-
THE DIFFINICIO EUCARISTIEFORMERLY ATTRIBUTED TO
ROBERT GROSSETESTEAMONG the theological writings attributed to
Robert Grosseteste,the famous scholar and Bishop of Lincoln from
1235 to 1253, isa brief work ascribed in the unique manuscript copy
DiffinicioEucaristie secundum sanctum Robertum Episcopum
Lincolniensem. Inhis extensive survey of the manuscripts containing
Grosseteste'swritings, S. Harrison Thomson found only the one copy,
inCambridge, Trinity College MS B. 15.20 (356), a
fifteenth-centurycodex. He comments that the lack of early copies
and the 'patentlyfragmentary nature' of the text suggest that it
has been extractedfrom a larger work such as Grosseteste's
Dicta.1
Kevin W. Purday published an edition of the text from
thismanuscript in 1976, and argued from it that Grosseteste's
teachingon transubstantiation differed from that current on the
Continentand given official currency by the Fourth Lateran Council
of 1215.2Leonard E. Boyle subsequently took issue with this
conclusion.3After correcting several errors in Purday's
transcription of themanuscript, Boyle argued persuasively that the
doctrine of thetreatise (which he inclined not to ascribe to
Grosseteste) was in factfaithful to the general consensus
concerning transubstantiation.Both Purday and Boyle commented on
the faulty nature of thismanuscript copy of the text, and like
Thomson, hoped that furthermanuscript discoveries might clarify
both the content and thecontext of this work.
The Diffinicio Eucaristie is indeed an excerpt from a
longerwriting, albeit not one of Robert Grosseteste's. It derives
from awork on the seven sacraments which begins: Septetn sunt
sacramentaecclesie que notantur hoc versiculo: Bos ut erat petulans
cernentibusobice cursum This work is extant in at least fourteen
manuscripts.4
1 S. Harrison Thomson, The Writings of Robert Grosseteste,
Bishop of Lincoln
1235-1253 (Cambridge, 1940; repr. New York, 1971), 130 (no.
89).2 Kevin M. Purday, 'The Diffinicio Eucaristie of Robert
Grosseteste', J.T.S., NS
xxvii (1976), 381-90.3 Leonard E. Boyle, 'Robert Grosseteste and
Transubstantiation', ibid, xxx
( 1 9 7 9 ) , 5 1 2 - 1 5 .4 Leonard E. Boyle, in his Oxford
D.Phil dissertation: 'A Study of the Works
attributed to William of Pagula' (1956), ascribed the work to
William de Montibusand listed the manuscripts numbered 8,9, 10, and
14 below. Morton W. Bloomfield,et al., Incipits of Latin Works on
the Virtues and Vices, 1100-1500 A.D. (Cambridge,Mass., 1979),
469-70, added MSS 3, 5-7, and 12. (In that list Munchen, Clm.
8883should be Clm. 8885; the work is not found in Clm. 8875. On MS
Vat. Reg. lat. 440,see below.) R. A. B. Mynors, Catalogue of the
Manuscripts of Balliol College, Oxford(Oxford, 1963), 230-7, added
MSS 1 and 4. Oxford University Press 1986[journal of Theological
Studies, NS, Vol. 37, Part 1, April 1986]
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
92 JOSEPH GOERINGIn all but one of these it is anonymous,
however in Munich,Bayerische Staatsbibliothek MS Clm. 8961, it is
ascribed toWilliam de Montibus, who was the Chancellor of Lincoln
Cathe-dral from c.i 190 until his death in 1213.5 This copy was
madein Germany in 1423. Since William's fame was not
widespreadoutside thirteenth-century England, the unambiguous
ascriptioncould hardly have originated with this scribe; it must
reflect anearlier manuscript tradition.
Unfortunately no early manuscripts of the work seem to
havesurvived. Unlike other writings by William de Montibus which
areextant in more than one hundred manuscripts most of which
werecopied before 1250, the earliest copies of the Septem sunt
sacramentadate from the end of the thirteenth century.6 Internal
evidence fromthe work itself, however, supports the attribution to
William deMontibus.7
In terms of style and content, the theological questions on
theEucharist preserved in the Septem sunt sacramenta are typical
ofthe twelfth rather than the thirteenth century.8 William
taughttheology in Paris during the 1170s before returning to his
nativeEngland in the 1180s where he acquired a great reputation asa
teacher and master of the schools at Lincoln. He may have
studiedunder Peter Comestor at Paris, and he was a contemporary of
Peterthe Chanter there. Both of these Parisian masters wrote summae
onthe sacraments; Comestor's Sententiae de sacramentis were
writtenc.i 165-70,9 and the Chanter's Summa de sacramentis et
animaeconsiliis sometime between 1192 and his death in 1197.10
The
5 Fo. 173r: Explicit summa magistri teilhelmi de montibus super
septem sacramenta
gloriose complete ex vno versiculo, anno (domini) m cccc" 23,
frater symon. I havenot yet been able to examine Munich, MS Clm.
8885, which may also be ascribed toWilliam de Montibus. On William,
see Hugh MacKinnon, 'William de Montibus, aMedieval Teacher', in T.
A. Sandquist and Michael R. Powicke, (eds.), Essays inMedieval
History Presented to Bertie Wilkinson, (Toronto, 1969), 32-45. A
full studyof his life and works is in preparation. * See list of
manuscripts below.
7 We will confine our comments here primarily to those portions
of the text edited
below.8 See J. de Ghellinck, 'Eucharistie au Xlle siecle en
Occident' in Dictionnaire de
theologie catholique, 5/2 (1924), 1233-302; D. van den Eynde,
'Les definitions dessacrements pendant la premiere periode de la
theologie scholastique', Antonianumxxiv(i949), 183-228,439-488125
(1950), 3-78; L. Hod], 'DerTransubstantiations-begriff in der
Theologie des 12. Jahrhunderts', Recherches de theologie ancienneet
medievale xxxi (1964), 230-59; Hans Jorissen, Die Entfaltung der
Transub-stantiationslehre bis zum Beginn der Hochscholastik
(Munster, Westf., 1965).
Raymond M. Martin (ed.), 'Pierre le Mangeur De sacramentis' in
HenriWeisweiler, Maitre Simon et songroupe, De sacramentis
(Louvain, 1937), Appendix,pp. i*-xxviii#, i*-i38*.
10 Pierre le Chantre, Summa de sacramentis et animae consiliis,
ed. Jean-Albert
Dugauquier, i (Louvain, 1954).
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
THE DIFFINICIO EUCAR1STIE 93doctrine and style of the Septem
sunt sactamenta place it somewherebetween these two works. Like
Comestor's, these questions on theEucharist are brief and
relatively unsophisticated. The sourcesquoted and implied in both
works come primarily from Gratian'sDecretum and Peter Lombard's
Sentences. Both Comestor and ourauthor assume a substantial change
in the bread and wine, but theterm transubstantiatio, first
introduced in the middle of the twelfthcentury,11 is not yet
central to their discussions. By the time ofPeter the Chanter's
Summa, the philosophical and theologicalimplications of
transubstantiation were being explored with greaterprecision.12 The
Chanter also was able to look back critically atsome of the earlier
teachings as represented by our author andothers. For example,
concerning the meaning of 'hoc est corpusmeum' the Chanter reports
an opinion very like that of the Septemsunt sacramenta, but
qualifies it by saying that we should notintroduce extraneous words
into an exposition nor change the formof the words actually used by
Christ.13 So too he reports an opinionof his masters (doctores
nostri) that the body of Christ is seen only ina veiled way in the
Eucharist. This opinion is found in lines 32-7 ofthe Septem sunt
sacramenta, below. Peter expresses his reservationsconcerning this
opinion although he is loath to offer an alternativesolution.14
These examples suggest that the Septem sunt sacramenta may
wellhave been composed at Paris sometime during the 1170s or
1180s,although an edition of the full text would be necessary to
establishthis with certainty. As William was teaching theology in
Paris
11 J. de Ghellinck, 'A propos du premier emploie du mot
"transubstantiatio"',
Recherches de science religieuse ii (1911), 466-9, 570-2; (iii)
(1912), 255-9. Cf. aboven. 8.
12 See Dugauquier, (ed.) 133-4, where Peter introduces the term
'ypostasis' (as
distinct from the 'forma' which remains after consecration), and
the term 'partitas' todesignate the substance of the bread. Cf.
Edouard Dumoutet, 'La theologie del'eucharistie a la fin du XI Ie
siecle: Le temoignage de Pierre le Chantre d'apres la"Summa de
sacramentis"', Archives d'histoire doctrinale et litter air e du
moyen age,xiv (1943-5), 181-262; Jorissen,
Transubstantiationslehre, 87-95.
13 'Alii exponunt locutionem per uerbum mutationis in quo
resoluunt uerbum
substantiuum sic: hoc est corpus meum, id est hoc erit, id est
net in proximo corpusmeum. Et licet sic exponantur, non tamen
possumus in sacramento exponentia uerbasumere pro expositis quia
non licet nobis mutare formam uerborum prolatorum aChristo.'
Dugauquier (ed.), 148. Compare 11. 57-71, and 125-30 below.
14 'Respondent ad hoc doctores nostri quod corpus Domini uidetur
uelatum;
uidetur in specie panis, sed non concedunt simpliciter, et sine
adiuncto quoduideatur. Sicut dicitur quod manus hominis uidetur in
cyrotheca, uel sub uelamine,non tamen dicitur simpliciter quod
uideatur. Sed nonne conceditur simpliciter quodcorpus Domini
manducatur sicut habuimus ex auctoritate Augustini, et absqueomni
scrupulo uerum est quod corpus Domini in ore ponitur, quare non ita
dicitursimpliciter quod uideatur? Hoc alii soluendum relinquimus.'
Dugauquier (ed.), 167.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
94 JOSEPH GOERINGduring this period, it is at least possible
that he is the author of thiswork. Evidence from William's other
writings helps to confirm theascription of this work to him.
Two passages printed below from the Septem sunt sacramenta canbe
identified in a work certainly written by William de Montibus.The
unusual discussion in lines 100-6 concerning the power ofwords,
herbs, and stones is very like an entry in William's Versarius,an
important collection of more than 5000 lines of glossed verse
onbiblical and moral/pastoral topics. There one finds the
verse:
Vis est in uerbis, gemmis, oculis, et in herbis.The gloss on
this verse explains: Verbis, presertim sacramentalibus.Vnde accidit
uerbum ad elententunt etfit sacramentum. Gemmis, et aliislapidibus
ut etiam in adamante et magnete. Herbis. Herbarum uiresMacer tibi
carmine dicet.lb
The verses quoted in lines 96-9 of the text below are also found
inWilliam's Versarius:
Christus et ecclesia duo sunt, set came sub una.Hie capud, hec
corpus, nos quoque membra sumus.16
Although the lack of early, ascribed manuscripts of the
Septemsunt sacramenta prevents an unqualified attribution of this
work toWilliam de Montibus, the evidence available gives no cause
toquestion the explicit ascription in the Munich manuscript.
It remains to explain how the excerpts entitled
DiffinicioEucaristie came to be ascribed to Robert Grosseteste.
Threepossibilities present themselves. The first, and least likely,
is thatGrosseteste rather than William de Montibus is the author of
theentire Septem sunt sacramenta. No bibliographer of the Bishop
ofLincoln has attributed such a work to Grosseteste. I have found
noparallels or close resemblances in Grosseteste's other works to
thedoctrine of any part of the Septem sunt sacramenta.
Furthermore,the twelfth-century date of composition almost
certainly rules outGrosseteste's authorship. We do not know when he
began studyingand teaching theology,17 but the earliest disputed
questions on
16 Cambridge, Corpus Christi College MS 186, fo. 1 i8r.
10 Ibid., fo. i25r (no gloss).
17 The general consensus, following Daniel A. Callus, 'Robert
Grosseteste as
Scholar' in Robert Grosseteste, Scholar and Bishop, ed. D. A.
Callus (Oxford, 195s),1 -69, is that he studied theology in Paris
between 1209 and 1214, and probably taughttheology in England
thereafter. However Josiah C. Russell has argued that Grosse-teste
may not have become a master of theology until after 1225; see
idem, 'Phases ofGrosseteste's Intellectual Life', Harvard
Theological Review xliii (1950), 93-116.R. W. Southern states that
'there is no record of Grosseteste teaching in Oxfordbefore about
1225, when he began teaching theology'. See 'From Schools to
Uni-versity' in J. I. Catto (ed.), History of the University of
Oxford (Oxford, 1984), 36 n. 1.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
THE DIFFINJCIO EUCARISTIE 95theological topics date from the
period around 1230.18 It isextremely unlikely that he was teaching
theology in the schools asearly as the 1170s or 1180s, when the
questions and responses in theSeptem sunt sacramenta were
current.
A second possibility is that Grosseteste was responsible
forexcerpting this Diffinicio Eucaristie from the longer work
byWilliam de Montibus. Grosseteste seems to have been at
Lincolnwhile William was Chancellor there,19 and he borrows
fromWilliam's Versarius as well as from his Peniteas cito
peccator,a didactic poem on confession and penance.20 However, the
personmaking these excerpts, be it Grosseteste or not, can hardly
bedescribed as their author, since they are taken almost entirely
fromWilliam's Septem sunt sacramenta.
A third possibility is that the manuscript ascription to
RobertGrosseteste rests on a scribal misinterpretation. During
thethirteenth century Grosseteste came to be designated in
manymanuscripts by the simple epithet Lincolniensis, referring to
hisstatus as Bishop of Lincoln.21 However, William de Montibus,
too,was sometimes designated by this same title in view of his fame
asChancellor of Lincoln. It is possible that at some stage in the
trans-mission of the excerpts now found in the Trinity College MS a
scribe,finding the name 'Lincolniensis' in his exemplar,
interpreted thisincorrectly as referring to the famous Bishop,
Robert Grosseteste.22
The Diffinicio Eucaristie preserved in Trinity College,Cambridge
MS B. 15.20 comprises roughly one-third of thematerials in the
chapter on the Eucharist in the Septem sunt
18 Joseph Goering, 'The De dotibus of Robert Grosseteste',
Mediaeval Studies xliv
(1982), 83-109. James McEvoy, in 'The Chronology of Robert
Grosseteste'sWritings on Nature and Natural Philosophy', Speculum
lviii (1983), 614-55, drawsattention on p. 619 to the lack of
theological interests in Grosseteste's philosophicalwritings before
c. 1230. F. A. C. Mantello and Joseph Goering have edited several
ofGrosseteste's early penitential writings: Robert Grosseteste,
Templum Dei, editedfrom MS 27 of Emmanuel College, Cambridge
(Toronto, 1984), which wasprobably written between 1220 and 1230;
'De modo confitendi et paenitentiasiniungendi', to appear in
Recherches de theologie ancienne et medievale, probablywritten
between 1214 and 1225; 'Perambulauit Iudas . . . (Speculum
confessionis)', toappear in Revue benedictine, probably written
after the 'De modo' and before theTemplum Dei. These works,
however, are primarily of a practical/pastoral nature,and do not
afford clear evidence of the scholastic teaching of a regent
masterin theology. ' See Callus,'Grosseteste as Scholar', 3-4.
20 In his 'Perambulauit Iudas . . . (Speculum confessionis)',
(see n. 18).
21 See F. A. C. Mantello, 'Letter CXXXI ascribed to Robert
Grosseteste: A new
edition of the Text', Franciscan Studies xxxix (1979), 165-6 n.
3.11
A scribe has made precisely this mistake in a copy of William de
Montibus'Distinctiones. In London, BL, MS Royal 8.G.II, fo. 92V, a
fifteenth-century handhas added this note: 'Expliciunt
distinctiones Lincolniensis honeste et utiles, velsecundum quosdam
Willelmi de Montibus'.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
96 JOSEPH GOERINGsacramental3 There are, in addition, four lines
of verse entitled'Versus de corpore Domini nostri lesu Christi' at
the end of theDiffinicio Eucaristie which are not derived from the
Septem suntsacramenta. Purday speculated that these might be part
ofa different work.24 In fact these verses do occur in another work
thathas been confused with the Septem sunt sacramenta, and may also
beby William de Montibus.25 A treatise in Vatican Library MS
Reg.lat. 440 opens with the same unusual verse that begins the
Septemsunt sacramenta: Bos ut erat petulans, cernentibus obice
cursum. Thisverse, written in large letters at the top of fo. 1, is
followed by anintroduction which speaks of the author in the third
person: 'Iste estliber compendiosus videlicet breuis et utilis de
septem sacramentisecclesiasticis metrice compilatus versus
decretales communiter abomnibus ad informacionem sacerdotum. Et
diuiditur iste liber inprohemium et tractatum. . . . Postquam
superius ac(tor)> posuitprohemium nunc accedit ad suum
tractatum.' Wilmart, in hisdescription of this manuscript, has
identified it with the Septem suntsacramenta ascribed to William de
Montibus in Munich, MS Clm.8961,26 but it is a quite different
work. The Vatican treatise consistsof glossed verses on the
sacraments. It resembles, in both form andcontent, the Versarius of
William de Montibus.27 Further researchwill be necessary to
establish the precise relationship of the Vaticantext to William's
other works, but there is at least presumptiveevidence that it,
too, belongs in the canon of his writings. Theinsertion, at the end
of the Diffinicio Eucaristie, of verses from theVatican treatise
may suggest either that the scribe knew bothWilliam's Septem sunt
sacramenta and the verses preserved in theVatican treatise, or,
more plausibly, that these verses had beeninserted as marginal
additions in his copy of the Septem suntsacramenta.
23 Approximately 175 of the 470 lines of text in Cambridge,
Gonville and Caius
MS61/155.24
'Diffinicio', 390 n. 1.25
Vatican City, Biblioteca Apostolica Vaticana MS Reg. lat. 440,
fos. I3 v - i4 r :Partis mutatur species remanente priori.Set non
est talis qualis sentitur in ore.Res occultatur quia res si iam
videatur,Presbiter oreret manducare timere.
Both couplets are preceded by an explanatory gloss.* A. Wilmart,
Bibliotheca Apostolica Vaticana: Codices Reginenses latini, ii
(Vatican, 1941), 561-3.27
See above, n. 15. Like William's Versarius, this treatise
consists of briefmnemonic verses and an explanatory gloss. A number
of verses are common to bothworks, but these on the eucharist are
not found in the two extant copies of theVersarius.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
THE DIFFINICIO EUCARIST1E 97The following manuscript copies of
the Septem sunt sacramenta
have been indentified (those marked with an asterisk have
beenexamined either on microfilm or in situ):
*i. Aberdeen, University Library MS 240, fos. 194vb-i98ra. Early
14thcentury. Inc.: (Tractatus de vij sacramentis ecclesie) Septem
sunt sacramentaecclesiastica que notantur hoc uersu: Bos ut erat
peculans cernentibus obicecursum. Expl.: (incomplete in Coniugium):
. . . Secunda est fornicacionisremedium.ia
*2. Baltimore, Walters Art Gallery MS W.i 31, fos. I33r-i74v.
Late 13thcentury. Inc.: (De septem sacramentis ecclesie) Septem
sunt sacramenta quenotantur isto uersiculo: Bos ut erat petulans
cernentibus obice cursum. Expl.:. . . et ideo debet esse uel fieri
in forma deprecatiueP
3. Budapest, Egyetemi Konyvtar (University Library) MS 39,
fos.9Or-94r. 14/15th century. Inc.: (Sequitur de septem sacramentis
matris sancteecclesie) Septem sunt sacamenta que nominantur in his
verbis.. .. Expl.: ... Ethec dicta sufficiant de septem sacramentis
sancte ecclesie.30
*4. Cambridge, Gonville and Caius MS 61/155, PP- I5oa-i76b.
Late13th century. Inc.: (Incipit tractatus de vii sacramentis. De
baptismo).Septem sunt sacramenta que notantur isto uersu: Bos ut
erat petulanscernentibus obice cursum. Expl.: . . . Qui exemplis
suis alios exhortatur, impletofficium dyaconj, qui autem corpus et
sanguinem christi digne consecrat,officium sacerdotis
perficit.31
5. Cambridge, Gonville and Caius MS 380/600, fos. I7va-i9vb.
Late13th century. Inc.: Septem sunt sacramenta ecclesiastica que
notantur perhunc uersum: Bos vt erat petulans cernentibus obice
cursum. Expl.:(incomplete in Penitentia) . . . dummodo diuites
sint.32
6. Leipzig, Universitatsbibliothek MS 423, pp. 308-18. 15th
century.Inc.: Septem sunt sacramenta que nominantur in hoc versu. .
.. Expl.: . . errornon separat.33
7. Mainz, Stadtbibliothek MS I. 117, fos. 19 ff.348. Munich,
Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 8885, fos. 27or-274v.
AD I375.3 5
9. Munich, Bayerische Staatsbibliothek MS Clm 8961, fos.
i63r-i73r.28
M. R. James, A Catalogue of the Medieval Manuscripts in the
UniversityLibrary, Aberdeen (Cambridge, 1932), 69-70.
29 Sr. Wilma Fitzgerald, curator of the microfilm collection at
the Pontifical
Institute of Mediaeval Studies, Toronto, kindly brought this
manuscript copy to myattention. See Seymour de Ricci and W. J.
Wilson, Census of Medieval and Renais-sance Manuscripts in the
United States and Canada, i (New York, 193s). 819, no. 378.
30 Ladislaus Mezey, Codices latini Medii Aevi Bibliothecae
Universitatis
Budapestinensis (Budapest, 1961), 55-7.31
M. R. James, A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the
Library ofGonville and Caius College, i (Cambridge, 1907),
53-7.
32 Ibid., ii (Cambridge, 1908), 433-4.
33 Rudolf Helssig, Katalog der lateinischen und deutschen
Handschriflen der
Universitdts-Bibliothek zu Leipzig, Vol. 1/1 (Leipzig,
1926-1935), 653-7.34
See Bloomfield, et al., Incipits, 470 n. 5461.36
Carolus Halm and Gulielmus Meyer, Catalogus codicum latinorum
bibliothecaeRegiae Monacensis, vol. 2/1 (1874; repr. Wiesbaden,
1968), 63.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
98 JOSEPH GOERINGAD 1423. Inc.: Septem sunt sacramenta que
nominantur in hoc versu: Bos utpeculans cernentis obice cursu.
Expl.: . . . officium sacerdotis inplet et perficitchristi abluo
firmo cibo penitet vngit et ordinata vxorque. Explicit
summamagistri wilhelmi de montibus super septem sacramenta gloriose
complete exvno versiculoanno (dotnini) m" cccc" 230 frater
symon.36
*io. Oxford, Balliol College MS 228, fos. 22Orb-225rb. 14/15th
century.Inc.: (Questiones de sacramentis ecclesie) Septem sunt
sacramenta quenotantur hoc versiculo Bos ut erat peculans
cernentibus obice cursum. Expl.: . . .prima causa est quia Mi sunt
de una progenie.31
11. Tours, Bibliotheque Municipale MS 473, fos. io6 r- i98v ,
202"",2O7v, 216", 2i7 r . 14th century. Inc.: Septem sunt
sacramenta, que nomi-nantur isto versiculo: Bos ut erat petulans
cernentibus obice cursum. Expl.: . . .quia coacta hoc fecit et non
sponte.36
12. Troyes, Bibliotheque Municipale MS 1514, fos. 9ova-96va.
15thcentury. Inc.: Septem sacramenta que notantur in isto
versiculo: Bos Ut ErantsPeculans, Cernentibus Obice Casum.
13. Utrecht, Bibliotheek der Universiteit MS 387, fos. 5Or~52v.
15thcentury. Inc.: OJ ut erat petulans cernentibus obice cursum.
Nota quodper hunc versum. . . .40
14. Worcester, Cathedral Library MS Q.27, fos. 226V-234V.
14thcentury. Inc.: Septem sunt sacramenta, que nominantur hoc
versiculo: Bos VtErat Petulans Cernentibus Obice Cursum.*1
The edition below of excerpts from the Septem sunt sacramenta
isbased on Cambridge, Gonville and Caius MS 61/155 (designatedby
the siglum C). Selected variants from Baltimore, Walters ArtGallery
MS W.131 (siglum B), and Munich, Clm8g6i (siglum M)are cited, and
are occasionally the basis for emendations of the textof C.
Wherever a variant is cited, the reading of all threemanuscripts at
that place is given in an apparatus criticus keyed tothe text by
means of lowercase superscript letters. The text of theDiffinicio
Eucaristie has been printed without emendation as itappears in
Cambridge, Trinity College MS B. 15.20. Punctuationand paragraph
divisions of both texts conform to modern practice.An apparatus
fontium is keyed to the texts by line numbers.
36 Carolus Halm and Gulielmus Meyer, Catalogus codicum latinorum
bibliothecae
Regiae Monacensis, vol. 2/1 (1874; repr. Wiesbaden, 1968),
68.37
R. A. B. Mynors, Catalogue of the Manuscripts of Balliol
College, Oxford(Oxford, 1963), 232.
38 Catalogue general des manuscrits des bibliotheques publiques
de France, Departe-
ments, xxxvii, ed. M. Collon, (Paris, 1900), 375-8.39
Jacques Guy Bourgerol, Les manuscrits franciscains de la
Bibliotheque de Troyes,(Rome, 1982), 203.
40 [P. A. Tiele], Catalogus codicum manu scriptorum bibliothecae
Universitatis
Rheno-Trajectinae, i (Utrecht, 1887), 132-3. The catalogue
description fails to notethat another work has been appended on fo.
S3r-9V- This is a work on confessionbeginning: 'Confessio est
legitima peccatorum coram proprio sacerdote...." T h e scribenotes
correctly on fo. 59V: 'Explicit liber de sacramentis ac liber
penitenciarum.'
41 John Kestell Floyer, Catalogue of Manuscripts Preserved in
the Chapter Library
of Worcester Cathedral, ed. and rev. S. G. Hamilton (Oxford,
1906), 121-3.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
THE D1FFINIC1O EUCARIST1E 99Incipit tractatus de vii
sacra-mentis.(De baptismo)
Septem sunt sacramenta quenotantur isto versu: 'Bos ut
eratpetulans cernentibus obicecursum.' Per hanc dictionem'bos'
notatur baptismus; per 'ut'unctio; per 'erat' eucharistia;
per'petulans' penitentia; per 'cer-nentibus' confirmatio; per
'obice'ordo; per 'cursum'coniugium. . . .(De confirmatione)
Confirmatio est unum sacra-mentum, et iure dicitur sacra-mentum
quia sacrat mentem. . . .[De eucharistia]
Eucharistia est tercium sacra-mentum, et dicitur ab 'eu' quodest
bonum et 'caris' quod estgratia, quasi bona gratia.
Eucharistia est panis angelo-rum, id est panis
consecratusministerio" angelorum. Vndedicendum panem
angelorummanducauit homopanem angel-orum, id est panem
iustorum,quia iusti dicuntur angeli . . .[6 lines] . . .
Panis dicitur quia est panis inapparentia, set uera carob in
exi-stentia. Non enim potest uidericarnalibus oculis corpus
Christiglorificatum, set uidetur quasilatenterc et non aperte in
rotapanis, sicut sol uidetur in rotanube interposita.
Sacramentum eucaristie estmaius aliis sacramentis et nonpotest
percipi carnalibus oculis;
DIFFINICIO EUCARISTIE SECUNDUMSANCTUM ROBERTUM
EPISCOPUMLINCOLNIENSEM.
[See below, lines 51-2]
Eucaristia dicitur ab 'eu' quodest bonum et 'caris' quod est
20 gracia, id est bona gracia.
Vnde eucaristia est panisangelorum uel contractus min-isterio
angelorum.
25
30 Panis enim dicitur quia panisest in apparencia, hoc est
extra,caro intra in existencia. Non enimpotest uideri carnalibus
oculiscorpus Christi glorificatum. Sed
35 potest uideri quasi latenter et nonaperte in rota panis,
sicut soluidetur nube interposita in rota.
Item sacramentum eucaristiemaiusestceterissacramentisetnon
40 potest prospici carnalibus oculis.
18-21: Cf. Peter Lombard, Sententiae 4 .8.1. (Magistri Petri
Lombardi.. . Sententiaein IVlibrisdistinctae, 3rdedn., vol. ii
(Grottaferrata, 1981), 280). 22-9: Cf. Ps.77: 25. 32-7: Cf. Peter
the Chanter, Summa (Pierre le Chantre, Summa desacramentis et
animae consiliis, ed. Jean-Albert Dugauquier, vol. 1 (Louvain,
1954),167).
" ministerio BM: in ministerio C. " set uera caro B: set uera
statio C: setintra caro M. c latenter BM: latatum C.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
100 JOSEPH GOERINGuerum quanto carnaliores, tantoobscurioresd ad
percipiendumhoc sacramentum . . . [48 lines]...[See above, lines
16-19]
Habet itaque formam et sig-num: formam quam
spiritualiteruidemus, signum per quod corpusChristi credimus, quia
si in easubstantia in qua debet esseuideretur, carnales oculi
nonpossent sustinere.
Queritur a quibusdam quandodatum fuit hoc sacramentum.Dicimus
pridie quam patereturtribuit hoc sacramentum.
Set queritur utrum habuit duocorpora quando, eleuatis oculis
incelum, post agnum misticumpanem benedixit dicens: 'hoc estcorpus
meum', et cum ipseChristus et corpus suum adhucpassibilis esset,e
et hoc corrupti-bile quod tenebat. Dicimus quodnon habuit duo
corpora, set deseipso dixit 'hoc est corpusmeum', non de pane. Sic
intelli-gendum est uero,r id est, quociens-cumque in conmemoratione
hocfacietis, pro meo corpore* huncpanem habebitis . . . [14 lines]
. . .
In eucharistia sunt tria, scilicetforma panis, sacramentum, et
ressacramenti.h Forma panis est queapparet exterius.
Sacramentum,
45 Recte dicitur sacramentumquia sacrat mentem.
Habet itaque formam quamspiritualiter uidemus, signum perquod
corpus esse credimus, quiain ea substantia in qua debet esse
50 uidemus quod non possunt hocsustinere oculi carnales.
Sed queritur a quibusdamquando hoc sacramentum datum
55 fuit. Respondemus quod pridiequam pateretur.
Sed queritur si habuit duocorpora quando, eleuatis oculis,post
agnum misticum panem
60 benedicens ait: 'hoc est corpusmeum*, cum ipse Christus
etcorpus Christi adhuc passibile etcorruptibile erat quod
tenebat.Respondemus quod Christus non
65 habuit duo corpora, sed de seipsodixit 'hoc est corpus meum'.
Depane uero sic intelligendum est:hoc est corpus meum, id
estquociens in meam commemora-
70 cionem facietis, habebitis promeo corpore hunc panem.
Item eucaristia tria sunt: formapanis, sacramentum, et res
sacra-menti. Forma panis que apparet
75 exterius. Sacramentum est misti-
53-6: pridie quam pateretur: from the prayer Qui pridie of the
canon of the mass; cf.Peter the Chanter, Summa, i, 147, 149-50.
58-9: eleuatis oculis in celum: fromthe canon of the mass. 59-60:
agnum misticum: i.e. agnum paschalem; cf. PeterComestor, De
sacramentis ('Pierre le Mangeur De sacramentis', ed. Raymond
M.Martin, Appendix, i*-i38* in H. Weisweiler, Maitre Simon et son
groupe, Desacramentis (Louvain, 1937), 33*). 60-1: Cf. Matt. 26:
26, 1 Cor. 11: 24.68-71: Cf. 1 Cor. 11: 25-6. 75-82: Cf. Peter
Lombard, Sententiae, 4.8.7 (ii.285); Peter Comestor, De
sacramentis, p. 35*.d quanto . . . obscuriores BM: in quantum
carnalius est, tanto absentius est C.
e adhuc . . . esset M: passibile esset ad duo B: possibilia ad
duo essent C. ' deseipso . . . uero M: cum dicit hoc est corpus
meum C: de seipso dixit hoc est corpusmeum B. * meo corpore M: pane
meo B: patre meo C. h et ressacramenti M: res B: rerum, sacramentum
forme panis C.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
THE DIFFINICIO EUCARISTIE 101misticum corpus Christi; et
dici-tur misticum per similitudinemquia, sicut ex multis
racemisefficitur uinum, et ex multis grantspanis, ita1 ex multis
fidelibuscorpus Christi. Ipse enim Christusest caput, fideles autem
membrasunt. Christus et ecclesia duosunt, carne sub una;^ Hie
caput,hoc corpus, nos quoque membrasumus.k
Duplex est enim caro Christi,mistica et uera. Mistica que
dictaest superius. Vera est quamassumpsit in uirgine Maria,1
queglorificata et spiritualis est.
Res et sacramentum est ipsacaro Christi quam quidam com-edunt
spiritualiter. Vnde Augus-tinus: 'Vt quidm paras dentemetn uentrem.
Tan turn crede etmanducasti' . . . [16 lines] . . .
Queritur quomodo per uerbaefficitur corpus Christi. Dicimusquod
Dominus dedit uirtutem"tribus, scilicet herbis, uerbis, etlapidibus
preciosis. Verbis, quiaquidam incantatores per uerbareddunt
serpentes innocentes, etad se uenire faciunt. Non igiturmirum si
sacramentum prolatumPab ore Christi in cena conficitqcorpus
Christi, cum incantationi-bus et uerbis serpentes attrahunt.rHerbis
dedit Deus potentiam,quia quedam fugant demones,
cum corpus Christi; et diciturper similitudinem quia, sicut
exmultis granis unus panis, et exmultis ramis efficitur uitis,
ita
80 ex multis fidelibus constituiturcorpus Christi. Ipse enim
estcapud et fideles sunt membra.Vnde uersus: Christus et eternaduo
sunt, sed carne sub una/ Hie
85 capud, hoc corpus, nos quoquemembra sumus.
Duplex est caro Christi, misticaet uera, quia est supernis
ueraquod assumpsit in uirgine Maria,
90 que glorificata est spiritualis.
Res et sacramentum est ueracaro Christi quam quidamcommedunt
spiritualiter. Vnde
95 Angustinus: 'Vt quid parasdentem et uentrem. Crede
etmanducasti.'
Et quomodo per uerba sacrata100 efficitur corpus Christi.
Respon-
sio: dicimus quod Deus deditpotestatem tribus rebus,
scilicetuerbis, et herbis et lapidibuspreciosis. Verbis quia
quidam
105 incantatores sunt per uerba. Incena efficitur corpus
dominicumin cantacionibus et uerbis.
77-81: Cf. 1 Cor. 10: 17. 83-6: Cf. Eph. 5: 25-33. 87-97: Cf.
PeterLombard, Sententiae, 4.8.7 (ii. 284-5); Peter Comestor, De
sacramentis, 35*-6*.98-118: Cf. intro., n. 15; Thomae de Chobham
Summa confessorum, ed. F. Broomfield(Louvain, 1968), p. 478.1 ita
BM: om. C. > carne sub una ed.: carnem substantia M: om. BC.
k Christus et ecclesie . . . sumus M: om. BC. ' Maria BM: om.
C.
m quid BM: quis C. " dentem et BM: om. C. uirtutem BC:
potestatem
M. p sacramentum prolatum C: per sacrata uerba et probata uel
prolata B: perverba sacrata et probata M. ' conficitC:
conficiturfl: efficitur M. * attra-hunt C: attrahuntur BM.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
102 JOSEPH GOERINGut artimesia,s et herba sanctiIohannis. Quedam
conformantsanitatem ut petrosillum, et que-dam fugant febres.
Lapidibus,quia sunt quidam lapides quiconferunt' graciam, ut
agates, etquidam conseruant sanitatem.
Opponitur de hoc quod dixitDominus discipulis suis antepassionem
in cena dicens 'hocest corpus meum', demonstranspanem. Ergo habuit
duo corpora,vnum quod traxit a uirgine, aliudquod erat in pane.
Dicimus quodita intelligendum est, quod dicit'hoc est corpus meum',
demon-strans in pane se ipsum. Set dicit'accipite et comedite; hoc
erit" procorpore meo'.
Queritur quomodo panis illemutatur in corpusv Christi.Dicendum
est quod multiplexmutatio: alia est enim mutatioartificialis, alia
materialis, alianaturalis, alia accidentalis, aliamoralis,w alia
substantialis siuesacramentalis.
Artificialis est ilia que fit medi-ante artificio hominis ut de
fenoet silice" fit uitrum, et ex lactecaseus. Materialis est quando
exuna materia procreatur alia/ utde materia oui procreatur
pullus.Vnde ouorum materia est caro, etpropter hoc quidam non
com-edunt oua in sexta feria,2 et suntmagis confortatiua quam
caseus.
" 5
izo Item opponitur de hoc quodDeus dixit in cena ante
passionemdiscipulis, 'hoc est corpus meum',demonstrans panem. Ergo
habuitduo corpora, unum quod traxit de
125 uirgine, alterum quod erat inpane. Respondemus quod ita
estintelligendum: Dominus dixit'hoc est corpus meum' set
dixit'accipite et comedite; hoc erit pro
130 corpore meo', demonstrans se-ipsum, non panem.
Item queritur quando mutatursiue substanciatur panis ille
incorpus. Respondemus quod
135 multiplex est mutacio, scilicetartificialis, materialis,
naturalis,accidentalis, moralis, substancia-lis siue
sacramentalis.
140 Artificialis est que fit mediantehominis artificio, ut de
feno uelfelice fit uitrum, et ex lacte fitcaseus. Materialis,
quando ex una
145 materia fit alia uel procreatur.Vnde de materia oui fit
pullus.Vnde ouum materia est carnis,propter quod quidam non
com-edunt oua sexta feria, et maius
150 confirmatiuum est quam caseus.
120-31: Cf. Peter of Poitiers, Sententiarum libri quinque, 5.11
(PL 211. 1244).132-68: Cf. ibid., 5. i2(PZ-2ii. 1246); Peter the
Chanter, Summa, 133; H. Jorissen,Die Entfaltung der
Transsubstantiationslehre bis zum Beginn der
Hochscholastik(Munster, Westf., 1965), 102-3, cites several
anonymous, twelfth-century glosseswhich are relevant to this
discussion.
s artimesia M: artemisia B: arcomesia C. ' conferunt B:
conservant C: con-firmantiW. u accipite... erit BM: hoc panem C. v
corpus BM: corporeC. w alia moralis BL: om. C. * silice M: fulia B:
filice C. * pro-creatur alia B: procreatur altera C: fit alia uel
procreatur M. * sexta feria BM:die ueneris C.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
THE DIFFINICIO EUCAR1STIE 103Naturalis, quando ex
putrefactaarbore et radice nascitur arbor,et ex putrefactione grani
seges.Vnde in euangelio: 'Nisi granumfrumenti', etc. Aliter nisi
putre-faceret, parere non posset. Acci-dentalis est quando res alba
fitnigra. Moralis est quando aliquisbonus fit malus et rapax. Vnde
itade agno1"1 mutatur in lupum, quiamalos homines et rapaces
dicimusesse lupos. Vnde Licaon uersusest in lupum. Romulus et
Remusnati sunt exbb lupa, id est exmeretrice.
Substancialis siue sacramen-talis est miraculosa, que fit
exsubstantia panis in corpus Christi.Super hoc multiplex est
opinio.Quidam dicunt quod substantiapanis non mutatur, set ita
latetChristi corpus sicut unguentem inuase; vas uidetur,
unguentumuero non. Ita corpus Christi nonuidetur set panis. Eos
nonccreprobramus, set ita uidetur quodin die ueneris uel ieiunii
nondebeat missa celebrari. Panis enimremanet, sacerdos comedit
ilium,ergo peccat accipiendo corpusChristi, quod falsum est.
Setmelius et tucius est credere quodsubstantia panis mutatur
incorpus Christi,dd forma panisremanente . . . [38 lines] . . .
Notandum quod de paneremanent odor, sapor, et forma, eeut magis
inuiteturrf sensus adaccipiendum.
Item uidetur quod Deus habeat
Naturalis, sicut ex putrefactionegrani nascitur seges. Vnde:
'Nisigranum frumenti cadens interram mortuum fuerit ipsum
155 solum manet.' Aliter quia nisiprius putrificeret, non
possitparere. Accidentalis, quando dealba re fit nigra. Moralis,
quandoaliquid prius bonus postea fit
160 malus et rapax. Vnde Licaonmutatus in lupum, et Remus
inRomulus nutriti a lupa, id est ameretrice, quia malos
hominesdicimus esse lupos.
16SSubstancialis siue sacramen-
talis est miraculosa, qui fit incorpore Christi, in
substanciapanis non mutata. Super hoc
170 multiplex est oppinio. Quidamdicunt quod substancia
panismutatur, sed ibi latet corpusChristi sicut unguentum in
uase;vas enim uidetur, unguentum
175 non. Ita panis uidetur, corpusChristi non.
1 8 0
85Notandum quod de pane
remanet sapor, odor, et forma, utmagis inuitetur sensus
hominisaccipiendum.
1 go Item uidetur quod habet154-5: Nisi granum frumenti. . .:
John 12: 24. 158-64: The story of Licaon isfound in Ovid,
Metamorphoses, 1. 5; that of Romulus and Remus, born to a
VestalVirgin and nourished by a she-wolf, is in Livy, 1. 4. 186-9:
Cf. PeterLombard, Sententiae, 4.11.3 (ii. 299). 190-204: Cf. Peter
Comestor, Desacramentis, 47*.
" de agno B: licaon C: om. M. b b nati sunt ex BC: om. M. cc non
B:nunc C: om M. dd corpus BM: corpore C. e e et forma M: forma
B:om. C. " inuitetur M: imittetur BC.
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from
-
104 JOSEPH GOERINGdiuersa corpora, quia in istagBecclesia et in
ilia est, et totus hieet totus ibi. Respondemus quodtotus hie et
totus ubique, sicutuox mea tota in aure mea, et totain aure
audientis. Nee tamen estconparatio, quia corpus Christisubtilius
est quam vox mea. Etsicut ex unahh candela accen-duntur11 multe,
nee tamendecrescit nee minuitur, ita inomnibus ecclesiis corpus
Christiconsecratur, nee tamen decrescitnee minuitur . . . [70
lines] . . .
Queritur quid significant trespartes quarum una mergitur inuino,
due uero remanent in manu.Respondemus quod ilia quemergitur uinoJj
significatChristum positum in sepulchro,alia Christum ambulantem
superterram, alia misticum corpusChristi,
idestmatremecclesiam.kk
Panis mutatur species remanentepriori.
Set non est talis qualis sentitur inore. . . .
Res occultatur quia res si iamvideatur,
Presbiter oreret, manducaretimere."
diuersa corpora, quia est in ista etin ilia, et totus hie et
totus ibi.Respondemus quod totus hie ettotus ibi.
95
205 Corpus Christi informe intel-ligitur illud, scilicet quod in
celisresidet, et quod in terra ambulat,et quod in sepulcro
remansit.
In omni creatura Deus est per215 presenciam, per potenciam,
per
essenciam.VERSUS DE CORPORE DOMINI NOSTRIIESU CHRISTI:Panis
mutatur specie remanente
220 priore.Et non est talis qualis sentitur
in ore.Res occultatur queritur, quia si
uideretur,225 Forsitan horreres et manducare
timeres.
JOSEPH GOERING
205-12: Cf. ibid., 57#; Gratianus, Decretum, De cons. D.2C.22
(ed., E. Friedberg,Corpus iuris canonki, I, Decretum magistri
Gratiani (Leipzig, 1879), c. 1321).BB ista BM: ilia C. hh ex una
BM: om. C. " accenduntur BM: incen-duntur C. " due vero. . . . uino
BM: om. C. kk misticum . . . ecclesiamB: corpus Christi in matrem
ecclesiam C: misticum corpus christi M. " Panis.. . . timere
Vatican, MS Reg. lat. 440, fos. 13"-I4r: om. BCM [cf. intro. nn.
25-6].
at University of M
anchester on March 23, 2015
http://jts.oxfordjournals.org/D
ownloaded from