Sepehr-e-Siysat, 5 th Year, No. 18, Winter 2019, pp. 105-124 The Study of Sufism with Dynasty in Safavid and Qajar Period Masoud Matlabi 1 , Azim Izadi Udlou 2 1. Assistant professor, Faculty of Law and political science, Azadshahr Branch, Azad Islamic University, Golestan, Iran. (Corresponding Author): [email protected]2. Assistant professor, Faculty of Law and political science, Sarab branch, Azad Islamic University, Azarbijan Sharqi, Iran. [email protected]Received: 24 Junuary 2019; Revised: 14 February 2019; Accepted: 1 March 2019 Abstract The present research aims to investigate the position and quality of the Sufism relations with the dynasty in Safavid and Qajar period. Using the descriptive-analytical research method, the result show that mysticism in the first half of the Safavid realm and also in Mohammad Qajar’s realms have the most political power and they are considered one of the basis of power. Taking the key positions in authority, the Safavid established and promoted their political power and realm and became one of the most powerful forces while their power increasingly developed. However, when greediness and conspiracy of Kizilashes increased, the next kings of Safavid dynasty tried to suppress them and this dynasty lost its power by and by from the second half of Safavid governance. Having suppression the Safavid, most of them emigrated from Iran. Through establishing Zand dynasty in Iran and taking the power of the dynasty, Sufism (Tasawwuf) returned to Iran and resided in different cities and areas. The most critical tribe among them is Darvish Ne’matollāhī who gained very considerable influence in various parts of the country during Mohammad Shah’s period that their power increased again in political scenes and took high political status in Iran. Keywords: Dynasty, Qajar, Safavid, Sufis, Sufism (Tasawwuf).
20
Embed
The Study of Sufism with Dynasty in Safavid and Qajar Period
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Sepehr-e-Siysat, 5th
Year, No. 18, Winter 2019, pp. 105-124
The Study of Sufism with Dynasty in
Safavid and Qajar Period
Masoud Matlabi1, Azim Izadi Udlou
2
1. Assistant professor, Faculty of Law and political science, Azadshahr Branch, Azad Islamic
105ـ 121، صفحات 1931 مستانز، 18 شماره، 5سپهر سیاست، سال
بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت
صفویه و قاجاریه های در دوره
2عظیم ایزدی اودلو، 1 مسعود مطلبی
(: ه مسئولنویسند. )گلستان، ایرانواحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ،استادیار. [email protected]
. شرقی، ایران آذربایجانواحد سراب، دانشگاه آزاداسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ، استادیار. [email protected]
14/12/1931: تاریخ پذیرش ؛ 22/11/1931: تاریخ اصلاح ؛ 40/11/1931: تاریخ دریافت
چکیده
نتاای پاژوهش . های صفویه و قاجاریه است ت روابط و مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت دورههدف پژوهش حاضر بررسی جایگاه و کیفیتحلیلی انجام گرفت، حاکی از آن است که جریان تصاوف در نیهاه اوس سالطنت صافویان و هه،نای ، در دوره –که به شیوه توصیفی
صوفیان با تحکیم سلطنت . دادند های قدرت را تشکیل میپایه سلطنت محهدشاه قاجار از بیشتری قدرت سیاسی برخوردار بوده و یکی ازشاان تری ارکاان قادرت تبادیل شادند و قادرت های مهتازی را برعهده گرفتند و به یکی از مهم مقام و قدرت سیاسی صفویان، تصدی
فویه باه دنبااس سارکون جنابش صاوفیان ها پادشاهان بعدی ص چینی قزلباش و توطئه ،آز اما با افزایش حرص و. ههواره رو به تزاید بودبا اعهاس سیاست سارکون صاوفیان از . اندک جایگاه سابق خود را از دست دادند قزلباش برآمدند و از نیهه دوم حاکهیت ای سلسله اندکاهل تصوف باار گرفت حکومت توسط ایشان، دست با استقرار زندیه در ایران و به. سوی دستگاه سلطنت، بسیاری دست به مهاجرت زدند
اللهای تری فرقه آنها در ای دوره، فرقه دراویش نعهات مهم. دیگر به ایران بازگشتند و در شهرها ومناطق گوناگون ایران سکونت گزیدند شاان توجهی در ارکان گوناگون کشور به دست آوردند و دوباره در صحنه سیاسی ایران قدرت شایانبود که در دوره محهدشاه قاجار نفوذ .عهده گرفتند های مهتاز سیاسی را بر رو به افزایش گذاشت و تصدی مقام
که در دوران صفویه به دکن مهاجرت کرده بودند، راه بازگشت را ها اللهی بسیاری از نعمت. یافت
ها، رضا علیشاه دکنی، در اواخر قرن هجدهم شاه طاهر دکنی و سرسلسله آن. در پیش گرفتند
کار آنان . معصوم علیشاه دکنی را به ایران اعزام کرد تا این فرقه را در زادگاهش دوباره زنده کنند
زیادی جذب کردند، اما با خصومت قاطع و سرسختانه علما مواجه آسانی پیروان گرفت و به
احیای دوباره تصوف در دوره قاجار، و رخنه آنان در دستگاه سلطنت و افزایش پیروانشان، . شدند
این خطر را برای علمای شیعه به وجود آورده بود که رهبری مذهبی و نفوذی مردمی آنان دچار
، فرزند آقامحمد کرمانشاهی، از مجتهدان مشهور دوره قاجار که آقااحمد کرمانشاهی. آسیب شود
گیر بود، درباره نفوذ و گسترش محبوبیت صوفیان در میان به نسبت به صوفیان مشهور سخت
جماعت متصوفه ضاله مضله در صفحه » :آورد می« اعاظم و اعیان»قشرهای گوناگون مردم از جمله
ته جمع کثیری از سرداران و سپاهیان و رعایا بلکه ناقصان از دارالایمان ایران لوای ضلالت افراش
صنف طلبه علوم دینیه خاصه جمعی از علمای همدان را در حلقه اطاعات خود داخل و در رشته
(.83۸، ص۱8۲۸حایری، )« ...ضلالت منسلک ساخته بودند
رد فی المقال وقطع و خیراتیهرساله های تنها دو رساله به نام محمدعلی بهبهانی نه ،همچنینها برخورد کرد در تقبیح شدید صوفیه نوشت، بلکه با همان خصومت شدیدی با آن الضلال اهل
در این مبارزه تعقیب و آزار، علما توانستند حمایت دربار . که پدرش با اخباریان برخورد کرده بود
لیشاه را که در خان زند، نورعلیشاه، جانشین معصوم ع نخست کریم. را نیز به دست آورند
فتحعلی شاه قاجار، در این منازعه ،سرسلسله این فرقه در ایران بود از شیراز اخراج کرد و سپس
771 های صفویه و قاجاریه بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره
العابدین به زین ۱۱8۸/۱۸۱1 سال فتحعلی شاه همسو با علمای شیعه در. جانب علما را گرفت
، ۱83۱، پولاک) «ما را با صوفیان صفایی و از درویشان طلب دعایی نیست»شیروانی گفته بود که
سیاست فتحعلی شاه به ظاهر و باطن، پشتیبانی سرسختانه از متشرعان و ،حال به هر(. ۱33ص
و علما را در مبارزه با را سرکوب کردشاه صوفیگری در واقع فتحعلی. فقها دربرابر صوفیان بود
اثر کرد، زیرا وی بریافتن محمدشاه اوضاع به نفع صوفیان تغییر اما پس از قدرت. نها یاری کرد آ
فرقه یویژه اعضاه اعظمش حاج میرزا آغاسی شروع به حمایت از صوفیه ب اعمال نفوذ صدر
.اللهی کرد نعمت
با آغاز سلطنت محمدشاه مناسبات دوستانه و نزدیک میانه نهاد سلطنت و علمای شیعه به هم
دریج از روحانیت فاصله ت خورد و شاه جدید با انتخاب حاجی میرزاآغاسی به صدر اعظمی به
در دوره سلطنت محمدشاه و صدارت میرزا . یافتگرفت و بیشتر به سوی صوفیان گرایش
نظیر در ایران پیدا صوفیان به عنوان یک گروه مذهبی در برابر علمای شیعه قدرتی بی آغاسی،
از ازپیش از قدرت و نفوذ سیاسی برخوردار شدند و برای کسب موقعیت ممت کردند و بیش
. اجتماعی و مذهبی وارد صحنه سیاست و همکاری با نهاد سلطنت شدند
محمدرضا شاه از دوره جوانی متمایل به دوستی با دراویش بوده است و آشنایی اوبا ظاهراً
نام محمدرضا ه اللهی ب یکی از فرقه نعمت. حاجی میرزاآغاسی موید این اغراض اولیه است
عباسی میرزا در تبریز راه یافته بود و از شخصیت محترم دربار به دربار( شاه کوثرعلی)همدانی
که مقیم این فرضی معقولی است که محمدشاه هنگامی» :الگار به گفته حامد. ولیعهد شده بود
تبریز بوده زیر نفوذ این شخص قرار گرفته باشد حاجی میرزا اغاسی و شخص دیگری بنام پیر
د که از جمله کلیه شاهزادگان قاجار فقط محمد به سلطنت حاجی عبدالوهاب پیشگویی کرده بودن
غاسی به پاداش این پیشگویی اداره ایران را در دست آکه حاجی میرزا در حالی. خواهد رسید
ابدین معن. کمتری دریافت داشت شناسی پاداش نسبتاً پیر حاجی عبدالوهاب به نشانه حق. گرفت
.(۱۰۱-۱۰۱، صص۱83۰الگار، ) «کردندین برپا یکه از برای او مقبره ای در نا
ناسخبه قول نویسنده . حاجی میرزا آغاسی توجه محمدشاه را به خود جلب کرد ،سرانجام
771 1317 مستانز، 18، شماره 5 سال، سپهر سیاست
، ۱83۰ الگار،)« قطب آسمان شریعت و طریقت»غاسی را آ، محمدشاه حاجی میرزاالتواریخ
معنوی و الهی دانست و احترام و اعتماد زیادی به او قائل بود و او را شخصیتی می (۱۰۱ص
:به گفته گوبینو: دانست می
غاسی ملای پیری که آاعظمش حاجی میرزا محمدشاه تردیدی نداشت که صدر»
معلمش بود، ارتباط مستقیم و دائمی با عالم ملکوت دارد و خودش از جنس مردم
.(۱1۱، ص۱8۸8 گوبینو،)« عادی نیست
غاسی به آحاجی میرزا( ۱8۰۱/۱۸83) پس از مغضوبیت قائم مقام در آغاز حکومت محمدشاه
مدت سیزده سال صدرات میرزا آغاسی، پادشاه ایران در همهدر . اعظمی انتخاب شد مقام صدر
از انپژوهشگر به این دلیل. شد می حقیقت حاجی بود و امور ایران به دست این درویش اداره
در این دوره . ندنک می یاد( 3، ص۱83۸ناطق، )« دولت درویشان» دوره سلطنت محمدشاه، با عنوان
و گفتار و یافتنداعتلای مقام ،صوفیان و درویشان که به زمان فتحعلی شاه مطرود و مذموم بودند
یک عنصر پایدار در حکومت ،در واقع. کردارشان تهدیدی برای مقام و موقعیت علما بود
ها سیاسی و موقعیت یغاسی حمایت از صوفیان و ارتقاآمحمدشاه و صدارت حاجی میرزا
. اجتماعی آنان بود
شاه به مقابر قم، مشهد و عراق توجه بسیار زیادی داشت، محمدشاه به در حالی که فتحعلی»
. داد که به بقاع فریدالدین عطار و شیخ محمود شبستری برود توصیه حاجی میرزاآغاسی ترجیح می
قطعاتی از . جام ساخته یا تعمیرشدهای دیگر صوفیه در کرمان، نائین، بسطام و تربت شیخ زیارتگاه
به صوفیه مقامات درباری و . الله ولی در ماهان شد اراضی حومه کرمان وقف مرقد شاه نعمت
اللهی کاتب مخصوص میرزامهدی خوئی مرشد مرقد نعمت: های حکومت واگذار شد مأموریت
هرات به آن صوب فرستاده بار برای مذاکره با امیر درویشی به نام عبدالمحمد محلاتی یک. شاه بود
(.۱۰8-۱۰1، صص۱83۰الگار، )« شد
شدن به آنان در مقابل لئارجحیت قا و« صوفیگری»غاسی به آتمایل محمدشاه و حاجی میرزا
شد و تضاد میان دولت و علما را تشدید می علمای شیعه ناگزیر موجب بیزاری علما از دولت
771 های صفویه و قاجاریه بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره
، صوفیان آزادانه به تبلیغ مسلک آغاسیج میرزادر دوره سلطنت محمدشاه و صدارت حا. کرد می
رهبری احساس مذهبی ،همچنین ،پرداختند و در کسب موقعیت برتر سیاسی و اجتماعی می خود
حمایت و تشویق دولت محمدشاه عامل ،بنابراین. مردم از حمایت دستگاه سیاسی برخوردار بودند
این دوره در ایران سیاح روسی که در« بوربارون دو». اصلی نیروگرفتن صوفیان در این دوره بود
صوفیان که در دوره پیش . ای یافته است سابقه صوفیگری گسترش بی: نویسد میحضور داشته
، ۱83۸ ناطق،)« کنند می اکنون آشکارا مکتب خود را تبلیغ» ت نداشتند به بیان افکارشان برآیندأجر
(.1۸ص
آشکار به صوفیگری عمومیت داشت و این در عهد سلطنت محمدشاه، اعتراف ،بدین ترتیب
نفوذ و گسترش صوفیگری در میان . له خطر جدی برای مقام و نفوذ علما در میان مردم بودأمس
همواره این خطر برای علما مردم و در میان برخی دولتیان باعث نگرانی علما شده بود؛ وهای توده
. آسیب شود وجود داشت که رهبری مذهبی و نفوذ مردمی آنان دچار
فقط مبتنی بر ملاحظات « صوفیگری»که تمایل محمدشاه به نداین باور نظران بر برخی صاحب
به آغاسیمسلک بودن محمدشاه و حاجی میرزا و صوفی« درویش»، بنابراین. اعتقادی نبوده است
ی حمایت دستگاه سلطنت از صوفیگر ،راینببنا. نوعی ریشه در ملاحظات سیاسی نیز داشته است
توان ناشی از نگرانی از افزایش علما دانست که به عنوان نمایندگان مذهب رسمی در مردم می را
سلاحی برای آغاسیصوفیگری در دست حاجی میرزا»شود می ملاحظه ،بدین ترتیب. نفوذ داشتند
(.۲3، ص۱8۲8آوری، )« مبارزه با قدرت روحانیون بود
یافته علما و مقبولیت شکستن قدرت سازمان هماعظمش برای در محمدشاه و صدر ،حقیقت در
پیترآوری نوشته . متوسل شده بودند« صوفیگری»مردمی و تضعیف رهبری مذهبی آنان به
یعنی اینکه او به مراجع (. ۲3، ص۱8۲8آوری، ) داشت «مذهب غیررسمی» محمدشاه تمایل به
شد موجب « مذهب رسمی»با سیآغامخالفت محمدشاه و میرزا ،بنابراین .کرد شیعه وقت اقتدا نمی
عقاید صوفیانه محمدشاه نتایج سیاسی . ها افزوده شد شدت مخالفت علما نسبت به اینبر
همین که کشور را . آن هم تضعیف مقام و اقتدار مرجعیت شیعه بود ،تری به همراه داشت جدی
710 1317 مستانز، 18، شماره 5 سال، سپهر سیاست
. نزجار آورده بوداخود ، خودبهکرد ای برخلاف مذهب رسمی اداره می یک سلطان معتقد به عقیده
به عنوان یک مرشد امکان هرگونه نفوذ مستقیم در آغاسیاطاعت او از حاجی میرزا ،به علاوه
بالاخره شاه هم مانند هر شیعه دیگر در تکالیف دینی ناگزیر . کرد می رهبری امور را از علما سلب
شاه گاه یک چنین فتحعلی. خود را با احکام یک مجتهد اعلم به عنوان مرجع تقلید تطبیق دهد ،بود
جایی آغاسیوچرای محمدشاه به حاجی میرزا چون داده است؛ اما اخلاص بی می تطبیق را انجام
: نویسد زمینه میالگار در این حامد. گذاشت گو از مراجع مذهبی باقی نمیو برای گفت
شور بلکه در سراسر ک ،کردند تنها از دستور روحانیون پیروی نمی شاه و وزیرش نه»
شکاف . کرد ها بر حکام محلی موفقیت چندانی کسب نمی استشفا علما و فشار آن
موجود بین مفاهیم مذهبی ریاست و مرجعیت و واقعیات قدرت پادشاهی فقط تا
و محمدشاه ،حدودی با اتخاذ سیاست دقیق مجامله از سوی شاه قابل ترمیم بود
ایلات خاص نسبت به تقویت این امر با تم. هرگز چنین سیاستی را پیش نگرفت
قدرت مرکزی دولت دست بهم داد و کشمکش میان دولت و علما را ناگزیر
.(۱۰۰، ص۱83۰ الگار،)« ساخت
با احیای تصوف در عصر قاجار شاهد قدرت نمایی موقت آنان در عرصه سیاسی و ،بنابراین
نت محمدشاه در این اجتماعی هستیم که نیل حاجی میرزاآغاسی به صدارت ایران در دوره سلط
که در این دوره، در بین شاهزادگان، رجال طوری به . داشته است انکارناپذیرییر أثنمایی ت قدرت
وفات)آقامحمود طور که همان. حتی در میان برخی علما گرایش به تصوف پیدا شد ،دولت
سرسخت ، پسر آقامحمدعلی بهبهانی هم، برخلاف پدر که در این ایام از وی مخالف (۱۱۲۱
« بنات سلطنت»حتی تعدادی از ،تعدادی از شاهزادگان. دششد، مجذوب تصوف می صوفیان یاد
حمایت و پشتیبانی دستگاه سیاسی از صوفیان باعث ،در واقع. ویدندهم به طریق تصوف گر
شاه توسعه و رونق آن شده بود و موجب دیگری بود تا تکفیر و تهدیدی که در اوایل عهد فتحعلی
وج شدت رسیده بود در اواخر عهد او و مقارن سلطنت محمدشاه و صدارت حاجی میرزا به ا
.دشوآغاسی در حق صوفیه فروکش
نمایی سیاسی صوفیان و حضور آنان در دربار و نهاد سلطنت با پایان حکومت اما این قدرت
717 های صفویه و قاجاریه بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره
از صحنه سیاسی تدریج و به نیافتمحمدشاه به دلیل مخالفت سرسختانه فقها و مراجع شیعه تداوم
، بدین ترتیب. و اجتماعی به حاشیه رانده شدند و قدرت و نفوذشان رو به افول و انحطاط گذاشت
هرچند تصوف در عهد قاجاریه هم مثل عهد صفوی در نزد محدودی از حکما، دولتیان و علما »
اما در . اجه شداحیا مجدد آن در اوایل عهد قاجار با مخالفت شدید اکثر فقها مو ،مقبول واقع شد
شد و عرفان و خوانده می« اندیشه ترقی»اواخر آن غیر از پیدایش و رواج افکار جدید و آنچه
دایم در بین مشایخ برای احراز های وجود کشمکش _دید می تصوف را مایه انحطاط ملک و ملت
روز بازار و با شروع انقلاب مشروطیت و پس از آن، شدقطبیت نیز از اسباب مزید انحطاط آن
.(813، ص۱838کوب، زرین)« تصوف در ایران تقریبا به پایان رسید
گیری نتیجه
شد تصوف و صوفیگری از جریان مذهبی و اجتماعی قدرتمند در صحنه سیاسی بیان طور که همان
گیری خود بیشتر جنبه مذهبی داشت و به هرچند تصوف در آغاز شکل. ایران بوده است
صورت جنبشی سیاسی در آمد و ه ت تمایل داشت، طی تحولاتی چند بگیری از سیاس کناره
تشکیل اتحایه قزلباش گری کشیده شدند و با معنوی به سیاست و حکومتهای تدریج از جنبه به
اسماعیل صفوی مرور با تقویت آن توانستند شاه به و ندپایگاه عقیدتی و نظامی خود را پدید آورد
صوفیان با تحکیم سلطنت و قدرت سیاسی صفویان، تصدی ،این رو از. را به پادشاهی برسانند
ترین ارکان قدرت تبدیل شدند و قدرتشان ممتازی را برعهده گرفتند و به یکی از مهمهای مقام
.همواره رو به تزاید بود
و نددست آورد هها و صوفیان ب صفویان قدرت سیاسی خویش را با کمک قزلباش ،بنابراین
اما با افزایش . ها همین دسته بودند قدرت سیاسی دست یافتند، تنها پایگاه مستحکم آن زمانی که به
ها پادشاهان بعدی صفویه به دنبال اعمال چینی قزلباش پرستی و توطئه مقام، آز حرص و
در این راه، پادشاهان صفوی . فرسودن و سرکوب جنبش صوفیان قزلباش برآمدند ،محدودیت
ان قزلباش از نفوذ و قدرت فقها و علمای شیعه به عنوان نمایندگان مذهب برای مهار قدرت صوفی
روز حدود قدرت صوفیان کردن آنان در قدرت سیاسی، روزبه سهیم رسمی استفاده کردند و با
711 1317 مستانز، 18، شماره 5 سال، سپهر سیاست
اهل تصوف که به واقعی ،بنابراین. و نفوذشان را کاهش دادند ند،قزلباش را محدود کرد
اندک جایگاه سابق بودند، از نیمه دوم حاکمیت این سلسله اندکبنیادگذاران واقع سلسله صفویه
جای آنان فقهایی مثل کرکی در دوره شاه طهماسب، مقدسی اردبیلی در خود را از دست دادند و به
عباس و به ویژه ملامحمد تقی و ملامحمد باقر مجلسی در اواخر دوره صفویه جایگاه دوره شاه
.درخور توجهی به دست آوردند
اعمال سیاست سرکوب صوفیان از سوی دستگاه سلطنت، بسیاری از آنان نفی بلد با ،بنابراین
اهل تصوف از آن زمان ،در واقع. یا به قتل رسیدند و بسیاری نیز دست به مهاجرت زدند ،شدند
اما با استقرار زندیه در ایران و . طور خاص در شهر دکن سکونت داشتنده در هندوستان و ب
گرفتن حکومت توسط ایشان، اهل تصوف بار دیگر به ایران بازگشتند و در شهرها ومناطق دست به
گوناگون ایران سکونت گزیدند و برای کسب موقعیت برتر سیاسی و مذهبی دوباره فعالیت شان را
اللهی بود که در دوره محمدشاه ترین فرقه اینان در این دوره، فرقه دواویش نعمت مهم. احیا کردند
توجهی در ارکان گوناگون کشور به دست آوردند و دوباره در صحنه سیاسی شایانجار نفوذ قا
.ممتاز سیاسی را برعهده گرفتندهای ایران قدرتشان رو به افزایش گذاشت و تصدی مقام
711 های صفویه و قاجاریه بررسی مناسبات صوفیان با نهاد سلطنت در دوره