretidir. Dekora iliflkin bilgi verilirken söylenen “Deli Ozan eski Sümer,Eti ozanlar› k›l›¤›ndad›r” cümlesi, metnin Türk Tarih Tezi’iyle iliflkisini kurar. A. ‹s-met Ulukut’un Sümerleri yüceltti¤i Sumer Ülkelerinde (1934) piyesinde ise an›-lan tez do¤rudan ifllenir.

Türkçülükle Belirginlefltirilen Türk Mitolojisi1930’lu y›llarda Türk mitolojisinin millî bir duyarl›l›k ve heyecanla sahiplenildi¤igörülür. Ats›z Mecmua’da Prof. Ahmet Zeki Velîdî [Zeki Velidi Togan], “Eski des-tan enkaz› bir mîllî flair taraf›ndan ifllenerek ihya edilip yeni, muayyen ve mükem-mel bir flekil alabilir mi? Destan zaman› geçmifl de¤il midir?” (Ahmet Zeki Velîdî1931: 11) sorular›n› bir dizi makale ile cevaplamaya giriflir. Derginin Türk destan,efsane, masal ve türkülerine ilgisi; araflt›rma, yorumlama ve derleme ile sürdü¤ügibi, mitolojiden al›nan figürler ve motiflerin kullan›ld›¤› fliirlerin ortaya ç›kmas›n›da haz›rlar. Baflta Hüseyin Nihal [Ats›z] olmak üzere, Sabahattin Âli, Fethi Teveto¤-lu, Nihat Sami (Banarl›) ve baflkalar› fliirlerinde Türk mitoslar›n› kullan›r.

Ats›z Mecmua’da Türkçülük düflüncesinin Turanc›l›k’la gelifltirildi¤i de görü-lür. Mehmet Sad›k’›n haz›rlad›¤› ve “fiiirler mecmuas›” alt bafll›¤›yla sundu¤u Erge-nekon Yollar› (1935) adl› derleme, Türkçü-Turanc› görüflün en heyecanl› ürünle-rini içerir. Fuat fiükrü’nün Turan ve Türkler (1931), Mehmet Necati Öngay’›n Er-genekon’dan Do¤an Günefl (1935), Fethi Teveto¤lu’nun Türklü¤e Kurban(1943), Hüseyin Nihal Ats›z’›n Yollar›n Sonu (1946), Feyzullah Sacit Ülkü’nün Ül-kü ve fiiir (1949), adl› kitaplar›ndaki baz› fliirlerde, Türk destanlar›ndan motiflerveya figürler “Türkçü” bir söylemle yer al›r. Sonraki y›llarda ayn› dikkat ve ilgiyleBasri Gocul Türk Millî Destan› O¤uzlama (ilk kitap 1948) adl› bir dizi kitap ç›-kar›r. Bu dikkat, “Türkçü” söylem yumuflat›larak, 1950’lerden 1980’lerin ilk y›llar›-na kadar korunur. (‹smail Hakk›) Y›lanl›o¤lu’nun Müslüman Türk Çocuklar›naArma¤an›m (1951) kitab›, ad›n›n da iflaret etti¤i gibi, Türk ve ‹slam hassasiyeti ileyaz›lan manzumelerden oluflturulmufltur. fiiire destanla giren ve hep destanda ka-lan Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lu Bozkurtlar›n Ruhu (1952), GençosmanDestan› (1959), Kür fiad ‹htilâli Destan› (1970), Malazgirt Destan› (I971), Boz-kurtlar›n Destan› (1972), Kopuzdan Ezgiler (1979) ve Destanlarda Uyanmak(1984) adl› kitaplar›nda, pagan dönemi mitoslar› ile ‹slâmî döneme ait menk›bele-ri kaynak olarak de¤erlendirir. Bozkurtlar›n Destan›, Hüseyin Nihal Ats›z’›n Boz-kurtlar›n Ölümü adl› roman›n› manzum söyleme niyetinin sonucu olarak ortaya


ç›km›flt›r. Gençosmano¤lu’nun tavr›n› “Türk-‹slâmc›” söylem belirlemifl ve yönlen-dirmifltir. Bu söylemin içinden yazan Yetik Ozan’›n Atmaca Uçurumu’ndaki (1974)baz› fliirlerinde duyufl, destans›d›r; ayn› özellik Dilâver Cebeci’nin fiafa¤a Çekilen-ler (1984) adl› kitab›ndaki fliirlerde de görülür.

Türkçülük düflüncesi, fliire oldu¤u kadar romana da epik bir hava kazand›rm›fl-t›r. Abdullah Ziya’n›n popüler romanlar›ndan sonra, A. Baha’n›n Yollar›n Sesidergisinde tefrika edilen “millî ve tarihî roman”› Orhon’dan Sakarya’ya DemirAlp, acemi bir deneme olarak kalm›flt›r. Hüseyin Nihal Ats›z’›n kurgusu ve anlat›mteknikleri yönünden baflar›l› olan Bozkurtlar›n Ölümü (1946) ile Bozkurtlar Di-riliyor (1949) adl› romanlar›, epi¤in romanesk bir hava içinde ifllenmesi yönün-den de dikkat çekicidir. Ats›z’›n Türkçü bir duyuflla açt›¤› yoldan ilerleyen Musta-fa Necati Sepetçio¤lu; Kilit (1971), Anahtar (1973), Kap› (1973), Konak (1974),Çat› (1974) adl› bir dizi romanda, Malazgirt Savafl›’ndan Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun kurulufluna kadar Türklerin Anadolu’daki varl›¤›n› ifllemifltir. Türk mitoloji-sine ilgisini Türk Destanlar› (1973) adl› kitab›yla gösteren Sepetçio¤lu’nun ro-manlar›n› Türk-‹slâmc› bir görüflle kurdu¤u söylenebilir. Ayn› tav›r, Bahaeddin Öz-kifli’nin Köse Kad› (1974) ve Ucdaki Adam (1975) adl› romanlar›nda da görülür.

Hümanizm Merkezli Söylemler ve Mitoloji1920’li y›llardaki “destan” aray›fllar›, Cumhuriyet dönemi Türk fliirinde mitoloji ilgi-sinin canl› kalmas›n› sa¤lar. Özellikle Hilmi Ziya (Ülken), fliirde kaynaklanma so-runu üzerinde, ömrü boyunca ›srarla durur. Halûk Nihat Pepeyi’nin Erenler, Ga-ziler Destan› (1951) adl› kitab›na yazd›¤› “Destana Dair Tarihçe” bafll›kl› yaz›da,Türk fliirindeki mitoloji ilgisi ve bu ilgiyle canlanan destan yazma prati¤inin tarihi-ni ç›kar›r. Hilmi Ziya’n›n “fiiirin, hattâ edebiyat›n bütün nevileri Epopée’den ç›kt›-¤› gibi, cemiyetlerin büyük kaynaflma devirlerinde yine ona dönemez, onda birle-flemez miyiz?” sorusu, destan›n neden hem teorisini oluflturmaya giriflti¤ini hem dedestan denemelerinde bulundu¤unu aç›klar. Hilmi Ziya, 1918’de “Anadolu’nunBugünkü Vazifeleri” adl› bir kitap yazarak “halk köklerine sokulman›n tafsilâtl› birplan›n› vermeye” çal›flm›flt›r. Bu plan dâhilinde örnek olmas› niyetiyle “Tepegöz”ü,“Anadolu masallar›na girifl olarak [da] ‘fiiirlerimin K›v›lc›m›’n›” yazm›flt›r. 1919’dahaz›rlad›¤› “Anadolu’nun Hakikî Merkezi” adl› kitab›yla “destanlar›m›z›n daha et-rafl› tahliline” giriflmifltir. Onun bu çabalar›, Halûk Nihat ve Ahmet Kutsi gibi genç-ler üzerinde etkili olmufl ve onlar›n Anadolu’ya yönelmelerini haz›rlam›flt›r. HilmiZiya, 1920’lere gelirken oluflan hava içinde Haflim Nahid’in “Âdem’le Havva” adl›manzum bir kozmogoni masal› yay›mlad›¤›n› da kaydeder. 1929’dan itibaren Hü-seyinzâde Ali’nin, s›n›rlar›n› “Garp milletleri millî destanlar›n› ‹liada modeline gö-re yaratt›klar› gibi, biz de kendi destanlar›m›z› fiehnâme modeline göre vücudagetirmeliyiz” diye belirledi¤i “fiark hümanizmas›” görüflünden etkilenir. Hilmi Ziya,sonralar› da kendi denemelerini “esas›ndan h›rpalayan” Nurullah Ataç’›n, dikkatini“öz fliir üzerine” çevirdi¤ini belirtir (Pepeyi 1951). Gelinen nokta, Ali Cânip’in ilerisürdü¤ü “epopée”nin imkâns›zl›¤› ve “epik fliir”in mümkün oldu¤u görüflüdür.

Hilmi Ziya 1940’larda Tasvir gazetesi ile fiad›rvan ve kendisinin ç›kard›¤› ‹n-san dergisinde, destana dair yaz›lar yay›mlamay› sürdürür. Ona göre, Cumhuri-yet’le birlikte Anadolu’ya da¤›lan flair ve yazarlarda, önceki zamanlarda görülen“pejoratif destan fikri” silinmeye bafllam›flt›r. “Pejoratif destan fikri” sözüyle ZiyaGökalp’in açt›¤› kanal gözetilmekte ve bu yöneliflin onaylanmad›¤› anlafl›lmakta-d›r. Dolay›s›yla gelinen noktay›, makul bir geliflme olarak yorumlayan yazar, “herepopée[nin] dünya edebiyat›na yeni bir kap›” oldu¤unu “fakat o seviyeye yüksel-


mek için evvelâ bütün kuvvetile millî olmak lâz›m” geldi¤ini belirtir ve buna da“halk muhayyilesinin flah›sland›rd›¤› bariz tipler”le ulafl›labilece¤ini vurgular. Bura-da önerilen, ‹slâm kaynakl› bir Anadolu hümanizmidir. Bu yüzden Hilmi Ziya,“garpl›laflmak isteyen milletlerde, meselâ bizde [Avrupa’da oldu¤u gibi] destan›nayn› tazelikle mitolojiye ba¤lanmas› kabil de¤ildir” der. Onun önerisi, “‹slâmilefl-mifl mitoloji parçalar›n›” de¤erlendirmektir. Bu öneri, pagan dönemine ait mitoslar-dan de¤il, menk›belere ba¤l› destanlardan kaynaklanmak gerekti¤i anlam›na gelir.Yazar, “tarih fluuru”na koflulu olarak canland›r›lmas› gereken “destan fluuru”nu,Behçet Kemal Ça¤lar’›n baz› denemeleriyle örneklerken pagan dönemini de¤il,menk›beler dönemini kaynak edinmek gerekti¤i yönündeki görüfllerini “DedeKorkut” üzerinden aç›klar. Ona göre “Dede Korkut”, destanlar›m›z›n “payen kap›-s›”d›r; ‹slâmiyet döneminde bu kap› kapanmaya bafllam›fl, menk›beler öne ç›km›fl-t›r. Bu yüzden, “Vatan›n destan›na” Battal Gazi ile bafllanmal›d›r. Bu öneri, “Nev-Yunânîlik”ten vazgeçip, Türk milletini Anadolu topraklar›n›n yaratt›¤› düflüncesineulaflan Yahya Kemal’in görüfllerini hat›rlatmaktad›r. Nitekim Hilmi Ziya, Yahya Ke-mal’in tecrübesini örnek olarak gösterir ve yaz›s›n›, parantez içine ald›¤› flu cümleile bitirir: “Hüseyinzâde’nin gösterdi¤i yola ra¤men Garb›n klâsik destan ruhundanal›nacak çok fleyimiz oldu¤unu zaman göstermektedir.” (Pepeyi 1951: 15)

Hilmi Ziya’n›n paranteze ald›¤› son sözde kapal› biçimde iletti¤i düflünce,1938’de Sabahattin Eyubo¤lu’nun ‹nsan dergisindeki yaz›lar›nda daha aç›k olaraksöylenmifltir. ‹nsan’›n “müessisleri”nden Sabahattin Eyübo¤lu, derginin ilk say›s›n-daki “Yeni Türk San’atkâr› Yahut Frenkten Türke Dönüfl” bafll›kl› yaz›s›nda, “YeniTürk sanatkâr›”n›, “Avrupa’ya Frenk hayranl›¤› ile gidip Türk hayranl›¤› ile dönenadamd›r” diye tan›mlad›ktan sonra “yeni”, “Avrupa’ya gitmek”, “Frenk hayranl›¤›”,“Türk hayranl›¤›” ve “Avrupa’dan dönmek” tabirlerini birer birer aç›klar. Avrupa’y›“yeni dünyan›n fluuru” olarak gören yazar, “Her hayranl›k gibi Frenk hayranl›¤› dabir hayat hamlesidir” der. Ona göre bu hayranl›¤› hazmedemeyenler, “iyi eser” ve-rememektedir. Eyübo¤lu, geçmiflin yeni zihniyetle kavranmas› gerekti¤ini, böyle-ce “eski flekiller”in “yeni manalarla” dolaca¤›n› belirtir. Bu noktada yazar›n verdi¤iörnek, mitolojiyle fark edilen Hümanizm düflüncesinin belirginleflmesi yönündenanlaml›d›r. fiöyle der: “Frenk humanistleri eski Yunan ve Latin kültürünü kendik›ymet telâkkilerile uzlaflt›rm›fllard›r. Humanizm eskiye dönmek de¤il, eskiyi yeniyapmakt›r.” (Eyübo¤lu 1938a: 37)

“Fuzuli’de fiiir Telâkkisi” bafll›kl› yaz›s›nda, Fuzûlî’yi zaman›n›n ruhuyla kavra-y›p güncelleyen Sabahattin Eyübo¤lu, bir bak›ma “göçmüfl bir âlem”in “yaflayanruhlara” söylediklerini duyurmaya ve böylece geçmifli “aktüel bir k›ymet” hâlinegetirmeye çal›fl›r (Eyübo¤lu 1938b). “Yaflayan Mazi” bafll›kl› yaz›s›nda, “tarihî bilgi”ile “tarihî zihniyet” ay›r›m›na gider ve “millet duygusu”nu “tarih fluuru”nun gelifltir-di¤ini belirtir. Ona göre, “Bizim mazide yaflamam›z de¤il, mazinin bizde yaflamas›lâz›md›r” (Eyübo¤lu 1938c: 381). Eyübo¤lu’nun “mazinin bizde yaflamas›” diye be-lirledi¤i durum, kültür ve kültürün bir süreklilik oldu¤udur. Hilmi Ziya gibi Saba-hattin Eyübo¤lu da, bu süreklili¤i, fliirde “Neo-klasik” diye düflündükleri Yahya Ke-mal ile örnekler.

Hilmi Ziya Ülken’in yaz›lar›yla kuram›n› oluflturdu¤u; 1924’te Anadolu Mec-muas›’nda yay›mlanan “Battal Gazi Destan›’ndan ‹znik” ve 1949’da fiad›rvan der-gisinde yay›mlanan “Bir Fetih Destan›na Bafllang›ç” adl› denemeleriyle örnekleriniverdi¤i ‹slam kaynakl› Anadolu Hümanizmi görüflü do¤rultusunda, Halûk NihatPepeyi ve ömrünün sonuna do¤ru Behçet Kemal Ça¤lar destanlar yazm›flt›r. Geç-mifl Zaman Masallar› (1928) adl› kitab›nda halk hikâyelerini fliirlefltiren Halûk Ni-


hat’› Hilmi Ziya Ülken yönlendirmifl ve desteklemifltir. “Millî Destanlar Hakk›ndaDüflünceler (Halûk Nihat)” bafll›kl› yaz›s›nda; destan›n (epopée) “mazi hasretininifadesi” oldu¤unu belirten Ülken, ‹lyada ve fiehname gibi büyük destanlar›n “fle-refli günleri takip eden ma¤lubiyetler içerisinde” do¤du¤unu belirtir. Daha sonrabu destanlar›n Romantizm ak›m›yla birçok millet taraf›ndan canland›r›lmak isten-di¤ini ekleyip Halûk Nihat’›n destan tecrübelerine geçerek bunlar›n olgunlaflma-m›fl ürünler oldu¤unu söyler (Ülken 1933). Halûk Nihat, Çanakkale Destan›(1936), Mütareke Destan› (1938) ve Millî Mücadele Destan› (1940) adl› kitapla-r›nda yak›n tarihin kahramanl›klar›n› anlat›r. Türk Destan›ndan (1945) ve Eren-ler, Gaziler’de (1951) ise Hilmi Ziya’n›n dikkat çekti¤i ‹slam kaynakl› Anadolu hü-manizmi görüflünü izler.

Behçet Kemal Ça¤lar, “Battal Gazi”nin menk›belerini inceleyerek bunlar› epo-peye dönüfltürmüfl ve Battal Gazi Destan› (1968) ad›yla yay›mlam›flt›r. fiairin ölü-münden sonra kitaplaflt›r›lan Malazgirt Zaferinden ‹stanbul’un Fethine (1971)adl› kitapta da, Anadolu’yu Türklefltirdi¤ini düflündü¤ü dört destan› bir araya geti-rilmifltir.

1940’l› y›llarda Hilmi Ziya Ülken, önce ‹nsan sonra da fiad›rvan dergilerinde-ki yaz›lar›yla Yunan’›n da fark›nda olan ‹slâm kaynakl› Hümanizm görüflünü belir-ginlefltirmeye ve bu görüfl do¤rultusunda fliirler yaz›lmas›n› özendirmeye çal›flm›fl-t›r. fiad›rvan dergisinde Hilmi Ziya’n›n görüfllerinden etkilenen gençler, “destanmerak›”yla denemelere giriflmifllerse de kal›c› eserler verememifllerdir.

Hilmi Ziya 1920’li ve 1930’lu y›llardaki mitoloji ve destan kaynakl› fliir aray›flla-r›na dikkat çekerken Salih Zeki (Aktay)’yi hiç anmam›flt›r. Bu durum, Cemil Me-riç’in deyimiyle Salih Zeki’nin “Yunan’a kaçm›fl” olmas›, baflka bir deyiflle Yunanmitolojisine ba¤l› kalmas›yla aç›klanabilir. Salih Zeki, “büyük bir fiark ve Türk ede-biyat›, büyük bir fiark ve Türk romantizmi” do¤mas› için Türk edebiyatç›lar›n›n“Frans›z tesiri ve taklidinden kurtulup” Yunan ve Latin kayna¤›na yönelmeleri ge-rekti¤i kan›s›ndad›r; sanattaki hedefinin bunu gerçeklefltirmek oldu¤unu belirtir(Yazar 1938). Salih Zeki; Persefon (1930), Asya fiark›lar› (1933), P›nar (1936),Rüzgâr ve Dallarda fiark›lar (1961) adl› kitaplar›ndaki fliirlerinin hemen hepsin-de Yunan mitolojisini referans alm›flt›r. fiair; Ovidius’un “Metamorphoses”unu De-¤iflifller (1935) ad›yla Türkçeye kazand›rm›fl, Mitoloji (1948) adl› 64 sayfal›k birkitap ç›kararak Yunan ve Latin mitolojisine karfl› ilginin s›cak tutulmas›na katk›dabulunmufl, yaz›lar›yla da ömrü boyunca Yunan mitolojisini tan›tmaya ve yaymayaçal›flm›flt›r. Bununla birlikte, kötü birer çeviri havas› veren fliirlerinde Yunan mitos-lar›n› kavramsal olarak de¤erlendirmifl ve bu mitoslar, eserlerinde y›¤ma olarak yeralm›flt›r. Referanslar›n›n alt›nda ezildi¤i izlenimi b›rakan ve referanslar› yüzündenokuyucu da bulamayan Salih Zeki’yi, Cemil Meriç, “fiiir Yunan’d› Sâlih Zeki için,Yunan’a benzeyendi. Bu topraklarda yaflayan son Yunanl› sayard› kendini. Oysailiklerine kadar Türk’tü. Gururu ile, zevkleriyle, zaaflar›yla.” (Meriç 1985: 112) di-ye de¤erlendirmifltir.

Mustafa Seyit Sutüven; “Sutüven”, “Akdeniz” ve “Orflilim K›zlar›” adl› fliirlerindes›rf güzellik duygusuyla, estetik bak›flla Yunan mitolojisinin ça¤r›fl›m›ndan yararla-n›r. Benzer bir çaba, Sutüven’inkiler kadar baflar›l› olmasa da Hasan ‹zzettin Dina-mo’nun Deniz Feneri (1937) adl› kitab›ndaki baz› fliirleriyle ‹nsan dergisinde ya-y›mlanan fliirlerini biçimlendirir. fiiirlerinde mitoloji, halk hikâyesi, masal gibi kay-naklardan kaç›nd›¤› rahatl›kla hissedilen Ahmet Hamdi Tanp›nar, ömrünün sonu-na do¤ru yazd›¤› “‹nsanlar Aras›nda” adl› fliirinde, Yunan mitolojisinin büyük tan-r›s› Zeus’u Olemp’ten insanlar›n içine indirerek insan hayat›n›n güçlüklerini göste-


rir. Eski Yunan tanr›lar› gözetilerek kurgulanan ilginç bir baflka eser, Yusuf Ah›s-kal›’n›n s›n›f fark›n› ve mücadelesini mitolojiyle belirginlefltirmeye çal›flt›¤› KeçiAyakl› Tanr› ve Yeni Bir Dünya (1966) adl› destan›d›r.

Yunan Kaynakl› HümanizmCumhuriyet dönemindeki ink›lâplar, Devlet’in Bat›’ya yöneldi¤inin aç›k birer gös-tergesidir. Bu süreçte Türk entelektüeli, Yunan mitolojisini bir kültür davas› olarakalg›lam›fl ve modernleflmenin ufku olarak görmüfltür. 1 Eylül 1928’de Arapça veFarsçan›n okul programlar›ndan kald›r›lmas›, kültürel olarak Do¤u’dan Bat›’yado¤ru gerçekleflen yöneliflin sonucudur. 1935’te kurulan Ankara Dil ve Tarih Co¤-rafya Fakültesi’nde “Avrupa kültür çevresinin klasik dilleri olan Yunanca ile Latin-ce” kürsüleri aç›lm›fl, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi de 1942-1943 ders y›-l›nda bu filolojilere yer vermifltir (Baydur 1952).

Bat› kültürünün kayna¤› olarak alg›lanan Yunan ve Latin birikimine 1930’lar›nortalar›nda ve 1940’lar›n bafllar›nda gösterilen ilgi birbirinden farkl›d›r. Birincide,“Türk Tarih Tezi”nin uzant›s› olarak Yunan ve Latin birikiminin de Türklere ait ol-du¤u düflüncesi; ikincide ise, Yunan ve Latin kaynakl› bir “Hümanizm hareketi”bafllatma niyeti yönlendiricidir. 1940’larda, Avrupa’y› dönüfltüren bilimsel eserler-den çok Eski Yunan mitolojisi ve sanat›n›n ilgi toplamas›, an›lan niyetin sonucuolarak yorumlanabilir.

1930’lar›n ortas›nda kültür politikas› hâlinde beliren ve Halkevlerinin aboneedilmesi suretiyle desteklenen Yücel dergisinde (ilk say›: fiubat 1935) çeviriler vedar görüfllü yaz›larla kamuoyuna sunulan Yunan kaynakl› Hümanizm, “Millî fiefdevrinin Maarif Vekîli Hasan Âli Yücel’in gayretleriyle 1940’tan sonra kat›ks›z birdevlet politikas› hâline getirilir” (Ayvazo¤lu 1987: 83). Hasan Âli Yücel’in MaarifVekilli¤i s›ras›nda kurulan “Tercüme Encümeni”nin yay›n listesinde, büyük orandaYunan-Latin klasikleri yer al›r. 1940-1951 y›llar› aras›nda “Dünya Edebiyat›ndanTercümeler Serisi”nde 100’den fazla Yunan ve Latin klasi¤i Türkçeye kazand›r›l-m›flt›r. Yunan kaynakl› Hümanizm, çevrilen kitaplar ve Tercüme dergisiyle birkültür politikas› olarak sürdürülürken, okullarda Yunanca ve Latince’nin ö¤retil-mesi gerekti¤i yönünde görüfller bildirilmifl; bu görüfller do¤rultusunda, ‹stanbulve Ankara’daki baz› liselerde Latince ö¤retimi yönünde pilot uygulamalar gerçek-lefltirilmifltir.

Yunan kaynakl› Hümanizm görüflünün 1940’l› y›llarda devletin kültür politika-s› olarak ifllendi¤ini, Hasan Âli Yücel’in Tercüme dergisinin “Yunan Özel Say›-s›”na yazd›¤› sunufl yaz›s› çok iyi aç›klar. Yücel, bu yaz›da Osmanl› devletinin sondönemindeki yenileflme çabalar›n›n “ayd›n bir anlay›fl” yans›tmad›¤›n› belirtir. Onagöre, “‹çinde bulunmaya mecbur oldu¤umuz medeniyet dünyas›n›n kökü, eskiYunandad›r” görüflü, mutlak bir gerçek olarak kabul edilmedi¤i sürece, “Milâttanbefl as›r önce do¤an az adaml› ve az zamanl› Yunan medeniyeti bilinmeyerek bu-günün ileri yaflay›fl›n› tümü ile kavramak, eriflilmez bir imkân olur.” Yücel’e göre‹slâm medeniyeti bugün “mazi olmufl”tur; üzerinde yaflad›¤›m›z topraklar›n “alt›n-da ve üstünde bizim olan eski Yunan eserleri”, “bugünkü medeniyetimizin aç›kmallar›”d›r. “Eski Yunanl›lar› belki vatandafl›m›z de¤il, fakat topraktafl›m›z hisset-meliyiz” diyen Yücel, onlardan kalanlar› do¤ru de¤erlendirmenin kendimizi anla-maya katk› sa¤layaca¤›n› flu sözlerle aç›klar: “Eski Yunanl›lar›, dilleri, yap›lar›, sos-yal hayatlar›, insanl›¤a yadigâr kalm›fl bütün eserleriyle tan›makta, kendimizi du-yup anlama bak›m›ndan da büyük bir zaruret oldu¤unu takdir ediyoruz.” (Yücel1945: I-II-III)


Hilmi Ziya Ülken’in Sabahattin Eyübo¤lu ve Nurullah Ataç’la ç›kard›¤› ‹nsandergisi (ilk say› 15 Nisan 1938), ad›n›n da iflaret etti¤i gibi, hümanist bir projedir.Özellikle Nurullah Ataç’›n derginin ilk say›lar›ndaki “Müsavat” ve “Humanisma”bafll›kl› yaz›lar›nda ileri sürdü¤ü görüfller, Hasan Âli Yücel’in yukar›da dikkat çeki-len düflüncelerini haber verir niteliktedir (Do¤an 2008). Ülken de ‹nsan dergisin-de yay›mlanan “Yeni Klasik” bafll›kl› yaz›s›nda, Türk klasi¤inin “‹slam hümanizma-s›”na girdi¤ini, “yeni klasik”in ise “bir taraftan Yunan-Latin köküne kadar inmek,di¤er taraftan tamamen modern ve ilerici olmakla” ortaya ç›kar›labilece¤ini belirt-mifltir (Ülken 1941).

Yunan kaynakl› Hümanizm anlay›fl›, Mavi Anadolu ç›k›fl› etraf›nda bir arayagelen sanatç›lar taraf›ndan ifllenmifltir. Sabahattin Eyübo¤lu, Anadolucu bir havahissedilen ‹nsan dergisindeki yaz›lar›ndan sonra “Tercüme Bürosu”nda üstlendi¤igörevle Yunan kaynakl› Hümanizm düflüncesine yak›n durmufl; 1940’lar›n ortas›n-da ise “Mavi Anadolu” diye tan›mlanacak giriflimin içinde yer alm›flt›r. Mavi Ana-dolu düflüncesinin esas›n› da Hümanizm oluflturmaktad›r. Bununla birlikte Hüma-nizmi flekillendiren düflünce Yunanistan’a de¤il, Anadolu’ya ba¤lanmaktad›r. Hali-karnas Bal›kç›s› (Cevat fiakir Kabaa¤açl›), Anadolu’nun Sesi (1971) adl› kitab›n-daki yaz›lar›nda, medeniyetin kayna¤›n›n Anadolu oldu¤unu, Türklerin buray› fet-hetmeleri sonras›nda bu mirasla yo¤ruldu¤unu ve emperyalist Avrupa’n›n bunlar›görmezden gelmek için hep Yunanistan’› öne ç›kard›¤›n› savunur. Halikarnas Ba-l›kç›s› Anadolu Efsaneleri (1954) ve Anadolu Tanr›lar› (1955) adl› kitaplar›nda,Akdeniz havzas›nda oluflan kültürü, Anadolu’nun flekillendirdi¤ini efsaneler ve mi-toslarla göstermeye çal›fl›r. Azra Erhat’›n denemeleri ve inceleme yaz›lar›n› da be-lirleyen Mavi Anadolu görüflü, Halikarnas Bal›kç›s›’n›n edebî metinlerini de haz›r-lam›flt›r. Deniz etraf›nda flekillenen hikâyelerinde, “kökünü mitolojiden, plastik sa-natlardan ve sanatç›lar›n her gün içinde yaflad›¤› tabiat çevresinden alan” zenginbir atmosfer görülmektedir (Alangu: 1965).

Cumhuriyet Dönemi’nde bir kültür sorunu olarak alg›lanan mitolojiye, “Hümanizm mer-kezli söylem”le tek bir yol mu aç›lm›flt›r, yoksa farkl› yorumlarla zengin bir düflünce orta-m› m› sa¤lanm›flt›r?

Yunan kaynakl› Hümanizm görüflü, “Millî fief Dönemi”nde devletin de deste¤iile flair ve yazarlar aras›nda daha bir benimsenmifltir. Orhan Veli Kan›k’›n DestanGibi’sini (1946), “Garip fiiiri”nin “küçük insan”dan “evrensel”e yöneldi¤inin iflare-tini veren Yaprak dergisini (ilk say›: 1 Ocak 1949) bu süreç haz›rlam›flt›r. MelihCevdet Anday ve Oktay Rifat’›n Yunan mitolojisini gözeten fliirleri de, bu sürecinsonras›nda ç›kan ürünlerdir.

Konur Ertop, 1950 sonras› Türk fliirinde Yunan mitolojisinin kaynak olarak kul-lan›lmas›nda Homeros’un destanlar›n›n baflar›l› çevirilerinin önemli bir etken oldu-¤unu vurgular. Ona göre, “Behçet Necatigil’den Ülkü Tamer’e kadar mitologya sonzamanlarda ozanlar›m›za etki et[mekte]” ve “fliirimizde gördü¤ümüz kullan›fllar›ylaHelen mitologyas› bizim sanatç›lar›m›za da kiflisel yarat›fllar için belli bafll› bir im-kân olmaktad›r”. (Ertop 1965: 2-11)

“Garip fiiiri”nin üçlüsünden Melih Cevdet Anday, Kollar› Ba¤l› Odysseus(1962), Göçebe Denizin Üstünde (1970) ve Teknenin Ölümü (1975) adl› kitap-lar›yla 1940’larda alt yap›s› kurulan Yunan’a ba¤l› Hümanizmin örneklerini verir.Kollar› Ba¤l› Odysseus’ta denizi içerme hâli, Yunan mitolojisinden bir figürle ser-gilenir. “Teknenin Ölümü” varl›k üzerine bir düflünme iken Kollar› Ba¤l› Odysse-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

us daha çok hayat›n anlam›na yönelik bir sorgulama ve ç›karsamad›r. Bu fliirler,bütüncül alg›n›n denizde/denizden dal budak salm›fl uzuvlar› gibidir.

Teknenin Ölümü adl› kitapta yer alan ve alt› bölümden oluflan “Troya Önün-de Atlar” adl› fliirin kayna¤›nda da Yunan mitolojisi vard›r. Melih Cevdet Anday, “‘Troya Önünde Atlar’ ‹çin Birkaç Söz” bafll›kl› yaz›s›nda, “esin kaynaklar›”n› aç›k-larken, Yunan mitolojisindeki bir figür olan Paris’in “da¤a at›lmas› masal›”na dik-kat çeker ve burada “çeliflkili bir sorun” bulundu¤unu vurgular. fiiir, mitolojidekimutlak güç ile buna inanma ve böylece onun afl›l›p afl›lamayaca¤› konusu üzerinefelsefî bir düflünce olarak kurgulan›r. fiiirdeki “at” figürü, sadece Yunan’› de¤il,farkl› zamanlar› haber verecek biçimde çeflitlendirilerek, “zaman”›n arkaik alg›lan-mas›na yard›mc› olur. Anday’a göre “konunun özü, insanüstü güçler istencinin sal-t›k [mutlak] olup olmad›¤›d›r” ve bu “sorun, ilkça¤lardan günümüze de¤in, de¤iflikbiçimlerde tazeli¤ini korumaktad›r” (Anday 1979: 136).

Kollar› Ba¤l› Odysseus’ta, mitoloji kahraman› figür, kavram olarak insan›n ha-yata kar›flm›fl ve oradan do¤mufl, orada biçimlenmifl hâlidir. Özne, ancak kendisi-ni orta dire¤e ba¤lat›r ve “Sirenler”in sesi yerine kendi sesini duymaya bafllarsa ula-flabilecektir yurduna. Yurt da, “‹thaka” da, “Penelope”den baflkas› de¤ildir. (Do¤an2005) Melih Cevdet Anday, Kollar› Ba¤l› Odysseus ç›kt›ktan birkaç ay sonra, “Kita-ba Ek” bafll›kl› bir yaz› yay›mlayarak, kitab›n düflünce ufkunu ve bu düflüncelerekaynak teflkil eden eserleri aç›klar. Bugün metinleraras› iliflki ba¤lam›nda de¤er-lendirilen bilgiler d›fl›ndaki aç›klamalar, Anday’›n Kollar› Ba¤l› Odysseus’la felse-feyi gözeten “düflünce fliiri”ne geçerken Hümanizm ile Varoluflçuluk aras›nda birköprü kurdu¤unu da düflündürür. Anday, “fliirimin düflünsel temelleriyle ilgili ko-nular” diyerek kitab›n›n içeri¤ine iliflkin flu bilgileri verir: “‹nsan›n do¤a ile iliflkile-ri, insan›n do¤aya, topluma ve kendine yabanc›laflmas›, bu yabanc›laflmadan kur-tulmak için giriflti¤i savafl, tuttu¤u ve tutmas› gereken yollar” (Anday 1963: 5). Ki-tab›n “düflünsel temeli”ni belirleyen bu bilgilerin ç›k›fl noktas› Odysseia’d›r.

Yunan mitolojisi, deniz temas› münasebetiyle Melih Cevdet’ten önce Yahya Ke-mal’in fliirlerinde görünmüfltür. Yahya Kemal’in “Aç›k Deniz” adl› fliirinde kütlelefl-tirilen denizin, hiç ad› an›lmasa da Yunan mitolojisindeki Poseidon’a benzerli¤i se-zilir. Yunan mitolojisindeki denizlerin efendisi Poseidon, güçlü bir tanr›d›r; “Aç›kDeniz”de görülen “bin bafll› ejder”, onun gibi heybetli, ürpertici, coflkun, korkutu-cu, sindirici ve her fleye hükmedicidir. Yahya Kemal’in “Aç›k Deniz”inde ve MelihCevdet’in yukar›da an›lan kitaplar›nda Yunan mitolojisi, hümanist bir alg›y› haberverdi¤i kadar, varolufla dair sorunlar›n da göstergesi hâline gelir. ‹nsan›n trajedisiYunan mitleriyle belirginlefltirilir. Yahya Kemal’de olmasa da Melih Cevdet’in kav-ray›fl›nda “Varoluflçu (Egzistansiyalist)” bir hassasiyet vard›r. fiair, bu hassasiyetini,hem Kollar› Ba¤l› Odysseus hem de Teknenin Ölümü’ndeki “Troya ÖnündeAtlar” üzerine yazd›¤› aç›klay›c› yaz›lar›nda belirtir.

“Garip fiiiri”nin sacaya¤›ndan olan Oktay Rifat da, Melih Cevdet’te oldu¤u gibi,fliirine 1950’li y›llarda yeni bir yön vermek istemifl; ‹kinci Yeni deneyimini Per-çemli Sokak adl› kitab›yla karfl›lam›fl, hatta bu modern fliir hamlesini an›lan kitap-la bafllatt›¤›n› iddia etmifltir. “Garip fiiiri”nin Yaprak deneyimi ile yeni bir sürecegirdi¤i, Orhan Veli’nin ani ölümü ile bu sürecin yar›m kald›¤›, bununla birlikte“toplumcu” ve “hümanist” görüfllerin Melih Cevdet ve Oktay Rifat’›n fliirlerini belir-lemeye bafllad›¤› aç›kt›r. 1950’li y›llarda Melih Cevdet, mitolojiye yönelerek fliirineaç›l›m kazand›rmaya çal›fl›rken; Oktay Rifat, ‹kinci Yeni tart›flmalar› içinde farkl› birpoetikaya aç›lmaktad›r. Latin Ozanlar›ndan Çeviriler (1963) ve Yunan Anto-logyas› (1964) adl› küçük antolojileri, flairin aç›lmaya bafllad›¤› ufku haber verir.


Bu antolojilerden sonra yay›mlanan Elleri Var Özgürlü¤ün (1966) adl› kitab›naad›n› veren fliir ile kitab›n “Agamemnon” bölümündeki fliirler, Oktay Rifat’›n Yu-nan mitolojisini kaynak olarak görüp, bu kayna¤›n verimlerini de¤erlendirmeye gi-riflti¤ini bildirir. “Oktay Rifat’›n pastoral nitelikli Çoban›l fiiirler (1976) adl› yap›-t›nda da mitologyaya uzanan fliirler bulunur. Bu yap›ttaki ‘Eurdyke’ ve Azra Erhat’aithaf edilen ‘Patroklos’un Ölümü ve Atlar’ adl› fliirler buna örnektir.” (Afacan 2003:129) Melih Cevdet’le k›yasland›¤›nda, Oktay Rifat’›n Yunan mitolojisi ile temas›n›ndaha s›n›rl› kald›¤› söylenebilir. Bu, iki flairin “Garip fiiiri” sonras› poetik tercihle-riyle ilgili bir durumdur.

1950’lerin ortalar›nda do¤an ve h›zla yay›l›p 1960’lar›n bafl›nda tamamlanan“‹kinci Yeni fiiiri” içindeki Edip Cansever, Umutsuzlar Park› (1958) ve Petrol(1959) adl› kitaplar›ndaki fliirlerle Varoluflçulu¤a ulafl›r; Nerde Antigone (1961) veTragedyalar (1964) adl› kitaplar›yla da Eski Yunan’a geçer.

Yunan mitolojisi ile temasta karfl›lafl›lan Varoluflçu hassasiyet, Melih Cevdet An-day’dan sonra Edip Cansever’de de görülür. Anday’›n fliirleriyle ç›k›fl noktas›ndakibu örtüflmeye, Cansever’in metinleriyle iletti¤i düflüncede rastlanmaz. Anday’›n in-sana inanc› vard›r. Edip Cansever ise, her ne kadar Umutsuzlar Park› adl› kitab›-n›n son bölümü olan “S›¤›nak”›, büyük harflerle “‹NSAN / SANA GÜVEN‹YORUM /SAYGILARIMLA.” (Cansever 1958: 77) diye bitirse; Nerde Antigone’nin son fliiri“Ne Gelir Elimizden ‹nsan Olmaktan Baflka”y›, “Hiçbir fley! Biz gene anlafl›r›z nas›lolsa / Evet, biz nas›l olsa anlafl›r›z / Tanr›lar kaybolurken yepyeni tanr›larla” (Can-sever 1957: 44) dizeleriyle kapatarak varoluflu özün önüne geçirse de, sonras›nda,insana inanc›n› yitirmifl ve hiçlikle yüz yüze gelmifltir. Bu ayr›flma, Melih Cevdet’teYunan’a ba¤l› Hümanizmin; Edip Cansever’de Tanr›tan›maz Varoluflçulu¤un bas-k›n olmas›yla aç›klanabilir. Her ikisinin tecrübesini de yönlendiren trajik durumve bunun kayna¤› olan Yunan mitolojisi, Cemal Süreya taraf›ndan sert bir biçimdeelefltirilir.

Yunan ve Latin mitolojisiyle farkl› boyutlarda ilgi kuran flairlerin genifl bir dökümü ve fli-irlerinden örnekleri görmek için fiiir ve Mitologya Cumhuriyet Dönemi fiiirinde Yunan veLatin Mitologyas› (Ayd›n Afacan, Ankara: Doruk Yay., 2003) adl› kitaba bakabilirsiniz.

Cemal Süreya, “Mitoloji Havarileri” bafll›kl› yaz›s›nda, fliirde “evrensellik”-”ye-rellik” sorununu mitolojiyi merkez edinerek de¤erlendirir. Ona göre, “Toplumlararas›nda sanat teknikleri yönünden al›fl verifl” ola¤an karfl›lanabilir; ama mitolojial›flveriflini kabullenmek o kadar kolay de¤ildir. Yaz›, Edip Cansever’in NerdeAntigone ile Tragedyalar’› ve Melih Cevdet’in Kollar› Ba¤l› Odysseus’u ç›kt›k-tan birkaç y›l sonra yay›mlanm›flt›r. Dolay›s›yla Cemal Süreya’n›n yaz›y› kimlerigözeterek yazd›¤› bellidir. Cemal Süreya’ya göre, “Yunan mitolojisini kendi mito-lojimizmifl gibi ifllemek gereksiz oldu¤u kadar sak›ncal› bir ifltir” ve bu sak›ncal›ifle yönelen “flairlerin yap›tlar›nda zenginlefltirici ölçünün afl›ld›¤›” görülmektedir(Süreya 1966).

Edip Cansever ile Melih Cevdet’in Yunan mitolojisinde ç›k›fl aramas›na 1966’daelefltiriler getiren, 1975’te Teknenin Ölümü üzerine yazd›¤› “K›ta Sahanl›¤›” bafl-l›kl› yaz›s›nda Melih Cevdet’in “ifli Anadolu duyarl›¤›ndan oldukça uzak bir nokta-ya götürdü¤ünü” savunan Cemal Süreya’n›n (Süreya 1982: 111-113) Osman Tür-kay’›n Evrenin Düflünde Gezgin (1971) adl› kitab›na ilgi göstermemesi düflündü-rücüdür. Çünkü bu kitapta “bizim mitolojimiz”in unsurlar› kullan›larak bir kurgugerçeklefltirilmifl ve varolufl sorunu, “Anadolu duyarl›l›¤›” da ihmal edilmeden kav-


Poetika: Aristo’nun sanatlailgili görüfllerini içerenkitab›ndan dolay›mkurularak fliir sanat› veya birflairin fliiri üzerinegelifltirdi¤i görüfllerininbütünü anlam›ndakullan›lan Yunanca kökenlibir sözcüktür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ranmaya çal›fl›lm›flt›r. Evrenin Düflünde Gezgin hem yap›, hem alg›, hem de kav-ray›fl yönünden özgün bir kitapt›r. “Altay mitolojisi, eski Yunan sanat ve felsefesi,modern Japon, Güney Kore ve Kuzey Amerika, ‹ngiliz edebiyat›” üzerinde incele-meler yapt›¤›n› belirten Türkay, “bilimsel ülkücülük diye bir ak›m” yaratmaya çal›-fl›rken “bir Türk olarak ta Orta Asya’ya, köke kadar yönelmek” gerekti¤ine inan-m›flt›r (Dil 1961: 293). 1960’lar›n ilk y›llar›nda Yeditepe dergisinde Yunan destan-lar›ndan yapt›¤› çeviriler yay›mlanan Osman Türkay, Edebiyat, Elefltiri ve Dil Üs-tüne Düflünceler (1993) adl› kitab›nda bir araya getirdi¤i yaz›lar›yla da Yunan mi-tolojisinden haberdar bir flair oldu¤unu göstermifltir.

Bat› mitolojisi ile Do¤u mitolojisini birlikte gözeten poetik e¤ilimiyle BehçetNecatigil, modern Türk fliirinde özgün bir flairdir. “Nilüfer”i mitolojideki “Hero ileLeander” efsanesinden esinlenerek yazd›¤›n› belirtmifltir (Necatigil 1983: 475). Ar-zu ve flehveti haber veren tanr› Pan’› da içeren “Panik”, Necatigil’in Yunan mitolo-jisi ile do¤rudan ba¤ kurdu¤u bir di¤er fliiridir. Mitolojinin bugüne ›fl›k tuttu¤unusavunan flair, günümüz sorunlar›n›n mitolojinin ›fl›¤› alt›nda rahatl›kla ayd›nlat›la-bilece¤i kan›s›nda gibidir. Bununla birlikte, Türk fliirinde özellikle 1960’larda nere-deyse moda hâlini alan Yunan mitolojisinden yararlanma e¤ilimine karfl› Necatigil,divan edebiyat›n›n dünyas›n› da belirleyen Do¤u mitolojisini, masallar›n› ve dinîmetinlerini öne ç›kar›r. Böylece mensup oldu¤u kültürü güncelledi¤ini vurgular.Kültürün “not düflme” gibi bir kayg›s› bulunamayaca¤›n›n alt›n› çizen Necatigil,ölümünden yedi ay önce May›s 1979’da yap›lan bir söyleflide, mitolojiden yararlan-ma konusunda, modern Türk fliirindeki aray›fllar› özetleyecek gibi duran flu sözle-ri söylemifltir:

“Bat› fliiri hiçbir zaman mitolojiden ayr›lmam›flt›r. Bugün Avrupa fliirinde, bütün

Bat› flairlerinde mitos imajlar›na rastlars›n›z. Bizde niye olmas›n bu? Serapa istiare-

ler dünyas›d›r menak›bnameler, dervifllerin hayatlar›. Modern fliir Bat›’da H›ristiyan

mitoslardan, yahut Yunan mitoslar›ndan yararlan›yor. Bizde bakir ne kadar çok

de¤erin menk›beler var. Kerametleri, derviflleri düflünün. K›sas› Enbiya ise ayr› bir

deryad›r.” (Necatigil 1983: 556-557)

1960 sonras› Türk edebiyat›nda, mitoloji ba¤lam›nda, önceki on y›llarda yafla-nan deneyimler, kazan›lan birikim, poetik söylemler iyi de¤erlendirilmifl ve okun-mufltur. 2000’li y›llara gelirken modern Türk edebiyat›nda, mitoloji için Yunan mi-toslar›n›n mutlak oldu¤u kabulünden de, edebiyat dünyas›nda Yunan mitoslar›naba¤l› kaprislerin egemenli¤inden de söz edilemez. Bugün bütün dünyan›n mito-loji birikimi, flair ve yazarlar›n oldu¤u kadar, okuyucunun da elinin alt›ndad›r. Ev-reni, insan›, toplumu anlama noktas›nda, herkes bu mitolojilerden rahatl›kla ya-rarlanabilmekte ve mitolojiyle ba¤ kurmufl edebi metinlerin dünyas›na daha do-nan›ml› girip bu metinler aras›nda daha rahat dolaflabilmektedir. Bu, hem yaz›lanmetin hem de metnin alg›lanmas› yönünden modern Türk edebiyat›n›n önemli birkazan›m›d›r.



Türk edebiyat›nda Yunan mitolojisine ilginin na-

s›l bafllad›¤›n› saptayabilmek.

Modern Türk edebiyat›nda mitolojiyle temas, in-san› anlamaya yönelik bir ilgiyle bafllamaz. Os-manl› münevveri, mitolojiyi Devlet’in çöküfl dö-neminde fark eder. Çeviriler arac›l›¤›yla Yunanve Latin mitolojileri tan›t›lmaya çal›fl›rken klasikalg›n›n yönlendirmesiyle mitolojiden bilgelikdersleri ç›kar›lmak istenir. Osmanl› Devleti’niny›k›lmas› sürecinde Bat› üzerinden ve Yunan mi-toslar›yla s›n›rl› olarak gerçekleflen ilk temas,farkl› bir zihniyetin kabulünü pekifltirir. Bu ka-bulün insan› anlama ve yorumlama yönünden,geride çok da baflar›l› ve kal›c› eserler b›rakt›¤›n›söylemek güçtür. Bununla birlikte hayranl›kla gi-riflilen ve heyecanla yürütülen çabalar, sonras›için yol aç›c› olur.

Türk mitolojisine ilgiyi haz›rlayan etkenleri aç›k-

layabilmek.

Osmanl› Devleti’nin da¤›lma sürecinde “Osman-l›l›k” ve “‹slamc›l›k” görüfllerinin “teba”y› bir ara-da tutamamas› ve h›zl› toprak kayb›n›n do¤ur-du¤u sonuçlar “Milliyetçilik” düflüncesinin yük-selmesin sa¤lar. Millî Edebiyat Hareketi, Türkmilliyetçili¤i görüflünü bir taraftan edebî metin-lerle halka iletirken di¤er taraftan da siyasi birmücadele sürecinde ideoloji olmas›n› haz›rla-m›flt›r. Bu süreçte, Yunan mitolojisine ba¤l› sa-nat aray›fllar›n›n uyarmas›yla Türk mitolojisine,destanlar›na ve tarihine karfl› yo¤un bir ilgi do¤-mufl ve geliflmifltir.

“Nev-Yunâlîlik” aray›fl› ile Millî Edebiyat Hareke-

ti’nin mitolojiye yaklafl›m›ndaki farklar› ay›rt

edebilmek.

Balkan Savafl› sonras›nda oluflan ma¤lubiyet ha-vas› ve psikolojisi, ancak millî duygular›n can-land›r›lmas›yla ortadan kald›r›labilece¤i için Türkmilliyetçili¤i düflüncesi ra¤bet görmüfltür. Türkmitolojisinin motifleri günün flartlar›na göre iflle-nerek geçmiflten, kökenlerden güç toplanmayaçal›fl›lm›flt›r. Bir bak›ma, o mitolojiyi üreten atala-r›n ruhu, zor durumdan kurtulmak için mitoslarkullan›larak yard›ma ça¤r›lm›flt›r. Bu, bir milletingözetildi¤i toplumsal bir projedir. Çanakkale Sa-vafl› ve Birinci Dünya Savafl›, Millî Edebiyat Ha-reketi’ni benimseyenlerin halka moral vermekiçin edebiyat› bir amaç do¤rultusunda kullanma-lar›na yol açm›flt›r. Ülkenin varl›k mücadelesinegirdi¤i y›llarda, kayna¤›n› Yunan ve Latin mitolo-jisinde arayan “Nev-Yunânîlik” ç›k›fl›, Millî Ede-biyat Hareketi’ni savunanlar taraf›ndan fliddetleelefltirilmifltir. Sonunda, “Nev-Yunânîlik”in bireyç›k›fll› estetik aray›fl›, edebiyat dünyas›ndan çe-kilmek zorunda kalm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Cumhuriyet Dönemi Edebiyat›’nda mitoloji ilgi-

sinin haz›rlad›¤› Hümanizm merkezli söylemle-

ri karfl›laflt›rabilmek.

Cumhuriyet’in ilk kufla¤›, mitolojiyi kültürel cep-heleflmenin argüman› olarak kulland›¤› için, kül-türlerin derin kökleri durumundaki mitolojidenal›nmas› gerekenler konusunda kaprislidir. Tür-kiye Cumhuriyeti Devleti, kurumlar›yla kendiniolgunlaflt›r›rken flair ve yazarlar, daha çok Yunanmitolojisi ile s›n›rlad›klar› bir edebiyat alg›s›ndanbüyük eserler ç›karamaz. Fakat 1940’lara gelenekadar, hayli canl› bir aray›fl›n varl›¤›, ayd›nlar›nve flairlerin içtenli¤ini, heyecan›n› yans›t›r. Budönemdeki mitoloji ilgisini, Bat›l› ve yerli kaynakaray›fllar› özetler. Bir yanda, evrensellik arzusu-nu yans›tan ve arzulanan bu içeri¤i tam olaraktafl›mayan Yunan mitolojisi; di¤er yanda ise, Mil-lî Edebiyat Hareketi ile dikkat çekilen ve yararla-n›lan, sonra da millî devletin kültürel beklentile-ri ile flekillenen Türk mitolojisi yer al›r. 1940’l›y›llar, mitoloji ilgisinin Devlet baz›nda kültür pro-jesi; ayd›nlar ve flairler baz›nda ise dünya görüflüolarak alg›land›¤›n› gösterir. 1930’lar›n ortas›ndak›p›rt›lar› hissedilen “Hümanizm” düflüncesi,1930’lar›n sonlar›ndan itibaren kültür dünyas›n-da canl› bir sorun olarak görünür. Devlet, Bat›medeniyetine giriflin vizesini Eski Yunan’da gör-mekte; bunu da bir proje hâlinde gelifltirip halkaindirmeye çal›flmaktad›r. Baz› ayd›nlar ise, kay-naklanma sorununun Bat›’y› da gözden uzak tut-mayan yerli bir yaklafl›mla çözülmesi gerekti¤ikanaatindedir. Bu durum, Yunan kaynakl› Hü-manizm, ‹slâm kaynakl› bir Anadolu Hümanizmive “Mavi Anadolu” sözüyle sunulan Anadolu kay-nakl› Hümanizm görüfllerinin çat›flmadan ve birarada seslendirilmesi anlam›na gelir. Her iki gö-rüfl de, özellikle fliirde kendini zay›f veya güçlüflairlerle hissettirmifltir.

1950’lerde mitolojinin Varoluflçu bir dikkatle yo-

rumland›¤›n› saptayabilmek.

1950’lerin sonunda ve 1960’larda görülen aray›fl-larda, Homeros’un destanlar›n›n yeni çevirileri;1940’l› y›llarda Yunan mitolojisi ile Hümanizminbir arada de¤erlendirilmesi sonucu oluflan hü-manist söylemin bu y›llarda bask›nlaflmas›; Va-roluflçulukla temas kuran entelektüel ortam›n fli-irdeki yans›malar› ve modern Türk fliirinin gör-dü¤ü en ciddi hamlelerden biri olan ‹kinci Ye-ni’nin getirdi¤i imkânlar belirleyicidir. 1950’lerinsonundan bafllayarak, flair ve yazarlar›n mitoloji-ye kültürel projenin önemli bir aya¤› oldu¤u dü-flüncesinden çok, varoluflu önceleyen bir tutum-la yaklaflt›¤› söylenebilir. Önceki dönemlerdehep “öz” olarak alg›lanan mitolojinin 1960’larda“varoluflu” da içermesine yönelik poetik söylem-ler görülür. Baz› ç›k›fllarda ise Do¤u mitolojisi-nin ve yerel kaynaklar›n küçümsenmemesi ge-rekti¤i, insan› anlama yönünde onlar›n da Yu-nan mitoslar› kadar önemli, derin ve anlaml› ol-du¤u vurgulanm›fl; fliirde mitoloji ilgisinin EskiYunan’› baflat hâle getirmesindeki sak›ncalaradikkat çekilmifltir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Mitoloji ve edebiyat iliflkisi için afla¤›dakilerden han-gisi söylenemez?

a. Edebiyat, mitoslar arac›l›¤›yla varolufla iliflkinyorumlarda bulunur.

b. Mitoloji, edebiyat›n yarat›c› hamlelerini haz›rla-yan bir kaynakt›r.

c. Edebiyat, mitolojiden yararlan›rken onu güncel-lemifl olur.

d. fiairler ve yazarlar mitoslar arac›l›¤›yla ölü birkültürü canland›rabilirler.

e. Edebiyat, mitolojilerin gelece¤e aktar›lmas› içinmutlak bir araçt›r.

2. Tanzimat Dönemi Edebiyat›’nda mitolojik unsurlar›romanlar›nda kurgusal bir ifllev yükleyerek kullananyazar kimdir?

a. Nam›k Kemalb. Abdülhak Hâmidc. Cenap fiahabettind. Ahmet Mithat Efendie. Hüseyin Danifl

3. Afla¤›dakilerden hangisi, “Nev-Yunânîlik” aray›fl›içinde yaz›lm›fl metinlerden biri de¤ildir?

a. “Promete”b. “Çamlar Alt›nda Musahabe”c. “Bir Huysuzun Defterinden”d. “Sicilya K›zlar›”e. “Bir Muhavere”

4. Afla¤›dakilerden hangisi, Türk mitolojisine gönder-me yap›lan eserlerden biri de¤idir?

a. Aydemirb. “K›z›lelma Neresi?”c. Taaffüfd. Yeni Turane. “Altun Yurt”

5. “Millî Edebiyat Hareketi”nin Türk tarihine ve mito-lojisine yönelmesinde önemli etkisi bulunan eserlerhangileridir?

a. Türkçülü¤ün Esaslar›-Türk Töresib. Yeni Turan-Gönül Han›mc. “K›z›lelma Neresi”-”Bafl›n› Vermeyen fiehit”d. Divan-› Lügati’t-Türk-Dede Korkut Kitab›e. Ergenekon-Türk Yurdu

6. Afla¤›dakilerden hangisi, “ink›lâplar›n mitolojiyle efsa-nelefltirilmesi” amac›yla yaz›lm›fl eserlerden biri de¤ildir?

a. Özyurtb. Ak›nc. Ergenekon Yollar›d. Bayöndere. Özsoy

7. Afla¤›dakilerden hangisi “‹slâm kaynakl› bir Anado-lu Hümanizmi” görüflü içinde yaz›lm›fl eserlerden biride¤ildir?

a. Millî Mücadele Destan›b. Erenler Gaziler Destan›c. Battal Gazi Destan›d. Malazgirt Zaferinden ‹stanbul’un Fethinee. “Bir Fetih Destan›na Bafllang›ç”

8. Afla¤›dakilerden hangisi, “Yunan kaynakl› Hüma-nizm” görüflünü destekleyen bir geliflme olarak de¤er-lendirilemez?

a. Maarif Vekilli¤i taraf›ndan Yunan-Latin klasikle-rinin yay›mlanmas›

b. “‹nsan” dergisi etraf›ndaki yazar ve flairlerin ça-l›flmalar›

c. “Tercüme” dergisinin ç›kar›lmas›d. ‹stanbul ve Ankara’daki baz› liselerde Latince

ö¤retimine bafllanmas›e. “Yücel” dergisinin Halkevleri arac›l›¤›yla destek-

lenmesi

9. Bat› mitolojisi ile Do¤u mitolojisini birlikte gözeten,“Nilüfer” ve “Panik” adl› fliirlerinde Yunan mitolojisin-den esinlenen, mitolojinin bugüne ›fl›k tuttu¤unu savu-nan, divan fliirinin mitoloji dünyas›n› öne ç›karan flairafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Melih Cevdet Andayb. Ahmet Hamdi Tanp›narc. Edip Canseverd. Cemal Süreyae. Behçet Necatigil

10. Büyük bir Türk edebiyat› do¤mas› için Yunan veLatin kaynaklar›na yönelmek gerekti¤ini savunan, bü-tün fliirlerinde Yunan mitolojisinin imkânlar›ndan yarar-lanan, yaz›lar›yla bu mitolojiye karfl› ilginin s›cak kal-mas›n› için çal›flan, Persefon, Asya fiark›lar› ve P›nar ad-l› kitaplar› olan flair ve yazar kimdir?

a. Halûk Nihat Pepeyib. Salih Zeki Aktayc. Melih Cevdet Andayd. Niyazi Y›ld›r›m Gençosmano¤lue. Mustafa Seyit Sutüven



Yeni neslin halk masallar›na karfl› alakas› [ilgisi] art›yor-du. Bunun için baz› da¤›n›k parçalarla karfl›laflt›m. Or-han Veli’nin Destan Gibi’si, daha yenilerin baz› tecrü-beleri... Herhâlde gençlerin Anadolu’ya da¤›lmas›, pe-joratif “destan” fikrinin silinerek, ayd›nlar›n memleketköylerine nüfuz etmesi, halkla hemhâl [içlid›fll›] olmas›bunda büyük âmil [etken] olmufltur. Bu gençler aras›n-da halk a¤z›n› çok iyi kullananlar›n yan›nda sun’î [ya-pay] ifade yüzünden hiçbir fley yapamayanlar› da var.Mevzuda [konuda] bafl›bofl dolaflanlar, kafalar›ndan des-tan yaratmaya çal›flanlar daha çok vakit kaybedebilirler.Halk›n muhayyilesine [hayal gücüne] ve deyifline k›y-met verenler hakiki yolu bulmaktad›rlar. Destan› mille-te ve vatana, millî gelene¤e s›k›dan s›k›ya ba¤lamad›k-ça kahramanlar›n beflerî [insanî] karakterlerini belirt-mek mümkün de¤ildir. Her epopée dünya edebiyat›nayeni bir kap›d›r. Fakat o seviyeye yükselmek için evve-lâ [öncelikle] bütün kuvvetiyle millî olmak laz›md›r.‹lk Ça¤da payen [çoktanr›c›] destan›n mitolojiye dayan-mas› çok tabii idi: Çünkü zaten bu mitolojiyi yafl›yor veonun gerçekli¤ine inan›yordu. Orta Ça¤’da dinî desta-n›n veliler [ermifller], martyrler [din flehitleri] ve cihatkahramanlar›na dayanmas› da tabii idi. Çünkü bu devirbu kahramanlar içinde yafl›yordu. Fakat zaman›m›zdamitolojiyi ve Orta Ça¤ velilerini canland›rmak oldukçagüçtür. Yeni hayat›n yeni icaplar›, yeni idealleri var.Bununla beraber millî devrin hususiyeti [özelli¤i] “tarihfluuru”dur. O, eski ça¤lar› inkâr edecek yerde onlar› di-rilterek teflekkül etmektedir [oluflmaktad›r]. Mitolojinin,cihat kahramanlar›n›n Yeni Ça¤ muhayyilesindeki yer-leri gerçek kifliler hâlinde de¤il, semboller hâlindedir.Uzun bir Orta Ça¤ medeniyeti geçirmeden Garpl›laflan[Bat›l›laflan] milletlerin yeni destanlar›nda mitoloji taze-li¤i ile yaflayabiliyor: Finlerin “Kalevalas›” gibi. Fakat1200 y›l Orta Ça¤ medeniyetinde büyük rolü olduktansonra Garpl›laflmak isteyen milletlerde, mesela bizdedestan›n ayn› tazelikle mitolojiye ba¤lanmas› kabil[mümkün] de¤ildir. Orada yaln›z Orta Ça¤ masallar› ara-s›ndan süzülen ‹slâmîleflmifl mitoloji parçalar› yer bula-bilir. Bizim destan›m›z böyle do¤acakt›r.Büyük imparatorluklar zaferden zafere koflarlarken des-tan yaratmay› ak›llar›ndan geçirmezler. fiayet böyle tec-rübeler yap›lm›flsa eski eserlerin taklididir. ‹ran’da, Ro-ma’da destan olamazd›. Yaln›z Latinler Homeros’u tak-liden [taklit ederek] “Enéide”i yazd›lar, hakiki destan ol-mad›. Osmanl› ve ‹ngiliz ‹mparatorluklar›n›n destanlar›yoktu, çünkü destan› yafl›yorlard›. Grekler [Eski Yunan-

l›lar] adalar›na çekildikten sonra Homeros’u yetifltirdi-ler. ‹ran tekrar dirilmeye bafllad›¤› zaman Firdevsî ç›kt›.Haçl› seferlerinin nekbeti [hayal k›r›kl›¤›] “Kurtar›lm›flKudüs”ü ç›kard›. Hindistan istiladan kurtulurken des-tanlar›n› verdi. “Kalevala” ve “Ossian”da millî kurtulu-flun izleri var. Bunun için yedi as›rl›k Osmanl› tarihinde“destan” vermedi¤imiz hâlde flimdi bu mevzu üzerinde›srar ediflimize hayret etmemelidir. Sel geçti, yata¤›m›zaçekildik; millî hisler kuvvetlendi, tarih fluuruna [bilinci-ne] muvazi [koflut] olarak destan fluurunun canlanmas›laz›md›r.

Kaynak: Hilmi Ziya Ülken, “Destana Dair Tarihçe”,Erenler, Gaziler, ‹stanbul: ‹smail Akgün Matbaas›,1951.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hümanizm Merkezli Söy-

lemler ve Mitoloji” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Tanzimat Dönemi Edebi-yat›’nda Çeviri Faaliyeti ve Mitoloji ‹lgisi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Nev-Yunânîlik veya Bahr-iSafîd Havzas›n› Aray›fl” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Millî Edebiyat Hareketive Türk Mitolojisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Millî Edebiyat Hareketive Türk Mitolojisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nk›lâb›n Mitolojiyle Ef-sanelefltirilmesi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Hümanizm Merkezli Söy-lemler ve Mitoloji” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yunan Kaynakl› Hüma-nizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yunan Kaynakl› Hüma-nizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yunan Kaynakl› Hüma-nizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Tanzimat Dönemi Edebiyat›’nda Frans›zcadan yap›lanmitolojiyle ilgili çevirileri, öncelikle “hakîm” (bilge) birtav›rla ders verme niyeti belirlemifltir. Bat›l›laflma süre-cinde yeni bir medeniyetin kaynaklar›n› tan›ma iste¤ive divan edebiyat›n›n kendine özgü zihniyet ve estetikdünyas›ndan ayr›lma niyeti de bu çeviri faaliyetinin h›z-lanmas›n› sa¤lam›flt›r.

S›ra Sizde 2

“Nev Yunânîlik” aray›fl›n›n bir edebiyat hareketine dö-nüflemeden silinip gitmesinin nedeni, ne bu aray›fl için-deki yazarlar›n yeteneksiz oluflu ne de yaz›lan eserlerinbaflar›s›zl›¤›d›r. 1910’lu y›llar›n bafl›nda ülkenin içindebulundu¤u durum, “Nev-Yunânîlik” aray›fl›n›n tutun-mas›na ve yay›lmas›na uygun de¤ildir. Ayr›ca “Millî Ede-biyat Hareketi”nin getirdi¤i a¤›r elefltiriler de bu aray›fl›etkisizlefltirmifltir.

S›ra Sizde 3

Millî Edebiyat Hareketi içinde yer alan flair ve yazarlar,1920’lere gelirken savunduklar› görüfllerden uzaklaflt›k-lar› için de¤il, “öz”e “biçim” kazand›r›lmas› sürecindeYunan destanlar›n›n örnek al›nabilece¤i düflündükleriiçin Yunan mitolojisine ilgi göstermifllerdir. Çünkü ko-nu olarak düflündükleri “öz”, destanlaflt›r›lma sürecindeustaca “biçim”e kavuflturulmamaktad›r. Bu yüzden Yu-nan destanlar›n›n örnek al›nabilece¤i görüflündedirler.

S›ra Sizde 4

Cumhuriyet Dönemi’nde Hümanizm merkezli tek birsöylem de¤il, birden fazla söylemden söz edilebilir.Bunlar; “‹slâm Kaynakl› Anadolu Hümanizmi”, “YunanKaynakl› Hümanizm” ve “Mavi Anadolu Hümanizmi”olarak belirlenebilir. Temeline Hümanizmin yerlefltiril-di¤i farkl› söylemler, düflünce dünyas›nda çokseslili¤ihaz›rlad›¤› gibi, edebî eserlerin içerik yönünden zen-ginleflmesini de sa¤lam›flt›r.

Afacan, A. (2003). fiiir ve Mitologya Cumhuriyet Dö-

nemi fiiirinde Yunan ve Latin Mitologyas›. An-kara: Doruk Yay›nlar›.

Ahmet Midhat Efendi. (2000). Taaffüf (Haz›rlayan: Alifiükrü Çoruk). Ankara: TDK Yay›nlar›.

Ahmet Zeki Velîdî. (1931). “Türk Destan›n›n Tasnifi”,Ats›z Mecmua. ‹stanbul: May›s-Haziran-Temmuz.

Ak›, N. (2001). Yakup Kadri Karaosmano¤lu ‹n-

san-Eser-Fikir-Üslûp. (2. Bask›). ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nlar›.

Alangu, T. (1965). Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve

Roman 1930-1940. Cilt: 2. ‹stanbul: ‹stanbul Mat-baas›.

Alpaslan, G. G. (2007). Tercüme-i Telemak. Ankara:Öncü Kitap.

Anday, M. C. (1963). “Kitaba Ek”, Yeditepe. ‹stanbul:Ocak.

Anday, M. C. (1979). Sözcükler. ‹stanbul: Türkiye ‹flBankas› Kültür Yay›nlar›.

Ayvazo¤lu, B. (1987). Geçmifli Yeniden Kurmak. ‹s-tanbul: Kubbealt› Neflriyat›.

Baydur, S. Y. (1952). “Avrupa Kültürü ve Biz”, Türk Di-

li. Ankara: A¤ustos. Behçet Kemal.(1933). “Ergenekon”, Ülkü Dergisi. An-

kara: fiubat.Cemal Süreya (1982). Günübirlik. ‹stanbul: Adam

Yay›nlar›.Cemal Süreya (1966). “Mitoloji Havarileri”, Papirüs. ‹s-

tanbul: A¤ustos.Dil, fi. (1961). Ça¤dafl Türk fiiiri. Ankara: Baflkent

Yay›nlar›.Do¤an, M. C. (2005). fiiiraze fiiirin ‹ç Dikifli Üzerine

Yaz›lar. Ankara: Elips Yay›nlar›.Do¤an, M. C. (2008). “Hümanist Bir Kültür Projesi: ‘‹n-

san’ “, Türk Yurdu, Ankara: Haziran.Elçin, fi. (1985). “Türk Dilinde ‘Destan’ Mefhumu”, Türk

Edebiyat›. ‹stanbul: Kas›m.Enginün, ‹. (1992). Mukayeseli Edebiyat. ‹stanbul:

Dergâh Yay›nlar›.Enginün, ‹. (1977). “Aydemir”, Türk Dili ve Edebiyat›

Ansiklopedisi, C. 1. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Ercilasun, B. (1994). Servet-i Fünûn’da Edebî Tenkit.

‹stanbul: Millî E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.Erhat, A. (1978). Mitoloji Sözlü¤ü (2. Bask›). ‹stanbul:

Remzi Kitabevi.Ertop, K. (1965). “Sanat›m›zda Bereketli Bir Kaynak: Mi-

tologya”, Soyut. ‹stanbul: May›s.



Eyubo¤lu, S. (1938a). “Yeni Türk San’atkâr› YahutFrenkten Türke Dönüfl”, ‹nsan. ‹stanbul: Nisan.

Eyubo¤lu, S. (1938b). “Fuzuli’de fiiir Telâkkisi”, ‹nsan,

‹stanbul: May›s.Eyubo¤lu, S. (1938c). “Yaflayan Mazi”, ‹nsan, ‹stanbul:

Birinci Teflrin.Kaplan, M.-Enginün, ‹.-Emil, B.-Birinci N.-Uçman A.

(1981). Devrin Yazarlar›n›n Kalemiyle Millî Mü-

cadele ve Gazi Mustafa Kemal. ‹stanbul: KültürBakanl›¤› Yay›nlar›.

Kaplan, M.-Enginün, ‹.-Kerman, Z.-Birinci N.-Uçman A.(1982a). Atatürk Devri Türk Edebiyat›-I. Ankara:Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Kaplan, M.-Enginün, ‹.-Kerman, Z.-Birinci N.-Uçman A.(1982b). Atatürk Devri Türk Edebiyat›-II. Ankara:Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Kaplan, R. (1998). Klâsikler Tart›flmas› (Bafllang›ç

Dönemi). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baflkan-l›¤› Yay.

Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat› Kelimeler ve

Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar. ‹stanbul:Enderun Kitabevi.

Meriç, C. (1985). Bu Ülke. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Necatigil, B. (1983). Düzyaz›lar 2/Konuflmalar Kon-

feranslar. ‹stanbul: Cem Yay›nevi.Ömer Seyfettin. (1992). Olup Bitenler, Toplumsal Ya-

z›lar (Haz›rlayan: Muzaffer Uyguner). Ankara: BilgiYay›nevi.

Ömer Seyfettin. (1993). Türklük Üzerine Yaz›lar

(Haz›rlayan: Muzaffer Uyguner). Ankara: Bilgi Ya-y›nevi.

Pepeyi, H. N. (1951). Erenler, Gaziler Destan›, ‹stan-bul: ‹smail Akgün Matbaas›.

Sadettin Nüzhet. (1934). Samih Rifat Hayat› ve Eser-

leri. ‹stanbul: Sühulet Kütüphanesi.Sevgi, A.-Özcan, M. (1995). Prof. Dr. Ali Cânip Yön-

tem’in Yeni Türk Edebiyat› Üzerine Makaleleri.

Konya: Sözler Bas›m Yay›n Da¤›t›m.fiahabeddin Süleyman (1330/1914). “Nâyîler-Yeni Bir

Gençli¤in Karfl›s›nda”, Safahat-› fiiir ve Fikir. ‹s-tanbul: Mart.

fievket Süreyya. (1933). “Ergenekon Efsanesi”, Kadro

Dergisi. Ankara: ‹kinci Kânun.Tanp›nar, A. H. (1982). Yahya Kemal (2. Bask›). ‹stan-

bul: Dergâh Yay›nlar›.Tanp›nar, A. H. (2009). XIX. As›r Türk Edebiyat› Ta-

rihi (5. Bask›). ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Tansel, F. A. (1972). Ömer Seyfeddin’in fiiirleri. An-

kara: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay.

Tansel, F. A. (1977). “Ziya Gökalp’in fiiirleri ve HalkMasallar›-Girifl”, fiiirler ve Halk Masallar›. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Tökel, D. A. (2000). Divan fiiirinde Mitolojik Unsur-

lar-fiah›slar Mitolojisi. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.Tural, S. (1983). “Yahya Kemal’in Aray›fllar›n›n Yol Aç-

t›¤› Bir Edebî Topluluk: Nâyîler” Ölümünün Yir-

mibeflinci Y›l›nda Yahya Kemal Beyatl›. Ankara:Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›nlar›.

Ülken, H. Z. (2006). Anadolu Kültürü ve Türk Kimli-

¤i Üzerine. ‹stanbul: Ülken Yay›nlar›.Ülken, H. Z. (1933). “Millî Destanlar Hakk›nda Düflün-

celer”, Yeni Türk Mecmuas›, ‹stanbul: May›s.Ülken, H. Z. (1941). “Yeni Klasik”, ‹nsan, ‹stanbul:

Nisan.Ünayd›n, R. E. (1985). Diyorlar ki (Haz›rlayan: fiem-

seddin Kutlu). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤›Yay.

Yahya Kemal. (1984). Edebiyata Dair (2. Bask›). ‹stan-bul: ‹stanbul Fetih Cemiyeti Yay›nlar›.

Yahya Kemal. (1990). Mektuplar Makaleler (2. Bas-k›). ‹stanbul: ‹stanbul Fetih Cemiyeti Yay›nlar›.

Yakup Kadri. (1329/1913). “Bir Muhavere”, Peyâm-›

Edebî, ‹stanbul: Kânûn-› Evvel.Yazar, M. Behçet. (1938). Edebiyatç›lar›m›z ve Türk

Edebiyat›. ‹stanbul: Kanaat Tabevi.Yücel, H. Â. (1945). “Yunan Özel Say›s›”, Tercüme.

Ankara: Mart.Yücel, H. Â. (1989). Edebiyat Tarihimizden. ‹stanbul:

‹letiflim Yay›nlar›.Ziya Gökalp. (1976). Türkçülü¤ün Esaslar›. ‹stanbul:

Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

245Sözlük

A‘Abîr: Bir Yerden Geçen, Geçici.

‘Âlî-Himem: Gayretleri, Emekleri Yüksek Olanlar.

‘Atâ: Ba¤›fllama, Bahflifl.

A’zâ: Organlar, Üyeler.

Âb-I Hayvân: ‹çene Ebedi Hayat Ba¤›fllayan Efsanevî Su.

Adl: Adâlet

Anberîn: Anber Kokulu.

Andelîb: Bülbül.

Argüman: Tez, ‹ddia, Sav.

Arkaik: Güzel Sanatlarda Klasik Ça¤ Öncesinden Kalan.

Asrilik: Ça¤dafll›k.

Âfliyân: Kufl Yuvas›, Mesken, Ev.

Âteflhâne: Atefle Tap›n›lan Yer.

BBâd-Bân: Yelken.

Bâdzen: Yelpaze.

Bâl: Kanat.

Bâz: Do¤an, fiahin.

Befleriyet: ‹nsanl›k.

Beyzâ: Daha Ak, Çok Beyaz.

Bî-Karâr: Karars›z.

Bîmâr: Hasta.

Bî-Mi’zer: Pefltemalsiz.

Bisât: Kilim, Minder, Döfleme.

C-ÇCâvidân: Daimi Kalacak Olan, Ebedi.

Cemâl: Yüz Güzelli¤i.

Cevâhir: Cevherler, Elmaslar.

Cîfe: Lâfle, Lefl.

Cinân: Cennetler, Uçmaklar, Bahçeler.

Cündî: Askeri Süvari, Sipahi, Binici.

Çâh: Kuyu

Çarh: Tekerlek, Çark. Felek, Gök.

Çeflm: Göz.

DDâd: Adâlet, Do¤ruluk, Hak.

Darb: Vurma, Vurufl.

Dâver: Âdil Ve ‹nsafl› Olan Hükümdar, Vezir

Debîr: Katip, Yaz›c›.

Dehr: Ça¤, Dünya, Zaman, Devir.

Deprenmek: Hareket Etmek, K›m›ldanmak

Der-Bân: Kap›c›, Kap›ya Bakan.

Devr: Dönme, Bir fieyin Etraf›nda Dolaflma.

D›râz: Uzun

Dîdâr: Yüz, Çehre.

Dimâg: Ak›l, fiuur.

Dürc: Kutu, Kutucuk, Hokka. Sand›k, Cevahir Kutusu.

Dü-Tâ: ‹ki Tane.

EEbrîflim: Bükülmüfl ‹pek.

Ebrû: Kafl

Edhem: Karaya¤›z At.

Efzûn: Fazla, Çok, Aflk›n.

Encüm: Y›ld›zlar.

Engerûs: Macar, Macaristan.

Epsem: Dilsiz.

Esrük: Sarhofl.

Eflk: Aflk, Gözyafl›.

Evrâk: Yapraklar

Evreng: Taht. fieref, Süs. Ak›l Ve ‹rfan.

Eyvân: Büyük Sofa, Divanhane.

Eyyâm: Günler.

FFârig-Bâl: Gönlü Rahat, Hali Vakti ‹yi Olan.

Ferzâne: Hakîm, Filozof.

Fezâ: Ucu Buca¤› Olmayan Boflluk, Gökyüzü.

Firib: Aldatan, Aldat›c›, Kand›ran

Fülk: Gemi, Sandal, Kay›k.

GGanî: Bol, Çok.

Gedâ: Fakir, Dilenci, Kimsesiz.

Genc: Hazine.

Gerdûn: Dönücü, Dönen, Devreden.

G›ll U G›fl: Kin Ve Hile.

Giriftâr: Tutulmufl, Yakalanm›fl, Esir.

Gîsû: Uzun Saç, Omuzlara Dökülen Saç.

Gurâb: Karga.

Gûfle: Köfle

Gülgûn: Gül Renkli, Pembe.

Gülistân: Gül Bahçesi.

HHabâb: Su Kabarc›¤›

Habîb: Sevgili, Seven, Dost.

Hâcet: ‹htiyaç, Lüzum, Gereklik, Muhtaçl›k.

Hakîm: Bilge.

Hakîr: De¤ersiz, Küçük, Önemsiz

Sözlük


Hâl-Dâr: Benli, Benekli.

Harâbât: Harabeler, Meyhaneler, (Tasavvufta) Tekke, Der-

gah

Hasm: Düflman, Muhalif.

Hecr: Ayr›l›k

Hevâ: Heva, ‹stek, Arzu.

H›râmân: Sal›na Sal›na, Naz Ve Edayla Yürüyen. Sal›narak.

H›ttâ: Memleket, Diyar, Ülke.

Hidayet: Do¤ru Yol, Hak Olan Müslümanl›k Yolu.

Humâr: ‹çkiden Sonra Gelen Bafl A¤r›s›, Sersemlik.

Hûr: Ahu Gözlüler. Cennet K›zlar›, Huriler.

Hurrem: fien, Sevinçli, Güleryüzlü.

Hurflîd: Günefl.

Huflk: Kuru.

Hüsn: Güzellik.

I-‹Iyd: Bayram

‹ane: Yard›m.

‹ctimâ’: Toplanma, Bir Araya Gelme.

‹hya Etmek: Canland›rmak.

‹nk›raz: Batma, Da¤›lma, Çöküfl, Yok Olma, Son Bulma.

‹stenç: ‹rade.

‹stiare: Bir fieyi Anlatmak ‹çin Ona Benzetilen Baflka Bir fieyin

Ad›n› E¤reti Olarak Kullanma, E¤retileme.

‹zâr: Yanak, Gül Yanakl›.

KKadd: Boy

Kâmet: Boy, Boy Pos.

Karîb: Yak›n, Yak›n Olan, Uzak Olmayan.

Kasr: Köflk, Kaflane, Saray.

Kem: Az, Eksik, Hakir, Önemsiz

Kemter: Aciz, Pek Afla¤›, Eksik, Pek Önemsiz

Kerkes: Akbaba.

Kevkeb: Y›ld›z.

K›m›z: K›srak Sütünün Mayalanmas›yla Yap›lan, Az Alkollü,

Ekfli Bir Türk ‹çkisi.

Kufl: Kilt, Sürgü.

Kûh: Da¤.

Kulle: Da¤ Tepesi, Doruk.

Kulzüm: Deniz. K›z›ldeniz.

Kühsâr: Da¤l›k, Da¤ Tepesi.

LLâ’l: K›rm›z›, Al.

Lâden: Bir Cins Çal›.

Leb: Dudak.

Letâfet: Latiflik, Hoflluk.

MMa’dûm: Yok Olan, Mevcut Olmayan.

Mahbûb: Sevilmifl, Sevilen, Sevgili.

Mans›b: Devlet Hizmeti, Memuriyet

Mansur: Yard›m Edilen, Yard›m Edilmifl.

Mâr: Y›lan

Maflr›k: Do¤u.

Matlûb: Talep Edilen, ‹stenen.

Mecûs: Atefle Tapanlar›n Ba¤l› Bulundu¤u Din.

Meh-Rû: Ay Yüzlü, Güzel.

Merg-Zâr: Çay›rl›k, Çimenlik, Sulak.

Meskûn: ‹çinde ‹nsan Oturan Yer.

Mev’ize: Ö¤üt.

Mevc: Dalga.

Mevt: Ölüm.

Mihr: Günefl.

Mihrâb: Mescidlerde Yönelinen Tarafta Bulunan Ve ‹mama

Ayr›lm›fl Olan Oyuk. Mecazi Anlamda, Ümit Ba¤lan›lan

Yer.

Mihrak: Odak.

Mu’acced:

Mu’allak: Havada, Boflta Duran. Sürüncemede Kalm›fl.

Mu’anber: Güzel Kokulu, Amber Kokan.

Mu’attar: It›rl›, Güzel Kokulu.

Mu’tedil: Orta Halde Bulunan. Ne Az, Ne Çok.

Muayyen: Belirli, Belirlenmifl.

Mubass›r: Gözetici, Bekleyici, Bak›c›.

Muhavere: ‹ki Kifli Aras›nda Gerçekleflen Konuflma.

Mukayyed: Kay›tl›, Ba¤lanm›fl, Ba¤l›.

Musahabe: Konuflma, Görüflme, Söylefli.

Müdevver: Döndürülmüfl. Yuvarlak Tekerlek.

Mükehhal:

Münakkafl: Nakfledilmifl, Nak›fll›, Resimli.

Münevver: Ayd›n.

Müselsel: Zincirleme, Ard› Ard›na.

Müflg: Misk.

Müzâb: Eritilmifl, Erimifl.

NNâfe: Misk Âhûsu Denilen Hayvan›n Göbe¤inden Ç›kar›lan

Bir Çeflit Misk.

Nahçîr: Av, Yaban Keçisi.

Nâil: Murad›na Eren, Ermifl, Ele Geçiren.

Nem-Nâk: Nemli, Yafl.

Nesîm: Hafif Rüzgar

Nigâr: Resim, Resmedilmifl, Resmi Yap›lm›fl.

Nigeh-Bân: Gözcü, Bekçi.

Nusret: Yard›m. Baflar›, Üstünlük.

Nücûm: Y›ld›zlar

247Sözlük

PPagan: Çok Tanr›c›, Payen.

Parodi: Ciddi Say›lan Bir Eserin Bir Bölümü Veya Bütününü

Alaya Alarak, Biçimini Bozmadan Ona Bambaflka Bir

Özellik Vererek Biçimle Öz Aras›ndaki Bu Ayr›l›ktan

Gülünç Etki Yaratma Amac›yla Gelifltirilen Anlat›m

Biçimi.

Peleng: Panter, Kaplan.

Perr: Kanat

RRayiha: Koku.

Rebab: Gövdesi Hindistan Cevizi Kabu¤undan Yap›lm›fl Uzun

Sapl› Saz.

Reflk: K›skanma.

Revân: Yürüyen, Giden, Akan.

Rif’at: Yükseklik, Yücelik, Büyük Ve Büyük Rütbe.

Rikâb: Üzengi.

Rub’: Dörtte Bir, Çeyrek.

Ruhsâr: Yanak, Yüz, Çehre.

S-fiSabâ: Gündo¤usundan Esen Hafif Rüzgar.

Salâbet: Peklik, Kat›l›k, Sa¤laml›k.

Sanem: Put, Büt.

Sayd: Avlama, Avlanma.

Sâye: Gölge.

Sayru: Hasta

Sefahat: Zevk Ve E¤lenceye Düflkünlük, Uçar›l›k. E¤lence.

Sefid: Beyaz.

Sehâ: Beyin Zar›.

Semender: Kurba¤agillerin Kuyruklu Tak›m›ndan Bir Hayvan.

Senâ: Övgü, Övüfl.

Serapa: Bafltan Aya¤a.

Ser-Gerdân: Bafl› Dönen, Sersem, fiaflk›n.

Serv: Selvi.

Sirâyet: Geçme, Bulaflma, Yay›lma.

Sub’ân: Büyük Y›lan, Ejderha.

Subh: Sabah.

fiâd: Sevinçli.

fiahbâz: Bir Cins ‹ri Ve Beyaz Do¤an.

fiâm: Akflam.

fieb: Gece.

fieker-Leb: fieker Dudakl›.

fiems: Günefl.

fiikâr: Avlanma, Avlanan Hayvan.

fiîr: Aslan.

fiu’le: K›v›lc›m

TTa’lîm: Ö¤renme, Ö¤retme.

Tabâyi’: Tabiatlar

Tahvîl: De¤itirme, De¤iflme, Çevirme.

Tâk: Bina Kemeri, Yar›m Daire fieklinde Kap› Ve Pencere

Üstü.

Tal’at: Yüz, Surat, Çehre.

Tâlî’: Sonradan Gelen, Bir fieyin Arkas› S›ra Giden.

Târ: Karanl›k.

Tefessüh: Çürüme, Bozulma, Kokuflma.

Tezyif: Bir fieyi De¤ersiz, Adi, Baya¤›, Afla¤›l›k Göstermeye

Çal›flma, Küçültmek ‹steme. Alay Etme, E¤lenme.

T›fl-Vefl: Çocukça.

Tîg: K›l›ç.

Tiryâk: Zehirlenmeye Ve Baz› Hastal›klara Karfl› Kullan›lan

Macun. Panzehir. Afyon.

Tûmâr: Tomar, Dürülmüfl Nesne.

Tûtîyâ: Sürme.

UUmde: ‹lke

Uzuv: Organ, Parça, Unsur.

VVaha: Çöllerde Ço¤u Kez Yüze Ç›kan Yer Alt› Sular›n›n

Yaratt›¤› Tar›m Veya Yerleflme Bölgesi.

Vasl: Ulaflt›rma, Ulaflma, Birlefltirme.

Vech: Yüz, Surat, Çehre. Üst, Sat›h, Düz.

Vezân: Esici, Esen.

Vuzuh: Aç›k Olma Durumu, Aç›kl›k, Ayd›nl›k.

YYed: El

ZZâg: Karga.

Zeberced: Zümrütten Daha Aç›k Yeflil Olan Ama Zümrüt

Kadar K›ymetli Olmayan Bir Süs Tafl›.

Zeng: Zebci.

Zer: Alt›n.

Zerger: Kuyumcu.

Zerrîn: Alt›ndan Yap›lm›fl, Alt›n.

Zevrak: Kay›k, Sandal.

TÜRK EDEB‹YATININ M‹TOLOJ‹K KAYNAKLARI...Türk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve Çeﬂitlenmeleri 62 Gökyüzünde Bulunan Tanr›lar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri 62 Yeryüzünde

Documents