The European Commission support for the production of this ... · 6 Uvod Danas, u školama većine evropskih zemalja, evropske teme još uvijek ne zauzimaju mjesto koje bi trebalo.

1

2

The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

3

4

SažetakU vo dZ a h va l n o stAutorimaPrvi dio – od podijeljenih kulturnih korjena do stvarnosti Evropske unije 1–Evropskogrčko-rimskoijevrejsko-hrišćanskoporijeklo Grčko-rimskikorjeni SrednjevjekovnaEvropaihrišćanstvo 2-Evropa,neprestanostapanjekultura Intelektualnidoprinosistvaralaštvo Vjerskiratovi,dinastičkisukobiinastanaksavremenedržave 3–Dobanacijaisporedniproizvodinacionalizma Demokratijainacije Sporedniproizvodinacionalizmaiimperijalizma 4–Smjenaobrazaca:novastrukturazaEvropu Mir,prosperitetiljudskaprava Zaključak:Evropanaraskrsnici Bibliografijadrugi dio –stvaranje evropske zajednice i evropskih vrijednosti 1–KojevrijednostidefinišuEvropu? Ličneslobodeiodgovornosti,temeljdemokratije Solidarnost,ljudskodostojanstvoipravda 2–PoveljaoosnovnimpravimaEvropskeunije:pravniinstrumentkojisluži osnovnimvrijednostima ŠestglavnihkategorijapravadefinisanihPoveljom DomenPovelje 3–Vrijednostiupraksi:konfliktikompromis Dostojanstvoisloboda BibliografijaTrećidio–DoživljajEvrope 1–JavniživotuEvropi Reprezentativna,participativnademokratija Organizacijecivilnogdruštva Socijalnipartneri LokalniinformativnicentriimjestazadebateoEvropi 2–Evropskeorganizacije:SavjetEvropeiEvropskaunija SavjetEvrope OdECSCdoEU InstitucijeEvropskeunijepoLisabonskomugovoru Konsultativnatijela 3–OblastinadležnostiEvropskeunijeiprocesidonošenjaodluka OblastinadležnostiEvropskeunije ProcesidonošenjaodlukauEvropskojuniji 4–DostignućaEvropskeunije StrategijaEvropa2020 Mobilnostitrening Državljanstvo Kultura Svakodnevniživot

61010121515161919202323242728303132343535

3636394040414244444546484949505256575758606061636363

5

6

Uvod

Danas, u školama većine evropskih zemalja, evropske teme još uvijek ne zauzimaju mjesto koje bi trebalo. Uopšteno, naši obrazovni sistemi prihvataju stanovište svoje zemlje iako u zemljama koje su postale članice evropske unije, zakoni i programi koji potiču iz evropske unije sve više upravljaju životima ljudi.

Zašto bi evropska pitanja trebalo biti uvrštena u nastavni program?

Za to postoje dva glavna razloga:

ȇ Prvo, Ugovorom iz Mastrihta iz 1992. godine je osnovan novi politički subjekat za države članice – evropska unija. Istovremeno, ovaj Ugovor je uveo evropsko državljanstvo, navodeći da „Svaka osoba koja imanacionalnost neke od državačlanicajedržavljaninEvropskeunije“.Državljanstvo evropske unije je dodato uz državljanstvo neke države, ali ga ne mijenja.

Međutim, ova pravna prefinjenost je beznačajna ukoliko su građani nespsobni da preuzmu punu odgovornost i da igraju aktivnu ulogu u javnom životu. Ovo zahtijeva minimalne obuke i znanja. Građani moraju znati svoja prava i obaveze. Moraju imati i neku sliku (makar elementarnu) o institucionalnom okviru i glavnim pravilima i odredbama koji utiču na njihov svakodnevni život. Još važnije, moraju shvatiti ciljeve koji ističu građenje eU i razloge za osnivanje organizacija koje nastaju kao posljedica ciljeva.

Demokratija ne može postojati ukoliko građani nisu svjesni glavnih pitanja. ljudi sene rađaju kao građani, svjesni svojih odgovornosti; oni postaju građani. Evropijepotrebnodaovakvusvijestimasvonejnostanovništvo.

ȇ Drugo, evropskim građanima je potrebno minimalno znanje da bi shvatila što je to što čini evropu bitnom za njihovu dobrobit i interes. Sviđalo se to njima ili ne, i voljeli evropu ili ne oni sada žive u evropskom okviru. Oni putuju po evropi, tu rade i žene se i udaju. Bez obzira na privredu, svi su podređeni evropskim pravilima tako da je svima potrebno odgovarajuće obrazovanje u školama, od prvog razreda osnovne škole do kraja srednje.

Istina je da neki centri za usavršavanje (univerziteti, prestižni koledži, privatne škole itd) pružaju ovakvo obrazovanje, u potpunosti ili djelimično. Međutim, postoji rizik od stvaranja društvene podijeljenosti između onih koji su dobili odgovarajuće obrazovanje o evropskim pitanjima i stoga se mogu razvijati i usavršavati unutar evropskog okvira, i onih koji nisu imali toliko sreće. Ovi drugi ne znaju ništa o evropi i njenim kulturama, ne znaju na šta se misli kad se samo kaže Brisel, ne govore strane jezike i rijetko putuju.

Evropski tim u Maisondel’Europe,Pariz,sačinjenodljudiizdevetpartnerskihzemalja(Bosna i Hercegovina, Bugarska, Mađarska, Crna Gora, Poljska, Rumunija, Srbija,

7

SlovenijaiŠpanija)želidadefinišekojasutoosnovnaznanjakojatrebadaposjedujesvakigrađaninEvrope.

Nije im namjera da se miješaju u kreiranje nastavnog programa razreda ili u izbor metoda podučavanja. Relevantne institucije svake od ovih zemalja su i dalje odgovorne za ove zadatke. Umjesto toga, naša misija je da razmotrimo željene rezultate, a zatim definišemo šta svaki građanin treba da zna na kraju svog školovanja, bez obzira na to u okviru kog odsjeka, predmeta ili u kom razredu se stiču ta znanja.

Ovaj dokument je preliminarno namijenjen nastavnicima i drugim učesnicimau obrazovnom i društvenom sektoru, u najširem smislu riječi, bilo da rade u okviru sistema formalnog obrazovanja i nezavisno od toga koji predmet predaju (istorija, geografija, savremeni jezici, književnost, građanstvo, ili tzv. prirodne nauke itd). Na njima je da prepoznaju kako bi, u sklopu svojih časova ili kroz vannastavne aktivnosti mogli da pomognu svojim đacima da steknu osnovna znanja koja su im kao mladim ljudima potrebna ako žele da postanu punopravni građani evrope.

iZbor prioriteta

autori ove brošure su odlučili da se fokusiraju na tri oblasti:

1- Istorija Evrope i stvaranje Evropske unije

2- vrijednosti u osnovi Evrope

3- DoživljajEvropekaoživetvorevine

Prilično je neobičan izbor i možda djeluje iznenađujuće. željeli smo da insistiramo na aspektima koji objašnjavaju razloge stvari. U kratkom dokumentu, nemoguće je pokriti svaku temu tako da smo namjerno ograničili na minimum opisa evropskih institucija i dostignuća na polju ekonomije, prava i politike. Ovakve informacije se lako mogu naći u mnogim publikacijama koje su do sad izdate.

S druge strane, činilo nam se korisnim da insistiramo na određenim stvarima i da skrenemopažnjunanjih. Odakle smo? kuda idemo? Iskustvo nam je pokazalo da je ono što građanima najviše smeta je neinformisanost o razlozima zbog kojih je nastala evropa kao i o razlozima za donošenje odluka koje utiču na svakodnevni život u evropi. Često čujemo nekog da kaže: „NeznamništaoEvropi.Kojajenjenasvrha,ustvari?“

1 – Istorija nam pruža sredstva da napravimo razliku između Evrope i građenjaEvropskeunije. Porijeklo evrope datira nekoliko stotina godina unazad i određuju je uglavnom kultura, filozofija i način života raznih ljudi koji žive na susjednim teritorijama koji su, vremenom, krenuli prema istoj budućnosti, i u nekim slučajevima, često ratovali. Porijeklo evropske unije, s druge strane, datira tek od kraja Drugog svjetskog rata, što je čini starom skoro 70 godina.

8

Drugo, istroijski pristup ističe značenje EU. Šta pokušavamo da budemo gradeći ovu novu evropu? koji su bili ciljevi 50-ih godina? koji su ciljevi danas? Neki ljudi će pomalo nepromišljeno odgovoriti, da od Rimskog ugovora iz 1957. godine, pokušavamo da stvorimo jedno veliko jedinstveno tržište čija je glavna osobina slobodno kretanje roba, usluga, kapitala i naravno ljudi. Međutim, ova striktno ekonomska definicija je polarizovana. Postizanjem većeg razumjevanja i kontrole nad njenim ukupnim razvojem, postaćemo više svjesni stvarnog projekta evrope, koji ide mnogo dalje od ekonomije i uključuje svaki aspekt društva.

Građenje evropske unije je opsežan projekat koji se bazira na društvenom modelu u kom ekonomska pitanja (mada ekonomija ostaje bitna komponenta) stoje rame uz rame sa društvenim i humanističkim brigama. to je način na koji se definiše mjesto pojedinca u društvu. Zbog ovog, projekat evropske unije, prirodno, uključuje i političku dimenziju, u najprefinjenijem smislu riječi. Istorija nam dozvoljava da shvatimo načine i razloge koji su nas doveli dovde. Ona nam objašnjava kako je ovaj „model“ pod prijetnjom i zašto je danas toliko važno da se očuva.

2–Učenjeovrijednostima, i šire, o kulturi koja čini osnovu evropske filzofije (ono što neki nazivaju „evropskom civilizacijom“) je fundamentalno. Zasnovano je na idejama, načinu razmišljanja i načinu života koji čine evropski identitet. trajalo je vjekovima da se stvori identitet, ovako složen i on se konstantno mijenja. kad bismo samo naučili nešto iz bratoubilačkih ratova, koji su nas toliko razdvajali kroz istoriju ili iz totalitarizma kog smo se nagledali u evropi XX vijeka.

Danas, naša djela unutar tvorevine koju smo mi stvorili i koju zovemo evropska unija su usmjerena na to da odlučimo da li ćemo, u svijetu koji prolazi kroz tako beskrajne kretnje i promjene, uspjeti da očuvamo osnovne vrijednosti, našu kulturu, u najširem smislu riječi, što bismo mogli nazvati našim modelom za društvo.

3–Nakraju,pitamose„KakomožemodoživjetiEvropu?”drugim riječima, koja praktična znanja su potrebna „običnom građaninu“ da bi živio unutar novog evropskog okvira?

Da bismo dali odgovor na ovo pitanje, ustanovili smo listu prioriteta:

ȇ Znati kako uzeti aktivno učešće u javnom životu Evrope. U demokratskom društvu, osoba je zaista građanin ako igra aktivnu ulogu u javnom životu, i postoje mnogi načini koji pružaju takvu uključenost pojedinca u javni život evrope. Naravno, prije nego što ćete ih iskoristiti, potrebno je da znate nešto o njima. Godinama, građenje eU se činilo da je ograničeno na malu grupu eksperata. Bez namjere da se kvalitet njihovog postignuća potcijeni, demokratski principi i želja za efikasnošću sada zahtijeva da se građani kao cjelina osjećaju uključenim i da koriste njima dostupna sredstva kako bi se njihov glas čuo.

- Poznavati evropske organizacije i institucije, što je više moguće. Nije cilj da

9

svi postanu eksperti po pitanju donošenja odluka i porcedura u evropi već da se svima pruži makar osnovno znanje o sistemu. Isto se odnosi na politike koje sprovodi evropska unija, u oblastima koje su delegirane zemljama članicama.

- Znati dostignuća i određene evropske programe, koji su primjer korisnosti djela koja je eU sprovela. Ovo je slučaj sa programima usmjerenim na mlade ljude, kroz koje postepeno uče nove stvari, na pr. kulture, jezike i zanimljive metode rada. Sve ove aktivnosti i programi nas na kraju uče da živimo zajedno uprkos razlikama.

*

Ova brošura će postići svoj cilj ukoliko pomogne da se ispuni želja Bronislava Geremeka, velikog poljskog intelektualca i političara, koju je jednom prilikom izrazio „stvorili smo evropu; hajde sada da stvorimo evropljane“.

CahterineLalumiere–Predsjednik, La Maison de l’europe, Pariz

10

ZahvaLNOSt

Ova publikacija je napisana kao dio programa evropske komisije „evropa za građane“. Projekat eUbyCitizens predvodi La Maison de l’europe, Pariz uz učešće ostalih devet partnera:

BosnaiHercegovina–Inicijativamladihzaljudskaprava–kancelarijauSarajevu

kerim Somun, Soraja Zagić

Bugarska – Bulgarie solidaire

Ivo hristov, Galya Goranova, Deyana Yordanova-valkova

Francuska – Maison de l’Europe de Paris

Ursula Serafin, Marine Moulin, Bérengère Faveaux, antoine arjakovsky, Judith Bonnin, Mathieu kroon Gutiérrez, Jean-Louis Goester

Mađarska–Mađarskoevropskodruštvo

Zsofia Stahl, Zoltán Frejs, andras Schweitzer, Istvan hegedus, tamás Fóti

CrnaGora–MAPSS–Crnogorskaasocijacijastudenatapolitičkihnauka

Marica Zeković, Milena Perošević, Ivana Bošković, vuk Uskoković, vasilije krivokapić

Poljska–FondacijaBronislawGeremek

Piotr Podemski, Monika Lisiewicz

Rumunija–SNSPA–Nacionalnaškolapolitičkihstudijaijavneuprave

Sergiu Dirnu, Miroslav tascu-Stavre, Mihaela Raileanu, Mihai Caradaica, Nicolae toderas, ana-Maria Stavaru

11

Srbija–EvropskipokretSrbija/MouvementeuropéenSerbie

Ivana Markulić, aleksandar Bogdanović, emilija Milenković, anastasija Pejović

Slovenija–Slovenačkaunijauniverzitetazažene

hedvica Pavlica kolman, teja Rot, elisabaeta Baretic kolar, Peter kastelic, tadeja Marinković, Derya kaptan

Španija – Beit Project

Carles Basteiro Bertolí, David Stoleru, Pauline Pourailly, elisabet Gonzalez, kontxi Odriozola eizaguirre, Romi Ostrowicz, Florent Sibeaux, Barabara Nowakowska

12

13

Zamisao institucionalne integracije evrope je kulminacija duge istorije, a razlozi i značenje projekta ne mogu biti shvaćeni bez svijesti o njenim korjenima.

vjekovima, istoriju Evrope su obilježili dugotrajno rivalstvo, beskrajan konflikti razarajući ratovi s jedne strane i konstantno građenje zajednice, naučna otkrićaiumjetničkostvaralaštvosadrugestrane.

Nakon užasa Prvog i Drugog svjetskog rata, smjena obrazaca se desila 1945. godine u zapadnoj evropi. Ljudi su počeli da govore o miru, pomirenju, prijateljstvu i sprovođenju zajedničkih projekata i ciljeva u sklopu evropskog okvira. to je bila značajna promjena koja je duboko promjenila živote evropljana i mjesto zapadne evrope u svijetu.

Istočna evropa je jedino mogla da se priključi ovom projektu nakon pada komunističke diktature, što se dogodilo poslije 1989.

PosmatraćemoistorijuEvropesačetirirazličitastanovništa:

1–Evropskogrčko-rimskoijevrejsko-hrišćanskoporijeklo

Prvi dio podsjeća na korjene civilizacije koju su oblikovale drevne civilizacije Grka i Rimljana, kao i velike imperije i jednobožačke religije – tačnije hrišćanstvo – u srednjem vijeku. Ovi korijeni nastavljaju da utiču na političke, društvene, vjerske i kulturne dimenzije evropskog društvenog modela danas.

2-Evropa,neprestanostapanjekultura

Fokus drugog dijela je na rastu evropske civilizacije u ranom srednjem vijeku. Počevši u Xv vijeku, novi ekonomski razvoj je pratio širenje globalnog uticaja evrope, dok su vjerski ratovi i dinastički sukobi nastavili da razaraju kontinent. Ideje slobode, jednakosti, tolerancije i vladavine prava koje su pokrenuli filozofi u doba prosvjetiteljstva popločali su put do pobjede moderne demokratije.

3–Eranacijaisporedniproizvodinacionalizma

Ova treća tačka razmatra glavne političke, ekonomske, društvene i kulturne transformacije XIX vijeka kada je industrijalizacija postepeno izmjenila do tada primarno poljoprivrednu industriju i društvo; stanje nacije je postalo jače; evropske velike sile su proširile svoje kolonijalne posjede širom svijeta. Dizanje nacionalizma, zajedno sa međudržavnim i međuetničkim tranzicijama krajem XIX vijeka, doveli su evropu blizu samouništenja u prvoj polovini XX vijeka sa dva rata, u periodu 1914 – 18. i 1939 – 45, i do pojave brutalnih totalitarnih sistema.

14

4–Smjenaobrazaca:novastrukturazaEvropu

Četvrti dio ističe posleratno traganje za dugotrajnim mirom i prosperitetom kroz ideju evropskog jedinstva, koja se zasniva na saradnji jednakih zemalja i slobodnih pojedinaca. Ova nova težnja prema evropskoj integraciji se pojavila iz Maršal plana koji je podržan od strane SaD-a i kroz osnivanje zajedničkih institucija kao što su Savjet evrope (1949), eCSC (evropska zajednica za ugalj i čelik, 1950-1) i eeC (evropska ekonomska zajednica, 1957-8). Ovaj novi okvir za saradnju unutar evrope je označio smjenu obrazaca, sa podijeljenim suverenitetom zamjenivši neprijateljsko rivalstvo među zemljama. kao rezultat, činilo se da je sudbina evrope promijenjena zauvjek. Međutim, evropska unija se sada nalazi na raskrsnici. Osim svog ekonomskog i značaja u ljudstvu, može li potvrditi svoju političku težinu u vremenu globalizacije i oživljavanja nacionalizma?

15

1 –PORIJekLO evROPe

naziv evropa vuče korjene iz drevnog mita. evropa je bila feničanska princeza(FeničanisuživjelinamjestudanašnjegLibana)kojujeZevs,vladarOlimpa,prerušioubijelogbika,kidnapovao iodveonaKritu.Poetimologijipotičeodriječiεὐρύς–širok iὤψ-oko.Neki bi rekli da se koncept otvorenosti i približavanja Istoka i Zapada nalazi u pojmu evropa.

Još od praistorijskih vremena, geografska oblast poznata kao evropa je vidjela mnoge civilizacije koje su živjele zajedno ili se međusobno smjenjivale, među njima kelti, Grci i Rimljani. Preko njih, evropa je usvojila tradicije i ideje Mesopotamije i egipta, kao i jevrejske i hrišćanske moralne kodekse. Migracije Germana i Slovena prema kraju antičkog doba doveli su do spajanja sa grčko-rimskim nasljeđem. kroz ove uzastopne doprinose, evropa je izgradila kulturnu i jezičku različitost.

GRČkO-RIMSkI kORJeNI

Riječ evropa je porijeklom grčka. korištena u herodotovim spisima da bi se pisalo zapadu, postepeno je primila geografsko, političko i kulturno značenje. Otkad je formalno prihvaćeno kao dozvoljena religija 313. godine n. e, hrišćanstvo je nastavilo da promoviše izraz Evropa. Na dvoru karla velikog, činovnici su opet otkrili klasike i oni su vladara opisali kao patereuropae (otacEvrope). tokom većeg dijela ranog srednjeg vijeka, termin Evropa je stajao uz termin Zapad.Rimsko carstvo koje je na Zapadu palo 476. godine n. e, ostalo je osnovni model svim prinčevima i papama ovog perioda koji su stremili da uspostave svoju svjetsku moć i obnove jedinstvo među EvropljanimasaZapada. konačno, upotreba pridjeva evropski je postala uobičajenija početkom ranog modernog doba. tokom doba prosvjetiteljstva Evropa je postala tema umnih refleksija vodećih pisaca i filozofa kao što su Imanuel kant, žan žako Ruso, volter i Sen-Pjer.

Osim svijesti o udaljenosti koja razdvaja evropu i aziju, kako geografski tako i duhovno, atina pod Perikleom (v vijek p. n. e) je stvorila politčki i društveni model koji je nastavio da bude mjerilo demokratije koja se zasniva na osjećaju građanstva i logičkom razmišljanju (filozofija sa svojim velikim misliocima Sokratom, Platonom i aristotelom). Razlika između nauke i religije, pojavljivanje pojmova kao što su razum i napredak, i grad kao društveno stjecište gdje su se odluke donosile zajednički, bili su među ostalim velikim doprinosima koje je grčka civilizacija ostavila evropi, uprkos činjenicama da je antička Grčka obilježena rivalitetom između grad-država i da građanstvo nije dodjeljivano svima.

više od grčke i rimske, oblast keltske civilizacije još bliže odgovara granicama moderne evropske unije. Bila je veoma razvijena na teritoriji sjeverne i zapadne evrope ali je postepeno smijenjena rimskom kolonizacijom i germanskim osvajanjima. Iako kelti nisu imali razvijeno pismo, neki tragovi njihovog postojanja su preživjeli do današnjih dana kroz usmenu tradiciju i očuvani su u jeziku i folkloru širom evrope.

16

Rimljani su prilagodili, propagirali i prenosili znanje i vještine koje je razvila grčka civilizacija. Stvorili su napredak, zajedno sa trpljenjima, uglavnom kroz vojne pohode protiv kelta i Germana u zapadnoj evropi. takođe su obezbijedili osnove za naše putne i vodovodne mreže, pravni sistem i građansko pravo u kontinentalnoj evropi, kao i za teritorijalnu strukturu. Na kraju, ne manje važno, oni su izgradili mnogobrojne građevine od Španije do Rumunije, od Britanije do Grčke, pa čak i van evrope. Uticaj rimske civilizacije je bio vidljiv i van regija koje su osvajale rimske legije. trgovina putevimabakrado Baltičkog mora, na primjer, je doprinjela snažnom uticaju rimske kulture u toj oblasti.

Romanizacijommnogih provincija osvojenih tokom vjekova, Rimsko carstvo je zabilježilo prvi uzastopni pokušaj da integriše velike djelove evrope pravno, kulturno i ekonomski.Godine 212. karakalin edikt je zagarantovao rimsko građanstvo svim slobodnim stanovnicima ove imperije bez obzira na etničko porijeklo. Ovo je bio predznak pravne forme građanstva u evropi. Do modernih doba, latinski je ostao glavni jezik za intelektualne debate i pravna dokumenta.

Grčko nasljeđe je takođe bilo rašireno po vizantiji (Istočno Rimsko carstvo) i u njenoj prijestonici konstantinopolju, do njenog pada 1453. godine. Grčki jezik je bio dominantan među intelektualcima istočne evrope dok je konstantinopolj bio najveći centar intelektualnog života, kroz svoje kontakte sa ne-evropljanima, na pr. sa arapskim i persijskim civilizacijama.

SReDNJevJekOvNa evROPa I hRIŠćaNStvO

hrišćanstvo je postalo zvanična religija Rimskog carstva u IV vijeku pod vladavinomcara Konstantina, a zatim se raširila po evropi. Zahvaljujući misionarima, hrišćanska vjera se uveliko raširila tokom srednjeg vijeka, uznačajnojmjerioblikujući evropskucivilizaciju.

Zapadno hrišćanstvo, kroz univerzalno prihvaćen autoritet Pape iz Rima, je podiglo značenjepojmazapadni svijet usrednjemvijeku.Godine 800, Papa Leo III je krunisao karla velikog za rimskog cara. Ovo je bio početak Svetog Rimskog carstva, srednjevjekovne ambicije da se svi hrišćani ujedine u jednu zajednicu naroda. Carstvo, kojim su zatim vladali germanski kraljevi, postojalo je istovremeno kad i druge dvije velike civilizacije: arapska, prisutna u Španiji i sjevernoj africi, kao i vizantijska na Balkanu i na prostorima današnje turske, koje su uživale napredniji stepen ekonomskog i kulturnog napretka od evrope na temeljima latinskog.

Period između pada Rima 476. godine i početaka globalne ekspanzije evrope 1492. smatra se srednjim vijekom. karolinško carstvo je podijeljeno 843. godine između tri nasljednika Ludviga Pobožnog, što je stvorilo buduće države-nacije – Francusku, Njemačku i Lotaringiju – kraljevinu koja je bila kratkog daha (sadašnja Italija, Švajcarska, holandija i Belgija). Srednjevjekovni kraljevi su postepeno nametnuli svoj autoritet manjim vladarima,

17

biskupima i baronima, na pr. u Francuskoj, engleskoj i Španiji. U Francuskoj feudalni kneževi su zadržali svoje posjede i moć uprkos nadmoćnosti vladara. Italija je doživjela uzdizanje kneževina i gradova koji su ljubomorno čuvali svoju nezavisnost (na pr. venecija i Firenca, itd), koje su ustajale pred Papom i vladarom. Dok su nezavisni gradovi i Carstvo tvrdili da su nastali po modelu antičke Grčke i Rima, centralizovana vladavina se postepeno ustanovila u određenom broju evropskih kraljevina, uključujući narode istočne evrope koji su od skora bili preobraženi u hrišćane od IX vijeka pa nadalje (na pr. Bugarska, Srbija, Poljska ili kijevska Rusija).

Zahvlajujući njihovom poznavanju pisma i jezika, monasi su održali povezanost srednjevjekovne evrope sa antičkim nasljeđem i kretanje klasičnih djela praveći njihove kopije ručno ih prepisujući. krčili su šume i kultivisali veliki dio zemlje. Sačuvali su kulturu Rimljana u odgajanju loza i usavršili germanske i keltske metode pravljenja piva. takođe su iskoristili ljekovite biljke u skladu sa knjigama koje su pisane u antičkom dobu.

Prvo su benediktinci a zatim cisterciti stvorili mrežu manastira šireći se svuda po evropi, od Irske do Rima, od Portugalije do Poljske. hrišćanski monasi su uspostavili vjerske zajednice u sjevernoj evropi koje ranije nisu bile izložene rimskom uticaju i koje nisu imale direktne veze sa antičkim civilizacijama. hrišćanstvo se širilo od vizantije do većine slovenskih naroda, na pr. Balkanaca i Rusa, zahvaljujući misiji grčkih monaha ćirila i Metodija, koji su grčki alfabet prilagodili da bi zapisivali slovenske spise.

kulturne promjene i osjećaj pripadnosti je ohrabrio ljude da idu na hodočašća da odaju počast svecima. Danas, kulturne rute koje je kreirao Savjet evrope omogućava ljudima da prate Camino ili da putuju do Santiaga de kompostela, na pr. iz Mađarske. Ove kulturne ireligioznemrežesu širile znanje hiljadama kilometara, u vrijeme kad je puteva bilo malo i kad su međusobno bili udaljeni.

hrišćani su se borili protiv ne-hrišćana i neortodoksnih hrišćana koje su smatrali jereticima. Širenje hrišćanstva je dovelo do brojnih činova brutalnog nasilja. Jedan takav poduhvat je bilo nasilno osvajanje Saksonije od strane karla velikog u vIII vijeku; ostali poduhvati podrazumjevaju krstaške ratove na Bliskom Istoku od XI do XIII vijeka i Reconquista Španije od arapskih kraljevina koje je završeno 1492. godine osvajanjem Granade. Svakako, arapska vladavina nad Španijom je u evropi ostavila bogato nasljeđe u oblasti matematike, astrologije i arhitekture. Širenje religioznih viteških redova, posebno tevtonskih vitezova na paganskim teritorijama u centralnoj evropi (Pruska i današnje Baltičke države) je bio drugi izraz nasilnog duha krstaških pohoda koji su djelovali u ime hrišćanske civilizacije, koja je smatrana nadmoćnijom u odnosu na ostale kulture.

Osim njegove političke dimenzije, srednjevjekovni univerzalizam je bio jednako očigledan u svojim političkim, društvenim i kulturnim aspektima. Dok je rimska civilizacija izgrađena na temelju urbanizacije, srednji vijek je donio jednu primitivniju ruralnu privredu koja je bila dominantna do XIIIvijeka.Sofisticiranijasrednjevjekovna privreda se tada razvijala po gradovima smještenim na obalama rijeka i u lukama, koji su postali glavna trgovačka čvorišta. Neki su postali istaknuti zahvaljujući postojanju biskupije, sa svojim monumentalnim

18

vjerskim građevinama i poznatim relikvijama. vješte zanatlije, ujedinjeni u specijalizovane cehove koji su raširile svoju vještinu širom kontinenta, gradile su romaneskne i gotičke katedrale. vizantijski način gradnje crkava je preovladavao na Balkanu.

tokom srednjeg vijeka, obrazovanje i religija su funkcionisale zajedno. Prvi univerziteti, formirani uz Papinu dozvolu, obučavali su intelektualce evrope. Širom kontinenta, studenti i učitelji su uživali određeni privilegovani status, govorili su zajendičkim jezikom (latinskim) i putovali su od jednog do drugog univerziteta, kao što su Salamanka u Španiji, Oksford u engleskoj, Sorbona u Parizu, Bolonja u Italiji, Prag u Češkoj, itd. Mobilnostjebilavišenormanego izuzetak.

Postepeno, studenti i učitelji su stvorili kurseve koji su bili van ciljeva koje je postavila rimska crkva. Princip Credo ut intelligam (vjerujem da bih razumio) je postepeno dao prostora principu Intelligoutcredam (Razumijem da bih vjerovao).

U pravoslavnom svijetu, manastiri su čuvali kulturno nasljeđe; dok su se univerziteti pojavili mnogo kasnije i bili su manje brojni. Fakultet Mogila u kijevu je postao prva pravoslavna akademija 1658. godine, a Univerzitet u Moskvi je osnovan tek 1755.

kulturni uticaj je pratio ekonomski napredak. Razvila se međunarodna trgovina,a hanseatska liga je osnovana oko Sjevernog i Baltičkog mora, i predstavljala je udruženje srednjevjekovnih trgovačkih gradova koji su bili podređeni istim pravilima. asocijacijom je upravljao Libek, a prostirala se od kelna do Rige. Uspostavio je svoja glavna čvorištau stranim lukama kao što su Briž, London, Bergen, Štokholm i Novgorod. U ovom regionu je nastavila da dominira trgovina do početka XvI vijeka. Gradovi centralne evrope su usvojili pravni okvir magdeburškog prava. Na jugu su velike trgovačke porodice iz Firence, venecije, Dubrovnika, a kasnije i iz Nirnberga i auzburga, uspostavile odnose sa Otomanskim carstvom, Indijom i kinom (Marko Polo). Nisu samo trgovali robom; oni su takođe stvorili bankarski sistem pružajući finansijske usluge evropskim monasima. Osim toga, 1416. godine, današnji Dubrovnik je zabranio ropstvo i trgovinu robovima.

19

2 - evROPa, NePReStaNO StaPaNJe kULtURa

tri velika događaja su obilježila dolazak novog vijeka – pad konstantinopolja 1453. godine u ruke Otomanskog carstva, otkriće amerike kristofera kolumba 1492. godine i Reformacija koja je kulminirala kada je Martin Luter objavio svojih 95 teza, 1517. Zahvaljujući još jednom velikom dostignuću, izum prese za štampu, postalo je lakše širiti nove ideje.

INteLektUaLNI DOPRINOS I StvaRaLaŠtvO

Pad konstantinopolja i kraj vizantijskog carstva su imali krucijalni uticaj na pravolsavni svijet. Pravoslavna crkva je igrala važnu ulogu u očuvanju kulturnog nasljeđa u svojoj policentričnoj formaciji, dajući prednost pojavljivanju nacionalnosti. Moskva je tražila status trećegRimai zapravo postala novi politički i religiozni centar pravoslavlja u XvII vijeku.

Seljenje grčkih učenika u Italiju dovelo je do ponovnog otkrića i širenja kulture antičke Grčke, kao početne tačke za renesansu.

humanizam (erasmus, Piko dela Mendela), koji je smjestio ljudska bića u centar univerzuma, pojavio se kad su filolozi ponovo otkrili antičke tekstove. ti rukopisi su predstavljali optimisitčnu viziju čovječanstva pošto su imali tri nezavisne dimenzije (dušu, um i tijelo), praveći pojedince sposobnim za velika pojedinačna dostignuća.

kao rezultat, genijalnost umjetnika i njihova čista vrijednost je počela da biva prepoznata. od XIV vijeka na dalje, književnost nije više bila pisana samo na latinskom jeziku već i na narodnim jezicima koji su počinjali da se pojavljuju. Među piscima tog vremena su bili Dante, Petrarka, Bokačo čija su djela postala poznata intelektualcima širom evrope. Italijanska kultura je uticala na cijelu evropu. Njen uticaj se može prepoznati u Šekspirovim sonetima i Durerovim slikama. Matija korvin, kralj Mađarske i hrvatske, je razvio jednu od najpoznatijih renesansnih biblioteka.

trgovački gradovi, smješteni u sjevernoj Italiji i holandiji, bili su prosperitetni i podržavali su svoje umjetnike. Dvorovi papa, vladara, kraljeva i prinčeva su se utrkivali da privuku najbolje renesansne majstore i njihova remek djela. Nakon restrikcija koje je nametnula crkva po pitanju kamate koja je uklonjena, bankarski sistem je konačno počeo da cvjeta. Otkrića do kojih su došli portugalski i meksički moreplovci popločali su put za kolonijalnu ekspanziju, sprovedenu iz fasade širenja hrišćanstva. U Xv vijeku, holanđani su izmislili tržište obveznica i tržište dionicama kao ključni kanal za povećanje srednjeročnih i dugoročnih fondova, posebno za potrebe holandske kompanije u istočnoj Indiji.

20

S velikim geografskim otkrićima i stvaranjem kolonijalnih imperija mediteranska i baltička trgovina je počela da slabi. Nakon otkrića novih trgovačkih ruta, do amerike i azije pojavile su se nove kolonijalne sile – Portugalija, Španija, holandija, Francuska i engleska. Istočna evropa nije bila uključena u prekomorsku kolonizaciju uglavnom zbog svog geografskog položaja. Umjesto toga, postala je proizvođač poljoprivrednih proizvoda za tržišta zapadne evrope. Iz istog razloga, ove zemlje su nastavile da podržavaju feudalni sistem, a istočno od rijeke elbe je postojao određen nivo ekonomske stagnacije. Shodno tome, Rusija se širila prema Sibiru i postepeno pod svoju vladavinu uzela veliki dio azije.

Zapadnoevropske zemlje su širile svoj uticaj svuda po svijetu i, kao rezultat, uživale do tada neviđen ekonomski razvoj. Donosili su odluke, direktno ili posredno, koje su zapečatile sudbine ljudi drugih kontinenata, dovodeći takođe do trgovine afričkim robovima i do istrebljenja većine autohtonih naroda amerike.

Štampa koju je Gutenberg razvio sredinom Xv vijeka, se proširila veoma brzo donoseći značajne promjene. Doprinjela je bržem širenju pisane riječi i prevođenju važnih tekstova na nacionalne jezike. kultura i znanje su postali pristupačniji. Oni koji su se dugo protivili Papi (viklif, hus, kalvin) sada su mogli da šire svoje ideje lakše kroz Otomansko carstvo. vodeća ličnost protestantizma, Martin Luter, je završio svoj prevod Biblije na njemački jezik 1534. godine i ohrabrio narod da čitaju Božju riječ nezavisno, neobraćajući se sveštenicima ni posrednicima. U ovom periodu se takođe vide počeci savremenog školovanja, gdje se podučavanje obavljalo na jezicimanaroda. Pogled na svijet onako kako ga je predstavljala rimokatolička crkva je tada ispitivan od strane Reformacije i načunih otkrića učenjaka kao što su kopernik ili Galileo.

vJeRSkI RatOvI, DINaStIČkI SUkOBI I NaStaNak SavReMeNe DRžave

URenesansijeviđennastanakdržava nacija, uzdizanje nacionalnih jezika i identiteta, i vjerskih ratova među hrišćanima. U isto vrijeme, dozvoljena je besprimjerna kulturna debata i nastanak sve-evropskih Republika od slova koje su se proširile daleko van nacionalnih granica.

Godina kada je kristofer kolumbo stigao do amerike, 1492, se poklapa sa godinom konačne pobjede katoličkih kraljeva nad arapskim u Andaluziji i sakrajem reconquista uŠpaniji. kao rezultat toga, Muslimani i Jevreji su bili primorani da napuste Španiju ili da se preobrate u rimokatoličanstvo.

Okrutni ratovi između protestanata, katolika i pravoslavnih hrišćana, su obilježili XvI i XvII vijek kada je osjećajreligioznogidentiteta ljudičestokorištenodstranevladaradabiučvrstilisvojumoć. U međuvremenu, u jugoistočnoj evropi, pravoslavci su nasilno bili preobraćani u Islam. Inkvizicija je nastaala kao dio kontra-reformacije, koja je vodila do suđenja i gonjenja ne-katolika.

Princip cujusregio,ejusreligio(Čijazemlja,togajeivjera), kako je formulisan augsburškim mirom (1555), a prema kom su njegovi subjekti morali da ostanu vjerni religiji svog monaha, pomogao je da se kontinent umiri ali je takođe ograničila slobodu vjere i izazvala

21

masovno kretanje stanovništva. Mnogi Jevreji i protestanti su našli utočište u njemačkim protestantskim kneževinama, holandiji, Poljskoj, Litvaniji i Otomanskom carstvu.

U XvII vijeku, Balkan su zahvatile masovne migracije Slovena u austrijsko carstvo.

Nakon toga, tridesetogodišnji rat u centralnoj evropi (Njemačko sveto rimsko carstvo i prostori između Baltika i francuskih granica) je postao jedan od većih sukoba u savremenoj evropi. Između 1618. i 1648. godine, Njemačka je izgubila oko trećinu svog stanovništva. Iza priče o religiji krila se u stvari borba za moć. Švedska i Francuska su težile da oslabe svemoćno habzburško gospodarenje velikim dijelom centralne evrope, holandije i Španije. Da bi ostvarila svoje političke ciljeve katolička kraljevina Francuske je čak stupila u savezništvo sa protestantskom Švedskom i muslimanskim Otomanskim carstvo.

vestfalski mir, 1648, je obilježio nastanak međunarodnog prava, i po prvi put je princip zaštite vjerskih manjina dogovoren od strane potpisnika ovog mira. advokati kao što je Grocijus i filozofi kao Lajbnic postavili su pravila međunarodnog prava koja je kasnije emauel kant razvio u njegovim spisima perpetualnimir.

Oslablejna tridesetogodišnjim ratom i političkom podjelom, savremena Njemačka se do XvIII vijeka nije uspjela vratiti u grupu vele-sila; to se desilo sa usponom Prusije pod vladavinom dinastije hohenzolern.

Ovo su bili ratovi između dinastija a ne između naroda. Razvoj dva različita tipa vladavine se javio u XvI vijeku: Francuz žan Bodin je formulisao princip suvereniteta ili kraljeve apsolutne vlasti, dok je Njemac Johanes altusius je definisao načelo subsidijarnosti, temelj federalnog sistema.

veliki dio centralne evrope (na pr. Poljska i Mađarska) su bile integrisane u habzburšku imperiju. Italija je s druge strane, je postala bojno polje za vrhovnu vlast u evropi između Francuza i habzburgovaca.

Ovaj period istorije je određen ovim rivalstvima izmeđuvelikihdinastija vladajućihmonaha. Nakon venecije i Italijanske republike u Xv vijeku, habzburška Španija je dominirala evropom u XvI vijeku, otkad se dokopala značajnog bogatstva otkrićem amerike i njenih rudnika zlata i srebra.

habzburgovci su sačuvali svoje carstvo i proširili ga brakovima. kralj Francuske je uspješno nametnuo dominaciju sa najvećom vojskom koja je u to vrijeme viđena. Sporazum u Utrehtu je donio načelo ravnoteže moći. kao rezultat, u XVII vijeku većina dvorova u Evropi je postepeno usvojila isti epitet kao i dvor Luja XIv. kad je u pitanju kraljica engleske, ona se uspješno borila protiv Španije (velika armada) i izgradila sopstvenu moćnu mornaricu, postavljajući tako temelje za buduću Britansku pomorsku imperiju.

Britanski parlament, prema tradiciji Magna Carta-e (1215), se razvio iz kontinuiranih sastanaka sveštenstva, plemstva i predstavnika engleskih gradova i regija. Nakon Slavne revolucije 1688, osnovana je ustavna monarhija sa kraljem koji će vladatianeupravljati.

kroz akta kao što je HabeasCorpus, 1679, parlament je uveo smjernice za vladavinu prava koje su usmjerene da budu protivteža svim svojevoljnim potezima koje bi činio monah. engleski parlamentarizan se smatrao primjerom širom evrope. I u drugim krajevima kontinenta su postojale čvrste parlamentarne tradicije: stari Sabor Svetog rimskog carstva je postao Njemački Reichstag 1489; poljsko-litvanski parlament je odabrao svog kralja 1573, dok su u holandiji, 1588. godine provincije proklamovale republiku.

22

tokom doba prosvjetiteljstva u XvIII vijeku, francuski filozofi kao što su Ruso, volter i Monteskje su popularizovali ideju republikanskih vrijednosti (sloboda, jednakost, bratstvo) umjesto monarhije, dok su kralju podređenipočeli da se smatraju građanima. U centralnoj i istočnoj evropi, razvio se sistem prosvećenog apsolutizma. vladari Rimskog carstva (Petar veliki), habzburškog carstva i Prusije su primjenjivali načelo prosvjetiteljstva u svojim državama ne pitajući o tome sebi podređene. kao rezultat, Poljsko-litvanska zajednica država je bila podijeljena od strane tri ekspanzionističke sile. Izbijanje američke revolucije 1776. godine i Francuske revolucije 1789. godine unaprijedilo je širenje republikanskih ideja širom evrope.

Po prvi put, revolucionarna Francuska je masovno mobilisala vojnike građane protiv susjednih monarhija. Bitka kod valmija (1792) je bila pobjeda za otadžbinu kojoj su prijetile vojske stranih vojnika, za koje se smatralo da ih namjenski plaćaju njihovi kneževi. Uspješni vladari revolucionarnog režima u Francuskoj pokušali su da rašire svoj politički model i vjeru u emancipaciju širom evrope i njenih kolonija, podržan Deklaracijomčovjekaigrađana(1789). Osim toga, ovo je inspirisalo ponovno oživljavanje nacionalista i ustanke među potlačenim narodima, na pr. u Otomanskom carstvu.

napoleon je bio i oličenje i odbijanje ovog osjećanja. S jedne strane, među svojim brojnim vojnim uspjesima, dao je evropi čuveni KodeksNapoleona, pravni okvir direktno izveden iz Rimskog prava. takođe je igrao ključnu ulogu u emancipaciji Jevreja i rađanju nacionalnih osjećanja u Italiji, Njemačkoj, Grčkoj, Srbiji i Poljskoj. Istovremeno, on je probudio i Špansko rodoljublje protiv francuskih okupatorskih sila i trajne ekspanzije Napoleonovog carstva. Cijela kontinentalna evropa je bila pod uticajem napoleonskih ratova i kontinentalne blokade (visok nivo zabrane britanske trgovine).

Prognan na osamljeno ostrvo nakon poraza kod vaterloa 1815, Napolen je tvrdio da je oduvjek želio mir u evropi. Sa duhom doba prosvjetiteljstvo na umu, izjasnio je da je za ujedinjenu evropu sa evropskim univerzitetom, kodeksom Napoleona kao evropskim pravom, jedinstvenom valutom, zajedničkim sistemom težine i mjera i evropske nagrade za nauku.

23

3 – DOBa NaCIJa I SPOReDNI PROIZvODI NaCIONaLIZMa

Industrijalizacija je donijela dalje političke promjene u XIX vijeku, vođene političkom i društvenom transformacijom.

velika Britanija, Francuska i Belgija su bile prve koje je zahvatila ova revolucija. Nakon toga, industrijski centri kao što su Mančester, Rur i valonija su se razvili do tada neviđenim tempom. Poljoprivredni radnici su napustili sela i preselili se u gradove da rade u fabrikama i u rudnicima, često u vrlo teškim uslovima. Napuštanje sela je počelo da mijenja njihov izgled.

Napredak tehnologije (ekspanzija željeznica, brodova na parni pogon, štampe i telegrafa) je olakšao komunikaciju. Zahvaljujući mehanizaciji poljoprivrede i širenju usjeva krompira, XIX vijek je vidio kraj uzbunama zbog gladi koje su bile karakteristične za svakodnevni život u evropi tokom prethodnih vjekova.

krajem XIX vijeka počeli su se formirati radnički pokreti i unije. Njihovi zahtjevi su se kretali od reformi do proleterske revolucije. Njihove vođe su se često srijetale i razmjenjivale ideje. Pokreti su takođe organizovani na međunarodnom nivou. Prevođene su političke knjige. kritika kapitalizma karla Marksa (najjasnije iznešena u djelima Komunistički manifestiKapitalI,1848) je odjeknuo širom kontinenta.

DeMOkRatIJa I NaCIJe

Bečki kongres (1815) je pokušao da ponovo uspostavi pred-revolucionarni poredak, koji sada treba da bude zasnovan na međunarodnoj ravnoteži moći i reakcionarnih politika u zemlji. Međutim od kraja XvIII do početka XIX vijeka, nacionalistički i liberalni pokreti su težili nezavisnosti i nacionalnom jedinstvu zasnovanom na idejama koje je promovisana Francuska revolucija. U to vrijeme, nacionalizam i liberalizam su išli ruku pod ruku. Nekoliko naizgled neuspješnih revolucionarnih talasa prošli su evropom, kumulirajući u Proljeću naroda 1848. godine. Osjećaj bratstva i solidarnosti, prodro je sa pravim evropskim duhom, koji se pojavio kod nacija koji su se borili za demokratiju i građanske slobode.

Đuzepe Macini je 1834, osnovao organizaciju Mlada evropa. On je maštao o evropi u kojoj bi slobodni bratskinarodistovrili zajednicu. Na međunarodnoj konferenciji mira u Parizu, 15 godina kasnije, viktor Igo je izrazio svoju želju da vidi Sjedinjeneevropskedržave.

U XIX vijeku, Pariz i London postali su glavni centri liberalne misli, privlačeći mnoge intelektualce i lidere iz centralne i istočne evrope, kao i iz Španije i Italije, koji si izbjegli gonjenje u svojoj zemlji. Ponovljeni neuspjesi revolucionarnih pokreta su vodili do velikog broja političkih egzila.

24

U nekim slučajevima, liberalne i nacionalne revolucije su uspjele u ujedinjavanju naroda i stvaranju novih država kao što su Italija i Njemačka. Njemačka unija carina (Zollverein) dala je primjer uzajamne dobrobiti ekonomske saradnje koja je Njmačku odvela do postizanja statusa svjetske sile. višenacionalna habzburška monarhija je reagovala na rast nacionalizma tražeći kompromis, koji je za rezultat imao stvaranje austro-Ugarske.

Ovaj period je obilježio postepen pad Otomanskog carstva, poznat kao Istočna kriza. Nakon intervencije Rusije i Berlinskog kongresa (1878), Srbija, Crna Gora, Bugarska i Rumunija su dobile nezavisnost, dok je austro-Ugarsko carstvo i dalje okupiralo Bosnu i hercegovinu – koja je kasnije pripojena, 1908. godine. Nakon 1878, imperijalne ambicije austro-Ugarske i Rusije, zajedno sa nacionalnim aspiracijama balkanskih naroda, stvorili su napetu političku situaciju u regionu. Ideja pan-slavizma, koja promoviše solidarnost među slovenskim narodima, dobila je popularnost među lokalnim elitama.

Uprkos ovim konfliktima, međunarodna saradnja je jačala tokom XIX vijeka. Novi projekti za prelazno pravo su nastali među međunarodnim organizacijama.

SPOReDNI PROIZvODI NaCIONaLIZMa I IMPeRIJaLIZMa

Pred kraj XIX vijeka rasle su tenzije među evropskim državama koje su se međusobno takmičile na svim nivoima, uključujući vojni potencijal. Ova rivalstva su se poravnala kolonijalnim ratovima koji su se vodili daleko od evrope, u pokušaju da prošire svoje globalne imperije.

Isporovocirana Bizmarkom, Francuska je objavila rat Prusiji 1870. godine i bila je poražena kod Sedana. kao rezultat, proglašena je Njemačka imperija u versaju u januaru 1871. Nakon toga, skovane su dvije alijanse: Centralne sile (Njemačka i austro-Ugarska) i atanta (Francuska, Rusija i velika Britanija). Njihovo kolonijalno i nacionalno rivalstvo je kulminiralo u takozvanom velikom ratu.

Prvi svjetski rat je definisan kao Evropskigrađanskirat.

Rat je pokrenut ubistvom nasljednika austro-ugarskog trona, nadvojvode Franca Ferdinanda, koje je izvršio Gavrilo Princip, Srbin iz Bosne i član pan-slovenske organizacije, 28. juna 1914. godine u Sarajevu. Napad je pokrenuo sistem alijanse, izazivajući konflikt globalnih dimenzija. Novo poboljšanje u naoružanju (na pr. artiljerija, avijacija, plin) je izazvalo do tada neviđene štete i gubitke u ljudstvu (približno 17 miliona mrtvih). Ovo je bio prvi potpuni rat pošto su sva društva bila veoma ogorčena. velike bitke kao što je bitka kod verduna 1916. (približno 700.000 ubijenih vojnika) je ostalo uklesano na popularnom pomenu, i u poslijeratnim godinama, stvorilo dvije dijametralno suprostavljene politike – žeđ za osvetom i želja za mirom.

25

SaD su ulaskom u rat 1917. godine značajno doprinijele pobjedi antante. Rat je rezultirao padom Njemačke, austro-Ugarske, Rusije i Otomanskog carstva. Mir u versaju iz 1919. i 1920. nametnuo je ekonomske, teritorijalne i vojne sankcije poraženim zemljama, koje su većinom smatrane neprihvatljivim. Sankcije su vodile značajnim teritorijalnim promjenama na mapi evrope i stvaranju novih nezavisnih država kao što su kraljevina Srba, hrvata i Slovena (buduća Jugoslavija), Čehoslovačka, Poljska, Mađarska i austrija. Ovo pomirenje, koje je trebalo da obezbijedi dugoročan mir u evropi, uskoro se ispostavilo kao neuspjeh.

U Njemačkoj, austro-Ugarskoj i turskoj, nestale su monarhije koje su zamijenjene republikama. One su bile kratkog daha i zapale su u autoritarne i totalitarne režime. Carstvo je takođe palo 1917. kao rezultat Ruske revolucije. Nekoliko mjeseci kasnije, Lenjin se domogao vlasti i stvorio prvi komunistički režim. Nakon njegove smrti 1924, Staljin je postepeno pretvorio Sovjetski savez u globalnu supersilu, po cijenu miliona ljudskih života.

Društvo naroda, osnovano 1920. sa sjedištem u ženevi, nije moglo zadugo da održi mir. Uprkos univerzalnom cilju, ostalo je skoro isključivo pod uticajem evrope, sa SaD koje su odbijale da se pridruže i SSSR-u koje su isključene i kolonijalnim sistemom na istom mjestu. Godine 1929, prva globalna finansijska kriza se javila u SaD-u i uticala na cijelu evropu.

Musolini je 1922. bio prvi diktator desnice koji je uzeo vlast i postavio fašistički režim. Ovo je bio primjer hitleru i broju budućih diktatora. Godine 1933, nakon izbornog uspjeha Nacističke partije, predsjednik hindenberg je imenovao adolfa hitlera za kancelara Njemačke. Uskoro je hitler učvrstio svoju moć, zabranjujući političke partije, gonjenjem manjina, postavljanjem koncentracionih logora za političke suparnike i uvođenjem rasističkog sistema.

Nakon brzog ponovnog naoružanja kršeći versajski mir, Njemačka je pripojila austriju i djelove Čehoslovačke. Ove politike su bile dozvoljene od velike Britanije i Francuske kao dio njihove politike popuštanja, trudeći se po svaku cijenu da izbjegnu novi vojni sukob. hitler je takođe pomogao Franku u bitkama krvavog građanskog rata (1936 – 1939) i osnovao diktaturu desnice u Španiji.

Njemačka invazija na Poljsku u septembru 1939. godine označila je početak Drugog svjetskog rata. Prateći ovu vojnu invaziju, Ujedinjeno kraljevstvo i Francuska su obajvile rat Njemačkoj.

PosljediceDrugogsvjetkogratasubileužasavajućezaEvropuisvijet.Zbog bombaških napada iznad gradova, brojnih pogubljenja, deportacija u masovnog istrjebljenja, broj civilnih žrtava je daleko prevazilazio broj mrtvih unutar vojnih snaga.

U skladu sa njihovom rasističkom ideologijom, nacistički režim je širom evrope organizovao sistematsko istrjebljenje (genocid) ljudi i grupa koji su bili označeni kao inferiorni. Neki njihovi saveznici su aktivno učestvovali u genocidu. Mnoge žrtve su bile nasilno odvedeno

26

u geto, izgladnjivani do smrti, istrijebljeni pucanjem ili na druge načine. Mnogo više ih je deportovano u logore smrti smještene većinom u Poljskoj okupiranoj od strane nacista, kao dio finalnogrješenja. Ovo je vodilo sistematskom istrjebljenju Jevreja, kojih je procijenjeno da je bilo 6 miliona i istrjebljenju miliona drugih nevinih žrtava.

Stav ostalih evropljana je varirao. Neki su rizikovali svoje živote da bi aktivno pomogli žrtvama; drugi su ostali potpuno pasivni. Neki su posmatrali tragediju sa zadovoljstvom ili direktno učestvovali, vođeni osjećajem anti-semitizma kao i rasizmom kao šansom da se domognu imovine.

Mnogi oblici otpora su se razvili protiv okupacije evrope od strane Njemaca i njihovih saveznika, posebno nakon 1941, produbljujući osjećaj solidarnosti i ohrabrujući podržavanje demokratske kulture, iz koje god zemlje neko bio.

Godine 1939. Sovjetski Savez je potpisao Molotov- Ribentropov pakt sa nacističkom Njemačkom da bi podijelili istočnu i centralnu evropu na sfere njihovog uticaja. Međutim, nakon nacističkog napada na SSSR, 1941, SSSR je postao saveznik zapadnih sila. Uključivanje Crvene armije u rat je bilo odlučujuće na teritoriji evrope, pomažući da se obezbijedi pobjeda saveznika. kao posljedica, zemlje istočne i centralne evrope, koje su preživjele bolne gubitke pod njemačkom okupacijom, našle su se podređene Sovjetskom Savezu protivno volji većine njihovih građana. Sovjetska dominacija i Gvozdena zavjesa su spriječile uključivanje ovih zemalja u evropsku integraciju do 1989. godine.

27

4 – SMJeNa OBRaZaCa: NOva StRUktURa Za evROPU

tridesetih godina XX vijeka prvi elementi evropske misli su počeli da se razvijaju unutar Društva naroda, gdje su se sreli budući očevi-osnivači evrope – žan Mone, Pol-henri Spak i Jozef Beh. tada su aristid Brijan i Gustav Štrezeman došli do dogovora oko francusko-njemačkog pomirenja, koje se pokazalo kao polazna tačka evropske integracije.

aristid Briand je skupštini Društva naroda predložio ustanovljavanje federalnevezeunutar evropskezajednice.Mogao je da predvidi evropsku carinu i namete unije ali je oklijevao oko sredstava ograničavanja nacionalnog suvereniteta. Ove promovisane ideje su bile direktan izvor koncepata koji su upravljali evropskom integracijom nakon 1945. godine. Proces pomirenja je bio ograničen na zapadni dio kontinenta. Društva naroda se istopila 1946. godine i oblasti njenih nadležnosti su prešle u ruke Ujedinjenih nacija (UN).

Dok su mnogi autoritarni i totalitarni režimi nastali tokom međuratnog perioda u evropi, intelektualci kao Ričard kudenhov-kalergi je pokušavao da iskreira evropski entitet. Uspjeli su u širenju evropske ideje među političkim i ekonomskim elitama ali još uvjek to nije doticalo opštu javnost.

tokom njihovog egzila u London i SaD određeni evropejci, među kojim su mnogi bili usko uključeni u stvaranje posleratne evrope, su počeli da razmišljaju o budućnosti evrope. Poljsko-čehoslovački i jugoslovensko-grčki sporazumi su potpisani, a neki su ih smatrali srcem regionalnih konfederacija. Ovi planovi su propali, uglavnom zbog sovjetskog pritiska. Ipak, važan primjer uspješne federacije je bila socijalistička Jugoslavija, iako pod titovim autoritarnim vođstvom (1945 – 1980). Potpisisvanje sporazuma u Londonu o Uniji Beneluksa, u septembru 1944. bio je jedino stvarno dostignuće tokom rata. Dok su Norveška, Danska i Finska bile žrtve stranih invazija tokom Drugog svjetskog rata, Švedska je ostala neutralna i nastavila sa svojim naporima da izgradi blagostanje.

Neki kritičari evropske integracije ističu neuspjeh Društva naroda i intenzitet nacističke propagande u korist Novog evropskog poretka pod hitlerom. Uprkos ovom stanovištu, pripadnici antifašističkog otpora u raznim pokretima su bili za ujedinjenu, demokratsku evropu. Pozivajući se na Manifesto iz Ventotene iz 1941, kao svoju osnovu, pripadnici nekoliko zemalja stvorili su krug otpora, predvođen altierom Spinelijem i potpisali su manifest u ženevi, 1944, u korist federalne evrope.

28

MIR, PROSPeRItet I LJUDSka PRava

Na konferencijama u Jalti i Postdamu, savezničke sile (SaD, velika Britanija i Sovjetski Savez) su razmatrali granice evrope i budući status Njemačke. Organizacija Ujedinjenih nacija je osnovana u San Francisku 1945. godine; Univerzalnadeklaracijaoljudskimpravimaje usvojena 1948. Međutim, evropa je postala bojište za uticaj amerike i Sovjetskog Saveza.

evropska integracija, ograničena na zapadni dio kontinenta, počela je tokom hladnog rata kao pozadina, sa strahom od postepenog širenja komunizma evropom. Stoga je ova ideja dobila istrajnu podršku od SaD-a. SaD je pokrenuo Maršalov plan 1947. godine, tražeći od evrope saradnju kao preduslov za pružanje finansijske pomoći. Ovo je omogućilo stvaranje Organizacije za evropsku ekonomsku saradnju 1948. i evropske platne unije 1950, kao prvi korak prema današnjem evropskom monetarnom fondu.

Odbijanje Maršalovog plana od strane SSSR doprinjelo je dugoročnoj podijeljenosti između istočne i zapadne evrope. Sovjeti su odlučili da okupe zemlje u kojima su sprovodili vlast pod okrilje Savjeta za uzajamnu ekonomsku pomoć. Osnovan 1949, obuhvatao je Bugarsku, Mađarsku, Poljsku, Rumuniju i Čehoslovačku. Posebno je to dalo opravdanje SSSR-u za eksploatisanje zemalja u centralnoj i istočnoj evropi. Ono je nestalo 1991. godine, nakon pada Berlinskog zida.

Nekoliko zapadnih zemalja predvođenih SaD-om, takođe su osnovale vojnu alijansu – Sjeverno-atlantsku organizaciju (NatO) 1949. evropska zajednica za odbranu, rani pokušaj da se stvori evropski bezbjednosni sistem, propala je 1954, ali većina evropskih zemalja su ostale vezane za atlantsku alijansu. kao odgovor na to, Sovjetski savez je osnovao varšavski pakt, vojna alijansa komunističkog bloka. Socijalistička Jugoslavija je ostala van sovjetskog uticaja. Dok je dobijala finansijsku pomoć sa zapada, tabala je svoju stazu prema komunizmu (radničko samoupravljanje) i postala vođa Pokreta nesvrstanih.

Sponzori evropske ideje su dolazili iz svih glavnih političkih grupa – hrišćani, liberali i socijalisti. Glavni protivnici evropske ideje su se mogli naći među komunistima i nacionalistima. Međutim, proevropski pokret je podijeljen na federaliste koji su željeli brzu nadnacionalnu integraciju i funkcionaliste koji su težili postepenoj, pragmatičnoj integraciji. konačno je prevladao model funkcionalista, koji je i oblikovao evropsku uniju, koju mi danas imamo.

evropska integracija je osnovana na vrijednostima koje predstavljaju jasno odbijanje prethodnog totalitarnog i autoritarnog režima i ideologija.

Nastanak savjeta Evrope 1949. godine, evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda 1950, i najvažnije osnivanje evropskog suda za ljudska prava u Strazburu bili su znak odlučnosti zemalja zapadne evrope da rade zajedno, na temelju osnovnih principa koji su postali osnov građenja evropske zajednice.

29

Godine 1949, tri zapadne sile su spojile svoje zone okupacije u Njemačkoj da bi osnovale Federalnu republiku Njemačku (Zapadna Njemačka), kao član evropske demokratske zajednice. kao odgovor na to, SSSR je osnovala Demokratsku republiku Njemačku (Istočna Njemačka) uz komunističke redove.

Šumanov plan koji je sastavio Mone, je bio znak odlučnosti Francuske da obezbijedi dugoročan mir u evropi i istorijsko pomirenje sa Njemačkom. Plan je doveo do stvaranja evropske zajednice za ugalj i čelik godine 1951. Nakon neuspjelih pokušaja političke i vojne integracije 1954, proevropljani su odlučili da ponovo započnu građenje evropske zajednice koja bi bila zasnovana na ekonomskoj integraciji.

ključni prodor u ovom smislu je bilo potpisivanje Sporazuma iz Rima 1957. godine (evropska ekonomska zajednica i eUROatOM), od strane Belgije, Francuske, Njemačke, Italije, Luksemburga i holandije. Drugi primjer ekonmomske saradnje u evropi je bilo stvaranje evropske asocijacije za slobodnu trgovinu)

Od samog početka, ovi sporazumi su ostavili otvorena vrata ostalim evropskim državama da se pridruže zajednici. Zbog Gvozedene zavjese, samo zemlje zapadne evrope su mogle da se postepeno pridruže šest držva članica koje su osnovale eeZ. Ovo je bio slučaj sa južnom evropom nakon njene demokratizacije 70-ih godina.

Iako su Mađarska revolucija iz 1956. godine i Praško proljeće, 1968, brutalno slomljeni od strane Moskve, od 1989. pa nadalje komunistički režim je pao u istočnoj evropi (revolucija mirna Solidarnosc u Poljskoj i pad Berlinskog zida).

Ovi događaji su takođe stavili tačku na podijeljenu evropu i podijeljenu Njemačku. Iznenada su se zemlje centralne evrope pridružile Savjetu evrope. Pristupanje 10 zemalja evropskoj uniji 2004. godine bio je snažan politički čin koji je težio ponovnom ujedinjenju evrope. Ostale zemlje su pratile ovaj trend 2007. i 2013. godine. Ponovo ujedinjena i pomirena evropa je bila u mogućnosti da igra važniju ulogu na svjetskoj sceni.

Istovremeno, jugoistočna evropa se vratila istorijskim sukobima koji su se održali u zoni hladnog rata. Ratovi nezavisnosti u Jugoslaviji (1991–5), koji su uključili Bosance, hrvate, Srbe i Slovence, vuku svoje korjene iz nacionalizma XIX vijeka. Nakon ratova, nastalo je pet nezavisnih država: Bosna i hercegovina, hrvatska, Makedonija, SR Jugoslavija i Slovenija.

Međutim, etničke tenzije sa albanskom manjinom su imali efekte prelivanja u Srbiji a kasnije i Makedoniji, što je rezultiralo bombardovanjem Srbije i Crne Gore od strane NatO snaga 1999, zaštitom kosova od strane UN-a (kasnije eU) i misijama eU u Makedoniji. Crna Gora je postala nezavisna država na referendumu 2006. godine. kosovo je proglasilo svoju nezavisnost 2008. godine, iako su ga priznale samo neke članice UN-a i eU.

30

to je bio veliki šok za omladinu u evropi koji su do tada, od Drugog svjetskog rata znali samo za mir. eU je prihvatila da igra ulogu u osiguravanju stabilnosti Balkana kroz pristup zvani proces stabilizacije i pridruživanja, kao ključni instrument prema članstvu u eU. Slovenija (2004) i hrvatska (2013) su postale države članice eU, dok ostale zemlje zapadnog Balkana napreduju prema procesu proširenja.

ZakLJUČak: evROPa Na RaSkRSNICI

Na žalost, istorija evrope je bila uglavnom tragična za njene građane, iako je vodila i promjenama vrijednim truda i diskusijama na poljima umjetnosti i znanja. Milioni običnih ljudi su često bili pogođeni krvavim ratovima i brutalnim progonima. Istoričari su sračunali da je svakih sedam godina bilo oružanih sukoba tokom XX vijeka. Stoga se na mir gledalo kao na neprocjenjivu vrijednost i glavni razlog za stvaranje ujedinjene evrope.

U prošlosti, ljudi su obično patili od gladi osim zbog ratova. tokom prve polovine XX vijeka, evropa je morala da uvozi pšenicu. Nakon 1945, upotreba prozvoda kao što su maslac, šećer i kafa je bila racionalizovana širom evrope i dodjeljivana je putem kupona. Nema sumnje, stoga, zašto je Zajednička poljoprivredna politika, 1957, bila toplo prihvaćena. Bila je osmišljena da održi cijene dovoljno visokim da bi farmerima obezbjedila pristojna primanja i samodovoljnost evrope po pitanju hrane.

Slično, stvaranje evropskog zajedničkog tržišta Ugovorom iz Rima (1957) značajno je poboljšalo životni standard evropljana, iako je bilo problema i nejednakosti.

Od 50-ih godina XX vijeka, evropljani su osnivali organizacije (Savjet evrope, eU itd) koje su kreirane da okončaju borbe za moć između država i da ih zamijene stalnim pregovorima i podijeljenim suverenitetom. Proces donošenja odluka u Strazburu i Briselu možda često izgleda dug i pun poteškoća, ali je zasnovan na diskusiji i kompromisu kao alternativi za ratovanje.

Dugotrajan mir i samodovoljnost u hrani, međutim, nisu dovoljni da obezbijede ljudsko dostojanstvo i fer društvo. Garantovanje ljudskih prava, demokratije i slobode kretanja je postalo kamen temeljac evropske politike. to je označilo metod zajednice kao smjenu obrazaca koja je promijenila sudbinu evrope.

Danas evropa stoji na raskrsnici. Puko jedinstvo carina i nameta i zajedničko tržište ne zahtijevaju od zemalja da imaju iste vrijednosti ili političke projekte. S druge strane, političko jedinstvo, podijeljene odgovornosti po pitanju odbrane i aktivnog građanstva ne mogu postojati bez ovih zajedničkih vrijednosti. Ovi izbori su još bitniji sada kada svijet prolazi kroz duboke promjene. Sve više usavršena tehnologija, granice koje više ne predstavljaju prepreke, nastanak novih sila, demografska pitanja i potreba za većom zaštitom životne sredine su takože izmjenile okvir unutar kog se razvija evropska unija.

31

BIBLIOGRaFIJa

«L’Europe,genèsed’unecivilisation»,Lucien Febvre, ed. Perrin, 1999.

« 12 leçons sur l’Europe », Pascal Fontaine, Office des publications officielles des Communautés européennes, 2007. Disponible sur le site www.ec.europa.eu/publications

«L’Europeexpliquéeauxjeunes», Jacques Le Goff, eds. du Seuil, 2007.

«Histoiredel’Europe» écrit par 12 historiens européens, eds. De Boeck/hachette, 1992

«Mémoires» Jean Monnet, Paris, Fayard, 1976

«28sièclesd’Europe» Denis de Rougemont, 1961

«L’Europe,Histoiredesespeuples», Jean-Baptiste Duroselle, hachette Littérature, Coll. Pluriel, 1998.

«Manueld’histoirefranco-allemand–l’Europeetlemonde1814-1945», Ed. Nathan. date ?

« Deutsch-FranzösischesGeschichtsbuch-EuropaunddieWeltvomWienerKongressbis1945. klett verlag

«Manueld’histoirefranco-allemand–l’Europeetlemondedepuis1945 », Ed. Nathan. dates

Dictionnaire historique de l’europe unie, s.dir. P. GeRBet, G. BOSSUat et t. GROSBOIS, Bruxelles, ed. andré versaille, 2009.

Dictionnairecritiquedel’Unioneuropéenne, s.dir. Y. BeRtONCINI, t. ChOPIN, a. DULPhY, S. kahN & C. MaNIGaND, Paris, 2008.

Mapandhistoricaltimelineiz « toute l’europe » (v. digitalna verzija: www.touteleurope.fr/histoire/dates-cles

european Navigator (eNa): digitalna biblioteka o istoriji izgradnje evropehttp://www.ena.lu

32

33

Poznavanje istorije nam pomaže da razumijemo kako je odbijanje ekstremnog nacionalizma, ideologije koja je dovela do tragedija ratovanja, ohrabrilo evropsku integraciju. Međutim, ideal mira koji je prevladao od 1945. godine ne može sam objasniti ciljeve političke konstrukcije. Ova želja je zasnovana na međusobnom povjerenju i iskrenom osjećanju zajednice, što omogućava evropljanima da dijele i stavljaju ključne vrijednosti iznad različitosti. Ideal zajendičkih vrijednosti kao osnove za zajednicu je uvjek teško sprovesti u praksi. Međutim, on predstavlja ambiciju evropljana da kontinuirano iznova grade demokratiju, slobode, dostojanstvo i vladavinu prava.

Identitet evrope se ogleda u njenim vrijednostima. One se ne mogu interpretitrati odvojeno; one su međusobno povezane i zasnaovane na ideji toga šta znači biti čovjek. Identitet evrope je veoma kompleksan, i to ne samo geografski, etnički ili jezički.

Uprkos različitosti iskustava pojedinaca, vrijednosti stvaraju osjećaj pripadanja: evropljani dijele uvjerenja i ideje koje se smatraju važnim i poželjnim. evropski identitet nije samo u prevazilaženju nacionalnog identiteta: ujedinjeni u različitosti je moto evropske unije.

Dijeliti zajedničku istoriju, sa njenim kulturnim, društvenim i političkim procesima, ne garantuje samo po sebi da ljudi žele da žive zajedno u miru.

evropa definiše sebe svojim humanističkim pogledima: njeno poštovanje pojedinaca i njihovih vrijednosti.

Ove vrijednosti su fundamentalne s obzirom na to da se Evropejstvo i veže za zajedničku odlučnost za stvaranje demokratskog i prosperitetnog društva.

Drugiodjeljakopisuje:

1 – vrijednosti koje se smatraju glavnim dostignućima evrope, pokazujući što je to što čini evropljane i zašto te vrijednosti ujedinjuju evropljane;

2 – važnost Povelje o osnovnimpravimaEvropskeunije, sačinjene 2000. godine, koja je sada sastavni dio Lisabonskog ugovora.

34

1 – kOJe vRIJeDNOStI DeFINIŠU evROPU

Od kraja Drugog svjetskog rata, osnivači evropske zajednice su istakli njihovo poštovanje prema vrijednostima koje su negirane od strane autoritarnih i totalitarnih režima.

Ove vrijednosti, vjekovima razvijane kao koncept evrope su počele da dobijaju oblik. One su rezultat kulturnih, vjerskih i intelektualnih uticaja – grčko i rimsko nasljeđe, arapsko-muslimanska filozofija, hrišćanska tradicija sa vezama koje održava sa svojim jevrejskim korjenima, renesansa, prosvjetiteljstvo, liberalizam XIX vijeka i drugi napredni pogledi XX vijeka. Sve ovo je sadržano u evropskom mentalitetu i načinu života. Ovo čini zajedničko srce evropske civilizacije.

Od 1949, ove vrijednosti ističe Savjet evrope i njegove države članice. Savjet je 1950. godine usvojio prvi veliki evropski pravni dokument posleratnog perioda: Evropska konvencija o ljudskim pravima1. Svečanost i kratkoća ovog dokumenta su odraz važnosti koju su osnivači Evropepripisali iznošenju ovih načela.

Slična načela su inspirisala Roberta Šumana i žana Monea za Deklaraciju od 9. maja 1950. godine2, a zatim za Ugovor iz Rima kojim je zasnovana eeZ kao i u kasnijim ugovorima (Jedinstveni evropski akt, Mastriht, amsterdam i Nica).

Lisabonski ugovor je potvrdio svijest o potrebi da se ove vrijednosti jasno ponovo izraze.

On navodi da su vrijednosti evropske unije one o ljudskomdostojanstvu,slobodi,demokratiji,jednakosti,vladaviniprava,uključujućii pravaljudiizmanjinskihgrupa.Zajedničkesuzasvedržavečlanice,u društvukojekarakterišepluralizam,nediskriminacija, tolerancija,pravdai jednakostmuškaracai žena(čl. 2, tFeU).

Poštovanje ovih vrijednosti je obavezan kriterijum za članstvo u eU (kopenhaški i madridski kriterijumi).

S obzirom na to da su ove vrijednosti sadržane u Lisabonskom ugovoru, od evropskih institucija i država članica, kad sprovode politike i odredbe eU, očekuje se da ih se pridržavaju.

1 http://conventions.coe.int/treaty/fr/treaties/html/005.htm2 Robert Schuman dans sa Déclaration du 9 mai 1950

35

Osnovne vrijednosti su sljedeće :

LIČNe SLOBODe I ODGOvORNOStI– teMeLJ DeMOkRatIJe

Osnovne ideje građanstva i demokratije su nastale u antičkoj Grčkoj, koja je u to vrijeme bila kolijevka evropske civilizacije3. Stanovnici su imali slobodu da slobodno izraze svoje mišljenje, da vode debate, da se udružuju, učestvuju u donošenju odluka, da biraju javne zvaničnike i sporovode pravdu. Danas mi uživamo slobodu udruživanja i slobodu izražavanja. Iako se demokratija savremene evrope znatno razlikuje od antičkog modela, načela o ličnim slobodama i odgovornostima su i dalje njena suština.

SOLIDaRNOSt, LJUDSkO DOStOJaNStvO I PRavDa

Univerzalno ljudsko dostojanstvo je ideja skovana u hrišćanskoj filozofiji4. Osoba,za razliku od pojedinačnog ljudskog bića, postoji jedino kroz veze sa ostalim ljudima. ovaj ideal o osnovnoj ljudskoj solidarnosti je vodio modernom poimanju jednakog dostojanstva, prava na integritet, nediskriminacije i traženja pravednosti i socijalne pravde.

evropa nema monopol nad poštovanjem ljudskog života. Međutim, kada razmotrimo zahtjeve koje iznosi njeno trenutno pravo, jasno je da ljudi čine apsolutnu vrijednostevrope, povlačeći za sobom, na primjer, zabranu mučenja i smrtne kazne.

*

* *

Ostale karakteristike bi trebalo dodati ovim, uglavnom humanističkim idejama, na pr. samo-kritičnost i želju za učenjem o drugima i od drugih.

3 v. poglavlje o Istoriji4 Na primjer, Sv. toma akvinski

36

2 – POveLJa O OSNOvNIM PRavIMa evROPSke UNIJe:

PRavNI INStRUMeNt kOJI SLUžI OSNOvNIM vRIJeDNOStIMa

Povelja je set vrijednosti koje dijele države članice eU i, po prvi put, ona na jednom mjestu objedinjuje građanska, politička, ekonomska i socijalna prava.

U Preambuli se navodi njen cilj: neophodnojedaseojačajufundamentalnapravau svijetlupromjenau društvu,društvenognapretkai naučnogi tehnološkognapretkačinećitapravavidljivijimu Povelji.5

Sada integrisana u lisabonski ugovor, dobila je obavezujuću snagu za države članice eU. Građani mogu da koriste sva prava navedena u Povelji, pred nacionalnim sudovima i u evropskoj uniji pred Sudom pravde. to je sada glavni instrument integracije i evropskih politika.

ŠeSt GLavNIh kateGORIJa PRava DeFINISaNIh POveLJOM:

1-Dostojanstvo

Prvo među ovim pravima je dostojanstvo. Ono podržava apsolutnu vrijednost svake osobe, koja se smatra jedinstvenom i nezamjenjivom. takav koncept ne dozvoljava bilo kom autoritetu da sprovodi apsolutnu i uvrjedljivu silu nad pojedincima:

• Pravo na život i zabrana smrtne kazne,

• Pravo na fizički i mentalni integritet,

• Zabrana eugenskih praksi i reproduktivno kloniranje ljudi (to bi dovelo u pitanje apsolutnu vrijednost svakog pojedinca, koji se smatra jedinstvenim),

• Zabrana trgovine ljudima i djelovima tijela itd.

5 tekst Povelje: http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0389:0403:FR:PDF

37

2- slobode

Ovo potvrđuje poštovanje ličnih uvjerenja, slobodu načina života i potrebu za obrazovanjem kako bi bili sposobni da uživaju ove slobode:

• Pravo na slobodu i bezbjednost svake osobe,

• Poštovanje ličnog i porodičnog života, pravo na formiranje porodice,

• Sloboda izražavanja i informisanja,

• Zaštita ličnih podataka,

• Sloboda svijesti, mišljenja i izbora religije,

• Pravo na obrazovanje tj. pravo na pružanje školovanja, profesionalne obuke i kontinuiranog obrazovanja,

• Pravo na imovinu,

• Pravo na azil,

• itd.

3- Jednakost

Ova kategorija se ogleda u značajnom napretku u pogledu ljudskih prava po pitanju jednakog vrednovanja svakog pojedinca:

• Pravo na nediskriminaciju po osnovi pola, rase, etničkog ili društvenog porijekla, genetskih karakteristika, religije, bogatstva, nepokretnosti, starosti, seksulane orjentisanosti itd,

• Poštovanje kulturnih, vjerskih i jezičkih različitosti,

• Jednakost između muškaraca i žena, uključujući mjere kojim se pozitivno diskriminiše nedovoljno zastupljeni pol,

• Prava djece,

• Prava starijih ljudi na dostojanstven i nezavisan život,

• itd.

38

4- solidarnost

ako je poštovanje različitosti jedno od načela osnivanja evrope, jedinstvo je još jedno, sa svojim izrazitim zahtjevom za solidarnošću. Ova kategorija, stoga ističe velike napretke u socijalnim pravima:

• Prava radnika na informisanje i konsultovanje,

• Zaštita u slučaju nepravednog otkaza,

• Pošteni uslovi rada, na pr. uslovi koji čuvaju zdravlje, sigurnost i dostojanstvo radnika,

• Zabrana rada za djecu dok ne odrastu dovoljno kada im školovanje više nije obavezno,

• Pravo na bolovanje roditelja,

• Pristup uslugama opšteg ekonomskog interesa (na pr. javne usluge)

• Zaštita životne sredine,

• Zaštita potrošaača,

• Itd.

5- Pravagrađana

Ovo se odnosi na implementaciju stvarnog, aktivnog evropskog građanstva zahvaljujući:

• Pravu da glasa na izborima za članove evropskog parlamenta čiji se opseg ovlašćenja povećava,

• Pravu na evropsku građansku inicijativu, koja omogućava jednom milionu građana u najmanje jednoj četvrtini država članica da direktno lobiraju kod evropske komisije i podnose predloge zakona,

• Imenovanju evropskog ombudsmana,

• itd.

39

6- Pravda

Zakoni koji su usvojeni da bi štitili građane od nepravde:

• Pravvo na žalbu,

• Pretpostavka nevinosti,

• Zabrana dvostrukog rizika,

• Itd.

Ova povelja je izraz sposobnosti evropljana da se ujedine prepoznajući zajedničke vrijednosti koje podržavaju stvaranje političke evrope, uz to poštujući različitosti pojedinaca.

Na sva u Povelji navedena prava građani eU se mogu pozivati i, stoga moraju biti podržana od strane sudija u zemlji i evropskih sudija (Sud pravde evropske unije – eUCJ).

DOMENPOVELjE

1) Povelja osnovnih prava je primjenjiva na sve osobe pod rukovodstvom EU, i ne samo na građane eU (osim Odjeljka 6, koji se odnosi samo na građane).Naglašava se da je iskorištena fraza „prava osobe“. autori Povelje izbjegavaju izraz „Prava čovjeka“ što može unijeti određenu neodređenost kad su u pitanju žene.

2) Povelja se odnosi na institucije eU i na države članice kad sprovode zakon eU. Ovi slučajevi padaju pod nadležnost evropskog suda pravde u Luksemburgu. Pojedinci se takođe mogu žaliti evropskom ombudsmanu6. Države kandidati i potencijalne države kandidati moraju da poštuju Povelju, kako bi postale članice eU.U principu, u svim ostalim slučajevima, pojedinci koji žive u bilo kojoj zemlji, koja je dio Savjeta evrope mogu da se žale Sudu za ljudska prava u Strazburu.U praksi, Povelja će imati uticaja na sve odluke koje donose eU i države članice. Dva pravna dokumenta, evropska konvencija o ljudskim pravima (Savjeta evrope) i Povelja osnovnih prava (eU) su povezana, međusobno jačajući jedna drugu.

3) Napomena da su određene države (Ujedinjeno kraljevstvo i Poljska) odlučile da se ne obavezuju određenim odredbama Povelje. Iz razloga vezanih za njihovu istoriju, kulturu i speciifične interese, odobreni su im određeni izuzeci tj. Pravo na izuzeće7.Međutim, ovi izuzeci su ipak obavezni članovima 2 i 3 Sporazuma o evropskoj uniji (teU)8.6 v. Poglavlje 37 Napomena da su se Države odlučile protiv iz različitih razloga i da su njihioe odluke u vezi prilično različitih stavki.

U slučaju Uk, odluka je bila u vezi sa ekonomskim i društvenim pravima. Poljska nije potpisala prava seksulanih manjina.a Republika Češka se odlučila protiv odredbi o imovinskim pravima.

8 Citer les articles 2 et 3 TUE.

40

3 – vRIJeDNOStI U PRakSI: kONFLIkt I kOMPROMIS

evropske vijednosti se mogu posmatrati kao koherentan set koncepata koji podvlače jasno definisan ljudski ideal za koji bi trebalo da se borimo.

Pod ovim idealom, međutim, sprovođenje ovih vrijednosti može voditi da one dođu u konflikt jedna s drugom. takvi konflikti se mogu percipirati kao trka s preponama; mada su one mogućnosti za donošenje odluka, u datom kontekstu. Ovi potencijalni izbori oblikuju naš evropski model društva.

Primjer:

DOStOJaNStvO I SLOBODa

“Sloboda jedne osobe se završava tamo gdje počinje sloboda druge“9.Ovaj dobro poznati princip jasno definiše kako slobode pojedinaca koji žive u istom društvu mogu koegzistirati. Međutim, ova ideja ne rješava svako pitanje koje sa sobom povlači koncept slobode.

Da li se granice odnose samo na interakciju sa drugim ljudima? Možemo li, kao pojedinci, grupe ili većine, uraditi išta dok god ne ugrozimo slobodu nekog drugog?

Ovo naizgled teorijsko pitanje traži formalne odgovore koji se tiču pitanja kao što su, na primjer, nacionalnost i pol, religiozna uvjerenja, prostitucija itd.

Stimuvezi,dostojanstvosesmatraidejomkojaograničavaupotrebuindividualnihsloboda.

Generalno govoreći, dostojanstvo je ideja koja je nasljedna svakom pojedincu, karakteristika specifična za suštinu čovječanstva, koja podrazumijeva bezuslovno poštovanje. Međutim, takođe se podrazumijeva da ga ne možemo odbiti.

Ono često podrazumijeva izbore. Na primjer, dok ostvaruju svoje pravo slobode izraza, pojedinci mogu narušiti ljudsko dostojanstvo. Mi tada moramo da biramo kojoj od dvije vrijednosti ćemo dati prednost. Ovo je fundamentalni izbor koji definiše vrstu društva u kom želimo da živimo.

9 Džon Stjuart Mil, citat.

41

Dalijevažnijedaseštitislobodaizražavanja,čakikadpojedinciizražavajumišljenjekojemožebitiuvrjedljivo?

konačno, Povelja osnovnih prava, kao i svi ključni tekstovi o principima i vrijednostina, je živ tekst. Međutim, teško je pomiriti ove vrijednosti, na evropljanima je da odluče da li će ovi principi živjeti ili umrijeti.

Slično tome, mi treba da živimo u društvima koja su sigurna od bezbjednosnih prijetnji i terorizma. Mjere koje preduzimaju politička zajednica, neka država članica ili evropska unija da bi zaštitile građane mogu biti u konfliktu sa našim vrijednostima po pitanju lične slobode. Stoga, treba da se borimo za krucijalnu ravnotežu između sigurnosti i slobode, kako pametni poredak bezbjednosti ne bi povrijedio slobode koje uživaju građani.

BIBLIOGRaFIJa:

PoveljaosnosvnihpravaEvropskeunije:

Službeni list evropske zajednice, JO C 364/1 du 18.12.2000, str. 1-22, vebsajt:

http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2000:364:0001:0022:FR:PDF

Evropskisudzaljudskaprava-ECHR:

- vebsajt: www.echr.coe.int

Evropska deklaracija ljudskih prava je dostupna na istom vebsajtu.

SudpravdeEvropskeunije-EUCJ:

- vebsajt: www.curia.europa.eu

“Commentfonctionnel’Unioneuropéenne?Petitguidedesinstitutionseuropéennesàl’usagedescitoyens”,kancelarija za službene objave evropske unije, 2008.

“Lesfondateursdel’Europe”,Gérard Bossuat, ed. Belin, 2001.

“Aprèsl’Etat-nation”, Jürgen habermas, ed. Fayard, 2000.

“Europes”,Yves hersant, Coll. Bouquins, ed. Laffont, 2000.

“Pourl’Europe”, Robert Schuman, ed. Nagel, 2000.

“LadémocratieenEurope”, Larry Siedentop, ed. Buchet-Chastel, 2003.

42

43

Mnoštvo događaja je premašilo i promijenilo kulturnu, društvenu, ekonomsku, pravnu, bezbjednosnu i prostornu stvarnost evropljana. Danas je naš život oblikovan brzom globalizacijom i promjenama koje ona donosi. Međutim, ona u isto vrijeme evropljane otvara za mogućnosti za plodnu saradnju, komunikaciju i bogato iskustvo življenja, rada ili putovanja širom evrope.

evropska unija je jedinstvena zbog varijeteta kultura, jezika i sistema koji doprinose stvaranju integrisanog društva gdje se ohrabruju obrazovanje i kritičko mišljenje. evropske zajednice prihvataju njihove različitosti: udružuju se, sarađuju u rješavanju izazova, prepoznaju različitost i multikulturalnost.

evropska unija je dugo bila najuspješniji model regionalne integracije, mada uzdrmana ekonomskim, političkim i krizom životne sredine, a uključujući i one povezane sa ljudskim migracijama. kroz svoju istoriju, dok se srijetala sa mnogobrojnim izazovima, evropska unija je bila u mogućnosti da se oporavi i krene naprijed.

Stoga, iskustvo evropske unije pokazuje da je istorijsko pomirenje ključno za razvoj neophodne političke volje za saradnjom i konačno, integracijom što je čini privlačnom evropljanima.

Jedan broj institucija je zasnovan da bi se garantovale demokratija i osnovna prava, druge da bi se obezbjedilo slobodno kretanje roba, kapitala, usluga i ljudi, da bi se održao mir i sloga među državama, i sve ovo zasnovano na zajedničkim vrijednostima i interesima.

kao članovi zajednice, treba da shvatimo šta imamo zajedničko, što znači potreba za aktivnim učešćem. konačno, ocjena šta je postignuto i šta još ostaje da bude učinjeno unutar evropske unije, pomaže nam da proširimo pogled na trenutne izazove i moguće prilike koje se javljaju.

Stoga, na sljedećim stranicama bavićemo se svakodnevnim životom evropljana, dok istražujemo osnovne slobode; funkcionisanje, struktura i uticaj organizacija, asocijacija i udruženja civilnog društva; institucije eU, oblasti njihove nadležnosti i procesi odlučivanja, i konačno dostignuća i vrijednsoti koje evropska zajednica predstavlja.

44

1 – JavNI žIvOt U evROPI

Građani su ti koji grade buduće evropsko društvo. Međutim, živa demokratija treba aktivne građane koje zanima javni život, u smislu dobijajnja informacija, razumjevanja i diskutovanja aktuelnih pitanja i uticanja na javno odlučivanje.

Državljanstvo evropske unije sa sobom nosi politička, ekonomska, društvena i građanska prava. To je dodatni sloj koji dopunjava nacionalno državljanstvo. Svaka osoba koja ima državljanstvo neke od država članica eU automatski ima zagarantovano državljanstvo evropske unije.

RePReZeNtatIvNa, PaRtICIPatIvNa DeMOkRatIJa

Biti građanin eU znači uživatisvojepravodaglasai imati mogućnost dva tipa izbora:

- Opštinski izbori: svi građani eU koji su svojim godinama starosti ostvarili glasačko pravo mogu da glasaju i da se kandiduju na opštinskim izborima u zemljama u kojima su nastanjeni, u skladu sa uslovima koje svaka od tih država propisuje. Na primjer, jedan Mađar može da glasa na izborima za gradonačelnika u kiparskom gradu u koji se preselio i može biti kandidat na lokalnim izborima u tom gradu.

-IzborizaEvropskiparlament:svaki građanin eU koji je svojim godinama starosti ostvario glasačko pravo može da glasa i stoji na evropskim izborima. Od 1979. godine građani eU su direktno birali poslanike evropskog parlamenta kao svoje predstavnike u EP svakih pet godina. Iako se biraju na nacionalnom nivou, poslanici formijaju nadnacionalne političke grupe. Na ovaj način, eP predstavlja demokratsku želju nekih 500 miliona evropljana.

Ugovor iz lisabona (koji je stupio na snagu u decembru 2009) uveo je dodatne mehanizme, takođe kroz Povelju osnovnih prava evropske unije, da bi ohrabrio učešće građanau demokratskom životu evropske unije:

ȇ On je kreirao pravo inicijative građana kako bi se smanjila udaljenost između građana eU i institucija. Predlozi legislative mogu se podnositi evropskoj komisiji ukoliko su građani eU koji predlažu legislativu skupili milion potpisa iz najmanje četvrtine država članica. Uvođenje ovog prava daje civilnom društvu mogućnost da igra ulogu u procesu donošenja odluka. Na primjer, prva uspješna inicijativa građana Pravonavodu(right2water) je istakla potrebu za snabdijevanjem svih građana čistom pijaćom vodom i sanitacijom.

ȇ Prepoznata je važnost konsultacija i dijaloga između organizacija civilnog društva i institucija evropske unije.

45

Svi koji žive u eU, bilo da imaju državljanstvo eU ili ne, imaju i zajednička ekonomska i socijalna prava zagarantovana, posebno, Poveljom osnovnih prava usvojenom u decembru 2000. godine (v. dio o Vrijednostima).

ȇ Socijalna prava: svaki rezident države članice, na primjer, može da putuje teritorijom eU da bi našao posao. Rezidenti takođe imaju isto zdravstveno osiguranje kao i građani države članice u kojoj žive. Drugi primjer: žene i muškarci imaju isti pristup obrazovanju, profesionalnom usavršavanju, iste plate i pristup zdravstvenoj zaštiti itd. Međutim, sprovođenje ovih prava dolazi s ograničenjima. Iako svaki građanin može biti državni činovnik u svojoj zemlji boravka, nije ista stvar kad je u pitanju zapošljavanje u oblasti koja utiče na njenu suverenost (pravda, bezbjednost, izvještavanje i odbrana, diplomatija itd).

ȇ Ekonomskaprava: Svaki rezident eU može uživati benefite jedinstvenog tržišta, na pr. slobodno kretanje roba, usluga i kapitala. Svaki stanovnik i kompanija može da kupi robu sa porijeklom iz eU u bilo kojoj zemlji eU bez carinjenja. Rezidenti mogu osnivati firme i jedinice u bilo kojoj državi čalnici. takođe, mogu da se zadužuju kod finansijskih institucija u drugim državama eU kako bi izvukli korist od povoljnije kamatne stope. ekonomski djelatnici se moraju tretirati bez diskriminacije od strane javnih vlasti u svakoj državi članici.

Politička, ekonomska i društvena prava bilo kog rezidenta u eU mogu se braniti pred Sudom pravde eU. Slično tome, svaki rezident može podnijeti žalbu evropskom ombudsmanu po pitanju loše uprave institucija eU.

Sveukupni cilj ovih mehanizama je da građane bliže uključi u procese donošenja odluka u Evropi. da bi se ovo postiglo, građani treba da stvarno prihvate ove mogućnosti.

ORGaNIZaCIJe CIvILNOG DRUŠtva (CSO)

Organizacije civilnog društva (udruženja, pokreti, interesne grupe itd) doprinose demokratskoj živosti eU. One imaju značajan uticaj na procese odlučivanja i stvaraju prostor za veći angažman građana.

Uključivanje učesnika civilnog društva pruža mogućnost za razmjenu stanovišta po pitanju aktuelnih pitanja. Predstavnici civilnog društva mogu ponuditi ekspertsko mišljenje u poljima kao što su pitanja društvenog života, obrazovanja, zaštite životne sredine i kulture. Civilno društvo oživljava participativnu demokratiju.

evropska komisija redovno otvara javne konsultacije na brojne teme (na pr. zaštita potrošača, mobilnost, životna sredina, zdravlje itd) prije nego predlože novi set zakona. tokom ovih konsultacija, zainteresovane strane mogu mogu zauzeti stav po pitanju različitih politika. Ovo stimuliše debatu koja se nastavlja u daljim akcijama komisije.

46

Posebni primjeri pokazuju koliko snažno građansko društvo može da utiče na donošenje odluka. Organizacije za zaštitu životne sredine lobi-grupa za hemijsku industriju su bile ključne u slučaju REACH regulative (sistem za registrovanje, testiranje i odobravanje hemijskih supstanci). Pripadnici industrijskih grupa i onih za zaštitu životne sredine se već određeni period sukobljavaju da bi istakle svoja stanovišta. Od kad je stupila na snagu 2007, evropska hemijska inudstrija prati marketing hemijskih proizvoda, a odgovornost je proizvođača da dokažu da njihovi proizvodi nisu štetni i da ne postoje alternative.

vebsajtovi o organizacijamacivilnogdruštva:

http://ec.europa.eu/transparency/civil_society/

» vebsajt koji pruža informacije o pitanjima koja se tiču konsultacija i dijaloga komisije sa građanskim društvom.

https://civilsocietyeurope.eu/

» Mreža koja skuplja mreže evropskih platformi društvenih organizacija, u različitim oblastima građanskih aktivnosti i pitanja.

DRUŠtveNI PaRtNeRI

Društvenipartneriučestvuju u društvenom dijalogu kroz svoje evropske federacije, na pr. evropska konfederacija sindikata, BusinessEurope(organizacija poslodavaca) i Evropski centar za javne poslodavce i usluge opšteg interesa.

ȇ Evropskakonfederacijasindikata(ETUC),osnovana 1973, predstavlja većinu državnih konfederacija i federacija sindikata unutar eU i nekih država koji nisu članice eU. Ona koordinira njihovim radom na evropskom nivou u pogledu poboljšavanja društvenog standarda i šansi za radnike.

Ostale strukture sindikata funkcionišu pod okriljem etUC-a, na pr. eurovaders, evropska federacija penzionera i starijih lica (eFReP/FeRPa), Uni europa i brojni Međuregionalni savjeti sindikata (IRtUC).

www.etuc.org

ȇ BusinessEurope(KonfederacijabiznisaEvrope),osnovana 1958. godine pod nazivom Unija industrija evropske zajednice, zastupa organizacije poslodavaca u eU i određenim državama koje nisu članice eU.

www.businesseurope.eu

47

ȇ Evropskicentarposlodavacaipreduzećakojepružajujavneuslugeiuslugeopšteginteresa(CEEP), osnovan 1961, zastupa interese javnih tijela i javnih ili privatnih kompanija koje pružaju usluge od javnog ekonomskog interesa (na pr. zdravstvena zaštita, obrazovanje, stanovanje, prevoz, voda, itd).

www.ceep.eu

Godine 1985. sa početkom dvostranog socijalnog dijaloga između sindikata i poslodavaca koji je promovisao ŽakDelor, tadašnji predsjednik evropske komisije, socijalni dijalog na evropskom nivou se razvio u istinsku arenu za pregovaranje.

Ugovori iz Mastrihta i amsterdama ojačali su položaj socijalnih partnera a socijalni dijalog je postao ključni dio Evropskogdruštvenogmodela.direktive o roditeljskom odsustvu, ugovori o zaposlenju sa skraćenim i punim radnim vremenom, rezultat su socijalnog dijaloga na nivou eU.

Ugovor iz Lisabona je dalje olakšao socijalni dijalog. On je, na primjer prepoznao tripartitni socijalni sastanak o rastu zaposlenja koji okuplja predstavnike iz evropske komisije, Savjeta evrope i socijalnih partnera.

Evropski ekonomski i socijalni komitet, koji predstavlja socijalne partnere i civilno društvo, i Komitetregiona koji se sastoji od lokalnih političara iz različitih država članica, su takođe konsultativno uključeni u socijalni dijalog.

S obzirom na važnost evropske legislative u ekonomskom sektoru, socijalni partneri, Privredne komore poljoprivrede i Privredne komore trgovine i industrije imaju evropske delegate, kao što imaju velike asocijacije, vodeće kompanije, i centri za obrazovanje i istraživanje. Uz ova profesionalna tijela ili interesne grupe, svi građani mogu da kontaktiraju sa lokalnim informativnim centrima kojima upravljaju intitucije ili CSO.

48

LOkaLNI INFORMatIvNI CeNtRI I MJeSta Za DeBate O evROPI

Informativni centri za mlade su umreženi preko Eurodesk-a, mreže koja pruža informacije o mogućnostima koje evropa nudi svojim mladima ljudima.

https://eurodesk.eu/

evropska komisija akredituje i podržava stotine Evropskih direktnih informativnihcentara,EUInfoCentara,TimEvropeiEvropskecentredokumentacije.

https://europa.eu/european-union/contact_en

Širom evrope postoji mnogo CSO koji funkcionišu na dnevnoj osnovi, kako bi objasnili i pokrenuli debate o trenutnim evropskim politikama i pitanjima.

evropski međunarodni pokret takođe popisuje asocijacije koje rade na promociji izgradnje Evrope.

Postoji i tv kanal specijalizovan za evropska pitanja pod nazivom Euronews, koji radi na 13 jezika.

http://www.euronews.com/

Francusko-njemački kanal aRte takođe emituje širok opseg programa o evropi sa međukulturalnog stanovišta. Zahvaljujući njihovim dopisnicima u Briselu, Strazburu i velikim evropskim glavnim gradovima, brojni mediji u državama članicama konstantno prate evroposke teme.

http://www.arte.tv/guide/en/?country=FR

49

2 – evROPSke ORGaNIZaCIJe: SavJet evROPe I evROPSka UNIJa

Iako je istorija evropske integracije bila dug proces, uspostavljanje nadnacionalnih organizacija je skorašnji proces.

Nakon Drugog svjetskog rata, odlučnost da se prekinu stalni sukobi između evropljana vodila je osnivanju određenog broja organizacija koje se zasnivaju na saradnji. Savjet evrope i evropska unija su pokazale da su dvije najznačajnije zbog njihovih opštih sposobnosti i političke dimenzije.

SavJet evROPe

Osnovana 1949, ova prva evropska organizacija10 je kreirana tako da ojača načela evrope odlučne da okrene leđa ratu i totalitarizmu.

Od tada, Savjet evrope se potvrdio kao međunarodna i međuvladina organizacija preko svojih odluka jednoglasnog slaganja. On je 1950. godine usvojio Evropsku konvenciju o ljudksimpravima,tekst od velikog značaja koji iznosi osnovne principe humanističke Evrope.

Evropskisudzaljudskaprava(ECHR)je dio Savjeta evrope ali je nezavisan. Osnovan je da bi se osigurala usklađenost sa evropskom konvencijom o ljudskim pravima (v. Poglavlje 2 Vrijednosti).

Njegove odluke su imale značajan uticaj na države članice. Savjet je takođe postavio obavezujući standard za zabranu smrtne kazne u njenim državama članicama.

Savjet evrope takođe radi na ohrabrivanju slobode izražavanja i medija, slobodu okupljanja, jednakosti i zaštite manjina. Pokrenuo je kampanje na teme kao što je zaštita djece, govor mržnje na internetu i prava Roma, evropske najveće manjine.

kancelarije Savjeta evrope su u Strazburu. Godine 2016. njeno članstvo brojalo je 47 država članica uključujuće sve države članice eU.

Po pitanju ljudskih prava, Sud pravde evropske unije (cf. u nastavku) je oduvjek uzimao u obzir odluke eChR.

www.coe.int

10 Savjet evrope ne treba miješati sa evropskim savjetom koji je dio evropske unije. On okuplja predsjednike država i vlada država članica evropske unije.

50

od ECSC do EU

Imajući na umu da je Savjet evrope međuvladina organizacija, podržavaoci ujedinjene evrope smatrali su prikladnim da 1950. godine uspostave više integrisanu nadnacionalnu organizaciju.

Nakon Drugog svjetskog rata, ideju evropske zajednice za ugalj i čelik (eCSC) je razvio žan Mone a proklamovao je Robert Šuman u njegovoj deklaraciji od 9. maja 1950. godine11. Cilj je bio da se stvori zajedničko tržište za ugalj i čelik, dva glavna izvora za ekonomiju u to vrijeme, uglavnom da bi se kontrolisala proizvodnja oružja, kako bi se spriječio budući rat između Njemačke i Francuske. Potiče iz načela koje je postavio Robert Šuman: “Evropanećenastatiodjednom,ilipremajedinstvenomplanu.Izgradićesekrozkonkretanpostignućakojaprvostvarajustvarnusolidarnost.”12

Iako oblast nadležnosti danas može izgledati prilično ograničeno, 1951. godine, po prvi put sa Ugovorom iz Pariza su države (Njemačka, Belgija, Francuska, Italija i holandija) voljno delegirale neke nadležnosti visokoj vlasti evropske zajednice za ugalj i čelik, nadnacionalnoj instituciji, pethodnici evropske komisije.

U namjeri da se proširi opseg i slijedeći neuspjeh projekta za evropsku zajednicu za odbranu (eDC), Evropskaekonomskazajednica je osnovana UgovoromizRima1957.godine. Ponovo je potvrđeno načelo političke integracije. Međutim, na prvom mjestu namjera ugovora je bila da se formirazajedničkotržište koje bi kasnije postalo Jedinstveno tržište. Njegov cilj bi bio da se ohrabri slobodno kretanje roba, usluga, kapitala i radnika.

Što se tiče stanovnika, potpisivanje ugovora na osnovu kog je nastala Šengen zona iz 1985. godine učinio je ljudima da bez graničnih kontrola putuju iz jedne u drugu državu članicu. Stanje iz 2016. godine pokazuje da nisu sve države članice eU potpisnice ovog ugovora. Neke kao što su Uk i Irska, nisu željele da ga potpišu; druge još nisu prihvaćene (Bugarska, Rumunija, kipar i hrvatska). S druge strane, neke države koje nisu članice (Norveška, Island, Švajcarska i Lihtenštajn) potpisale su ovaj ugovor.

Proces integracije se nastavio usvajanjem nekoliko ugovora od strane država članica:

- 1986: potpisivanje Jedinstvenog evropskog akta (stupanjena snagu –1987)

11 Zato se danas 9. maj slavi kao Dan evrope.12 v. poglavlje Istorija.

Intergovernmental: cooperationSupranational: integration

51

Cilj ovog akta je da ustanovi jedinstveno tržište. On takođe uvodi nove oblasti nadležnosti.

- 1992:potpisivanjeUgovoraizMastrihta(stupanjenasnagu–1993)

Ugovor iz Mastrihta je stvorio evropsko državljanstvo i evropsku uniju kakvu mi sada poznajemo.

- 1997:potpisivanjeUgovoraizAmsterdama(stupanjenasnagu–1999)

Ugovor iz amsterdama je proširio oblast nadležnosti eU i konsolidovao njene socijalne dimenzije. Data su veća ovlašćenjea evropskom parlamentu.

- 2001:potpisivanjeUgovoraizNice(stupanjenasnagu–2003)

Okrećući se budućem članstvu 12 država iz centralne i istočne evrope, Ugovor iz Nice je nastao uglavnom da bi poboljšao funkcionisanje institucija. Bio je samo djelimično uspješan.

- 2005:neuspjehUstavnogugovora

S obzirom na to da mnoge države članice nisu bile zadovoljne Ugovorom iz Nice, nastala je konvencija o budućoj evropi. Ona je 2003. godine vodila do nacrta Ustavnog ugovora koji nije usvojen, zbog negativnog rezultata referenduma u holandiji i Francuskoj.

- 2007:potpisivanjeUgovoraizLisabona(stupanjenasnagu–2009)

Nakon neuspjeha Ustavnog ugovora, međuvladina konferencija je organizovana da bi se napravio nacrt Ugovora u Lisabonu, koji je uključio univerzalno prihvaćene djelove iz prethodnog nacrta: Povelja osnovnih prava, proširene nadležnosti evropskog parlamenta, uvod predsjednika evropskog savjeta i visokog predstavnika eU za spoljne poslove i politiku bejbjednosti, mogućnost proširenja eU, mogućnost napuštanja eU...

EU je 2016. godine imala 28 država članica13 nakon sedam uzastopnih proširenja. Osim država članica, sedam drugih država14 su u procesu dobijanja statusa države članice.

13 Države članice redosljedom kojim sus e pridruživale eeZ i eU: Francuska, Njemačka, Italija, Belgija, holandija, Luksemburg, 1973: Danska, Irska, Ujedinjeno kraljevstvo; 1981: Grčka; 1986: Španija, Portugalija; 1995: austrija, Finska, Švedska; 2004: Poljska, Republika Češka, Slovačka, Slovenija, Mađarska, estonija, Letonija, Litvanija, Malta, kipar; 2007: Bugarska, Rumunija; 2013: hrvatska.

14 Pet država kandidata: albanija, Crna Gora, Srbija, BJR Makedonija, turska. Dvije potencijalne države kandidati: Bosna i hercegovina, kosovo (ovo određenje je bez predrasude o statusu, i u skladu je sa UNSCR 1244/99 i ICJ mišljenjem o deklaraciji nezavisnosti kosova)

52

INStItUCIJe evROPSke UNIJe PO LISaBONSkOM UGOvORU

Institucionalna struktura eU, je rezultat svih potpisanih ugovora od Ugovora iz Rima (1957), stremljenja za pomirenjem različitih ciljeva i interesa država članica. Različite političke i ekonomske krize su ponekad sprečavale napredak prema dubljoj integraciji.

Prateći redosljed kojim se u Ugovoru iz Lisabona pojavljuju opisi različitih tijela unutar eU, pogledajmo sljedeće:

ȇ Evropski parlament, ȇ evropski savjet, ȇ Savjet evropske unije, ȇ evropska komisija, ȇ Sud pravde evropske unije, ȇ evropski sud revizora, ȇ Evropska centralna banka.

www.europa.eu

Evropskiparlament

Prema Ugovoru iz Lisabona, evropski parlament (eP) se sastoji od 750članovai jednog predsjednika,kog biraju građani direktno u svakoj zemlji, svakih pet godina.

Političke grupe formirane unutar eP nakon evropskih izbora pokrivaju pun spektar političkih tendencija koje postoje u EU. U evropskom parlamentu, građani nisu zastupani samo vladama njihovih država na savjetu evropske unije, već i političarima koji su organizovani po osnovi političkih afiniteta a ne po nacionalnosti.

Od njegovog prvog izbora opštim biračkim pravom 1979. godine, ovlašćenja evropskog parlamenta su nastavila da rastu i doprinose porastu zastupanja građana na evropskom nivou. Na primjer, sada igra krucijalnu ulogu u sljedećim aspektima:

ȇ Demokratska kontrola: predsjednik i članovi komisije ne mogu imati kancelarije bez odobrenja evropskog parlamenta,

ȇ legislativa: “postupak saodlučivanja” sa Savjetom eU po pitanju značajnih oblasti legislative,

Ne postoji jedan lider koji predstavlja eU. Ne postoji hijerarhija između predsjednika evropskog parlamenta, predsjednika evropskog savjeta i Predsjednika evropske komisije.

53

ȇ budžet: Parlament ima mogućnost da usvaja ili odbaci projektovani budžet koji pošalje komisija.

Ugovor iz Lisbona je takođe osnažio ulogu državnih parlamenata. U skladu sa “principom subsidijarnosti,”15 eU može jedino da posreduje u oblastima u kojima ima veću efikasnost od država članica. Državni parlamenti mogu da ospore evropske zakone po osnovu ovog principa.

Pored toga, izazov sa kojim se srijeće eP je jačanje povjerenja između građana i institucija evropske unije.

www.europarl.europa.eu

Evropskiombudsman

Položaj evropskog ombudsmana je ustanovljen Ugovorom iz Mastrihta. Prvi ombudsman je izabran od strane eP 1995. i kao i poslanici ima petogodišnji mandat i može biti reizabaran. Njegova/njena uloga je da radi kao posrednik između građana evrope i institucija. Sve kompanije, udruženja ili druga tijela koje imaju svoje zakonito sjedište na teritoriji eU mogu se obratiti ombudsmanu za njegove/njene usluge.

www.ombudsman.europa.eu

Evropski savjet

evropski savjet okuplja predsjednike država i vlada, drugim riječima, političke lidere država članica. kako je navedeno u Ugovoru iz Lisabona on dajeEvropskojunijipokretačkusilu koja je potrebna za njen razvoj i definiše smjernice i opšte političke prioriteteputem njegovih odluka. Iako ne donosi specifične zakone, on oblikuje buduće politike eU. Savjet evrope i eP (v. u nastavku) se bave zakonima.

Jedna velika novina je uvedena Ugovorom iz Lisabona: položaj predsjednika Evropskog savjeta,kog imenuje evropski savjet na period od dvije i po godine, što se samo jednom može obnoviti.

visoki predstavnik EU za spoljne poslove i politiku bezbjednosti, položaj koji je takođe uveden Ugovorom iz Lisabona – sa predsjednikom evropskog savjeta dijeli dužnost predstavljanja eU na eksternim sastancima. Ministar za spoljne poslove evropske unije takođe ima položaj potpredsjednika komisije i zadužen je za evropsko spoljno djelovanje kao učesnik u diplomatskim misijama eU u državama koje nisu članice eU.

www.european-council.europa.eu

www.european-council.europa.eu/the-president.aspx?lang=fr

https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage_en

15 Cf. Odjeljak o oblastima nadležnosti eU.

54

savjet Evropske unije

Obično ga nazivaju samo Savjet i nastao je Ugovorom iz Rima. Svaku državu članicu na ministarskom nivou predstavlja ekspert specijalizovan za oblast politike koja se diskutuje (poljoprivreda, saobraćaj…). Proces donošenja odluka od strane Savjeta je postao sve više integrisan. Ugovor iz Lisabona je uveo sistem dvostruke većine, da bi olakšao proces donošenja zakona. Odluka se ratifikuje ukoliko dobije 55% glasova odobravanja od strane država članica koji odgovaraju najmanje 65% populacije evropske unije. Ovaj sistem se koristi od 1. novembra 2016. godine.

Savjet odražava položaj pojedinačnih država članica.

Svakih šest mjeseci jedna država članica eU preuzima predsjedavanje Savjetom ministara. Ovaj sistem daje svakoj državi šansu da igra glavnu ulogu na evropskoj sceni oblikujući agendu eU.

www.consilium.europa.eu

Evropskakomisija

Pošto je evoluirala iz visoke vlasti eCSC-a, evropska komisija je prva nadnacionalna institucija unutar strukture za donošenje odluka na više nivoa. Sačinjena je od jednogkomesarapodržavičlanici,podzakletvomdaćezastupatiopšteinteresecijeleEUaneinteresesvojedržave.16 Svako od njih izvršava mandat uz asistenciju Generalnih direktorata (DG). Oni su administrativni ogranci koji se bave posebnim oblastima djelovanja.

Predsjednik upravlja jednosglasno komisijom i uživa većinsku podršku evropskog parlemanta. Nadležnosti komisije su:

• da promoviše opšte interese EU,

• normativne: da unaprjeđuje integraciju zahvaljujući monopolu zakonske inicijative,

• “čuvar ugovora” i ukoliko je neophodno, preuzimanje pravnih aktivnosti protiv kompanija ili država pred Sudom pravde evropske unije (v. u nastavku),

• Izvršne: da pruži administrativno i finansijsko upravljanje,

• Međunarodna: da predstavlja eU na međunarodnom nivou.

www.ec.europa.eu

16 Ugovor iz Lisabona propisuje da će njihov broj biti ograničen na dvije trećine država članica, osim ako Savjet jednoglasno ne odluči drugačije. Ipak, 2009. godine evropski savjet je odlučio da će broj komesara nastaviti da bude jednak broju država članica.

55

sud pravde Evropske unije

vladavina prava je načelo od velikog značaja u suprotstavljanju autoritarizmu i neosnovanom odlučivanju. Pravila stvaraju obaveze, ne samo za građane već i za države članice i za samu EU.

Sud pravde, sa sjedištem u Luksemburgu, je sudska vlast evropske unije. Ima nadnacionalnu vlast u odbrani poštovanja evropskog prava i tumačenju i primjeni ugovora evropske unije. Slučajevi mogu biti iznešeni pred Sud od strane neke države članice, institucije ili fizičkog ili pravnog lica. Državna pravosuđa takođe mogu da se konsultuju s njim, po pitanju ispravnog tumačenja određene odluke ili djelovanja evropske unije.

Od njegovog osnivanja 1952, Sud ima izrazito bitnu ulogu u davanju nacrta evropskog prava na osnovu ideje o opštim evropskim interesima. Često je postavljao standard u primjeni propisa. takođe je učinio značajan doprinos nacrtu prava konkurencije.

www.curia.europa.eu

Evropski sud revizora

Pravna kontrola aktivnosti evropske unije je proširena na finansijska pitanja. Zbog ovoga je osnovan Sud revizora 1977. godine, da bi pratio račune evropske unije. Nema sudsku vlast, ali izvještava o finansijskim nepravilnostima Savjet eU, evropski parlament i ostale institucije.

www.eca.europa.eu

Evropskacentralnabanka(ECB)

Osnovana 1998. godine, upravlja jedinstvenom evropskom valutom, eurom, koji je uveden 1999. Do 2017. godine, 19 država članica je odustalo od njihovih nacinalnih valuta u korist eura. evropski zakoni garantuju njenu nezavisnost. Međutim, ugovor iz Lisabona naglašava da je njenglavniciljdaodržistabilnostcijena,bezpredrasudapopitanjuovogcilja,dapodržeopšteekonomskepolitikeEvropskeunijeuskladusaprincipomprivredeotvorenogtržištanakomsekonkurencijaneograničava.

eCB ne treba miješati sa evropskom investicionom bankom (eIB), koja je osnovana da obezbijedi pozajmice kojim bi se finansirali javni i/ili privatni projekti koji su korisni za ekonomski razvoj eU, njenih država članica, kao i državama u procesu pridruživanja i partnerskim državama.

www.ecb.int

56

kONSULtatIvNa tIJeLa

Bez prepoznavanja kao “institucija” per se, dva konsultativna tijela doprinose demokratskom životu evropske unije: evropski ekonomski i socijalni komitet i komitet regiona.

Evropskiekonomskiisocijalnikomitet(EESC)

Osnovan 1957. godine kada je potpisan Ugovor iz Rima, eeSC je konsultativno tijelo koje predstavlja organizacije poslodavaca i zaposlenih i ostale interesne grupe (na pr. potrošače). Njeni članovi se imenuju na pet godina. Oni zajedno stvaraju organizovano civilno društvo.

Njegov glavni cilj je da ispuni konsultativnu funkciju za evropsku komisiju, evropski parlament i Savjet eU po pitanju procjene politika. U tom cilju, on se oslanja an ekspertizu i praktično iskustvo svojih članova. Može da da mišljenja ili na sopstvenu inicijativu ili na zahtjev drugih institucija eU.

www.eesc.europa.eu

Komitetregiona(CR)

Osnovan 1994, njegov cilj je da uključi lokalna i regionalna tijela u proces odlučivanja na nivou eU. Njeni članovi su nosioci lokalnih i regionalnih vlasti, koje imenuje na pet godina eU, na predlog država članica.

Po pitanju svih odluka koje utiču na lokalne i regionalne vlasti, na pr. regionalna politika, životna sredina, obrazovanje i saobraćaj mora se konsultovati sa CR. On daje mišljenja na isti način kao i eeSC.

Ovo tijelo ima dvostruku namjenu. On djeluje kao instrument evropske unije u lokalnim mrežama i donosi mišljenja političara koji su u dodiru sa svojim biračima, nazad na evropski nivo.

većina regiona se predstavljaju u Briselu, pojedinačno ili grupno, da bi promovisali njihove interese u evropskim institucijama.

www.cor.europa.eu

57

3 – OBLaStI NaDLežNOStI evROPSke UNIJe I PROCeSI DONOŠeNJa ODLUka

OBLaStI NaDLežNOStI evROPSke UNIJe

Države članice odlučuju o oblastima nadležnosti evropske unije putem složenog mehanizma. Ugovor iz Lisabona je uveo neka važna pojašnjenja po tom pitanju u Sporazum o evropskoj uniji (teU) i Sporazum o funkcionisanju evropske unije (tFeU).

tFeU sadrži obiman spisak za svaku od kategorija nadležnosti. Uopšteno govoreći, postoje tri glavne oblasti nadležnosti:

NadležnostikojeisključivopripadajuEU:

eU može da donosi zakone u onim oblastima dok države članice ne mogu osim ako im eU da mandat da to učine. Ove oblasti su, na primjer, unija carina, zajednička trgovinska politika, monetarna politika za države članice u eurozoni.

Zajedničkenadležnosti

U ovim oblastima, države mogu da donose zakone kao eU. Međutim, ukoliko eU sprovodi nadležnost u okviru neke zajedničke oblasti, države prestaju da to čine i ne mogu početi da ponovo preduzimaju aktivnosti dok se eU ne odrekne svojih prava po tom pitanju. Ovo je slučaj sa, na primjer, jedinstvenim tržištem, životnom sredinom, energetikom, poljoprivredom, slobodama, bezbjednošću i pravdom.

Podrškailikoordinacija

U ovim oblastima, eU može da se se umiješa da bi koordinisala ili dopunila aktivnost država članica, a da ne utiče na njihovu suverenost. Ovo je slučaj, na primjer, sa kulturom, turizmom i obrazovanjem.

teU takođe navodi triglavnaprincipa:

Princip priznanja

Princip priznanja (ili atribucije) podvlači ograničenja. eU može jedino da se miješa (posebno u smislu donošenja zakona i obavezujućih odluka) u onim oblastima aktivnosti koje su njoj izričito delegirane u ugovorima.

Od Ugovora u Rimu, postojalo je proširenjeoblastinadležnostiZajednicei jačanja njenih moći.

58

Princip subsidijarnosti

Ovaj princip je uveden Jedinstvenim evropskim aktom i konsolidovan je ugovorima iz Mastrihta i amsterdama. to znači da eU može da se umiješa ukoliko države članice ne mogu da postignu zadovoljavajući cilj potencijalne aktivnosti i ukoliko je aktivnost na evropskom nivou relevantnija. Ovaj princip jedino važi kad eU nema ekskluzivnu nadležnost.

Ugovor iz Lisabona je osnažio ovaj princip zahvaljujući moći koja je data parlamentima država da prate usklađenost.

Princip proporcionalnosti

Njime se podrazumijeva da eU ne smije da prekorači, usadržiniiformi,ono što je zahtjevano da se postigne ciljevima ugovora. Stoga, eU ne smije da usvaja mjere koje su restriktivnije i/ili detaljnije nego što je striktno neophodno da bi se postigli ciljevi koji su dati zakonima.

I na kraju, ne manje bitno, jasno je da kakav god da je oblik ili stepen uključenosti, eU ima ulogu u skoro svakoj oblasti našeg svakodnevnog života. U stvari, određen broj specifičnih politika je ustanovljen.kao na primjer Zajenička poljoprivredna politika, Socijalna politika, Politika o energetici, itd.

PROCeSI DONOŠeNJa ODLUka U evROPSkOJ UNIJI

važno je znati koje su evropske institucije kao i oblasti djelovanja eU, ali to nije dovoljno da bi se razumjeli mehanizmi i principi koji podvlače, na dnevnoj osnovi, usvajanje širokog opsega odluka.

Unutar eU koegzisitiraju dva tipa logike, nadnacionalna i međuvladina. Međuvladina logika podrazumijeva odlučivanje koje ističe državni nivo, dok se princip subsidijarnosti odnosi na predstavljanje interesa koji su iznad državnog nivoa. Način na koji se zakoni donose, između ostalog, zavisi od toga da li su određena pitanja po karakteru više nadnacionalna ili međuvladina.

Proceduraredovnogdonošenjazakona(saodlučivanje)

Ideja procedure redovnog donošenja zakona se zasniva na apsolutnoj jednakosti između Savjeta eU i evropskog parlamenta. U ovoj proceduri, komisija je odgovorna za predloganje nacrta zakona (propisa, direktiva, odluka) koji se podnose objema institucijama. One moraju da postignu dogovor kako bi usvojile tekst.

59

Procedura konsultacija

Ova procedura se tiče ograničenog broja oblasti donošenja zakona, kao što je oslobađanje unutrašnjeg tržišta i prava konkurencije. Služeći se procedurom konsultacije eP ima manje značajnu ulogu nego u redovnoj proceduri. Ova procedura zahtijeva da se eP saglasi ili odbije predložene izmjene nacrta koji je podnešen Savjetu. Mišljenje Parlamenta ne obavezuje Savjet i on igra samo ulogu konsultativnog tijela.

Procedura saglasnosti

U proceduri saglasnosti, Parlament prihvata ili odbija predloženi dokument ali ne može da ga mijenja. kada Parlament odbije neki dokument, on ne može biti usvojen. Procedura saglasnosti daje Parlamentu pravo veta. eP će se pridržavati ove procedure u slučajevima pristupanja ili povlačenja neke od članica evropske unije.

Otvorenimetodkoordinacije(OMC)

Ovaj metod odgovara isključivo međuvladinom procesu koordinacije. Uveden je da bi omogućio državama članicama da koordinišu svojim politikama bez usaglašavanja sa restriktivnim standardima. eP i Sud pravde u stvari nemaju nikakvu ulogu u procesu OMC.

Pojačanasaradnja

Princip pojačane saradnje je uveden da bi odgovorio izazovima koji nastaju usljed sve većeg broja država članica i poteškoće postizanja kompromisa u oblastima gdje se zahtijeva jednoglasnost. Ovaj mehanizam se može koristiti da bi se uspostavila saradnja u nekoj oblasti, čak i kad ne žele sve članice da učestvuju. Minimum od devet država članica eU je neophodno da bi se uspostavila takva saradnja. Ovaj mehanizam je kritikovan jer može izazvati rizik od podijeljenosti evropske unije, ali ideja koja tu leži je da će saradnja postepeno uvući i one države koje su inicijalno bile uzdržane. Ova procedura se koristila za zakone o razvodu i patentima. takođe je odobrena za porez na finansijske transakcije.

60

4 – DOStUGNUća evROPSke UNIJe

Stvaranje evropske zajednice je stvorilo dugoročan mir i određen broj političkih, ekonomski i društvenih dostignuća od kojih svaki evropski građanin danas može imati dobrobit. Od borbe protiv diskriminacije do prava radnika, od poljoprivrede i ruralnog razvoja do saobraćaja, od zdravstvene zaštite do zaštite potrošača, dugačak je spisak.

Među najreprezentativnijim primjerima dostignuća su sljedeći:

StRateGIJa evROPa 2020

evropa 2020 je strategija rasta eU. eU je postavila pet ciljeva koje treba postići do 2020. godine:

1. Zapošljavanje:

- 75% stanovništva između 20 i 64 godine treba biti zaposleno;

2. Istraživanja i razvoj:

- 3% BDP evropske unije treba da bude investirano u istraživanja i razvoj;

3. klimatske promjene i održivost energetike:

- emisija gasova zelene bašte da bude 20% (ili čak 30% ukoliko uslovi budu dobri) niža nego 1990. godine,

- 20% energije da bude iz obnovljivih izvora,

- 20% povećanja energetske efikasnosti;

61

4. Obrazovanje:

- Smanjenje stope ranog napuštanja škole na ispod 10%;

- Najmanje 40% ljudi starosti između 30 i 40 da završe treći stepen obrazovanja;

5. Borba protiv siromaštva i socijalne isključenosti:

- Da bude najmanje 20 miliona manje ljudi koji su u riziku od siromaštva i socijalne isključenosti.

http://ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-a-nutshell/targets/index_en.htm

https://ec.europa.eu/info/strategy/european-semester/framework/europe-2020-strategy_en

MOBILNOSt I tReNING

evropa ima dugu istoriju među-kulturne mobilnosti, posebno među trgovcima, zanatlijama i studentima. Nastavljajući ovu tradiciju, eU je razvila programe koji su dostupni svima, posebno mladima. Oni su kreirani za đake, studente, trenere, mlade volontere, nastavnike, umjetnike itd. Oni teže stručnim kvalifikacijama dok razvijaju svijest o evropejstvu.

Proces Bolonje, koji je startovao 1999, nastoji da promoviše razmjenu između univerziotetskih studenata, nastavnog osoblja i istraživača. On zbližava univerzitetske sisteme kako bi se postigle zajedničke referentne vrijednosti. Doveo je do Oblasti evropskog visokog obrazovanja (ehea) i zajedničkog sistema bodovanja studijskih nivoa, evropski sistem prenosa bodova (eCtS). Sve u svemu, pospješio je najširu moguću mobilnost za studente.

Erasmus+

Od 1987, program mobilnosti erasmus je za 30 godina pozdravio više od tri miliona evropskih studenata iz njihovih državnih kampusa. Godine 2017, ne manje od 33 države je uključeno u ovaj program, koji je stvorio inovativne metode predavanja i obučavanja, nove službe za pomoć studentima, inovacije u istraživanjima i saradnju između univerziteta i poslovnog sektora. Nastavno kao i drugo osoblje unutar institucija visokog obrazovanja

62

takođe može imati koristi od erasmus programa. Mnogi koji su imali priliku da iskoriste ovaj program smatraju da razmjene pomažu da se razvije evropsko državljanstvo još „u povoju“. Program je proširen da bi uključio i druge države istočnog i južnog partnerstva kao i zapadnog Balkana.

Jedan broj ranijih erasmus programa mobilnosti su kombinovani da bi 2014. godine nastao novi program erasmus +. On nastavlja da otvara kulturološke granice zasnovane na istoriji kontinenta, povećavajući znanje i zajedničko razumjevanje među evropljanima u njihovom svakodnevnom životu.

Usput, vrijedno je pomenuti Evropski korpus solidarnosti. Ova inicijativa pripada programu erasmus +. Ona pruža mogućnost još većem broju mladih ljudi da učestvuju u aktivnostima solidarnosti bilo kroz volontiranje ili kroz sticanje radnog iskustva. Ona cilja na izazovne situacije, kao što su reizgradnja domova nakon prirodnih katastrofa.

http://ec.europa.eu/programmes/erasmus-plus/node_en

Evropska volonterska služba (EVS) je dio programa erasmus +. Ona pruža prilike mladima između 17 i 30 godina i omogućava im da putuju u inostranstvo da bi učestvovali u volonterskim projektima. Jedan program evS traje između 2 nedjelje i 12 mjeseci.

http://ec.europa.eu/programmes/erasmus-plus/opportunities-for-individuals/young-people/european-voluntary-service_en

Osim toga, učesnici u programu erasmus + dobijaju lični sertifikat zvani Youthpass koji im omogućava da učine važećim stečeno iskustvo putem validacije rezultata naučenog.

https://www.youthpass.eu/en/youthpass/

https://europa.eu/youth/solidarity_en

Europass

europass se sastoji od pet dokumenata kojima se nečije vještine i kvalifikacije prezentuju na način da budu razumljive u svim zemljama evrope (Cv, jezik, pasoš, europass mobilnost, diploma i dodatni sertifikati). Mogu ga koristiti ljudi svih starosnih dobi, na svim nivoima, đaci, početnici, nastavnici, instruktori, zaposleni, poslenici u sektoru zapošljavanja, headhunter-i, oni koji traže posao itd.

https://europass.cedefop.europa.eu/documents/curriculum-vitae

63

DRžavLJaNStvO

komisijin program Evropa za građane (Europe for Citizens) je nastao da bi promovisao evropsko državljanstvo. Prvo je zasnovan na bratimljenju gradova, sistem koji je dugo imao važnu ulogu u ovom smislu. Opet, to znači uključiti građane u stvaranje ujedinjene evrope u njenoj različistosti kulture i otvoriti se prema svijetu. ambiciozni plan ovog programa je skovati evropski identitet koji se zasniva na zajedničkim vrijednostima, istoriji i kulturi koje su već prepoznate.

http://ec.europa.eu/citizenship

http://eacea.ec.europa.eu/index_en.php

kULtURa

Program kreativna evropa (CreativeEurope) se fokusira na projekte i inicijative koje su kreirane da bi ojačale kulturološku različitost i da bi se razvijalo kulturno nasljeđe evrope kroz prekograničnu saradnju između zainteresovanih strana i institucija iz sektora kulture i audiovizuelnih medija.

Da bi se ohrabrile razmjene u domenu kulture, eU je razvila programe mobilnosti koji omogućavaju umjetnicima i profesionalcima u ovom sektoru da putuju u inostranstvo.

https://ec.europa.eu/programmes/creative-europe/

SvakODNevNI žIvOt

Iako bi neko propustio da ovo primijeti, građenje evropske zajednice je značajno promijenilo svakodnevni život sve većeg broja ljudi u eU. Navodimo takve primjere napredovanja.

Putovanja van granica

Danas imamo mogućnost da putujemo slobodno, a da pri tom ne moramo da pokazujemo svoj pasoš u državama članicama eU, koje su dio Šengenskog ugovora (potpisanog 1985), kao ni u Švajcarskoj, Islandu, Norveškoj i Lihtenštajnu. Jednom kad legalno uđete u Šengen zonu, slobodno možete da idete u bilo koju državu bez prolaženja kroz graničnu kontrolu.

Evropska kartica zdravstvenog osiguranja

Zahvaljujući ovoj kartici građani eU imaju pravo na ljekarsku njegu u bilo kojoj državi eU koju posjete dok su troškovi pokriveni od strane zdravstvenog osiguranja njihove države.

http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=509&langId=en

64

Krajnaplaterominga(roamlikeathome–lutajkaokodkuće)

Suočeni sa odlukom evropske komisije, Savjeta i Parlamenta, operateri mobilne telefonije su snizili svoje tarife za više od 90% od 2007. godine na odlazne i dolazne pozive, odlazne poruke i preuzimanje podataka. Od 15. juna 2017. godine, ne može se naplaćivati dodatna naknada za roming: evropljani plaćaju istu cijenu bilo da su kod kuće ili putuju.

Jeftinijiavio-prevoz

Pokrenuta krajem 80-ih godina XX vijeka, deregulacija sektora prevoza je bila ogroman zadatak jer je ovaj sektor bio ili u rukama državnih monopola ili predmet odredbi za određivanje cijena. Rezultirajuća deregulacija je bila spektakularna za avio-saobraćaj. Porastao je broj kompanija, a cijene karata su naglo opale, uglavnom zbog cijena koje naplaćuju niskobudžetne kompanije. Pad u cijenama, međutim, nije ograničen samo na cijene karata.

Zaštitapotrošača

Potrošačima je potrebna garancija da će njihova prava biti podržana u slučaju bilo kog problema prilikom kupovine roba i usluga iz drugih zemalja eU. Politika eU garantuje visok nivo sigurnosti potrošača.

Na primjer, putnici danas imaju naknadu od garantovane odštete u visini cijene putovanja i/ili smještaja u slučaju da im je let odložen, otkazan ili prebukiran.

https://europa.eu/european-union/topics/consumers_en

Jedinstvenitelefonskibrojzahitneslučajeve

Od 2000. godine, ljudi mogu jednostavno da biraju broj 112, bilo sa fiksnog ili mobilnog telefona, u bilo kojoj državi u eU da se nalaze, bez pozivnog broja za grad ili državu. Poziv je besplatan i operateri u centrali za hitne pozive govore lokalni jezik, kao i engleski i francuski, i mogu brzo da lociraju mjesto gdje se nalazi osoba koja traži pomoć.

IsplataputemATMaparata

Od 1. jula 2002. godine, cijena podizanja novca sa atM aparata (bankomata) i korišćenje kreditne kartice je ista za transakcije u državi ili van nje, mada trenutno, samo unutar eurozone.

65

*

* *

Svi ovi konkretni zahjtevi pokazuju neporečiv napredak koji je postignut djelovanjem evropske unije.

Iako možda zvuči kao kliše, prevazišavši brojne krize i izazove, eU je ipak evropljanima pružila da dožive viši stepen mira i prosperiteta nego bilo koji period u prošlosti. Njena dostignuća su otvorena prihvatanjem zajedničkih vrijednosti demokratije, vladavine prava i osnovnih prava.

Moramo imati na umu da eU ostaje organizacija koja se zasniva direktno i indirektno na opštem biračkom pravu. kao takva, ona prirodno oslikava političke tokove koji rezultiraju iz glasanja građana i koji su izraženi u djelovanju parlamentaraca i državnih predstavnika.

Ipak, mir, evropske vrijednosti i dostignuća se konstantno nalaze pred izazovima i ne mogu se shvatati olako. Naša je odgovornost da očuvamo i oblikujemo pozitivno nasljeđe evrope i da ga prenosimo budućim generacijama.

66

67

68