TİKBİR YAPıMıNDA EşİKLERdosya.marmara.edu.tr/huk/fakültedergisi/2008C.14S.3/1-53.pdf · 0 \.08.2007 ; "Ufuk Uras: Bu Deli Gömleğini Bir An Önce Çıkaralım", Yeni Asya

$Page 1: TİKBİR YAPıMıNDA EşİKLERdosya.marmara.edu.tr/huk/fakültedergisi/2008C.14S.3/1-53.pdf · 0 \.08.2007 ; "Ufuk Uras: Bu Deli Gömleğini Bir An Önce Çıkaralım", Yeni Asya$
TÜRKiYE'DE SivİL DEMOKRATİK BİR ANA YASA YAPıMıNDA

AŞıLMASı GEREKLİ BAZI EşİKLER

Yrd. Doç. Dr. Adnan KÜÇÜK *

GİRiş

Genellikle Anayasaların birer istikrar belgesi olduklanndan söz edi

lir. Örnek olarak da ABD Anayasası gösterili r. Modem anlamda ilk yazılı

Anayasa unvanını taşıyan bu Anayasa. bazı deği ş i kli klerl e bir istikrar belgesi

olarak 22 1 y ı ld ır yürürlüğünü sürdürmektedir.

Anayasaların değiştirilmesi gerektiği durum larda değiştirilmesi, aksi

takdirde sırf değişiklik yapılması için değiştirilmemesi gerekir. Şayet Ana

yasa de ği ş liği ile maksat hfisı l oluyorsa. sadece "yeni bir Anayasamız olsun"

diye Anayasa yapılmaz. Kısmi değiş i kliklerle Anayasa l sorunlar giderilerni

yorsa. değişikliklerle yetinme üzerinde ısrarcı olmak da yersizdir. Aksi halde

sorunlar daha da derinleşir. Anayasalarda değişim ve süreklilik aç ısından

temel husus, istikrar gereği ile değişim ihtiyacının uzlaştırma yoluyla gide

rilmesidir.

Ülkemizde 1876 Kanun-u Esasi'sinden günümüze gelinceye deği n

toplam 5 Anayasa yap ı lmış; bunlar da çok sayıda değişikliğe maruz kalmı ş

tır. i 32 y ı l lık anayas al tecrübeye ve yak laşık 60 yıllık bir demokrasi uygu

lamasına sahip olan Türki ye'de, Anayasalan n hiç birisi milletin hür ve ser

best iradesiyle kabul edilmemiştir. Son yarım asırl ık darbe ler döneminde

Anayasalar, darbe sonrasında, darbe yönetimlerinin inisiyatifiyle hazırlan a

rak, toplumsal uzlaşı ve mutabakat sağlama hedefi gözetilmeksizin kabu l

edi lmiş lerd ir. Bu yüzden öngörülen sistemin aksamaksızın i şle t ilebilmesi

mümkün olamamıştır.

1982 Anayasası da yapıldığı günden bu yana sürekli tartı şılan, eleş ti

rilen, hatta bazı kesimler tarafından kendisine "deli g ömleği'" nitelernesi

* Kınkkale Üniversites i Hukuk Fakülıesi Öğretim Üyesi

2 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

yapılan bir metindir. Bu Anayasanın 26 yıllık uygulama döneminde 70 'e

yakın maddesi değiştirilmiştir. Bütün bu değişikliklere rağmen, hala bu Ana

yasanın Türkiye'nin ihtiyaçlarına yeterince cevap vermediği yaygın bir şe

kilde ifade edilmekte, hemen her ortamda değiştirilmesi gerektiği dillendi

rilmektedir. Son birkaç yıl içinde yaşananlara göz attığımızda, Cumhurbaş

kanı seçimi sürecinde ortaya ç ıkan hukuki ve siyasi kriz; kamu bürokrasisi

hükümet, önceki Cumhurbaşkanı-hükümet arasında yaşanan gerilimler,

%47' lik oy desteğine sahip bir partinin, partililerin sırf ifadelerden dolayı

hazine yardımından mahrum kılınması vb. Türkiye'deki siyas i-hukuki so

runların , mün ferit olmadığı nı, topyekün Anayasa temelli bir sorunun söz

konusu olduğunu gös termektedir.

Ayrıca i 982 Anayasasının meşruiyet noktasından malulolduğunu

ifade edenler de mevcuttur. Yargıtay Onursal Başkanı Sami Selçuk, 1999

2000 Adli Yılı Açılış Konuşmasında şu sözleri sarf etmiştir: "Çıplak bir

uyarıda bulunmak zorundayım. Türkiye, meşruluk debi si nerede ise s ıfı ra

yaklaşmış bir Anayasayla yeni bir yüzyıla giremez, girrnemclidir'". Sel

çuk'un. Anayasal meşruluk konusunda "hasar tespiti" yapmaya yönelik bu

çıplak uyarısı dikkate alınmayarak. Ülkemizde, üçüncü bin yıla bu Anaya

sayla girilmiştir' . Yakın zamanlara ge linceye değin bu Anayasaya sahip Çı

karak savunan ların sayısı çok azdır; hemen her kesim tarafından şiddetle

eleş ti ri lmiş t i r" . Gerek antidemokra tik hükümleri, gerekse Tü rkiye'nin önün ü

i "Soyl u: 'Millete De li Gömleği Giydiriidi..', Önce Vatan Gu., 24.06.2008; Hasan CEMAL."Asker Düşmanı ! " , Milliyet 0 :'1.. 30.08 .2003; Ümit KARDAŞ, "Bilmeyen Asker-Sivi l Dansı", Radikal Gu .. 19.07.2003; Güneri eıvAoG LU. "Kısa Anayasa mı Dediniz", Milliyet Gn ..27.06 .2007; Murat YILMAZ, "Yeni Anayasa Elbette Tarafsız Olmalı", Bugün Gu..0 \.08. 2007 ; "Ufuk Uras: Bu Del i Gömleğini Bir An Önce Çıkaralım", Yeni Asya Gü.,24.09.2007. Sol eğilimli 7 sivil toplum örgütü. özgür ve demokrat ik bir Türkiye için sivilanayasa çalışmal arın a destck verdi. Grup adına açıklama yapan Türkiye Devrimci İşçi Seridikalan Konfederasyonu Genel Başkanı Süleyman Çelebi. "Türkiye'nin 12 Eylül Anayasası'ndan , bu deli giimleğinden kurtulması gerektiğin i yıllardır söylüyoruz". "12 Eylül'ün DeliGömleğinden Kurtulına1ıy ız", Zaman GZ!., 19.09.2007.2 Süleyman DaGAN, Sivil Demokrasi çağrısı . Birey y., İstanbul . 1999. s. 583 Zühtü ARSLAN.Amıyasa Teorisi, ı . B.. Seçkin y.. Ankara. 2005. s. 43..ı 1982 Anayasasına ilişkin eleşt i ri ler için bkz.: Hikmet TÜLEN. "Gündemin Değişmeyen

Konusu: Anayasa Değişikl i ği Tartı şmaları" . A.Ü. Erzincan Hukuk Fakültesi D" C. 4, S. 1-2.2000 . s. 197-218; Bülent TANÖR, İki Anayasa: 1961· 1982. 3. B" Bela y., İ s tanbul , 1994. s.95-177; Türkiye' nin Insan Hakları Sorunu, 3. B.. BDS y.. İ s tanbuL, 1994; Yavuz ATAR,

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı/ması GerekliBazı Eşikler 3

tıkayan hüküm ve kurumları içenn esi sebebiyle, hemen her kesimden bu

Anayasa ile alakalı ifade olunan düşüncelerin büyük ekseriyeti onun aley

hine olmakta; bu Anayasanın kötü bir Anayasa olduğu konusunda genel bir

kanaat oluşmuş bulunmaktadır'.

i 982 Anayasası , kısmi değişiklikler yoluyla kusurlarından arınd ırı l a

rak sakıncalan giderilip demokrasi için engel bir metin olmaktan ç ıkarılabi l ir

mi; yoksa esasen bütününe hükmeden otoriter ruh sebebiyle, yerine, gerek

yap ım yöntemi, gerekse içerdiği hiiküm ve kurumlar itibariyle yeni sivil ve

demokratik bir Anayasa mı yapılmalıdır? Bu konu ara ara gündeme gel

mekte ; tartışmalar bazen yoğunlaşıp bazen soğumakJa birlikte, tamamen

sona ermiş görünmemektedir. Bunda i 982 Anayasasının öngördüğü hü

kümler kadar, bu metnin hiyerarşik yöntemle" yukarıdan aşağıya yapı lmış

olmasının da tesiri bulunmaktadır. Yeni bir Anayasa yap ımı ihtiyacından söz

edenler, bu metnin hükümleri ve yöntemi itibariyle demokratik ve sözleşme

yöntemi' ile yapı lmas ı ih tiyacı üzerinde durmaktadı rl ar.

Burada, sivil ve konsensüse dayalı Anayasa konularına aç ıklık getir

dikten sonra, bazı sorunlu alanlar tespit edilerek, bu alanlara ili şkin ortaya

konulan tartışma ve önerilen çözü mler ekseninde, "hem yeni bir sivil Anaya

sanın yapılmasına bir ihtiyacın olup olmadığı konusuna açıklık kazandırıla

cak, hem de şayet böyle bir ihtiyaç var ise bunun giderilmesinin sağlanması

Demokras i/erde Anay asa! De ğişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı, Mimoza y.• Konya,2000, s. 108-120; TÜSi AD, Türkiye 'de Demokratikleşme Perspektifleri. (Haz.: BülentTANÖR), TÜS iAD y.• İstanbul . 1997; Zafer ÜSKÜL. Tiirkiye 'nin Anaya sa Sorunu, AFA y.•İstanbul, 199 1; İ brah im Ö. KABDGLU, Anayasa ve Toplum. İmge y., Ankara, 2000; ErgunÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku. 8. B.. Yetkin y.. Ank ara, 2004, s. 60-66 ; Şükrü

KARATEPE. Darbeler, Anayasa/ar ve Modernleşme. 3. 8. . İz y.• istanbul , 1999, s. 254- 318;Burhan KUZU. 1982 Anayasasıfı lll Temel Nitelikler; ve Getirdiği Yenilikler , Filiz Kiyabevi.İ stanbul, 1990. s. 31-42; Mümtaz SOYSAL, 100 Soruda Anayasarlll1 Anlam ı, 7. B.• Gerçek y-.,İstanbul, ı 987, s. ı 28-230. 399-4065 GÖZLER'e göre, 1982 Anayasasının kötü oldugu iddiası bir "galat- ı meşhur"dur. KemalGÖZLER. An aya sa Değişikliği Gerekli mi 1. Ekin Kitabevi y.• i . B.• Bursa. 200 i " s. 3-5 .6 Yavuz ATAR . "Anayasa Yapım Sürecin in Demokratik ilkeleri". 21. Yüzyılın Eşiğinde Türkiye'de Siyasal Hayat. {Ed.: Adnan KÜÇ ÜK & Selahaddin BAKAN & Ahm et KARADAG ),Aktüel y.• Bursa, 2005. s. J i ; Demokrasil erde Anayasa/ Değişmenin Dinamikleri ve AnayasaYapımı. s . 156; Mustafa ERDOGAN. A"ayasa Hukuku. 4. B.. Orion y.. Ankara . 2007. s. 88.7 ATAR . Demokrasilerde Anayasal Değişmenin Dinamik/eri ve Anayasa Yapımı . s. 16 1;Anayas a Yapım Sürecinin Demokratik ilkeleri. s. 16; ERDOGAN. Anayasa Hu kuku. s. 89.

4 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

amacıyla aş ılmas ı zorunlu eşiklerin neler olduğu ortaya konul arak, bu eş ikle

rin nasıl aş ı l acağına ili şkin çözümlemeler geliştiri lecektir ,

Demokratik Sivil Bir Anayasa Yapımı

"Anayasa hukuku literatüründe. askeri Anayasa-sivil anayasa diye

bir ayırım mevcut de ğildir" şek l i nde bir eleştiri vardır. B atıda bu ayrımın

o lmayış ı doğru olm akla birli kte, yakın zamanlarda Batıda bu ayrımı haklı

laştırarak askeri bürokrasinin egemenliğinde bir Anayasa yapımı mevcut

değildir. Dolayı sı yla demokratik gelenekleri köklü Ülkelerde siyas i partilerin

seçim meydanlarında ve bildirilerin de "sivil Anayasa" vaadinde bulunmaları

ancak mizah konusu olabilir. Bizde ise şimdiye kadar Anayasalar bürokra tik

belirleyicilik ekseninde yapıldığı ; halk kendi Anayasasını bir türlü yapam a

dığı için , yapılan bu tür , vaat ler anlamlıdır. Ülkemizde başta askeri kesim

olmak üzere merkezi bürokrasi sadece kendi yetki alanları ile il gilerıme

mekte; siyasi iktidar koltuklarında kinı l eri n oturacağıyl a dahi ilgilenmekte

dirler. Bu çerçevede ülkenin nasıl bir Anay asaya sahip olması gerektiği hu

susu da "koruma ve kollama" görevinin bir gereğ i olarak kabul edilmekte

dir". Dolayıs ıyla, köklü demokras ilerde pek gündeme gelmeyen sivil aııa

yasa nitelemesi, sivil toplum tartı şmalarının da bir sonucu ve siyasi bir türevi

olarak Türk siyasi lügatine girmiştir" .

Erdoğan sivil Anayasayı şu şekilde tanımlar: 'Topl umun devlete

verdiği bir 'yetki beratı ' olarak sivil bir Anayasa, her şeyden önce, sivil ira

denin ürünü ola n, toplumun ürett i ği mutabakatm sonucunda ortaya çıkan

Anayasa demektir. Sivil Anayasa, ayrıca, kamu hayatma ili şkin temel belir

leyici kararların toplumu temsil eden sivil siyasi aktörlerce alınmasın ı ve

sivil iradeni n askeri iradeye hakim olmasın ı öngöre n bir Anayasadır"lI . Bu

rada sivil anayasa, daha ziyade "içerdiği hüküm ve öngördüğü kurum lar

itibariyle askeri bürokrasiye üstünlük sağlayan ve askeri bürokrasinin doğru-

8 V. Ahsen COŞAR, "Türkiye'n in Yeni Bir Anayasaya Ihti yac ı Var". Hukuk ve Hayat D., S.6, Yıl : 2008, s. 17.9 ARSLAN, Tam Demokrasi İ çi n Rota: Sivil Anayasa!10 Davut DURSUN, Anayasa: Sivillik mi. Özgürlük mü?". Yeni Şafak Gu.• üg.IO.2007.ı i Mustafa ERDOGAN. "Sivil Anayasa Nedir?". Sıar Gazetesi; 05.07 .2007.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşılması Gerekli~~~ 5

dan yaptığı ya da etkin belirleyiciliğinde yapılan anayasa"nın karşıtı' olarak

kullanılmaktadır.

Arslan, sivil Anayasanın, yapım yöntemi yanında, içeriği bakımın

dan gereklerine de değinmektedir. Buna göre, sivil Anayasanın, bireylerin

temel haklarını devlet karşısında teminat altına alan bir metin olması da ge

rekir'. Akgün 'e göre de, Anayasanın siviller eliyle yapılması ve parlamento

tarafından kabul edilmesi, hürriyetçi bir demokratik rejimi kurmak için ye

terli değildir. Yeni Anayasanın felsefi temeli hürriyet, amacı birey mutluluğu

olmalıdır' '. Dolayısıyla sivil nitelemesiyle, hazırlanışı ve muhtevası itibariy

le sivil olmayan, meşruiyeti tartışmalı bir Anayasanın yerini, katılımcı, uz

laşmacı ve demokratik yollarla hazırlanmış ve birey haklarını devlet karşı

s ında teminat altına alan bir Anayasanın alması isteniyor. Esasen sivil Ana

yasa nitelemesinde, Anayasanın ve anayasal sistemin, militarizmin dayanıl

maz ağırlığından kurtarılması çabası öne çıkmaktadır! '.

Konsensüse (Uzlaşmaya) Dayalı Anayasa

Sivil Anayasa, Anayasa yapımında toplumda mevcut bütün ya da

çoğu toplumsal ve siyasi grup ve güçlerin katılımının sağlanmasına ve bu

yolla uzlaşıya dayalı bir Anayasanın yapılmasına imkan verdiği durum

larda!', konsensüse/uzlaşmaya dayalı bir Anayasa yapımının ortaya çıkma

sına imkan sağlamış olur. Burada uzlaşının, toplumdaki aritmetik çoğunluk

tan ibaret olmayan hakiki çoğunluklar arasında gerçekleşmesi gerekir!' , Her

ne kadar uzlaşma yöntemiyle kabul edilen bir Anayasa, bütün taraflar için,

her birisinin kendi özel taleplerini verilen bazı tavizler sebebiyle tam anla

mıyla karşılamasa; Anayasa her bir taraf için en mükemmel Anayasa olmasa

da, en azından "sayısal çoğunluğu teşkil eden belli bir toplumsal kesimin ya

12 Zühtü ARSLAN, "Tam Demokrasi İçin Rota: Sıvii Anayasa!", Zaman Gu. , 12.07.2007.13 Birol AKGÜN, "Anayasa: Sivillik mi, Özgürlükmü?", ? Yeni Şafak Gu., 07.10.2007.14 ARSLAN, Tam Demokrasi İçin Rota: Sivil Anayasa!.ı s Ergun ÖZBUDUN, Demokrasiye Geçiş Sürecin de Anayasa Yapımı, ı. R , Bilgi y., Ankara,ı 993, s. ı 16.16 Miguel HERRERü DE MiNüN. "Demokrasiye Geçi ş ve Anayasa! Tercihler", BDT Ülkelerinde Demokrasiye Geçiş ve AnayasaYapımı , (Çev. Ergun ÖZBUDUN&Levent KÖKER),Yetkin y., Ankara. 1993. s. 37; ATAR, Demokras ilerde Anayasal Değişmenin Dinamikleri veAnayasa Yapımı, s. 152; Anayasa Yapımının Demokratik ilkeleri, s. 9.

6 MÜHF - HAD, C. 14, Sy.3

da özgü l ağırlığı yoğu n olan belli bir gücün dayatması ile kabul edilen Ana

yasaya nazaran "ehven-i şer" olarak kabul edilebilir".

Demokratik sivil ve uzlaşmacı (Konsens üse dayalı) bir Anayasanın

yapılabilmesi bir takım gerekliliklerin varlığına bağlı bulunmaktadır. Bunlar:

i - Anayasanın yapımı konusunda yetkili Mecliste, mümkün 01

duğunca bütün siyas i ve toplumsal kesimlerin temsilinin önü aralanarak,

Anayasanın, toplu mun bütün kesimlerinin i şti rakinin sağlanmasıy la yap ı l

ması.

2- Her bir kesimin, Anayasa yapımı konusunda kendi önyargılarını

aşarak; bir takım korku ve güve nsizliklerle bir aradalığı zorlaştıran saplantı

lardan vazgeçerek, gerçekten bir arada yaşamanın şartlarını ve bu konudaki

mutabakatlan tespit etme konusunda hazır olması ,

3- Demokratik sistem içinde kalınmak şartıyla Anayasaya, siyasi

irade tarafından uygun görülen lıemen her türlü hükmün konulabilmesi,

4- Ortaya çıkan Anayasanın, toplumda hemen her kesimin az çok

mutabık kaldığı asgari müşterekleri içeren bir metin olması ",

5- Mevcut Anayasanın aksayan yönleri ile yeni Anayasanın yapı l

masını Iüzumlu kı lan siyasi ve toplumsal temel dinamiklerin somut olarak

tespit olunması ve bunlann siyasi gerçek lik zeminine oturtulması 19,

6- Anayasanın yapım sürecinde, hemen her anayasal konunun , tam

bir fikir hürriyeti ve geniş hoşgörü sınırları içinde tartı şılmasından sonra,

anayasal mutabakatıara ulaşılması , tartışılmayan, üzeri örtülen ya da belli

mülahazalarla tartışılması men olunan hiçbir anayasa! konu ya da sorunun

kalmaması ,

7- Türk devrimini, "daha henüz tamamlanmamış bir toplumsal ve si

yasi proje" olarak değerlendirip, demokratik siyasi çoğunluğun yönetime

17 ATAR. Anayasa Yapımının Demokratik ilkeleri, s. 9; Demokrasilerde Anayasal Değişme

nin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı, s. 152; ÖZBUDUN, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı. s. ı 16.18 ATAR. AnayasaYapımının Demokratik ilkeleri. s. 9.19 ibid.. S. 9

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşılması GerekliBazı Eşikler 7

talip olmasını, "ehil görülmeyen, hatta Cumhuriyetin karşı-devrimcileri ola

rak görülen kesinıin 'devlet iktidarı'nı ele geçirmesi girişinıi" olarak değer

lendiren ayrımcı ve imtiyazcı anti-demokratik anlayışın terk olunmasr".

Bu gerekliliklerin bir arada bulunmaması halinde, anayasal konula

rın gerçek manada ve zeminde, tam bir serbesti içinde tartışılabilmesi ve

asgari mutabakatlarda buluşulabilmesi mümkün değildir. Toplum içinde yer

alan her bir kesimin anayasal zeminde eşit haklara sahip olarak serbest tar

tışma ortamında Anayasanın yapılmasına katılmaları ve bunların Anayasada

teminatlı bir korumaya kavuşturulmaları ile toplumsal sözleşme sağlanmış

olacak; Anayasa bir nevi toplum sözleşmesi kimliğine bürünecek; herkes

kendisini hem Anayasa, hem devlet, hem de anayasal demokratik cumhuri

yet ile bütünleşik olarak görecek; sistemin en büyük ve güçlü koruyucu si

gortasını da bu oluşturacaktır. Bu yöntemde, tolumun her bir kesiminde, bu

anayasada kendisinin de bir payının olduğunu düşünerek, Anayasaya karşı

içselleştirme ve sahibiyet his ve bilinci gelişecek ve bu his neticesinde de,

herkes kendisinin hazırlayıp kabul ettiği kurallara gönül rahatlığı içinde uy

ma bilinci ile hareket edebilecektir'I.

Yeni Anayasanın Yapılması Konusunun Gündeme Gelmesi

Türkiye' de yeni Anayasanın yapılması konusuna ilişkin tartışmalar

yeni sayılmamakla birlikte, konunun en yoğun tartışıldığı dönem,

22.07 .2007 genel seçimleri sonrası olmuştur. i 982 Anayasası, yapılmasının

üzerinden çok fazla bir süre geçmeden, tartışılarak esaslı bir şekilde eleşti

riImeye, hatta redde uğramaya başlamıştır. Türkiye'nin önde gelen işçi ku

ruluşlarından Türk-İş yönetimi, Anayasanın halkoyuna sunulması aşama

sında, bir bildiri yayımlayarak Anayasanın kabul edilmesi yönünde olumlu

bir tavır sergilerkerr", Anayasanın yürürlüğe girmesinden yaklaşık üç-dört

yıl geçtikten sonra, bu Anayasanın değiştirilmesi gerektiği yönünde öneriler

20 Adnan KÜÇÜK, '''Sivil Anayasa' Yapım Yöntemine İlişkin Demokratik Esaslar ve Türkiye'de Bu Yöndeki Çalışmalara Yönelik Tartışmalar", Beklenen Mahalli ıdareler D., Yıl: 17,S. 159, Ekim-20ü7, s. 4-5.II ibid.. s. 5. 8.22 Türk-İş İcra Kurulu'nun 05.11.1982 Tarihli Bildirisi için bkz.: Cumhuriyet Gu..21.0 l.t986 .

8 MÜHF-HAD, C. 14, Sy, 3

geliştirmeye başlamıştır" . Aynı yıllarda DYP ve DSP de, 1982 Anayasasının

içeriğine ve yapılış yöntemine temelden karşı çıkarak, "milli uzlaşma"ya

dayalı yeni ve sivil bir Anayasanın yapılması konusunu gündeme getirerek,

bu amaç istikametinde bir ortak zemin arayışına girişmişlerdir" , SHP Genel

Başkanı A. Güven Gürkan da, dönemin Başbakanı Turgut Özal' a hitaben

yaptığı çağrı ile yeni baştan bir Anayasanın yapılması yerine, Anayasadaki

tüm yasakların birlikte kaldırılması yoluyla demokratikleştirilmesini önermiştir'", i 991 Genel seçimleri esnasında ve seçim sonrası ' yasama dönemi

içerisinde yeni Anayasa yapımına ilişkin tartışmalar ciddi manada yoğun

laştı. Bazı kurumlar Anayasa taslağı hazırladıkları gibi" ; bazı partiler de bu

yönde çalışmalar yaptılar. SHP, 1991 milletvekili seçimleri öncesinde kap

samlı bir Anayasa taslağı hazırlayıp Parti Meclisi 'nde kabul ettikten sonra,

1993'te TBMM Başkanlığına sundu. SHP'nin Anayasasında şimdi tartışma

konusu olan birçok maddeyle ilgili köklü değişiklik önerileri yer almaktadır.

Bunlar: Başlangıç Kısmının , toplumsal uzlaşma ve demokrasi inancını vur

gulayan kısa bir bölüme dönüştürülmesi; değiştirilemez nitelikteki madde

lerde bazı değişikliklerin yapılması ; devleti birey karşısında yücelten ve

kutsayan anlayış yerine, bireyi devlete ve tüm baskılara karşı koruyan çağdaş

Anayasa yaklaşımının benimsenmesi" . Bu dönemde, BBP, CHP, DSP, HEP,

RP ve SHP, Başlangıç Kısmının kalkması gerektiğini belirtirken, MHP, 2.,

2J Ş KETENCi, "Türk-İş Anayasa Değişikliğ i istiyor", Cumhuriyet Gu., 16.01.1986: NoktaD., 16.06.1985.l4 TANÖR, ik i Anayasa: 1961-1982, s. ı 86: Yeni Gündem D" S. 39, 24.0 L.J 986, s, 9-1 ı.25 TANÖR. İki Anayasa: 1961 -1982, s. 186; Cumhuriyet Gu.. 21.01.1986; Yenİ Gündem D.,S. 39, 24.0 1.1986, s. 13,26 Anaya sa Forumu , 13-18 Mayıs 1991, Mülkiyeliler Vakfı y.. 2 cilt; Anayasa Kurultayı, 2729.02. 1992, Hak- İş y.; Tarhan ERDEM, Siyasi Partilerin Anayasa Değişimi lle İlgili SonÇalışmala rı, İstanbul , 1993; 82 Anayasas ı İle İlgili Düşünceler, AD Vakfı, İ stanbul, 1997;Türkiye Toplu msal Barış Proj esi Yeniden Yapılanma Programı, B arı ş Partisi. Ankara, 1998;Hukukun Üstünlüğü, Demokrasi, insan hakları , STÖ Çalışma Toplantı sı , Ankara, 1999;Fazi let Partisinin Anaya sa Değişikliğine Dair Uzlaşma Me tni Taslağı, Ankara, 1999; TürkAnayasa Tasarıs ı , (Haz.: Cafer KAYA), Başkent Ofset, İstanbul, 2000; Türkiye Cumhuriye tiAnayasa Önerisi, Türkiye Baro1ar Birliği , Ankara, 2001.27 "İ nönü'nün Hazırlattı ğı Anayasaya Göre Egemenlik Devredilebilir" , Zaman Gu.,24.09.2007.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa YapımındaAşılması GerekliBazı Eşikler 9

DYP de, i. ve 2. paragrafın kaldırı lmasından yana görüş beyan etmiştir.

ANAP görüş belirtmemiştir".

22 Temmuz 2007 genel seçimleri döneminde, bazı partiler , seçim

programları ve propagandalarında, 12 Eylül Askeri yönetiminin ürünü olan

1982 Anayasasının yerine, bir sivil Anayasanın yapılmasından söz etmişler

dir. 22 Temmuz seçimlerinden sonra, AK Parti milletveki li Zafer Üskül

"Renksiz bir Anayasa l azım. Anayasamızı, herhangi bir ideoloj iyi öngörme

yen, dayatmayan bir Anayasaya dönüştünneliyiz; yeni Anayasada Atatürk

milliyetç i liği ile ilke ve inkıli\plarının yer almaması doğru olur; 1982 Anaya

sası, Kemalizm ideolojisinin izini taşıyor, hazırlanacak sivil Anayasada Ke

malizm ' in bir ideoloj i olarak yer almaması gerekir't" şeklinde söz sarf et

mesi üzerine, bu ifadeler kamuoyunda yoğun tartışmalara sebep olmuştur.

Bu açıklamayı , bazı kesiml er AK Parti 'nin "gerçek niyeti"nin bir işareti

olarak görürken bir kısmı da, "dakika bir gol bir!" şek l i nde değerlendirıniş

tir30.

Yapılan bu yoğun tartışmalar esnasında, AK Parti'nin talebi üzerine,

Anayasa Hukuku Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ergun Özbudun 'un başkanlığında

oluşturulan "Bilim Kurulu", bir Anayasa Taslağı hazırladı ve metin, önce

AK Partiye teslim edildi , sonra da kamuoyuna açıklandı. Bu tas l ağın açık

lanması ile birlikte, Türkiye'de "sivi l Anayasa"nın yapılması zeminindeki

tartışmalar daha da yoğunlaştı. Ayrıca bu tartışmalar üzerine çeşitli sivil

toplum örgütleri ile meslek teşekküllerin in de Anayasa taslağı hazırlama

çabas ı içine girdiği görülmüştür. Bunlardan TBB, TOBB , TÜSİAD, daha

önce hazırlamış oldukları Anayasa taslağı önerisi ya da değerlendirme ça

lışmalarını tekrardan güncellemiş, TUSKON bir Anayasa önerisi hazırla

nuş tır" . Ayrıca, Güçlü Türkiye Partisi 32 ile "Düşünce Suçuna Karşı Giri-

~8 "Bu da CHP'nin Anayasası". Zaman Gn.. 23.09.2007.29 "Anayasada Atatürk ilke ve İnkılaplarma Gerek Yok", Sabah Gu.. 27.07.2007.30 Haluk ŞAHİN . "Anayasa' da Kemalizm Tartışması ", Radikal Gu., 03.08. 2007; "BaykalSinirlendi: DakikaBir Gol Bir", Sabah GZf., 28.07.2007.3ı Bilim Kuru lu, TBB, TOBB, TüsİAD ve TUSKON'un hazırlamış oldukları taslak önerilereİ l işk in mukayeseli metin için bkz.: Hukuk ve Hayat D.. S. 6. Y: 2008, s. 66-344. TBB 'nİn

gerekçeli Anayasa Önerisinin tam metni için Bkz.: Türkiye Barolar Birliği. Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, TBB y.,Ankara, 2007, s. 1-327.

10 MÜHF - HAD, C. 14, Sy . 3

şim,,33 isimli sivil toplum örgütü de birer yeni Anayasa önerisi hazırlamışlar

dır. Diğer yandan, sivil anayasa çalışmasına destek vermek amacıyla yakla

ş ık 300 ' den fazla sivil toplum kuruluşunun desteğiyle oluşturulan "Ortak

Akıl Hareketi", söz konu su amaca yönelik olarak, Malatya, Samsun ve Bur

sa' da geniş katılımlı mitingler düzenlemiştir".

AK Parti'nin Yüksek öğretim kurumlarında başörtülü öğrencilerin

okuyabilmelerine imkarı sağlamak amacına yönelik Anayasa değişikliğini

gerçekleştirmesi ve bu değişiklik ekseninde ortaya çıkan tartışmalar aka

binde, yeni Anayasa yapımı tartışmaları gündemden düştü . TüsİAD, yeni

Anayasa yapımı konusunun küllenmeye yüz tuttuğu günlerde konuyu tekrar

dan gündeme taşıyarak, başta siyasi partiler olmak üzere toplumun tüm ke

simlerine. çatışmayı bırakarak masaya oturup yeni bir toplumsal uzlaşma

sağl anması zemininde "mutabakat' sağlanması çağrısında bulundu.

TüSİAD, bu çağrısında, "siyasetin ve toplumun tüm kesimlerini bir araya

getiren bir "Anayasa Konvansiyonu 'nun kurulması"nı önerdi". TÜSİAD'ın

bu önerisi, toplumdan ve siyasi kesimlerden farklı tepkiler aldr",

Bugünlerde küllenmiş gibi görünen yeni Anayasa yapımına yönelik

tartışmalar, AYM'nin AK Parti hakkında "Y, oranında hazine yardımından

yoksun kılma" cezası vermesi üzerine tekrardan gündeme gelmiştir. Adalet

Bakanı Mehmet Ali Şahin konuya ilişkin şunları söylemiştir. "Biz AK Parti

olarak yeni bir Anayasa nasılolmalıdır sorusunun cevabını teşkil etsin diye

bir çalışma yaptırmıştık. Bunların mutlaka geniş bir konsensüs sağlanarak

Meclise gelmesi, çıkartılması gerekir. Meclisin açılacağı Ekim döneminde

siyasi partiler arasında bu konuda karşılıklı diyaloglar olacağını sanıyorum.

Diğer siyasi partiler de aynı noktaya gelirler ve parlamentoda bunun için bir

32 Güçlü Türkiye Partisi , Anayasa Önerisi Taslağı, Eylü1~2007, www.gtp.org.tr. (10.10.2007).33 Düşünce Suçuna Karşı Girişim, Yeni Bir Anayasaya Doğru Sivil Öneriler, (Haz .: MuteberÖGRETEN). Can Matbuacılık. İstanbul . 2008 .34 "Sivil Anayasa İçin İlk Miting Malatya'da", Yeni Şafak Gu.. 27.06.2008; "Yeni Anayasaİrin 'Ortak Akıl' Doğdu", Zaman Gzt., 23.06.2008.3 "TÜSİAD'dan Masaya Davet", Star Gıt. , 20.06.2008; "TüSİAD'dan Yenİ Anayasa İç inÖneri", Radikal Gu., 19.06.2008..36 "TÜSiAD'dan Masaya Davet". Star Gu.. 20.06.2008 .

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşılması GerekliBazı Eşikler II

uzlaşma komisyonu kurulursa ve burada ciddi bir çalışma yapılırsa, zannedi

yorum çabuk netice alınabilir,,37,

Demokratik Sivil Bir Anayasanın Yapılabilmesi İçin Aşılması Gerekli

Eşikler

Ben burada konsensüse dayalı yeni demokratik sivil bir Anayasanın

başarılı bir şekilde yapılabilmesi için, bazı eşiklerin aşılması gerektiğini dü

şünüyorum, Bu eşikler aşılmaksızın, Türkiye'nin ihtiyacına cevap verebi

lecek uygulanabilir i stikrarlı bir Anayasa yapabilmek pek mümkün görül

nıemektedir. Aşılmas ı gerekli bu eşikleri şu şeki lde sıralayabiliri z,

Yeni Anayasa Yapımı Konusunda Duyulan İhtiyaç

"Ülkemizde başta siyasi partiler olmak üzere , günümüze gelinceye

değin sürekli etkin ve etkili olan kurumlar ile toplumun çeşitli kesimlerinde,

sivil toplum oluşumları ve meslek teşekküllerinde. demokratik sivil bir Ana

yasanın yapılması konu sunda ciddi manada bir ihtiyacm var olduğuna ina

nılması", Şayet yeni Anayasa yapımına ihtiyaç olduğu konusunda yaygın bir

mutabakat mevcut değilse ; toplumun etkin belli bir kesimi yeni Anayasanın

yapılmasına ihtiyaç hissetrniyorsa, başarılı ve istikrarlı bir Anayasanın yapı

labilmesi mümkün değildir. Bu itibarl a, ilk eşiğin aşılması, " toplumda yeni

bir Anayasa yap ımı konusunda yaygın ve etkili bir karşı çıkmanın ortadan

kalkması" ile mümkündür.

Siyasi Partilerin Parti ProgramlarındaYeni Anayasa Yapımı Konusu

DYP'nin 1998 tarihli " ll. Demokrasi Programı" başlıklı parti prog

ramında. sivil Anayasa konusunda özetle şu ternalara yer verilmiştir: "Mev

cut Anayasaya, özgürlüklerden korkan, vatandaşma güvenmeyen bir anlayış

hakimdir. Yeni sivil anayasayla, Anayasa, tepki Anayasası olmaktan çıkarı

lacak; birey hak ve özgürlükleri genişletilecek; sadece iç, dış güvenlik, barış,

adalet ve eğitim hizmetlerini üstlenen etkin ve dinamik bir devlet yapısı or-

)7 "AK Parti. Ekimde Yeni Anayasa İçin Muhalefetle Uzlaşma Arayacak" , Zaman Gu .. 02.08.2008; "Ders Alacağı z . Yeni Anayasa Düşüncemiz Var" , Radikal Gıt.• 02.08.2008; "YeniAnayasa Çalışmalan Başlıyor! ", Star Gu .. 01.08.2008.

12 MÜHF - HAD, C. 14,Sy. 3

taya çıkacak; atanmış organların, halk iradesinin üstü ne çıkması engelle

necektir,,)8 . Benzer vurgular 200 i programında da yer almaktadır3'.

Saadet Partisinin 200 1 Parti Programında şu ifadeler yer almaktadır:

"Yapılışı ve kabul edilişi tartışmalı olan ve içerik olarak baştan sona yasak

ve kısıtlamalarla dolu bu Anayasa ile tam ve kami l bir demokrasi mümkün

değildir. Bu Anayasa, demokrasinin temel ilkelerine, evrensel hukuk normla

rına ve insan haklarına aykırı uygulamalar için kullanılmaya açık bir metin

dir. Bu Anayasanın sadece bazı madde lerini değiştirerek bir yerlere varab il

mek mümkün değildir. Bu nedenle Saadet Partisi, ülkeyi 21 . yüzyılda taşıya

cak ve demokrasinin temel ilkelerine, evrensel hukuk normlarına ve insan

haklarına aykırı her türlü uygulamayı kesin olarak önleyecek bir Anayasanın

biran evvel yürürlüğe girmesi için her türlü gayreti göstermeyi temel görev

sayar?"

AK Partinin 200 i Programına göre: "Partimiz özgürlükçü, tüm top

lumun ihtiyaçlarına cevap veren, demokratik hukuk devleti ilkesine ve de

mokratik ülkelerin standartlarına uygun, toplum ile devlet arasında yeni bir

' toplum sözleşmesi' kurmayı hedefleyen tümüy le yeni bir anayasa önerisi

hazırlayacaktır. Bu öneri, yeni bir 'anayasal mühendislik' denemes i değil,

halkın iradesini ve taleplerini demokratik teme lde devlet yapısına yans ıtan

bir belge olacaktır. Kısa, öz ve açık biçimde hazırlanacak yeni anayasa tekli

fimizde; temel hak ve özgürlüklere ilişkin bölüm evrensel standartlara uygun

olacaktır. Cumhuriyetin temel nitelikleri korunarak, devlet yönetiminin esas

hükümlerine yer verüecektir?".

CHP'nin 1994 Par ti Programında özet olarak şunlar yer almaktadır :

"CHP, Arıayasayı. yasakların tarifi olmaktan çıkartmak, onu bir özgürlük

belgesine dönüştürmek, demokrasiyi bütün özellikleri ve güzellikleriyle ger

çekleştirmek, demokrasinin kesinti lere uğramasını önlemek, i 2 Eylül ve

benzerlerini sorgulamak ve tarihe terk etmek için vardır. 12 Eylül rejimi ,

J8 hııp:llwww.belgenet.com/parıi/indexsp.html. (2 i .07.2008).39 hııp : llwww.belgenet.com/parıi/indexsp.html. (2 i .07.2008).40 http://www.belgenet.com/parti/program/saadecl.html. (2 ı .07 .2008).41 http://w~w.belgenet.com/parti/program/ak ı .html, (21.07.2008) .


demokratik hak ve özgürlükleri büyük ölçüde kısıtlayan bir Anayasa yaptı.

Bu Anayasa, bir uzlaşma Anayasası değildir; seçeneksizlik yaratarak top

luma dayatılmış, eskimiş değerleri ve yasakları temel alan bir Anayasadır.

i 982 Anayasası ile getirilen kısıtlamalar, temel hakları sınırlayarak, çağdaş

ve deınokratik bir çalışma ortamının engelini oluşturınuştur. i 983 seçimle

riyle başlayan demokrasiye yeniden geçiş sürecine rağmen siyasal yaşam

normalleştirilemedi . Yasakları tanımlayan anayasa anlayışından, özgürlük

leri tanımlayan anlayışa geçilmelidir. Özgürlüklerin özü olan insan haklarına

her düzeyde sahip ç ıkı lmalı, bu hakların ihlaline kesinlikle son verilmelidir.

Türkiye' de özgürlü kçü, çoğulcu, laik ve demokratik sosyal hukuk devleti

an lay ışın ı bütün kurum ve kurallarıyla oluşturacak yeni bir anayasaya gerek

sinim vardır. Bu, aynı zamanda toplumsal denge ve barışın ön koşuludur't".

MHP'nin parti programında şu ifadeler bulunmaktadır : "Anayasarnı

zın özgürlüğü esas alan, genel sınırlama hükümlerinden daha çok, genel

koruma hükümlerine yer veren gerçek bir 'Toplum Sözleşmesi Belgesi' ol

ması için mümkün olabildiğince geniş bir uzlaşma ile gözden geçirilmesi ve

gerekli değişikliklerin yapılmasını öngörmekteyiz?",

DSP 'nin Parti Programı ile Güncel Parti Programına göre: "DSP,

geçmişe dönük değil , ge leceğe yönelik bir Anayasa hazırlayacaktır. Geç

mişteki deneyimler ve aksaklıklar göz önünde tutularak, demokratik bir dev

let ve toplum yapısı öngören, demokratik hakları ve özgü rlükleri geniş

letirken, toplu mun güvenlik ve esenliğini de gözeten bir Anayasa o luşturula

caktır. Hazırlanan Anayasayla, yurttaşl arın önündeki seçenekler daraltılma

yacak, çoğal tı lacak; hakça gel işmen in yolu açık tutulacaktır. DSP, Anayasa

nın geniş bir toplumsal uzlaşma ile bütünlük içinde yenilenmes inden yana

dır. Demokratik rejimin , halkın halk için halk tarafından yönetilme si biçi

minde tanımlanmasına uygun olarak, halkın bu sürece örgün ve etkin katı -

" hııp:/Iwww .chp.org.tr, (2 1.07.2008): hııp :/Iwww.belgenet.comlparti /programlchp1994-l.html. (2 1.07.2008). ." hııp :/Iwww .mhp.org.tr/taniı i mlprg/ızklprogram.htm. (21.07.2008).

14 M OHF - HAD. C. 14, Sy. 3

lımı sağlanacaktır. Bu, bir toplumsal sözleşme niteliğindeki Anayasamn

yapılması ve değiştirilmesi bakımından da geçerlidir?".

SHP Parti Programında da yeni Anayasa yapımı üzerinde durul

maktad ır. Buna göre: "Türkiye Cumhuriyeti Devletinin örgütlenme yapısı

art ı k toplumu taşıyamamaktadır. İd ari . iktisadi ve toplumsal örgütlenmemi

zin bugünkü yapısı ve işleyi şi değişmeden, Türkiye'nin büyük atı lımlan

gerçekleşti rmes i beklenemez. Bu nedenle. yeni bir Anayasa yapı lması, Dev

let yönetiminin çağdaş bir anlayışla yeniden örgütlenmesi gereklidir. Yeni

devlet yapı sı, siyasal toplum, sivil toplum, birey ve yurttaş kavramları üze

rine in şa edilece ktlr":".

Siyasi Partilerin Seçim Beyannamelerinde Yeni Anayasa Yapımı Konu

su

AK Partinin 2007 seçim beyannamesinde şu ifadeler yer almaktadır:

"Cumhuriyetimiz 100. y ılına yaklaşılırken, ülkemiz sivil bir uzlaşma Anaya

sasın ı hak etmektedir. Partimiz, yeni anayasanın devlet-toplum-birey arasın

daki ili şkileri hak, özgürlük ve sorumluluk temelinde düzenleyen bir toplum

sal sözleşme ni teliğinde olmasından yanad ır. Yeni anayasa, Cumhuriyetimi

zin değiştirilemez temel nitelikleri olan demokratik, laik ve sosyal hukuk

dev leti ilkelerini tam olarak hayata geçirmeli, bireylerin haklanm en etkili

şekilde korumalı , teme l hak ve özgürlükleri İ nsan Hakları Evrensel Beyan

namesi' nin ve 'Avrupa İnsan Hakları Sözleşmes i ' n in get i rdiği ilke ve stan

dartlarda güvence altına almalıdır"·"

DSP, 2002 seçim bildirgesinde şu ifadeler vardı r: "DSP, bugüne ka

dar gerçekleşti rilen Anayasa değişiklikleri ile elde edilen olumlu gelişmelere

karşın , demokrasiye gerçeklik ve iş le rlik kazandırmak için, toplumsal uz

l aşmaya dayalı yeni bir Anayasa hazı rl anmas ı gereğinde ısrarlıd ı r. Yeni

Anayasa, gerçek ve katı lımcı demokrasiyi, hukuk devletini, ülke bütün lü

ğünü , ulusal bi rliği , ülkemizde demokra sinin ve ulusal birliğin gereği olan

" http://www.dsp.org. ır/MEPIFrPRooı!DosyaiarIDSP%20PARTİ%20PROGRAMI . pdf.

(2 1.07.2008);.ı s http://www.shp.org.tr/parti-programi/. (2 1.07.2008).46 http://www.akparti.org. trlbeyanname.pdf .(2 1.07 .2008).


inançlara saygılı bir laik lik düzeni, insan hak ve özgürlüklerini sağlam gü

vencelere bağlamalıdır?" .

Demokrat Part i seçim beyannamesinde yeni Anayasa yapımı konu

sunda şunlar yer almaktadır: "Çağdaş demokrasilerde anayasaların en önemli

özelliği birey i koruyan, teme l hakları teminat altına alan , özgürl ükleri ge

nişleten belgeler olmalarıdır. Türkiye Cumhuriyeti' nin mevcut Anayasası 12

Eylül'ün ürünüdür. Anayasanın yürürlüğe girdiği 1982 y ılından bugüne ge

çen 25 yı l zarfında yapı lan tüm değişikliklere rağmen, Anayasamız birey

odaklı , çağdaş , tam demokratik, sivil ve özgürlükçü bir ruha kavuşturula

mamıştır. Yapılan bu değiş iklikler, temel hakları ve özgürlükleri çağdaş

ülkelerde olması gereken düzeye eri şt irmekten çok uzaktır. Türkiye 'nin der

hal çağdaş bir yeni anayasaya ihtiyacı vardır?".

MHP' nin 2007 Seçim Beyannamesine göre: "Anayasanuzın, genel

sın ı rlama hükümlerinden daha çok, özgürlüğü esas alan , genel koruma hü

kümlerine yer veren, gerçek bir 'Toplum Sözleşmesi Belgesi' olması için

mümkün olabildiğince geniş bir uzlaşma ile yenilenmesini öngörmekteyiz.

'Toplum Sözleşmesi Belgesi' niteliğinde yeni bir Anayasa?".

CHP' nin 18.06.2001 Tarihli "Demokratikleşme Raporu' ına göre :

"Askeri yönetim anlayışınm ve 12 Eylül koşullarının ürünü olan , kişiden

değil devletten , özgürlükten değil otoriteden yana bir Anayasa hala yürür

lüktedir; hukukumuzda insan haklarının uluslararası norrnlara tam anlamıy la

uygun , çoğulcu luk ve katı lımcılık per spektifleri de göze tilerek düzenlendiği

ve güve nce altına alındığı söylenemez; Anayasa sorununun çözümüne ilişkin

bu tartışmada, CHP her zaman yeni bir anayasa yapılması seçeneğinden yana

olmuştur; ancak sorunu kökten çözmese bile belli ölçü ler içinde demokra

tikleşmeyi hızlandıracak her anayasa değişikliği girişimine de, katkı ve des

tek vermekten kaç mmamıştır't'" ,

" hııp:llwww.belgenet.eomlseeimlbildirge/dsp2002- I .h ıml. (2 i .07.2(08).-i ~ hup.zzwww.bbc.co.uklturkishlsecim_2007/parti_programldp_beyanname.pdf, (2 ı .07.2008).-19 hup:/Iwww.turkdirlik.com. (2 1.07.2008).so "Cumhuriyeı Halk Partisinin Demokrat ikleşme Raporu", Hukuk ve Hayat. S. 6. Yı l: 2008.s. 44-54.

16 M ÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

Parti programları ve seçim beyannamelerinde yer alan bu ifade ler

den, part ilerin hemen hepsinin, yeni bir Anayasanın yapılması konusunda

hemfikir o ldukları görülmektedir.

Siyasi Partilerin Bilim Kurulunun Hazırladığı Anayasa Taslağına Tep

kileri

CHP Lideri Deniz Baykal, Anayasa taslağı ile alakalı şunl arı söyle

miştir : "Yeni Anayasa yapmak, eskisini iptal etmek demektir. Bizim böyle

bir yetkimiz yoktur. Yeni anayasa ancak, kuruluşu Anayasada düze nlenen

kurucu mecl is eliyle yapılabilir. Hükümetin yapması gereken, eski Anaya

sayı iptal etme iddiasından vazgeçerek, Anayasayı değiştirmek istedikleri

noktalardaki taleplerini açıkça ortaya koymaları ve bu konularda bir deği şik

lik arayışına ginneler idir. Bunları belirlerlerse bu konuda bir toplum sal uz

l aş ı arayış ı gerçekleş tiri lebi l ir?" . "Bu taslak Atatürk adını ve düşüncesini

tasfiye etmeyi amaçlamaktad ı r. Bu doğru ltuda çok gözü kara bir atılım yap

maktadır. Atatürk referansı kısmen korunmaktadır. Ama bu bir zorunluluk

olarak asgariye indirilmiş bir şeki lde o lmaktadır. Yani Atatürk' e s ırtın ı dö

nen bir Anayasa vardır"'>' " Bu Anayasa , l ai kliğin içini boşal tan bir Anayasa

dır. Bu Anayasanın getirdiği yeni anlayış içerisinde din-devlet ilişkisi, din

eği tim i l i şk isi yenide n düzenlenecek, yaşam tarzı, yaşam biçimi, yaşam

sembolleri toplumda yepyeni bir noktaya gelecektir"" . 'Tabii şimdiden

AKP milletvekill eri Anayasa değişimine dair görüşlerin i ortaya koymaya

başladılar. Anayasamızda yer alan Atatürk İlkelerin in çıkarı lmasın ı AKP

i ktidarının gündeme gelinnesi üzücü bir durum . Türkiye'nin temel mutaba

katını bozmaya kimsenin hakkı yoktur. Bu bizim inanç ve görü ş kimliğimiz

dir. Bizim siyasi kimliğimizin a l tında Atatürk ilkeleri vardır. Bu bizim temel

mutabakat ilkelerimiz olmal ıdır't". Yeni Anayasanın yapı lmasına karş ı çıkan

CHP, bir yandan da yeni Anayasa çalışmalarını mercek altına almak ama

cıyla part inin hukukçu kurmaylarından oluşan bir kuruloluşturulmasını gün-

51 "CHP Liderinden Çağrı : 'Ye nileme. Mevcudu De ği şti r?', Radika l Gu., 22.09.2007." ibid..53 İbid.

54 "Baykal'dan Üskül'e Ele ştiri", Hürriyet Gu., 27.07.2007: "Baykal Sinirlendi : Dakika BirGol Bir" . Sabah Gn.. 28.07.2007 .


demine almışı ı r'" . AK Parti ' ye verilen "haz ine yard ımından yoksun kılma"

kararının kamuoy una açıklanmasın ı takiben gündeme gelen An ayasa deği

ş ik liği tartışmaları üzerine CHP, Anayasa değişikliğine de şiddetle karşı

ç ıkmı ştı r. CHP Grup Başkanvekili Hakkı Süha Okay 'a göre, çok şikayet

ed ilen 12 Eylül Anayasasının yarıya yakın maddesi değiştirildi. Değiştirilen

süreç te parl amento içeri sinde uzlaşma komi syonu oluşturuldu. Mut abakatla

her madde deği ştirildi. Bu orta mda Anayasa değişikliği tartışmalarının Tür

kiye' nin gündemine gelmesi, Tü rkiye 'nin yine aynı gerginlikte bir dönemi

yaşaması dernektir'".

CHP' nin tavrına tepki gösteren SHP Genel Başkanı Murat

Karayalçın. "CHP, darb e Anayasasının muhafızı halin e geldi. Şu anki CHP

kadrolarıyla 1991 ve 1993'te Anayasa çalışması yaptı k. O zaman 12 Eylül

Anayasasını eleştiriyorlardı. Şimd i değiştirilmesine karşı ç ıkıyorlar. Bu,

çelişkin i n ötes inde bir olums uzluktur'f" demiştir. SHP'lilere göre, Tür

kiye'nin 12 Eylül dön emini tasfiye etmesi için yeni bir Ana yasa hazırlan

ması gereklidir; bu da toplumun tüm örgütlü güçlerinin katılımıyla gerçek

l eştirilebilir".

AK Parti Gen el Başkan Yardımcı sı Dengir Mir Mehmet Fırat 'a göre,

A K Parti Anayasayı tam bir mutabakat la çıkartmak isteme ktedir. Milli mü

cade lenin başından bu yana dört Anayasa hazırlandığı halde bu kadar kısa

sürede bu Anayasaların eskimesi , sosyal kontrat o lan Anayasaların hazır

lanmasında yaşanan zorunluluklara bağlı bulunmaktadır. Anayasalarda ya

pılan değişiklikler, şekli olarak bakıldığında dış görünüşü düzeltmesine kar

ş ı lık Anayasanın ruhunda bir değişiklik yapmamıştı r . Bir estetik ameliyat

yapmakla insanın dış görünüşünü değiştirebilirsiniz, ancak ruhunu değişti

rem ezsini z. Bizim ya pmak istediğimiz Anayasanın ruhunu değiştinnektir.

55 "CHP'den Sivil AnayasaKurulu", Hürriyet Gu.• 20 Eylül200?56 "CHP' den AKP'ye 'Anayasa Değiş i kliği ' Uyarısı" , Radikal GU., 04.08.2008.57 "CHP ile Taslak Hazırlamı ştık . Şimdi Niye itirazEdiyorlar", Zaman Gn.. 21.09.2007." "Tİs K: Taslağı Askıya A l ın", Milliyel Gu., 21.09 .2007 .

18 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

AK Parti, sivil, çağdaş, özgürlükçü, demokrat, laik, sosyal hukuk dev letini

öngören bir Anayasayı en geniş mutabakatla çıkartmak istiyor'",

DSP Genel Başkanı Zek i Sezer'e göre, yeni bir Anayasa yapmayı

gerektirir acil bir ihtiyaç bulunmamaktadır. Anayasa taslağı rejimi değiş

tirme amacı taşıdığı için, bu taslak, dayatılırsa, tepkimizi en sert şekilde or

taya koyarız. Anayasa Taslağı, rejimin değiştirilmesi zihn iyetierini ve bölü

cülüğün hukukileştirilmesi amacını taşımaktadır. Anayasanın Başlangıç kıs

mının temel ilke ve esaslarının korunması, ilk dört maddenin aynen mu

hafaza edilmesi ve diğer maddelerde bunlara aykırı düzenlemeler yapılma

ması şartıyla çağdaş bir anayasa değişikliği yapılabilir'".

BBP Genel Başkanı Muhsin Yazıcıoğlu şöyle demiştir: "1982 Ana

yasası darbecilere, ihtilalcilere güç vermekte, ihtilale ve darbeye özendir

mektedir. Böyle bir yasakçı dönemin anayasasının değiştirilmesi şarttır. Bi

zim beklentimiz Türk milletine özgün bir anayasa ortaya ç ıkartılmasıdır"?'.

MHP Genel Başkan Yardımcısı Faruk Bal' a göre , 196 i ve 1982

Anayasaları, o günün şartları içinde ancak askeri müdahalelerle oluşturulmuş

tepki anayasalarıdır. MHP, yüzyılın ilk çeyreğinde, Türkiye'yi lider ülke

hedefine ulaştırabilecek, devleti ile Türk milletini kucaklaştıran, milletin

değerleri ile devletin değerlerini barıştıran, cumhuriyet ile demokrasiyi uz

laştıran bir anayasa öngörmektedir. MHP, evrensel değerleri ve temel hak ve

hürriyetleri en iyi şekilde benimseyen ve bunları hayata 'geçiren bir toplum

sal mutabakat belgesi niteliğinde bir anayasa öngörmektedir. Yeni ve sivil

anayasa derken cumhuriyetin kuruluş felsefesinden ayrılmak isteyenlere

çanak tutulmaması gerekir".

59 "Anay asay ı Tam Bir Mutabakatla Çıkarmak Istiyoruz". Hukuk ve Hayat, S. 6, Yıl: 2008, s.37-41.60 "DSP'ye Göre Yeni Anayasaya İhtiyaç Yok" , Zaman Gzı., 01.10.2007.61 "Darbecilere Güç Veren 82 Anayasası Değişmeli", Zaman Gzt., 22.09.2007.62 "Anayasa Tartışmalan ve MHP'nin Değerlendirmesi",Hukuk ve Hayat, S. 6. Yıl: 2008, s.42-43 .

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı/ması GerekliBazıEşik/er 19

ANAP Genel Başkanı Erkan Mumcu, Anayasa taslağına destek vere

rek, "Türkiye' nin daha kı sa, özlü, değişime açık bir anayasaya sahip olma

sın ı destekliyoruz" derniştir'" .

DTP Grup Başkanvekili Selahattin Demirtaş'a göre, Taslak açık

lanmadan önce diğer kesimlerin görüşünün alınmasından sonra bu metni

kamuoyun a sunmak daha doğru ve demokratik bir yöntem olurdu"" DTP

Genel Başkan Vekili ve Grup Başkanı Emine Ayna, şunları söyledi: "Tür

kiye bu Anayasa ile yönetildikçe ve Kürtlerin hak ve özgürlük talepleri 'bö

lücülük' olarak değerlendirildikçe demokrasinin hayat bulması imkansız

dır6'.

Bu tepkil erden , CHP ve DSP'nin Anayasa yapım ı konusunda AK

Partinin belirleyici konumda olmasının da tesiriyle , yeni bir Anayasanın

yapı lması fikrind en vazgeçtikleri, diğer partilerin ise yeni Anayasanın ya

pılması düşüncesini sürdürmekte oldukları görülmektedir.

Bilim Kurulunun Hazırladığı Taslağa Siyasi Kesim Dışından GelenTepkiler

TÜSİAD'ın hazırladığı "Anayasa Konvansiyonu Nedir, Neden Ge

reklidir?" başlıklı metne göre, 1982 Anayasasının defalarca deği şikliğe uğ

ramış olmasına karşın hala sorunlarla dolu olduğu müşahede edilme ktedir.

Daha özgürlükçü doğrultuda yapılan değişikliklerle aynı kalmış otoriter

maddeler uyumsuzdur. Metnin ruhundaki otoriter karakter, yapılan tüm de

ğişik l iklere rağmen ortadan kaldınlamamıştır. Ayrıca, Anayasanın , uygu

l andıkça kendi iç tutarsızlık veya muğlaklıklan da ortaya çıkmakta ve sert

siyasi t artışmalara yol açabilmektedir. i 982 Anayasası, çağdaş demokratik

bir anlay ı şı yans ı tan bir metin değildir, bu çerçevede, Türkiye'de yeni bir

Anayasanın hazırlanması artık zorunlu hale geldi'".

Rektörler Komitesinin hazırlamış olduğu bildiriye göre: TBMM ,

Anayasanın dev letin şek l i n i ve cumhuriyetin niteliklerin i belirleyen ilk dört

63 "Mumcu'dan Sivil Anayasaya Destek", Yerıİ Şafak Gu., 01.10 .2007.64 "Yönteme Herk es Karşı Çıktı" , Radikal Gn.• 23.09.2007 .65 "Yeni Anayasa Hazırlanmadan Ergenekon Çözülmez", ZamaJl Gıi.. 16.07.2008.66 "TÜS İAD'dan Yeni Anayasa İç in Öneri", Radikal Gzt., 19.06.2008 .

20 MÜHF - HAD, C. 14, Sy.3

maddesini değ i ştiremez. Anayasanın değiştirilmesinde teklif ve karar aşa

malarında TB MM' nde aranan nitelikli çoğun luk, değişikliğin partiler arası

bir uzlaşma ile yapı lması gerektiğin i ortaya koymaktadır. Bu uzlaşma ger

çekles tirild iği takdi rde, Anayasa, "toplum sözleşmesi" niteliğini kazanarak

bir güven ortamın ın oluşmasını sağ lar'".

TİSK Yönetim Kurulu'na göre, "yeni bir Anayasa yapılmasının hem

yön temi, heın de zamanlaması doğru deği ldir. 'Toplumsal sözleşme ' ni tel iği

taşıyan belgeler olan Anayasalar, herhangi bir yasa gibi parlamento ço ğun

luğuy la o luşturu lamaz. Anayasanın, iktidarı, muhalefeti, sivil toplum kuru

l uşl arı , üniversiteleri başta olmak üzere toplumun tümü tarafından özüm

senmesi ve paylaşılması gerekir. Yeni bir anayasa yapılmasına ilişkin çalış

malar bugün için Türkiye 'nin gündeminden çıkarı l malı. Hükümetimiz. ül

kemizi 2 i . yüzyıla taşıyacak eko nom ik ve sosyal reforml ara öncelik verme

lidir. Anayasa değişiklikleri için vazgeçilmez gördüğümüz temel felsefe,

anayasanuzın Ata türk ilke ve dev rimleri ile hedellerine dayanması gerek

tiğ id ir'".

TBB, Başkanı Özdemi r Özok' a göre, geçmişte uygar, çağdaş ve bü

tün kesimleri ilgi lendiren bir Anayasa yapılmasını talep eden TBB'nin,

" 1982 Anayasası kalsın" demesi mümkün deği ldir. AKP veya bir başka par

ti, "kim 1982 Anayasasını de ğ iştiriyorurn" diyorsa, TBB , onun yanındadır.

Yeni bir anayasaya ihtiyaç vardır. "TBMM anayasa yapamaz" görüşü doğru

değildir". Ankara Barosu Başkanı V. Ahsen Coşar'a göre, 1982 Anaya

sasının terci hleri dev letten yanadır. Anayasa Taslağında tercihler bireye doğ

ru genişleti liyor. Yeni Anayasa ile Dünyada emsali olmayan çoklu yargı

sistemi kaldırılmalı , aske ri yargı kaldmlmalı".

7 sivil toplum örgütü, "Çağdaş Anay asa Hareketi"ni baş latarak öz

gür ve demokra tik bir Türkiye için sivil anayasa çalışmalarına destek verdi .

67 "YÖK Başkanı : Anayasa'da Türhan Serbest Olamaz", Radikal Gıi.• 20.09.2007; "Rektörler, AİHM Kararını Çarpım". Znman Gu., 20.09.2007.68 "TİSK: Tasla ğı Askıya Atın", Milliyet Gzt.. 2 1.09 .2007.(fl "Sivil Anayasaya Tam Destek Verdi: Kim "S2 Anayasa' sırtı Değ iştiriyorum' Diyorsa.Yanındayız" , Zaman Cv.. 28.09.2007; "Anayasayı Meclis Yapar", Sıar Gu., 23.09.2007.70 "Ankara Barosu'ndan Yeni AnayasaTasla ğma Destek", Zaman Gu .. 07.0 1.2008.

Adnan Küçük - Sivil Demakratik Bir Anayasa Yapımında Aşılması GerekliBazı Eşik/er 21

DİsK Genel Başkanı Süleyman Çelebi Grup adına şu açıklama yaptı: "Ya

pılacak Anayasanın, sosyal hukuk devletini güvence altına alan , Cumhuri ye

tin çağdaş kazanımlarına sahip ç ıkan, çağdaş kazanımlardan yürüyen, daral

tıc i değil kapsayıcı olması önemlidir. Türki ye 'nin 12 Eylül Anayasasından ,

bu deli gömleğinden kurtulması gerektiğini y ıll ard ı r söylüyoruz. Bunun için

mücadele ettik. Bugün de aynısını ifade ediyoruz. Türkiye'nin yeni anaya

saya ihtiyacı var ve bunu yapmalı" dedi".

TOBB Başkanı Rıfat Hisarcıklıoğlu'na göre, yeni bir anayasaya ihti

yaç vardır. i 982 Anayasası. o dönemin devlet ve özel sektör üzerindeki zen

g inleşme modeline göre yazı ldı, bugün ise kalkınma artık sadece özel sektö

rün elind edir. Bu anayasanın şu anda yeniden yazılıyor olması l azım . Tab ii

ilk 4 maddes i hariç" .

Memur-Sen Genel Başkanı Ahmet Gündoğdu ' ya göre, 12 Eylül

Anayasasından topyekün kurtulunması gerekir. Toplumu kucaklayan, öz

gürlükçü , katılımcı, evrensel değerlerle donatılmış, yeni bir sivil anayasa

yapılmalıdır. Anayasa yapım sürecinde mutlaka tüm kesimlerin fikirlerinin

alınması gereklidir. Özellikle yeni anayasayla bireysel hak ve özgürlükler

temin at al tına alınmalı , siyaset alanı demokratikleştirilrnelidir? ". Türk-İ ş

tarafından yap ılan açıklamaya göre: "Çoğulcu, özgürlükçü ve katılımcı de

mokr asinin , tüm kurum ve kurullarıyl a hayata geçiri ld iği , kutuplaşma ve

gerilim ortamı yerine, üzerinde toplum sal bir mutabakat sağlanan yeni bir

anayasa hazırlanmalı , bu anayasa, toplumun ortak bir uzlaşma metni haline

getirilmelidir. Bu ilkele rle hazırlanacak ve bir toplumsal uzlaşma metni nite

liğinde olacak Anayasaya, iktidarın yanı sıra, muhalefet , yargı ve bilim ku

ruluşları ve toplumun örgütlü kesimleri katkı yapmalı , bu ortak metin, de-

71 Çağdaş Anayasa Hareketinde, DİsK. KESK. TMMOB. TIB. TÜRMOB. Türk Diş Hekimleri Birli ği , Türk Eczacılar B irli ği yer alıyor. "12Eylü l' ün Deli Gömleğinden Kurtulmalıyız" ,

Zaman Gu .. 19.09.2007.72 "Hisarctkhoğlu : Yeni Anayasa Şart" . http://www.haberaktuel.com. (21.07.2008).73 "Yeni Bir Anayasayla Geleceğe Yürüyelim", Yeni Şafak Gzı.. 01 .08.200 8.

22 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

mokratik bir tartışma sürecinden geçirilmeli, son kararı yüce Türk ulusuvermelidir,,74.

Anayasa Platformunca, 8-9.12.2007 günlerinde toplanan "Ulusal

Çalıştay"da şu karar alındı: Anayasanın, Atatürk milliyetçiliği, demokratik,

laik, sosyal hukuk devleti, üniter devlet kavramlarını içeren değiştirilemez ve

değiştirilmesi teklif edilemez ilk 3 maddesine dekunulamaz. Sivil katılıma

ve mutabakata dayalı, AKP'ye alternatif bir anayasa için geniş uzlaşmalı

ortak değerler üzerinde çalışan Anayasa Uzlaşma Platformuna göre, Ana

yasa, laiklik, çoğulculuk, kadın-erkek eşitliği, insan hakları gibi konularda

daha hassas olmalı. AKP, demokratik anayasa yapım sürecinin gereklerine

göre hareket etmeli. Toplumun tüm kesimleri, evrensel ve Türkiye'nin has

sasiyetlerini gözeten ilkelerde uzlaşrnalı".

Yargıtay Başkanlar Kurulu 29.09.2007 günü yaptığı toplantı so

nunda yeni Anayasa taslağı ile ilgili "kırmızı çizgilerini" açıkladı. Yürür

lükteki anayasanın değiştirilmesi gerektiği yönünde geniş bir toplumsal mu

tabakat var ise de, bunun bütünüyle yeni bir anayasa yaparak mı, yoksa

mevcut olanın yetersiz görülen ve aksayan normlarının yenilenmesi yoluyla

mı gerçekleştirileceği keyfiyeti yeterince tartışılmamıştır. Yeni Anayasanın

en geniş toplumsal katılımla, uzlaşma ve sahiplenmelerle gerçekleştirilmesi

zorunludur. Kamuoyuna yansıyan yönüyle yürütme erkinin sahipleneceği

izlenimi uyandıran taslağın ciddi itirazlarımıza konu olacak yönleri vardır".

Yargıtay'ın takipçisi olacağını açıkladığı "kırmızı çizgiler" şunlardır:

(I) Anayasanın özünü, laik cumhuriyetin dayanağını oluşturan, met

nin parçası olan Başlangıç bölümü, sözünde ve özünde kısaltılarak etkisiz

hale getirilemez, (2) değiştirilmesi teklif dahi edilemez hükümler korunur

gibi görünse bile, başka maddelerde yapılacak değişikliklerle, cumhuriyetin

temel ilkeleri zaafa uğratılamaz, (3) Cumhuriyetin temel dayanağını oluştu

ran ve mahkeme kararlarıyla çerçevesi isabetle çizilen laiklik, doğrudan veya

74 "Türk-İş, Tam Özgürlükçü Anayasa istedi", Zaman Gıt .. 21.09.2007; "Yönteme HerkesKarşı Çıktı", Radikal Gzt., 23.09.2007.75 Tarhan ERDEM,"Anayasa Muhalefeti ilgilendirmez mi?", DünyaGz., 14.12.2007.76 "Laiklik ilkesiZayıflatılamaz". Hürriyet Gzt. ,30.09.2007.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı/ması GerekliBazı Eşik/er 23

dolaylı düzenlem elerle zaafa uğratılamaz, (4) tarafsızlı ğı tartışma konusu

olamayacak, bağımsı zlığı ise sağlanmak istenmeyen yarg ı erkini, yasama ve

yürütmenin denetim ve hakimiyetine çekme niyetini açığa ç ıkartan öneriler

uygun bulunamaz" .

12 Eylül yönetiminin Devlet Başkanı Kenan Evren, Anayasanın de

ğiştirilmes inin zaman ının geldiğin i ; ancak acele edilmemesini istedi. Yeni

neslin 1982 Anayasas ı 'na "hay ır" diyeceğini belirtti". 1982 Anayasasın ı

hazırlayan Danışma Meclis i üyeleri Abbas Gökçe ve Fahri Öztürk , sivil ana

yasanın Türkiye için şart olduğunda hemfikir: "Terör, kaos ve darbe orta

mında tepki olarak yazılan i 982 Anayasası artık sıntıyor. Savunulamayacak

yanları var. Özgürlükleri genişletici sivil bir anayasa yapılması zaruret haline

geldi. Bu, uluslararas ı ilişki lerde ve ekonomik çevrelerde Türkiye'ye büyük

saygın lık kazandırır'"•.

Bütün bu tepkilerden, aslında yeni bir Anayasanın yapı lmas ı konu

sunda büyük bir ekseriyetin hemfikir olduğu, bu konularda ciddi çalışmala

rın mevcut olduğu görülmektedir. Karşı ç ıkanların büyük ekseriyetinin de,

daha önceleri, gerek seçim beyannameleri ve parti programlarında , gerekse

hazırladıkları Anayasa Taslaklarında, as lı nda yeni bir Anayasanın yap ılmas ı

yönünde görüş beyan ettikleri görülmektedir. Bunların karşı çıkmalarına

sebep olan temel hususun, daha ziyade konjoktürel ve siyasi kutuplaşmaya

il işkin olduğu ve temelde bir korku ve vehim temelli güven zafiyetine da

yandığı anlaşılmaktadır. Bu konuya ileride ayrıca değineceğim. Türkiye' de

yeni Anayasa yap ım ına ihtiyaç duyrna konusundaki eşiğin büyük oranda

aşılmış olduğu söylenebilir.

Gerçekten Yeni Bir Anayasaya ihtiyaç Olup Olmadığı

Gerçekten yeni bir sivil Anayasanın yap ılması yoluyla bir yeniden

başlangıç yapmaya; bu konuda yeni bir toplumsal sözleşme yaparak (Ana

yasa zemin inde bir sosya l) mukavele yenilerneye lüzum var mıdır? Şayet

77 "Anayasaya Gözaltı !" , Milliyet Gu.• 29.09.2007.78 "Anayasa' y ı Deği ştirmenin Zamanı Geldi. Türkiye Malezya Olmaz", Zama" Gz!.•28.09.2007.79 "Darbe Anayasasını Hazırlayanlar da Sivil Anayasa İstedi", Zaman Gu .. 21.09 .2007.

24 MÜHF - HAD. C. 14. Sy. 3

böyle bir ihtiyaç yoksa, yeni bir Anayasa yapmak yersizdir. Şayet sorunun

cevabı evet ise, ikinci eşik de aşılmış olacaktır.

- 1982 Anayasası , 16 kez değişikliğe maruz kaldığı ve yaklaşık 70

civarında maddesi değişikliğe uğradığı halde, yine de bir türlü tartışılmaktan

ve eleştirilmekten kurtulamamıştır. Anaya salar, felsefesi , s istematiği ve hü

kümleri itibariyle ilk maddesinden son maddesine kadar bütünlük teşkil

eder ' "; her bir maddesi bütünün birer parçasıdır. Hüküml er arasında bütünlük

sağlanamad ığı takdirde, yapılacak her bir değişiklik, arzu edilen neticenin

ortaya çıkmasında yetersiz kalacaktır.

i 982 Anayasasının ilk metninde, 2. maddede yer alan "demokrasi",

"hukuk devl eti" , "insan hakları" "adalet" ilkeleri ile diğer hükümleri ara

s ında cidd i çe l işk iler yer almaktaydı. Yapılan değişiklikler, Anayasanın ön

gördüğü temel felsefe üzerinde kısmi bazı aşınmalar meydana geti rmiş gibi

görünse de, ana gövd e varlığını sürdürmektedir. Yapılan değişiklikler, bu

çelişkileri tamamen gideremediği gibi , bazı alanlarda Anayasal hükümler

arasında kopukluklara da sebep olarak s istematiğinde bozulmal ara yol aç

mıştır. Yapılan bu kapsamlı değişiklikler bir bütünlük içerisinde yapılmadığı

ya da çoğu zaman siyasi saikler sebebiyle yapılacak değişikliklerin birçoğu

yapı lamad ığı için , Anayasa bütünlüğünü yitirmiştir. Birkaç örnek verrnek

gerekirse : 200 1 Anayasa değişikliği ile 13. maddede yer alan "genel sı nır

lama sebepleri" ne son verilerek, sınırlama sebeplerinin sadece ilgili madde

lerdeki sebeplere özgü lenmesi nedeniyle artık hak ve hürriyet/eri koruyucu

bir i şleve büründüğü belirtilmekle birlikte, gerçekte çok fazla bir deği şi klik

olmamış, i 3. maddenin ilk metninde yer alan genel sın ı rlama sebeplerinin

tamamının ya da bir kı smının ilgili maddel ere scrpiştirilmesi '" yoluyla bu

iddia büyük oranda zay ıfl amıştı r. 2007 Anayasa değişikliği ile "TBMM se

çimlerinin 4 yılda bir yapılması esası benimsenmiş iken, bununla bağlantılı

olan TBMM Başkanlık Divanının görev süresi: 2+3=5 y ılo larak varlığın ı

sürd ürmektedir. Anayasa değişikliğinde, Cumhurbaşkanırun değişikliği iade

etmesi halinde, değişiklik metninin TBMM Genel Kurulunda 3/5 çoğun lukla

80 TANÖR./ki Anayasa: 1961-1982. s. 188.81 Anayasanın bu maddelerini şu şekilde s rral amamız mümkündür: 20.. ıl.. 22.. 26.. 31.. 51.


kabul edilmesi halinde Cumhurbaşkanının ne yapabileceği konusu düzen

lenmemiştir. Anayasanın 2. maddesinde "hukuk devleti" nitelemesine yer

verildiği , bu niteliğin bir gereği olarak 125. maddede "İdarenin her türlü

eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır" hükmü mevcut olduğu halde,

çeşitli maddelerde bu ilke ve hükınü etkisizleştiren yargı bağışıklıkları yer

almaktadır. Anayasanın 2. maddesinde "insan haklarına saygılı, demokratik

devlet" ilkeleri ve AİHM'nin demokrasinin zorunlu gereği gördüğü çoğul

culuk" ile Anayasada öngörülen resmi ideoloji anlayışı çelişme arz etmekte

dir. Bunlar ilk anda akla gelen örneklerdir. Biraz daha dikkatle incelen

diğinde bu örnekleri çoğaltabiIrnek mümkündür. Otoriter felsefenin bir bütün

olarak dokularına sindiği" anti-demokratik unsurlardan teşekkül eden bu

Anayasanın bir bütünlük içinde yeniden düzenlenmesinde zaruret bulun

maktadır.

- i 982 Anayasasını sorunlu kılan bir husus da, onun bürokratik-da

yatmacı bir anlayışla yukarıdan aşağıya hiyerarşik yöntemle yapılmış olması

oluşturmaktadır. i 982 Anayasası, kabul ediliş usulü itibariyle halkın, hür ve

serbest bir ortamda, demokratik usullere uygun bir şekilde varmış olduğu

mutabakat ve rızasına dayanmamaktadır. Anayasa, halkın hür ve serbest

tercihleri ile belirledikleri temsilciler tarafından değil, kurucu meclisin yet

kileri çok sınırlı bir kanadını oluşturan ve Milli Güvenlik Konseyinin belir

leyiciliğinde atanmış kişilerden teşekkül eden Danışma Meclisi tarafından

hazırlanmış, nihai şekli de Konsey tarafından verilmiştir. Daha Sonra halko

yuna sunulan metin %9 1.4' lük bir çoğunluğun oyu ile kabul edilerek Resmi

Gazetede yayımlanıp yürürlüğe girdirilmiştir. Anayasanın yapılması ve hal

koylamasına sunulması aşamasına ilişkin olarak, Milli Güvenlik Konseyinin

20. ıo . i 982 Tarihli ve 7 i Sayılı Kararla Anayasa tasarısı eleştiriye kapatıl

mış; halkoyuna sunulan metnin bütün yönleri itibariyle serbest tarıışma or

tamında, korkusuzca eleştirilip sorgulanması imkan ve ortamının oluşumuna

müsaade edilmemiştir. i 982 Anayasası, demokratik Anayasa yapım yönte-

82 Case of United Communist Party of Turkeyand Others v, Turkey. par. 42, 43; Case ofSocialisı Party and Others v. Turkey, par. 41; Case of Freedam and Democracy Paıty

(ÖZDEP) v. Turkey, par. 37; Case of Welfare Party and Others v. Turkey, par. 43; AffairePartı Socialiste de Turquie (STP) et Autres c. Turquie, par. 36." TANÖR, iki Anayasa: 1961·1982. s. 188.

26 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

minden uzak bir şekilde, birçok Afrika ülkesi, demokrasiye geçiş sürecinde

Brezilya ve Şi li gibi bazı Latin Amerika ülkeleri, Doğu Avrupa ülkeleri ve

BDT ülkeleri ile Pakistan ve Arnavutluktaki Anayasa yapım yöntemine ben

zer bir şekilde yapılmıştır".

Anayasa yapım yöntemi itibariyle sivil ve demokrat ik bir Anayasaniteliğine sahip olmaması sebebiyle , şekil itibariyle toplumsal meşruiyeti

ciddi ciddi tartışmalı bir metindir". Bu Anayasanın %91,37 çoğun lukla ile

kabul edilmiş olması, tek başına gerçek anlamda bir toplumsal mutabakatın

varlığı için yeterli değildir. Bu şartlar altında gerçekleştirilen halkoylaması ,

demokratik değil, olsa olsa plebisiter nitelikte bir oylama"; Tanör'ün ifadesiyle "halkı oyalama'tdır' " ,

Yapılış yöntemi itibariyle demokratik ve sivil nitelikte olmayan, top

lumsal mutabakat ve sözleşme niteliği bulunmayan bu Anayasa yerine, bu

niteliklerde bir Anayasanın yapılması ihtiyacı , yeni Anayasa yapımını lü

zumlu kılan en önemli unsurlardan birisidir.

- Bu Anayasa, toplumsal meşruiyetinin zayıflığı yanında, içerdiği

hükümler itibariyle anti-demokratik unsurları demokratik unsurlarından daha

baskın olan'", ayasal demokrasinin evrensel standartlarından uzak, birey

toplum-devlet ilişkilerini devletçi ve kolektivist bir bakış açısıyla düzenle

yen, devlet otoritesine hürriyetlerin önünde yer veren", siyasi i stikrarı otori-

84 tu«, s. 160-161; Ergun ÖZBUDUN, Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Bilgiy., Ankara, 1993, s. 114 vd.; ATAR, Demokrasilerde Anayasal Değişmenin Dinamikleri veAnayasa Yapımı, s. 156- 157; Bülent TANÖR & Nemci YÜZBAŞlOGLU, 1982 Anayasasına

Göre Türk Anayasa Hukuku, 3. B., YKY. İstanbul, 2002, s. 38.85 Selçuk'a göre, "1982 Anayasası oylamasında elde edilen %91,4çoğunluk, halkın iradesineyapılmış baskının. onuruna yönelmiş saldırının ürünüdür. Sami SELÇUK, Bağımsız Yargı

Özgür Düşünce, ı . B., imge Kitabevi , Ankara, 2007, s. 293.86 TANÖR, İki Anayasa: 1961 ·1982, s. 107; ERDOGAN, Anayasa Hukuku, s. 91; Erdoğan

TEZİç, Anayasa Hukuku, 5. B., Beta y., İstanbul, 1998, S. 158. Bu aynm için bkz.: TEZiç,Ana yasa Hukuku, s. 229-230; Taha PARLA, "İki Tür Halk Oylaması: Referandum ve Plebi,it", Cumhuriyet Gzt., ı 8.02 . ı 986.87 TANÖR, İki Anayasa: 1961-1982, S. 105.88 ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, s.60-61, 98.89 Anayasanın bu özelliği Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun bir kararına şu şekilde ifadeedilmiştir. "1982 Anayasasının ı 96 1 hatta ı 924 Anayasalanna karşı güçlü devlet ve otoriter

Adııan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı lması GerekliBazı Eşik/er 27

ter bir yürütme ve güçlendirilmi ş bir Cumhurbaşkanlığında gören bir metin

dir'", İlk metni hürri yetçi demokrasi açıs ından minimum standardın çok al

tında olan bu Anayasada, zamanla gerçekleştirilen bazı değişikliklerle hürri

yetler in alanı bir derece de olsa genişletilmiş ise de, Anayasanın temel siyasi

felsefesinin tamamen değiştiğini söyleyebilmek mümkün değildir. Devletçi.

top lumc u ve ideolojik olarak taraflı olduğu ölçüde, bireysellik, hürriyet ve

insan hakları karşıtı bir ruh ve felsefe, Başlangıç Kısmından itibaren bu

Anayasanın bütününe sinmiş durumdadır" , Anayasada, " insanlar, kanunlar

ve Anayasalar için değil, kanunlar ve Anay asalar insanlar içindir" şeklindeki

insan merkez li ilke bertaraf edil erek; birey-dev let dengelemesinde dev let,

amaçsal değer halin e getirilerek birey ikincil bir konuma indirgendiği için ,

bu metn in, kısmi değişiklikler yoluyla, hak ve hürriyetlerin gerçek manad a

güvence altına alındığı birey merkezli bir Anayasaya dönüştürülebilmesi

mümkü n görülmemektedir".

Özell ikle Anayasanın metn ine diihil bulun an ve Anayasanın daya n

dığı temel görüş ve ilkelerin yer aldığı Başlangıç Kısmı , Anayasanın anti

demokratik ruhunu teşkil etmektedir. Tanör' ün de ifade ettiği üzere, sırf

Başlangıç bölümündeki otori ter ifadeler bile devletin yüce ltilmesine ve bi

rey/toplum ikili sinin ve demokrasinin hiçlenmesine yeterl idir. Başlangıç

böy le kaldıkça, metinde yapılacak değişiklikl erle bunun arasında garip çeliş

kiler doğacaktır". Anayasada, dev let, tarafsız bir aygı t olarak değil , belli bir

ideo lojiye göre işlemesi öngörülen bir kurum olarak tasarlanmıştır. Tür

kiye' nin Anayasa l düzeninin temel öze lliklerinden birisi, anayasada ifadesi ni

bulan belli bir ideoloji nin hükümran kılınmasıdır94

•

Resmi ideo loj i, çoğuıCu lukla ba ğdaştınlması mümkün olmadığı için,

bu bütüncü ruhun değiştiri lerek demokratikleştirilmesi ihtiyacı da, yeni Ana

yasa yapımın ı lü zurn lukılrnaktadır .

idare kavramlanna daha fazlaönem verdiği ve özellikle yürütmeyi yasama ve yargı karşısında

daha da güçlendirdiği tartışmasızdır" . E. i 98014- i 714. K. 1980/803, KT: 14.09 . i 983.90 ERDOGAN. Anayasa Hukuku. s. l64.91 İbid.. s. 165; TANÖR. İki Anayasa: /96/ · /982, s. 188.92 SELÇU K, Bağımsız Yarg ı Özgür Düşünce, s. 294.ol TANÖR, İki Ana"asa: 1961-1982. s. 188.9.ı ERDOGAN. A,,~yasa Hukuku. s. 166·167 .

28 MÜHF - HAD, C. 14, Sy, 3

- i 982 Anayasasını sorunlu kılan bir diğer husus da kullanılan ifa

delerin bir kısmındaki belirsizlikler ile imla kurallarına uymada yeterli öze

nin gösterilmemesidir. Anayasanın Başlangıç kısmı, genel Anayasal tea

müller dikkate alındığında olması gerekenin ötesinde uzun olduğu gibi, bu

kısım Batı dillerine özenilerek yazıldığı için, ciddi manada anlam belirsizliği

ortaya çıkmıştır. Benzer durum, Anayasanın diğer bazı maddeleri için de söz

konusudur'". Anayasadaki bazı ifadeler öylesine belirginsizdir ki, çoğu kere

ler bundan dolayı ciddi sorunlar yaşanabilmektedir. Nitekim son Cumhur

başkanlığı seçimleri ile Anayasa değişikliğine ilişkin sorunların yaşanması

nın temel kaynağını, büyük oranda bu metinde kullanılan bozuk ve belirsiz

ifadeler oluşturınaktadır.

- Anayasanın birçok maddesinde hukuk devleti ilkesi ile çelişen hü

kümler yer almaktadır. Hukuk devletinin temel gereklerinden birisi de, ida

renin her türlü tasarruflarının yargısal denetime tabi kılmrnasıdır. Oysa Ana

yasada çok sayıda idari tasarruf yargısal denetim dışında bırakılmıştır. Bun

lar: (I) Cumhurbaşkanınıntek başına yapacağı işlemler (md. 105/2, 125/2),

(2) YAŞ Kararları (md. 159/4), (3) Uyarma ve kınama şeklindeki disiplin

cezaları (md. 129/3), (4) HSYK Kararları (md, 159/4), (5) olağanüstü hal

lerde, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde ayrıca milli güvenlik , kamu

düzeni, genel sağlık nedenleri ile yürütmenin durdurulması kararı verilmesi

nin kanunla sınırlanabilmesi (md, 125/6), (6) olağanüstü hallerde, sıkıyöne

tim ve savaş hallerinde çıkarılan KHK'ler (md, 148/1). Diğer yandan, hakim

ve savcıların özlük işleri ve atanmaları konusunda yetkili olan HSYK'nun

oluşum şekli (md. 159), askeri yargının genel yargı düzeninden ayrı düzen

lenmesi; kanunsuz emrin yerine getirilmesi Anayasanın 137/1. ve 2. fıkraları

ile men edilirken, 3. fıkrası ile belli şartların gerçekleşmesi halinde Askeri

hizmetlerin yerine getirilmesinde kanunsuz emrin yerine getirilmesinin suç

olmaktan çıkarılması

- AYM'nin, yargıçlarhükümeti şeklindeki eleştirilere sebep olan ka

rarlar verdiği de görülmektedir. AYM, bir yüksek mahkemedir. Verdiği ka-t

rarlar herkesi bağlayıcı niteliktedir. AYM, bazen Anayasalolarak yetki hu-

95 SOYSAL, 100 Soruda Anayasanm Anlamı, s. 400AOl.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımıııda Aşılması Gerekli

Bazı Eşikler 29

dulları dışına çıkmakta, bu durum sebebiyle de kamuoyundan çok ciddi eleş

tiriler aldığı görülmektedir. AYM, Anayasa ve kanunlarda kendisine bu yönde bir yetki verilmediği halde "yür ürl üğün durdurulması " yönünde kararlar

verebilmekte'"; Anayasanın 153/1. fıkrasındaki " ip ta l kararları gere kçesi

yazılmadan açıklanamaz " hükmüne rağmen, gerekçeli karar bazen yı ll ar

sonra yayımlandığı halde, iptal kararı, verildiği gün "basın açıklaması" yo

luyla derhal kamuoyuna açıklanmakta" ; AYM, Anayasal olarak sadece re t

ya da ip ta l yönünde karar verebilme konusunda yetkilendi rildiği halde, ba

zen başörtüsüne serbesli sağlayan kanun hükmüne ilişkin kararında'" olduğu

gibi Anayasanın 13. maddesine aykırı bir şekilde ilgili hakkın "AYM kararı

ile s ını rl andırılması" neticesini doğuracak", bazen de "kanun koyucu gibi

hareketle , yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesisi" sonucunu

doğuracak şeki lde lOo "yorum lu ret " kararı' ? ' verebilmekte; Anayasada sa-

96 AYM, bu yö ndeki talepler 1993 yı lına gelinceye değin "A nayasa ve 44 Sayılı Kanun unAYM'ne kanunların yürürlüğünun durdurulmasına karar verme yetkisini tanımadığı" gerekçes iyle reddetti. AYM : E. 197211 3, K. 1972118, KT: 06.04 .t 972, RG: 24.0 7. 1972 Tarih ve14255 Sayı; E. t 983/659. K. t 985/4, KT: 01.08.1985, RG: 18. IO.t985 Tarih ve 18902 (Müteferrik Karar. Muhabere Sayısı) . AYM. Anayasa ve kanun da konuya ilişkin herhangi bir deği

ş i k l ik olmadığı halde, ilk yürürlüğün durdurulması kararını 1993 yılında verdi . AYM: E.t 993/33, K. t 993/4O-1. KT: 21.10 .t993, RG: 23.10.1993 . AYMKD. C. I, S. 29 , S. 564 -589 .Konuya ilişki n tart ı şmalar için bkz: ÖZ S UDUN, Türk Anayasa Hukuku,42G-422; Sai tGÜRAN, "A nayasa Yargısında Yürütm enin Durdurulması", Anayasa Yargısı , C. 2, AYM y.,Ank ara, 1986, s. 158-159 : Yılmaz ALİEFENDİOÖLV, Anayasa Yargısı ve Türk AnayasaMahkemesi. Yetkin y., Ank ara, 1996, s. 343-37 0; Anayasa Yargısı, Yetkin y., Ankara, 1997,s. 179-204; İbrahim Ö. KAB OÖLV, Anayasa Yargısı , 3. B., İmge Kitabevi. Ankara, 2000 , s.121·1 25; Mustafa YILDIZ, Anayasa Yargısında Geçici Teabir Kararı , Bela y., İ s tanbu l ,

1998, s. 115-169; TANÖR & YÜZBAŞIOÖLV, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku. s. 527-530: T EZi ç , Anayasa Hukuku, s. 2 t 1-2t4; 527-530; ERDOÖAN, AnayasaHukuku, s. 303-305 ; Yavuz ATAR, Türk Anayasa Hukuku, 2. B., Mim oza y, Konya, 2002, s.355-356: Kemal GÖZLER, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 5. B., Ekin y., Burs a, 2008 , s.579-580.97 TEZİÇ, Anayasa Hukuku, s. 205 : TANÖR & YÜZBAŞIOÖLV, 1982 Anayasasına GöreTürk Anayasa Hukuku, s. 533·534; ALİEFENDiOOLU, Anayasa Yargısı ve Türk AnayasaMahkemesi. s. 299: Adnan KÜÇÜK, "Anayasa Değişikliği ile Ne Deği şecek", Yeni Şafak

co; 26.0 1.2008 .98 AYM: E. t 990/36, K. t 991/8, KT: 09.04 .t 99t, AYMKD, C. I, S. 27, s. 285 vd.99 Mustafa ERDOGA N, Demokrasi, Laiklik.Resmi Ideoloji. 2. B., Liberte y., Ank ara, 2000 , s.t 86.100 Erdoğan, AYM ' nin baş örtüsüne serbesti getiren 2547 Sayıl ı Yükseköğretim Kanunun Ek17. madde sine ilişkin olarak açılan ipta l davasında vermiş olduğu "yorumlu ret" karannın

yorumu içeren gerekçe kısmının bağlayıcı lığının kabul edilmesi halinde, Anayasanın 15312.

30 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

dece kanun, KHK ve TBMM İçtüzüğü için Anayasaya uygunluk denetimi

öngörüldüğü halde (md . 150), AYM, kendi değerlendirmesi ile eylemli İçtü

ziik değişikliği kapsamında kabul ettiği parlamento kararlarını da denetim

kapsamına dahil edebilmekte, AYM içtihat yoluyla KHK' lerle alakalı Ana

yasanın 91/2. fıkrasında sayılan unsurlara ilaveten, Anayasa koyucu rolüne

bürünerek Anayasada mevcut olmayan "önemlilik", "ivedilik" ve "zorunlu

luk"ıoı unsurlarının varlığını da zorunlu görmektedir. Bütün bu uygulamalar

neticesinde, AYM'nin Anayasal ve kanuni yetki sınırları içinde kaldığını

söyleyebilmek zor görülmektedir.

AYM: nin vermiş olduğu bazı kararlarla, "yorum temelli Anayasal

kriz"lerin ortaya çıkmasına sebep olduğu da görülmektedir. AYM'nin gerek

son Cumhurbaşkanlığı seçimi sürecinde vermiş olduğu TBMM'nin toplantı

yeter sayısının 367 olduğuna ilişkin ünlü kararı, gerekse, 2008 Anayasa de

ğişikliğine ilişkin olarak "şekilden dolanarak esasa ilişkin denetim" yapmak

suretiyle, fonksiyon gaspına da sebebiyet verebilecek şekilde vermiş olduğu

iptal karan'l", Anayasal metinlerin yorumundan ortaya çıkan krizlerdir.

Ülkemizde ara ara yorumlama temelli sorunlar ile buna dayalı krizle

rin yaşanması; bu şekilde pozitif hukuki metinler yerine yorumlarla teşekkül

fıkrasında yer alan, AYM'nİn "kanun koyucu gibi hareketle. yeni bir uygulamaya yol açacakbiçimde hüküm tesis edemez" şeklindeki yasağı ihlal sonucunun ortaya çıkacağını belinniştir.

Mustafa ERDOGAN, Kamusal Alan ve Hukuk", http://www.mai1gazete.com. (30.06.2005):Demokrasi, Laiklik,Resmi İdeoloji, s. 185·186. aynı yöndeki görüşler için bkz.: MustafaŞENTüP, "Üniversitelerde Başörtüsü Sorunu", Hukuk Dünyası D., Kasım·1997, s. 69.;Vahap COŞKUN, "Anayasa Mahkemesi TBMM'nİnÜzerinde mi?", Zaman Gzt., 30.04.2005;Adnan KÜÇÜK, "Türkiye'de 46. Yılında Anayasa Yargısı", Hürlilkirler, 28.03.2008 ,hııp://www.hurfikirler.com. (29.03 .2008).101 GÖZLER, Türk Anayasa Hukuku Dersleri. s. 577-578: TANÖR & YÜZBAŞIOGLU,

1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, s. 524-526; ALİEFENDİOGLU, AnayasaYargısı ve Türk Anayasa Mahkemesi, s. 192-197, 310-312; Anayasa Yargısı, s. 68-75;KABOGLU, Anayasa Yargısı, s. 102-109; ERDOGAN, Demokrasi, Laiklik, Resmi ideoloji, s.185- i 86.102 AYM: E. i 988/64, K. 1990/2, KT: 01.02.1990, AYMKD, S. 26, s. 63-64, 68, 73: E. 1989/4,K. 1989/23, KT: 16.05.1989, AYMKD. S. 25, s. 245: E. 1988/62, K. 1990/3, KT: 06.02.1990,AYMKD. S. 26, s. 115.ttıı Levent KORKUT, "Güçler Ayrımı Yerle Yeksan", Star Gu.. Açık Görüş, 09.06.2008;Adnan KÜÇÜK, "Tek Çare Halkın Devreye Girmesi", Yen; Şafak Gıt. 08.06.2008: AdnanKÜÇÜK, "Demokratik Değil Jüristokratik Cumhuriyet", Stratejik Boyut, 11.06.2008,http://www.stratejikboyut.comlauthor_article _detail.php ?id=414.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımıııda Aşı/ması GerekliBazı Eş ikler 31

ettirilmiş kuralların ikame edilmeye çalışılması . mümkün olduğu kadar bu

kabilden kri zlerin önlenmesini ya da en azından minimi ze edilmesini sağla

yacak yasal önlemlerin alınmasını lüzumlu kılmaktadır. Dolayısıyla. yeni bir

Anayasanın yapılmasını lüzumlu kılan husus lardan birisini de. kuvvetler

ayrılığı kapsamında. sair organlar kadar Yüksek yargı organlarının yetki

alanlarının. yargıçlar hiikiimeıi nitelemesine mahal vermeyecek netlikte be

lirlenmesi ihtiyacı oluşturmaktadır.

- 1982 Anayasası yerine yeni bir Anayasanın yapı lmasın ı lüzumlu

kılan husu slardan biri si de bu metnin kazuistik yöntemle hazırlanmış olma

sıd ı r. Bu yöntemin benimsenmesinde, geçmişte yaşananlara duyulan tepki

nin de bir netice si olarak . esasen Anayasa ve hukuk ötesi yollarla çözümle

nebil ecek birço k siyasi ve top lumsal meselenin anayasal yolla çözülmesi '

amacının etkili olduğu görülmekted ir '?' . 1982 Anayasası yapılırken. toplum

sal ve kamusa l hayatta karşılaşı lan çeşitli rneselelerin , büyük ora nda Anaya

sadan kaynaklandığı. bunlara ili şkin çözümlerin de ancak Anayasal düzen

lemeler yolu yla mümkün olduğuna inanılmakta idi. Bu vesileyle hemen her

konu Anayasada ayrıntılı olarak düzenlen erek. kesin hükümlere bağlanmak

istenmiştir ' l",

Toplumsal ve siyasi alan statik değil . dinamik bir tabia ta sahip ol

duğu için . çok çabuk değişime müsaittir. Bugünden yarına çok hızlı bir deği

şim söz konusudur. Bu gerçeklik göze tilmeksizin, genel ilkelerle yetinmeye

rek. bu alanın ayrıntılı olarak düzenlenmesi. kısa bir süre sonra siyasi ve

sosyal gelişmelerin gerisinde kalma riskini ortaya çıkarabi lecekti r. Her bir

sosya l ve siyasi değişim. beraberinde Anayasa de ğ iş ikl i ğ ini gerektirebile

cektir. Bu Anayasa aynı zamanda katı bir anay asa olduğu için. değişiklik

çoğu zaman ya mümkün olamayacak ya da değ işikl ikte zorlan ı l acak, çoğu

kereler bu değişiklikler zamanında gerçekleşmeyeb ilecektir. Bunun netice

sinde. daha i stikrarlı bir siyasi düzenin oluşması yerine. Anayasal tartışmala-

ı o.ı KUZU, 1982 AnayasaslIIlII Temel Niıelik/eri re Getirdiği Yenilik/er. s. 31-32; TANÖR . IkiAnayasa: 1961·1982. s. 177; SOYSAL, 100 SorudaAnayasanın Anlamı , s. 167; ÖZBUDUN.Türk Anayasa Hukuku. s. 58.105 TANÖR, İki Anayasa: 196/ -/ 982, s. 177; KUZU. 1982 Anayasasl1Iln Temel Ni/elik/er; veGetirdiği Yenilikler. s. 31.

32 MÜHF-HAD. C. 14. Sy. 3

rın sürekli gündemde olduğu daha istikrarsız bir siyasi ortam ortaya çıka

cakur'?",

- Demokratik sistemin temel gereklerinden birisi de seç i lmişlerin üs

tünlüğü ve belirleyiciliğidir. Bir demokraside, siyasi toplumun mukadderatı

ile alakalı temel kararlar, bulundukları mevkilere haklın hür ve serbest irade

si ile seç i lmiş ki şi ve organlar tarafından alınır. Bir ülkede, temel siyasi ka

rarlar , teknik uygulayıcılar tarafından alınıyorsa, kamu bürokrasisi, siyasi

süreci yönlendiriyor; denetleyebiliyor; seçi lmişlerin hareket alanını daralta

rak almış olduğu kararları durdurabiliyor ya da engelleyebiliyorsa; seçi lmiş

lerin, bürokratik iradenin gerisinde kalması neticesinde demokratik meka

nizma aks ıyorsa, o ülkede düzenli aralıklarla seçim olsa, bugünün muhalefeti

yarın iktidara gelebilse, demokrasinin diğer gerekleri mevcut olsa bile, orada

demokrasinin varlığından söz edilemez'? '.

Türkiye'deki anayasal düzen içinde, temel siyasi kararların alınması

sürecinde, Anayasal bir kurum olan ve fiilen askeri unsurların egemenliğinde

görev icra eden Mill i Güvenlik Kurulu (MGK)' nun belirleyici bir rolü bu

lunmaktadir' '". Her ne kadar 2001 y ı lında yapı lan Anayasa deği şikliği ile

MGK ' nun sivil üye sayısı artırılmış ve kararlarının "ta vsiye" n ite liğinde

olduğu belirtilmiş ise de, fiili olarak TSK' nın üst düzey temsilcileri , ülke

gündeminin bütün madde başlıkları ile alakalı alınacak kararlarda belirleyici

konuma sahiptir. Silahlı bürokrasi, etkinlik tesis etmek için sadece bu Ku

rul' a iştirak ile yetinmernekte, i cabı halde kamuoyunun dikkatini çekecek ve

siyasiler üzerinde ciddi etki sağlayacak demeçler, açıklamalar, E-bildiriler

vası tasıy l a da kurum sal etkin l iğin i tahkim etmektedir.

Askeri bürokrasinin etkinliğini sağlamasını kolaylaştı ran temel un

surlar şu şekilde s ıralanabi lir : ( I) Askeri bürokrasi, kendisini üniter devlet,

106 KUZU, 1982 Arıayasasımn Temel Nitelikleri ve Getirdiği Yenilikler, s. 32; ÖZBUnUN,Türk Anayasa Hukuku. s.58.\07 ERDüGAN, Anayasa Hukuku. s. 128-129; ATAR. Türk Anayasa Hukuku, s. 68.108 Mustafa ERDOGAN. Türkiye'de Anayasalar ve Siyaset. 4. 8. , Liberte y.. Ankara, 2003. s.148-152; "Türkiye'de Asker ve Siyaset", 21. Yüzyılın Eşiğinde Türkiye 'de Siyasal Hayat,(Ed.: Adnan KÜÇÜK & Selahaddin BAKAN&Ahmet KARADAG). Aktüel y.. Bursa. 2005.s. 745; ATAR. Türk Anayasa Hukuku. s. 69.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı/ması GerekliBazı Eşik/er 33

laiklik ve Cumhuriyetin gözcüsü ve koruyucu bekçisi olarak gö rmekte, ko

rum a ve kollama misyonunu sürekli deklare etmektedir!" . (2) TSK'nun su

bay kadrosu , bu misyon bilinci içinde yeriş ttri lmektedir '!'', (3) Bu misyonun

arka planını, askeri bürokrasinin laik cumhuriyetin korunması konusunda

siyas ilere duyduğu ciddi güvensizlik oluşturmaktad ır. (4) TSK'nin bu uygu

lamaları "ülkenin kendine has şartları" söylemiyle sivillerin bir kısmı tara

fından destekJenmek, diğer bir kesi m tarafından da kanıksanmak suretiyle,

bu süreç desteklenmiş olmaktad ır ' ! '. (5) TSK, bu güvens i zliğin bir neticesi

olarak, gerek kurumsal etkinliği, gerekse yaptığı açıklamalarla, koruma

kolIama ve kararların alınmasında etkin o lma i htiyacı hissetmektedir, (6)

TSK, kendisine , tepeden inmeci modernleşmenin aracı olma misyonu yük

lemiş o lduğu Anayasayı koruma ve kollama i şlevini yüklemişti r. Burada

toplumun Anayasa yoluyla yukandan aşağı dönüştürülmesini amaçlayan

toplum/siy aset mühendisliği çabası söz konusudur' F.

Karar alma sürecine müdahale etme ve belirleyici olma olgusu sa

dece silah lı bürokrasi ile sınırlı değildir. Ülk emizde, Osmanlıdan günümüze

tevarüs eden "güçlü bir bürokratik yönetim geleneği" rnevcuttur'P. TSK,

sivil An ayasa yapım sürecini baltalama pahasına diğer bürokrasi ile fikir

birliği yaparak, yeni Anayasa yapımında etkili olmaya çalışmaktadır. Bu

şekilde , Anayasa koyucunun irad esini belli kırmızıçizgilerl e s ın ırl amaya

109 Orgeneral İlker Başbuğ' a göre: Türkiye Cumhuriyetinin kuruluş felsefesi, Türkiye devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün korunması nı hedeflemişt i r. Bu felsefenintemel unsurlanm ise ulus-devlet, üniter de vlet ve laik devlet oluşturmaktadır . Anayasadakilaiklik ilkesine ilişki n işlevsel tanımlar tartışma konulan içerisine çekil mektedir. 'Etnik kimliğe anayasal güvence' talebininde laiklik karşıtlannın daortak hedefi 'u lus-devlet'ti r. TSK buyapı ve niteliklerin korunmasın da her zaman taraf olmuştur ve olmaya da devam edecektir."AnayasaTartı şmasına Askerde Girdi", Radikal G:':I . ,25.09.2007.110 Tümgeneral Tevfik Özkılıç 'a göre: Harbiye'nin görevi laik, demokratik, sosyal bir hukukdevleti olan Türkiye Cumhuriyetini koruma ve kollama görevini üstlenmiş subaylar yetiştir

mektir. Harbiyeliler, "değişmez, değiştirilerrıez zannedilenleri değiştirmeye hazır olunuz".Murat YETKİN, "Cumhuriyet '! Koruma Görevi", Radikal Gu .. 25.09.2007.i i i Bunun en canlı misalini, son Cumhurbaşkanlığı seçimi sürecine müdahale eden askeriaçıklamaya yönelik olarak sergilenen tepkiden görmemiz mümkündür. ARSLAN, Tam Demokrasi İçin Rota: Sivil Anayasa!112 ibid.ii) Mustafa ERDOGAN, Liberal Toplum Liberal Siyaset. Siyasal Kitabevi. Ankara, 1993, s.24 1-250 ,

34 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

çalışmaktadır. Bu ortamda sahici bir sivil Anayasanın yapılması pek müm

kün görülmemektedir.

Yukarıda sıralanan sebeplerle, artık Türkiye'nin acilen yeni demok

ratik sivil bir Anayasaya ihtiyacı olduğu görülmektedir. Bu ihtiyacın varlığı,

yukarıda yeni bir Anayasaya ihtiyaç bulunduğunu belirten ağırlıklı görüşleri

teyit etmiş olmaktadır.

Kutuplaşmalar, Güven Zafiyeti ve TemelOrtak Paydalarda Buluşma

Zorluğu

Toplumsal mukavele metni niteliğinde bir Anayasanın yapılabilmesi

için, her şeyden önce, toplumda, yapılacak yeni Anayasada yer alacak temel

ilke ve kurumlar üzerinde asgari düzeyde de olsa bir mutabakatın bulunması;

tarafların birbirlerine şüphe ile bakmaması; art niyetlerin olduğu yönünde

tereddüt ya da endişelerin bulunmaması; kend isi gibi olmayanların da en az

kendileri kadar anayasal haklara sahip olduğu konusunda bir inanca sahip

olunması gerekir. Bir kesim, korku ve endişe içinde ise, sürekli bu yönde çok

yönlü (siyasi, sosyal, akademik, kurumsal vb.) ve yoğun bir tahşidat söz

konusu ise; korku ve vehmin prim yaptığı ve bundan nemalanıldığı bir siyasi

ve toplumsalortam mevcut ise; bir kesim diğerini siyasi muhalifi değil de,

kendisini yok etmeye çalışan bir "iç düşman" olarak görüyorsa, orada kon

sensüse dayalı sözleşmeci bir yöntemle, sorunsuz bir şekilde uygulanabilir

sivil bir Anayasa yapılamaz. Yapılabilmesi, bu eşiğirı aşılmış olmasına bağlı

bulunmaktadır.

Anayasa Taslağını hazırlayan Bilim Kurulu, taslağın önyargı, korku

ve vehimlerden uzak bir şekilde tartışılmasını istemiştir. Bilim Kurulu baş

kanı Özbudun da , "çalışmanın panik havasında ve bir ideolojik savaş orta

mında değil, yapıcı bir ruhla değerlendirilmesi halinde" uzlaşma sağlanabi

leceğini söylemiştir!".

Yeni sivil Anayasa yapımı tartışmalarında gerçekleşen fiili duruma

gelince. Buradaki gelişmelerin hiç de Bilim Kuru lunun temenni ettiği şekilde

olmadığı görülmektedir. Şöyle ki;

114 "Korkulardan Sıynlırsak Uzlaşabiliriz " , Zama n Gn., 24.09.2007.


CHP, AK Parti'nin Anayasa Taslağı ile Atatürkçülüğün törpülenip

törpülenmeyeceği; mevcut Anayasadaki Türklük tanımı ve millet anlayışının

neden değiştirilmek istendiği; yeni Anayasa taslağında laiklik ilkesinin içi

boşaltılıp boşaltılmayacağı; yeni anayasada anadilde eğitim düzenlemesi

halinde ulusal birliğin nasıl sağlanacağı; Kürtçenin eğitim dili olarak kabul

edilip edilmeyeceği ; mevcut Anayasanın değiştirilmesi teklif dahi edileme

yen ilk dört maddesi ile Atatürk ilke ve inkılaplanrıa, Atatürk milliyetçiliğine

dayalı Başlangıç kısmının değiştirilip değiştirilmeyeceği115 gibi hususlarda

kaygılarını dile getirmektedir. Baykara göre, AK Parti'nin, Anayasa yapımı

ile niyeti , 192I'den bu yana, 1924, 1961 birikimlerini tümüyle ortadan kal

dırmak, ülkenin tüm çizgi sini değiştirmek, Türkiye Cumhuriyetinin bütün

anayasal birikimini sıfırlamak. Anayasa tartışması, sıradan bir tartışma de

ği ld i r; Devlet yapısını kökten değiştirme girişim idir. AKP 'nin kapalı kapılar :

ardında hazı rladığı yeni Anayasa Taslağı , laiklik, yargı bağımsızlığı ve

üniter devlet alan l arında kırılma yaratacaktır" i I".

DTP'li Aysel Tuğluk, Kürt sorununun nihai çözümünün Anayasal

düzenleme yoluyl a olacağını belirtirken!" diğer bir kesim, bunun bölücülük

olduğunu belirtmekte; Necla Arat, Taslakta yer alan, "De vlet, eğitim ve öğ

retim alanındaki görevlerini yerine getirirken , anne babanın , dini ve felsefi

inançlarına göre yapılmasını isteme hakkına riayet eder" hükmü! " ile eğiti

min İ slamileşeceği , laik eğitim sisteminden uzaklaşılacağı, dindeki bazı hü

kümler yerine getirilmiyor diye, bazı insanların anayasa l haklannı aramaya

kalkışabilecekleri 11 9 şeklindek i mülahazalarla şiddetl i endişelerini ortaya

koymaya çalışmaktadır.

B aşta TSK olmak üzere, Yargıtay, Danıştay, YÖK ve diğer kamu

kurumlan ile bazı si vilol uşumların uyarı ve beyanlannda da, Anayasanın

115 Pikret BİlA . "Yeni Anayasa Tarı ışmalan".Milliyel Gu.. 07.09.2007.116 Mustafa BALBAY, "Anayasa Krizi Yılı", Cumhu riyet G:.ı.. 02.02.2008.117 "DTP'li Aysel Tu ğhık : Anayasa'da 'Kürt' S özcü ğüne Gerek Yok", Zaman Gu ..29.09.2007.LLS Bu hükmün bir benzeri Avrupa İnsan Hakl arı Sözleşmesinin Birinci Ek Protokolünün 2.maddesi ile ı 982 Anayasasının 24/4. fıkrasında da yer almaktadır.

11 9 "Bu Anayasayla Eğitim İslamileşir" , (Rö portaj ı Yapan: Neşe DÜZEL), Radikal GV.,24.09.2007.

36 MÜHF-HAD, C. 14, Sy. 3

Başlangıç kısmı, Cumhuriyetin temel ilkeleri, üniter yapı, Atatürk ilke ve

inkılapları , yargı bağımsızlığı vb. ilkelerde geriye gidişin kabul edilerneye

ceği belirtilerek, derin kaygı ve hassasiyetler sergileyen güvensizlik temelli

tepkiler vcrilmektedlr'j'', Bir taraf "laiklik elden gidiyor"; "AK Parti 'nin

amacı, yeni bir Anayasanın yapılmasıyla dini bir devletin kurulmasına bir

ad ım daha yaklaşarak laikliğin içini boşaltmaktır. Bu, Cumhuriyetin kaza

nımlarının elden gitmesi anlamına gelmektedir" derken, yeni bir Anayasanın

yapılmasını savunanlar da, bu türden endişelerin yersiz olduğunu ; hatta yeni

Anayasa ile laikliğin daha güçlü bir şekilde korunmakta olduğunu belirti

yorlar.

TüsiAD Yöneticisi Yalçındağa göre, "Hükümet toplumun bu ko

nudaki endişelerini gidermede yeterince somut ve ikna edici olamazsa, Ana

yasa tartışmaları kaçınılmaz olarak tek bir noktaya kiliilenecek ve 2 ı. yüz

yıla yakışan özgür, demokratik ve atılımcı bir Anayasa'nın diğer unsurlarını

tartışılması imkansız hale gelecektir"!".

Aslında gerek taslakta , gerekse taslağı revize ederek teklife dönüş

türmek isteyen AK Parti'nin beyan ve metinlerinde, laiklik, üniter devlet ,

cumhuriyet vb. temel ilkeler eksen inde verilen tepkileri haklı çıkaracak ifa

deler yer almamaktad ı r. Bu Taslak ve AK Parti'nin bayan ve metinlerinde de

Cumhuriyetin temel niteliklerinden söz edilmektedir. Buna rağmen, korku ve

vehim temelli bir güvensizlik mevcuttur. AYM'nin, 30.07.2008 günü AK

Parti hakkında, "laiklik karşıtı eylemlere odak olma fiili"nden dolayı yı ora

nında hazine yardımından yoksun kılma cezasının vermesiyle bu korku ve

güvensizlik güçlü bir şekilde beslenmiş olmaktadır.

Burada sorunun kaynağını , farklı zihniyet yapılanması oluşturmak

tadır. Genel olarak Türkiye'de, siyasi, kültürel, toplumsal vb. alanlarda gen

uyuşmazlıklarının kaynağını teşkil eden bir zihniyet farklılığı vardır. Bir

yanda, "aydın , her yönü itibarıyla doğru ve hak olanı bilen ; Türk toplumunu,

120 "Anayasaya Gözaltı! ", Milliyet Gıt.. 29.09.200 7; "Daru ştay'dan Yargıtay ta 'Tam Destek'Bildirisi", Milliyet Gu.. 22.05.2008; ''TÜS İAD'dan Anayasa Eleştiri si" Yeni Şafak Gzt.,21.09.2007.121 "TÜSiAD'dan Anayasa Eleştirisi" Yeni Şafak Gzt.. 21.09.2007.


onlar istemese de selamete kavu şturmak isteyen, bu amaca erişmek için

Cumhuriyet ve laiklik kurumlarına dört elle sarı lan , jakobenizm ve pozitivist

düşünce zemininde yer alan militanlmücadeleci bir laiklik ve cumhuriyet

düşüncesini benimseyen" bir kesim yer almakta. Diğer yanda ise "çoğulcu

demokrasi zemininde yer alan; laiklik ve cumhuriyete bu eksende anlam

yükleyen; demokrasi, insan hakları , h alkın belirleyici olması, seçilmişlerin

üstünlüğü gibi argümanlara öncelik veren, bunu hedeflerken de Cumhuriye t

ve laiklik enstrümanlarını kullanrnada pek başarılı olamayan; bunlardan isti

fade etmek istediklerinde de diğer kesimi ikna edemeyen liberal ve muha

fazakar kesim" yer almaktadır!". Birinci kesimin, siyasi cenahtan, kamu

bürokrasi ne, mesleki örgütlerden, üniversite ve medyaya kadar çeşitli ve

etkili mensupları bulunmaktadır. Diğer cenahta ise genellikle birinci kesin

dışında yer alan toplumsal ve siyasi kesimler yer almaktadır.

Elbette her toplumda farklı lıklar vardır ve bundan tabii bir şey de

olamaz . Fakat bizdeki bu esaslı fark lı lık , beraberinde ciddi ku tuplaşma ve

çatışmaları getirmi ştir. Ülkemiz açısından ciddi sorunlara sebep olan hususu,

bu çatışmacı pozisyon teşkil etmektedir. Bu iki kesimin zihniyet dünyal arı

çok farklıdır. Haklılı kların ı ortaya koymak için çoğu kereler başvurdukları

kavram ve kurumlar aynı olmakla birlikte kastettikleri birbirinden çok fark

lıdır. Mesela her iki kesim de demokrasiden söz eder. Ama birinci kesim,

demokrasiye "militan" ya da "mücadeleci" nitelemesi ekleyerek, ona belli

bir içerik kazandırmaya çalışır. Diğer kesim ise demokrasiye eklenen "mü

cadeleci/mili tan" nitelemelerini kabul etmeyerek, bunun, aslında demokrasi

nin demokrasi olmaktan çıkarılması anlamına geldiğini belirtir. Bunlara gö

re, demokrasilerde militanlık/mücadeleetlik adına halkla ya da halkın belli

bir kesimi ile varlık-yokluk mücadelesi yaprlamaz!" . Kendisini sistemin

gerçek sahibi ve koruyucusu, Anayasayı da bu misyonu sürdürmenin arac ı

olarak gören, kendi gücüne ve misyonuna inandığı ölçüde, muhafazakar

kimliği daha önde olan halkın çoğunluğuna karşı güvensiz lik besleyen, hal

ka, aydınlanıp modernist değerlerle bütünleşinceye kadar vesayet altında

122 Adnan KÜÇÜK, "Bunun Adı BirZihniyet Mücadelesidir", Zaman GZ!. , 02 .07.2008.123 ibid .

38 MOHF - HAD, C. 14, Sy. 3

tutulması gerekli bir yığın nazarıyla bakan" birinci kesim, ikinci kesime

karşı büyük bir güvensizlik taşımaktadır.

Birinci kesim, militan nitelemelerini laiklik ve cumhuriyet için de

yapınca, ortaya "militan demokrasi", "militan laiklik" ve "militan Cumhuri

yet" ile şeki l l enen bir zihn iyet ortaya çıkımıştır. Diğer kesim ise demokrasi

yanında, laiklik ve Cumhuriyetin de militan olamayacağı nı belirtir. Bunlara

göre: Demokrasi, laik lik ve Cumhuriyetle, hak ve hürriyetler ve hukuk dev

leti zemininde buluşur. Birinci kesim , devletin kurucu felsefesinin en önemli

ayağını teşkil eden laikliği, bir toplumsal proje olarak alg ılamaktadır. Bun

lara göre , laik devletin toplum ve bireyleri aydın ve modem olmalıdır. Bu

anlayışta din ve vicdan hürriyetinin alanı alab i ldiğine daraltılmıştır. Bunlara

göre din ve vicdan hürriyetinin alanının genişletilmesine yönelik her bir açı

lım, toplumsal proje ile çeliştiği oranda laikliği ihlal etmiş olur 125. Bu kesime

göre , laik sistem, belli bir inanca sahip olanlar ve olmayanlar diye herhangi

bir fark gözetiJmeksizin, hür ve serbest bir etkileşime ve kendiliğinden ilişki

lere müsaade edecek şekilde herke se açık bırakılmamaktadır. Toplumun

seküler! eştirilmesi zemininde tümden bir homoj enlik arzu edilmektedir.

Soumaya, bu tarz bağnaz laikliği, baş aşağı duran dine benzetmektedir ' j".

Diğer kesime göre ise din ve vicdan hürriyetinin , .inanç boyutu kadar, ifade

boyutu da birinci derecede önemlidir. Laiklik, merkezi bir otorite tarafından

belirlenen ve mutlaka gerçekleştirilmesi gerekli bir "toplumsal proje" ön

görmediği için , din ve vicdan hürriyetinin alanını genişletmeye yönelik açı

lımlar, sı rf birinci kesimin öngördüğü merkezi toplum sal proje ile çeliştiği

için sı nı rlandırı l amaz ; din ve vicdan hürriyeti de, diğer hak ve hürriyetler

gibi, onu sı nı rlandırmay ı haklı kılan meşru sebeplerin varlığı halinde sınırla

nabilir.

124 Şükrü KARATEPE. Darbeler. Anayasalar ve Modernleşme. 3. 8.. İz y.. İstanbul . 1999, s.300.125 KÜÇÜK, Bunun Adı Bir Zihniyet Mücadelesidir.126 Soumaya GHANNOUSHI. ''The Militant Sec ula r is ts ' İnverted Religio n" . The Guanian .V. 149,01.08.2008.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapıınında Aşılması GerekliBazı Eşikler 39

Burada çoğulcu temele oturan anayasal demokrasi ile ç oğ unlukç u ,

bazen de azınlıkçı tahakküme dayanan militan demokrasi zemininde ciddi

bir çatışma söz konusudur.

Birinci kesimin, geçmişte, ortadan kaldınlarak yerine yeni bir Ana

yasanın yapılmasını savunmakla birlikte, şimdilik varlığını koruma konu

sunda ciddi manada çaba sarf ettiği i 982 Anayasası, "militan demokratik

laik bir Cumhuriyet "i öngörmektedir. Aslında Ülkemizde çoğuıCuluk ve

hukuk devleti temelli "anayasal demo krasi" hiç olmamıştır. Cumhuriyetin

başlangıcından bu yana , belli kesimlerce çeşitli dönemlerde değişik oran

larda hep anayasal demokrasiye şüphe ile bakıimış; demokrasi tarafında

görünmek için de militan ya da illiberal demokrasi safında yer alma yeğlen

miştir. Cumhuriyetin kuruluş dönemine özgü otoriter laiklik uygulamalan

tabulaştınlarak, değişen gelişmelere paralel anayasal demokratikleşme yö

nündeki açılımlar, laik Cumhuriyetten uzaklaşma olarak algılanmıştır. Laik

lik, otoriter ve totaliter rejimIerden, demokrasiye kadar çeşitli uygulamaları

olan bir kurum olduğu, hatta demokratik ülkelerde bile tek tip uygulaması

bulunmadığı halde l27, Ülkemizde, yargı bürokrasisi tarafından tanımı yapılan

ve 1982 Anayasası tarafından da öngörüldüğü düşünülen laiklik anlayışını

eleştirerek, demokrasi içinde daha değişik laiklik önerilerinde bulunabilme

imkan ı ortadan kaldırılmıştır. Yargı bürokrasisinin geliştirmiş olduğu laik

li ğin otoriter ve baskıcı yorumu, bir nevi yargısal kararlara dayalı olarak

deği şmezlik teşkil eden bir resmi ideolojiye dönüştürülmüştür. Bu yoruınla

nandan farklı bir laiklik telakki sinin Anayasal çerçevede savunulması im

kansız hale geti ri lmişti r. Bu telakki ile çel iştiği varsayılan Anayasa değişik

li ği iptal olundu ğu gibi, çok say ıda siyasi parti kapatılmış, birçok kişi cezai

yap tırıma maruz bırakılmıştır. Toplumun geniş bir kesimi, birinci kesimin

savunmuş olduğu bu tür laikliğin, demokratik hukuk devleti ile barışık ol

madığını ileri sürmektedir.

127 ABD' nin tarafsız , yumuşak laikli ği ve daha belirsiz olan Britanya'nmki, Stalinci SovyetlerBirliği ' nin radikal milit an laikli ği ya da Arnavutluk'taki Enver Hoca'nın . Kemalist T ürki ye'nin veya Fransa 'nın laikfi ğiyle aynı değiL. Bazıları hoşg örülü . esnek ve pragmatik, diğerle

ri fanatik, dışlayıcı ve baskıcı . Türkiye'deki laiklik, ne acıdır ki birinci değil ikinci gruba ait.GHANNOUSHI, The Militant Secularists' İnverted Religion.

40 MÜHF - HAD. C. 14. Sy. s

Anayasal demokrasilerde de temel esas laikliktir. Fakat burada laik

lik, yasaklama ve resmi ideolojik uygulamalarla değil, demokrasi içinde

farklı seçenekler sunarak, bu konuda geniş ifade hürriyetine imkarı sağlana

rak varlığını sürdürür. Hiçbir kimse, mevcut laiklik telakkisinden farklı bir

öneride bulunduğu için yaptınma maruz bırakılmaz. Bunun aksi, demokrasi

nin çıkmaz sokağa girmesidir.

Birinci kesim, Anayasayı, "laiklik, ulus devlet, Atatürk ilke ve inkı

laplan" ekseninde belli bir ideolojinin koruyucu aracı olarak gördükleri için,

laikliğin içini boşaltacağı konusunda derin kaygılar taşıdıkları AK Parti'ninsiyasi olarak belirleyici bir üstürılü ğe sahip olduğu mevcut yasama organının

yeni bir Anayasa yapma çabası içinde bulunmasını , bu anayasal resmi ideo

loji için tehlike olarak görmekte ; bu sebeple de yeni Anayasa yapma çabala

nna ciddi bir güvensizlik duymakta, bunu da şiddetli tepki vererek ortaya

koymaktadır. Ortada ciddi manada bir ortak paydada buluşamama ve güven

sorunu bulunmaktadır.

Bu zeminde bir mutabakat sağlanmadığı; toplumun ciddi bir kesi

minde hep demokrasi feda edilerek otoriter nitelikte laik cumhuriyet vurgu

lannın yapıldığı Ülkemizde konsensüsün sağlanması epeyce meşakkatli gö

rünmektedir. Anayasa yapımında ortaya çıkan en muhataralı ve sorunlu eşiği

bu oluşturmaktadır. Sürekli korkunun hakim olduğu; korku ve dehşet salına- ·

rak insanlann diken üzerinde.yaşadığı, karşılıklı ciddi güven zafiyetinin var

olduğu bir ortamda, taraflarm karşılıklı güvenle bir toplumsal sözleşme

yapmaları zor görülmektedir.

Yeni Anayasayı Hangi Meclis'in Yapabileceği

Aşılması gerekli önemli eşiklerden birisi de, yeni Anayasayı hangi

meclisin yapacağıdır; acaba, mevcut meclis (tali kurucu iktidar) yeni Anaya

sayı yapabilir mi, yoksa bunun için bir kurucu meclisin (asli kurucu iktidar)

oluşturulması zorunlumudur? Konu doktrinde tartışmalıdır. Bazılarına göre

yeni anayasayı ancak asli kurucu iktidar yapabilir, tali kurucu iktidann yet-

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı/ınası GerekliBazı Eşik/er 41

kisi sadece mevc ut Anayasayı değişti rebilmekten ibareuir!"; diğer bazı kişi

lere göre ise tali kurucu iktidarın, yeni bir Anayasa yapmasına mani bir du

rum yoktur.

Tali kurucu ik ti darın anayasay ı bütünüyle deği ştiremeyeceğin i sav u

nan lara göre, Anayasanın temel ilkeleri değiştiri ldiğinde, Anayasasal düzen

tamamen ortadan kalkmış olur. Yürürlükteki Anayasa ile öngörülmüş olan

değiştirebilme, mevcut Anayasayı ilga etme yetkisi vermez. Şayet, tali ku

rucu iktidar, Anayasadaki usullere bağlı kalarak Anayasayı değiştirirken

onun özünü ihlal etmişse, ortada "Anayasaya karşı bir hile" var demektir.

Tali kurucu iktidar, yürürlükteki Anayasanın, sadece sarih s ın ı rl amalar geti

ren lafzı ile değil , onun özü ile de ba ğlıd ır ' '".

Tali kurucu iktidarın Anayasa yapmasına Organik yöntemle anayasa

yapımı denmektedit' <''. Tali kurucu iktidarın Anayasanın bütününü değiştire

bileceğini belirtenlere göre , Anayasanın kendisine meşruiyet sağlayan ruhu

nun ya da özünün ihla l edilmesini yasak layan Anayasadaki üstü kapalı "de

ğişiklik yapma ye tkis ine i lişkin sınırlamalar"ın neler olduğunun açık bir

şekilde belirlenebilmesi pek kolay değildir. Anayasalarda değiştirilmesi men

edilen kurallardan bahsedilirken, gene llikle temel ilkelerden ve hükümet ya

da devlet şek i llerinden söz edi lmektedir. Bir kez hareket noktaları konul

duktan sonra, pozitif hukuka göre, bunların nerede başlayıp nerede bittiğini ,

sınırl arının nereye' kadar uzandığını tespit edebilmek mümkün değildir' : ".

Bir dönemin kurucu iktidarının, gelecek dönemdeki kurucu iktidarı sınırla

ması , bir önceki nin sonrakinden üstün olduğunun iddia edilebilmesi müm

kün değildir. Bir kuşak, gelecek kuşakları kendi kanunlarıyla ba ğlayamaz ' V.

m Yargıtay Eski Cumhuriyet Başsavcısı Sabih Kanadoğlu ' na göre: "Yeni bir Anayasayı

sadece 'Asli kurucu iktidar' yapabilir". Erdal ŞAFAK, "Asli ve Tali", Sabah Gu.,02.01.2008,129 rrztc. Anaya.'ill Hukuku. s. 167- 168;Hüseyin Nail KUBALI, Anayasa Hukuku DersleriGenel Esas lar ve Siya si Rejim/er, İ stanbul Üniversitesi y.. istanbul. ı 97 1, s. 104- ı 05.130 ATAR, Demokrasilerde Anayasa l De ğişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı . s. 159161; Anayasa Yapım Sürecinin Demokratik ilkeleri . s. 14-16.131TEZİç, Anayasa Hukuku, s. 168.lJ2 ERDOGAN, Anayasa Hukuku. s. 92; Cem EROGUL. Anayasa Değiştirme Sorunu: BirMukayeseli Hukuk incelemesi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi y.. Ankara.1974.'.98.

42 MÜHF -HAD, C. 14, Sy. 3

Anayasanın değiştirilmesinin hukuken engellenmesi, bazen toplumsal ve

siyasi gerilimlere hatta bazen devrimci şiddete yol açabilir!" . Bu ise Anaya

sal düzendeki esaslı değişikliklerin zor kullanılarak yapılmansa imkan tanı

mak olur ki, hiçbir hukukçu şiddet yolunu öneremez l34•

Bazı kişiler de, "halen görevde olan TBMM yanında, sivil toplum

kuruluşlarının, uzmanların ve toplumdaki güçleri ne olursa olsun bütün si

yasi partilerin temsil edilmesini sağlayan, bu mecliste görevalanların daha

sonra hiçbir siyasi faaliyete katılmamalarını öngören ayrıca bir 'kurucu mec

Iis'in kurulması"nı önermektedirler. Ö zbudurı' a göre, uygar ve demokratik

ülkelerde bir benzerinin olmaması; temsililik noktasından sorunlu olması;

hangi siyasi parti veya sivil toplum kuruluşlarının temsil edileceğine kimin

hangi kriterlere göre karar vereceği konusundaki belirsizlik; kurucu meclis

görevdeki TBMM arasındaki ilişkilerin ne olacağının belirginsiz olması vb.

nokta lardan sakıncalıdır. Bunun yanında, esasen kurucu meclis, demokratik

siyasi rejimin, ihtilal, darbe, iç savaş, bölünme, yabancı i şgal veya totaliter

yöne tim gibi, ciddi bir anayasal kesintiye uğradığı durumlarda başvuru lan

bir yönte mdir. Bu durumlarda yeni anayasayı yapacak meşru bir organ ve

meşru usuller mevcut olmadığından, zorunlu olarak bu yönteme başvurul

maktadır. Demokratik siyasi hayat ın kesintiye uğramadan normal şekilde

sürdüğü durumlarda ise, seç i lmiş yasama meclisinin, mevcut Anayasa' daki

anayasayı değiştirme kurallarına uymak şartıy la, anayasada i stediği değişik

likleri yapab ilir. i 982 Anayasası, 4. ve i 75. maddelerine uyulması şartıyla,

b k · ·135una aç ı ça cevaz verınıştır .

TÜSiAD'ın, 1992 yılında Anayasa Hukuku Öğretim Üyesi Prof. Dr.

Erdoğan Teziç 'in başkanlığındaki Bilim Kurulunun hazırlattığı Anayasa

önerisine göre, Anayasada değişiklikler yapmaya yetki li bir organın yeni bir

anayasa yapma konusunda da yetkili oldu ğu hususunda kuşku yoktur. Bu

günkü TBMM, bir "kurucu meclis" sıfatıyla seçilmiş olmadığı halde, yeni

ın Fevzi DEMİR & Şükrü KARATEPE. Anayasa Hukukuna Giriş. 2. B., Evrim y.. İstanbul.

t989, S. 24.134 TEZiÇ, Anayasa Hukuku, S. t68-169; ERDOGAN, Anuyasu Hukuku, s. 92.135 Ergun ÖZBU DUN. "Sivil Anayasa Tartışmalan Eleşt i ri ler ve Cevaplar", Zaman Czr..04.12.2007.


bir Anaya sa yapmaya yetkili bir "asli kurucu organ" yetkisi kullanabilir.

Zaten bunun aksini düşünmek, Anayasa yapıcılı ğı yetkisini yalnız kurucu

meclislere ya da ihtilal sonrasının olağanüstü iktidarlarına tanımak olur ki;

bu, tarihsel gerçeklerle uzlaşmadığı gibi, şiddet yolunu önermek anlamına

gelir. Pek çok ülkede yeni anayasalar, normal zamanlarda ve olağan yasama

meclisleri tarafından hazırlanabilmiştir" !". TBB Başkanı Özdemir Özok da,

Kurucu Meclis için arayışa girmenin uygun olmadığını belirtmiştir! " . CHP

lideri Deniz Baykal ise yeni Anayasanın ancak kurucu meclis tarafından

yapılabileceğini vurgulamışnr' i".

Ben de tali kurucu iktidarın Anayasanın tamamını değiştirebilme

konusunda yetkili olmas ı gerektiği kanaatindeyim. Aksi takdirde, bir önceki

asli kurucu iktidarın çoğu kereler antidemokratik yollarla yaptığı anayasayla,

tamamen demokratik usullerle belirlenen yeni kurucu iktidarın iradesi bağ

lanmış, hukuk dışı ve fiili bir olgu olarak ortaya çı kmış olan irade, demokra

tik iradenin üstüne çıkarılmış olur. Diğer yandan, bir önceki kurucu iktidarın

yaptığı Anayasa, benimsemiş olduğu temel felsefe itibariyle, halkın demok

ratik iradesi ve çağın gelişimleri ile çelişebilir. Bu Anayasa,I 982 Türk Ana

yasasında olduğu gibi, otoriter yönü daha baskın olabilir. Bu durumda takı

nılacak kat ı bir tutumla, siyasi hayatı cendereye alı nmı ş olacak; bunun do

ğurduğu gerilim, çatışmaları, akabinde hukuk dışı yoll arı tetikleyecek; Ana

yasanın, demokratik yollar yerine, demokrasi dı şı yollarla değiştirilebilmesi

dışındaki seçenekler devre dışı kalmış olacaktır. Önceki kurucu iktidarın,

ileride ortaya çıkması muhtemel yeni durum ve ihtiyaçları, tümüyle öngöre

bilmesi de mümkün değildir. Bu itibarla, yeni bir Anayasa yapımı için, mut

laka bir kurucu meclis'in teşkili zorunlu değildir; mevcut yasama organı ,

Anayasada öngörülen şeki l ve usul kurallarına uymak şartıyla, Anayasayı

kısmen değiştirebileceği gibi, yeni bir Anayasa hazırlamaya ve kabul etmeye

136 İbid. , "Teziç : 'Demokra tikse Konuşuruz"', http://gazeteoktl.com. (2 1.09 .2007).137 "Anayasayı Meclis Yapar", Star Gzt.. 23.09.2007.L3S "CHP Liderinden çağrı: 'Yenileme. MevcuduDeğiştir ' '' , Radikal Gn., 22.09.2007; HasanERSEL. "AnayasaDeğiş i k liğ i mi Anayasay ı Yenilemek mi", Referans Gn .• 15.10.2007.

44 MÜHF -HAD, C. 14, Sy. 3

de yetkilidir. Nitekim 1924 Anayasası da, normal bir meclis tarafından hazır

lanıp kabul edilmiştir 139.

Tartışmaların Anayasanın Bütününe Yayılması

İstikrarlı ve uygulanabilir bir Anayasanın yapılabilmesi , tartışmala

rın gerçekten Anayasanın muhtevası ve Türkiye'nin ihtiyaçlan zemininde

yapılması gerekir. Tartışmaların sadece belli bazı öbeklerde ya da spekülatif

konularda yoğunlaşması, gerçekte tartışılması gerekli bir çok konunun tartı

şılmaması halinde, istikrarlı ve uygulanabilir bir Anayasanın yapılabilmesi

mümkün görülmemektedir.

İlk gündeme geldiği tarihlerden bu günlere gelinceye değin yeni bir

Anayasa yapımı konusuna ilişkin yapılan tartışmaları iki gruba ayırmak

mümkündür. Bazı kesimler, yapılması düşünülen Anayasa ile alakalı bütün

lükçü bir değerlendirme yaparak, hemen her anayasal konuyu tartışma zemi

nine dahil ederken, diğer bazılan, genellikle ya bazı spekülatif maddeler

üzerinde yoğunlaşmakta, ya da tartışmaları, maddeler özeline inilmeksi zin

genel ve soyut olarak, endişe ve korku üzerinde yürütmektedirler. İkinci

kesimin, tartışmaları büyük oranda laiklik, başörtüsü , Cumhuriyetin temel

nitelikleri üzerinde kilitlediği görülmektedir.

Bu tespiti teyit eden bazı görüşlere daha önce değindiğim için, örnek

olarak iki görüşe yer verrnek istiyorum. (i) Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı

Abdurrahman Yalçınkaya'ya göre , "Çağdaş ülkelerde yargı organlarınca ve

AİHM' ce 'yasak getirilen fiiller' yasalarda, hele hele Anayasada değişiklik

ler yapılarak yasal hale getirilmemelidir. Bu hal, yasama, yürütme ve yargı

organına karşı olan itibar ve güveni sarsacağı gibi, yürütme organının oli

garşiye yöneldiği kanısını uyandırır,,140 (2) YÖK eski Başkanı Teziç 'e göre,

"Üniversitelere türbarıla girişin önünü açacak bir değişikliğin anayasaya

girmesi hukuken mümkün değildir. Türban yasağı yüksek mahkemeler ve

AİHM'nin kararlarıyla oluşan hukuki durumdur. Bu hukuki durum ortaya

çıkarken, Türk yüksek mahkemelerinin Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile

139 TA NÖR. iki Anayasa: 1961-1982. s. 189 .140 "Başsavcı 'dan Sert Çıkış", Milli yet Gu.. 20.09.2007


Atatürk ilke ve dev rimleriy le o luşturduğu laiklik tanı mı ve yorumu, AİHM

tarafından Avrupa norm ve değerleri yle de uyumlu bulunmu ştur. AİHM'den

türban yasağıyla ilgili olarak çıkan karar bağ layıcıdır"!".

Bu eleştiriler, tartışmanın kapsamını ortaya koymak bakımından

dikka t çekici olduğu gibi , Anayasa hukuk u açısından kabulü mümk ün olma

yan bazı hataları da içermektedir. Anayasaya göre (md. 13), gerek Türk iç

yargı organlarının, gerekse AİHM' nin temel hak ve hürriyetlere i l işkin ya

saklama getirme yetkisi bulunmadığı gibi, bu türde n görüşler, Anayasa deği

ş ikliği yapma konusunda yetkili olan yasama organının, yargı organının ira

desi ile bağlanması anlamına gelmektedir. Bu, tamamen yargıçlar yöneti

min in tipik bir ifadesini teşkil etmektedir. Hele yasama organının yapacağı

bir Anayasa neticesinde, daha yapılacak metn in ne olacağı henü z bilinme

den , "yürütme orgaıııııııı oligarşiye yöııeldiği" yönünde öngörüde buluna

rak, yeni anayasa yapımına karşı çıkmanın , ne derece zorlama ve önyargıy ı

içeren bir eleştiri olduğunu ortaya koymaktadır.

Burada AİHM'nin kararlarının Türk iç hukuku ile olan ili şkisi de

çarpı tı lmaktadır. AİHM'nin Türk iç hukuku için bağlayıcılığı, Sözleşmeyi

ihlal eden i şlemler yönünden söz konusudur; müracaata konu ola n bir iç

hukuk işlemi, şayet Sözleşmeye aykırı ise, Tü rkiye bu aykırılığın giderilmesi

ve kararda öngörülen yaptırınun yerine getirilmesi yönünden AİHM karar

l arı ile bağlayıcıdır. Ama Sözleşmeye uygun görü len işlemler için bağlayıcı

lık yerine, Türk ulusalorganlarının bu işlem konusunda yetkili olduğu ifade

edilir. Bu, "söz konusu yetkinin kuııanılmasının Sözleşmeye aykırılık teşkil

etmeyeceği" anlamına gelmektedir. Bir iş lemin Sözleşmeye uygun bulun

ması, o işlemin , hak ve hürri yetlerin alanını geliştiric i şekilde de olsa hiçbir

şekilde değiştirilemeyeceği anlamına gelmez . Burada yasak olan, aşırı sınır

lamalar yoluyla Sözleşme ile belirlenen demokrasi standardının altına inil

memesidir. Hak ve hürriyetlerin genişletilmesi, Sözleşmede öngörülen meşru

s ı nırlama sebeplerinden biris i mevcut olmadığı müddetçe, Sözleşmeye aykı

rı lık teş kil etmez. Bu durum karşı sında, AİHM ' nin başörtüsü kararının

TBMM'yi bağlayıcı olduğunu ileri sürerek, bu konuda serbesti sağlayıcı

14 1 "Hukukcn Ol maz", Milliyet GZ1. , 20 Eylül 2007.

46 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

nitelikte kanuni düzenleme yapılamaz demenin savunulur yönü bulunmamaktadır.

Laiklik ve başörtüsü yasağı üzerinde yoğunlaşan tartışmalar çerçeve

sinde, başörtüsü yasağının haklılaştınlması amacıyla, "toplumsal baskı ; ma

halle baskısı ; başörtülülerin Üniversitelerde okumalarına müsaade edilmesi

halinde diğerleri üzerinde baskı yapacakları; memur olmaları halinde ayrım

yapacakları" konularında yoğun tahşidat yapılmaktadır. Bu yasağın hukuk

devleti, kanun önünde eşitlik, insan hakları, laiklik, din ve vicdan hürriyeti,

insan şahsiyet ve haysiyeıi, bireysel bir kimliğe sahip olma ile bağdaşırlığı

bulunmadığı gibi142, bu eksende yoğunlaşan tartışmalar sebebiyle, diğer arı

zalı konular tartışmalardan nasiplenmemektedir. Anayasanın, sadece bu eleş

tiriler dikkate alınarak yapılaması halinde, Anayasa, dile getirilmeyen sair

arızalarla özürlü halde kabul edilmiş olacaktır.

Yapılması gereken, Anayasa yapımına ilişkin tartışmaların gerçek

mecrasına çekilmesidir. Her ne kadar, bazı kesimler spekülatif konulara

odaklanmak isteseler de, yapılacak bütüncü çalışma ve eleştirilerle bunun

önünün alınma" gerekir.

Anayasanın Yapımına ilişkin Zamanlama

Tabii ki durduk yere Anayasa yapılmaz. Anayasa, belli bir takım

şartların oluşumuna bağlı olarak belli bir zamanda ancak yapılabilir. Bir

toplumun siyasi gelişimi sürecinde yeni bir Anayasanın yapımı için en uy

gun ve elverişli zamanın tercih edilesi, bu konuda şartların oluşmasına dikkat

edilmesi gerekir. Aksi takdirde i stikrarlı ve uygulanabilir bir Anayasanın

yapıl abilmes i mümkün değildir. Bu zamana ilişkin şartlar oluşmaksızın er

ken yapılan Anayasa, ulusal geli şmeyi engelleyip sınırlayacağı gibi, uygun

zamanı geçtikten sonra yapılan Anayasa da ulusal gerileme ve çöküşü önleyemeyeceği için faydasız olacaktır ! ".

142 Adnan KÜÇÜK, "Türkiye'de Çağdışı Bir Uygulama: ' H aşö rtü sü Yasağı: ", HürFikirler,2 ı .07.2008, http://lıuifıkirler.com, (25.07.2008).143 Edward MCWHINNEY, Constitution-making: Principles, Process and Practice , Toronto,1981, s. 15; ATAR, Demokrasilerde Anayasal DeğişmeninDinamikleri ve Anayasa Yapımı, s.150; Anayasa Yapımı Sürecinin Demokratik ilkeleri, s. 7.

Adnan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşılması GerekliBazı Eşik/er 47

Yukarıda sıraladığım bütün eşiklerin aşılması, toplumsalolarak yeni

bir anayasa yapma konusunda bir temel fikrirı ortaya çıkması, temel ilke ve

kurumlar konu sunda asgari bir mutabakatın oluşması , korku ve endişeler

ortadan kalkarak karşılıklı bir güvenin ortaya ç ıkmış olması ve yeni anayasa

yapımı için halkın gerekli olgunluğa erişmiş olması halinde, yeni bir anayasa

yapımı için uygun zamanın geldiği söylenebilir. Aksi takdirde, yapılacak

yeni bir Anayasa, uzlaşmayı değil çatışmayı körükleyecek, uygulama bir

yana, bu Anayasanın yapımında bile çatı şma temelli çok ciddi sorunlar yaşa

nabilecektir.

Bazı Tespitler ve Çözüm Önerileri

Yukarıdaki izahatlar çerçevesinde, Türkiye'nin ihtiyacı olan demok

ratik sivil Anayasa yapımına ilişkin bazı tespitlerle, çözüm önerilerini şu

şeki lde sı ral ayabi liriz:

i - i 982 Anayasası , gerek bükümleri ve öngördüğü kurumlar, ge

rekse yapım yöntemi itibariyle antidemokratik bir Anayasa metni olma özel

li ğini sürdürmektedir. Şimdiye kadar i 6 kez yapılan değişiklikler, bu Anaya

sanın otoriter kimliğinde kısmi bir aşınma sağlanuş ise de, tamamen ortadan

kalknuş değildir. Bu Anayasa yerine yenisinin yapılması , uygulanabilirlik,

istikrar ve Anayasa kaynaklı hukuki ve siyasi krizlerin sona erdirilmesinin

bir gereği olarak zaruri bir ihtiyaçtır. Geniş bir kesim, bu yönde bir ihtiyacın

olduğunu defaatle deklare etmişlerdir. Gerek siyasi cenahta, gerekse sivil

oluşumlarda, demokratik sivil bir Anayasanın yapılması konusunda ciddi bir

destek potansiyeli mevcuttur. Yeni Anayasa yapımına, siyasi cenahtan sa

dece CHP ve DSP 'n in itirazı vardır. Fakat onlan n bu itirazı, konuya ili şkin

geçmişteki önerileri ile çelişnıektedir. Şimdilerde karşı çıkan bu partilerin,

daha önceleri kamuoyuna deklare ettikleri seçim beyannameleri ve parti

programlarında, i 982 Anayasasının iflah olmaz bir metin olması sebebiyle

mutlak a kaldırılarak yerine yeni bir Anayasanın yapılması gerektiği yönünde

görüş beyan ettikleri görülmektedir. Yeni Anayasa yapımına karşı o lmaları

nın temelini , esasen mevcut parlamentodaki çoğunluğa duyulan güvensizlik

ve korkunun o luştu rduğu görülmektedir.

48 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

2- Yeni Anayasanın nasıl yapılması gerektiğ i hususund a da büyük

bir mutabakat bulunmaktadır: "Bu Anayasa. sivil Anayasa olarak. kon sen

süse dayalı sözleşme yöntemi ile yapılmalı ; Anayasanın yapımı sürecine

toplumdaki bütün kesimlerin i ştiraki sağlanmalı". Anayasa yap ımı. sadece

bir part i ya da grubun değil. toplumun bütününe ait bir meseledir. Seçmenle

rin neredeyse yansına yakın kısmının Anayasanın yapılması sürecinden dış

Ianmış olmas ı sebebiyle. i 96 ı Anayasası . yıllarca CHP' nin Anayasası olarak

görü lmüş . uzunca süre onu uygulamak durumunda kalan Adalet Partisi. psi

kolojik olarak kendi sini bu Anayasa ile özdeşleştirmede zorluk ç ekmişti r!" .

O yüzden yapılması gereken anayasa. mümkün olduğu kadar gen i ş katılımla

hazırlanrnalı , mümkünse Meclis'teki partil erin tamamının katkılanyla kabul

edilmelidir. Burada iktidar part isine ciddi görevler düşmekted ir!" .

3- Türkiye'nin reel ihtiyaçlanna cevap verebilecek kusursuz ya da en

az kusurlu bir Anayasanın yapılabilmesi için. eleştiri ve tartışmal arın . Ana

yasanın bütününü kapsaması gerekir. Sadece bazı lokal konuların tartışıldığı.

spekülatif değerlendirmelerin öne çıktığı . esasen ciddi sorunlu alanlar bulun

duğu ya da bulunması muhtemel olduğu halde tartışılmadığı bir ortamd a

yapılacak bir Anayasa. i stikrarlı olmayacak. Anayasa bu kusur ve eksiklik

leri ile malul olarak kabul edilmi ş olacak. bu da uygulamada çeşitli sorunla

rın yaşanmasına sebep olabilecektir. Ülkemizde de maalesef t artışmaların

büyük oranda laiklik. Cumhuriyet. Atatü rk ilke ve inkılapları , Başlangı ç

Kısmı. türban vb konulara odaklandığı görülmektedir. Elbette bazı büt üncü

çalışmalar yok değildir. Fakat bu tür eleştiri ve tartışmalar henü z belirl eyici

hale gelemerniştir, diğer an layış daha bastırıcı görülmektedir. Bu tutum de

ğiştirilerek Anayasanın bütün yönleri ile tartışıldığı bir ortamın oluşturul

ması gerekir. Aksi takdirde. istikrarlı bir Anayasanın yapılabilmesi için .

Anayasa yap ım sürecinde bütün kesimlerin eleştirel ol arak katılımının sağ

lanmasının çok fazla bir anlamı olmayacaktı r. Toplumda yaşayan bütün in

sanlar . tartı ş ıl nıası gerekli tüm konuları tartışarak iyi bir Anayasayı bulma

çabasında değillerse. bazı lokal konuları. bazen spekülatif değerlendirmeleri

144 ÖZBUDUN, TürkAnayasa Hukuku. s. 45.145 ARSLAN. Yasa Çözemiyorsa Anayasa Çözer.

Adnan Küçük - Sivil Demokraıik Bir Anayasa Yapımında Aşılması GerekliBazı Eşikler 49

de ekleyerek ne kadar konuşurlarsa konuşsunlar, kusursuz ve istikrarlı bir

Anayasaya ulaşılamaz.

4- Konsensüse dayalı uygulanabilir istikrarlı sivil Anayasanın yapı

labilmesi için, toplumda, Anayasanın temel esaslarında uzlaşının sağlanması

konusunda asgari mutabakatın sağlanması da gerekir. Ülkemizde yapılacak

Anayasanın temel esas ve ilkeleri üzerinde asgari müştereklerde buluşmayı

zorlaştıracak bazı handikaplar bulunmaktadır. Bunlar, karşılıklı güvensizlik,

korku ve vehim temelli politikalar, gerilim politikaları, bir kesimin kendisini

sistemin asli unsuru olarak kabul edip, diğer kesimi tehlike olarak görmesi,

resmi ideoloji, çoğulculuk, laiklik, demokrasi, cumhuriyet, üniter devlet,

Atatürk ilke ve inkılaplan, Anayasanın Başlangıç Kısmı vb. konularda ciddi

eğilim farklılıklarının bulunması , diyalog eksikliği gibi. Diğer yandan çoğu

kereler bir konuda birisinin ak dediğine diğeri derhal kara diyerek karşı çı

kabilmektedir. Ayrıntıda görüş ayrılıkları tabii görülebilir ve herhangi bir

sorun teşkil etmeyebilir. Ama Anayasanın temel ilke ve esasları üzerindeki

bir uyumsuzluk ciddi sorunlara yol açabilecektir.

5- Peki, bu uzlaşma hangi noktalarda olmalı, hangi temel zemine

oturmalıdır? Elbette uzlaşıda her bir kesimin önerisinin dikkate alınması

önem arz etmektedir. Ama uzlaşı namına hemen her kesimin önerilerinin

esas alınması düşüncesi, Anayasayı daha da beter hale getirmemelidir. 1982

Anayasası çok yönleri itibariyle eleştirildiği halde, bu Anayasada bulunan ve

yaşanan çeşitli sorunların kaynağını teşkil eden bazı hususların belli kesim

lerce dayatılması halinde, yeni Anayasa daha da beter olabilir. Bu itibarla,

asgari müştereklerde buluşurken, buluşma noktalarını iyi tespit etmek ge

rekmektedir. Sırf belli bir kesimi tatmin etme namına, Anayasanın bütünlü

ğünü bozucu önerilere sıcak bakmamak gerekmektedir.

6- En can alıcı noktayı, buluşulması gerekli asgari müştereklerin ne

ler olduğu konusu oluşturmaktadır. Bugün Türkiye, Avrupa Konseyi üyesi,

AİHS'nin ali sözleşmecisi , AİHM'ne bireysel müracaatı kabul etmiş ve bu

organın verdiği kararlarla bağlı, AB üyeliği yolunda ciddi çabalar sarf ederek

reformlar yapmaktadır. Kısaca yönü Batılı çağdaş değerlerdir. Peki, bu köklü

demokrasilerde cari olan çağdaş değerler nelerdir? Bunlar: Çoğulculuk, katı-

50 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

lımcılık, anayasal demokrasi, insan hakları, insan onurunun korunması , hu

kuk devleti ve hukukun üstünlüğü, otoriter ideolojik unsurlardan arınmışlık,

laik cumhuriyetin bu değerlerle kimliğini kazanması. Yeni Anayasa öneri

sinde bulunanların büyük ekseriyetinin bu müştereklerde müttefik oldukları

görülmektedir. Elbette bu değerler yerine, içine kapanık, laiklik, demokrasi

vb. kavramları kendine özgü hale getirerek savunan, otoriteryen politikaları

benimseyen, bunu yaparken de militanlmüeadeleci kimlikli cumhuriyet,

demokrasi, laiklik vb. toplumsal kabule mazhar kavramlardan fay

dalanmaktan geri durmayan bir kesim de mevcuttur. Türkiye'nin anayasal

demokrasiler liginde yer alabilmesi için, buluşulması gerekli ilkeler Batılı

çağdaş değerler olmalıdır. Aksi takdirde Türkiye ileri değil geri gider. Bu

Anayasa, hiçbir derde deva olmayacağı gibi, sivillerin anayasal devleti kuran

bir Anayasayı yapamaması, "Türkiye'de siviller Anayasa yapamaz" şeklinde

bir inançsalolgunun ortaya çıkmasına sebep olabilir.

7- Diyelim, bir kesim asgari müştereklerde buluşmayı engelliyor, bir

türlü anlaşmaya yanaşmıyor, çağdaş değerlerle bağdaşmayan taleplerde inat

la direniyor, o zaman ne yapmalı? Tabii ki bu tutumun bir takım tarihi, kül

türel ve toplumsal kökleri vardır. Yukarıda da sözünü ettiğim, önyargı, gü

vensizlik, korku temelli arka planı bulunmaktadır. Kendisini cari sistemin

sahibi görme gibi imtiyazcı bir yaklaşım söz konusudur. Laik cumhuriyet

deyince, kendisinin doğru kabul ettiği versiyon dışında her bir öneriyi ş i d

detle reddeden bir zihni yapıya sahipler. Bütün bu saplantıların bir anda terk

edilmesi mümkün değildir. Önyargıların, karşılıklı güven zaafiyetlerinin bir

anda giderilmesi aşırı derecede zordur. Yapılması gereken, demokratik katı

lım ilkeleri çerçevesinde, bu kesimle asgari müştereklerde buluşabilmek için

bütün diyalog kanallarının işletilmesidir. Bütün bunlar yapılırken de, top

lumsal zeminde yeni Anayasa yapımı tartışmaya açılmalıdır. Yapılacak ciddi

tartışmalar çerçevesinde siyaset sahnesinin aktörleri üzerinde oluşturulacak

güçlü bir toplumsal etkileşim neticesinde, bu inadın kırılması mümkün olabilir!46. Çünkü buluşulmak istenen değerler, Türkiye 'nin ve Türk halkının

aleyhine değillehinedir. Geniş çerçevede yapılacak tartışmaların ortaya çıka-

146 "Yalçırıda ğ : Bazı TepkilerKabul Edilemez". Radikal Gn., ı 9.06.2008.

Adııan Küçük - Sivil Demokratik Bir Anayasa Yapımında Aşı/ması Gerek/iBazı Eşik/er 51

racağı etkileşim neticesinde, gerek siyasi, gerekse diğer aktörlerin , geniş

halk kesiminin mutabık kalacağı çağdaş değerlere karşı durabilmeleri zordur.

Diyelim bunlar her şeye rağmen direndiler, toplumda %20-30 civarında cid

di bir desteğe erişt iler, burada bu kesim muhalif oldu diye halkın %70

80'nin kabul ettiği bir Anayasanın meşruiyetten yoksun olduğunu söyleye

bilmek mümkün değildir. Hatta demokratik bir süreçte hazırland ığı için,

i 96 i ve 1982 Anayasalanndan daha meşru olacakıır!" . Fakat Anayasanın bu

zeminde yapılması halinde, yapı l acak Anayasa meşruiyet açısından eksik

olmasa da, uygulamada ciddi sorunlar ortaya çıkabilecektir. Taraflar yeni

Anayasanın yapı lmasına dayanak olan ve şekill enmes in i sağlayan siyasi,

toplumsal vb, temel faktörleri, toplum sal değişimleri farklı algılıyorlarsa;

temel normlarda148 bir mutabakat yoksa; yapılacak Anayasanın temel ilkele

rinde buluşulamıyorsa , bu durumda, siyasi mücadele ve çatışma ortamında

birbirin e üstünlük sağlayamayan siyasi güçlerin, açıkça ittifak kuramadıklan

anarşik bir ortam ortaya ç ı kacaktır!". Bu durumda, Türkiye ne mevcut Ana

yasayla, ne de yapıl acak yeni Anayasayla rahat edecektir. Çünkü toplumda

ve siyasette ciddi bir desteği olan bazı talepleri göz ardı ederek bir Anayasa

nın yapılması, uygulamada sorun yaratabilecektir. Bu kesim Anayasaya, "bu,

benim Anayasam değil, filanın anayasasıd ır" diyebilecektir. Bunun neticesi,

bazı müştereklerde buluşuncaya kadar sürekli çatışma olacakt ır.

SONUÇ

Türkiye ilk defa yeni sivil demokratik 'bir Anayasa yapma konusunda ciddi bir birikim ve toplumsal desteğe sahip olmuştur. Artık askeriAnayasalardan kurtulmanın zamanı gelmiştir. Buna karşı çıkan belli bir kesim olmakla birlikte , destekleyenler kahir ekseriyeti teşkil etmektedir. ÜLkemizin içinde debelendiği Anayasa merkezli çeşitli krizlere son verilebilmesi için , kapsamlı bir anayasal reformunun yapılması gerekmektedir. Bu,yargıçlar yönetimi yönelimlerine son vermekle birlikte yarg ı bağımsızlığını

da teminat altına alan denge ve kontrollere dayalı bir kuvvetler aynlığı reji-

147 ARSLAN, Yasa Çözemiyorsa Anayasa Çözer,148 ATAR. Demokrasi/erde Anayasal Değişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı . s. 147148; Anayasa Yapım Sürecinin Demokratik ilkeleri, s. 5-6.1 ..ı9 ATAR. Demokrasi/ erde Aflayasa l Değişmen in Dinamikleri ve Anayasa Yapımı , s. 147148; Anayasa Yapım Sürecinin Demokratik ilk eleri, s. 5.

52 MÜHF - HAD, C. 14, Sy. 3

minin oluşturulması, kimlikler, insan onuru temelinde şekillenen temel hakve hürriyetler, seçilmişlerin üstünlüğü ve belirleyiciliği, çoğulcu temele yerleşen ifade ve dini hürriyetler ve tüm önemli sorunlara yeni bir bakış getirecek bir reform olmalıdır. Bu Anayasa, çoğulculuk ve hukuk devleti zeminineyaslanan anayasal demokrasiyi geri dönüşü olmaksızın kuracak bir metinolmalıdır. Böyle bir Anayasanın, sadece teknik ekiplerin çalışması ile yapı

lamayacağı gibi, salt Meclis çoğunluğuna dayalı bir yaklaşımla yapıla

mayacağı da ortadadır. Türkiye'nin ihtiyacı, toplumun her bir kesimine empati ile bakabilen, beklentiler yanında kaygıları da dikkate alan, çoğunlukçudeğil çoğulcu bakış açısına sahip siyasi tarafların mevcut olmasıdır. Siyasitarafların, kendi ideolojik tercihlerinin ötesine geçerek toplumun tüm kesimIerini gözeterek, onların ümit ve kaygılarını paylaşarak bir tutum sergilenmeksizin, toplum her bir kesimiyle süreçlere dahil edilmeksizin cidditoplumsal sorunların çözülebilmesi mümkün de ğildir'i",

Bu anayasal reform yapılırken, fazla aceleci olmaksızın bütün yönleri ile tartışılması için gerekli ortam ve imkan sağlanmalıdır. Anayasa, mevcut Meclis tarafından yapılabileceği gibi, halk tarafından seçilen yeni birparlamento tarafından da yapılabilir. Bu ikinci ihtimal halinde, seçim öncesinde anayasal çözümler tüm kesimlerle tartışılarak gerekli sivil uzlaşı sağ

lanmalıdır. Köklü demokratik sivil anayasa yapma geleneğine sahip olmayan!" , sözleşme anlayışından büyük oranda uzak, "ak-kara, ya hep ya hiç"yaklaşımının siyasi kültüre hakim olduğu Ülkemizde bu işin kolayolmadığı

ortadadır. Fakat Türkiye'nin önünde bir başka seçenek de bulunmamaktadır.

Yapılması gereken, toplumda bu güvenin oluşturulması için gerekli bütünkanalların işletilmesidir. Reform karşıtı siyasi aktörlerin, kamu bürokrasininve diğer etkili kesimlerin direnci ancak bu toplumsal güvenle kınlabilir. Aksitakdirde, kontrol ve dengelerini yitirmiş bir anayasal sistem ile korku veparanoyalara esir olmuş bir toplum üst üste yaşanacak siyasi krizlerle sarsı

lacak, bu siyasi krizlerin zayıflatacağı demokratik rejim, yerini, demokratikolmayan yönetimlere bırakacak'Y, Türkiye, sıradaki askeri darbenin gerçek leşmesi ile oluşacak askeri bürokrasinin belirleyiciliğindeki bir asli kurucuiktidarın yeni bir Anayasayı yapmasını bekleyecektir. Bu asırda böylesi bir

150 Levent KORKUT, "Güçler Ayrımı Yerle Yeksan", Sıar Gıt .. Açık Göriiş, 09.06.2008.ısı ATAR. Demokrasi/erde Anayasal Değişmenin Dinamikleri ve Anayasa Yapımı, s. 153 ;Anayasa Yapım Sürecinin Demokratik ilkeleri. s. 9.152 KORKUT. GüçlerAyrımı Yerle Yeksan.


beklentiye muhtaç olmak, çağdaş demokrasi ile taban tabana zıt çok gerilerde kalmış bir durumdur.

Türkiye'nin yeniden bir başlangıç yapma anlamına gelecek bir toplumsal uzlaşmaya ve bu yolla demokratik, adil ve iyi toplum yönetiminihayata geçirecek katılımcı demokrasiye ihtiyacı vardır. Gerek demokra siyirejimi koruma adı altında sürekli erteleyen ve askıya alan siyaset dışı müdahalelere, gerekse demokrasiyi Meclis çoğunluğuna indirgeyen siyasi söylemve stratejilere karşı, Ülkenin, katılımcı demokrasi yoluyla, adil ve iyi birtoplum yönetimi temelinde yönetilmesi üzerinde bir toplumsal uzlaşının

sağlanması , Türkiye'nin bu krizden çıkma ihtimalini artıracaktır. Bu toplumsal uzlaşma düşüncesinin, başta iktidar partisi olmak üzere, tüm siyasi partiler, devlet elitleri, toplum yönetimi kurumları , ekonomik baskı ve çıkar grupları, toplumsal aktörler ve aydınlar tarafından içselleştirilmesi gerekir. Toplumsal sözleşme niteliğinde bir Anayasal reformun yapılabilmesi için, herşeyden önce, iktidar partisinin Meclis çoğunluğunu fetişleştiren yönetimzihniyetinden, muhalefet partilerinin de çatışma temelli siyasi kriz siyasetinden nemalanma eğiliminden vazgeçmeleri gerekmektedir. Toplumsal sözleşme çerçevesinde, devlet elitlerinin ve toplum yönetim kurumlarının herbirisinin kendi öz iş lerine dönmeleri , kendi i şlerini iyi yapmaları , üzerlerinevazife olmayan i şlerle i ştigal etmemeleri, tüm ekonomik ve toplumsal aktörlerin ve aydın ların , Türkiye'de demokratik , adil ve iyi bir toplum yönetiminin, ancak katılımcı demokrasiyle mümkün olacağı düşüncesini içselleş

tirmeleri ve desteklemeleri gerekir. Tüm aktörlerin , demokrasinin derinleş

mesinin ve toplumsal ilişkilerde yerleşikl eşmesinin Türkiye'nin sorunlarına

çözüm olduğuna inanmaları ve bu yönde bir irade göstermeleriyle; yapıl acak

yeni Anayasanın , bu esaslar çerçeve sinde hazırlanmasıyla, Türkiye, siyasikrizden çıkabilir; katılımcı demokrasinin iyi ve adil toplum yönetimine sokulabilirl53

•

153 E. Fuaı KEYMAN, "Siyasi Krizden Çıkabilmek". Radikai Z Gu .• 20.07.2008.


TİKBİR YAPıMıNDA EşİKLERdosya.marmara.edu.tr/huk/fakültedergisi/2008C.14S.3/1-53.pdf · 0 \.08.2007 ; "Ufuk Uras: Bu Deli Gömleğini Bir An Önce Çıkaralım", Yeni Asya

Documents