The amazing exchanges between Krishna and His devotees · çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù pürva-vibhägaù This edition is entirely based on Haridas Das's edition. (Nabadwip

çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù

pürva-vibhägaù

This edition is entirely based on Haridas Das's edition. (Nabadwip : Haribol Kutir, 462 Gauräbda = 1951). I have supplemented some of the commentaries with the anvaya provided by Bhaktisiddhanta Saraswati in his edition of the Chaitanya Charitamrita. I have not done this for every available verse, though I may do so in the future. (Jan Brzezinski 2003-12-20)

--o)0(o--

Page 1

çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù pürva-laharé

Page 2


çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù

—o)0(o—

bhagavad-bhakti-bheda-nirüpakaù

pürva-vibhägaù

—o)0(o—

prathama-laharé sämänya-bhaktiù

çré-çré-rädhä-govinda-devau vijayete

|| 1.1.1 ||

akhila-rasämåta-mürtiù prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù | kalita-çyämä-lalito rädhä-preyän vidhur jayati ||

çré-jévaù (durgama-saìgaminé):

çré-rädhä-dämodarau jayataù |

sanätana-samo yasya jyäyän çrémän sanätanaù | çré-vallabho’nujaù so’sau çré-rüpo jéva-sad-gatiù ||

atha çrémän so’yaà grantha-käraù sakala-bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä prakäçitaiù sva-hådaya-divya-kamala-koña-viläsibhiù çrémad-bhägavata-rasair eva bhakti-rasämåta-sindhu-nämänaà grantham apürva-racanam äcinvänas tad-varëayitavyasyaiva ca sarvottamatäà niçcinvänas tad-vyaïjanayaiva niçcinvänas tad-vyaïjanayaiva maìgalam äsaïjayati | evaà sarva eva grantho’yaà maìgala-rüpa iti ca vijïäpayati—akhileti | vidhuù çré-kåñëo jayati sarvotkarñeëa vartate | yadyapi vidhuù çrévatsa-läïchana iti sämänya-bhagavad-ävirbhäva-paryäyas tathäpi vidhunoti khaëòayati sarva-duùkham atikrämati sarvaà ceti | yad vä, vidadhäti karoti sarva-sukhaà sarvaà ceti nirukteù saryavasäne vicäryamäëe tatraiva viçränteù | asuräëäm api mukti-pradatvena sva-vaibhavätikränta-sarvatvena paramäpürva-sva-prema-mahä-sukha-paryanta-sukha-vistärakatvena svayaà bhagavattvena svayaà bhagavattvena ca tasyaiva prasiddheù | ata evämareëäpi tat-prädhänyenaiva täni nämäni proktäni—vasudevo’sya janakaù ity ädy ukteù | etad eva sarvaà jayaty arthena spañöékåtam | sarvotkarñeëa våttir näma tat tad eveti | ata eva präkaöya-samaya-mätra-dåñöyä yä

Page 3


lokasyäpratétis tasyä niräsako’yaà vartamäna-prayogaù | tathä ca pramäëäni—vijaya-ratha-kuöumba ity ädau yam iha nirékñya hatä gatäù sva-rüpam [bhä.pu. 1.9.39] iti |

svayaà tv asämyätiçayas tryadhéçaù sväräjya-lakñmy-äpta-samasta-kämaù | balià haradbhiç cira-loka-pälaiù kiréöa-koöy-eòita-päda-péöhaù || [bhä.pu.3.2.21] iti |

yasyänanaà makara-kuëòala-cäru-karëa- bhräjat-kapola-subhagaà saviläsa-häsam | nityotsavaà na tatåpur dåçibhiù pibantyo näryo naräç ca muditäù kupitä nimeç ca || [bhä.pu. 9.24.65] iti | kä stry aìga te kala-padäyata-mürcchitena sammohitä 'ryapadavéà na calet trilokyäm | trailokya-saubhagam idaà ca nirékñya rüpaà yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat || [bhä.pu. 10.29.40] iti |

yan martya-lélaupayikaà sva-yoga- mäyä-balaà darçayatä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [bhä.pu. 3.2.12] iti |

ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam || [bhä.pu. 1.3.28] iti |

jayati jana-niväso devaké-janma-väda [bhä.pu. 10.90.48] ity ädéni çré-bhägavate | atha tat-tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä rasä vakñyamäëäù çäntädyä dvädaça yasmin tädåçam amåtaà paramänanda eva mürtir yasya saù | änanda-mürtim upaguhya [bhä.pu. 10.41.28] iti, tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanäv anante [bhä.pu. 10.14.22] iti, mallänäm açaniù [bhä.pu. 10.43.17] ity ädi çré-bhägavatät | tasmät kåñëa eva paro devas taà dhyäyet taà rasayet iti çré-gopäla-täpanébhyaç ca | taträpi rasa-viçeña-viçiñöa-parikara-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåçyate | ata evädi-rasa-viçeña-viçiñöa-sambandhena nitaräm | yathä—

gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham | dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14]

trailokya-lakñmy-eka-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14], taträtiçuçubhe täbhiù [bhä.pu. 10.33.6] ity ädi çré-bhägavate | täsu ca gopéñu mukhyä daça bhaviñyottare çrüyante—

Page 4


gopälé pälikä dhanyä viçäkhä dhyäna-niñöhikä | rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti |

viçäkhä dhyäna-niñöhiketi päöhäntaram | tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù | daçaméty apy ekaà näma vä | skända-prahläda-saàhitä-dvärakä-mähätmye ca—lalitoväca ity ädau mukhyäsv añöäsu pürvoktäbho’nyä lalitä-çyämalä-çaivyä-padmä-bhadräç ca çrüyante | pürvoktäs tu rädhä-dhanyä-viçäkhäç ca | tad etad abhipretya taträpi mukhya-mukhyäbhir uttarottara-vaiçiñöyaà darçayitum avara-mukhye dve tärakä-pälé tävan niñkåñya täbhyäà vaiçiñöyam äha—prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhé rucibhiù käntirbhé ruddhe vaçékåte tärakä-pälé yena saù | päliketi tu saàjäyäà kan-vidhänät | päléti dérgänto’pi kvacid dåçyate | atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite ätma-sätkåte çyämä çyämalä lalitä ca yena saù | atha parama-mukhyayäha rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä—igupadhajïäprékiraù kaù iti kartari ka-pratyaya-vidheù | ata eväsyä eväsädhäraëyam älokya pürvavad yugmatvenäpi neyaà nirdiñöä | atas tasyä eva prädhänyaà kärttika-mähätmye uttara-khaëòe tat-kuëòa-prasaìge—

yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä | sarva-gopéñu saivaikä viñëor atyanta-vallabhä || iti |

ata eva mätsya-skändädau çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva våndävane prädhänyäbhipräyeëäha—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—

devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä | sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù saàmohiné parä || iti |

åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | ataevähuù—anayärädhito nünam [bhä.pu. 10.30.28] ity ädi | atha çlokärtha-vyäkhyä—tatraika-çleñeëopamäà sücayaàs tayärtha-viçeñaà puñëäti | sarva-laukikätéte’pi tasmin laukikärtha-viçeñopamä-dvärä lokänäà buddhi-praveçaù syäd iti kenäpy aàçenopameyam | sarva-tamas-täpaja-duùkha-çamakatvena sarva-sukhadatvena ca tatra pürvavan nirukti-paryavasäne vicäryamäëe räkäpater eva vidhutvaà mukhyaà paryavasyatéti sarvataù prabhävät pürëatamäàçena ca | evaà süryädénäà täpa-çamatvädi nästéti nopamäna-yogyatä, tato vidhuù sarvata utkarñeëa vartate iti labhyate | vartamäna-prayogäàças tu praty-åtu-räjam eva tat-tad-rüpatayänuvåtteù | evaà viçeñye sämyaà darçayitvä viçeñaëe’pi sämyaà darçayati—akhilety ädibhiù | akhilo’khaëòo rasa äsvädo yatra tädåçam amåtaà péyüñaà, tad-ätmikaiva mürtir maëòalaà yasya | atra çabdena sämyaà rasanéyatväàçenärthenäpi yojyam | tathä prasåmaräbhé rucibhiù käntibhé ruddhävåtä tärakäëäà päliù çreëé yeneti pürvavan nija-känti-vaçékåta-käntimaté-gaëa-viräjamänatväàçenäpi jïeyam | tathä—çyämä tu välgulau aprasütäìganäyäà ca tathä soma-latauñadhau | trivåtä-çärivä-gundrä-niçä-kåñëä-priyaìguñu iti

Page 5


viçva-prakäçät | kalitam urékåtaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yeneti rätri-viläsitvenäpi jïeyam | tathä rädhäyäà viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän adhika-prétimän åturäja-pürëimäyäà tad-anugämitvät iti tad-anugati-mätra-sädhya-sva-vaibhava-vijïatväàçenäpi jïeyam | upamänasya caitäni viçeñaëäny utkarña-väcakäni—süryädes tädåça-mürtitväbhävät tärä-näçana-kriyatvena tat-sähitya-çobhitväbhävät sukha-viçeña-kara-rätri-viläsäbhävät tädåça-vijïatvänabhivyakteç ceti |

siddhänta-rasa-bhävänäà dhvany-alaìkärayor api | anantatvät sphuöatväc ca vyajyate durgamaà tv iha || likhanaà sarvam eväsminn äçaìkänäçagarbhitam | våthätva-çaìkayä tv atra nävadhyeyam abuddhibhiù || grantha-kåtäà svärasyät katicit päöhäs tu ye mayä tyaktäù | näträniñöhaà cintyaà cintyaà teñäm abhéñöaà hi ||1||

mukundaù (artha-ratnälpa-dépikä):

lokaà gopyaà sumadhura-rasaà svädayan yo’vatérëo dhanye gauòe vraja-pati-sutaù kåñëa-caitanya-nämä |

äcäëòälät sakala-jagati prema-bhakteù pradätä käruëyäbdhir vasatu hådi sa çré-çacénandano me ||

çré-rädhikä-mädhavikä-vasantaà vrajäkñi-padma-bandhum |

rasajïa-bhaktaugha-cakora-candraà namämy ahaà nanda-tanujam éçvaram || atha çrémad-granthakäraù çré-çré-caitanya-devasya kåpayä prakäçita-çré-kåñëa-rasa-varëanätmakatayätyadbhutatamaà bhakti-rasämåta-sindhu-nämänaà granthaà sarva-bhägavata-loka-hitäbhiläña-paravaçatayä kurvan prathamaà tävat sväbhépsita-paripürtyai sveñöa-deva-saìkértana-rüpaà maìgalam äcarati | tenaiva ca granthärthaç ca saìkñepato darçayati—akhileti | vidhuù çré-kåñëo jayati—mäyä-çaktyänanta-koöi-brahmäëòäni, cic-chaktyäkhya-svarüpa-çaktyä vaikuëöhädi-mahä-léläù svarüpeëa präbhava-vaibhava-mahävasthäkhya-sväàça-viläsän, sva-çaktyäveçena påthvädi-çaktyäveçävatärän vidadhäti karoti prakäçayatéti vidhur iti vidhu-çabdasyäsaìkoca-våttyä tatraiva paryavasänam | tasyaivävatärävatärävatärinäm aàçitväc ca | jayati iti padena—sva-sva-lokeñu tat-tat-parikara-sambandhato guëän darçayadbhyas tat-tad-avatäri-näyakebhya utkarñeëa dvärakädau mathurädau gokule pürëän pürëatarän pürëatamän guëän krameëa prakäçayan sadä viräjata ity uktam | namaskäraç cäkñiptas taà prati nato’sméti | tatra svayaà bhagavat-tattva-sarvävatärädi-käraëatvayoù—

éçvaraù paramaù kåñëaù saccidänanda-vigrahaù | anädir ädir govindaù sarva-käraëa-käraëam || [bra.saà. 5.1]

Page 6


ity ädi brahma-saàhitädi-vacanäni pramäëam | sva-sva-parikarair gokulädiñu sadä viräjamänatve—

aho alaà çläghyatamaà yadoù kulam aho alaà puëyatamaà madhor vanam | yad eña puàsäm åñabhaù çriyaù patiù sva-janmanä caìkramaëena cäïcati || [bhä.pu. 1.10.26] ity ädéni vacanäni |

nanu, gokula-mathurädiñu bahu-vidha-bhaktair ekaù kahtaà sadä vartate | bälya-paugaëòa-bhäk-kiçora-svarüpeñu katamo’yaà prakäças taträha—akhileti | akhilänäà païcavidhänäà bhaktänäà ye rasäù, çäntaù prétiù preyän vatsalo madhuraç ceti païca mukhyäù | häso’dbhuto véraù karuëo raduro bhayänako bébhatsa iti sapta gauëäù—evaà dvädaça-bhedäs ta eva hlädiné-çakti-våtti-rüpatväd amåtaù paramänandas tad-rüpä mürtir yasya | sarva-rasänäà viñayatväd äçrayatväc ca tan-mürtitvaà tasya nänä-prakäçavattvena dharmé kiçora eva sarva-bhakta-sukha-hetur ity arthaù | dharmitve’py asyäsamordhva-prema-rüpa-guëäyäù sukhärthaà ceñöädéni bodhayituà—prasåmarety ädi-pada-trayam | prasåmaräbhé rucibhé ruddhe vaçékåe tärakä-pälé yena saù | tärakä-pälyoù kathanaà çré-rädhäyä anya-vipakña-taöastha-vraja-devénäm upalakñaëam | rädhayä saha svacchanda-vihäräya rasopakaraëa-bhütä vaçékåtä ity arthaù | kalite pürvoktäbhyäà parama-premäspadatayä gåhéte çyämä-lalite yena saù | çyämäyäù kathanaà çré-rädhäya anya-suhåt-pakñäëäm upalakñaëam | lalitäyäs tu tad-anya-sakhénäm | taträpi suhåt-pakñäëäm sakhénäà kåñëe premädhikyäl lalitäyä uttarotroktiù | preyän rädhäyäm atiçayena préti-kartä | ata eväsyä asädhäraëyam älokya pürvavad yugmatvena neyaà nirdiñöä | asyäù sambandhe kåñëasya saundaryädi-guëänäà paramotkarñaç ca bodhitaù | pürëa-premëaiva pürëa-prakäçaucityät | çré-rädhäyäù sarva-vraja-devébhyaù prema-rüpa-guëair ädhikyaà yathojjvala-nélamaëau—mahä-bhäva-svarüpeyaà guëair atigaréyasé [u.né. 4.2] iti | pädme ca—


ata eva mätsye—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—


tat-sambandhe kåñëa-guëotkarño, yathä åk-pariçiñöa-çrutau—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | atra candra-varëana-rüpo dvitéyo’rtho’präkaraëikatväd vyajyaù | tat-pakñe vyäkhyä—vidhunoti khaëòayati täpaja-duùkham iti nirukter asaìkocena pürëa-candro labhyate | jayati täpätmakatvät süryäder utkarñeëa vartate | pratipürëimäyäà tat-tad-rüpatayä prakäçäd vartamäna-prayogaù | akhila-raso madhurädyä yasmiàs tad-amåtamayé mürtir maëòalaà yasya saù | tamas-täpaja-duùkha-

Page 7


çänti-pürvaka-sarva-jana-sukha-hetur ity arthaù | tathä prasåmaräbhé rucibhir jyotsnäbhé ruddhä ävåtä tärakäëäà pälir yena | tathä kalitam prakaöitaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yena | tathä rädhä-preyän rädhäyäù viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän adhika-prétimän iti | åturäja-pürëimäyäà tad-anugämitväc candrasya paramotkarñaç ca darçitaù | atropamälaìkäraù çabda-çakti-mülänuraëana-rüpa-dhvaniù |

yat-prasädaà vinätratyä arthäù sarve sudurgamäù | svayaà sphorayatäà prétaù çrémad-rüpaù sa tän mayi ||1||

viçvanäthaù (bhakti-sära-pradarçiné):

çré-kåñëäya namaù | namas tasmai bhagavate kåñëäyäkuëöha-medhase | yo dhatte sarva-bhütänäm abhaväyoçatéù kaläù || çré-caitanya-mukhodgérëä hare-kåñëeti varëakäù | majjayanto jagat premëi vijayantäà tad-ähvayäù ||

atha so’yaà nikhila-sahådaya-hådya-samudaya-hådayälaìkäraù sakala-kavi-maëòaläkhaëòalo bhagavan-nirdeça-parama-maìgala-sudhä-dhärä-paramparayä nirméyamäëe pratyüha-täpänudgamake’py asmin granthe sadäcära-sammänanärtham avaçya-kartavya-maìgaläcaraëam apy anuñaïjayati—akhileti | vidhuù—çré-kåñëo jayati | sarvotkarñeëa vartate | yadyapi vidhuù çré-vatsa-läïchana ity abhidhänät vidhu-çabdaù sarva-bhagavat-para eva, tathäpi rädhä-preyän ity ädy asädhäraëa-viçeñaëaiù çré-kåñëam eva pratipädayatéti jïeyam | tad-utkarña-hetuà svarüpa-lakñaëam äha—akhilä rasä vakñyamäëäù çäntädyä dvädaça yasmin tädåçam amåtaà paramänanda eva mürtir yasya saù | taträpi rasa-viçeña-viçiñöa-parikara-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà dåçyate | ata evädi-rasa-viçeña-viçiñöa-parikara-sambandhena nitaräm | yathä daçame—

gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham | dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14] iti |

trailokya-lakñmyaika-padaà vapur dadhat [bhä.pu. 10.32.14] ity ädi | taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [bhä.pu. 10.33.6] ity ädi |

täsu gopéñu mukhyä daça bhavaiñyottare çrüyate— gopälé pälikä dhanyä viçäkhänyä dhaniñöhikä | rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti |

Page 8


tatheti daçamy api tärakä-nämny evety arthaù | daçaméty ekaà näma vä | skände prahläda-saàhitäyäà dvärakä-mähätmye ca—lalitoväca ity ädau mukhyäsv añöasu pürvoktäbhyo’nyä lalitä-çyämalä-çaivyä-padmä-bhadräç ca çrüyante | pürvoktäs tu rädhä-dhanyä-viçäkhäç ca | tad etad abhipretya taträpi mukhyämukhyäbhir uttarottara-vaiçiñöyaà darçayitum avara-mukhyätvaà tävan niñkåñya täbhyäà vaiçiñöyam äha—prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhé rucibhiù käntibhé ruddhe vaçékåte tärakä-pälé-nämnyau yütheçvaryau yena saù | atha madhyama-mukhyäbhyäm äha—kalite svékåte çyämä çyämä-lalite yena saù | atha parama-mukhyäyä vaiçiñöyam äha—rädhäyäù preyän atiçayena préti-kartä | igupadhajïäprékiraù kaù iti kartari ka-pratyaya-vidheù | ata eväsyä eväsädhäraëyam älokya pürvavad yugmatvenäpi neyaà nirdiñöä | atas tasyä eva prädhänyaà pädmottara-khaëòe kärttika-mähätmye tat-kuëòa-prasaìge—


ata eva mätsya-puräëe çaktitva-sädhäraëyenäbhinnatayä gaëanäyäm api tasyä eva våndävane prädhänyäbhipräyeëäha—rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti | tathä ca båhad-gautaméye tasyä eva mantra-kathane—


åk-pariçiñöa-çrutäv api—rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä, vibhräjante janeñv ä iti | ataeva daçame gopya ähuù—anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù [bhä.pu. 10.30.28] iti | sarvalaukikälaukikätéto’pi tasmin laukikärtha-viçeñopamä-dvärä lokänäà buddhi-praveçaù syäd iti kenäpy aàçenopamänam äha | pakñe, vidhuç candro jayati sarvotkarñeëa vartate | evaà viçeñye sämyaà darçayitvä viçeñaëe’pi sämyaà darçayati | akhilo’khaëòo rasa äsvädo yatra tädåçam amåtaà péyüñaà, tad-ätmikaiva mürtir yasya | tärakä-päléù tärakä-çreëé | atra çabda-sämyaà rasanéyatväàçenä-rthenäpi yojyam | tathä prasåmaräbhé rucibhiù käntibhé ruddhävåtä tärakäëäà pälir yena sa iti pürvavan nija-käntimat-tärä-gaëa-viräjamänatväàçenärthenäpi jïeyam | viçva-prakäçe çyämä-çabdo rätri-paryäyaù | kalitam urékåtaà çyämäyä rätrer lalitaà viläso yena saù | iti rätri-viläsitvenäpi sämyaà jïeyam | tathä rädhäyäà viçäkhä-nämnyäà täräyäà preyän atiprétimän ||1|| siddhänta-sarasvaté : akhila-rasämåta-mürtiù akhiläù çäntädyäù païca mukhya-rasäù häsyädyäù sapta guëa-rasäç ca yasmin tad eva amåtaà paramänanda eva mürtiù yasya saù | prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù prasåmaräbhiù prasaraëa-çéläbhiù rucibhiù käntibhiù ruddhe vaçékåte tärakä-pälé yena saù | kalita-çyäma-lalitaù kalite ätma-sätkåte çyämä ca lalitä

Page 9


ca yena saù | rädhä-preyän rädhäyäù preyän priyatamaù vidhuù kåñëa-candro jayati (anubhäñya 2.8.141) ||1||

—o)0(o—

|| 1.1.2 ||

hådi yasya preraëayä pravartito’haà varäka-rüpo’pi | tasya hareù pada-kamalaà vande caitanya-devasya ||

çré-jévaù: atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù sväçraya-caraëa-kamalaà çré-çré-caitanya-devaà bhagavantaà namaskaroti—hådéti | hådi yasya preraëayä pravartito’smin sandarbha iti çeñaù | varäketi svayaà dainyoktaà, sarasvaté tu tad-asahamänä varaà çreñöham ä samyak käyati çabdäyata iti | tad-dväreëaiva taà stävayati mat-kavitäyäm api tat-preraëayaivätra pravåttiù syän näyathety aper arthaù ||2|| mukundaù: atidurbodha-bhakti-rasa-nirüpaëe ayogya-mäné çré-kåñëa-caitanyasya kåpayä tat sambhävayan taà ca nanda-nandatavena bodhayan bhüyo’pi maìgalam äcarati—hådéti | tasya hareù çré-kåñëasya pada-kamalaà vande | tasya kasya ? yasya hådi preraëayätra rasa-varëane pravåttiù | atrety arthäd adhyähäryam | kédåg apy ahaà varäka-rüpo’pi varäka-svabhäve’pi—rüpaà svabhäva-saundarye iti viçvaù | sädåçyärthe rüpa-pratyayaù—varäka-sadåço’pi | pakñe, varäkaç cäsau rüpo rüpäkhyaù sa iti sva-nämnaù sva-granthe prakaöanam | varäkasyäpi mama brahma-çivädi-durgame’py arthe niyojakatveneçvarasyaivaitat-kartåtvam | na tu mameti kaver vinayena bhagavad-aiçvaryasya sücikoktiù | nanu jayatéty anena kåñëas tvayä vandito’sti, punaù kimarthaà vandanam iti cet taträha—caitanya devasya | yo’sau rädhä-preyän çré-kåñëa iha khalu trividha-täpais täpitän janän bhajana-gandham apy ajänato mahä-kåpälu-maulitvät täpa-çamana-pürvakaà däsya-sakhyädi-bhaktau svayam äcaraëädinä pravartanecchus tatra pravåttebhyas tat-tad-bhakti-rasa-mahämåta-laharé-vitaraëäya rädhädi-nija-madhura-rasa-pariväräëäà mahä-bhäväòhyänäà prema-snehädinä vivaças teñäà mahä-bhävädi-mädhuryaà kédåçam iti tad-äçrayatvena tad äsvädayituà ca tat-tat-svabhävika-bhävämåtocchalita-svänta-sindhubhir nitya-nija-pariväraiù saha svayaà çré-kåñëa-caitanya-rüpeëa prakaöébabhüva | tasyeti bhagavat-pratipädaka-puräëädi-säroddhärätmako’yaà sandarbha iti cägatam | nanu, çré-kåñëa-caitanyasya çré-kåñëatve kià pramäëam iti cet, çré-bhagavad-gétä-vacanaà tävad avadhäryatäm—dharma-saàsthäpanärthäya sambhavämi yuge yuge [gétä 4.8] iti | dharmaç ca tat-pravartita-näma-saìkértana-rüpa eva mukhyaù kalau | yad uktaà viñëu-puräëe—

dhyäyan kåte yajan yajïais tretäyäà dväpare’rcayan |

Page 10


yad äpnoti tad äpnoti kalau saìkértya keçavam || [vi.pu. 6.2.17] iti | ekädaçe kali-yugopäsya-prasaìge spañöam eva tasya bhagavattvaà nirüpitam | tad yathä—

kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà säìgopäìgästra-pärñadam | yajïaiù saìkértana-präyair yajanti hi su-medhasaù || [bhä.pu. 11.5.32] iti |

asyärthaù—tviñä käntyä yo’kåñëo gauras taà sumedhaso vivekinaù kalau yajanti upäsate | kair yajanti ? yajïaiù püjä-sambhäraiù | kimbhütair yajïaiù ? saìkértana-präyaiù | saìkértanaà bahubhir militväty uccaiù çré-kåñëa-gänam, tat-pradhänaiù | kathambhütaà tam ? kåñëa-varëaà, kåñëaà kåñëeti näma vä varëayati parama-prema-vivaçatayä gäyati | parama-käruëikatayopadiçati ceti tathä tam | punaù kimbhütam ? säìgopäìgästra-pärñadam | aìgaà çré-nityänandaù | upäìgaà çrémad-advaitäcäryaù | aìgaà copäìgaà ca aìopäìgam | tad-asträëéva mahä-prabhäva-mayatvät, sudarçanädy-astra-nigrähya-daitya-tulya-bahirmukhänäà tad-darçanäd eva bhaktau pravåttyä asura-svabhäva-parityägät | aìgopäìgästräëi ca pärñadäç ca çré-gadädhara-paëòita-prabhåtayo’ntaraìga-çakti-rüpäù | çréniväsa-prabhåtayo bhakta—rüpäç cäìgopäìgästra-pärñadäs taiù saha vartamänam | aìgopäìgasyästravan nirüpaëam—pärñadänäà darçanäd bhakti-pravåtti-pürvakäsura-svabhäva-parityäge saty api tasyädhikyärtham | svayaà bhagavattvam api sücayaty etad-viçeñaëam | asya gauratvaà ca—

äsan varëäs trayo hy asya gåhëato 'nuyugaà tanüù | çuklo raktas tathä péta idänéà kåñëatäà gataù || [bhä.pu. 10.8.13]

iti garga-vacanepäriçeñya-pramäëa-labdham | tathä hi, idänéà kåñëatäà gataù ity atredäném ity anena dväparasyoktatvät—dväpare bhagaväï çyämaù [bhä.pu. 11.5.27] vidhänäc ca kåñëasya dväparopäsyatvam uktam | çukla-raktayoù satya-tretopäsyatvenaikädaça eva varëitatväc ca kalau çré-gauraù pariçiñyate | ato vaiçampäyanéya-sahasra-näma-stotre—

suvarëa-varëo hemäìgo varäìgaç cäìganäìgadé | tathä sannyäsa-kåt samaù çänto niñöhä-çänti-paräyaëaù || iti |

nanv äsann ity anena pétasyätétatva-nirdeçät kathaà bhävino gaurasya grahaëam iti cet präcéna-gauräpekñayätétatva-nirdeça iti brümaù | nahy asminn eva kalau çré-gaurävatäraù, kintu pratikalpe’ñöaviàçac-caturyuga-dväparänte çré-kåñëaävatäravat-tat-paçcät kalau çré-gaurävatärasya niçcayät | nanv etair vacanair yugävatäratvam asyäyätam | kathaà çré-kåñëaù svayam avatérëa iti cet, dväparopäsyasya çyämasya yaçodänandane’ntarbhäva iva kaly-upäsyasya kåñëa-varëa-yugävatärasya çré-çacénandane’ntarbhävo’ìgopäìgästra-pärñadaiù sahävatärät |

Page 11


jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi-puëyataù | seyaà sädhana-sähasrair hari-bhaktiù sudurlabhä || [bha.ra.si. 1.1.36] bhuktià muktià harir dadyäd arcito’nyatra sevinäm | bhaktià tu na dadäty eva yato vaçyakaré hareù || [bha.ra.si. 1.2.222]

ity ädi-vacanebhyo yasyäù sädhana-sähasra-karaëe’py äpräpti-çravaëaà täà, tasyäù sva-vaçya-kärikäyä rati-lakñaëäyäù, tasyä api paramotkarña-rüpäyäù prema-lakñaëäyäç ca bhakte jagäi-mädhäi-prabhåti-mahä-pätakebhyo vitaraëät | munénäm api manaso’py agocarasya çré-kåñëävatära-rahasyasya prakäçanät | vidvad-anubhava-siddhatväc ca | atha vidvad-anubhavaù | tatra grantha-kåtäà sa yathä—

apäraà kasyäpi praëayi-jana-våndasya kutuké rasa-stomaà håtvä madhuram upabhoktuà kam api yaù | rucià sväm ävavre dyutim iha tadéyäà prakaöayan sa devaç caitanyäkåtir atitaräà naù kåpayatu ||

parama-vidvac-chiromaëénäà çré-särvabhauma-bhaööäcäryäëäà—kälän nañöaà bhakti yogam ity ädi |

kåñëo devaù kali-yuga-bhavaà lokam älokya sarvaà päpäsaktaà samajani kåpä-sindhu-caitanya-mürtiù | tasmin yeñäà na bhavati sadä kåñëa-buddhir naräëäà dhik tän dhik tän dhig iti dhig iti vyäharet kià mådaìgaù || iti ca teñäm eva |

çré-raghunätha-däsa-gosväminäà, yathä—

çacé-sünuà nandéçvara-pati-sutatve guru-varaà mukunda-preñöhatve smara param ajasraà nanu manaù || [manaù-çikñä 2] iti |

çré-jéva-gosväminäà, yathä—

antaù kåñëaà bahir gauraà darçitäìädi-vaibhavam | kalau saìkértanädyaiù smaù kåñëa-caitanyam äçritäù || iti |

çré-prabodhänanda-sarasvaténäà, yathä—

vande çré-kåñëa-caitanyaà gauraà kåñëam api svayam | yo rädhä-bhäva-saàlubdhaù svabhävaà nitaräà jahau || ity ädi sahasram |

nanu tasya çré-kåñëatve—

pratyakña-rüpa-dhåg devo dåçyate na kalau hariù | kåtädiñv eva tenäsau triyugaù paripaöhyate ||

Page 12


kaler ante ca sampräpte kalkinaà brahma-vädinam | anupraviçya kurute väsudevo jagat-sthitim ||

iti triyuga-näma-vyäkhyätå-viñëu-dharma-vacanatas tasya kalau pratyakñatä virudhyeteti cen, na | yata idam eva pratyuta tasya säkñät çré-kåñëatve liìgaà niratiçayaiçvaryeëa maryädäm atikramya çré-kåñëasya kali-prathame’vasthänavad asyäpi tathätvenaiva kalävataraëa-sambhaväd iti ||2|| viçvanäthaù: atha nija-bhakti-pravartanena kali-yuga-pävanävatäraà viçeñataù sväçraya-caraëa-kamalaà çré-çré-caitanya-devaà bhagavantaà namaskaroti—hådéti | hådi viñaye yasya preraëayä pravartita ity asmin grantha iti çeñaù | varäketi svayaà dainyenoktaà, vastutas tu varaà çreñöham ä samyak käyate çabdäyata iti tam eva stävayati ity arthaù | mat-kavitäyäm api tat-preraëayaivätra pravåttiù syän näyathety aper arthaù ||2|| siddhänta-sarasvaté : nija-bhagavat-sevä-pravartakaà sväçraya-caraëa-kamalaà bhagavantaà gaura-harià namaskaroti—ahaà varäka-rüpaù kñudra-déna-rüpaù | svayaà gosvämi-kula-cüòämaëer api atidainya-vaçäd eveyam uktiù | api yasya kartå-bhütasya gaurasya hådi manasi preraëayä håd-viñayänujïayä pravartitaù preritaù | tasya caitanya-devasya hareù gaura-hareù kåñëa-caitanyasya pada-kamalaà caraëäravindaà ahaà vande (anubhäñya 2.19.134) ||

—o)0(o—

|| 1.1.3 ||

viçräma-mandiratayä tasya sanätana-tanor mad-éçasya | bhakti-rasämåta-sindhur bhavatu sadäyam pramodäya ||

çré-jévaù: atha nijeñöa-devävatäratvena nija-guruà stuvan prärthayate—viçrämeti | bhakti-rasa-rüpasyämåtasya sindhur iveti tan-nämäyaà granthasya çré-kåñëäkhyasya mad-éçasya sadä svenaiva rüpeëa sthitasyaiva prakäçita-nänä-rüpa-tanor yä sanätana-nämné tanus tasyä viçräma-mandiratayä tat-tulyatayäìgékäreëety arthaù | anyasyä api näräyaëäkhyäyäù sadä prasiddha-samänärtha-sanätana-tanoù sindhur viçräma-mandiraà bhavatéti ||3|| mukundaù: athäsya granthasya çré-kåñëasya pramoda-hetutäà çleñeëa sanätana-nämno nija-guroç ca täm arthät tau prärthayate—viçrämeti | bhakti-rasämåta-sindhus tan-nämäyaà granthaù | tasya çré-kåñëäkhyasya mad-éçasya viçräma-mandiratayä pramodäya bhavatu, mad-éço mandiravad viçräma-sukham aträìgékarotv ity arthaù | anyo’pi sindhur bhagavato viçräma-mandiraà bhavatéti | kintu tasya sanätana-tanoù sanätané nityä tanuù çré-vigrahau yasya | çleña-pakñe—sanätana-nämä tanur yasya, tasya bhakti-vairägyädi-guëaiù prasiddhasya mat-prabhoù ||3||

Page 13


viçvanäthaù: atha nijeñöa-devävatäratvena nija-guruà stuvan prärthayate—viçrämeti | ayaà bhakti-rasämåta-sindhus tasya mad-éçasya çré-kåñëasya viçräma-mandiratayä sadä pramodäya bhavatu | samudrasya tad-viçräma-mandiratvena prasiddheù | kathambhütasya nitya-tanoù ? pakñe sanätana-nämné tanur yasya tasya mad-éçasya ||3||

—o)0(o—

|| 1.1.4 ||

bhakti-rasämåta-sindhau carataù paribhüta-käla-jäla-bhiyaù |

bhakta-makarän açélita-mukti-nadékän namasämi ||

çré-jévaù: tad evaà näma-grähaà taà vanditvä sväbhéñöänanyän api sämänyataù sad-bhaktän vandate—bhakt-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyä jala-caräs tän namasyämi | makaratvena rüpake sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti-nadé-nämäçrayaù parama-paramänandas tasmin carato viharato’to na çélitä nädåtä muktir eva nadé tad-rüpatayä nirüpitaà janma-maraëädi-bandha-cchedakaàm apy anavacchinna-praväham api brahma-kaivalyädi-sukhaà yais tän | anädåtyety eva vä päöhaù | ata eva paribhütaà janma-maraëädi-bandha-duùkha-paramparä-hetoù käla-rüpäj jäläd bhayaà yais tän | naiñäà vayaà na ca vayaà prabhaväma daëòe [bhä.pu. 6.3.27] ity ukteù | sälokya-särñöi-särüpya [bhä.pu. 3.29.11] ity ädeù mat-sevayä pratétaà te [bhä.pu. 9.4.67] ity ädeç ca ||4|| mukundaù: atha—

avijïätäkhila-kleçäù sadä kåñëäçrita-kriyäù | siddhäù syuù santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëäù || [bhä.pu. 1.2.280]

iti lakñaëän siddha-bhaktän namasyati—bhakti-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyäù sindhu-caräs tän | makaratvena rüpakena sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti-nadénäm äçrayaù paramänandas tasmin carato viharataù | anena viçeñaëena santata-prema-saukhyäsväda-paräyaëatvam uktam | tatra viharaëäd eva paribhüta-käla-rüpäj jäläd bhér bhayaà yais tän | anenävijïätäkhila-kleçatvam | pürva-hetor eva na çélitä nädåtä mukti-nadés tän açélita-mukti-nadékän çré-kåñëa-sevä-nirvåtyä mukti-spåhä nästéty arthaù | anena sadä kåñëäçritatvam ||4||

viçvanäthaù: tad evaà näma-grähaà taà vanditvä sväbhéñöänanyän api sämänyataù sad-bhaktän vandate—bhakt-raseti | bhaktä eva makarä ména-räjäkhyä jala-caräs tän namasyämi | makaratvena rüpakena sädåçya-trayam äha—bhakti-rasa evämåta-sindhur nänä-vidha-mukti-nadénäm äçrayaù parama-paramänanda-svarüpas tasmin carato viharataù | ataeva na çélitä nädåtä mukti-rüpä nadé yais tän | pürva-hetor eva paribhütaà tiraskåtaà janma-maraëädi-bandha-duùkha-paramparä-hetu-bhütät käla-rüpäj jäläd bhér bhayaà yais tän ||4||

Page 14


—o)0(o—

|| 1.1.5 ||

mémäàsaka-baòavägneù kaöhinäm api kuëöhayann asau | sphuratu sanätana suciraà tava bhakti-rasämåtämbhodhiù ||

çré-jévaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-paräbhaväbhävakaréà sadä sphürtià çré-guru-caraëän prärthayate—mémäàsaketi | mémäàsako dvividhaù—karma-jïäna-vicära-bhedena | baòavägner jihvä jvälä tad-bhedenaivägneù sapta-jihvatvena prasiddheù | täà yathä kuëöhayann ambhodhir vartate, tathäyam api mémäàsakänäà vacana-çaktim ity arthaù | tat-kuëöhanätiçaya-vivakñäyäm eva tätparyät | ubhayaträpi tadéya-rasa-sväbhävyäd iti bhävaù | athavänyäbhodhito vilakñaëatvam atroktam | tad evam etat-padya-trayeëa sindhu-rüpakatvaà tridhäpi sthäpitam | sindhäv anyatra baòavägneù sväbhäviké sthitiù | atra tu mémäàsakasya yathä kathaàcid ägantuké syäd ity äçaìkya tad eva prärthitam ||5|| mukundaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-pratibandha-näça-pürvikäà bahu-käla-sphürtià çré-kåñëa-gurü prärthayate—mémäàsaketi | pürvottara-bhedena mémäàsako dvividhaù | yathämbhodhir bäòavägner jvälätmikäà jihväà kaöhinäm amådvém api svasya rasa-svabhävena kuëöhayan suciraà sphurati, tathäyam api mémäàsakänäà täà kuëöhayan pürva-pakñäsamarthäà kurvan sphuratu viräjatäà—tat-kåpayaiva bhavatv ity arthaù | guru-pakñe tu rasya-bhävatvena taveti sambandhaù ||5|| viçvanäthaù: atha nija-granthasya virodhi-kåta-paräbhaväbhäva-karéà sadä sphürtià prärthayate—mémäàsaka iti | he sanätana ! tava bhakti-rasämåtämbhodhiù suciraà mayi sphuratu | kià kurvan ? mémäàsaka-rüpa-baòavägner jihvä jvälä tat-tad-bhedenaivägneù sapta-jihvatvena prasiddheù | täà yathä kuëöhayann ambhodhir vartate, tathäyam api mémäàsakänäà vacana-çaktim ity arthaù ||5||

—o)0(o—

|| 1.1.6 ||

bhakti-rasasya prastutir akhila-jagaì-maìgala-prasaìgasya |

ajïenäpi mayäsya kriyate suhådäm pramodäya ||

çré-jévaù: mama punar anukülänäà pratikülänäà ca paëòitänäà samädhäne na çaktiù | kintv etad-artham evedaà kriyata ity äha bhakti-rasasyeti | ajïeneti pürvavad dainye’pi na vidyate jïo yasmät teneti jïeyam | apir atra svataù-prayojanäbhävaà vyaïjayati ||6||

Page 15


mukundaù: kim-artham etädåça ägraha iti cet tatra bhakti-rasa-tatparäëäà nirupädhi-hita-kartèëäà prétaye’syärambhaù kriyate | prasaìgät sarva-loka-maìgalaà ca syäd ity äha—bhakti-rasasyeti | nija-prauòhià värayituà—hådi yasya preraëayä pravartito’haà varäka-rüpo’pi iti smärayati—ajïenäpéti ||6|| viçvanäthaù: mama punar anuküla-pratikülänäà ca paëòitänäà samädhäne na çaktiù | kintu suhådäà pramodärtham eva kriyata ity äha bhakti-rasasyeti | akhila-jagan-maìgalasya çré-kåñëasya prasaìgo yatra tathävidhasya bhakti-rasasya prastutir mayä kriyate | ajïeneti pürvavad dainye’pi na vidyate jïo yasmät teneti ||6||

—o)0(o—

|| 1.1.7 ||

etasya bhagavad-bhakti-rasämåta-payonidheù |

catvärah khalu vakñyante bhägäù pürvädayaù kramät ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : atha grantham ärabdhuà, tat-paripäöéà darçayati | etasyeti caturbhiù ||7|| mukundaù: granthasya sindhu-sadåçém anukramaëikäà darçayati—etasyety ädi tribhiù ||7||

—o)0(o—

|| 1.1.8 ||

tatra pürve vibhäge’smin bhakti-bheda-nirüpake | anukrameëa vaktavyaà laharéëäà catuñöayam ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam. mukundaù: tatra caturñu vibhägeñu madhye pürve prathame ||8||

—o)0(o—

|| 1.1.9 ||

ädyä sämänya-bhakty-äòhyä dvitéyä sädhanänvitä | bhäväçritä tåtéyä ca turyä prema-nirüpikä ||

Page 16


çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam. mukundaù: anukramam äha—ädyä prathamä laharé sämänyä sädhanädi-viçeñaëam apräptä yä bhaktis tayäòhyä | turyä caturthé ||9||

—o)0(o—

|| 1.1.10 ||

taträdau suñöhu vaiçiñöyam

asyäù kathayituà sphuöam | lakñaëaà kriyate bhakter uttamäyäù satäà matam ||

çré-jévaù: taträdäv iti | tatra pürva-vibhäga-gata-prathama-laharyäm | ädau prathamata eva uttamäyä bhakter lakñaëaà kriyate | pratipädyatvena vidhéyate | na tu sarvätmikäyäù | tatra hetuù—suñöhu vaiçiñöyaà kathayitum iti | anyatränyäbhiläña-jïäna-karmädy-ävåtatvenäpürëa-balatvät | etad-aàçata eväsyäs tädåçatva-vyakteù | yasyästi bhaktir bhagavaty akiàcana [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeç ca ||10|| mukundaù: atha granthärabhamäëo bhakter lakñaëaà pratijänéte—taträdäv ity ekena | tatra pürva-vibhäga-prathama-laharyäm | ädau prathamataù vaiçiñöyaà—sädhanaà bhäva-premeti traividhyaà lakñaëam asädhäraëo dharmaù | lakñaëaà vinä vaiçiñöya-kathanäsambhavät | kimbhütaà tat ? satäà näradädénäà sammataà, na sva-kapola-kalpitam ||10|| viçvanäthaù: taträdäv iti | tatra pürva-vibhäga-gata-prathama-laharyäm | ädau prathamata eva uttamäyä bhakter lakñaëaà kriyate | pratipädyatayäbhidhéyate | na tu sarvätmikäyäù | lakñaëa-karaëe hetum äha—suñöhu vaiçiñöyaà vailakñaëyaà kathayitum iti | anyatränyäbhiläña-jïäna-karmädy-ävåtatvenäpürëa-balavattväd etad-aàçata eväsyäù çuddha-bhakter vailakñaëya-vyakteù | yathoktaà çré-bhägavate—yasyästi bhaktir bhagavaty akiàcana [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeç ca ||10||

—o)0(o—

|| 1.1.11 ||

anyäbhiläñitä-çünyaà

jïäna-karmädy-anävåtam | änukülyena kåñëänu-

Page 17


çélanaà bhaktir uttamä ||

çré-jévaù : atha tasyä lakñaëaà vadann eva grantham ärabhate anyeti | anuçélanam atra kriyä-çabda-baddhätmartha-mätram ucyate | dhätv-arthaç ca dvividhaù | pravåtti-nivåtty-ätmakaù käya-väì-mänaséyas tat-tat-ceñöä-rüpaù | préti-viñädätmako mänasas tat-tad-bhäva-rüpaç ca | sattväsattve tu parasparopamarditatväc ceñöäntargate eva | tad evaà sati kåñëa-sambandhi kåñëärthaà vä anuçélanaà kåñëänuçélanam iti | tat-sambandha-mätrasya tädarthyasya vä vivakñitatväd guru-pädäçrayädau bhäva-rüpasyäpi kroòékåtatvät tat-sthäyini vyabhicäriñu ca bhäveñu nävyäptiù | etac ca kåñëa-tad-bhakta-kåpayaika-labhyaà, çré-bhagavataù svarüpa-çakti-våtti-rüpam ato’präkåtam api käyädi-våtti-tädätmyenaiva tatra taträvirbhütam iti jïeyam | agre tu spañöékariñyate | kåñëa-çabdaç cätra svayaàbhagavataù çré-kåñëasya tad-rüpäëäà cänyeñäm api grähakaù | täratamyaà cägre vivecanéyam | tatra bhakti-mätratva-siddhy-arthaà viçeñaëam änukülyeneti | prätikülye bhaktitväprasiddheù | änukülyaà cäsminn uddeçyäya çré-kåñëäya rocamänä pravåttiù | prätikülyaà tu tad-viparétaà jïeyam | tåtéyä ceyaà viçeñaëa eva, na tüpalakñaëe | tataç ca yathä çastriëaù samänayety ukte çasträëäm api samänayanaà prasajyate, tathänukülyasyäpi bhaktitva-vidhänam | na tu çastriëo bhojayety atra çasträëäm abhojanavat tad-avidhänam | nanv änukülyaà bhaktir ity evästäm | tataç ca räjäyaà gacchatéty atra räja-padena tat-parikaräëäà grahaëaà syät | satyaà, tathäpi dhätv-artha-bhedänäà spañöä pratipattir na syäd iti dhätv-artha-mätra-grahaëäyänuçélana-padam upädéyate | anv iti padaà cänukülye jäte muhur eva çélanaà syäd ity abhipräyeëa kåtam | tad etat svarüpa-lakñaëam | uttamätva-siddhy-arthaà tu taöastha-lakñaëena viçeñaëa-dvayam | anyäbhiläñitä-çünyam iti | atränyeti bhakty-ekäbhiläñeëa yuktam ity arthaù | jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänam | na tu bhajanéya-tattvänusandhänam api | tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma cätra småtyädy-uktaà nitya-naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi | tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena vairägyayoga-säìkhyäbhyäsädayaù | atra çré-kåñëänuçélanaà kåñëa-bhaktir iti vaktavye bhagavac-chästreñu kevalasya ca bhakti-çabdasya tatraiva viçräntir ity abhipräyät tathoktaà, tathaiva hy agrima-väkyam iti ||11|| mukundaù : kåñëänuçélanaà kåñëasya dehendriyäntaùkaraëair abhyäsaù | çéla upadhäraëa iti caurädiko dhätuù | kåñëa-çabdaç cätra yatra granthe yasya bhagavataù pratipädanaà tatra tasya näma deyam iti näräyaëädénäm upalakñaëam | yasyänuçélanaà tasyärthata eva präptiù syäd ity abhipretya bhaktir ity evoktam | na tu kåñëa-bhaktir iti | tatra bhakti-mätra-siddhy-arthaà viçeñaëam änukülyeneti | änukülyaà kåñëa-rocaka-pravåttiù | tåtéyeyaà viçeñaëe, na tüpalakñaëe | çästriëaù samänayetivad änukülyasyäpi bhaktitva-vidhänam uttamätva-siddhy-artham | taöastha-lakñaëenänyetyädi-viçeñaëa-dvayam | jïänam ädhyätmikaà | karma nitya-naimittika-däna-vratädi-småtyädy-uktam | ädi-padenälasyaà gåhétam | lakñaëam idam ä-sädhanam ä-mahä-bhävam anveti ||11||

Page 18


viçvanäthaù : atha tasyä lakñaëaà vadann eva grantham ärabhate anyeti | yathä kriyä-çabdena dhätv-artha-mätram ucyate, tathätränuçélana-çabdenäpi dhätv-artha-mätram ucyate | dhätv-arthaç ca dvividhaù | pravåtti-nivåtty-ätmakaù | tatra pravåtty-ätmaka-dhätv-arthas tu käya-väì-mänaséya-tat-tat-ceñöä-rüpaù | nivåtty-ätmaka-dhätv-arthaç ca pravåtti-bhinnaù préti-viñädätmako mänasas tat-tad-bhäva-rüpaç ca | sa ca vakñyamäëa-rati-premädi-sthäyi-bhäva-rüpaç ca | sevä-nämäparädhänäm udbhaväbhäva-käritety ädi-vacana-vyaïjita-sevä-nämäparädhädy-abhäva-rüpaç ca | tad evaà sati kåñëa-sambandhi kåñëärthaà vänuçélanam iti tat-sambandha-mätrasya tad-arthyasya vä vivakñitatväd guru-pädäçrayädau bhäva-rüpasyäpi kroòékåtatvät raty-ädi-sthäyini vyabhicäri-bhäveñu ca bhäveñu nävyäptiù | etac ca kåñëa-tad-bhakta-kåpayaiva labhyaà çré-bhagavataù svarüpa-çakti-våtti-rüpaà käyädi-våtti-rüpeëävirbhütam eva jïeyam | agre spañöékariñyate | kåñëa-çabdaç cätra svayaà bhagavataù kåñëasya tad-rüpäëäà cänyeñäm avatäräëäà grähakaù | täratamyam agre vivecanéyam | tatra bhakti-svarüpatä-siddhy-arthaà viçeñaëam äha— änukülyeneti | prätikülye bhaktitväprasiddheù | änukülyaà coddeçyäya çré-kåñëäya rocamänä pravåttir ity ukte lakñaëe’tivyäptir avyäptiç ca | tad yathä— asura-kartåka-prahära-rüpänuçélanaà yuddha-rasa utsäha-ratiù çré-kåñëäya rocate, yathoktaà prathama-skandhe manasvinäm iva san saàprahäraù [bhä.pu. 1.13.40] iti | tathä çré-kåñëaà vihäya dugdha-rakñärthaà gatäyä yaçodäyäs tädåçänuçélanaà kåñëäya na rocate, yathoktaà çré-daçame– saàjäta-kopa-sphuritäruëädharaù [bhä.pu. 10.9.6] iti | tathä ca tatra taträtivyäpta-vyäpti-väraëäyänukülyaà näma prätikülya-çünyatvam eva vivakñaëéyam | evaà saty asureñu dveña-rüpa-prätikülya-sattvän nätivyäptiù | evaà yaçodäyäù prätikülyäbhävän nävyäptir iti bodhyam | etena viçeñaëasyänukülyasyaiva bhaktitvam astu | bhakti-sämänyasyaiva kåñëäya rocamänatväd viçeñyasyänuçélana-padasya vaiyarthyam ity api çaìkä nirastä | tädåça-prätikülyasyäbhäva-mätrasya ghaöe’pi sattvät | uttamätva-siddhy-arthaà viçeñaëa-dvayam äha anyäbhiläñitä-çünyam ityädi | katham-bhütam anuçélanam ? anyasmin bhakty-atiriktatve phalatvenäbhiläña-çünyam | bhaktyä saïjätayä bhaktyä [bhä.pu. 11.3.31] ity ekädaçokter bhakty-uddeçaka-bhakti-karaëam ucitam evety ato’nyasmin khalu bhakty-atirikta iti | yathätränyäbhiläña-çünyatvaà vihäyänyäbhiläña-svabhävärthaka-täcchélya-pratyayena kasyacid bhaktasya kadäcid akasmät maraëa-saìkaöe präpte « he bhagavan bhaktaà mäm etad vipatteù sakäçäd rakña » iti | kadäcitkäbhiläña-sattve’pi na kñatiù | yatas tasya vaivaçya-hetuka-svabhäva-viparyayeëaiva tädåg-abhiläño, na tu sväbhävika iti bodhyam | punaù kédåçam ? jïäna-karmädy-anävåtam | jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänam | na tu bhajanéya-tattvänusandhänam api | tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma smärta-nitya-naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi | tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena yajïa-

Page 19


vairägya-yoga-säìkhyäbhyäsädayas tair anävåtam | na tu pürvavat tac-chünyam ity arthaù | tena ca bhakty-ävarakäëäm eva jïäna-karmädénäà niñedho’bhipretaù | bhakty-ävarakatvaà näma vidhi-çäsanän nitya-karmäkaraëe pratyaväyädi-bhayäc chraddhayä kriyamäëatvam | tathä bhakty-ädi-rüpeñöa-sädhanatväc chraddhayä kriyamäëatvaà ca | tena loka-saàgrahärtham açraddhayäpi piträdi-çräddhaà kurvatäà mahänubhävänäà çuddha-bhaktau nävyäptiù | atra çré-kåñëänuçélanaà kåñëa-bhaktir iti vaktavye bhagavac-chästreñu kevalasya ca bhakti-çabdasya tatraiva viçräntir ity abhipräyät tathoktam ||11||

siddhänta-sarasvaté: präg asya taöastha-lakñaëam äha anyäbhiläñitä-çünyaà anyäbhiläñitä kåñëa-bhajana-sampädana-virodhi-yoñit-saìgädi-rüpä durnéti-mülä väïchä | tayä çünyaà vihénam | jïäna-karmädy-anävåtaà jïänam atra nirbheda-brahmänusandhänaà, na tu bhajanéyatvänusandhänam api, tasyävaçyäpekñaëéyatvät | karma ca småty-ädy-uktaà nitya-naimittikädi, na tu bhajanéya-paricaryädi, tasya tad-anuçélana-rüpatvät | ädi-çabdena vairägya-yoga-säìkhyäbhyäsädayaù, tair anävåtam avyavahitam apratihatam | änukülyena änukülyam atra bhajanoddeçyäya çré-kåñëäya rocamänä pravåttiù, prätikülyaà tu tad-viparétaà jïeyam | tasya bhajana-virodhät, teneti viçeñeëa tåtéyä na tu upalakñaëataù änukülyasyäpi bhaktitva-vidhänaà jïeyam | kåñëänuçélanaà | kåñëa-çabdaç cätra svayaà bhagavataù çré-kåñëasya, tad-rüpäëäà cänyeñäà api çré-viñëu-tattvänäà grähakaç ceti bodhyam | tasya kåñëasya sambandhi, kåñëärthaà vä anuçélanaà käya-väì-mänaséyat-tac-ceñöä-rüpaà préti-viñayätmakaà çaithilya-parityäga-pürvakaà muhur eva tat-tat-karma-pravartanam eva uttamä bhaktiù | anena vaidha-rägänuga-märgayoù sädhaka-siddha-daçayor ubhayaträpy asyäù suñöhu vaiçiñöyaà sphuöaà kathitam (anubhäñya 2.9.167) ||11||

—o)0(o—

|| 1.1.12 ||

yathä çré-närada-païcarätre—

sarvopädhi-vinirmuktaà tat-paratvena nirmalam | håñékeëa håñékeça-sevanaà bhaktir ucyate ||12||

çré-jévaù : tat-paratvena änukülena | sarvety anyäbhiläñitä-çünyam | sevanam anuçélanam | nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata evoktam ||12|| mukundaù : håñékeçeëety etad dehäntaùkaraëayor upalakñaëam | sevana-çabdasya jïänädi-çünyam anukülatäcaraëam eva yadyapi mukhyärthas tathäpi bhakter viçadärthaà dehädi-vyäpära-rüpo gauëärtha eva gåhétaù | bhaktiù sevä bhagavataù ity ädiñu sevety ädi-padaà mukhyärtha-param | tat-paratvenänukülyena nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata eva vyaktam ||12||

Page 20


viçvanäthaù : sarveti | håñékeëa indriyeëa tat-paratvenänukülyaà ca | sarvety anyäbhiläñitä-çünyam | sevanam anuçélanam | nirmalaà jïäna-karmädy-anävåtam | ata uttamätvaà svata eva vyaktam ||12|| siddhänta-sarasvaté : sarvopädhi-vinirmuktaà sakala-bhedävaraëa-pariçünyaà kåñëetaränyäbhiläñitä-varjitaà tat-paratvena kåñëa-sevaika-tätparyeëa änukülyena nirmalaà karmävaraëa-jïäna-vimohanädi-upädhi-rüpa-mala-nirmuktaà håñékeëa sevonmukhendriya-dvärä håñékeça-sevanaà sarvendriyädhipasya viñëor anuçélanaà eva bhaktir ucyate kathyate (anubhäñya 2.19.170) ||12||

—o)0(o—

|| 1.1.13-15 ||

çré-bhägavatasya tåtéya-skandhe ca (3.29.11-13)—

ahaituky avyavahitä yä bhaktiù puruñottame || sälokya-särñöi-sämépya-särüpyaikatvam apy uta |

déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù || sa eva bhakti-yogäkhya ätyantika udähåtaù || iti |

çré-jévaù: aträhaitukéti | aträhaitukéti anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-anävåtä, bhaktir bhäva-rüpä, tathäpy etad avyabhicäriëé kriyä-rüpo’pi lakñyate ||13|| aträhaitukatvam eva viçeñeëa darçayati sälokyeti | yasyäm iti çeñaù | ätyantikaù parama-puruñärthaù ity arthaù ||14-15|| mukundaù: aträhaitukéti, puruñottame bhaktiù | änukülyena kåñëänuçélanam ahaituké anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-anävåtä | aträhaitukétvam eva viçeñeëa darçayati—sälokyeti padyena | yä aträhaituky-ädi-lakñaëä bhaktiù sa eva bhakti-yoga udähåta ity anvayaù | ätyantikaù svato véryavattamatayottamaù ||13-15|| viçvanäthaù: aträhaitukéti | aträhaitukéti anyäbhiläñitä-çünyä, avyavahitä jïäna-karmädy-anävåtä, aträhaitukatvam eva viçeñeëa darçayati sälokya iti | yasyäm bhaktau satyäm iti çeñaù | sälokyaà bhagavatä saha ekasmin loke väsaù | särñöià samänaiçvaryam | särüpyaà samäna-rüpatvam | sämépyaà nikaöa-vartitvam | ekatvaà säyujyam | ätyantikaù parama-puruñärthaù ity arthaù |

Page 21


nanu bhaktänäm utkarña-nirüpakaà sälokyety-ädi-padyaà kathaà bhakti-lakñaëodähåtam | taträha sälokya iti | sälokya ity ädi-padyaà tu madhyastham api noddhåtam | bhakta-mähätmya-väcitvät nätra syäd upayogi tat | yato’smin bhakte’nyäbhiläñitä-çünyä çuddhä bhaktir asty ato’yaà sälokyädikaà na gåhëäti | tasmäd etat padyasthaà bhaktotkarña-nirüpaëaà bhakter viçuddhatä-vyakti-dvärä lakñaëe paryavasyati ||13-16|| siddhänta-sarasvaté : mad-guëa-çruti-mätreëa mama guëa-çravaëa-mätreëa sarva-guhäçaye sarväntaù-karaëa-vartitve mayi ambudhau samudre gaìgämbhasaù yathä tathä avicchinnä apratiruddhä viñayäntareëa chettum açakyä yä mano-gatiù puruñottame yä ahaituké phalänusandhi-rahitä avyavahitä deha-draviëa-janatä-lobha-päñaëòatvädi-vyavadhäna-vivarjitä bhaktiù, sä nirguëasya triguëätétasya bhägavataù bhakti-yogasya lakñaëam udähåtaà kathitaà hi | janä harijanäù mat-sevanaà vinä mad-bhajanaà tyaktvä déyamänaà sälokyaà mayä saha ekasmin loke väsaà, särñöiù samänam aiçvaryaà, sämépyaà nikaöa-vartitvaà, särüpyaà samäna-rüpatäm, ekatvam uta säyujyam api na gåhëanti näbhinandanti (anubhäñya 1.4.205-207) ||

—o)0(o—

|| 1.1.16 ||

sälokyetyädi-padyastha-bhaktotkarña-ëirüpaëam | bhakter viçuddhatä-vyaktyä lakñaëe paryavasyati ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.1.17 ||

kleça-ghné çubhadä mokña-laghutä-kåt sudurlabhä | sändränanda-viçeñätmä çré-kåñëäkarñiëé ca sä ||

çré-jévaù: atha vaiçiñöyaà kathayitum iti yad uktaà tad eva saìkñipya darçayati—kleçaghnéti ||17|| mukundaù: asyä mahimänaà darçayati—kleçaghnéty ädinä ||17|| viçvanäthaù: atra vaiçiñöyaà kathayitum iti yad uktaà tad eva saìkñipya darçayati—kleçaghnéti | tatra sädhana-bhaktiù kleçaghné-rüpä çubhadärüpä ca | bhäva-bhaktir mokña-laghutä-kåd-rüpä sudurlabhä-rüpä ca | sädhya-prema-bhaktiù sändränanda-viçeñätmä-rüpä

Page 22


çré-kåñëäkarñiëé-rüpä cety agre vyaktékariñyatéti | väyu ädi bhüta-catuñöayavat tatra tatra tat-tad-antarbhäva iti ||17||

—o)0(o—

|| 1.1.18-19 ||

taträsyäù kleçaghnatvam—

kleçäs tu päpaà tad-béjam avidyä ceti te tridhä ||

tatra päpam—

aprärabdhaà bhavet päpaà prärabdhaà ceti tad dvidhä ||

na katameëäpi vyäkhyätam ||18-19||

—o)0(o—

|| 1.1.20 ||

tatra aprärabdha-haratvam, yathä ekaòaçe (11.14.19)—

yathägniù susamiddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät | tathä mad-viñayä-bhaktir uddhavainäàsi kåtsnaçaù ||

çré-jévaù: päkädy-arthaà prajvälito’gnir yathä käñöhäni bhasmékaroti, tathä mad-viñayä bhaktir yathä kathaïcit çravaëädi-lakñaëä samastäni päpäni dahatéti ||20|| mukundaù: yathägnir iti | susamiddhärcir iti viçeñaëam | svalpäpi bhaktiù susamiddhägni-sameti darçayati—kåñëäya no namati yac-chira ekadäpi [bhä.pu. 6.3.29] ity ädeù ||20|| viçvanäthaù: kåtsnaçaù enäàsi samasta-päpäni ||20|| siddhänta-sarasvaté : he uddava ! yathä susamåddhärciù susamåddhä arciù yasya saù agniù edhäàsi käñöhäni bhasmasät karoti vinäçayati, tathä mad-viñayä bhaktiù kåtsnaçaù sarväëi enäàsi päpäni prärabdhäprarabdhäni ca vidhunoti (anubhäñya 2.24.57) ||20||

—o)0(o—

Page 23


|| 1.1.21 ||

prärabdha-haratvam, yathä tåtéye (3.33.6)—

yan-näma-dheya-çravaëänukértanäd yat-prahvaëad yat-smaraëäd api kvacit |

çvädo'pi sadyaù savanäya kalpate kutaù punas te bhagavan nu darçanät ||

çré-jévaù: yan-nämeti | çvädatvam atra çva-bhakñaka-jäti-viçeñatvam eva | çvänam attéti nirukter vartamäna-prayogät | kravyädavat tac-chélatva-präpteù | kädäcitka-bhakñaëa- präyaçcitta-vivakñäyäà tv atétaù prayogaù kriyeta | rüòhir yogam apaharatéti nyäyena ca tad virudhyate | ataeva çvapaca iti taiù svämi-caraëair vyäkhyätam | tataç cäsya bhagavan-näma-çravaëädy-ekatarät sadya eva savana-yogyatäyäù pratiküla-durjätitva-prärambhaka-prärabdha-päpa-näça-pürvaka-savana-yogya-jätitva-janaka-puëya-läbhaù pratipadyate | brähmaëänäà çaukre janmani durjätittväbhäve’pi savanäya sujätitva-janaka-sävitrya-janmäpekñävat | tasmäd bhaktiù punäti man-niñöhä çvapäkän api sambhavät [bhä.pu. 11.14.21] iti tu kaimutyärtham eva proktam ity äyäti ||21|| mukunda-gosvämi: yad iti | çvädo yato’nyo néco nästi so’pi kalpate samartho bhavati sadyas tasminn eva kñaëe vaidharmye brähmaëasya suräpäne sadyaù pätityavan näticitram idam ||21|| viçvanäthaù: yan-nämeti | yat-prahvaëäd yasya namaskärät çvädo’pi savanäya kalpate yäga-yogyo bhavati ||21||

—o)0(o—

|| 1.1.22 ||

durjätir eva savanäyogyatve käraëam matam | durjäty-ärambhakaà päpaà yat syät prärabdham eva tat ||

çré-jévaù: tasmäd durjätir evety atra savanäyogyatve’pi käraëam iti tad-yogyatä pratiküla-päpamayéty arthaù | na tu tad-yogyatväbhäva-mätra-mayéti | brähmaëäëäà çaukre janmani durjätitväbhäve’pi savana-yogyatväya puëya-viçeña-maya-sävitra-janmäpekñatvät | tataç ca savana-yogyatva-pratiküla-durjäty-ärambhakaà prärabdham apii gatam eva, kintu çiñöäcäräbhävät sävitraà janma nästéti brähmaëa-kumäräëäà savana-yogyatväbhävävacchedaka-puëya-viçeña-maya-sävitra-janmäpekñävad asya janmäntaräpekñä

Page 24


vartata iti bhävaù | ataù pramäëa-väkye’pi savanäya kalpate sambhävito bhavati, na tu tadaivädhikäré syädi ty abhipretam | vyäkhyätaà ca taiù sadyaù savanäya soma-yägäya kalpate | anena püjyatvaà lakñyata iti | tad evaà durjäty-ärambhakasya päpasya sadyo-näçe yathoktaà viñëu-sahasra-näma-stotre— ma väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit | janma-måtyu-jarä-vyädhir bhayaà väpy upajäyate || iti | mukunda-gosvämi: durjätir eveti | savanasya soma-yägasyäyogyatve’sämarthye | durjäter ärmambhakaà durjäty-ärambhakaà bhakti-sahäyakänäm anya-karmaëäà sattvän na deha-päta iti bhävaù ||22|| viçvanäthaù: yogyatvam atra yägädhikäritva-svarüpam eva | na ca tädåça-çvapacasya yägädhikäritve sa kathaà yägaà na karotiéti väcyam | tasya çuddha-bhaktatvena karmaëi çraddhä-rähityät | anye sat-kulotpanna-gåhasthäs tu çraddhä-rahitä api loka-saìgrahärthaà karma kurvanti | tathä ca gétäyäm—loka-saìgraham eväpi sampaçyan kartum arhasi iti | asya tu karma-karaëe praty uta bhakti-çästränabhijïa-jana-praväda-bhayam api pratibaddhakam astéti jïeyam | atra savanäya kalpate ity atra soma-yäga-kartåvat püjyo bhavatéti vyäkhyäne granthasya kañöa-kalpanäpatteù | prakåta-granthasyäsaìgateç ca | yataù savanäyogyasyaiva prärabdha-näçakatvaà, na tu püjyatvasya | tathäbhüta-durjätitva-prayojaké-bhüta-prärabdhavatäà jïäninäà püjyatva-darçanät | athätra bhaktänäà prärabdha-sämänya-näçe’pi yat sukha-duùkhaà dåçyate, tatra tu sukhaà bhakter änusaìgikaà phalam | yathä närada-païcarätre— hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù | bhuktayaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anudrutäù || iti | sukhaà tu kutracid bhagavad-dattam | yathä çré-daçame—

yasyäham anugåhëämi hariñye tad-dhanaà çanaiù | tato 'dhanaà tyajanty asya sva-janä duùkha-duùkhitam || [bhä.pu. 10.88.8] iti |

kutracid vaiñëaväparädhädi-phalam iti vivecanéyam | durjätir eva savanäyogyatve käraëaà matam ||22||

—o)0(o—

|| 1.1.23 ||

padma-puräne ca—

Page 25


aprärabdha-phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham | krameëaiva praléyeta viñëu-bhakti-ratätmanäm ||

çré-jévaù : pürvärtham eva spañöayati—pädme ceti | päpam iti viçeñyam | tatra phalonmukhaà prärabdham | béjaà väsanä-mayaà prärabdhatvonmukham iti yävat | küöaà béjatvonmukham | aprärabdha-phalaà na prärabdhaà küöatvädi-rüpa-käryävasthatvaà yena tat | tac cänädi-siddham anantam eva | kärikäyäà tu etad eväprärabdham ity uktam | béja-prärabdhe tu pürvaà gaëite | yat tu küöam avaçiñöaà tad apy aprärabdha eväntarbhävyam | krameëa pürva-pürvänukrameëa, tathäpi pürvoktaà sadyaù savanäyeti kamala-patra-çata-vedha-nyäyena kiàcit-käla-vilambo jïeya iti ||23|| mukundaù : pädme ceti | päpam iti viçeñyam | aprärabdha-phalaà prärabdhätiriktam anantam | küöaà tasyaiva räçitayävasthänam | béjaà väsanämayam | phalonmukhaà prärabdhaà krameëa pürvaà päpaà paçcät tad-béjam iti krameëa | na tu çlokokta-päpa-krameëa ajämiläder nämäbhäsena béjasyäpi kñayo nämno’nargala-prabhävät ||23|| viçvanäthaù : bhakteù prärabdha-sämänya-näçakatve puräëäntaram api pramäëayati—pädme ceti | päpam iti viçeñyam | tatra phalonmukhaà prärabdham | béjaà väsanä-mayaà prärabdhatvonmukham | küöaà béjatvonmukham | aprärabdha-phalaà na prärabdhaà phalaà küöatvädi-rüpa-käryävasthatvaà yena tat | tac cänädi-siddham anantam eva | kärikäyäà tu etad eväprärabdham uktam | béja-prärabdhe tu pürvaà gaëite | yat tu küöam avaçiñöaà tad apy aprärabdha eväntarbhävyam | krameëäprärarabdhädi pürva-pürva-päpa-näça-krameëa | kramas tu kamala-patra-çata-vedha iva eka-kñaëa-madhya eva jïeyaù ||23||

—o)0(o—

|| 1.1.24 ||

béja-haratvam, yathä ñañöhe (6.2.17)—

tais täny aghäni püyante tapo-däna-vratädibhiù | nädharmajaà tad-hådayaà tad apéçäìghri-sevayä ||

çré-jévaù : béja-haratvaà viçeñato darçayatéty äha ||24|| mukundaù : tair iti püyante vinaçyanti—puï vinäçe iti dhätoù | tad-dhådayaà—teñäà päpänäà tat-kartuù puruñasya vä hådayaà päpaà väsanä-mayaà | adharmajaà adharom’vidyä taj-jam ||24||

Page 26


viçvanäthaù : béja-hetutvaà viçeñato dåçyate ity äha—béjeti | tais tathä-vidher api püyante naçyanti | puï vinäçe | adharmäj jätam aghänäà hådayaà mülaà sükñma-rüpaà tu na püyate na naçyati | tad api éçäìghri-sevayä hari-caraëayor bhaktyä väsanä-paryanta-päpa-kñayät tad api çuddhyate ||24||

—o)0(o—

|| 1.1.25 ||

avidyä-haratvam, yathä caturthe (4.22.39)—

yat-päda-paìkaja-paläça-viläsa-bhaktyä karmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù |

tadvan na rikta-matayo yatayo’pi ruddha- sroto-gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam ||

çré-jévaù : naiñöhikyäs tu avidyä-haratvam iti pratipädya dväbhyäà darçayati—yad-päda iti | rikta-matayo bhagavad-dhyänädi-vinäbhüta-matayaù | araëaà çaraëam | kramaç cätra çré-sutena çravaëopalakñaëatayä proktaù |

çåëvatäà sva-kathäù kåñëaù puëya-çravaëa-kértanaù | hådy antaùstho hy abhadräëi vidhunoti suhåt-satäm || nañöa-präyeñv abhadreñu nityaà bhägavata-sevayä | bhagavaty uttama-çloke bhaktir bhavati naiñöhiké || tadä rajas-tamo-bhäväù käma-lobhädayaç ca ye | ceta etair anäviddhaà sthitaà sattve prasédati || evaà prasanna-manaso bhagavad-bhakti-yogataù | bhagavat-tattva-vijïänaà mukta-saìgasya jäyate || bhidyate hådaya-granthiç chidyante sarva-saàçayäù | kñéyante cäsya karmäëi dåñöa evätmanéçvare || [bhä.pu. 1.2.17-21] iti |

naiñöhiké niçcalä iti öékä-käräù ||25|| mukundaù : rikte avyakte brahmaëi matir yeñäm evambhütä api ||25|| viçvanäthaù : naiñöhikyäs tu avidyä-haratvam iti pratipädya dväbhyäà darçayati—yad-päda iti | yasya päda-paìkajayoù paläçäìgulayas teñäà viläsa-bhaktyä viçeñeëa läsaù pratikñaëa-vardhamänä käntir yasyäà tayä sädhana-rüpayä bhaktyä sädhya-rüpayä ca karmäçayaà karma-väsanämayam ahaìkäraà grathitam | yenaiva sva-karmaëä | tad-viparétena bhagavat-karmaëä udgrathayanti | santo vaiñëaväù | tadvat yatayaù sannyäsino na | kutaù ? riktä nirviñayä avidyamänä matir yeñäà te rikta-dhanä iva nirbuddhayo’santaç cety arthaù | santas tu bhagavad-viñaya-matayaù subuddhaya eveti bhävaù | niruddho nadyädeù srotasäm

Page 27


ivendriyäëäà gaëo yaiù | na hi srotäàsi niroddhuà çakyäni bhavantéti nirbuddhitva-cihnam etad eveti bhävaù | santas tu bhagavat-saundaryämåtädiñu prasärita-cakñur-ädéndriya-gaëäù sudhiyaù sukhinaç ceti bhävaù | araëaà çaraëam ||25||

—o)0(o—

|| 1.1.26 ||

pädme ca—

kåtänuyäträ-vidyäbhir hari-bhaktir anuttamä | avidyäà nirdahaty äçu däva-jväleva pannagém ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam ||26|| viçvanäthaù : vidyäbhiù kåtä anu yäträ yasyäù sä | tathä ca bhaktasya vidyä-viñayakecchäbhäve’pi sä vidyä svayam eva bhakteù paçcäd gacchatéty arthaù | anuttamä atyutkåñöä | pannagéà sarpém ||26||

—o)0(o—

|| 1.1.27-28 ||

çubhadatvam— çubhäni préëanaà sarva-jagatäm anuraktatä |

sad-guëäù sukham ity-ädény äkhyätäni manéñibhiù ||

tatra jagat-préëanädi-dvaya-pradatvam, yathä pädme—

yenärcito haris tena tarpitäni jaganty api | rajyanti jantavas tatra jangamäù sthävarä api ||

çré-jévaù : sarva-jagatäm iti | sarva-jagat-karmakaà préëanaà tat-kartåkänuraktatä ca | anayoù sädguëyäntarbhäve’pi påthag-uktiù sarvottamatäpekñayä | kià vä te ete yadyapi sädguëya-kåte api tatra sambhavataù, tathäpy anyatraiva tävan-mätra-kåte na syätäà, kintu svarüpa-kåte apéti påthag-uktiù kåtä | yathoktaà caturthe dhruva-carite—

yasya prasanno bhagavän guëair maitry-ädibhir hariù | tasmai namanti bhütäni nimnam äpa iva svayam || [bhä.pu. 4.9.47] iti |

ädi-grahaëät sarva-vaçékäritva-maìgala-käritvädéni jïeyäni ||28||

Page 28


mukundaù : çubhänéti préëanaà bhakta-kartåkaà jagat-kartåkänuraktatä | sad-guëädi-pradatvam ity aträdi-çabdenoktäd deväder vaçékäräd anayoù påthag-uktir martya-lokäpekñayä | sthävarä apéty atra tad-dvärä bhagavatä kåto’nurägas teñüpacaryata iti bhävaù ||27-28|| viçvanäthaù : tatra jagat-préëanädi-dvaya-hetutvaà yathä pädme yenärcita iti | jaganti jagad-varti-jévä ity arthaù ||28||

—o)0(o—

|| 1.1.29 || sad-guëädi-pradatvaà (bhä.pu. 5.18.12)

yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù | haräv abhaktasya kuto mahad-guëä mano-rathenäsati dhävato bahiù ||

çré-jévaù : sädguëyädéty aträdi-çabda-grahaëät sarva-vaçékäritvopalakñaka-sura-vaçékäritvaà gåhyate | sad-guëädi-pradatvam ity atra sad-guëädi-vaçékärayitåtvam ity arthaù | surä bhagavad-ädayaù | sa ca tathä ca tat-parikarä devä munayaç cety arthaù | samäsate vaçébhüya tiñöhantéty arthaù ||29|| mukundaù : sad-guëä jïäna-vairägya-yama-niyamädayaù | ädi-çabdäd devarñy-ädi-vaçékäritvam | ädi-çabdaù sukham ity ädénéty ata äkåñöaù ||29|| viçvanäthaù : guëair indriya-niñöha-guëaiù saha, na tu doñaiù saha | surä indriyädhiñöhäå-devatäs tatra bhakte samäsate | manorathenäsati viñaye dhävato’bhaktasya mahad-guëä indriyäëaà nirdüñaëa-guëäù ||29||

—o)0(o—

||1.1.30-31||

sukhapradatvam— sukhaà vaiñayikaà brähmam aiçvaraà ceti tat tridhä ||

yathä tantre—

siddhayaù paramäçcaryä bhuktir muktiç ca çäçvaté | Page 29


nityaà ca paramänando bhaved govinda-bhaktitaù || çré-jévaù : na vyäkhyätam ||30-31|| mukundaù : siddhayo bhuktiç ca vaiñayikaà sukham | muktir brahma-sukham | paramänandam aiçvaraà sukham | paramänandam iti napuàsakatvam ärñam ||31|| viçvanäthaù : siddhayo’ëimädayo bhuktiç ca viñaya-sukham | muktir brahma-sukham | päriçeñyän nityaà paramänandam aiçvara-sukham ||31||

—o)0(o—

|| 1.1.32 ||

yathä hari-bhakti-sudhodaye ca—

bhüyo’pi yäce deveça tvayi bhaktir dåòhästu me | yä mokñänta-caturvarga phaladä sukhadä latä ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam ||32|| mukundaù : sukhadety aiçvaram ||32|| viçvanäthaù : bhüyo’péti, yä latä-rüpä bhaktir mokñänta-catur-varga-phala-dä | sukhadä éçvaränubhavänanda-dätré mokñädi-laghutä-karé ||32||

—o)0(o—

|| 1.1.33-34 ||

mokña-laghutäkåt— manäg eva prarüòhäyäà hådaye bhagaväd-ratau | puruñärthäs tu catväräs tåëäyante samantataù ||

yathä çré-närada-païcarätre—

hari-bhakti-mahä-devyäù sarvä mukty-ädi-siddhayaù | bhuktyaç cädbhutäs tasyäç ceöikävad anuvratäù || iti |

Page 30


çré-jévaù : manäg eveti | alpam api prarüòhäyäà, na tu janitäyäà, tasyäù svayam prakäça-rüpatvät | puruñärtho dharmärtha-käma-mokñäkhyäs tåëäyante tatra gantuà lajjante ity arthaù ||33|| hari-bhaktéti ceöikävad iti bhétä ity arthaù ||34|| mukundaù : na vyäkhyätam ||33-34|| viçvanäthaù : adbhutä bhuktayo viñaya-bhogäç ceöikävad däsévat paçcäd-gäminyaù ||33-34||

—o)0(o—

|| 1.1.35 ||

sudurlabhä— sädhanaughair anäsangair alabhyä suciräd api | hariëä cäçvadeyeti dvidhä sä syät sudurlabhä ||

çré-jévaù : hariëä cäçva adeyety aträsaìge’péti gamyate | anyathä dvaividhyänupapatteù | dvidhä sudurlabheti prakära-dvayenäpi sudurlabhatvaà tasyä ity arthaù ||35|| mukundaù : sädhaneti | anäsaìgaiù äsaìga äsakté rucir apara-paryäyä | tad-rahitaiù | sädhanaughaiù çré-mürter aìghri-sevane prétiù, çré-bhägavatäsvädaù, sajätéya-väsanä-bhakta-saìgo näma-saìkértanaà çréman-mathurä-maëòale sthitiù iti païcäìgäni vinä nati-stuti-vandanädibhiù sarvair alabhyä labdhum ayogyä | säsaìgaiù sädhanair labhyäpi hariëä cäçv adeyä svasminn äsaktau satyäm eva deyety arthaù | tathä cägre—

sädhanäbhiniveças tu tatra niñpädayan rucim | haräv äsaktim utpädya ratià saàjanayaty asau || [bha.ra.si. 1.3.8] iti ||35||

viçvanäthaù : anäsaìgaiù çraddhädi-bhakti-bhümikäntargatäsakti-rahitaiù sädhana-samühaiù sarvathaivälabhyä | äsakty-uttaram eva raty-utpatteù çravaëät | hariëä cäsakti-sahitair api sädhana-samühair äçu çéghram adeyä | vilambena tu déyata ity arthaù | dvidhä sudurlabheti prakära-dvayenäpi sudurlabhatvaà tasyä ity arthaù ||35||

—o)0(o—

|| 1.1.36 ||

tatra ädyä, yathä täntre—

jïänataù sulabhä muktir bhuktir yajïädi-puëyataù |

Page 31


seyaà sädhana-sähasrair hari-bhaktiù sudurlabhä || çré-jévaù : jïänata iti | tantra-mataà tävad vicäryate | atra jïäna-yajïädi-puëye säsaìge eva väcye, tayos tädåçatvaà vinä mukti-bhuktyoù siddhir api na syät | astu tävat sulabhatva-värtä | ataù sädhana-sahasräëäm api säsaìgatvam eva labhyate | väkyärtha-krama-bhaìgasyävaçya-parihäryatvät sahasra-bähulyäsiddheç ca | tatra yadi jïäna-yajïädi-puëyayoù säsaìgatvaà tad-eka-niñöhatva-mätraà väcyaà, tadä tädåçäbhyäm api täbhyäà tayoù sulabhatvaà nopapadyate | kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm [gétä 12.5] ity ädeù, kñudräçä bhüri-karmäëo bäliçä våddha-mäninaù [bhä.pu. 10.23.9] ity ädeç ca | tasmät tayoù säsaìgatvaà naipuëyena vihitatvam ity eva väcyam | naipuëyaà ca bhakti-yoga-saàyoktåtvam iti | pureha bhüman bahavo’pi yoginaù [bhä.pu. 10.14.5] ity ädeù, svargäpavargayoù puàsäà [bhä.pu. 10.81.19] ity ädeç ca | atha hari-bhakti-çabdena sädhya-rüpo rati-paryäyas tad-bhäva evocyate—bhaktyä saïjätayä bhaktyä itivat | tataç ca sädhana-çabdena hari-sambandhi-sädhanam evocyate, tat-sambandhitvaà vinä tad-bhäva-janmäyogät | tathä ca sädhana-çabdena säkñät-tad-bhajane väcye tatra pürva-kramataù säsaìgatve labdhe sahasra-bahutva-nirdeçenäparyavasänät su-çabdäc ca bhétasya kasyäpi tatra [bhäva-bhaktau] pravåttir na syät | tena tatra sulabhatvaà tu—

çåëvataù çraddhayä nityaà gåëataç ca sva-ceñöitam | kälena nätidérgheëa bhagavän viçate hådi || [bhä.pu. 2.8.4] tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù | täù çraddhayä me 'nupadaà viçåëvataù priyaçravasy aìga mamäbhavad ruciù || [bhä.pu. 1.5.26] ity ädau prasiddham |

tasmät sädhana-çabdena na sädhayati mäà yoga [bhä.pu. 11.14.20] ity ädivat tad-artha-viniyogät pürvavan naipuëyena vihitatvam eva | tat-sähasrair api sudurlabhety uktis tu säkñät tad-bhajanam eva kartavyatvena pravartayati | tathäpi kärikäyäm anäsaìgair iti yad uktaà, tatra cäsaìgena sädhana-naipuëyam eva bodhyate, tan naipuëyam ca säkñät tad-bhajane pravåttiù | tataç ca tasya tädåça-sämarthye’py anyatra svargädau pravåttyä na vidyate äsaìgo naipuëyaà yeñu tädåçair nänä-sädhanair ity arthaù | tädåça-nänä-sädhanatvaà tu neñöam |

tasmäd ekena manasä bhagavän sätvatäà patiù | çrotavyaù kértitavyaç ca dhyeyaù püjyaç ca nityadä || [bhä.pu. 1.2.14] ity ädau |

tasmäd itara-miçritäpi na yukteti sädhv eva lakñitaà jïäna-karmädy-anävåtam iti ||36|| mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||36||

Page 32


—o)0(o—

|| 1.1.37 ||

dvitéyä, yathä païcama-skandhe (5.6.18)—

räjän patér gurur alaà bhavatäà yadünäà daivaà priyaù kula-patiù kva ca kiìkaro vaù | astv evam aìga bhajatäà bhagavän mukundo

muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam || çré-jévaù : karhicin na dadätéty ukte karhicid dadätéty äyäti | asäkalye tu cic-canau | ata eva karhicid apéti noktam | tasmäd äsaìgenäpi kåte sädhana-bhüte säkñäd bhakti-yoge sati yävat phala-bhüte bhakti-yoge gäòhäsaktir na jïäyate | tävan na dadätéty arthaù | tathaiva ca lakñitam—anyäbhiläñitä-çünyam iti ||37|| mukundaù : räjann iti | astv evaà yuñmäkaà yädavänäà ca sneha-sambandhäbhyäà vaçavarté düre tiñöhatv ity arthaù | bhakti-yogaà rati-rüpaà karhicin na dadätéty ukteù karhicid dadätéty äyäti—asäkalye tu cic-canau | ata eva karhicid apéti noktam | tasmät svasminn äskatyäà satyäm eva deyatvam ||37|| viçvanäthaù : he räjan ! bhavatäà päëòavänäà yadünäà ca patiù pälakaù | gurur upadeñöä daivam upäsyaù | priyaù prétikåt | kula-patir niyanteti | yaduñv avatarato’pi kåñëasya teñu bhavatsu ca tulya eva vyavahäro dåñöaù | kià ca, kva ca kadäcit vaù päëòavänäà düty-ädiñu kiìkaro, na ca tathä yadünäm iti yadubhyo’pi premavattve bhavatäm ädhikyam eveti bhävaù | bhavadbhyo hy abhajadbhyo’pi parama-premädhikya-dänasya värtä kiyaté vaktavyä ? sä sarvopari viräjatäm | anyebhyo bhajadbho’pi na bhakti-yogaà bhäva-bhaktim api präyo na dadäti | kià ca tato’py atinikåñöäà muktim evety äha astv eveti | bhajatäà bhajadbhyaù | atra karhicid apéty anukte muktim anicchadbhyaù çuddha-bhaktebhyas tu bhaktim eva dadätéty artho labhyate ||37||

—o)0(o—

|| 1.1.38 ||

sändränanda-viçeñätmä—

brahmänando bhaved eña cet parärddha-guëékåtaù | naiti bhakti-sukhämbhodheù paramäëu-tuläm api ||

Page 33


çré-jévaù : parärdheti—parärdha-käla-samädhinä samuditaà tat-sukham apéty arthaù ||38|| mukundaù : na vyäkhyätam ||38|| viçvanäthaù : parärdheti—parärdhaà kälaà vyäpya kriyamäëena samädhinä siddhaà brahma-sukham apéty arthaù | bhakti-rüpa-sukha-samudrasya yaù paramäëus tasyäpi tulanäà naiti na präpnoti ||38||

—o)0(o—

|| 1.1.39 ||

yathä, hari-bhakti-sudhodaye—

tvat-säkñät-karaëähläda-viçuddhäbdhi-sthitasya me | sukhäni goñpadäyante brähmäëy api jagad-guro ||

çré-jévaù : brähmäëéty atra pärameñöhyänéti tu na vyäkhyeyam | para-brahmänandenaiva tasya täratamyaà çré-bhägavatädiñu prasiddham iti | tasyäravinda-nayanasya padäravinda [bhä.pu. 3.15.43] ity ädi ||39|| mukundaù : na vyäkhyätam ||39|| viçvanäthaù : tvat-säkñäd iti tava säkñät-käränanda-samudre sthitasya mama brähmäëi brahma-svarüpäëy api sukhäni goñpadäyante goñpadam iväcaranti | brähmäëéty atra pärameñöhyänéti tu na vyäkhyeyam | para-brahmänandenaiva tasya täratamyaà çré-bhägavatädiñu prasiddham iti | tasyäravinda-nayanasya padäravinda [bhä.pu. 3.15.43] ity ädibhyaù ||39||

—o)0(o—

|| 1.1.40 ||

tathä bhävärtha-dépikäyäà (10.88.11) ca—

tvat-kathämåta-päthodhau viharanto mahä-mudaù | kurvanti kåtinaù kecit catur-vargaà tåëopamam ||

Page 34


çré-jévaù : satsv api bahuñu udähariñyamäëeñu çré-bhägavatädi-väkyeñu bhävärtha-dépikodäraëaà tu tat-kartus tat-tätparyajïatvena sarva-tat-tad-väkyärtha-saìgraho’yam ity abhipräyät ||40|| mukundaù : na vyäkhyätam ||40|| viçvanäthaù : bhävärtha-dépikäyäà çré-svämi-caraëaiù kåtäyäà çruty-adhyäya-öékäyäm | päthodhau samudre | mahä-mudaù paramänanda-yuktäù ||40||

—o)0(o—

|| 1.1.41 ||

çré-kåñëäkarñiëé—

kåtvä harià prema-bhäjaà priya-varga-samanvitam | bhaktir vaçékarotéti çré-kåñëäkarñiëé matä ||

çré-jévaù : prema-bhäjam iti äkarñaëa-çabda-balät | priya-varga-samanvitam iti çré-çabda-baläd vyäkhyätam ||41|| mukundaù : kåtveti | priya-varga-samanvitam iti räjäyaà gacchatétivat sa-parivärasya präptir iti vyäkhyätam ||41|| viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||41||

—o)0(o—

|| 1.1.42 ||

yathä ekädaçe (11.14.20)—

na sädhyati mäm yogo na säìkhyaà dharma uddhava | na svädhyäyas tapas tyägo yathä bhaktir mamorjitä ||

çré-jévaù : na sädhayatéti—atra yadyapi yogädi-sädhana-pratispardhitvena sädhanatvam eväsyä äyäti—tataç cägrata ity ädi vakñyamäëänusäreëa sädhya-bhakti-mahima-prastäve’sminn udäharaëaà na sambhavati, tathäpi sädhyäm eva janayitvä vaçékaroty asäv iti tathoktam ||42||

Page 35


mukundaù : na sädhayatéti | ürjitä prema-lakñaëä saté mäà sa-priya-vargam | tatra yogädayo’pi paramotkarñaà präptä jïeyäù | ürjita-bhakti-pratispardhitvät ||42|| viçvanäthaù : na sädhayatéti—yadyapi yogädi-sädhana-pratispardhitvena sädhanatvam eväsyä äyäti—tataç cägrata ity ädi vakñyamäëänusäreëa sädhya-bhakti-mahima-prastäve’sminn udäharaëaà na sambhavati, tathäpi sädhyäm eva bhaktià janayitvä vaçékaroty asäv iti tathoktam | na sädhayati na präpti-sädhanaà bhavati | ürjitä jïäna-karmädy-anävåtatvena prabalä tévrety arthaù ||42||

—o)0(o—

|| 1.1.43 || saptame (7.10.48) ca näradoktau—

yüyaà nå-loke bata bhüri-bhägä lokaà punänä munayo'bhiyanti |

yeñäà gåhän ävasatéti säkñäd guòhaà paraà brahma manuñya-liìgam ||

çré-jévaù: ata eva taträparituñyan priya-varga-samanvitatvodäharaëaà ca kariñyann aparam äha—yüyam iti ||43|| mukundaù: säkñäd-vacana-gatam apy etad darçayati—yüyam iti güòhaà vedädi-rahasyatvät asarva-bodha-svabhävam ||43|| viçvanäthaù: aho prahlädasya bhägyam—yena bhagavän dåñöaù | vayaà tu manda-bhägyä iti viñédantaà räjänaà prati yüyaà prahlädät, prahläda-guror matto’py anyebhyo’pi bhaktebhyaù | yadu-guru-prabhåtibhyo’pi vaçiñöa-maréci-kaçyapädi-åsibhyo’pi, brahma-rudräbhyäm api, bhüri-saubhägyavanta ity äha näradaù—yüyam iti | yüyaà nåëäà jévänäà loka-madhye bhüri-bhägäù | yeñäà yuñmäkaà gåhän lokaà sva-darçanädinä parikrékurvantyo’pi munayo’bhi sarvatobhävena svaà kåtärthékartuà gacchanti | yato güòhaà sarvato’pi rahasyaà yan-manuñya-liìgaà naräkåti paraà brahma | tat samyak prakäreëa yuñmäbhir anähütam apy äsakti-pürvakaà yeñäà gåheñu säkñäd vasati | na hi prahlädädénäà gåheñu naräkåti paraà brahma säkñäd vasati | na ca tad-darçane kåtärthé-bhavituà munayo gacchantéti bhävaù ||43||

—o)0(o—

|| 1.1.44 ||

Page 36


agrato vakñyamäëäyäs tridhä bhakter anukramät | dviçaù ñaòbhiù padair etan mähätyaà parikértitam ||

çré-jévaù: dviço dväbhyäà dväbhyäà ñaòbhiù padaiù kleçaghnéty ädibhiù parikértitam iti | asädhäraëatveneti pariçabdärthaù | tena sädhana-rüpäyä dvau guëau | bhäva-rüpäyäç catväro guëäù prema-rüpäyäù ñaò api jïeyäù | tatra tat-tad-antarbhävät väyv-ädi-bhüta-catuñöayavat ||44|| mukundaù: agrata iti | dviço dväbhyäà dväbhyäà kåtvä ñaòbhiù padaiù kleçaghnéty ädibhiù asädhäraëa-sädhäraëatveneti pariçabdärthaù | tena sädhana-rüpäyä dvau | bhäva-rüpäyäç catväraù | prema-rüpäyäù ñaò api jïeyäù | väyv-ädi-bhüta-catuñöayavat tatra tatra tat-tad-antarbhävät ||44|| viçvanäthaù: agrata iti | sädhana-bhäva-prema-rüpäyäs tridhä bhakter dviço dväbhyäà dväbhyäà ñaòbhiù padaiù | tathä ca kleçaghné çubhadä ity anena pada-dvayena sädhana-bhakter mähätmyaà kathitam | evaà mokña-laghutäkåt sudurlabhä ity anena bhäva-bhakteù | evaà sändränanda-viçeñätmä çré-kåñëäkarñiëé iti prema-bhakter ity evaà ñaòbhiù padair ity arthaù ||44||

—o)0(o—

|| 1.1.45 ||

kià ca - svalpäpi rucir eva syäd bhakti-tattvävabodhikä | yuktis tu kevalä naiva yad asyä apratiñöhatä ||

çré-jévaù: atra bahirmukhän praty anyad apy ucyate ity äha—kià ceti | rucir atra bhakti-tattva-pratipädaka-çabdeñu çrémad-bhägavatädiñu präcéna-saàskäreëottamatva-jïänam | saiva bhakti-tattvam evävabodhayati | yathä-çabdaà çraddhäpayatéti | kevalä çuñkä naiveti kintu tad-ruci-sahitä | ittham eva vakñyate çästre yuktau ca nipuëa [bha.ra.si. 1.2.17] iti ||45|| mukundaù: he mahä-kåpälo ! trividha-bhaktes tat-tan-mähätmyaà çrutam apy atyapürvatvät samyaì nävabudhyate, tato yuktià ca darçayeti bubhutsün prati satyam atyapürvam evaitat, kintu sädhanäbhiniveçäd rucau svalpäyäm api jätäyäà mano-nairmalyät svayam eva bhakti-tattvasyävabodho, na tu kevalayä yuktyety äha—kim ceti | rucir eva svayam eva svalpa-rucäv api satyäà tad-anukülä yuktiç ca svayaà sphured ity arthaù | yuktis tu kevalä ruci-rahitä naiva | asyä yukteù ||45||

Page 37


viçvanäthaù: atha bahirmukhän praty anyad apy ucyate ity äha—kià ceti | rucir atra bhakti-tattva-pratipädaka-çabdeñu çré-bhägavatädiñu präcéna-saàskäreëottamatva-jïänam | saiva bhakti-tattvam avabodhayati | kevalä çuñkä naiveti kintu tad-ruci-sahitä | ittham eva vakñyate çästre yuktau ca nipuëa [bha.ra.si. 1.2.17] iti ||45||

—o)0(o—

|| 1.1.46 ||

tatra präcénair apy uktam—

yatnenäpädito’py arthaù kuçalair anumätåbhiù | abhiyuktatarair anyair anyathaivopapädyate ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù: apratiñöhatäm eva darçayati—tatheti | präcénaiù tarko’pratiñöhänät [bra.sü. 2.1.12] iti nyäyänusäribhir värtika-kärädibhiù | abhiyuktataräs tärkikeñu pravéëataräù ||46||

—o)0(o—

iti çré çré bhakti-rasämåta-sindhau

pürva-bhäge bhakti-sämänya laharé prathamä

-=o0o=-

Page 38

|| 1.2 ||

bhakti-rasämåta-sindhau pürva-vibhäge dvitéyä laharé

atha sädhana-bhaktiù

|| 1.2.1 ||

sä bhaktiù sädhanaà bhävaù premä ceti tridhoditä ||

çré-jévaù: sä bhaktir äpätataù pratéty-artham evedaà vivecanam, viçeñatas tv idaà jïeyam—bhaktis tävad dvividhä—sädhana-rüpä, sädhya-rüpä ca | tatra prathamäyä lakñaëaà bhedäç ca vakñyante | dvitéyä tu härda-rüpä, säpi bhakti-çabdenocyate | yathaikädaçe—bhaktyä saïjätayä bhaktyä bibhraty utpulakaà tanum [bhä.pu. 11.3.11] iti | asyäç ca bhäva-prema-praëaya-sneha-rägäkhyäù païca bhedäù | tathä ujjvala-nélamaëäv asya pariçiñöa-granthe mänänuräga-mahäbhäväs trayaç ca santi | tad evam añöau | tathäpi bhävaù premeti dvi-bhedatvenoktis tüpalakñaëartham eva |

premëa eva viläsatväd vairalyaà sädhakeñv api | atra snehädayo bhedä vivicya na hi çaàsitäù || [bha.ra.si. 1.4.19]

ity atraiva prema-lahary-ante vakñyamäëatvät ||1|| mukundaù: vaiçiñöyaà kathayituà yad uktaà, tad eva vaiçiñöyaà darçayati seti yävad-vibhägam | sä ukta-lakñaëä sämänya-bhaktiù ||1|| viçvanäthaù: sä bhaktir iti | athätra sädhana-sädhyatva-rüpa-dvividha-bheda evästu | bhävasyäpi sädhya-bhakty-antarbhävo’stu | kià bheda-traya-karaëena ? iti cet na, yato’gre vakñyamäëasya

utpanna-ratayaù samyaì nairvighnyam anupägatäù | kåñëa-säkñät-kåtau yogyäù sädhakäù parikértitäù || [bha.ra.si. 2.1.276]

iti sädhaka-bhakta-lakñaëasya madhye raty-apara-paryäyasya bhävasyävirbhäve’pi samyaì-nairvighnyam anupägatäù iti viçeñaëena prabalatarasya kasyacin mahad-aparädhasya kaçcana bhägo’vaçiñöo’stéti labhyate | evaà sati kleça-janakasyäparädhasya leçe’pi sädhya-bhakter ävirbhävo na sambhavati | ata eva tatraivoktasya sädhya-bhakti-viçiñöa-siddha-bhakta-lakñaëasya madhye—avijïätäkhila-kleçäù sadä kåñëäçrita-kriyäù siddhäù syuù [bha.ra.si. 2.1.280] ity anena tathaiva pratipäditam | tasmäd bhävasya sädhya-bhakter antarbhävo na sambhavati | tathaiva sädhana-bhakter antarbhävas tu sutaräm eva nästi | yato’traiva prakaraëe sädhana-bhakti-lakñaëe bhäva-sädhanatva-rüpa-viçeñaëena bhävasya sädhana-

Page 39


bhaktitvaà parästam | bhävasya bhäva-sädhanatväbhävät | tasmät sädhüktaà bhaktes trividhatvam iti vivecanéyam ||1||

—o)0(o—

|| 1.2.2 ||

tatra sädhana-bhaktiù—

kåti-sädhyä bhavet sädhya-bhävä sä sädhanäbhidhä | nitya-siddhasya bhävasya präkaöyaà hådi sädhyatä ||

çré-jévaù: kåtéti | sämänyato lakñitä uttamä bhaktiù | kåtyä indriya-preraëayä sädhyä cet, sä sädhanäbhidhä bhavati | kåtyäs tad-antarbhävaç ca pürva-kriyäyä yajïäntarbhävavät | tatra bhävädy-anubhäva-rüpäyä vyavacchedärtham äha—sädhyeti | sädhyo bhävaù | bhäva-premädi-rüpo yayä sä, na tu bhäva-siddhä | sä hi tad-aìgatvät sädhya-rüpaiveti | sädhya-bhävety anena sä sädhya-pumarthäntarä ca parihåtä, uttamäyä evopakräntatvät | bhävasya sädhyatve kåtrimatvät parama-puruñärthatväbhävaù sädityäçaìkyäha—nityeti | bhagavac-chakti-viçeña-våtti-viçeñatvenägre sädhayiñyamäëatväd iti bhävaù ||2|| mukundaù: kåtyä dehädi-vyäpäreëa sädhyä | kåtes tad-aìgatvät tad-antarbhävaù | avyaìgyo dehädi-vyäpäraù sädhanäbhidhä bhaved ity arthaù | asyäù phalaà darçayann äha—sädhyo niñpädyo bhävo ratir yayävåtti-rüpayä kuträpi sakåd-rüpayä ca sä sädhya-bhävä, bhävät pürvä sädhana-bhaktir bhävas tasyäù phalam ity arthaù | jäta-bhäve yä sä bhävasya käryatvät sädhyaiva | bhävasya sädhyatve kåtrimatvät parama-puruñärthatäm äçaìkyäha nityeti | nitya-siddha-bhakteñu çuddha-sattva-viçeña-rüpatayä sadä vartamänasyätra svayaà sphuraëän na kåtrimatva-çaìkä | ataù çré-kåñëa-nämädi na bhaved grähyam indriyaiù [bha.ra.si. 1.2.234] iti vakñyamäëatvät | sädhana-bhaktir eva na kåtrimä, kim uta bhävaù ||2|| viçvanäthaù: kåtéti | sä sämänyato lakñitoktä bhaktir indriya-vyäpäreëa sädhyä cet sädhanäbhidhä bhavati | atrendriya-vyäpärasya bhakty-antarbhävaù | yägasya pürva-kriyäyä yathä yägasyäntarbhävas tathaiva jïeyaù | tena bhakti-bhinnasya na bhakti-janakatvam iti siddhänto’pi saìgacchate | atra bhäva-bhakter anubhäva-rüpasya çravaëa-kértanädeù sädhanatva-vyavahäräbhävät tad-väraëäyäha—sädhyeti | sädhyo bhävo yayä sä bhäva-janikety arthaù | tena dharmärthädi-puruñärthäntara-sädhaka-bhaktiç ca paräkåtä | uttamäyä eva upakräntatväd bhävädénäà sädhyatve kåtrimatvät parama-puruñärthatväbhävaù syäd ity äçaìkyäha nityeti | bhävaseyty upalakñaëaà çravana-kértanädayo’pi grähyäù | teñäm api karëa-jihvädau präkaöya-mätram | yathä çré-kåñëo vasudeva-gåhe’vatatära—bhakténäà bhagavac-chakti-våtti-viçeñatvenägre sädhayiñyamäëatväd iti bhävaù ||2||

Page 40


siddhänta-sarasvaté: kåti-sädhyä kåtyä indirya-preraëayä sädhanéyä yä sädhya-bhävä sadhanéyaù bhävaù yasya sä sädhanäbhidhä sädhana-bhakti-nämné bhavet | hådi jévätma-hådaye nitya-siddhasya nitya-vartamänasya svataù-prakäçasya bhävasya kåñëa-prema-bhävasya präkaöyam äviñkaraëam eva sädhyatä sädhana-yogyatä ||2|| (cc 2.22.102)

—o)0(o—

|| 1.2.3 ||

sä bhaktiù saptama-skandhe bhaìgyä devarñiëoditä || çré-jévaù: seti | nanv atra—

tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä| snehät kämena vä yuïjyät kathaïcin nekñate påthak || [bhä.pu. 7.1.25]

iti bhaya-dveñäv api vihitau | tarhi täva pi bhakté syätäà tarhy änukülyeneti viçeñaëa-virodhaù syät taträha—bhaìgyeti | yaù khalu bhaya-dveñayor api maìgalaà vidadhéta | tasminn api ko vä parama-pämaro bhaktià na kurvéta, pratyuta tau vidadhéteti paripäöyety arthaù | yuïjyäd iti tu sambhävanäyäm eva liì-vidhänät | na tu vidhau | bhaya-dveñayor vidhätum açakyatvät | yadyapi çré-kåñëa-param evedaà väkyaà, tathäpi tad-aàçädau ca täratamyena jïeyam ||3|| mukundaù: na vyäkhyätam ||3|| viçvanäthaù: seti | nanv atra—

tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä | snehät kämena vä yuïjyät kathaïcin nekñate påthak || [bhä.pu. 7.1.25]

iti padye bhaya-dveñäv api vihitau | tarhi täva pi bhakté syätäà ? tayor bhaktitva-svékäre tu änukülyeneti viçeñaëa-virodhaù syät | tat-kartary asure’pi bhakta-vyavahäräpatteç cety äha—bhaìgyeti | yaù khalu bhaya-dveña-kartåëäm api maìgalaà karoti | tasminn éçvare ko vä parama-pämaro bhaktià na kurvéta ? pratyuta bhaya-dveñau vidadhéteti bhaìgyä paripäöyä devarñiëoktam ||3||

—o)0(o—

|| 1.2.4 ||

yathä saptame (7.1.31)—

Page 41


tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet || iti | çré-jévaù: tasmäd iti | upäyena kämädinä nirvaira-çabda-pratipädayitavyena vidhinä ca dvärä, mano-niveçopalakñaëatvena tat-tad-indriya-ceñöä ca bhaktir ity arthaù | tathäpi kenäpi yogyena bhaya-dveñätiriktena sva-mano’nukülenaikatareëaivety arthaù ||4|| mukundaù: tasmäd ity asya pürvärdheù— katamo’pi na venaù syät païcänäà puruñaà prati [bhä.pu. 7.1.31] iti | asyärthaù—pürva-çatru-rüpaà mäà ghätako’vatérëa iti dveña-mülatvät kaàsa-bhayasya dveñäntarbhävät païcänäm ity uktam | katamo’pi na veëa ity asya bhaya-dveñayor niñiddhatvät kaàsädénäà päpa-jätam abhinveçottannañöam | te ca tad-ätmatäà präptäù | abhiniveçäbhäväd asya tu päpam ity abhipräyaù | yasmän niñiddha-kartä veëavan narakaà gacchet tasmäd dhetoù kenäpy upäyena käma-snehädi-catuñöayänuvartinä manobhirucinaikatamena dehendriyäntaùkaraëa-vyäpärätmakena sädhanena manaù kåñëe niveçayed äsaktaà kuryäd iti cäturyeëa preraëam | çravaëa-kértana-smaraëädikä bhävotpatteù präk çré-kåñëäsakti-paryantä kriyä sädhana-bhaktir ity arthaù | tasmäd vairänubhandhena ity ädi padye bhaya-dveñäv api manobhiniveçätmakäv eva gåhétau | kathaïcin nekñate påthag ity uktatvät ||4|| viçvanäthaù: paçcät çloke devarñir abhipräyaà spañöékaroti—tasmäd iti | teñäà madhye kenäpy utkåñöena nirvaira-çabda-pratipäditena kämädy-upäyenety arthaù ||4||

—o)0(o—

|| 1.2.5-6 ||

vaidhé rägänugä ceti sä dvidhä sädhanäbhidhä ||

tatra vaidhé— yatra rägänaväptatvät pravåttir upajäyate |

çäsanenaiva çästrasya sä vaidhé bhaktir ucyate || çré-jévaù: yatra bhaktau pravåttiù puàso rägänaväptatvät rägeëanaväpteti hetoù çästrasya çäsanenaiva upajäyate | sä bhaktir vaidhé ucyate | rägo’tränurägas tad-ruciç ca | agre rägätmikä-rägänugayor bhedasya vakñyamäëatvät | çäsanenaivety eva-kärät räga-präptatvam api cet tarhi aàçenaiva vaidhétvaà jïeyam ||6|| mukundaù: yatra bhaktau pravåttiù rägänaväptatvät rägeëa lobhenänaväpti-hetoù çästrasya çäsanenaiva, na tu sva-kalpanädinä ||6||

Page 42


viçvanäthaù: vaidhéti | rägo’tra rägas tad-ruciç ca | agre rägätmikä-rägänugayor vakñyamäëatvät | athätra sädhanädau pravåtti-sämänye kutracil lobhasya käraëatvam | kutracic chästra-çäsanasya | tatra ca yasyäà bhaktau lobhasya käraëatvaà nästi, kintu çästra-çäsanasyaiva sä vaidhéty äha—yatreti | rägo’tra çré-mürter darçanäd daçama-skandhéya-tat-tal-lélä-çravaëäc ca bhajana-lobhas tad-anäptatväd anadhénatväd dhetoù çästrasya çäsanenaiva yä pravåttir upajäyate, sä bhaktir vaidhy ucyate ||6||

—o)0(o—

|| 1.2.7 ||

yatha, dvitéye (2.1.6)—

tasmäd bhärata sarvätmä bhagavän éçvaro hariù | çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyaç cechatäbhayam ||

çré-jévaù: na vyäkhyätam | mukundaù: tasmäd bhärata ity atra hari-çabdäd bhaktäç ca präptäù |

arcayitvä tu govindaà tadéyän närcayanti ye | na te viñëoù prasädasya bhäjanaà dämbhikä janäù || ity ädau doña-çravaëät |

kåñëaà smaran janaà cäsya [bha.ra.si. 1.2.294] ity ädau te säkñäd eva grahéñyante—teñäà tatraivätyupädeyatvät | ataù kåñëänuçélanam ity aträpi sa-parikara eva kåñëo jïeyaù ||7|| viçvanäthaù: abhayaà nästi saàsärädi-janya-bhayaà yasmät bhagavatas tam icchatä puruñeëa bhagavän çrotavyaù | tena saàsärädi-bhaya-nivåtti-pratipädaka-çästra-çäsanäd eva pravåttiù, na tu lobhäd iti bhävaù ||7||

—o)0(o—

|| 1.2.8 ||

pädme ca— smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit |

sarva-vidhi-niñedhäù syur etayor eva kiìkaräù ||

çré-jévaù: sarva iti aharahaù sandhyäm upäséta brähmaëo na hantavya ity ädi-rüpäù | etayoù smartavya-vismartavya-rüpayor vidhi-niñedhayor eva kiìkaräù adhénäù | viparéte tu viparéta-

Page 43


phalä bhavantéti bhävaù | cic-chabdas tv atra jätu-çabdasyärtha-dyotaka eva, na tu väcakaù ||8|| mukundaù: etayoù smaraëa-vismaraëa-vidhyoù ||8|| viçvanäthaù: sarva iti | sarveñäà vidhénäà çré-viñëu-smaraëa-kiìkaratvät çré-viñëu-smaraëe kriyamäëa eva sarveñäà vidhi-bodhitänäà karaëänarvähaù | evam ananta-go- brähmaëädi-hatyänäà niñedhänäà viñëu-smaraëasya kiìkaratväd viñëu-vismaraëe jäte vismartuù puruñasya sarva-niñedha-pratipäditänanta-päpavattva-prasaìga ity arthaù | satataà pratyahaà, na tu pratikñaëaà, tasyäsädhyatvena vidher anuñöhäna-lakñaëäprämäëyäpatteù ||8||

—o)0(o—

|| 1.2.9 ||

ity asau syäd vidhir nityaù sarva-varëäçramädiñu | nityatve’py asya nirëétam ekädaçy-ädivat-phalam ||

çré-jévaù: ity asäv iti kärikä tu evaà kriyä-yoga-pathaiù pumän ity anantaraà paöhanéyä | iti-çabdena pürva-prakaraëasya hetutäyäà yogyena kåta-mukhäyä etasyäù kärikäyä upasaàhära-väkyatä-präptes tat-prakaraëänta eva yogyatvät ||9|| mukundaù: ity asäv iti | sarva-varëäçramädiñu—ädi-çabdät tad-urväritäù sarvajanäç ca gåhétäù | ekädaçyädivad iti | ekädaçyä bhaktitve’pi dåñöäntaù | idaà viçvaà naçvaraà ghaöa-kuëòalädivad ity eka-deçe’pi tad-darçanät ||9|| viçvanäthaù: ity asäv iti | akaraëe päpa-çravaëena bhajanasya nityatva-niçcaye’py ekädaçy-ädivat phalam asti ||9||

—o)0(o—

|| 1.2.10-11 ||

yathä, ekädäçe (11.5.2-3) tu vyaktam evoktam—

mukha bähüru-pädebhyaù puruñasyäçramaiù saha | catväro jajïire varëä guëair viprädayaù påthak ||

ya eñäà puruñaà säkñäd ätma-prabhavam éçvaram | na bhajanty avajänanti sthänäd bhrañöäù patanty adhaù ||

Page 44


çré-jévaù, mukundaù: na vyäkhyätam | viçvanäthaù: tathätra bhajanéyasya bhagavato’bhajanäd durgatir eveti vaktuà prathamaà bhajanéyatve yuktim äha mukheti | guëaiù sattvädibhiù karaëair äçramaiù saha viprädayaç catväro jajïire | eñäà madhye ye viprädayaù säkñäd ätmanaù prabhava utpattir yasmäd evambhütam éçvaraà na bhajanty ata evävajänanty abhajanäd evävajïäà kurvanti | yathä paramädaraëéyasya puruñasyädaräkaraëam evänädaras tathä parama-bhajanéyasya bhagavato’bhajanam evävajïety arthaù | sthänäd varëäçramäd bhrañöäù santo’dhaù patanti ||10-11||

—o)0(o—

|| 1.2.12 ||

tat phalaà ca, tatraiva (11.27.49)—

evaà kriyä-yoga-pathaiù pumän vaidika-täntrikaiù | arcann ubhyataù siddhià matto vindaty abhépsitäm ||

çré-jévaù : tat-phalam udäharann arcanam upalakñyäha—evam iti | tad uktaà—

akämaù sarva-kämo vä mokña-käma udära-dhéù | tévreëa bhakti-yogena yajeta puruñaà param || [bhä.pu. 2.3.10] ity ädeù ||12||

mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : tasyä bhakteù phalam udäharann arcanam upalakñyäha—evam iti | ubhayataù aihikéà päralaukikéà ca siddhim ||12||

—o)0(o—

|| 1.2.13 ||

païcarätre ca— surarñe vihitä çästre harim uddiçya yä kriyä |

saiva bhaktir iti proktä tayä bhaktiù parä bhavet || çré-jévaù : sämastyena darçayan parama-phalam äha—païceti | saiva bhaktir ity atra vaidhéti gamyam | tat-prakaraëa-paöhitatvät ||13||

Page 45


mukundaù : surarñe iti vihitä vidheyatvena kathitä çästra-vidheya-dåñöir eva pravåtti-hetur ato vaidhy eva, na rägänugä | tatra lobhasyaiva pravåtti-hetutvät ||13|| viçvanäthaù : sämastyena darçayan parama-phalam äha—païcarätra iti | saiva bhaktir ity atra vaidhéti gamyä | tat-prakaraëa-paöhitatvät | tayä prema-lakñaëä bhaktir bhaved iti ||13||

—o)0(o—

|| 1.2.14-15 ||

tatra adhikäré— yaù kenäpy atibhägyena jäta-çraddho’sya sevane | nätisakto na vairägya-bhäg asyäm adhikäry asau ||

yathaikädaçe (11.20.8)—

yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddho’stu yaù pumän | na nirviëëo nätisakto bhakti-yogo’sya siddhidaù ||

çré-jévaù : atibhägyena mahat-saìgädi-jäta-saàskära-viçeñeëa ||14|| yadåcchayeti | tad etac ca vivåtaà svayaà bhagavatä—

jäta-çraddho mat-kathäsu nirviëëaù sarva-karmasu | veda duùkhätmakaà kämän parityäge’py anéçvaraù || tato bhajeta mäà prétaù çraddhälur dåöha-niçcayaù | juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayan || [bhä.pu. 11.20.27-8] iti |

atra tata iti täm avasthäm ärabhyety arthaù | bhaktir hi svataù prabalatväd anya-nirapekñä | na tu jïänädivat samyag vairägyädi-säpekñä | karma-nirvedäpekñä tv ananyatä-siddhy-arthaiveti, tasyäm evävasthäyäà pravåttir yuktä | kintu ätmärämäç ca munaya ity äder na tu tatraiva tasyäù samäptir iti bhävaù ||15|| mukundaù : ya atibhägyenätiçaya-sukåtena kenäpi bhaktau viçväsa-hetutvädy-anirvacanéyena | tasya çré-kåñëasya sevane bhaktau jäta-çraddhas tan-mähätmyaà yathä çrüyate tat tathaiva çraddhayä yuktaù | nätisaktaù bhagavat-sammukhatä-mäträrthaà deha-daihikeñv éñad vimukhaù ||14-15|| viçvanäthaù : ya iti atibhägyena mahat-saìgädi-jäta-saàskära-viçeñeëa, vairägyam atra bhajana-pratikula-phalgu-vairägyam ity arthaù | tena viñaya-väsanädau vairägyärthaà yatiñyaty eva ||14||

Page 46


yadåcchayä prathama-skandha-vyäkhyäta-yuktyä yädåcchika-mahat-saìgena sat-saìgena mat-kathädau jäta-çraddha iti | ata eva çraddhämåta-kathäyäà me [bhä.pu. 11.19.20] iti, çraddhälur me kathäà çåëvan [bhä.pu. 11.11.23] iti, tatra tatra bhakti-yoge kathä-çraddhälur evädhikäré darçitaù | nätisakto deha-geha-kalaträdiñu atyäsakti-rahitaù | ata eva na nirviëëa iti teñu nirviëëatve jïäne’dhikäraù, atyäsaktatve karmaëy adhikäraù | atyäsakti-rähitye bhaktäv adhikära ity adhikära-traya-vivekaù | nirvedasya käraëaà niñkäma-karma-hetukäntaù-karaëa-çuddhir eva | atyäsakteù käraëam anädy-avidyaiva | atyäsakti-rähityasya käraëaà yädåcchika-mahat-saìga eveti tatra tatra käraëaà dåçyam | kià caitad utkåñöädhikäriëa eva lakñaëaà kintu ko nu räjann indriyavän mukunda-caraëämbujam na bhajet sarvato-måtyuù [bhä.pu. 11.2.2] ity ukter yädåcchika-bhakta-saìge saténdriyavän eva bhaktävadhikäré jïeyaù ||15||

—o)0(o—

|| 1.2.16-17 ||

uttamo madhyamaç ca syät kaniñöhaç ceti sa tridhä ||

tatra uttamaù— çästre yuktau ca nipuëaù sarvathä dåòha-niçcayaù |

prauòha-çraddho’dhikäré yaù sa bhaktäv uttamo mataù ||

çré-jévaù : pürvaà çästrasya çäsanenaiva pravåttir ity uktatväc chästrasrärtha-viçväsa eva ädi-käraëaà labdham | ataù çraddhä-çabdas tatra prayuktaù | tasmäc chästrärtha-viçväsa eva çraddheti labdhe çraddhä-täratamyena çraddhävatäà täratamyam äha—çästra iti dväbhyäm | nipuëaù pravéëaù | çarvatheti tattva-vicäreëa sädhana-vicäreëa puruñärtha-vicäreëa ca dåòha-niçcaya ity arthaù | yuktiç cätra çästränugataiva jïeyä | yuktiç ca kevalä naiva [bha.ra.si. 1.1.45] yukteù svätantrya-niñedhät | çrutes tu çabda-mülatvät iti nyäyät |

pürväparänurodhena ko nv artho’bhimato bhavet | ity ädyam ühanaà tarkaù çuñka-tarkaà tu varjayet || iti vaiñëava-tanträc ca |

evambhüto yaù prauòha-çraddhaù sa evottamo’dhikäréty arthaù ||17|| mukundaù : çästra iti | çästroktärtha-pratipädanäya yuktau ca nipuëa ühäpoha-samarthaù | sarvathopäsya-vicäreëa sädhana-vicäreëa puruñärtha-vicäreëa ca—

yo dustyajän kñiti-suta-svajanärtha-därän prärthyäà çriyaà sura-varaiù sadayävalokäm | naicchan nåpas tad-ucitaà mahatäà madhudviö-

Page 47


sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalguù || [bhä.pu. 5.14.44] ity ädi-kaimutyena sukhädhikya-mananät prauòha-çraddhaù ||17|| viçvanäthaù : pürvaà çästrasya çäsanenaiva pravåttir ity uktatväc chästrasrärtha-viçväsa evädi-käraëaà labdham | tasmäc chästrärtha-viçväsa eva çraddheti labdhe çraddhä-täratamyena çraddhävatäà täratamyam äha—çästra iti dväbhyäm | çarvatheti tattva-vicäreëa sädhana-vicäreëa puruñärtha-vicäreëa ca dåòha-niçcaya ity arthaù | yuktiç cätra çästränugataiva jïeyä | yuktiç ca kevalä naiva [bha.ra.si. 1.1.45] iti yukteù svätantrya-niñedhät | evambhüto yaù prauòha-çraddhaù sa evottamo’dhikäréty arthaù ||17||

—o)0(o—

|| 1.2.18 ||

tatra madhyamaù— yaù çästrädiñv anipuëaù çraddhävän sa tu madhyamaù ||

çré-jévaù: anipuëa iti nipuëa-sadåçaù | balavad-bädhe datte sati samädhätum asamartha ity arthaù | tathäpi çraddhävän manasi dåòha-niçcaya evety arthaù ||18|| mukundaù: ya iti çraddhävän asya sevane ||18|| viçvanäthaù: anipuëo balavad-bädhe datte sati samädhätum asamarthaù, tathäpi çraddhävän gurüpadiñöa-bhagavat-tattvädau manasi dåòha-niçcaya evety arthaù ||18||

—o)0(o—

|| 1.2.19 ||

tatra kaniñöhaù— yo bhavet komala-çraddhaù sa kaniñöho nigadyate ||

çré-jévaù: yo bhaved ity aträpi çästrädiñv anipuëa ity anuvartanéyaà çraddhä-mätrasya çästrärtha-viçväsa-rüpatvät | tataç cätränipuëa iti yat kiïcin nipuëa ity arthaù | komala-çraddhaù çästra-yukty-antareëa bhettuà çakyaù ||19|| mukundaù: komala-çraddho bhakti-märga-viçväsän märgäntara-viçväse praveñöuà çakyaù | anirvacanéyasya bhägyasya täratamyäc chraddhävatäà täratamyam iti bhävaù ||19||

Page 48


viçvanäthaù: komala-çraddhaù çästra-yukty-antareëa bhettuà çakyo, na tu sarvathä bhinnaù | tathätve bhaktatvänupapatteù | bahirmukha-kåta-balavad-bädhe sati kñaëa-mätraà cittasya doläyamänatvam eva komalatvam | paçcät svakåta-vivekena gurüpadiñöärtham eva niçcinoti ||19||

—o)0(o—

|| 1.2.20-1 ||

tatra gétädiñüktänäà caturëäm adhikäriëäm | madhye yasmin bhagavatah kåpä syät tat-priyasya vä ||

sa kñéëa-tat-tad-bhävaù syäc chuddha-bhakty-adhikäravän | yathebhaù çaunakädiç ca dhruvaù sa ca catuùsanaù ||

çré-jévaù: çré-bhagavad-gétäsu ye caturvidhä adhikäriëa uktäs te’pi çuddha-bhaktitaù pürvävasthä evety äha—tatreti | tatra ca yasminn iti sa iti ca sämänyenoktiù | yasmin yasmin sa sa ity arthaù | çaunakädi-gaëaù catuùsanaù sanakädiù | çré-gétä-väkyaà cedam—

catur-vidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna | ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha || teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate | priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù || udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam | ästhitaù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim || bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate | väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù || kämais tais tair håta-jïänäù prapadyante’nya-devatäù [gétä 7.16-20] ity ädi |

tatra jïäné ätmavid iti öékä-käräù | tatrottamatvasya käraëaà ca vyäkhyätavantaù | jïänino dehädy-abhimänäbhävena citta-vikñepäbhävän nitya-yuktatvam ekänta-bhaktitvaà ca sambhavati | nänyasya iti | atra cedaà pratipadyate—tädåçatvaà tasya tattvaà padärtha-jïäne’pi sambhavatéty ästäà taj-jïäné | tattvaà-padärtha-jïänänantara-bhävayaika-jïäni-gurüëäm api çré-bhagavat-prasädäc chuddha-bhakti-praveço dåçyate | yathä tåtéye—

tasyäravinda-nayanasya padäravinda- kiïjalka-miçra-tulasé-makaranda-väyuù | antar-gataù sva-vivareëa cakära teñäà saìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù || [bhä.pu. 3.15.43] iti |

Page 49


tad etad abhiprety äha sa ca catuùsana iti | tad evaà çuddha-bhakter utkarña-vyaïjanärtham evaiña udähåtaù, na tu vaidhy-aàçe’pi räga-präptatvät | tac cänubhava-jïänitvät | ata eva çästra-çäsanätétatväc ca | vaidhy-udäharaëaà tu tädåça-çäbda-jïäniñu jïeyam | tathärambhata eva çuddha-bhakty-utthäne païcamam apy udäharaëaà drañöavyaà, yathä pürva-janmani çré-närada eva | çré-gétädiñv api räja-vidyä-räja-guhyädhyäyädäv édåça evädhikäré darçitaù | tad etad gétodäharaëaà ca tan-matänusäreëäpi çuddha-bhajanee paryasyatéti granthakådbhir api darçitam | çré-vaiñëavänäà mate tu sutaräm eveti tan noööaìkitaà, vastutas tu tatra hi jïäni-çabdena bhagavaj-jïäny evocyate | pürvaà hi—jïänaà te’haà sa-vijïänam idaà vakñyämy açeñataù [gétä 7.2] ity uktvä tasya ca jïänasya manuñyäëäà sahasreñu [gétä 7.3] ity ädinä ätma-jïäna-siddher api durlabhatvam uktvä svasya ca bhümir äpa [gétä 7.4] ity ädinä pradhänäkhya-jéväkhya-çakti-dvaya-käraëake svasmin parama-käraëatvam uktvä tata eva sarva-çreñöhatvaà sarväçrayatvaà coktaà, sarväçrayatve’pi— puëyo gandhaù [gétä 7.9] ity ädau puëyädi-çabdänäà yathäyogaà sarvatra yojanayä präptä doñäspåñövä ye sarve guëäs teñäm atitucchänäm api sväbheda-nirdeçena sva-guëa-cchavimayatvaà darçayitvä säkñät sva-guëänäà tu kaimutyam evänétam änantyaà ca | tatra ca—

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye | matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi || [gétä 7.12]

ity anena mäyä-guëäspåñöa-guëatvaà darçitam | tad evaà bhede’pi labdhe yad uttaratra bahünäà janmanäm ity ädau väsudevaù sarvam iti jïänavän mäà prapadyate ity atra pratipädye yad abheda iva çrüyate | tat khalu sürya-tad-raçmy-ädivat väsudevät sarvaà na bhinnaà sarvasmät tu väsudevo bhinna tiy eva saìgacchate | yathoktaà çré-bhägavate brahmaëä—

so’yaà te’bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù | samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yat || [bhä.pu. 2.7.50] iti |

tatraiva çré-bhagavatä proktaà— ye caiva sättvikä bhävä ity ädi | çrémad-arjunena tu sarvaà samäpnoñi tato’si sarvaù [gétä 11.40] ity eva vakñyate | yasmäd eva caivambhüta-jïänavän yaù sa mäà prapadyata iti prapattir eva proktä | yato väsudevaù sarvam iti mäyä-guëätéta-bähyäbhyantaränanta-mahä-guëa-gaëälaìkåtaù so’ham iti sva-jïänam eva nirdiçan svasya bhajanam eva niçcikäya | atha caturvidhä ity ädi-padyänäà cäyam evärthaù—ärto duùkha-hänecchuù | arthärthé sukha-präptécchuù | sa ca sa ca dvividhaù paricchinnäparicchinnatva-dåñöiù-bhedena | aparicchinna-dåñöiç cet tat-tad-arthaà kaçcit tattva-jijïäsur api bhavati | vyatikrameëoktir ärti-hänecchänantaram eva ca jijïäsä jïäyata iti | jïäné pürvokta-prakäraka-çäbda-jïänavän | sa ca trividhaù | tädåçaiçvarya-mädhurya-tat-tan-miçra-jïäna-bhedena | sukåtaà bhakti-väsanä-hetu-mahat-saìgädi-mayaà vidyate yeñäà te | taträdyeñu triñu sukåtasya sandeha iti yadi sukåtinas te tadä bhajanta ity arthaù | caturthe tu niçcayaù, yato’sau sukåtitväj jäta-jïänas tato bhajata evety arthaù | teñäà madhye sa eva pürvokta-maj-jïäny evänyäbhiläñitäyä matäntara-prasiddha-tattvaà-padärthaikya-bhävanä-

Page 50


rüpa-jïänasya småti-prasiddha-varëäçrama-dharmasya copekñayä kevalaà mäà bhajann uttama-bhaktatvän mamätynta-priyas tasya cäham atyanta-priya iti sa-hetukam äha—teñäm ity ädi-dvayena | nanv ärtädi-trayasyänte kä niñöhä syät taträha—bahünäm iti | sukåtina ity atra jïäpitaà sukåta-viçeñaà vinä tv anye saàsarantéty äha—kämair ity ädi | tasmäc caturvidhatvam eva bhaktänäm iti bhagavat-pratijïaiva nirëeyä ||20-21|| mukundaù: ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca iti caturëäà tat-tad-bhävaù ärtatvädiù kñéëa-tat-tad-bhävaù san çuddha-bhakty-adhikäravän çuddha-sevä-çraddhävän syät | kñéëa-tat-tad-bhäva ity atra tat-tad-bhäva ity atra tat tad iti vépsä yasminn ity atra yasmin yasmin sa sa ity arthaà bodhayati çarair ekaika-çästribhir itivat ||20-21|| viçvanäthaù: caturvidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna | ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha || iti bhagavad-gétäsu [gétä 7.16] ye catur-vidhä adhikäriëa uktäs te’pi çuddha-bhaktitaù pürvävasthä evety äha—tatreti ito gajendro bhagavato mädhuryaà präpya lubdhaù sann ärti-näçecchäà vihäya paçcäc chuddha-bhakto babhüva | evaà çaunakädi-muni-gaëaù süta-saìgät svargecchädikaà vihäya çuddho bhakto’bhüt | dhruvo’pi bhagavat-kåpayä räjyecchäà vihäya | evaà catuùsanaù sanakädir api bhagavat-kåpayä mokñecchäà vihäya ||20-21||

—o)0(o—

|| 1.2.22 ||

bhukti-mukti-spåhä yävat piçäcé hådi vartate | tävad bhakti-sukhasyätra katham abhyudayo bhavet ||

çré-jévaù : atha mülam anusarämaù | pürvatra hetuà vyatirekeëäha—bhuktéti | mukti-spåhäyäm api piçäcétvaà, bhäväntareëa bhakti-spåhävarakatvät pürvä, parä ca svonmukha-tätparyavatéti | atra yadyapi bhaktä api saàsärato muktä bhavanty eva, tathäpi tad-aàçe tu teñäà tätparyaà na bhavaty eva, kintu bhakteù prabhäveëaiva sä syäd iti | vyäpnoti hådayaà yävad bhakti-mukti-spåhägrahaù iti päöhäntaraà tu suçliñöaà, tad evam anayä kärikayä sädhakänäm api bhukti-mukti-spåhä na yuktety uktaà, tataù sutaräm eva siddhänäà nästéty abhipräyas tu paratrobhaya-vidha-tat-tad-udäharaëeñu jïeyaù ||22|| mukundaù : nanu bhaktià kurvatäm ärtädénäà tat-tad-icchä bhakti-sukhodayät svata eva nivartate | kim atra kåpayä ? taträha—bhuktéti | yathä, piçäcé-sthäne sajjanasya sthitir, na |ata ibhädénäà tat-tyägaù kåpayaivety uktam | ata ärtädayo na çuddha-bhaktäv adhikäriëaù, kintu tad-icchä-rahitä eva ||22||

Page 51


viçvanäthaù : bhuktéti—çré-bhägavate’pi svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù [bhä.pu. 6.17.28] ity anena mokñasya marava-tulyatayä darçana-kathanäd ato’tra mokña-spåhäyäù piçäcétva-kathanam api näsaìgatam iti jïeyam ||22||

—o)0(o—

|| 1.2.23 ||

taträpi ca viçeñeëa gatim aëvém anicchataù | bhaktir håta-manaù-präëän premëä tän kurute janän ||

çré-jévaù : muktécchä-rahitäyä bhakter vaiçiñöyam äha—taträpéti | anvéà mokña-lakñaëäm | bhaktiù çravaëädi-lakñaëä | håtam ätma-sät-kåtaà manaù präëäç cendriyäëi yeñäà tathä-bhütän prema-dvärä kurute ||23|| mukundaù : bhukti-mukti-spåhä-rahiteñv api muktécchä-rahitänäà vaiçiñöyam äha—taträpéti | anvéà mokña-lakñaëäm | präëän indriyäëi | bhaktiù çravaëädi-lakñaëä premëä prema-dvärä ||23|| viçvanäthaù : tayor madhye muktécchä-rahitäyä bhakter vaiçiñöyam äha—taträpéti | tathä ca viñaya-bhogecchä na bhakter ätyantikaà virodhinéti bhävaù | anvéà mokña-lakñaëäà gatim anicchato janän bhaktiù çravaëa-kértanädi-lakñaëä håta-manaù-präëänätma-sätkåta-manaù-präëän prema-dvärä kurute | präëä indriyäëi ||23||

—o)0(o—

|| 1.2.24 ||

tathä ca, tåtéye (3.25.36)—

tair darçanéyävayavair udära- viläsa-häsekñita-väma-süktaiù |

håtätmano håta-präëäàç ca bhaktir anicchato me gatim aëvéà prayuìkte ||

çré-jévaù : etat pramäëayati tair iti | darçanéyävayavädy-anubhava-jäta-prema-dvärair ity arthaù | prayuìkte kurute | tad evam akleça-präptatväd vyäkhyätam | vyäkhyäntare’pi anvéà sükñmäà durjïeyäà pärñada-lakñaëäm ity evärthaù | prakaraëa-präptatvät | çriyaà

Page 52


bhägavatéà väspåhayanti bhadräà parasya me te 'çnuvate tu loke [bhä.pu. 3.25.37] iti vakñyamäëät | tasyä apy anicchä dainyenaiveti bhävaù ||24|| mukundaù : tair ity ädy-anubhävena prema darçitam | premëaiva säkñäd bhagavad-anubhävät | prayuìkte kurute ||24|| viçvanäthaù : mad-darçanädi-mädhuryeëaiva sa-camatkäram anubhüyamäëena brahma-säyujyasyärocakatvam utpadyetä ity äha—tair iti | darçanéyä atimanoharä ye avayaväù çré-kåñëa-rämädy-aìgäni tais tathä udärä abhéñöa-pradätäro viläsa-häsekñita-manohara-väkyädayas tais tathä ca bhaktir anvéà gatim anicchato janän viläsa-häsädibhir håta-manaù-präëän prayuìkte kurute | caturñu dharmärtha-käma-mokñeñu madhye ko durlabhaù ||24||

—o)0(o—

|| 1.2.25 ||

çré kåñëa-caraëämbhoja-sevä-nirvåta-cetasäm | eñäà mokñäya bhaktänäà na kadäcit spåhä bhavet ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | mukundaù : jäta-bhakti-sukhänäà tu mokña-sukhänäà mokña-spåhä svata eva nästéty äha—çré-kåñëeti | kadäpi bhagavatä tad-dänädi-käle’pi ||25||

—o)0(o—

|| 1.2.26 ||

yathä tatraiva, çrémad-uddhavoktau (3.4.15)—

ko nv éça te päda-saroja-bhäjäà sudurlabho’rtheñu caturñv apéha | tathäpi nähaà pravåëomi bhüman

bhavat-padämbhoja-niñevaëotsukaù || jéva-mukundayor vyäkhyä nästi | viçvanäthaù : caturñu dharmärtha-käma-mokñeñu madhye ko durlabhaù ||26||

Page 53


—o)0(o—

|| 1.2.27 ||

tatraiva, çré-kapila-devoktau (3.25.35)—

naikätmatäà me spåhayanti kecin mat-päda-seväbhiratä mad-éhäù | ye’nyonyato bhägavatäù prasajya sabhäjayante mama pauruñäëi ||

çré-jévaù : ekätmatäà brahma-säyujyaà bhagavat-säyujyam api ||27|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : tatraiva çré-kapila-devoktau—naikätmatäm iti brahmaikya-rüpäyai muktyai na spåhayantéty arthaù | nanu kena sukhena pürëäs te brahma-sukhaà na rocayanti | taträha—mama pädayoù sarvendriyair yä sevä tasyäm eva, na tu jïänädiñu | abhi çästräbhimukhyena ratä atyäsaktimantaù | anena bhakter bhagavad-viñayatvaà sarvendriya-våtti-rüpatvaà karma-jïänädi-rähityaà çästränusäritvaà sväbhävikatvaà coktam | mayy eva mat-saundarya-mädhuryädy-äsvädana eva éhä väïchä yeñäà te ity anyäbhiläña-çünyatvaà prasajyäsajya pauruñäëi govardhanoddharaëädi-lélämåtäni sabhäjayante sa-stutikam äsvädayanti | tena caraëa-sevänandäbhävät saundarya-saurabhyädy-anubhaväbhäväl lélämåtäsvädanäbhäväc ca brahma-sukhaà na rocayatéti muktäv aspåhäyäà hetu-trayam uktam ||27||

—o)0(o—

|| 1.2.28 ||

tatraiva (3.29.13)—

sälokya-särñöi-sämépya- särüpyaikatvam apy uta | déyamänaà na gåhëanti vinä mat-sevanaà janäù ||

çré-jévaù : särñöiù samänaiçvaryam ||28|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : sälokyaà mayä sahaika-loke väsaù | särñöiù samänaiçvaryam | sämépyaà nikaöa-vartitvam | särüpyaà samäna-rüpatvam | ekatvaà säyujyam | uta api déyamänam api na

Page 54


gåhëanti kutas tat-kämaneti bhävaù | mat-sevanaà vineti kecid gåhëanti cen mat-sevärtham eva gåhëantéty arthaù ||28||

—o)0(o—

|| 1.2.29 ||

caturthe çré-dhruvoktau (4.9.10)—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma- dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät | sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhüt

kià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || çré-jévaù: tad api kaivalyam api, yatra bhavat-padämbhoja-makarando yaçaù-çravaëädi-sukhaà nästi | tarhi kià kämayase ? taträha—yaçaù-çravaëäya karëänäm ayutaà vidhatsva | eña me varaù ||30|| viçvanäthaù : yeti dhyänäd ity upalakñaëaà çravaëäder api, çravaëenety upalakñaëaà dhyänädinäpi | sä nirvåtiù | sva-mahima-rüpe brahmaëi brahmänande’pi mäbhüt na bhavati | mahato bhävo mahimä—tvaà mahän, tat tu mahattvaà sarva-vyäpakatva-lakñaëo dharma eveti tvan-niñöhä yävaté nirvåtis tävaté tatra kathaà vartatäm iti bhävaù | madéyaà mahimänaà ca para brahmeti çabditam [bhä.pu. 8.24.38] ity añöame matsya-devoktyäpi brahmaëo bhagavan-mahimatvam avagatam | tataç ca antakäsinä kälena lulität khaëòität vimänät svargéyät patatäm nästéti kim u vaktavyam | tataç ca svargäpavargäbhyäm adhikasyänyasya kasyäpi phala-çravaëät | tvad-bhakter västavaà phalaà tvad-bhaktir eveti bhakteù svataù phalatvaà bhaktänäà ca niñkämatvam upapäditam ||29||

—o)0(o—

|| 1.2.30 ||

tatraiva çrémad-ädiräjoktau (4.20.24)—

na kämaye nätha tad apy ahaà kvacin na yatra yuñmac-caraëämbujäsavaù |

mahattamäntar-hådayän mukha-cyuto vidhatsva karëäyutam eña me varaù ||

Page 55


çré-jévaù: tad api kaivalyam api, yatra bhavat-padämbhoja-makarando yaçaù-çravaëädi-sukhaà nästi | tarhi kià kämayase ? taträha—yaçaù-çravaëäya karëänäm ayutaà vidhatsva | eña me varaù ||30|| mukundaù : tad api kaivalyam api ||30|| viçvanäthaù : na kämaye iti | tad api kaivalyam api kvacit kadäcid api duùkha-daçäyäm api na kämaye | kutaù ? yatra kaivalye yuñmac-caraëämbujasyäsavo makarandas tadéya-guëa-kathä-mädhurya-bharo nästi | kédåçaù ? mahattamäntar-hådayät mukha-dvärä cyuto’ntar-hådaye näsvädyänandodrekät kértyamäna ity arthaù | çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam [bhä.pu. 1.1.3] itivan mad-äsvädyatve sati tasyätimädhuryam udayate iti bhävaù | madhuram api jalaà kñära-bhümi-praviñöaà yathä virasébhavati, tathaivävaiñëava-mukha-nirgato bhagavad-guëo’pi nätirocaka iti vyatirekaç ca gamyaù | tarhi kià kämayase ? taträha—vidhatsveti | mahatäà guëa-kathänäà cänäntyäd yair yair yatra yatra yä yä guëa-kathäù kértyamänäù syus täsäm ekäm ahaà tyaktuà na çaknométy atilobhät kaëänatya-spåhä | nanu ko’py evaà na våëéte ? satyam | mama tv eña eva varo nänya iti ||30||

—o)0(o—

|| 1.2.31 ||

païcame çré-çukoktau (5.14.44)—

yo dustyajän kñiti-suta-svajanärtha-därän prärthyäà çriyaà sura-varaiù sadayävalokäm |

naicchan nåpas tad-ucitaà mahatäà madhudviö- sevänurakta-manasäm abhavo’pi phalguù ||

çré-jévaù : ya äryabheyo bharataù ||31|| mukundaù : yo bharataù ||31|| viçvanäthaù : ya iti bharataù | vairägyottaà çäréra-kañöhaà mä svékarotu | mayä lälyamäno gåha eva tiñöhatv iti sadayo’valoky yasyäs täm | abhavo mokño’pi phalgus tucchaù | taträpi te virajyanti ity arthaù ||31||

—o)0(o—

|| 1.2.32 ||

Page 56


ñañöhe çré-våtroktau (6.11.25)—

na näka-påñöhaà na ca pärameñöhyaà na särva-bhaumaà na rasädhipatyam |

na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä samaïjasa tvä virahayya käìkñe ||

çré-jévaù : näka-påñöhaà dhruva-padam | särvabhaumaà çré-priyavratädénäm iva mahäräjyam | rasädhipatyaà pätälädi-sämräjyam | apunarbhavaà mokñam api tvä tväà virahayya tyaktvä | atra näkapåñöhädi-catuñöayasyänukramaç ca nyünatva-vivakñayä tataç cottarottara-kaimutyam api | dhruvapadasya çraiñöhyaà viñëupada-sannihitatvät | yoga-siddhädikaà tu sarvatraiteñäà paçcäd vinyastam | anayos tüttaratra çraiñöhyam ||32|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : na neti näkapåñöhaà svarga-padaà | he samaïjasa ! tvä tväà virahayya tyaktvä ||32||

—o)0(o—

|| 1.2.33 ||

tatraiva çré-rudroktau (6.17.28)—

näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati | svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù ||

çré-jévaù : çré-näräyaëaà vinäyatra hänopadäna-dåñöi-rähityät | apavarga iva svarge narake'pi tulyam ekam evärthaà drañöum anubhavituà çélaà yeñäà te | tulya-çabdasyaika-väcitvaà—rasäbhyäà no ëaù samäna-pade itivat ||33|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : näräyaëeti | nanv evaà sarvottama-mähätmyavattve bhaktänäà ko hetus taträha—näräyaëa-niñöhatvam eva nänya ity äha näräyaëeti | na kevalam ete citraketu-prabhåtaya eva, api tu sarva eva | svargeti trayäëäm eva bhakti-sukha-rähityenärocakatväviçeñäd iti bhävaù ||33||

—o)0(o—

Page 57


|| 1.2.34 ||

tatraiva indroktau (6.18.74)—

ärädhanaà bhagavata éhamänä niräçiñaù | ye tu necchanty api paraà te svärtha-kuçaläù småtäù ||

çré-jévaù : paraà mokñam api ||34|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : ärädhaëam iti | paraà mokñam api | svärtha-kuçalä iti tena ye harer ärädhanena mokñam icchanti, te vartamäna-mahä-nidhi-vinimayena tåëärthinaù svärthänabhijïäù | kintu viñaya-sädguëyät te'pi kåtärthä evety arthaù | satyaà diçaty arthitam arthito nåëäm [bhä.pu. 5.19.26] ||34||

—o)0(o—

|| 1.2.35 ||

saptame prahlädoktau (7.6.25)—

tuñöe ca tatra kim alabhyam ananta ädye kià tair guëa-vyatikaräd iha ye sva-siddhäù |

dharmädayaù kim aguëena ca käìkñitena säraà juñäà caraëayor upagäyatäà naù ||

çré-jévaù : aguëena mokñeëa | säraà juñäà tan-mädhuryäsvädinäà satyam ||35|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : tuñöa iti | ädye bhagavati tuñöe sati guëa-vyatikaräd rajo-guëa-kñobhät svayam eva siddhä ye dharmädayas taiù kim ? äkäìkñitenäguëena mokñeëa kim ? caraëayoù säraà juñäà no'smäkam etaiù kià ? ||35||

—o)0(o—

|| 1.2.36 ||

tatraiva çakroktau (7.8.42)—

Page 58


pratyänétäù parama bhavatä träyatä naù sva-bhägä

daityäkräntaà hådaya-kamalaà tad-gåhaà pratyabodhi | käla-grastaà kiyad idam aho nätha çuçrüñatäà te

muktis teñäà na hi bahumatä närasiàhäparaiù kim ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : pratyeti | he parama ! no'smäàs träyatä rakñatä bhavatä svéyä eva bhägä daityät pratyanétäù pratyähåtäù | indrädénäà tad-däsädénäm asmäkaà vastuñu vastutaù prabhos tavaiva svatvaucityät | kià cäsmäkaà hådayaà khalu kamalaà, tatra çaçvat tavaiva dhyätatvät tad-gåhaà, kamalaà yathä niùçrékaà rätrau tam asäkräntaà malinaà nidritaà bhavet tathaiva daitya-janmärabhyaitävad-dina-paryantaà bhayäd daityasyaiva dhyätatväd daityäkräntam | samprati tava nåsiàha-süryodaye sati pratyabodhi, tac-caraëäkräntaà sad vyakasad ity arthaù | käla-grastam idam indra-padaà kiyat ? aparair yogaiçvaryädibhiù ||36||

—o)0(o—

|| 1.2.37 ||

añöame çré-gajendroktau (8.3.20)—

ekäntino yasya na kaïcanärthaà väïchanti ye vai bhagavat-prapannäù | aty-adbhutaà tac-caritaà sumaìgalaà

gäyanta änanda-samudra-magnäù ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : ekäntina iti | ekäntino yasya bhatkä na kaïcanärthaà väïchanti tam éòa ity uttareëänvayah | kuto na väïchanti, yato bhagavat-prapannä bhagavat-prapatti-mahä-sampattyaiva paripürëä ity arthaù | teñäà sukhaà sarvato’py adhikam ity äha—atyadbhutam ity ädi ||37||

—o)0(o—

|| 1.2.38 ||

navame çré-vaikuëöhanäthoktau (9.4.67)—

Page 59


mat-sevayä pratétaà te sälokyädi-catuñöayam |

necchanti sevayä pürëäù kuto’nyat käla-viplutam || çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : pratétaà präptaà kälena viplutaà nañöam | anyat svargädikaà kuta icchanti ||38||

—o)0(o—

|| 1.2.39 ||

çré-daçame nägapatné-stutau (10.16.37)—

na näka-påñöhaà na ca särva-bhaumaà na pärameñöhyaà na rasädhipatyam |

na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä väïchanti yat-päda-rajaù-prapannäù ||

çré-jévaù : atra näka-påñöham api na väïchanti, kim uta särvabhaumaà, pärameñöhyam api na väïchanti | kim uta rasädhipatyam iti | pürvärdhe yojyam | uttarärdhe vä-çabdo'py-arthe | päda-rajaù-çabdena bhakti-viçeña-jïäpanayä gäòha-pratipattir jïäpyate ||39|| mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.40 ||

tatraiva çré-veda-stutau (10.87.21)—

duravagamätma-tattva-nigamäya tavätta-tanoç carita-mahämåtäbdhi-parivarta-pariçramaëäù |

na parilañanti kecid apavargam apéçvara te caraëa-saroja-haàsa-kula-saìga-visåñöa-gåhäù ||

Page 60


çré-jévaù : he éçvara ! duravagamaà yad ätmanaù svasya bhagavatas tattvaà brahmänandäcchädaka-rüpa-guëa-lélä-yäthärthyam | tasya nigamäya nigamanäya jïäpanäya ättä prapaïca änétä tanuù çré-vigraho yena tasya, tava caritam eva mahämåtäbdhis tatra yaù parivarto muhuù parivåttya plavanaà, tena pariçramaëä varjita-saàsära-çramäs te kecid virala-pracärä apavargam api necchanti | kédåçäs te ? taträhuù—te caraëa-sarojayor haàsänäà bhägavata-paramahaàsäkhyänäà yäni kuläni çiñyopaçiñya-paramparäs teñäà saìgena visåñöa-gåhäù, tan-mate prathamata eva pravartäs te'pi | äsatäà tävat te haàsäù, tat-kuläni cety arthaù ||40|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : he éçvara ! duravagamaà yad ätmanaù svasya bhagavat-tattvaà brahmänandäcchädaka-rüpa-guëa-lélä-yäthärthyam | tasya nigamäya jïäpanäyättä prapaïca änétä tanuù çré-vigraho yena tasya tava caritam eva mahämåtäbdhis tatra yaù parivarto muhuù parivåttya plavanaà tena pariçramaëä varjita-saàsära-çramäs te kecid virala-pracärä apavargam api necchanti | kédåçäs te ? taträhuù—te tava caraëa-sarojayor haàsänäà bhägavata-paramahaàsänäà yäni kuläni çiñyopaçiñya-paramparäs teñäà saìgena visåñöa-gåhäù ||40||

—o)0(o—

|| 1.2.41 ||

ekädaçe çré-bhagavad-uktau (11.20.34)—

na kiïcit sädhavo dhérä bhaktä hy ekäntino mama | väïchanty api mayä dattaà kaivalyam apunar-bhavam ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.42 ||

tathä (11.14.14)— na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyaà

na särvabhaumaà na rasädhipatyam | na yoga-siddhér apunar-bhavaà vä

mayy arpitätmecchati mad vinänyat ||42||

Page 61


çré-jévaù : atra pärameñöhyädi-catuñöayasyänukramaç cädho'dho-vivakñayä nyünatva-vivakñayä ca | tataç ca pürvavat kaimutyam api yogädi-dvayaà tu pürvavat, kià bahunä, yat kiïcid anyad api sädhya-jätaà tat sarvaà necchanty api, kintu mat mäà vinä tädåça-bhakti-sädhyaà mäm eva sarva-puruñärthädhikyam icchantéty arthaù | mayy arpitätmä kåtätma-nivedanaù ||42|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : kià bahunä, yat kiïcid anyad api sädhya-jätaà, tat sarvaà necchanty eva, kintu mat mäà vinä tädåça-bhakti-sädhyaà mäm eva sarva-puruñärthädhikyam icchantéti bhävaù | mayy arpitätmä kåtätma-nivedanaù ||42||

—o)0(o—

|| 1.2.43 ||

dvädaçe çré-rudroktau (12.10.6)—

naivecchaty äçiñaù kväpi brahmarñir mokñam apy uta | bhaktià paräà bhagavati labdhavän puruñe’vyaye ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.44 ||

padma-puräëe ca kärttika-mähätmye (dämodaräñöake)—

varaà deva mokñaà na mokñävadhià vä na cänyaà våëe’haà vareçäd apéha | idaà te vapur nätha gopäla-bâlaà

sadä me manasy avirästäà kim anyaiù || çré-jévaù : mokñävadhià mokñaà ceti, narakädi-mokñäs tu tatra ke varäkä iti bhävaù ||44|| mukundaù : varam iti | mokñaà na våëe mokñävadhià dharmärtha-käma-rüpaà vänyaà varaà ca ||44||

Page 62


viçvanäthaù : mokñam eva mokña evävadhir yeñäà tän dharmärtha-kämän apy ahaà na våëe ||44||

—o)0(o—

|| 1.2.45 ||

kuverätmajau baddha-mürtyaiva yadvat tvayä mocitau bhakti-baddhau kåtau ca |

tathä prema-bhaktià svakäà me prayaccha na mokñe graho me’sti dämodareha ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : kuvarätmajau nalaküvara-maëigrévau ||45||

—o)0(o—

|| 1.2.46-48 ||

hayaçérñéya-çré-näräyaëa-vyüha-stave ca—

na dharmaà kämam arthaà vä mokñaà vä varadeçvara | prärthaye tava pädäbje däsyam eväbhikämaye ||

tatraiva—

punaù punar varän ditsur viñëur muktià na yäcitaù | bhaktir eva våtä yena prahlädaà taà namämy ahaà ||

yadåcchayä labdham api viñëor däçarathes tu yaù | naicchan mokñaà vinä däsyaà tasmai hanumate namaù ||

çré-jévaù : viñëur na yäcita iti duh-ädau gauëa-karmaëa eva viñëor väcyatvät prathamä vibhaktir eva, våtety atra våëoter api tad-äditve mukhya-karmaëo bhakter uktatvam ärñam ||47|| mukundaù : viñëur na yäcita iti yäcater duh-äditväd gauëa-karmaëa eva viñëoù pratyayenoktatvät prathamä | bhaktir eva våtä yäcitä | atra prathamärñé dvikarmakasya vivakñäbhävät | viñëor bhaktir våteti vä yojyam ||47||

Page 63


viçvanäthaù : : viñëur na yäcita iti duh-äder gauëa-karmaëa eva viñëor uktatvät prathamä | bhaktir eva, våtety atra dvitéya-karmaëo'vivakñitatväd eva mukhya-karmaëo bhakter uktatvam ||46-48||

—o)0(o—

|| 1.2.49 ||

ataeva prasiddham çré-hanumad-väkyam—

bhava-bandha-cchide tasyai spåhayämi na muktaye | bhavän prabhur ahaà däsa iti yatra vilupyate ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : bhava-bandha-cchedikäyai tasyai muktyai ahaà na spåhayämi | yatra muktau ||49||

—o)0(o—

|| 1.2.50-51 ||

çré-närada païcarätre ca jitante-stotre—

dharmärtha-käma-mokñeñu necchä mama kadäcana | tvat-päda-païkajasyädho jévitaà déyataà mama ||

mokña-sälokya-särüpyän prärthaye na dharädhara | icchämi hi mahäbhäga käruëyaà tava suvrata ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : jévitaà jévanam—tathä ca taà vinä mama jévanam eva mästu ity arthaù ||50||

—o)0(o—

|| 1.2.52 ||

ataeva çré-bhägavate ñañöhe (6.14.5)—

muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù | Page 64


sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahä-mune || çré-jévaù, viçvanäthaù : muktänäà präkåta-çaréra-sthatve'pi tad-abhimäna-çünyänäm | siddhänäà präpta-sälokyädénäà ca, koöiñv api madhye näräyaëa-sevä-mätra-käìkñé sudurlabhaù ||52|| mukundaù : yatra eñäà mokñecchä kadäpi nästy ata evaite païcavidha-mukteñu sudurlabhä ity äha ata eva çré-bhägavate ñañöha ity ädi çloka-trayyä muktänäà dehasthatva eva präpta-brahma-bhävänäà präpta-sälokyädi-caturdhä-mukténäm api koöiñu madhye ||52||

—o)0(o—

|| 1.2.53 ||

prathame ca çré-dharmaräja-mätuù stutau (1.8.20)—

tathä paramahaàsänäà munénäm amalätmanäm | bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striyaù ||

çré-jévaù : tad evaà çré-kåñëa-caraëämbhoja-sevä-nirvåta-cetasäm [bha.ra.si. 1.2.25] tat-sevä-sukhaika-spåhiëäà yan mokña-spåhä nästéty uktaà tatra pramäëäni vivåtäni | atha tädåçeñu tasya ca sva-sevä-däna eva prayatna ity äha—prathame ity anantaraà tathä paramety anena | paramahaàsänäà bhakti-yoga-vidhänärtham artho yasya taà tväm iti çeñaù ||53|| mukundaù : paramahaàsänäà jéva-muktänäà bhakti-yoga-vidhänärtham artho yasya taà tväm iti çeñaù ||53|| viçvanäthaù : tad evaà çré-kåñëa-caraëämbhoja-sevä-nirvåta-cetasäm [bha.ra.si. 1.2.25] tat-sevä-sukhaika-spåhiëäà yan mokña-spåhä nästéty uktaà tatra pramäëäni vivåtäni | idänéà tädåça-bhakteñu bhagavataç ca sva-sevä-däna eväbhipräya ity äha—prathame ity ädy anantaraà tathä paramety anena | paramahaàsänäà bhakti-yoga-vidhänam evärthaù prayojanaà yasya taà tväm iti çeñaù ||53||

—o)0(o—

|| 1.2.54 ||

tatraiva çré-sütoktau (1.7.10)—

ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame |

Page 65


kurvanty ahaitukéà bhaktim ittham-bhüta-guëo hariù || çré-jévaù : nirgranthä vidhi-niñedhätmaka-granthebhyo nirgatä api ||54|| mukundaù : ätmärämä brahmänubhavino nirgranthä vidhi-niñedhätmaka-granthebhyo nirgatä api | tatra hetum äha—itthambhüta-guëa itthambhütä ätmärämädi-karñakä guëä yasya na tathä | ätmärämäù svato bhakti-karaëäyogyä bhagavän tän api kåpayä guëair äkåñya bhaktià kärayitum eva tarati sma | aho bhaktänäà daurlabhyam iti bhävaù ||54|| viçvanäthaù : nirgranthä vidhi-niñedhätmaka-granthebhyo nirgatä api | itthambhüta ätmärämäkarñaka-guëo yasya saù ||54||

—o)0(o—

|| 1.2.55 ||

atra tyäjyatayaivoktä muktiù païca-vidhäpi cet | sälokyädis tathäpy atra bhaktyä nätivirudhyate ||55||

çré-jévaù : atra tyäjyeti | api ced yadyapi tathäpi sälokyädiù sälokya-särñöi-sämépya-särüpya-rüpä nätiçayena virudhyate, kintu kenäpy aàçena virudhyante, pratikulatayä bhävyata iti tatra tatra bhakti-çravaëät ||55|| mukundaù : atreti | api ced yadyapi sälokyädiç caturvidhä nätivirudhyate, kenäpy aàçena pratikulä bhavati kenäpi nety arthaù | aikya-rüpä tu sarväàçenaiva ||55|| viçvanäthaù : atra tyäjyeti | api ced yadyapi tathäpi sälokyädiù sälokya-särñöi-sämépya-särüpya-rüpä nätiçayena virudhyate tatra tatra bhakti-çravaëän nätyanta-virodhaç ca ||55||

—o)0(o—

|| 1.2.56 ||

sukhaiçvaryottarä seyaà prema-sevottarety api | sälokyädir dvidhä tatra nädyä sevä-juñaà matä ||56||

çré-jévaù : taträti-çabda-pratipädyam äha—sukheti | tal-lokädi-svabhävajaà sukham aiçvaryaà ca uttaraà prädhänyena väïchanéyaà yasyäà sä | premëä prema-sväbhävyena sevaiva uttarä yasyäà sä, tatra nädyä sevä-juñäà mateti sälokya-särñöi-sämépya- ity ädy uktatvät | tatra sälokyädi-catuñöayaà sevanaà vinäbhütaà cet tarhi na gåhëanty evety arthaù

Page 66


| ekatvaà tu nityaà tad-vinäbhütatvät na gåhëanty evety arthaù | tac ceçvare brahmaëi ca säyujyaà jïeyam ||56|| mukundaù : nätivirudhyate iti vivicya darçayati—sukheti | aiçvarya-pradhäna-guëa-prakäçi çré-para-vyomanäthädénäm aiçvarya-pradhäneñu lokeñu teñäà seväm upasarjanékåtya sukhaiçvarya-pradhänatayä sälokyädénäà sthitiù sukhaiçvaryottarä muktiù | sukhaiçvarye upasarjanékåtya tat-sevä-pradhänatayä tatra sthitiù prema-sevottarä sä | sevä-juñäà seväyäm prétimatäm ||56|| viçvanäthaù : taträti-çabda-pratipädyam äha—sukheti | tal-lokädi-svabhävajaà sukham aiçvaryaà cottaraà prädhänyena väïchanéyaà yasyäà sä | premëah sväbhävyena sevottarä prädhänyena väïchanéyä yasyäà sä | tatra nädyä sevä-juñäà mateti bhagavat-sukha-tätparyeëa sevä-juñäà bhaktänäà svasya sukhaiçvaryottarä muktir na matä—na saàmatä | tatra sälokyädi-catuñöayaà sevanaà vinäbhütaà cet tarhi na gåhëanti | ekatvaà tu sarvathä tad-vinäbhütatvät na gåhëanty evety arthaù | ekatvaà tv éçvare brahmaëi ca säyujya-rüpaà jïeyam ||56||

—o)0(o—

|| 1.2.57 ||

kintu premaika-mädhurya-juña ekäntino harau | naiväìgékurvate jätu muktià païca-vidhäm api ||

çré-jévaù : naiväìgékurvata iti prema-sevottarety uttara-çabdopädänäd anyäàçasyäpi sad-bhäväpatteù | tatränyäàçaà necchantéty arthaù | mat-sevayä pratétaà te ity ädau tu prathamä sevä sädhana-rüpä, dvitéyä tu tayä siddha-rüpä, pratétam änuñaìgikatayä präptam api sälokyädi-catuñöayaà tad-gata-sukhaiçvarädikaà tu necchantéty arthaù | tataù säkñät tadéya-sevayaiva pürëä labdha-paramänandäù | sevy hy eñä sälokyädikam apekñata eva | etac ca na väïchanti cet, kaimutyenaikyaà sälokyädibhyo yad anyat tu käla-viplutam eva | tad vä kathaà väïcantv ity arthaù ||57|| mukundaù : kintu harau ekäntinas tad-eka-niñöhäù çrémad-uddhava-päëòava-hanumad-ädayaù | kià-rüpäs te ? taträha premaiketi | däsädi-sambandhi-prema-sevä-mäträsvädakäù ||57|| viçvanäthaù : naiväìgékurvata iti | ekäntino bhaktäù prema-sevottaräm api naiväìgékurvate | prema-sevottarety uttara-çabdopädänena sva-sukha-tätparyasyäpi gauëatayä sad-bhäväpatteù | tathä ca kevala-prema-sevärtham eva sälokyam aìgékurvanti, na tu prema-sevottarärtham api ||57||

Page 67


—o)0(o—

|| 1.2.58 ||

taträpy ekäntinäà çreñthä govinda-håta-mänasäù | yeñäà çréça-prasädo'pi mano hartuà na çaknuyät ||

çré-jévaù : govindaù çré-gokulendraù | upalakñaëatvena çré-dvärakänätho'pi | çréçaù para-vyomädhipatiù ||58|| mukundaù : govindo nanda-nandanaù | çréçaù çré-para-vyomeçvaraù ||58|| viçvanäthaù : taträpy ekäntinäà nänävatära-bhaktänäà madhye govindaù çré-gokulendraù tena håta-mänasäù çreñöhäù | çréçaù para-vyomeço mahä-näräyaëas tasyäpi prasädo'nugrahaù ||58||

—o)0(o—

|| 1.2.59 ||

siddhäntatas tv abhede'pi çréça-kåñëa-svarüpayoù | rasenotkåñyate kåñëa-rüpam eñä rasa-sthitiù ||

çré-jévaù: raseneti | sarvotkåñöa-prema-maya-rasenety arthaù | utkåñyate antarbhüta-ëy-arthatvät utkåñöatayä prakäçyate ity arthaù | yatas tasya rasasya eñaiva sthitiù svabhävaù | yat kåñëa-rüpam evotkåñöatvena darçayatéty arthaù | yathoktaà kurukñetra-yäträyäm añöa-paööa-mahiñétara-mahiñébhiù |

na vayaà sädhvi sämräjyaà sväräjyaà bhaujyam apy uta | vairäjyaà pärameñöhyaà ca änantyaà vä hareù padam || kämayämaha etasya çrémat-päda-rajaù çriyaù | kuca-kuìkuma-gandhäöhyaà mürdhnä voöhuà gadä-bhåtaù || vraja-striyo yad väïchanti pulindyas tåëa-vérudhaù | gävaç cärayato gopäù päda-sparçaà mahätmanaù || [bhä.pu. 10.83.41-43] iti |

atra sämräjyaà särvabhaumaà padaà sväräjyam indra-padam | bhojyaà tad-ubhaya-bhoga-bhäktvam | vairäjyam aëimädi-siddhyä viräjamänatvam | pärameñöhyaà präjäpatyam | änantyaà te ye te çatam [taitta.u. 2.8.2] ity ädi-çruti-rétyä manuñyänandam ärabhya çata-çata-

Page 68


guëitatvena präjäpatyasya gaëanäyäù paräà käñöhäà darçayitvä para-brahmaëi tu yato väco nivartante [taitta.u. 2.4.1] ity anena yadänandasyänantyaà darçitaà tad apéty arthaù | kià bahunä, hareù çré-pateù padaà sämépyädikam api yat tad etat sarvam api na kämayämahe, nädhénaà kartum icchäma ity arthaù | nanu, çrépater eva padaà çré-kuca-kuìkuma-gandhäòhyaà tat-sämépyädi-tyägät tat tu bhavatyas tyaktavatya eva | yadi çrér atra rukumëy abhipreyate tarhi tat tu bhavaténäà präptam eva | tasmät tat-tad-vilakñaëäyä eva çriyaù kuca-kuìkuma-gandhäòhyam tat syäd iti gamyate | tatas tad-avabodhanäya punar viçiñyatäm | taträhuù—vraja-striya iti |

pürëäù pulindya urugäya-padäbja-räga- çré-kuìkumena dayitä-stana-maëòitena | tad-darçana-smara-rujas tåëa-rüñitena limpantya änana-kuceñu juhus tad-ädhim || [bhä.pu. 10.21.17]

iti sva-väkyädy-anusäreëa vraja-stry-ädayo yad väïchanti vaväïchur ity arthaù | vartamäna-prayogeëa tat-tad-aviccheda utprekñyate | atra pulindy-ädi-nirdeças tu sveñäm api tat-präpti-yogyatä-vivakñayä | tåëa-vérudho dürvädyäù | äsäà tädåg-anubhavaç ca tat-kuìkuma-saurabha-väsitatvävicchinna-tat-päda-prabhäväd eveti bhävaù | äsäà väïchä—kevalena hi bhävena gopyo gävo nagä mågäù [bhä.pu. 11.12.7] iti dåñöeù | gävo gäç cärayanto gopä ity antena nirdeças tu teñäà keñäàcit priya-narma-sakhädénäà tad-anumodana-käritve’pi puruñatvät taträyogyatva-vivakñayä | ayaà bhävaù—strétvena prasiddhäyäù çriyas tatra kämanaiva çrüyate, na tu saìgatiù |

kasyänugraho’sya na deva vidmahe taväìghri-reëu-sparçädhikäraù | yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya kämän suciraà dhåta-vrataù || [bhä.pu. 10.16.36]

iti näga-patnénäm ukteù | yä vai çriyärcitam [bhä.pu. 10.47.62] ity uddhavasyäpy ukteù | na ca rukmiëétvena prasiddhäyäù çriyas tatra saìgatiù | käla-deçayor anyatamatvät | na ca vraja-stréëäà çré-sambandha-lälasä yuktä— näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù [bhä.pu. 10.47.60] ity-ädinä tato’pi paramädhikya-çravaëät | tasmäd rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane iti mätsya-skändädi-nirëétyä rukmiëyä saha paöhitä çaktitva-sädhäraëyenaiva çästra-dåñöyä tüpadeço väma-devavat [Vs. 1.1.30] iti nyäya-rétyä mahendreëa parameçvara iva durgayäpy ahaàgrahopäsanä-çästra-dåñöyä sväbhedenopadiñöä | çré-rädhä tu sarvataù pürëä tal-lakñméù | tathä,

Page 69


devé kåñëamayé proktä rädhikä para-devatä | sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù sammohiné parä ||

ity ädi båhad-gautaméya-dåñöyä ca | tathä yä täsu rädhätvena prasiddhä sarvato vilakñaëä çrér viräjate täm uddiçyaiva täsäà tad idaà väkyam | yathä,

anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù | yan no vihäya govindaù préto yäm anayad rahaù || [bhä.pu. 10.30.28] iti |

apy eëapatny-upagata [bhä.pu. 10.30.11] ity-ädi-dvayaà ca | tataç ca täsäà yathä tatra spåhäspandatä tathäsmäkaà ceti | tad evaà tädåça-prema-sphürtimaya-tad-gandhäòhyatäyäù sampraty asmäsu prakäçaù syäd iti darçitam | na kevalaà tädåçaà tad-raja eva väïchanti, api tu tädåça-päda-sparçam ca väïchanti | tato vayam api ca kämayämaha ity arthaù | yad vä, tad-rajasa eva viçeñaëaà päda-sparçam iti | tad-avyabhicäri-phalatväd abhinnam evety arthaù | etasya tatra kédåçasya ? mahän sarvatratyäd api svabhäväd uttama ätmä saundaryädi-prakäça-mayaù svabhävo yasya tädåçasya | taträtiçuçubhe täbhir bhagavän [bhä.pu. 10.33.6] iti çré-çukokteù |1 tasmät sädhüktaà taträpy ekäntinäà çreñöhä govinda-håta-mänasäù [bha.ra.sin. 1.2.58] ity ädinä | kåñëa-rüpam ity anena ca tädåçaà tat-saundaryam evopalakñitam iti | yady apy etat prakaraëaà siddha-bhakta-gaëäçritaà, tathäpy anye tathä-dåñöyä syur ity atränukértitam ||59-60|| mukundaù : tatra hetum äha—siddhantata iti | çréça-kåñëayor ye svarüpe saccidänanda-niviòau çré-vigrahau tayoù siddhäntato’bhede aikye’pi kåñëa-rüpaà kåñëa-vigrahas tu rasena vakñyamäëädbhuta-catuùñañöhi-guëajäsväda-viçeñeëa karaëenotkåñyate, tad-yogyeñu bhakteñu çréçäd utkarñatayä prakäçyate | karma-kartari pratyayaù | eñä rasa-sthitir eñaivarasa-maryädä—

yan martya-lélaupayikaà sva-yoga- mäyä-balaà darçayatä gåhétam | vismäpanaà svasya ca saubhagarddheù paraà padaà bhüñaëa-bhüñaëäìgam || [bhä.pu. 3.2.12] gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham | dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [bhä.pu. 10.44.14]

1 préti-sandarbha 108.

Page 70


yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya kämän suciraà dhåta-vrataù || [bhä.pu. 10.16.36]

ity ädi çré-bhägavata-puräëädiñu çré-jayadeva-bilvamaìgala-léläçuka-çré-caitanya-deva-pärñadädy-anubhaveñu ca dåçyate ity arthaù ||59|| viçvanäthaù : raseneti | sarvotkåñöa-prema-maya-rasenety arthaù | utkåñyate’ntarbhüta-ëy-arthatväd utkåñöatayä prakäçyate ity arthaù | yatas tasya rasasya eñaiva sthitiù svabhävaù | yat kåñëa-svarüpam evotkåñöatvena darçayatéty arthaù | tathä ca nänä-vidha-prema-rasasya mahä-bhäva-rüpa-rase utkarñasya parama-käñöhä tädåça-rasasyälambanaù kevalaù vrajendranandanaù çré-kåñëa eva, na tv avatäräntaro mahä-näräyaëo vä | ata eva mahä-näräyaëasya vakñaù-sthala-sthitäpi lakñméù tädåça-rasotkarña-viçiñöasya präpty-arthaà tapaç cakära | tatra pramäëaà çré-daçame näga-patné-stutau—

kasyänugraho’sya na deva vidmahe taväìghri-reëu-sparçädhikäraù | yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya kämän suciraà dhåta-vrataù || [bhä.pu. 10.16.36] iti |

tatraivoddhavoktau—näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù [bhä.pu. 10.47.60] iti | mahä-bhävasya pramäëaà tatraiva daçame—kåñëe kva caiña paramätmani rüòha-bhävaù [bhä.pu. 10.47.59] iti rüòha-bhävasyäpara-paryäyo mahä-bhävaù | evaà sati sädhüktaà rasenotkåñyate kåñëa-rüpam iti bhävaù ||59||

—o)0(o—

|| 1.2.60 ||

çästrataù çrüyate bhaktau nå-mätrasyädhikäritä | sarvädhikäritäà mägha-snänasya bruvatä yataù | dåñtäntitä vaçiñöhena hari-bhaktir nåpaà prati ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : nanv evaà bhukti-mukti-spåhä-rahitäù çraddhälavaù çuddha-bhakty-adhikäriëa ity äyätam | tatra te traivarëikä eva, kià vä sarve ? taträha—kià ceti ||60||

—o)0(o—

|| 1.2.61-62 ||

Page 71


yathä pädme— sarve’dhikäriëo hy atra hari-bhaktau yathä nåpa ||

käçé-khaëòe ca tathä—

antyajä api tad-räñöre çaìkha-cakräìka-dhäriëaù | sampräpya vaiñëavéà dékñäà dékñitä iva sambabhuù ||

çré-jévaù : käçé-khaëòe ca bhaktau nåmätrasyädhikäritä çrüyate, ity etan-mäträàçenänvayaù | dékñitä yäjïikäù ||60|| mukundaù : mägha-snänasya sarvädhikäritäà bruvatä vaçiñöena nåpaà prati hari-bhaktir dåñöäntitä | vaçiñöa-väkyam eväha—yatheti | atra mägha-snäne ||60|| viçvanäthaù : tasya räjïo räñöre deçe | dékñitä yäjïikä iva sambabhur déptià cakruù ||60||

—o)0(o—

|| 1.2.63-64 ||

api ca— ananuñöhänato doño bhakty-aìgänäà prajäyate |

na karmaëäm akaraëäd eña bhakty-adhikäriëäm ||63|| niñiddhäcärato daivät präyaçcittaà tu nocitam |

iti vaiñëava-çästräëäà rahasyaà tad-vidäà matam ||64||

çré-jévaù : tad evam anyäbhiläñitä-çünyatvam iti sthäpitam | tat-prasaìga-saìgatyä sarveñäm apy adhikäritvaà darçitam | tatra çaìkate—nanu, bhavantu sarva evädhikäriëaù, kintu sva-sva-dharma-yuktä eveti yujyate | taà vinä pratyaväya-çravaëät | tathä sarveñäà präyo niñiddha-karma äpataty eva | sati ca tena duñöatve kathaà çuddhatvaà syät ? kåte ca präyaçcitte karmävåtatvam äpadyate ? taträha—api ceti | bhakty-aìgänäà nityänäà iti jïeyam ||63|| daiväd iti | yasya bhaktau tädåçé ruciù çraddhä vä jätä, tasya tu vikarmaëi svataù pravåttir na sambhavaty eveti bhävaù | präyaçcittaà tu nocitam iti bhakti-prabhäva eva tat-präyaçcittäya kalpata iti bhävaù ||64|| mukundaù: nanu, bhavantu sarva evädhikäriëaù, kintu teñäà sva-sva-dharmo niñiddhäcaraëe präyaçcittaà ca doña-nivartakatvät kartavyam eva | taträha—nocitam iti | daiväd iti bhakty-adhikäriëäà vikarmaëi svataù pravåttir na jäyata iti bhävaù | präyaçcittaà tu nocitam iti

Page 72


teñäà bhakti-prabhäväd eva vikarma-päpäsparçaç ceti bhävaù | yathä itihäsa-samuccaye—lipyate na hi päpena vaiñëavä viñëu-tatparäù iti ||63-64|| viçvanäthaù : bhakty-adhikäräëäà janänäà bhakty-aìgänäm ekädaçé-vrata-janmäñöamy-ädi-nityäìgänäà akaraëe doñaù | na karmaëäm akaraëät | daivät präcéna-vaiñëaväparädha-doña-vaçät | na tu çuddha-bhaktänäà vikarmaëi svataù pravåttiù sambhavatéti präyaçcittaà nocitam iti bhakti-svabhäva eva tat-präyaçcittäya kalpate iti bhävaù | iti vaiñëava-çästräëäà tätparyärtha-vinirëayaù ||63-64||

—o)0(o—

|| 1.2.65 ||


sve sve’dhikäre yä niñöhä sa guëaù parikértitaù | viparyayas tu doñaù syäd ubhayor eña niçcayaù ||

çré-jévaù: tad etad eva sva-päda-mülaà bhajataù priyasya [bhä.pu. 11.5.42, bha.ra.si. 1.2.71] ity antena granthena äha sve sve iti | sve sve adhikära iti pürvokta-kevala-karma-jïäna-bhakti-viñayatayä påthak påthak nirdiñöa ity arthaù | ubhayor guëa-doñayoù | tatra çuddha-bhakty-adhikäriëa itara-dvaya-karaëe doña eva | na jïänaë na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha [bhä.pu. 11.20.31] iti tatraivokteù | tävat karmäëi kurvéta [bhä.pu. 11.20.9] ity ädeç ca | karma-jïänädhikäriëos tu tädåça-çraddhä-rahitayoù saìgädi-vaçät tädåça-çuddha-bhaktau pravåttayor api anädara-doñeëa jhaöiti asiddheù doña-präya eveti jïeyam | viparyayaù svädhikäräniñöhä tad itara-niñöhä ca ||65|| mukundaù: tatra bhakty-adhikäriëäà bhakty-aìgänuñöhäna-karmäkaraëaà cäha sve sva ity ädi païcabhiù | sve sve’dhikära iti krameëa jïäne karmaëi bhaktau yä niñöhä jïäni-karmi-bhaktänäà sthitiù sa guëaù sväbhéñöa-präpti-lakñaëaù | viparyayaù svädhikäräniñöhä parädhikära-niñöhä ca doñaù sväbhéñöa-präpti-pratibandhaka-rüpaù | bhakty-adhikära-rahitayoù karma-jïänädhikäriëoù saìgädi-vaçäc chuddha-bhaktau pravåttayor api kasyacid vacanena tasyäs tyägäj jätäparädhena sväbhéñöa-präpti-pratibandhaka-rüpo doña eva ||65|| viçvanäthaù: sve sva iti | pürvokta-kevala-tattva-jïäna-yoga-bhakti-viñayatayä påthak påthak nirdiñöa ity arthaù | ubhayor guëa-doñayoù | tatra çuddha-bhakty-adhikäriëa itara-dvaya-karaëe doña eva | na jïänaë na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha [bhä.pu. 11.20.31] iti tatraivokteù | tävat karmäëi kurvéta [bhä.pu. 11.20.9] ity ädeç ca | viparyayaù svädhikäräniñöhä tad itara-niñöhä ca ||65||

Page 73


—o)0(o—

|| 1.2.66 ||

prathame (1.5.17)— tyaktvä svadharmaà caraëämbujam harer

bhajann apakvo’tha patet tato yadi | yatra kva väbhadram abhüd amuñya kià ko värtha äpto’bhajatäà sva-dharmataù ||

çré-jévaù : yatra kva vä néca-yonäv api, amuñya bhaktau pravåttasya abhadraà kam abhüt kià syät ? api tu vety arthaù | bhakti-väsanäyä aparicchedäd iti bhävaù | abhajatm abhajadbhis tu sva-dharmataù ko vä artha äptaù ? na ko'péty arthaù ||66|| mukundaù : yadyapi bhakti-jïänädhikäré sva-dharmaà tyaktvä bhajan vartate, tadäpi na käpi cintä | yadi bhajanät pürvam eva viñayiëäà bhajan bhaktuà svadharmaà tyaktväpakvaà kértanädi-lakñaëaà kiïcin mätram api päkam apräptas tato niçcita-mäträc caraëämbuja-bhajanäd yadi yatra kva vä viñayi-saìge néca-yonau vä patet, tadä kim amuñyäbhadram abhüt ? api tu nety arthaù | bhaktau viçväsino viñaya-niñöhä néca-yonir vä na syäd eva, tathäpi tavätévägraho dåçyate, tasyäà satyäm apéti vä-çabdärthaù | yena bhägyena bhaktau viçväsas tasyäparicchedät punar bhakter utpattir eveti bhävaù ||66|| viçvanäthaù : tyaktvä svadharmam ity atra çré-svämi-caraëänäà vyäkhyä yathä—evaà tävat kämya-dharmäder anartha-hetutvät taà vihäya harer lélaiva varëanéyety uktam | idänéà tu nitya-naimittika-svadharma-niñöäm apy anädåtya kevalaà hari-bhakter evopadeñöavyety äçayenäha—tyaktveti | nanu svadharma-tyägena bhajan bhakti-paripäkena yadi kåtärtho bhavet tadä na käcic cintä, yadi unar apakva eva mriyeta tato bhraçyed vä tadä svadharma-tyäga-nimitto’narthaù syäd ity äçaìkyäha | tato bhajanät kathaàcit pated bhraçyen mriyeta vä yadi tad api bhakti-rasikasya karmänadhikärän nänartha-çaìkä | aìgékåtyäpy äha—vä-çabdaù kaöäkñe | yatra kva vä néca-yänäv apy amuñya bhakti-rasikasyäbhadram abhüt kim | näbhüd evety arthaù | bhakti-väsanä-sad-bhäväd iti bhävaù | abhajadbhis tu kevalaà sva-dharmataù ko värthaù äptaù präptaù | no ko'péty arthaù ||17||

—o)0(o—

|| 1.2.67 ||

ekädaçe (11.11.37)— äjïäyaiva guëän doñän mayädiñöän api svakän |

dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa ca sattamaù || Page 74


çré-jévaù : kåpälur akåta-drohaù [bhä.pu. 11.11.29] ity ädau sthiraù sva-dharme, kaviù samyak jïänéti öékänusäreëa karma-jïäna-miçrä bhagavac-chravaëa-lakñaëä bhaktir darçitä | tad-anantaraà cäha—äjïäyaivam iti | yadi ca svätmani tat-tad-guëa-yogäbhävaù, tathäpy evaà pürvokta-prakäreëa guëän kåpälutvädén, doñän tad-viparétäàç ca äjïäya heopädeyatvena niçcityäpi yo mayä teñu guëeñu madhye taträdiñöän api svakän nitya-nimittika-lakñaëä | sarvän eva varëäçrama-vihitän dharmän tad-upalakñakaà jïänam api mad-ananya-bhakti-vighätakatayä santyajya mäà bhajet, sa ca sattamaù | ca-kärät pürvokto'pi sattama ity uttarasya tat-tad-guëäbhäve'pi pürva-sämyam iti bodhayati ||67|| mukundaù : svadharma-nitya-naimittike kåte guëän citta-çuddhi-jïänotpatty-ädén, akåte doñän naraka-präpty-ädén | evam äjïäya samyag jïätvä yo dharmän santyajya | sa ceti ca-çabdas tv-arthe | sa tu sattamaù ||67|| viçvanäthaù : kåpälur akåta-drohaù [bhä.pu. 11.11.29] ity ädau sthiraù sva-dharme, kaviù samyak jïänéti öékänusäreëa karma-jïäna-miçrä bhagavac-chravaëa-lakñaëä bhaktir darçitä | tad-anantaraà tv äha—äjïäyaivam iti | yadi ca svätmani tat-tad-guëa-yogäbhävaù, tad apy evaà pürvokta-prakäreëa guëän kåpälutvädén, doñän tad-viparétäàç ca heopädeyatvena niçcityäpi yo mayä teñu guëeñu madhye taträdiñöän api svakän nitya-nimittika-lakñaëän sarvän eva varëäçrama-vihitän dharmän tad-upalakñakaà jïänam api mad-ananya-bhakti-vighätakatayä santyajya mäà bhajet, sa ca sattamaù | ca-kärät pürvokto'pi sattama ity uttarasya tat-tad-guëäbhäve'pi pürva-sämyam iti bodhayati ||67||

—o)0(o—

|| 1.2.68 ||

tatraiva (11.5.41)—

devarñi-bhütäpta-nèëäà pitèëäà na kiìkaro näyam åëé ca räjan |

sarvätmanä yaù çaraëaà çaraëyaà gato mukundaà parihåtya kartam ||

çré-jévaù : parityajya kartum iti | ayam indraù sevyaù, ayaà candraù sevya ity ädi-lakñaëaà bhedaà, çaraëam anena prärabdha-näçät varëäçramitva-näçena na nitya-karmädhikäraù | kåtyam iti päöhe'pi sa evärthaù ||68|| mukundaù : parityajya kåñëa eva sevyo, bhaktir eva sädhanaà, premaiva puruñärtha iti buddhyä kartum anyad apy upäsyädikam astéti bhedam | kåtyam iti päöhe'pi sa evärthaù ||68||

Page 75


viçvanäthaù : parityajya kartum iti | ayam indraù sevyaù, ayaà candraù sevya ity ädi-lakñaëaà bhedaà | kåtyam iti päöhe'pi sa evärthaù ||68||

—o)0(o—

|| 1.2.69 ||

çré-bhagavad-gétäsu (18.66)—

sarva-dharman parityäjya mäm ekaà çaraëaà vraja | ahaà tväà sarva-päpebhyo mokñayiñyämi mä sucaù ||

çré-jévaù : sarva-dharmän parityäjyeti | pari-çabdaù svarüpato'pi tyägaà bodhayati | sarva-päpebhyaù sarväntaräyebhyaù ity evärthaù | çré-bhagavad-äjïayä bhaktau çraddhävatäà karma-tyäge päpänutpatteù ||69|| mukundaù : sarva-päpebhyo bahu-janma-saïcitebhyo'pi kim utäsmin janmani jätebhyaù | mä çuca iti mayy äçritebhyaù çoko nocita iti bhävaù ||69|| viçvanäthaù : sarva-päpebhyaù sarväntaräyebhyaù ity evärthaù | çré-bhagavad-äjïayä bhaktau çraddhävatäà karma-tyäge päpänutpatteù ||69||

—o)0(o—

|| 1.2.70 ||

agastya-saàhitäyäm—

yathä vidhi-niñedhau tu muktaà naivopasarpataù | tathä na spåçato rämopäsakaà vidhi-pürvakam ||

çré-jévaù : vidhi-niñedhau smärtau vidhi-pürvakaà vaidika-täntrika-püjä-vidhi-sahitam ||70|| mukundaù : daivän niñiddhäcaraëe präyaçcittäbhävam äha—yathetyädi dväbhyäm | vidhiù präyaçcitta-lakñaëo niñedhaù päpäcaraëa-rüpas tau | vidhi-pürvakaù vidhi-puraskaà vaidhé-bhakti-paraà | jévanmukta-daçä-tulyatä cäsyäyätä ||70|| viçvanäthaù : vidhi-niñedhau smärtau çrautau ca | vidhi-pürvakaà vaidika-täntrika-püjä-vidhi-sahitam ||70||

Page 76


—o)0(o—

|| 1.2.71 ||

ekädaçe eva (11.5.42)—

sva-päda-mulaà bhajataù priyasya tyaktäny abhävasya hariù pareçaù | vikarma yac cotpatitaà kathaïcid dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù ||

çré-jévaù : tyakto'nyatra bhäva upäsya-buddhir yena tasya kathaïcid daiväd utpatitam utpäta-rüpeëa jätam ||71|| mukundaù : kathaïcid daivät saàniviñöaù çravaëädinä hådi sphuritaù ||71|| viçvanäthaù : tyakto'nyatra bhäva upäsya-buddhir yena tasya kathaïcid daiväd utpatitam utpäta-rüpeëa jätaà vikarma ||71||

—o)0(o—

|| 1.2.72 ||

hari-bhakti-viläse’syä bhakter aìgäni lakñaçaù | kintu täni prasiddhäni nirdiçyante yathämati ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | mukundaù : lakñaço bahüni nirdiñöänéti çeñaù ||72||

—o)0(o—

|| 1.2.73 ||

atra aìga-lakñaëam—

äçritäväntaräneka-bhedaà kevalam eva vä | ekaà karmätra vidvadbhir ekaà bhakty-aìgam ucyate ||

Page 77


çré-jévaù : äçriteti yathärcanädikam | kevalam aträspañöa-svagata-bhedaà, yathä guru-padäçrayo, yathä abhyutthänädi ca | atra bhaktau ||73|| mukundaù : äçriteti | yathärcanädi kevalaà yathä guru-padäçrayädi ||73|| viçvanäthaù : äçrito'väntaräneka-bhedo yena, yathärcanädiù | evaà kértanänäà bhedo guëa-kértana-näma-kértanädiù | kevalam aträspañöa-svagata-bhedaà, yathä guru-padäçrayo, yathä abhyutthänädiù ||73||

—o)0(o—

|| 1.2.74 || atha aìgäni—

guru-pädäçrayas tasmät kåñëa-dékñädi-çikñaëam | viçrambheëa guroù sevä sädhu-vartmänuvartanam ||

çré-jévaù : guru-padäçraya iti | asmin granthe aìgä dvividhä autpattikäù, öékä-krama-läbhärthaù kalpitäç ca | tatra pürvä dvi-bindu-mastakäù | uttaräs tu tac-chünyä iti bhedo jïeyaù | kåñëa-dékñädéti dékñä-pürvaka-çikñaëam ity arthaù | sädhu-vartmänuvartanaà sadäcarita-çruty-ädi-vidhi-sevitvam ||74|| mukundaù : kåñëa-dékñä ädir yeñäà te kåñëa-dékñädayo bhägavata-dharmäs teñäà çikñaëam ||74|| viçvanäthaù : dékñä-pürvaka-çikñaëam ity arthaù | kåñëasyeti kåñëa-präpter yo hetuù kåñëasya prasädas tad-artham ity arthaù ||74||

—o)0(o—

|| 1.2.75 ||

sad-dharma-påcchä bhogädi-tyägaù kåñëasya hetave | niväso dvärakädau ca gaìgäder api sannidhau ||

çré-jévaù : kåñëasyeti kåñëa-präpter yo hetus tat-prasädas tad-artham ity arthaù | ato vaiyadhikaraëyät tädarthye caturthy eva | annasya hetor vasati ity atra ñañöhé hetu-prayäge iti tvannahetvoù sämänädhikaraëye eva pravåttam | kåñëärthe bhogädi-tyäga ity asyänuvadiñyamäëasyäpi kåñëa-präpaka-tat-prasädärtha ity evärthaù | ädi-grahaëät loka-vitta-puträ gåhyante ||75||

Page 78


mukundaù : satäà dharmasya påcchä sad-dharma-påcchä, kåñëasya yo hetuù präpti-käraëaà prasädas tad-artham | kåñëärtha-bhogädi-tyäga ity anuvadiñyamäëasyäpy ayam evärthaù | ädi-çabdäd vitta-puträdénäm api ||75||

viçvanäthaù : ädi-grahaëät loka-vitta-puträ gåhyante ||75||

—o)0(o—

|| 1.2.76-96 ||

vyävahäreñu sarveñu yävad-arthänuvartitä |

hari-väsara-sammäno dhätry-açvatthädi-gauravam ||76|| eñäm atra daçäìgänäà bhavet prärambha-rupatä ||77||

saìga-tyägo vidüreëa bhagavad-vimukhair janaiù | çiñyädy-ananubandhitvaà mahärambhädy-anudyamaù ||78||

bahu-grantha-kaläbhyäsa-vyäkhyä-väda-vivarjanam ||79|| vyävahäre’py akärpaëyaà çokädy-avaça-vartitä ||80||

anya-devän avajïä ca bhütänudvega-däyitä | sevä-nämäparädhänäm udbhaväbhäva-käritä ||81|| kåñëa-tad-bhakta-vidveña-vinindädy-asahiñëutä |

vyatirekatayäméñäà daçänäà syäd anuñöhitéù ||82|| asyäs tatra praveçäya dväratve’py aìga-viàçateù |

trayäà pradhänam evoktaà guru-pädäçrayädikam ||83|| dhåtir vaiñëava-cihëänäà harer nämäkñarasya ca |

nirmälyädeç ca tasyägre täëòavaà daëòavan-natiù ||84|| abhyutthänam anuvrajyä gatiù sthäne parikramaù | arcanaà paricaryä ca gétaà saìkértanaà japaù ||85|| vijïaptiù stava-päöhaç ca svädo naivedya-pädyayoù |

dhüpa-mälyädi-saurabhyaà çré-mürteù spåñöir ékñaëam ||86|| ärätrikotsavädeç ca çravaëaà tat-kåpekñaëam |

småtir dhyänaà tathä däsyaà sakhyam ätma-nivedanam ||87|| nija-priyopaharaëaà tad-arthe’khila-ceñöitam |

sarvathä çaraëäpattis tadéyänäà ca sevanam ||88|| tadéyäs tulasé-çästra-mathurä-vaiñëavädayaù |

yathä-vaibhava-sämagré sad-goñöhébhir mahotsavaù ||89|| ürjädaro viçeñeëa yäträ janma-dinädiñu |

Page 79


çraddhä viçeñataù prétiù çré-mürter aìghri-sevane ||90|| çrémad-bhägavatärthänäm äsvädo rasikaiù saha |

sajätéyäçaye snigdhe sädhau saìgaù svato vare ||91|| näma-saìkértanaà çré-mathurä-maëòale sthitiù ||92||

aìgänäà païcakasyäsya pürvaà vilikhitasya ca | nikhila-çraiñöhya-bodhäya punar apy atra kértanam ||93||

iti käya-håñékäntaù-karaëänäm upäsanäù ||94|| catuùñañöiù påthak säìghätika-bhedät kramädinäù ||95||

athärñänumatenaiñäm udäharaëam éryate ||96||

çré-jévaù : na vyäkhyätam | mukundaù : hari-väsara ekädaçé janmäñöamyädiç ca tasya sammäno yathä-çakti-karaëam || 76|| vyavahäre vyahäreñu sarveñv iti pürvokta-dehävävaçyaka-vyavahäre ||80|| vaiñëavänäà yäni cihnäni tulasé-käñöha-dhätré-phala-nalinäkñamälordhva-puëòra-çaìkha-cakrädéni teñäm ||84|| vaiñëavädaya iti ädi-çabdäd yamunädiù | yathä-vaibhava-sämagryaç ca sad-goñöhé ca yathä-vaibhava-sämagré-sad-goñöhyas täbhiù ||89|| viçeña-pada-svärasyän mäghäsdyä gåhétäù | yäträ utsavaù | ädi-çabdäd vasanta-dolädi-dinäni ||90|| çrémad iti | äsväda äsakty-anumodanam | snigdhe sneha-kartari sädhau sad-äcäre ||91|| viçvanäthaù : sevä-nämäparädhänäm udbhavaù sädhakasya präyo bhavaty eva | kintu paçcät yatnena teñäm abhäva-käritä ||81|| asyäù bhakteù praveçäya viàçaty-aìgänäà dväratve’pi guru-pädäçrayädi-trayaà pradhänam ||83|| iti käyendriyäntaùkaraëänäm imäù catuùñañöhir upäsanäù | guru-pädäçrayädénäà påthaktat-tad-rüpeëaiva bhedo jïeyaù | arcana-kértanädénäà yävanto bhedä vartante | teñäà saàghätikatvena samudäyatvena bhedo jïeyaù | ataevärcanädy-aìgänäm aväntara-bheda-vivakñayänantatve sati samudäyatvena eka-bheda-vivakñayä na tu catuùñañöhi-gaëanänupapattir iti ||94||

siddhänta-sarasvaté (anubhäñya 2.22.126): sajätéyäçaye samajätéya-väsanä-viçiñöe snigdhe gäòha-viçrambhätmaka-sneha-pare svataù ätmanaù vare çreñöhe sädhau saìgaù käryaù | rasikaiù kåñëa-bhajana-vijïaiù saha çrémad-bhägavatärthänäm äsvädaù käryaù | tätparyaà grahaëéyam ity arthaù | çrauta-märga-bhakti-yoga-tyägé vaiyäkaraëasya çäbdikasya yoñit-saìgi-gåha-vratasya viñëu-vaiñëava-virodhino mäyävädino nämäparädhino veñopajévino mantropajévino bhägavata-jévina indriya-tarpaëa-rata-viñayiëaç ca yasya deve parä bhaktir iti, bhaktyä bhägavataà grähyaà na buddhyä na ca öékayä iti çruti-småti-vacanät teñäà päramahaàsya-çästrärtha-bodhäsambhavät grantha-tätparyasyärtha-grahaëe’nadhikäratväc ca taiù saha äsvädo na käryaù ||91||

Page 80


çré-mürter aìghri-sevane çraddhä viçeñataù viçeñeëa prétiù bahiù-püjäyäm arcane sämänyataù, vraja-dampatyoù mänasa-seväyäà viçeñataù särvakälika-bhajanänurägaù | näma-saìkértanaà näma-bhajanaà | çréman-mathurä-maëòale sthitiù kåñëa-vasati-sthale avasthänam | çré-gauòa-maëòale bhümau cintämaëi-jïänaà tad eva mathurä-väsa iti çréman-narottama-prabhu-caraëaiù prema-bhakti-candrikäyäà nirëétam | çré-gaurda-viläsa-bhümi-çrémäyäpurädi-dhäma-väsaù | çré-kñetra-däkñiëätya-vraja-maëòalädi-dhäma-väsaç ca mathurä-väsena saha abhinno jïeyaù | tad-bheda-vädinäà tathä-kathita-mathurä-väso’pi präkåta-bhoga-mayo’dho-gati-pradaç ceti ||92||

—o)0(o—

|| 1.2.97-99 ||

1. tatra guru-pädäçrayo, yathä ekädaçe (11.3.21)—

tasmäd guruà prapadyeta jijïäsuù çreya uttamam | çäbde pare ca niñëätaà brahmaëy upaçamäçrayam ||

2. çré-kåñëa-dékñädi-çikñaëaà, yathä tatraiva (11.3.22)

tatra bhägavatän dharmän çikñed gurv-ätma-daivataù |

amäyayänuvåttyä yais tuñyed ätmätma-do hariù ||

3. viçrambheëa guroù sevä, yathä tatraiva (11.17.27)-

äcäryaà mäà vijänéyän nävamanyeta karhicit | na martya-buddhyäsüyeta sarva-deva-mayo guruù ||

na jévena mukundena vä vyäkhyätam. viçvanäthaù: çäbde bhakti-çästre | pare brahmaëi bhagavad-aviñayaka-çravaëa-kértanädau niñëätaà päraà gatam ||97|| guru evätmä ätmavat priyaù | daivatam iñöa-devataç ca yasya tathäbhütaù | anuvåttyä sevayä | yair dharmair vastuta ätmä ätma-pradaç copäsakänäà, yathä—bali-prabhåténäm ||98|| äcäryaà mäà madéyam | ata eva guru-varaà mukunda-preñöhatvena samerty ädy-uktir api saìgacchate | sämänya-manuñya-buddhyä nävamanyeta ||99||

—o)0(o—

|| 1.2.100 || Page 81


4. sädhu-vartmänuvartanam, yathä skände—

sa mågyaù çreyasäà hetuù panthäù santäpa-varjitaù | anväptaçramaà pürve yena santaù pratasthire ||

çré-jévaù: tac ca sädhu-vartma çruty-ädi-vidhy-ätmakam eva ||100|| mukundaù: tac ca sädhu-vartma çruty-ädi-vidhy-ätmakam eva ||100|| viçvanäthaù : anaväpta-çramaà yathä syät tathä tena pathä santaù pratasthire ||100||

—o)0(o—

|| 1.2.101 ||

brahma-yämale ca— çruti-småti-puräëädi-païcarätra-vidhià vinä | aikäntiké harer bhaktir utpätäyaiva kalpate ||

çré-jévaù: tatas tad-akaraëe doñam äha çrutéti | çruty-ädayo’py atra vaiñëavänäà svädhikära-präptäs tad-bhägä eva jïeyäù | sve sve’dhikära [bhä.pu. 11.21.2] ity ukteù | çruty-ädi-vidhià vineti nästikatayä taà na matvety arthaù | na tv ajïänena älasyena vä tyaktvety arthaù | dhävan nimélya vä netre [bhä.pu. 11.2.35] ity äder aikäntika-niñöhäà präptäpi ||101|| mukundaù: tatas tad-akaraëe doñam äha çruti-småtéti ||101|| viçvanäthaù: nanu sädhu-vartma çruty-ädi-vidhy-ätmakam eva | tatas tad akaraëe doñam äha çrutéti | çruty-ädi-vidhià vineti nästikatayä tan na matvety arthaù | aikäntiké niñöhäà präptäpi ||101||

—o)0(o—

|| 1.2.102 ||

bhaktir aikäntiké veyam avicärät pratéyate | vastutas tu tathä naiva yad açästréyatekñyate ||

çré-jévaù : nanu, tarhi katham aikäntiké syät, tad-rüpatve ca katham utpätäya kalpate, taträha bhaktir iti | iyaà nästikatämayé bauddhädénäà buddha-dattätreyädiñu bhaktir yad aikäntikéva

Page 82


pratéyate, tad apy avicäräd evety arthaù | tatra hetuù yad yasmäd açästréyatä çästrävajïä-mayatä tatrekñyate, çästram atra vedas tad-aìgädi | çästra-yonitväd iti nyäyät | tadä tat-tad-avatäri-bhagavad-äjïä-rüpänädi-sat-paramparä-präpta-veda-vedäìgävajïäyäà satyäà katham aikäntiké sä syäd iti bhaëyatäm | kià ca, yenaiva vedädi prämäëyena buddhädénäm avatäratvaà gamyate, tenaiva buddhasyäsura-mohanärthaà päñaëòa-çästra-prapaïcayitåtvaà ca çrüyate, viñëu-dharmädau triyuga-näma-vyäkhyäne | tatra tu çré-bhagavad-äveça-mätratvaà copäkhyäyate | tasmät tad-äjïäpi na pramäëékartavyeti ||102|| mukundaù : nanu, çruty-ädi-vidhy-abhäve katham aikäntiké syät tad-rüpatve ca katham utpätäya kalpate ? tatra çlokäbhipräyaà vivåëute—bhaktir iti | açästréyatvät tävat sä bhaktir vaidhé-rägänugä-rüpä nästi | san-märgänädareëa kalpitatväd utpätäyaiva kumärga-gämitväyaiva kalpata iti bhävaù ||102|| viçvanäthaù : nanu, tarhi katham aikäntiké syät, tad-rüpatve ca katham utpätäya kalpate, taträha—bhaktir iti | iyaà nästikatämayé bauddhädi-päñaëòänäà buddhädy-avatäreñu, evam ädhunika-matänuvartinäà çré-kåñëe bhaktir yad aikäntikéva pratéyate, tad avicäräd evety arthaù | tatra hetuù—yad yasmäd açästréyatä çästrävajïä-mayatä tatrekñyate ||102||

—o)0(o—

|| 1.2.103 ||

5. sad-dharma-påcchä, yathä näradéye—

aciräd eva sarvärthaù sidhyaty eñäm abhépsitaù | sad-dharmasyävabodhäya yeñäà nirbandhiné matiù ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.104||

6. kåñëärthe bhogädi-tyägo, yathä pädme—

harim uddiçya bhogäni käle tyaktavatas tava | viñëu-loka-sthitä sampad-alolä sä pratékñate ||

çré-jévaù : tyakteti—tyaktavantaà tväm ity arthaù ||104||

Page 83


mukundaù : harim uddiçyeti | tyaktavata iti çeñe ñañöhé—bhaje çambhoç caraëayoù itivat ||104|| viçvanäthaù : tyakteti—tyaktavantaà tväm ity arthaù ||104||

—o)0(o—

|| 1.2.105 ||

7. dvärakädi-niväso, yathä skände—

saàvatsaraà vä ñaëmäsän mäsaà mäsärdham eva vä | dvärakä-väsinaù sarve narä näryaç caturbhujäù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | mukundaù : mano'çuddhy-ädinä saàvatsarädi-kramaù ||105||

—o)0(o—

|| 1.2.106 ||

ädi-padena puruñottama-väsaç ca, yathä brähme—

aho kñetrasya mähätmyaà samantäd daça-yojanam | diviñöhä yatra paçyanti sarvän eva caturbhujän ||

na katamenäpi vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.107 ||

gaìgädi-väso, yathä prathame (1.19.6)—

yä vai lasac-chré-tulasé-vimiçra- kåñëäìghri-reëv-abhyadhikämbu-netré |

punäti seçän ubhayatra lokän kas täà na seveta mariñyamäëaù ||

Page 84


çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : yä gaìgä ubhayatra asmin loke paratra ca éça-sahitän lokän punäti | kathambhütä lasanté yä çré-yuktä tulasé tayä vimiçro yaù kåñëäìghri-reëus tenaiväbhyadhikaà sarvato'pi çreñöhaà yad ambu tasya netré präpayitré ||107||

—o)0(o—

|| 1.2.108 ||

yävatä syät sva-nirvähaù svékuryät tävad artha-vit | ädhikye nyünatäyäà ca cyavate paramärthataù ||

çré-jévaù: sva-nirväha iti | svasya bhakti-nirväha ity arthaù ||108|| mukundaù : yävateti | sva-nirväho dehäder ävaçyaka-nirvähaù | sva-bhakti-nirväha iti vyäkhyä tad-arthe’khila-ceñöite’ntarbhavet ||108|| viçvanäthaù: sva-nirväha iti | svasya bhakti-nirväha ity arthaù ||108||

—o)0(o—

|| 1.2.109 ||

9. hari-väsara-sammäno, yathä brahma-vaivarte—

sarva-päpa-praçamanaà puëyam ätyantikaà tathä | govinda-smäraëaà nèëäm ekadaçyäm upoñaëam ||

na vyäkhyätaà katamenäpi |

—o)0(o—

|| 1.2.110 ||

10. dhätry-açvatthädi-gauravam, yathä skände—

açvattha-tulasé-dhätré-go-bhümisura-vaiñëaväù |

Page 85


püjitäù praëatäù dhyätäù kñapayanti nèëäm agham || çré-jévaù : açvatthasya tad-vibhüti-rüpatvät püjyatvam | bhümi-surä brähmaëäù | go-brähmaëayor hitävatäratväd bhagavato bhägavatair etäv api püjyäv iti bhävaù | sarveñäm eñäà tulasé-vaiñëava-sähityoktir vicikitsä-nirasanäya | tatra gaväà püjä tu çré-gopälopäsakänäà paramäbhéñöa-pradä | yathä çré-gautaméye—

gaväà kaëòüyanaà kuryäd go-gräsaà go-pradakñiëam | goñu nityaà prasannäsu gopälo’pi prasédati || iti ||110||

mukundaù : na vyäkhyätam ||110|| viçvanäthaù : açvatthasya tad-vibhüti-rüpatvät püjyatvam | bhümi-surä brähmaëäù | bhagavato go-brähmaëayor hitävatäratväd bhägavatair etäv api püjyäv iti bhävaù | sarveñäm tulasé-vaiñëava-sähityoktir vicikitsä-nirasanäya | atra gaväà püjä tu çré-gopälopäsakänäà paramäbhéñöa-pradä | yathä çré-gautaméye—

gaväà kaëòüyanaà kuryäd go-gräsaà go-pradakñiëam | goñu nityaà prasannäsu gopälo’pi prasédati || iti ||110||

—o)0(o—

|| 1.2.111 ||

varaà huta-vaha-jvälä-païjaräntar-vyavasthitiù | na çauri-cintä-vimukha-jana-saàväsa-vaiçasam ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : vaiçasaà vipattiù ||111|| siddhanta-sarasvaté (anubhäñya 2.22.88) : huta-vahaj-jvälä-païjara-vyavasthitiù prajvalita-vahni-çikhäyäà piïjara-madhya-niväso’pi varaà prärthanéyas tathäpi çauri-cintä-vimukha-jana-saàväsa-vaiçasaà çaureù kåñëasya cintäyä vimukho janas tena saha samyak väsaù | sa eva vaiçasaà vipat-pätaù ||111||

—o)0(o—

|| 1.2.112 ||

äliìganaà varaà manye vyäla-vyäghra-jalaukasäm | na saìgaù çalya-yuktänäà nänä-devaika-sevinäm ||

Page 86


çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : çalyam atra tat-tad-devatäntara-sevä-väsanä ||112||

—o)0(o—

|| 1.2.113 || çiñyädy-anubandhitvädi-trayaà, yathä saptame [bhä.pu. 7.13.8]—

na çiñyän anubadhnéta granthän naiväbhyased bahün | na vyäkhyäm upayuïjéta närambhän ärabhet kvacit ||

çré-jévaù: çiñyän naivänubadhnéyäd ity ädiko yadyapi sannyäsi-dharmas tathäpi nivåttänäm apy anyeñäà bhaktänäm upayujyata iti bhävaù | etac cänadhikäri-çiñyädy-apekñayä | çré-näradädau tac-chravaëät | tat-tat-sampradäya-näça-prasaìgäc ca | anyathä jïäna-çäöhyäpatteù | ataeva nänubadhnéyäd iti sva-sva-sampradäya-våddhy-artham anadhikäriëo’pi na saàgåhëéyäd ity arthaù | bahün iti bhagavad-bahirmukhän anyäàs tv ity arthaù | ärambhän ity api tadvat ||113|| mukundaù: çiñyän iti | naivänubadhnéyän nänusaret | tad-anusaraëe läbha-pratiñöhädinä sädhaksya sädhana-çaithilya-präpteù | çiñya-karaëaà tu jäta-raténäm eva vihitatväc ca | granthän naiväbhyased bahün iti kalänäm upalakñaëam | na vyäkhyäm upayuïjéteti vädasyopalakñaëam ||113|| viçvanäthaù: çiñyän naivänubadhnéyäd ity ädiko yadyapi sannyäsi-dharmas tathäpi nivåttänäm api bhaktänäm upayujyata iti bhävaù | etac cänadhikäri-çiñyädy-apekñayä çré-näradädau tac-chravaëät | tat-tat-sampradäya-näça-prasaìgäc ca | anyathä jïäna-çäöhyäpatteù | ataeva nänubadhnéyäd iti sva-sampradäya-våddhy-artham anadhikäriëo’pi na gåhëéyäd ity arthaù | bahün iti bhagavad-bahirmukhän anyäàs tv ity arthaù | ärambhän ity api ||113||

—o)0(o—

|| 1.2.114 ||

15. vyavahäre’py akärpaëyam, yathä pädme—

alabdhe vä vinañöe vä bhakñyäcchädana-sädhane | aviklava-matir bhütvä harim eva dhiyä smaret ||

Page 87


çré-jévaù, viçvanäthaù : alabdha iti | smaraëädi-paräëäm eveyaà rétiù | sevädi-parais tu yathä-läbham eva sevä käryä | na tu yäcïädy-atiçayena kärpaëyaà käryam iti jïeyam ||114|| mukundaù : na vyäkhyätam ||114||

—o)0(o—

|| 1.2.115 ||

16. çokädy-avaçavartitä, yathä tatraiva—

çokämarñädibhir bhävair äkräntaà yasya mänasam | kathaà tatra mukundasya sphürti-sambhävanä bhavet ||

na kenäpi vyäkhyätam ||115||

—o)0(o—

|| 1.2.116||

17- anya-devänajïä, yathä tatraiva—

harir eva sadärädhyaù sarva-deveçvareçvaraù itare brahma-rudrädyä nävajïeyäù kadäcana

na vyäkhyätaà katamena |

—o)0(o—

|| 1.2.118-120 ||

19. sevä-nämäparädhänäà varjanaà, yathä värähe—

mamärcanäparädhä ye kértyante vasudhe mayä | vaiñëavena sadä te tu varjanéyäù prayatnataù ||

pädme ca—

sarväparädha-kåd api mucyate hari-saàçrayaù | harer apy aparädhän yaù kuryäd dvipada-päàsavaù ||

nämäçrayaù kadäcit syät taraty eva sa nämataù | Page 88


nämno’pi sarva-suhådo hy aparädhät pataty adhaù || çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : sevänäm aparädhänäà varjanam ity ädi | värähe pädme ca yathä-kramaà yojyam | tatra seväparädhä ägamänusäreëa gaëyate |

yänair vä pädukair väpi gamanaà bhagavad-gåhe | devotsavädy-asevä ca apraëämas tad-agrataù || ucchiñöe väpy açauce vä bhagavad-vandanädikam | eka-hasta-praëämaç ca tat-purastät pradakñiëam || päda-prasäraëaà cägre tathä paryaìka-bandhanam | çayanaà bhakñaëaà cäpi mithyä-bhäñaëam eva ca || uccair bhäñä mitho jalpo rodanäni ca vigrahaù | nigrahänugrahau caiva nåñu ca krüra-bhäñaëam || kambalävaraëaà caiva para-nindä para-stutiù | açléla-bhäñaëaà caiva adho-väyu-vimokñaëam || çaktau gauëopacäraç ca anivedita-bhakñaëam | tat-tat-kälodbhavänäà ca phalädénäm anarpaëam || viniyuktävaiçiñöhasya pradänaà vyaïjanädike | påñöhékåtyäsanaà caiva pareñäm abhivädanam || gurau maunaà nija-stotraà devatä-nindanaà tathä | aparädhäs tathä viñëor dvätriàçat parikértitäù || [ha.bha.vi. 8.440-8]

värähe ca ye’nye’parädhäs te saìkñipya likhyante—räjänna-bhojanaà, dhväntägäre hareù sparçaù, vidhià vinä hary-upasarpanaà, vädyaà vinä tad-dvärodghäöanaà, kukkura-dåñöa-bhakñya-saìgrahaù, arcane mauna-bhaìgaù, püjä-käle viò-utsargäya sarpaëam, gandha-mälyädikam adattvä dhüpanaà, anarha-puñpeëa püjanam | tathä—

akarmaëy aprasünena püjanaà ca hares tathä || akåtvä danta-käñöhaà ca kåtvä nidhüvanaà tathä | spåñövä rajasvaläà dépaà tathä måtakam eva ca || raktaà nélam adhautaà ca pärakyaà malinaà paöam | paridhäya måtaà dåñövä vimucyäpäna-märutam || krodhaà kåtvä çmaçänaà ca gatvä bhuktäpy ajérëa-yuk | bhakñayitvä kroòa-mäàsaà pinyäkaà jäla-pädakam || tathä kusumbha-çäkaà ca tailäbhyaìgaà vidhäya ca | hareù sparço hareù karma-karaëaà pätakävaham || [ha.bha.vi. 8.456-9]

tathä tatraivänyatra—bhagavac-chästränädareëa tat-pratipattiù, anya-çästra-pravartanaà, tad-agratas tämbüla-carvaëam, eraëòa-patrastha-puñpair arcanam, äsura-käle püjanam, péöhe bhümau vopaviçya püjanam, svapana-käle väma-hastena tat-sparçaù, paryuñitair yäcitair vä puñpair arcanam, püjäyäà niñöhévanam, tasyäà sva-garva-pratipädanam, tiryak-puëòra-

Page 89


dhåtiù, aprakñälita-pädatve’pi tan-mandire praveçaù, avaiñëava-pakva-nivedanam, avaiñëava-dåñöau püjanam, vighneçam apüjayitvä kapälinaà dåñövä vä püjanam, nakhämbasä snapanam, gharmämbu-liptatve’pi püjanam ity ädayaù | anyatra—nirmälya-laìghanam, bhagavac-chapathädayo’nye ca bahava iti | atha nämäparädhäù pädmoktäù—satäà nindä, çré-viñëoù sakäçät çivasya nämädeù svätantrya-mananaà, guror avajïä, çruti-tad-anugata-çästra-nindanaà, hari-näma-mahimny artha-väda-mätram idam iti mananam, tatra prakäräntareëärtha-kalpanam, näma-balena päpe pravåttiù, anya-çubha-kriyäbhir näma-sämya-mananam, açraddadhänädau nämopadeçaù, näma-mähätmye çrute’py aprétir iti | sarva evaite hari-bhakti-viläse pramäëa-vacanair drañöavyäù ||118-120||

—o)0(o—

|| 1.2.121 ||

20. tan-nindädy asahiñëutä, yathä çré-daçame (10.74.40)—

nindäà bhagavataù çrëvaàs tat-parasya janasya vä | tato näpaiti yaù so’pi yäty adhaù sukåtäc cyutaù ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.122 ||

21. atha vaiñëava-cihëa-dhåtiù, yathä pädme—

ye kaëöha-lagna-tulasé-nalinäkñä-mälä ye bähu-müla-paricihëita-çaìkha-cakräù | ye vä laläöa-phalake lasad-ürdhva-puëòräs te vaiñëavä bhuvanam äçu pavitrayanti ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam | mukundaù : ye kaëöha-saktety atra dhätré-mälä-dhäraëaà ca jïeyam | tad yathä skände—

dhätré-phala-kåtäà mäläà kaëöhasthäà yo vahen na hi | vaiñëavo na sa vijïeyo viñëu-püjä-rato yadi ||

Page 90


tatraiva—

na jahyät tulasé-mäläà dhätré-mäläà viçeñataù | mahä-pätaka-saàhantréà dharma-kämärtha-däyiném ||

ity ädi-vacanebhyaù çré-grantha-kådbhiù sadä dhäraëäc ca ||122|| viçvanäthaù : kaëöhäsakta-tulasénäm evaà nalinänäà kamala-karëikä-madhyastha-pakva-béjänäà ca | akña-mälä a-kärädi-kña-kära-paryanta-varëa-saìkhaka-mälä yeñäm ||122||

—o)0(o—

|| 1.2.123 ||

22. nämäkñara-dhåtiù, yathä skände—

hari-nämäkñara-yutaà bhäle gopé-måòaìkitam | tulasé-mälikoraskaà spåçeyur na yamodbhaöäù ||

çré-jévaù : gopé-måd-aìkitaà gopé-candanena tilakitam ||123|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : kaëöhäsakta-tulasénäm evaà nalinänäà kamala-karëikä-madhyastha-pakva-béjänäà ca | akña-mälä a-kärädi-kña-kära-paryanta-varëa-saìkhaka-mälä yeñäm ||122||

—o)0(o—

|| 1.2.124 ||

pädme ca—

kåñëa-nämäkñarair gätram aìkayec candanädinä | sa loka-pävano bhutvä tasya lokam aväpnuyät ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.125 ||

Page 91


23. nirmälya-dhåtiù, yathä ekädaçe (11.6.46)—

tvayopabhukta-srag-gandha-väso'laìkära-carcitäù | ucchiñöa-bhojino däsäs tava mäyäà jayemahi ||

çré-jévaù: tvayopabhukta iti çrémad-uddhava-väkyam | parokña-püjädäv apéti bhävaù | jayemahi jetuà çaknuma ity arthaù | etad-uttaram asya padya-dvayaà cästi—

munayo väta-vasanäù çramaëä ürdhva-manthinaù | brahmäkhyaà dhäma te yänti çäntäù sannyäsino’maläù || vayaà tv iha mahä-yogin bhramantaù karma-vartmasu | tvad-värtayä tariñyämas tävakair dustaraà tamaù || [bhä.pu. 11.6.47-48] iti |

tariñyämas tartuà çaknuma ity arthaù ||125|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù: tvayopabhukta iti çrémad-uddhava-väkyam | parokña-püjädäv apéti bhävaù | jayemahi jetuà çaknuma ity arthaù | etad-uttaram uddhavasya padya-dvayaà cästi—

munayo väta-vasanäù çramaëä ürdhva-manthinaù | brahmäkhyaà dhäma te yänti çäntäù sannyäsino’maläù || vayaà tv iha mahä-yogin bhramantaù karma-vartmasu | tvad-värtayä tariñyämas tävakair dustaraà tamaù || [bhä.pu. 11.6.47-48] iti |

—o)0(o—

|| 1.2.126 ||

skände ca—

kåñëottérëaà tu nirmälyaà yasyäìgaà spåçate mune |

sarva-rogais tathä päpair mukto bhavati närada || çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | çré-mukundaù : kåñëottérëam ity atra sa iti çeñaù ||126||

—o)0(o—

Page 92


|| 1.2.127 ||

24. agre täëòavaà, yathä dvärakä-mähätmye—

yo nåtyati prahåñöätmä bhävair bahuñu bhaktitaù |

sa nirdahati päpäni manvantara-çateñv api || çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : manvantara-çateñv ity atra jätänéti çeñaù ||127||

—o)0(o—

|| 1.2.128-130 ||

tathä çré-näradoktau ca—

nåtyatäà çré-pater agre tälikä-vädanair bhåçam | uòòéyante çaréra-sthäù sarve pätaka-pakñiëaù ||

25. daëòavan-natiù, yathä näradéye—

eko’pi kåñëäya kåtaù praëämo

daçäçvamedhävabhåthair na tulyaù | daçäçvamedhé punar eti janma

kåñëa-praëämé na punar-bhaväya ||

26. abhyütthänaà, yathä brahmäëòe—

yän ärüòhaà puraù prekñya samäyäntaà janärdanam | abhyutthänaà naraù kurvan pätayet sarva-kilbiñam ||

ete trayaù çlokä na katamenäpi vyäkhyätäù ||128-130||

—o)0(o—

|| 1.2.131 ||

27. anuvrajyä, yathä bhaviñyottare—

Page 93


rathena saha gacchanti pärçvataù påñöhato’grataù | viñëunaiva samäù sarve bhavanti çvapadädayaù ||

çré-jévaù : rathenety upalakñaëam | anyenäpi ity unneyam iti bhävaù | evaà pürvatra ca yänärüòham ity atra jïeyam ||131|| mukundaù : rathenety upalakñaëam | anya-yänasyopalakñaëam ||131|| viçvanäthaù : rathenety upalakñaëam | anyenäpi ity unneyam iti bhävaù ||131||

—o)0(o—

|| 1.2.132-135 ||

28. sthäne gatiù |

sthänaà térthaà gåhaà cäsya tatra térthe gatir yathä ||

puräëäntare— saàsära-maru-käntära-nistära-karaëa-kñamau |

släghyau täv eva caraëau yau hares tértha-gäminau ||

älaye ca, yathä hari-bhakti-sudhodaye—

pravéçann älayaà viñëor darçanärthaà subhaktimän | na bhüyaù praviçen mätuù kukñi-kärägåhaà sudhéù ||

29. parikramo, yathä tatraiva—

viñëuà pradakñiné-kurvan yas taträvartate punaù | tad evävartanaà tasya punar nävartate bhave ||

ete catväraù çlokä na katamenäpi vyäkhyätäù ||132-135||

—o)0(o—

|| 1.2.136 ||

Page 94


skände ca caturmäsya-mähätmye— catur-väraà bhramébhis tu jagat sarvaà caräcaram | kräntaà bhavati viprägrya tat-tértha-gamanädikam ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : catur ity atra viñëuà paritaù iti prakaraëa-präptam | térthänäà gaìgädénäà gamanäd apy adhikaà çéghraà bhagavad-bhakti-pradatväd ity arthaù ||136|| mukundaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.137 ||

30. atha arcanam— çuddhi-nyäsädi-pürväìga-karma-nirväha-pürvakam | arcanam tüpacäräëäà syän mantreëopapädanam ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : çuddhir bhüta-çuddhiù | nyäsäù mätåkä-nyäsädayaù | tad-ädikaà pürvam aìgaà yasya | tädåça-karma-nirväha-pürvakaà yan-mantreëopacäräëäà samarpaëaà tad-arcanam ity anvayaù ||137||

—o)0(o—

|| 1.2.138 ||

tad, yathä daçame (10.81.19)—

svargäpavargayoù puàsäà rasäyäà bhuvi sampadäm | sarväsäm api siddhénäà mülaà täc-caraëärcanaà ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.139 ||

viñëu-rahasye ca—

çré-viñëor arcanaà ye tu prakurvanti narä bhuvi | te yänti çäçvataà viñëor änandaà paramaà padam ||

Page 95


çré-jévaù : anyat tu tad-abhäväd eva vidhéyata ity arthaù |

kälena nañöä väëéyaà pralaye veda-saàjïitä | mayädau brahmaëe proktä dharmo yasyäà mad-ätmakaù || [bhä.pu. 11.14.3] iti |

akämaù sarva-kämo vä [bhä.pu. 2.3.10] ity ädeç ca | yad vä tad-bahirmukhänäà sädhanäntarasyäpy asiddheù | tac ca mantra-tantrataç chidram [bhä.pu. 8.23.17] ity ädeù | mukha-bähüru-pädebhya [bhä.pu. 11.5.2] ity ädeù | tapasvino däna-parä [bhä.pu. 2.4.16] ity ädeç ca ||139|| mukundaù, viçvanäthaù : na kiàcit |

—o)0(o—

|| 1.2.140 ||

31. paricaryä— paricaryä tu sevopakaraëädi-pariñkriyä |

tathä prakérëaka-cchatra-väditrädyair upäsanä || çré-jévaù : paricaryätra räjïa iva sevocyate | sä ca dvidhä—upakaraëädi-pariñkriyä, cämarädibhir upäsanä cety arthaù ||140|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : paricaryätra räjïa iva sevocyate | sä ca dvidhä—upakaraëädi-pariñkriyä, cämarädibhir upäsanä ca | prakérëakaç cämaram ||140||

—o)0(o—

|| 1.2.141 ||

yathä näradéye— muhürtaà vä muhürtärdhaà yas tiñöhed dhari-mandire |

sa yäti paramaà sthänaà kim u çuçrüñaëe ratäù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

Page 96


mukundaù : çuçrüñaëe paricaryäyäm ||141||

—o)0(o—

|| 1.2.142-143 ||

yathä caturthe (4.21.31)— yat-päda-seväbhirucis tapasvinäm

açeña-janmopacitaà malaà dhiyaù | sadyaù kñiëoty anvaham edhaté saté yathä padäìguñöha-viniùsåtä sarit ||

aìgäni vividhäny eva syuù püjä-paricaryayoù |

na täni likhitäny atra grantha-bähulya-bhétitaù || na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.144 ||

32. atha gétaà, yathä laiìge—

brähmaëo väsudeväkhyaà gäyamäno’niçaà param | hareù sälokyam äpnoti rudra-gänädhikaà bhavet ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : brähmaëa iti | gäna-sämänyasya brähmaëe niñiddhatvät brähmaëo'péty arthaù | rudra-kartåka-gänäd api bhagavad-agre tasya gänam adhikaà bhaved ity arthaù ||144|| mukundaù : brähmaëa ity anena brähmaëa-gänasya niñedhas tu bhagavato'ny-g:ana-para iti sücitam ||144||

—o)0(o—

|| 1.2.145-146 ||

33. atha saàkértanam—

Page 97


näma-lélä-guëadénäm uccair-bhäñä tu kértanam || na vyäkhyätam |

tatra näma-kértanam, yathä viñëu-dharme—

kåñëeti maìgalaà näma yasya väci pravartate | bhasmébhavanti räjendra mahä-pätaka-koöayaù ||

çré-jévaù : kåñëeti maìgalaà nämety arcanavad eva vyäkhyeyam | tad etat prädhänyena nämäntara-kértanam api jïeyam iti | evam anyaträpi ||146|| mukundaù : kåñëeti | pra ity uccaiù ||146|| viçvanäthaù : kåñëeti prädhänyenenoktam | nämäntara-kértanam api jïeyam | evam anyaträpi ||146||

—o)0(o—

|| 1.2.147 ||

lélä-kértanam, yathä saptame (7.9.18)—

so’haà priyasya suhådaù para-devatäyä lélä-kathäs tava nåsiàha viriïca-gétäù |

aïjas titarmy anugåëan guëa-vipramukto durgäëi te pada-yugälaya-haàsa-saìgaù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : titarmi tariñyäméty arthaù ||147|| mukundaù : so'ham iti | anugåëan kértayan titarmy anäyäsena atikrämann asméty arthaù ||147||

—o)0(o—

|| 1.2.148 ||

guëa-kértanam, yathä prathame (1.5.22)—

idaà hi puàsas tapasaù çrutasya vä Page 98


sviñöasya süktasya ca buddhi-dattayoù | avicyuto’rthaù kavibhir nirüpito

yad uttamaùçloka-guëänuvarëanam ||

çréjévaù : na vyäkhyätam | mukundaù : avicyuto'rtho'khaëòa-puruñärthaù | dharmärtha-käma-mokñäs tu khaëòäs tu khaëòäs te tapa-ädénäà bhakti-phalatväbhäve'pi kartå-sthäna-sampradänädi-viçeñaëänäà sambandhäd bhaktau çraddhotpädana-dvärä tat-karaëa-phalatvaà jïeyam | préyate'malayä bhaktyä harir anyad viòambanam [bhä.pu. 7.7.52] ity ädibhis teñäà svätantryeëa tat-phalatvaà niräkåtam ||148|| viçvanäthaù : keñucit dharmeñu yadi spåhä syät tadä te dharmä api bhaktyaiva bhavantéty äha—idaà héti | puàsas tapa-ädénäà avicyuto'vyabhicäré | artho hetuù idaà uttamaù-çloka-guëänuvarëam eva nirüpitaù |

artho viñayänarthayor dhana-käraëa-vastuni | atidheye ca çabdänäà nivåttau ca prayojane || iti mediné |

yat karmabhir yat tapasä [bhä.pu. 11.20.32] ity ädi bhagavad-väkyäd bhaktyä tapa-ädi-phalänäm api siddhir bhavet, kià punas teñäm ?

smartavyaù satataà viñëur vismartavyo na jätucit | sarve vidhi-niñedhäù syur etayor eva kiìkaräù ||

ity ädi pädma-väkyataù sarveñäm api dharmäëäà kià punas tapa-ädi-mäträëäm iti | yad vä tapasa iti tapaù çrutädi-vidhäyaka-çruti-väkyänäà bhagavad-bhakti-vidhäna eva tätparyät | hari-kértanam evävicyuto'bhidheyaù—dharmo yasyäà mad-ätmaka [bhä.pu. 11.14.3] iti bhagavad-ukteù sarva-çästra-väkyänäà çré-bhagavaty eva tätparyam iti çré-madhusüdana-sarasvaté-vyäkhyänäc ca | ata eva bhaktau prati karmaëaù käraëatva-para-vyäkhyäyäà tu karma-säpekñatvena spañöaivävyäptir iti jïeyam | buddha-dattayoù buddhi-dänayoù | tenaiva vijïäpanenaiva tava mokña-dvärasyärgaläyä mokño vihitaù ||22||

—o)0(o—

|| 1.2.149-151 ||

34. atha japaù

Page 99


mantrasya sulaghüccäro japa ity abhidhéyate ||

yathä pädme—

kåñëäya nama ity eña mantraù sarvärtha-sädhakaù | bhaktänäà japatäà bhüpa svarga-mokña-phala-pradaù ||

35. atha vijïaptiù, yathä skände—

harim uddiçya yat kiïcit kåtaà vijïäpanaà girä | mokña-dvärärgalän mokñas tenaiva vihitas tava ||

na kenäpi vyäkhyätam ||149-151||

—o)0(o—

|| 1.2.152 ||

samprärthanätmikä dainya-bodhikä lälasämayé | ity ädir vividhä dhéraiù kåñëe vijïaptir éritä ||152||

çré-jévaù: na vyäkhyätam | mukundaù : samprärthanä mana äder bhagavan-niñöhé-karaëa-prärthanä-mätram | lälasä sväbhépsita-sevädi-prärthanam ||152|| viçvanäthaù : samprärthanä anutpanna-bhävasya | lälasä utpanna-bhävasya iti bhedo jïeyaù ||152||

—o)0(o—

|| 1.2.153 ||

tatra samprärthanätmikä, yathä pädme—

yuvaténäà yathä yüni yünäà ca yuvatau yathä | mano’bhiramate tadvan mano’bhiramatäà tvayi ||

na kenäpi vyäkhyätam |

Page 100


—o)0(o—

|| 1.2.154 ||

dainya-bodhikä, yathä tatraiva—

mat-tulyo nästi päpätmä näparädhé ca kaçcana | parihäre’pi lajjä me kià brüve puruñottama ||

siddhänta-sarasvaté: he puruñottama puruñaçreñöha, mat-tulyaù kaçcit päpätmä päpé nästi | kaçcana aparädhé na västi | parihäre aparädha-kñayam äpaëa-viñaye api me mama lajjä vréòätmakaù saìkocaù | ato'haà bruve kathayämi mama prärthanävasaro'pi nästéty arthaù || (madhya 1.190) ||154||

—o)0(o—

|| 1.2.155 ||

lälasämayé, yathä çré-närada-païcarätre—

kadä gambhérayä väcä çriyä yukto jagat-pate | cämara-vyagra-hastaà mäm evaà kurv iti vakñyasi ||

na vyäkhyätam ||

—o)0(o—

|| 1.2.156 ||

yathä vä— kadähaà yamunä-tére nämäni tava kértayan |

udbäñpaù puëòarékäkña racayiñyämi täëòavam || çré-jévaù: kadähaà yamunä-tére iti dürataù prärthanä kasyacid ajäta-bhävasya | yataù samprärthanä anutpanna-bhävasya | lälasä tu jäta-bhävasyeti bhedaù | lälasämayatvät samprärthanäpy atra lälasety eva hi bhaëyate | ato lälasämayéyam | atredåçe samprärthanä-lälase prastäväd eva darçite | kintu, rägänugäyäm eva jïeye ||156||

Page 101


mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | siddhänta-sarasvaté: he puëòarékäkña, kadähaà yamunä-tére kälindé-taöe tava nämäni kértayan udbäñpaù açru-pürëa-netraù san täëòavaà nåtyaà racayiñyämi kariñyämi ? (madhya 23.33) ||155||

—o)0(o—

|| 1.2.157 ||

36. atha stava-päöhaù—

proktä manéñibhir gétä-stava-räjädayaù staväù || çré-jévaù : gétäyäù stavatvaà bhagavan-mahimätmakatvät | stava-räjo gautaméyoktaù stava-räjaù ||157|| mukundaù : stava-räjo gautaméyoktaù stava-räjaù ||157|| viçvanäthaù : manéñibhiù bhagavad-gétä-stavaräjädayaù staväù proktäù | gétäyäù stavatvaà bhagavan-mahimätmakatvät | stava-räjo gautaméyoktaù stava-räjaù ||157||

—o)0(o—

|| 1.2.158 || yathä skände—

çré-kåñëa-stava-ratnaughair yeñäà jihvä tv alaìkåtä | namasyä muni-siddhänäà vandanéyä divaukasäm ||

na vyäkhyätaà kenäpi |

—o)0(o—

|| 1.2.159 ||

närasiàhe ca— stotraiù stavaç ca devägre yaù stauti madhusüdanam |

Page 102


sarva-päpa-vinirmukto viñëu-lokam aväpnuyät || çréjévaù : stotra-stavayor abhede'py aväntara-bhedaù pürva-prasiddha-svakåtatväbhyäà jïeyaù | stotrasya karaëa-sädhanatvena pürva-siddhatva-pratéteù | stavasya bhäva-sädhanatvena svakåtatva-pratéteù | tathäpi proktä manéñibhir ity ädau gétädénäà stavatvam uktam | tatra tv ananya-gatyä karaëa-sädhanatvam eva kartavyam, devägre çrémad-arcäyäù purataù ||159|| mukundaù: stotraiù pauruñaiù stavair ärñaiù | yathäkädaçe—stavair uccävacaiù stotraiù pauruñaiù präkåtair api [bhä.pu. 11.27.45] iti ||159|| viçvanäthaù : devägre çrémad-arcäyäù stotra-stavayor abhede'py aväntara-bhedaù pürva-prasiddha-svakåtatväbhyäà jïeyaù ||159||

—o)0(o—

|| 1.2.160 ||

37. atha naivedyäsvädo, yathä pädme—

naivedyam annaà tulasé-vimiçraà véçeñataù päda-jalena siktam |

yo’çnäti nityaà purato muräreù präpëoti yajïäyuta-koöi-puëyam ||

çré-jévaù : muräreù purata iti lyap-lope païcamé | puram antaù-puraà parityjyety arthaù | tad-agrato bhojana-niñedhät ||160|| mukundaù : purata iti puram antaù-puraà parityjyety arthaù | tad-agrato bhojana-niñedhät ||160|| viçvanäthaù : muräreù purata iti pürvaà tu bhagavad-agre tämbüla-carvaëam eva niñiddham, na tu bhojana-sämänyam iti jïeyam ||160||

—o)0(o—

|| 1.2.161-164 ||

38. atha pädyäsvädo, yathä tatraiva—

Page 103


na dänaà na havir yeñäà svädhyäyo na surärcanam | te’pi pädodakaà pétvä prayänti paramäà gatim ||

39. atha dhüpa-saurabhyam, yathä hari-bhakti-sudhodaye—

äghräëaà yad dharer datta-dhüpocchiñöasya sarvataù | tad-bhava-vyäla-dañöänäà nasyaà karma viñäpaham ||

atha mälya-saurabhyaà, yathä tantre—

praviñöe näsikä-randhre harer nirmälya-saurabhe | sadyo vilayam äyäti päpa-païjara-bandhanam ||

agastya-saàhitäyäà ca—

äghräëaà gandha-puñpäder arcitasya tapodhana | viçuddhiù syäd anantasya ghräëasyehäbhidhéyate ||164 ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam ||161-163|| arcitasyänantasya bhagavataù sambandhé yo gandha-puñpädis tasyäghräëaà ghräëendriyasya iha jagati viçuddhis tad-dhetuù syäd ity abhidhéyata iti ||164|| mukundaù : na vyäkhyätam ||161-163|| äghräëam iti | iha jagati viçuddhis tad-dhetuù syäd ity abhidhéyata ity arthaù ||164|| viçvanäthaù : tad-ägrhäëaà saàsära-vyäla-dañöa-janänäà viñäpahaà viña-näçakaà nasya-karma-svarüpaà bhavati | ghräëena mahauñadhénäà gandha-grahaëaà nasyaà karma | païjareti prasiddhena päpa-païjareëa bandhanam ||162-163|| arcitasya anantasya bhagavataù sambandhé yo gandha-puñpädis tasya ghräëaà ghräëendriyasya iha jagati viçuddhis tad-dhetuù syäd ity abhidhéyate ||161-164||

—o)0(o—

|| 1.2.165 ||

40. atha çré-mürteù sparçanaà, yathä viñëu-dharmottare—

Page 104


spåsövä viñëor adhiñöhänaà pavitraù çraddhayänvitaù | päpa-bandhair vinirmuktaù sarvän kämän aväpnuyät ||

çréjévaù : atha çrémad-arcä-mätrasya sparçädhikäriëäà sparça-mähätmyam äha—spåñöveti ||165|| mukundaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.166 ||

41. atha çré-mürter darçanam, yathä värähe—

våndävane tu govindaà ye paçyanti vasundhare | na te yama-puraà yänti yänti puëya-kåtäà gatim ||

çréjévaù : atha sarvän prati darçana-mähätmyaà ca sarväsäm arcänäà vadan bhakty-äveça-viçeñäd upary upari parisphürtyä çrémad-arcä-viçeñäyamänasya säkñäd-bhagavataù çré-govinda-devasya darçane mähätmya-viçeñam äha—våndävana iti | yänti püëya-kåtäà gatim iti sa vai puàsäà paro dharmo yato bhaktir adhokñaje [bhä.pu. 1.2.6] iti nyäyena suvicäravatäà sarva-sat-karmaëäm ekänta-gatià bhakty-äkhya-parama-puruñärtha-siddhim äpnuvantéty arthaù ||166|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : püëya-kåtäà gatim ity ädau sarvatra phala-çravaëaà bahirmukha-pravåtty-artham eva | niñkämänäà tu ratir eva mukhya-phalam iti grantha-kåd eva paçcäd vyäkhyäsyate ||166||

—o)0(o—

|| 1.2.167 ||

42. ärätrika-darçanaà, yathä skände—

koöayo brahma-hatyänäm agamyägama-koöayaù | dahaty äloka-mätreëa viñëoù särätrikaà mukham ||167||

Page 105


çréjévaù : punaù çrémad-arcämäträrätrika-darçana-phalam äha—koöayaù koöér iti | mukhaà kartå ||167|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : koöayaù koöér iti | mukhaà kartå ||167||

—o)0(o—

|| 1.2.168 ||

utsava-darçanaà, yathä bhaviñyottare—

ratha-sthaà ye nirékñante kautikenäpi keçavam | devatänäà gaëäù sarve bhavanti çvapacädayaù ||

çréjévaù : rathastham ity utsaväntaropalakñaëaà, sarve çvapacädayo'pi | devatänäà pärñadänäm ||168|| mukundaù : rathastham ity utsaväntarasyopalakñaëam ||168|| viçvanäthaù : püjyamänaà püjä-samäna-kälénäà harià yogo'tra païcaräträdy-uktaù paricaryä-rüpa-yogaù ||168||

—o)0(o—

|| 1.2.169-170 ||

ädi-çabdena püjä-darçanaà, yathägneye— püjitaà püjyamänaà vä yaù paçyed bhaktito harim ||

na vyäkhyätam |

43. atha çravaëam çravaëaà näma-carita-guëädénäà çrutir bhavet ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

Page 106


|| 1.2.171 ||

tatra näma-çravaëaà, yathä gäruòe—

saàsära-sarpa-dañöa-nañöa-ceñöaika-bheñajam | kåñëeti vaiñëavaà mantraà çrutvä mukto bhaven naraù ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.172 ||

caritra-çravaëaà, yathä caturthe (4.29.41)—

tasmin mahan-mukharitä madhubhic-caritra- péyüña-çeña-saritaù paritaù sravanti |

tä ye pibanty avitåño nåpa gäòha-karëais tän na spåçanty açana-tåò-bhaya-çoka-mohäù ||

çréjévaù : tasminn iti | mahatäà sadasi mahadbhir mukharitäù çabdäyamänékåtäù tän präpya svayam eva sva-vyaïjaka-çabdaà kurvatya iva jätä ity arthaù | çeñaù säraù ||172|| mukundaù : çeñaù säraù ||172|| viçvanäthaù : tasmin mahatäà sadasi mahänta eva mukharitä mukharékåtä arthäd väcälékåtä yäbhis tathäbhütäù kåñëasya caritra-rüpa-péyüña-sära-sarito nadyaù paritaù sravanti | tä nadér ye'vitåño janä gäòha-karëair äsakta-karëais tän ete na spåçanti, tåö tåñëä ||172||

—o)0(o—

|| 1.2.173 ||

guëa-çravaëaà, yathä dvädaçe (12.3.15)—

yas tüttamaùçloka-guëänuvädaù saìgéyate’bhékñëam amaìgala-ghnaù | tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà

Page 107


kåñëe’maläà bhaktim abhépsamänaù || çré-jévaù : uttamaù-çlokänäà bhagavad-avatäräëäà bhägavatänäà ca guëänuvädo mahadbhiù saìgéyate | tam eva nityaà pratyahaà taträpy abhékñëaà çåëuyät | tatra tv atiçayenägrahaà kuryäd ity arthaù | çravaëasya tasya parama-phalam äha kåñëa iti | kåñëas tu bhagavän svayam ity ädi prasiddheù çré-gopäla ity arthaù ||173|| mukundaù : nityaà pratyahaà taträpy abhékñëaà pratikñaëam ||173|| viçvanäthaù : yo guëänuvädaù saìgéyate tam eva ||173||

—o)0(o—

|| 1.2.174 ||

atha tat-kåpekñaëaà, yathä daçame (10.14.8)—

tat te’nukampäà su-samékñamäëo bhuïjäna evätma-kåtaà vipäkam |

håd-väg-vapurbhir vidadhan namas te jéveta yo mukti-pade sa däya-bhäk ||

çré-jévaù : tat te'nukampäm ity atränukampekñaëaà namaskäraç ceti påthag eva sädhana-dvayam | vaiçiñöyäya tv ekatra paöhitam | tata ubhayam api samäna-phalam eva jïeyam iti bhävaù | navama-padärthasya mukter apy äçraye daçama-padärthe tvayi sa däya-bhäg bhavati | tvaà tasya däyatvena vartasa ity arthaù ||174|| mukundaù : muktiù pade bhakti-yogäkhye märge yasya sa mukti-padas tasmin tvayi | athavä, mukter äçraye tvayi däya-bhäg bhavati—tvaà tasya däyatvena vartasa ity arthaù ||174|| viçvanäthaù : tad evam anyat sarvaà sädhanaà parityajya bhaktim eva kurvaàs tväm labhate iti prakaraëärtho’vagatas tatra kédåçaù san kuryäd ity apekñäyäm äha—tat te iti | yasmäd evaà tat tasmäd ätma-kåtaà vipäkaà dharmasya hy äpavargasya närtho’rthäyopakalpate ity atra pratipädayituà bhakter apy ananusaàhitaà phalaà sukhaà, tad-aparädha-phalaà duùkhaà ca bhuïjäna eva taà tavänukampäà suñöhu-samyag-ékñamäëaù samaye präptaà sukhaà duùkhaà ca bhagavad-anukampäd-phalam evedam iti jänan | pitä yathä sva-putraà samaye samaye dugdhaà nimba-rasaà ca kåpayaiva päyayati | äçliñya cumbati päëi-talena praharati cety evaà mama hitähitaà putrasya piteva mat-prabhur eva jänäti na tv ahaà mayi tvad-abhakte nästi käla-karmädénäà keñäm apy adhikära iti sa eva kåpayä sukha-duùkhe bhojayati

Page 108


ca svaà sevayati ceti vimåçya, yathä cared bäla-hitaà pitä svayaà tathä tvam evärhasi naù saméhitum [BhP 4.20.31] iti påthur iva pratyahaà bhagavantaà vijïäpayan hådädibhir namaskurvan nätéva kliñyan yo jéveta sa muktiç ca padaà ca tayor dvandvaikyaà tasmin saàsärän muktau tvac-caraëa-seväyäà cety änuñaìgika-mukhya-phalayor däya-bhäg bhavati, yathä putrasya däya-präptau jévanam eva käraëaà tathä bhaktasya jévanaà tac ceha bhakti-märge sthitir eva dåtaya iva çvasanty asu-bhåto yadi te’nuvidhä [BhP 10.87.17] ity ukter iti bhävaù ||174||

—o)0(o—

|| 1.2.175 ||

atha småtiù— yathä kathaà cin-manasä sambandhaù småtir ucyate ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.176 ||

yathä viñëu-puräëe (5.17.17)—

småte sakala-kalyäëa-bhäjanaà yatra jäyate | puruñaà tam ajaà nityaà vrajämi çaraëaà harim ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.177 ||

yathä ca pädme— prayäëe cäprayäëe ca yan-näma smaratäà nèëäm | sadyo naçyati päpaugho namas tasmai cid-ätmane ||

çré-jévaù : prayäëe maraëa-daçäyäà, aprayäëe jévana-daçäyäm | prayäëa-käle manasäcaleneti çré-gétätaù (8.10) ||177|| mukundaù : prayäëe präëänäà dehäd bahir niñkramaëe sati tan-niñkramaëa-manaya ity arthaù ||177||

Page 109


viçvanäthaù : prayäëe maraëa-daçäyäà, aprayäëe jévana-daçäyäm | prayäëa-käle manasäcaleneti çré-gétätaù (8.10) ||177||

—o)0(o—

|| 1.2.178 ||

atha dhyänam—

dhyänam rupa-guëa-kréòä-sevädeù suñöhu cintanam || na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.179 ||

tatra rüpa-dhyänaà, yathä närasiàhe—

bhagavac-caraëa-dvandva-dhyänaà nirdvandvam éritam | päpino’pi prasaìgena vihitaà suhitaà param ||

çré-jévaù : nirdvandvaà çétoñëädi-maya-duùkha-parasparätétam | éritaà çästre maìgalaà vihitaà, tac ca päpino'pi prasaìgenäpi param utkåñöaà suhitaà vihitaà tatraivety arthaù ||179|| mukundaù : nirdvandvaà dvandvätétaà çétoñëädi-maya-duùkha-parasparä-nivartakam ity arthaù | éritaà çästre vihitaà, tasya päpino'pi durväsanä-grastasyäpi bhagavad-dhyäna-para-prasaìgena yathä kathaïcid anukülatä-sambandhena paraà suhitaà bhagavat-präpti-sädhanaà vihitaà tatraivety arthaù ||179|| viçvanäthaù : nirdvandvaà çétoñëädi-maya-duùkha-parasparätétam | éritaà çästre vihitaà päpino'pi janasya prasaìgenäpi jätaà tad-dhyänaà param utkåñöaà suhitaà vihitaà tatraiva çästra ity arthaù ||179||

—o)0(o—

|| 1.2.180 ||

Page 110


guëa-dhyänaà, yathä viñëudharme—

ye kurvanti sadä bhaktyä guëänusmaraëaà hareù | prakñéëa-kaluñaughäs te praviçanti hareù padam ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.181 ||

krédä-dhyänaà, yathä padme—

sarva-mädhurya-säräëi sarvädbhutamayäni ca | dhyäyan hareç cariträëi lalitäni vimucyate ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.182 ||

sevä-dhyänaà, yathä puräëäntare—

mänasenopacärena paricarya harià sadä | pare väì-manasä’gamyaà taà säkñät pratipedire ||

çré-jévaù: mänasenety atra brahma-vaivarta-kathä ca, yathä—pratiñöhäna-pure kaçcid vipra äsét | sa ca daridro’pi kamrädhénam ätmänaà manyamänaù çänta eväsét | sa tu sarala-buddhiù kadäcit viprendräëäà sadasi vaiñëavän dharmän çuçräva | te ca dharmä manasäpi sidhyantéti çrutvä daridraù svayaà tathaiväcaritum ärabdhavän | tataç ca godävaré-snäna-pürvakaà nitya-karma samäpya çänta-matir bhütvä viviktäsanaù präëäyämädi-karma-pürvakaà sthirébhüya manasaiväbhimatäà çré-hari-mürtià sthäpayitvä svayaà sukülädikaà paridhäya täà praëamya dåòhaà parikaraà baddhvä tat-sadanaà sammärjya täà praëamya räjata-sauvarëa-ghaöaiù sarveñäà gaìgädi-térthänäà jalam ähåtya tathä nänä-paricaryä-dravyäëy upänéya tadéyaà snapanädikam ärätrikäntaà mahäräjopacäraà samäpya ca dinaà sukhätiçayam äpnuvann äsét | tad evaà bahuñu käleñu gateñu kadäcin manasaiva ghåta-sahitaà paramännaà nirmäya sauvarëa-pätreëa tad-bhojanärtham utthäpya sthitas taptatayä sphurite tasmin praviñöam aìguñöha-yugalaà dagdhaà pratéyan hanta tad idaà duñöaà jätam

Page 111


iti duùkhena tad dhitvä samädhi-bhaìge’pi jäte dagdhäìguñöhatayä bahir api péòito babhüva | tad avadhäya vaikuëöhe samupaviñöena çré-vaikuëöha-näthena hasatä çré-prabhåtibhis tat-käraëaà påñöhena ca satäà taà sva-nikaöaà vimänena änayämäse | tathävidhatayä darçayämäse sva-nikaöe yogyatayä sthäpayämäseti ||182|| mukundaù: mänasenety atra brahma-vaivarta-kathä ca, yathä—pratiñöhäna-pure kaçcid vipra äsét | sa ca daridro’pi kamrädhénam ätmänaà manyamänaù çänta eväsét | sa tu sarala-buddhiù kadäcit viprendräëäà sadasi vaiñëavän dharmän çuçräva | te ca dharmä manasäpi sidhyantéti çrutvä daridraù svayaà tathaiväcaritavän | tataç ca godävaré-snäna-pürvakaà nitya-karma samäpya çänta-matir bhütvä viviktäsanaù präëäyämädi-karma-pürvakaà sthirébhüya manasaiväbhimatäà hari-mürtià sthäpayitvä svayaà sukülädikaà paridhäya dåòhaà parikaraà baddhvä tat-sadanaà saàmärjya täà praëamya räjata-sauvarëa-ghaöaiù sarveñäà gaìgädi-térthänäà jalam ähåtya tathä nänä-paricaryä-dravyäëy upänéya tadéyaà snapanädikam ärätrikäntaà mahäräjopacäraà samäpya dinaà dinaà sukhätiçayam äpnuvann äsét | tad evaà bahuñu käleñu gateñu kadäcin manasaiva ghåta-sahitaà paramännaà nirmäya sauvarëa-pätreëa tad-bhojanärtham utthäpya sthitas taptatayä sphurite tasmin praviñöam aìguñöha-yugalaà dagdhaà pratéyan, “hanta tad idaà duñöaà jätam” iti duùkhena tad dhitvä samädhi-bhaìge’pi jäte dagdhäìguñöhatayä bahir api péòito babhüva | tad avadhäya vaikuëöhe samupaviñöena çré-vaikuëöha-näthena hasatä çré-prabhåtibhis tat-käraëaà påñöhena ca satäà taà sva-nikaöaà vimänenäninäya | tathävidhatayä darçayämäsa sva-nikaöa-yogyatayä sthäpayämäsa ceti ||182|| viçvanäthaù: pare bhaktäù | mänasenety atra brahma-vaivarta-kathä ca, yathä—pratiñöhäna-pure kaçcid vipra äsét | sa ca daridro’pi kamrädhénam ätmänaà manyamänaù çänta eväsét | sa tu sarala-buddhiù kadäcit viprendräëäà sadasi vaiñëavän dharmän çuçräva | te ca dharmä manasäpi sidhyantéti çrutvä daridraù svayaà tathaiväcaritavän | tataç ca godävaré-snäna-pürvakaà nitya-karma samäpya çänta-matir bhütvä viviktäsanaù präëäyämädi-karma-pürvakaà sthirébhüya manasaiväbhimatäà hari-mürtià sthäpayitvä svayaà sukülädikaà paridhäya dåòhaà parikaraà baddhvä tat-sadanaà saàmärjya täà praëamya räjata-sauvarëa-ghaöaiù sarveñäà gaìgädi-térthänäà jalam ähåtya tathä nänä-paricaryä-dravyäëy upänéya tadéyaà snapanädikam ärätrikäntaà mahäräjopacäraà samäpya dinaà dinaà sukhätiçayam äpnuvann äsét | tad evaà bahuñu käleñu gateñu kadäcin manasaiva ghåta-sahitaà paramännaà nirmäya sauvarëa-pätreëa tad-bhojanärtham utthäpya sthitas taptatayä sphurite tasmin praviñöam aìguñöha-yugalaà dagdhaà pratéyan, “hanta tad idaà duñöaà jätam” iti duùkhena tad dhitvä samädhi-bhaìge’pi jäte dagdhäìguñöhatayä bahir api péòito babhüva | tad avadhäya vaikuëöhe samupaviñöena çré-vaikuëöha-näthena hasatä çré-prabhåtibhis tat-käraëaà påñöhena ca satäà taà sva-nikaöaà vimänenäninäya | tathävidhatayä darçayämäsa sva-nikaöa-yogyatayä sthäpayämäsa ceti ||182||

—o)0(o—

Page 112


|| 1.2.183 ||

atha däsyam— däsyaà karmärpaëaà tasya kaiìkaryam api sarvathä ||

çré-jévaù: karmärpaëam ity anüdya däsyam iti vidhéyate | tad etac cänya-matam | sva-mataà tu kaiìkaryam iti | tac ca kiìkaro’sméti abhimänaù | yathoktam itihäsa-samuccaye—

janmäntara-sahasreñu yasya syäd buddhir édåçé | däso’haà väsudevasya sarvän lokän sa uddharet || iti |

tathaiva vyäkhyätam tasyaiva me sauhåda-sakhya-maitré-däsyaà punar-janmani syäd [bhä.pu. 10.81.36] iti çrédäma-viprasya väkye svämibhir api däsyam iti sevakatvam iti | etasya ca kärya-bhütaà paricaryädikaà jïeyam | kevala-paricaryä-rüpatve bhedo na syät ||183|| mukundaù: karmärpaëam karmaëäà svabhäva-präptänäà bhakñaëädénäà bhakty-aìgänäà cärpaëaà karmärpaëam | kaiìkaryaà tadéyatayä tat-paratvam ||183|| viçvanäthaù : karmärpaëam ity anüdya däsyam iti vidhéyate tad etac cänya-matam | sva-mataà tu kaiìkaryam iti kiìkaro’sméti abhimänaù | yathoktam itihäsa-samuccaye—

janmäntara-sahasreñu yasya syäd buddhir édåçé | däso’haà väsudevasya sarvän lokän sa uddharet || iti |

etasya ca kärya-bhütaà paricaryädikaà jïeyam | kevala-paricaryä-rüpatve bhedo na syät ||183||

—o)0(o—

|| 1.2.184 ||

tatra ädyaà yathä skände—

tasmin samarpitaà karma sväbhävikam apéçvare | bhaved bhägavato dharmas tat-karma kim utärpitam ||

çré-jévaù: taträdyaà karmärpaëam udäharati—tasminn iti ||184|| mukundaù: bhägavataà tat-präpakaà däsya-lakñaëaà, tat karma japa-dhyänädi ||184||

Page 113


viçvanäthaù : tatra karmärpaëam udäharati—tatreti | tasmin bhagavati sväbhävikam api karmärpitaà sad bhägavato dharmo bhavet | tasya bhagavataù karma-çravaëa-kértanädikam arpitaà sat kim uta ||184||

—o)0(o—

|| 1.2.185 ||

karma sväbhävikaà bhadraà japa-dhyänärcanädi ca | itédaà dvividhaà kåñëe vaiñëavair däsyam arpitam ||

çré-jévaù: tatraiva vidheyaà däsyam api dvividhyenäha—karma sväbhävikam iti | sväbhävikaà tat-tad-varëäçramädy-upädhi-svabhäva-präptaà, tac ca bhadram eva | na tv anyat | tathä japeti | itédaà dvividhaà karma vaiñëavaiù kåñëo’rpitaà ced däsyam ucyate ||185|| mukundaù: tasminn iti çlokaà vyäcakñate—karmeti | sväbhävikaà bhakñaëädi bhadram uttamaà na tv abhadraà nindyam api | nitya-naimittikäny api karmäëi—

naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaà na çobhate jïänam alaà niraïjanam | kutaù punaù çaçvad abhadram éçvare na cärpitaà karma yad apy akäraëam || [bhä.pu. 1.5.12] karmaëäà jäty-açuddhänäm anena niyamaù kåtaù | guëa-doña-vidhänena saìgänäà tyäjenecchayä ||

ity ädi-vacanebhyo’bhadräëy eva teñäm arpaëaà sättvikaà karmaiva, na däsyam ity abhipräyo yathaikädaçe—mad-arpaëaà niñphalaà vä sättvikaà nija-karma tat [bhä.pu. 11.25.23] iti tasmät jïänam eva bhavati, na bhaktir, yathä tatraiva—

asmin loke vartamänaù sva-dharma-stho’naghaù çuciù | jïänaà viçuddham äpnoti mad-bhaktià vä yadåcchayä || [bhä.pu. 11.20.11]

mad-bhaktià ca tu yadåcchayä kenäpi bhägyodayenaivety arthaù | japa-dhyänäder arpaëaà däsyäà, yathä saptame—

çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëaà päda-sevanam | arcanaà vandanaà däsyaà sakhyam ätma-nivedanam || iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä |

Page 114


kriyeta bhagavaty addhä tan manye’dhétam uttamam || [bhä.pu. 7.5.24] anayor arthaù—iti çravaëädéni nava lakñaëäni yasyäù sä nava-lakñaëä | tatra däsyaà japa-dhyänädi-rüpaà däsänäà karma | bhagavaty addhä säkñäd bhaktir yä puàsä kriyeta, sä viñëau arpitä cet tan navadhä bhakty-arpaëam uttamam adhétam däsyaà manye däsyam evädhéta-phalaà nänyad iti sottamädhétä çikñeti praçnasyottaram iti ||185|| viçvanäthaù : sväbhävikam eva dvidhä vivåëoti—karma sväbhävikam iti sväbhävikam | catur varëäçramädy-upädhi-präptam | tac ca bhadram eva | na tv anyat måttikä-çaucädi | tathä japeti | itédaà dvividhaà karma vaiñëavaiù kåñëo’rpitaà ced däsyam ucyate ||185||

—o)0(o—

|| 1.2.186 ||

mådu-çraddhasya kathitä svalpä karmädhikäritä | tad-arpitaà harau däsyam iti kaiçcid udéryate ||

çré-jévaù: tatrottarasyärpaëäbhäväd däsyatväbhäve’pi çuddha-bhakty-aìgatvam asti | pürvasya tu tad api nästéti | sutaräm eva na tat svamatam ity äha—mådu-çraddhasyeti | tena tasyärpitam arpaëaà däsyam | tad evaà pürvaträpy arpaëa eva tätparyam | çravaëa-kértanam ity ädau tu iti puàsärpitä viñëau ity anena däsyäd anyad arpaëà pratéyate ||186|| mukundaù: mådv iti | kaiçcit çrédhara-svämi-prabhåtibhis tat svalpaà karma arpitaà sat ||186|| viçvanäthaù : tatrottarasya japa-dhyänärcanäder arpaëäbhäve’pi çuddha-bhaktitvam asti | pürvasya varëäçramäcära-karmaëo’rpaëe’pi na çuddha-bhaktitvam iti sutaräm eva na tat svamatam | jïäna-karmädy-anävåtatvenoktatväd ity äha—mådu-çraddheti | çraddhäyä mådutvaà näma bhagavad-bhaktyaiva sarvaà bhaviñyati iti dåòha-viçväsäbhäva-viçiñöatvam ||186||

—o)0(o—

|| 1.2.187 ||

dvitiyaà, yathä näradéye—

éhä yasya harer däsye karmaëä manasä girä | nikhiläsv apy avasthäsu jévan-muktaù sa ucyate ||

Page 115


çré-jévaù: atha sva-mataà mahimnä darçayati—éhä yasyeti | däsye nimitta éhä däso bhaväméti spåhety arthaù ||187|| mukundaù: éheti däsye nimitte tadéyo’ham iti buddhyä éhä ceñöä—sa vai manaù [bhä.pu. 9.4.18] ity ädi çloka-trayyoktä sä jïeyä ||187|| viçvanäthaù : atha sva-mataà mahimnä darçayati—éhä yasyeti | däsye nimitte éhä däso bhaväméti spåhety arthaù ||187||

—o)0(o—

|| 1.2.188 ||

atha sakhyam—

viçväso mitra-våttiç ca sakhyaà dvividham éritam || çré-jévaù: viçväsa iti pürvavad anya-matam | mitra-våttir iti tu sva-matam | mitraà bandhu-mätram | yan-mitraà paramänandam [bhä.pu. 10.14.32] itivat tad-våttis tat tayäbhimänaù ||188|| mukundaù: na vyäkhyätam ||188|| viçvanäthaù : viçväsa iti pürvavad anya-matam | mitra-våttir iti tu sva-matam | mitraà bandhu-mätram | yan-mitraà paramänandam [bhä.pu. 10.14.32] itivat tad-våttis tat tayäbhimänaù ||188||

—o)0(o—

|| 1.2.189 ||

tatra ädyaà, yathä mahäbhärate—

pratijïä tava govinda na me bhaktaù praëaçyati | iti saàsmåtya saàsmåtya präëän saàdhärayämy aham ||

çré-jévaù: pratijïeti çré-draupadé-väkyam | tasmäd asyä yadyapi prema-viçeña-maya-parikaräntargatatvena darçayiñyamäëäyä väkyam idaà prema-viçeña-käryam eva, na tu sädhanaà, tathäpi parama-premätiçayänäà sädhanam api syäd ity evam udähåtam | evam

Page 116


uttaratra ca çré-bhägavatottama-varëana-maya-prakaraëäd uddhåte padye jïeyam | praëaya-rasanayä dhåtäìghri-padma [bhä.pu. 11.2.55] iti tad-upasaàhärät ||189|| mukundaù: pratijïeti çré-draupadé-väkyam | yatra çloke yad-aàçasya sphuöopalabdhis tatra tad-aàçasyaivodähåtir iti jïäpayituà tasyä väkyam sädhane udähåtam | evam eva kuträpi pürvaträpy agre’pi parékñitädayo bhävotpatti-mätre taà mopayätaà pratiyantu vipräù [bhä.pu. 1.19.15] ity ädi udähariñyanti ||189|| viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.190 ||

tathä ekädaçe (11.2.53) ca—

tri-bhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha- småtir ajitätma-surädibhir vimågyät |

na calati bhagavat-padäravindäl lava-nimiñärdham api yaù sa vaiñëavägryaù ||

çré-jévaù: tribhuvana-vibhaväya kim uta tad-dhetava ity arthaù | särvo’pi dvandvo vibhäñaraikavad bhavatéti nyäyena eka-vacanam ||190|| mukundaù: tribhuvana-vibhava-hetave tribhuvana-vibhavasya siddhy-artham ||190|| viçvanäthaù : pratijïeti yadyapi siddha-bhaktäyä draupadyä idaà väkyam eva, na tu sädhana-rüpaà, evaà tribhuvana-vibhavety api uttama-bhakta-lakñaëatvena siddha-tad-bahktasyänubhäva-rüpam eva, na tu sädhana-rüpam, tathäpi sakhyätma-nivedanayor adhikäré siddha-bhakta eva, na tu sädhana-mätram | ata eva vakñyate

duñkaratvena virale dve sakhyätma-nivedane | keñäàcid eva dhéräëäà labhate sädhanärhatäm || [bha.ra.si. 1.2.198] iti |

tasmät siddha-tulyaù kaçcid virala-pracäraù sädhaka-viçeña evänayor adhikäré, na tu sarve iti jïeyam | tribhuvana-vibhava-hetave’py akuëöha-småtir iti tvayä bhagavat-småtiù kñaëaà tyajyatäà tubhyaà tribhuvana-vibhavaà däsyäméöi çravaëe’pi yo’kuëöha-småtir ity arthaù | ata eva bhagavat-padäravindän na calati sa vaiñëavägryaù | padäravindät kathambhütät ? ajitendriyaiù surädibhir vimågyäd eva, na tu präpyät ||190||

Page 117


—o)0(o—

|| 1.2.191 ||

çraddhä-mätrasya tad-bhaktäv adhikäritva-hetutä | aìgatvam asya viçväsa-viçeñasya tu keçave ||

çré-jévaù: çraddhä-mätrasya iti | yadyapi çraddhä-viçväsayor eka-paryäyatvam eva, tathäpi tat-pürvottarävasthayos tat-tac-chabda-prayoga-präcuryam iti påthak-çabda-prayogaù | phala-sämänyävaçyaka-sarvottama-sädhanatvena pratétir atra mätra-padärthaù | phala-viçeñasya tädåça-sädhanatvena svataù sarvottama-phala-rüpatvena vä pratétiù viçeña-padärthaù | tatra prastutatvät dvayaà krameëa udähåtam iti bhävaù ||191|| mukundaù: nanu pürvaà tad-bhaktau çraddhäyä adhikäri-hetutoktä | adhunä tu çraddhä-viçväsayor ekärthatvät kathaà tasyä aìgatvam ity aträha—çraddheti tasya bhaktau tad-bhaktau bhajane çraddhä-mätrasyädhikäritva-hetutä | keçave bhakti-präpye çré-kåñëe viçväsa-viçeñasyänubhava-valita-viçväsasya tv aìgam | çraddhä-viçväsayoù pürvottarävasthäbhyäà bhedo’pi jïeyaù ||191|| viçvanäthaù : çraddhä-mätrasya iti | yadyapi çraddhä-viçväsayor eka-paryäyatvam eva, tathäpi tat-pürvottarävasthayos tat-tac-chabda-prayoga-präcuryam iti påthak-çabda-prayogaù ||191||

—o)0(o—

|| 1.2.192 ||

dvitéyaà, yathä agastya-saàhitäyäm—

paricaryä paräù kecit präsädeñu ca çerate | manuñyam iva taà drañöuà vyävahartuà ca bandhuvat ||

na vyäkhyätaà kenäpi |

—o)0(o—

|| 1.2.193 ||

rägänugäìgatäsya syäd vidhi-märgänapekñatvät | märga-dvayena caitena sädhyä sakhya-ratir matä ||

Page 118


çré-jévaù: tad evaà yadyapi pürvam udäharaëaà vakñyamäëa-rägänugäìgatvam eva praviçati | tathäpy etad-anusäreëa vaidhy-aìgodäharaëam api drañöavyam ity abhipräyeëa äha—rägänugäìgateti | sakhya-ratir bandhu-bhäva-ratir ity arthaù ||193|| mukundaù: märga-dvayena caiteneti | ayaà bhävaù—

tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate | nätra çästraà na yuktià ca tal-lobhotpatti-lakñaëaà || [bha.ra.si. 1.2.277]

iti lakñaëena lobhena kåtasyäsyäìgasya rägänugäìgatä syät | çästrasya çäsanenaiva kåtasya tu vaidhy-aìgatä syät | vidhi-märgänapekñaëatvasya svarüpam eveti ||193|| viçvanäthaù : asya mitra-våtti-rüpa-sakhyasya | yadyapi vidhi-märgänapekñatvena pürva-pürvokta-sarveñäm api rägänugäìgatvam asty eva | tathäpi mitra-våtti-rüpa-sakhyasya viçiñyätra kathanaà tu räga-märge prädhänya-dyotanäyeti jïeyam | etena vaidha-räga-märga-dvayena sädhané-bhüta-sakhya-bhakteù sädhyä sakhya-ratir matä ||193||

—o)0(o—

|| 1.2.194 ||

atha ätma-nivedanaà, yathä ekädaçe (11.29.34)—

martyo yadä tyakta-samasta-karmä niveditätmä vicikérñito me |

tadämåtatvaà pratipadyamäno mayätma-bhuüyäyä ca kalpate vai ||

çré-jévaù: martya iti | yato niveditätmä atas tyaktaà samastaihikämuñmikaà karma ätmätméya-poñaëädi-rüpaà yena saù | tarhi me mayä viçiñöaù kartum iñöo bhavati | amåtatvam iti måtyu-paramparäm aktikräman ity arthaù | mayä saha mat-sämyena ätma-bhüyäya kalpate | svarüpävasthitià mat-särñöi-lakñaëäà muktià präpnotéty arthaù ||194|| mukundaù: martya iti | yato niveditätmatvät tyaktäni samasta-vikarmäëy ätmätméya-poñaëodyamädi-rüpäëi yena sa tathä | amåtatvaà martya-dharma-rahitatvam | mayä hetunätma-bhüyäya mat-sämyäya kalpate yogyo bhavati | yathocita-mad-guëäç cataträvirbhavantéty arthaù ||194||

Page 119


viçvanäthaù : martya ity asya samam | yato niveditätmä atas tyaktaà samastam aihikämuñmikaà karma ätmätméya-poñaëädi-rüpaà yena saù | tarhi me mayä viçiñöaù sarvotkåñöaù kartum iñöo bhavati | amåtatvam iti måtyu-paramparäm aktikräman ity arthaù | mayä saha mat-sämyena ätma-bhüyäya kalpate | svarüpävasthitià präpnoti mat-särñöi-lakñaëäà muktià präpnotéty arthaù ||194||

—o)0(o—

|| 1.2.195 ||

artho dvidhätma-çabdasya paëòitair upapäyate | dehy-ahantäspadaà kaiçcid dehaù kaiçcin mamatva-bhäk ||

çré-jévaù: dehaù kaiçcit ity anukalpa eva ||195|| mukundaù: na vyäkhyätam | viçvanäthaù: ahantäspadaà dehé jévaù ||195||

—o)0(o—

|| 1.2.196 ||

tatra dehé, yathä yämunäcärya-stotre (49)—

vapur-ädiñu yo’pi ko'pi vä guëato’säni yathä tathä-vidhaù | tad ayaà tava päda-padmayor

aham adyaiva mayä samarpitaù ||196|| çré-jévaù: yo’pi ko’péti | vädi-bhedät svarüpato’thavä guëato yathä-tathävidho deva-manuñyädi-rüpaù asäni bhaväni käma-cäre loö | tad ayam iti cäsäv ayaà ceti vigrahät so’yam ity arthaù ||196|| mukundaù: yo’pi ko’péti | vädi-bhedät svarüpato guëato yathä-tathävidho deva-manuñyädi-rüpo vä asäni bhaväni käma-cäre loö | tad ayam iti cäsäv ayaà ceti vigrahät so’yam ity arthaù ||196||

Page 120


viçvanäthaù: vapur-ädiñu manuñyädiñu guëato yo’pi ko’pi vä paçuù pakñé vä taträpi yathä-tathävidho’ìgädi-héno vä asäni bhaväni | tad ayam iti sa cäsau ayaà ceti vigrahät so’yam ahantäspadaà mayä samarpitaù ||196||

—o)0(o—

|| 1.2.197 ||

deho, yathä bhakti-viveke—

cintäà kuryän na rakñäyai vikrétasya yathä paçoù | tathärpayan harau dehaà viramed asya rakñanät ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.198 ||

duñkaratvena virale dve sakhyätma-nivedane | keñäàcid eva dhéräëäà labhate sädhanärhatäm ||

çré-jévaù: duñkaratvenety aträtma-nivedanasya kevalasya duñkaratvena vairalyaà, na tu mahimädhikyena bhäva-çünyatvät | sakhyasya tu duñkaratvena mahimädhikyena ca vairalyaà bhävottama-rüpatvät | yadi ca bhäva-miçratm ätma-nivedanaà bhavati, tadä tu sutaräà mahimädhikyenäpi viralaà syät | tatra kevalam ätma-nivedanaà däna-samaye çré-bali-räje dåçyate | çaraëäpattiù khalu rakñitåtvena varaëam | tad idaà tv svätmanas tadayattatä-sampädanam iti bhedaù | bhäva-miçreñu däsyenätma-nivedanaà çrémad-ambaréñe | tad-uktam—sa vai manaù kåñëa-padäravindayor [bhä.pu. 9.4.20] ity ärabhya kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä ity antena | tad evoktaà çré-bhagavataikädaçe—däsyenätma-nivedanam iti | tathä preyasé-bhävena çré-rukmiëé-devyäà | yathoktaà taträiva—tan me bhavän khalu våtaù patir aìgajäyäm ätmärpitaç ca bhavato’tra vibho vidhehi [bhä.pu. 10.52.39] iti | evaà sakhyädénäm apéti jïeyam ||198|| mukundaù: durühatvenety atra sakhyasya vidhy-ullaìghanatvenätma-nivedanasya kñut-pipäsäsahanäditayä viralatvam | dhéräëäà prauòha-çraddhävatäm ||198|| viçvanäthaù: duñkaratvenety aträtma-nivedanasya kevala-duñkaratvenaiva vairalyaà, na tu mahimädhikyena bhäva-çünyatvät | sakhyasya duñkaratvena vairalyaà bhävottama-rüpatvät

Page 121


mamatädhikyena ca | yadi ca kåñëasya sevärthaà tasmai arpitam iti bhäva-pürvakaà déyate | tadä tu sutaräà mahimädhikyenäpi viralaà syät | tatra kevalm ätma-nivedanaà däna-samaye çré-bali-räje dåçyate | çaraëäpattiù khalu rakñitåtvena varaëam | tad idaà tv ätmanä tadéyatä-sampädanam iti bhedaù | bhäva-miçraà däsyenätma-nivedanaà çrémad-ambaréñeëoktam | sa vai manaù kåñëa-padäravindayor ity ärabhya kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä ity ädy-antena | tathaivoktaà çré-bhägavate ekädaçe—däsyenätma-nivedanam iti | tathä preyasé-bhävena çré-rukmiëé-devyäà | yathoktaà tayäiva—tan me bhavän khalu våtam ity ädéti | evaà sakhyädénäm api jïeyam ||198||

—o)0(o—

|| 1.2.199 ||

atha nija-priyopaharaëaà, yathä ekädaçe (11.11.41)—

yad yad iñöatamaà loke yac cäti-priyam ätmanaù | tat tan nivedayen mahyaà tad änantyäya kalpate ||

çré-jévaù: yad yad iti ca-kärät mama priyaà ca ||199|| mukundaù: yad yad iti ca-kärät mama priyaà guïjädi çikhi-piïchädikaà ca ||199|| viçvanäthaù: yad yad iti ca-kärät mama priyaà ca yad vastu tad änantyäya kalpate anantaà bhavati ||199||

—o)0(o—

|| 1.2.200 ||

atha tad-arthe’khila-ceñöitaà, yathä païcarätre—

laukiké vaidiké väpi yä kriyä kriyate mune | hari-sevänukülaiva sä käryä bhaktim icchatä ||

çré-jévaù: na vyäkhyätam | mukundaù: hari-sevänukulaiva, na tu seväto’nya-parä laukiké vaidiké kriyäpi hari-sevä-parä käryä ||200|| viçvanäthaù: na vyäkhyätam |

Page 122


—o)0(o—

|| 1.2.201 ||

atha çaraëäpattiù, yathä hari-bhakti-viläse (11.677)—

taväsméti vadan väcä tathaiva manasä vidan | tat-sthänam äçritas tanvä modate çaraëägataù ||


—o)0(o—

|| 1.2.202 ||

çré-närasiàhe ca— tväà prapanno’smi çaraëaà deva-deva janärdana |

iti yaù çaraëaà präptas taà kleçäd uddharämy aham ||

çré-jévaù: çaraëaà prapanno’smi rakñitåtvena våtavän asmi | çaraëaà tad äçrayaà präptaù | çaraëa-çabdena hi tad-dvayam apy ucyate iti ||202|| mukundaù: çaraëaà prapanno’smi rakñitåtvena våtavän asmi | çaraëam äçrayaà präptaù | çaraëa-çabdena hi tad-dvayam evocyate ||202|| viçvanäthaù: na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.203-205 ||

53— atha tadéyänäà sevanam | tuläsyaù, yathä skände—

yä dåñöä nikhilägha-saìga-çamané spåñöä vapuù-pävané rogäëäm abhivanditä nirasané siktäntaka-träsiné |

pratyäsatti-vidhäyiné bhagavataù kåñëasya saàropitä nyastä tac-caraëe vimukti-phaladä tasyai tulasyai namaù ||

Page 123


tathä ca tatraiva— dåñtä spåñöä tathä dhyätä kértitä namitä stutä |

ropitä sevitä nityaà püjitä tulasé çubhä || navadhä tulaséà devéà ye bhajanti dine dine |

yuga-koöi-sahasräëi te vasanti harer gåhe ||

çré-jévaù: yä dåñöeti | vapuù-pävané kujanmatvädi-çodhané | rogäëäà kleça-mäträëäà, pratyäsattir manasa äsaìgaù | vimuktir viçiñöä muktiù sä prema-bhaktir ity arthaù ||203|| mukundaù: vapuù-pävané durjäty-ädi-çodhané | pratyäsattir manasa äsaìgaù | vimuktiù sälokyädiù ||203|| viçvanäthaù: yä tulasé dåñöä saté nikhila-päpa-çamané bhavati vapuù-pävané kujanmatvädi-çodhané | rogäëäà kleça-mäträëäà | pratyäsattir manasa äsaìgaù | vimuktir viçiñöä muktiù prema-bhaktir ity arthaù | ropiteti ruha janmani prädurbhäve ity asya ëij-anta-rüpam | tathä ca pratidinaà tasyäù patra-maïjary-ädi-prädurbhäva-prayojako bhaviñyatéti tätparyärthaù, na tu pratyaham utpädayiñyatéty arthaù ||203-5||

—o)0(o—

|| 1.2.206 ||

54— atha çästrasya, çästram atra samäkhyätaà yad bhakti-pratipädakam ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.207-209 ||

yathä skände— vaiñëaväni tu çästräëé ye çåëvanti paöhanti ca |

dhanyäs te mänavä loke tesäà kåñëaù prasédati || vaiñëaväni tu çästräëé ye’rcayanti gåhe naräù |

sarva-päpa-vinirmuktä bhavanti sura-vanditäù || tiñöhate vaiñëavaà çästraà likhitaà yasya mandire |

tatra näräyaëo devaù svayaà vasati närada ||

Page 124


çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : tiñöhate iti prakäçanärthe tv ätmanepadam | tathä ca yasya mandire svayam eva prakäçitaà bhavatéty arthaù ||209||

—o)0(o—

|| 1.2.210 ||

tathä çré-bhägavate dvädaçe (12.13.15) ca—

sarva-vedänta-säraà hi çré-bhägavatam iñyate | tad-rasämåta-tåptasya nänyatra syäd ratiù kvacit ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam | mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù :

—o)0(o—

|| 1.2.211 ||

55— atha mathuräyäù, yathä ädi-värähe—

mathuräà ca parityajya yo’nyatra kurute ratim | müòho bhramati saàsäre mohitä mama mäyayä ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | mukundaù : anyatra anya-térthe ||211||

—o)0(o—

|| 1.2.212 ||

brahmäëòe ca—

Page 125


trailokya-varti-térthänäà sevanäd durlabhä hi yä | paränanda-mayé siddhir mathurä-sparña-mätrataù ||

çré-jévaù : paränanda-mayé prema-lakñaëä ||212|| mukundaù : paränanda-mayé rati-rüpä ||212|| viçvanäthaù : paränanda-mayé prema-lakñaëä ||212||

—o)0(o—

|| 1.2.213 ||

çrutä småtä kértitä ca väïchitä prekñitä gatä | spåñöä çritä sevitä ca mathuräbhéñöadä nåëäm | iti khyätaà puräëeñu na vistära-bhiyocyate ||

çré-jévaù, mukundaù, viçvanäthaù : prekñitä düräd dåñöä, gatä tat-samépa-präptä | çritä nijäçrayatvena våtä | sevitä tat-tat-sthäna-saàskärädinä paricitä | abhéñöa-dety uttarottara-vaiçiñöyena jïeyam ||213||

—o)0(o—

|| 1.2.214 ||

56—atha vaiñëavänäà sevanaà, yathä pädme (6.253.176)—

ärädhanänäà sarveñäà viñëor ärädhanaà param | tasmät parataraà devi tadéyänäà samarcanam ||

na vyäkhyätam katamenäpi |

—o)0(o—

|| 1.2.215 ||

tåtéye (3.7.19) ca—

yat-sevayä bhagavataù küöa-sthasya madhu-dviñaù |

Page 126


rati-räso bhavet tévraù pädayor vyasanärdanaù || çré-jévaù: eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küöasthaù ity amaraù | madhudviñaù pädayo rati-räso rater ulläso bhavet ||215|| mukundaù : madhudviñaù pädayo rati-räso rater ulläso bhavet | tévro dåòhaù ||215|| viçvanäthaù: eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpé sa küöasthaù ity amaraù | madhudviñaù pädayo rati-räso rater ulläso bhavet | tévro nitäntaù ||215||

—o)0(o—

|| 1.2.216-219 ||

skände ca— çaìkha-cakräìkita-tanuù çirasä maïjaré-dharaù |

gopé-candana-liptäìgo dåñtaç cet tad-aghaà kutaù ||

prathame (1.19.33) ca— yeñäà saàsmaraëät puàsäà sadyaù çuddhyanti vai gåhäù |

kià punar darçana-sparça-päda-çaucäsanädibhiù ||

ädé-puräëe— ye me bhakta-janäù pärtha na me bhaktäç ca te janäù |

mad-bhaktänäà ca ye bhaktäs te me bhaktatamä matäù ||

yävanti bhagavad-bhakter aìgäni kathitänéha | präyas tävanti tad-bhakta-bhakter api budhä viduù ||

na vyäkhyätam katamenäpi |

—o)0(o—

|| 1.2.220 ||

57. atha yathä-vaibhava-mahotsavo, yathä pädme—

yaù karoti mahépäla harer gehe mahotsavam | tasyäpi bhavati nityaà hari-loke mahotsava ||

Page 127


çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätaà | viçvanäthaù: harer mandira-nimittaà mahotsavaà yaù karoti ||220||

—o)0(o—

|| 1.2.221 ||

58. atha ürjädaro, yathä pädme—

yathä dämodaro bhakta-vatsalo vidito janaiù | tasyäyaà tädåço mäsaù svalpam apy uru-kärakaù ||

çré-jévaù : yadä dämodaro janair bhakta-vatsalo viditas tad-rüpaç ca san svalpam apy uru-kärakaù åëa-niryätaka iva svalpam api uru kåtvä dadätéty arthaù | tasya dämodarasyäyaà mäsaù kärttikäkhyo'pi tädåçaù san svalpam apy uru-käraka iti pürvavat | akenor bhaviñyad-ädhamarëyayoù [pä. 2.3.70] iti ñañöhé-niñedhaù ||221|| mukundaù : yatheti tädåçatve hetuù svalpam ity ädi | svalpam apy uru kariñyatéty arthaù | akenor bhaviñyad-ädhamarëyayoù [pä. 2.3.70] | asyärthaù—bhaviñyaty akasya bhaviñyad-ädhamarëyärthenaç ca yoge ñañöhé na syät | iti bhaviñyad-aka-yoge ñañöhé-niñedhaù ||221|| viçvanäthaù: yadä dämodaro bhakta-vatsalo viditaù | bhakta-vatsalaù san svalpam apy uru-kärakaù | åëasya vyäja iti prasiddha-niryätaka iva svalpam api vastu uru kåtvä dadätéty arthaù | tatra karma-sthäne ñañöhy-abhäva ärñaù | yatra svalpam ay uru kartuà samartho bhavatéti tum-arthe ëamul | tathä tasya dämodarasyäyaà kärttikäkhyo mäsaù bhakta-vatsalaù san svalpam apy uru-käraka iti pürvavat ||221||

—o)0(o—

|| 1.2.222 ||

taträpi mathuräyäà viçeño, yathä tatraiva—

bhuktià muktià harir dadyäd arcito’nyatra sevinäm | bhaktià tu na dadäty eva yato vaçyakaré hareù ||

sä tv aïjasä harer bhaktir labhyate kärttike naraiù | mathuräyäà sakåd api çré-dämodara-sevanät ||

Page 128



—o)0(o—

|| 1.2.224 ||

59— atha çré-janma-dina-yäträ, yathä bhaviñyottare—

yasmin dine prasüteyaà devaké tväà janärdana | tad-dinaà brühi vaikuëöha kurmas te tatra cotsavam | tena samyak-prapannänäà prasädaà kuru keçavaù ||


—o)0(o—

|| 1.2.225 ||

60— atha çré-mürter-anghri-sevane prétiù, yathä ädi-puräëe—

mama näma-sadägrähé mama sevä-priyaù sadä | bhaktis tasmai pradätavyä na tu muktiù kadäcana ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : sevä-priyaù sevaika-puruñärthaù san ||225|| mukundaù : na vyäkhyätam ||

—o)0(o—

|| 1.2.226 ||

61— atha çré-bhägavatärthäsvädo, yathä prathame (1.1.3)—

nigama-kalpa-taror-galitaà phalaà çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam |

pibata bhägavataà rasam älayaà muhur aho rasikä bhuvi bhävukäù ||

Page 129


çré-jévaù : he bhävukäù ! parama-maìgaläyanäù ! ye rasikä bhagavat-préti-rasajïäù ! ity arthaù | te yüyaà vaikuëöhät krameëa bhuvi påthivyäm eva galitam avatérëaà nigama-kalpa-taroù sarva-phalotpatti-bhuvaù çäkhopaçäkhäbhir vaikuëöham adhyärüòhasya veda-rüpa-taror yat khalu rasa-rüpaà çré-bhägavatäkhyaà phalaà tat bhuvy api sthitäù pibata äsvädyäntargataà kuruta | aho ity alabhya-läbha-vyaïjanä bhägavatäkhyaà yac chästraà tat khalu rasavad api rasaikamayatä-vivakñayä rasa-çabdena nirdiñöam | bhägavata-çabdenaiva tasya rasasyänyadéyatvaà ca vyävåttam | bhägavatasya tadéyatvena rasasyäpi tadéyatväkñepät | çabda-çleñeëa ca bhagavat-sambandhi-rasam iti gamyate | sa ca raso bhagavat-préti-maya eva | yasyäà vai çrüyamäëäyäm [bhä.pu. 1.7.7] ity-ädi-phala-çruteù | yan-mayatvenaiva çré-bhagavati rasa-çabdaù çrutau prayujyate | raso vai saù [öaittü 2.7.1] iti | sa eva ca praçasyate rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati iti | tatra rasikä ity anena präcénärväcéna-saàskäräëäm eva tad-vijïatvaà darçitam | galitam ity anena tasya supaktrimatvam uktvä çästra-pakñe suniñpannärthatvam adhika-svädutvaà ca darçitam | rasam ity anena phala-pakñe tvag-añöy-ädi-rähityaà vyajyätra ca pakñe heyäàça-rähityaà darçitam | tathä nigama-taror parama-phalatvoktyä tasya parama-puruñärthatvaà darçitam | evaà tasya rasätmaka-phalasya svarüpato’pi vaiçiñöye sati paramotkarña-bodhanärthaà vaiçiñöyäntaram äha çuketi | atra phala-pakñe kalpa-taru-väsitväd alaukikatvena çuko’py amåta-mukho’bhipreyate | tatas tan-mukhaà präpya yathä tat phalaà viçeñataù svädu bhavati tathä parama-bhägavata-mukha-sambandhaà bhagavad-varëanam api | tatas tädåça-parama-bhägavata-vånda-mahendra-çré-çukadeva-mukha-sambandhaà kim uteti bhävaù | ataeva parama-sväda-parama-käñöhä-präptatvät svato’nyataç ca tåptir api na bhaviñyatéty älayaà mokñänandam apy abhivyäpya pibatety uktam | tathä ca vakñyate – pariniñöhito’pi nairguëye [bhä.pu. 2.1.9] ity ädi | anenäsvädyäntaravan nedaà käläntare’py äsvädaka-bähulye’pi vyayiñyatéty api darçitam | yad vä, tatra tasya rasasya bhagavat-prétimayatve’pi dvaividhyam | tat-préty-upayuktatvaà tat-préti-pariëämatvaà ceti | yathoktaà dvädaçe—

kathä imäs te kathitä mahéyasäà vitäya lokeñu yaçaù pareyuñäm | vijïäna-vairägya-vivakñayä vibho vaco-vibhütér na tu päramärthyam || yat tüttamaù-çloka-guëänuvädaù saìgéyate’bhékñëam amaìgala-ghnaù | tam eva nityaà çåëuyäd abhékñëaà kåñëe’maläà bhaktim abhépsamänaù || [bhä.pu. 12.3.14-15] iti |

Page 130


tataù sämänyato rasatvam uktvä viçeñato’py äha amåteti | amåtaà tal-lélä-rasaù | hari-lélä-kathä-vrätämåtänandita-sat-suram [bhä.pu. 12.13.11] iti dvädaçe çré-bhägavata-viçeñaëät | lélä-kathä-rasa-niñevaëam [bhä.pu. 12.4.40] iti tasyaiva rasatva-nirdeçäc ca | sat-suram iti santo’trätmärämäù | itthaà satäm [bhä.pu. 10.12.11] ity ädivat | ta eva suräù | amåta-mätra-sväditvät | atra tv amåta-drava-padena lélä-rasasya sära evocyate | tasmäd evaà vyäkhyeyam | yadyapi préti-maya-rasa eva çreyän tathäpy asty atra vivekaù | rasänubhavino hy atra dvividhäù | pibatety upadeçyäù | svatas tad-anubhavino lélä-parikaräç ca | tatra lélä-rasänubhavino hy atra parikarä eva tasya säram anubhavanti antaraìgatvät | pare tu yat kiïcid eva bahiraìgatvät | yadyapy evaà tathäpi tad-anubhava-mayaà rasa-säraà svänubhava-mayena rasenaikatayä vibhävya pibata | yatas tädåçatayä tädåça-çuka-mukhäd galitaà praväha-rüpeëa vahantam ity arthaù | tad evaà bhagavat-préteù parama-rasatväpattiù çabdopättaiva | anyatra ca sarva-vedänta-säraà hi [bhä.pu. 12.13.15] ity ädau tad-rasämåta-tåptasya ity ädi | evam eväbhipretya bhävukä ity atra rasa-viçeña-bhävanä-caturä iti öékä | tathä smaran mukundäìghry-upagühanaà punar vihätum icchen na rasa-graho janaù [bhä.pu. 1.5.19] ity ädi ||226|| mukundaù : rasikä bhävukä ity anayor upädänaà tad-äsväda-viçeñärtham | na tv adhikäriëäà viçeñaëärtham | äbhyäà rathitänäm api yasyäà vai çrüyamäëäyäm ity ädinä çravaëenaiva bhävotpatteù | rasavad iti vaktavye’pi rasa-tädätmya-vivakñayä rasam ity uktam ||226|| viçvanäthaù : evam asya çästra-çiromaëeù pürva-çloke éçvarävarodhakatvädi-mayam aiçvaryam uktvä mädhuryaà cäha—nigameti | nigamo vedaù | sa eva kalpa-tarus tasya sväçritebhyo väïchita-vividha-puruñärtha-rüpa-phala-däyitve’pi tarutväd yat sähajikaà tad idaà bhägavataà phalam | çleñeëa bhagavat-svämikam idam | tenaiva sva-bhaktebhyo dattam iti tän vinä na kasyäpy anyasyätra svatvärogpe çaktir iti bhävaù | galitam iti våkña-pakvatayä svayam eva patitaà, na tu balät pätitam iti sväda-sampürëatvam | na cocca-nipätanena sphuöitam, näpy anatimadhuraà cety äha—çuketi | paramordhva-cüòataù çré-näräyaëät brahma-çäkhäyäà, tato’dhastän närada-çäkhyäyäà, tato vyäsa-çäkhäyäà, tataù çuka-mukhaà präpyätapät madhv ivämåta-drava-saàyutam | çukenaiva tena sva-caïcv-amåta-niñkramaëärthaà dväram api kåtam | atha ca tenäsväditatväd atimadhuraà, tataù sütädi-çäkhätaù çanaiù çanaiù patanäd akhaëòitam | tena guru-paramparäà vinä sva-buddhi-balenäsvädane çré-bhägavatasyäkhaëòitatve pänäçaktiù sücitä | nanu kathaà phalam eva pätavyam ity ata äha—rasam iti | rasa-svarüpam evedaà phalaà, nätra tvag-añöhy-ädi-heyäàço’stéti bhävaù | layo mokñaù sälokyädir jévan-muktatvaà vä, tam abhivyäpya tatra tatra bhagaval-lélä-gäna-prasiddheù | muhur iti pétasyäpi punaù päne svädädhikyam eveti | aho iti vismaye | rasikä he rasajïä iti bhaktänäm eva jäta-ratitväd rater eve sthäyi-bhävatvät sthäyina eva rasyamänatvät nätra jïäni-karmi-yoginäà ko’pi däya iti bhävaù | he bhävukäs tata eva yüyam eva kuçalino’nye’maìgalä eveti bhävaù ||226||

Page 131


—o)0(o—

|| 1.2.227 ||

tathä dvitéye (2.1.9) ca—

pariniñöhito’pi nairguëye uttamaùçloka-lélayä | gåhita-cetä räjarñe äkhyänaà yad adhétavän ||

çré-jévaù : nirguëam eva nairguëyaà svärthe ñyaï | tasmin brahmaëy apéty arthaü ||227|| mukundaù : na vyäkhyätam || viçvanäthaù : nanu tvam atiprasiddhaù çuko janmata eva brahmänubhavé gåhät parivrajya gato’nuvrajas taà pitaram api naiva paryacaiñéù | samprati katham evaà brüñe ity ata äha—pariniñöhita iti | gåhéta-cetä äkåñöa-cittaù | brahmänubhaväd api léläyä mädhuryädhikye’ham eva pramäëam iti bhävaù ||227||

—o)0(o—

|| 1.2.228 ||

(62) atha sa-jätéyäçaya-snigdha-çré-bhagavad-bhakta-saìgo, yathä prathame

(1.18.13)—

tulayäma lavenäpi na svargaà näpunar-bhavam | bhagavat-saìgi-saìgasya martyänäà kim utäçiñaù ||

çré-jévaù : bhagavad iti | bhagavati saìga äsaktiù | sa nityaà vidyate yasya tasya yaù saìgas tasya lavenäpi svargädikaà na tulayämeti | tat-praçaàsayä svasya tat-samäna-väsanatvaà darçitam | tac cänyeñäm api çikñaëäya jäyata iti tad etad atrodähåtam | etad upalakñaëatvena snigdhatvädikam api dåçyam | atra kñaëärdhenäpi lulaye na svargam [bhä.pu. 4.24.57] ity ädikaà caturthasya padyam apy anusandheyam ||228|| mukundaù : tulayäma [bhä.pu. 4.30.34] ity ädi caturtha-skandha-gataà pracetasäà ca vacanam | kñëärdhenäpi lulaye na svargam [bhä.pu. 4.24.57] ity ädi tu rudrasya | bhagavati saìga äsaktiù | sa nityaà vidyate yasya tasya yaù saìgas tasya lavenäpi svargädikaà na tulayämeti praçaàsayä svasya tat-samäna-väsanatvaà darçitam | etad upalakñaëatvena snigdhatvädikam api uktam ||228||

Page 132


viçvanäthaù : tasmät tädåça-sädhu-saìga-mahä-nidher mähätmyam asmad-anubhava-gocaré-kåtaà kiyad bruma ity ähuù | bhagavat-saìgino bhaktäs teñäà saìgasya yo lavo’tyalpaù kälas tena svargaà karma-phalaà apunarbhavaà mokñaà ca jïäna-phalaà na tulayäma, martyänäà tucchä äçiño räjyädyäù kim uta vaktavyaà na tulayämeti | yataù sädhu-saìgena parama-durlabhäyä bhakter aìkuro hy udbhavatéti bhävaù | tatra bhakteù sädhanasyäpi sädhu-saìgasya lavenäpi karma-jïänädeù phalaà sampürëam api na tulayäma, kimuta bahu-käla-vyäpinä sädhu-saìgena, kimutataräà tat-phala-bhütayä bhaktyä, kimutatamäà bhakti-phalena premneti ca kaimutyätiçayo dyotito bhavati | tathätra sambhävanärhta-kaloöätolane sambhävanäm eva na kurmaù | na hi meruëä sarñapaà kaçcit tulayatéti dyotyate | bahu-vacanena bahünäà sammatyä naiño’rthaù kenacid apramäëékartuà çakyata iti vyajyäte | bhagavat-saìgi-saìgasya ity anena—

na tathäsya bhavet kleço bandhaç cänya-prasaìgataù | yoñit-saìgäd yathä puàsas tathä tat-saìgi-saìgataù ||

iti yoñit-saìgäd api yoñit-saìginäà saìgo yathätinindya uktaù, tathaiva bhagavat-saìgäd api bhagavat-saìginäà saìgo’tivandyo’tipraçasyo’tyabhilañaëéya iti bodhyate ||228||

—o)0(o—

|| 1.2.229 ||

hari-bhakti-sudhodaye ca—

yasya yat-saìgatiù puàso maëivat syät sa tad-guëaù | sva-kula-rddhyai tato dhémän sva-yüthän eva saàçrayet ||

çré-jévaù: tatra sajätéya-saìgasya prabhävaà dåñöäntena spañöayati yasyeti | prahlädaà prati hiraëyakaçipor väkyam | tatra tasyäbhipräyäntare’pi sämänya-vacanatvena sväbhipräye’pi tad yojayituà çakyata iti grantha-kåtäm abhipräyaù | maëivat sphaöika-maëivad iti sannihita-guëa-grahaëa-mäträàçe sa dåñöäntaù | na tu tad asthairyäàçenäpi | sva-yüthän sajätéyän ||229|| mukundaù: yasya yat-saìgatir iti çré-prahlädaà prati hiraëyakaçipor väkyam | maëivat sphaöika-maëivad iti sannihita-guëa-grahaëa-mäträàçe dåñöäntaù | na tu tad asthairyäàçe’pi | sva-yüthän sajätéyän ||229|| viçvanäthaù: tatra sajätéya-saìgasya prabhävaà dåñöäntena spañöayati | yasya yat-saìgatir iti prahlädaà prati hiraëyakaçipor väkyam | yasya puàso yena saha saìgatiù sa tad-guëaù | tad-

Page 133


guëa-sajätéya-guëavän maëivat sphaöika-maëivad iti sannihita-guëa-grahaëa-mäträàçe dåñöäntaù | na tu tad-asthairyäàçe’pi | sva-yüthyän sva-yüthe bhavän sajätéyän iti yävat ||229||

—o)0(o—

|| 1.2.230 ||

63. atha çré-näma saàkértanaà, yathä dvitéye (2.1.11)—

etan nirvidyamänänäm icchatäm akuto-bhayam | yoginäà nåpa nirëétaà harer nämänukértanaà ||

çré-jévaù : icchatäà käminäà, nirvidyamänänäà mumukñüëäà, yoginäà muktänäà caitad akuto-bhayaà na kutaçcid api bhayaà yatra tad-rüpaà sädhanaà sädhyaà ca nirëétam ity arthaù ||230|| mukundaù : nirvidyamänänäà mumukñüëäà, icchatäà käminäà, yoginäà muktänäà caitad akuto-bhayaà na kutaçcid api bhayaà yatra tad-rüpaà sädhanaà sädhyaà ca nirëétam ity arthaù ||230|| viçvanäthaù : nanv atra çästre bhaktir abhidheyety avagamyata eva | taträpi bhakty-aìgeñu madhye mahäräja-cakravartivat kim ekaà mukhyatvena nirëéyate, taträha—nämänukértanam iti | sarveñu bhakty-aìgeñu madhye çravaëa-kértana-smaraëäni mukhyäni tasmäd bhärata sarvätmä [bhä.pu. 2.1.6] iti çlokenoktäni | teñu triñv api madhye kértanam | kértane’pi näma-lélä-guëädi-sambandhini tasmin näma-kértanam | taträpy anukértanaà sva-bhakty-anurüpa-näma-kértanaà nirantara-kértanaà vä | nirëétaà pürväcäryair api, na kevalaà mayaivädhunä nirëéyata iti | tenätra pramäëaà na prañöavyam iti bhävaù | kédåçam ? akuto-bhayam iti | käla-deça-pätropakaraëädi-çuddhy-açuddhi-gata-bhayäbhävasya kä värtä ? bhagavat-sevädikam asahamänä mlecchä api yatra naiva vipratipadyante iti bhävaù | kià ca, sädhakänäà siddhänäà ca nätaù param adhikaà çreya ity äha—nirvidyamänänäm, arthät mokña-paryanta-sarva-kämebhya iti | icchatäm iti arthät tän eva kämän iti labhyate, tataç ca nirvidyamänänäm | icchatäà svarga-mokñädi-käminäm | yoginäm ätmärämäëäà ca | etad eva nirëétam yathä-yogyaà sädhanatvena phalatvena ceti bhävaù ||230||

—o)0(o—

|| 1.2.231-2 ||

ädi-puräëe ca—

Page 134


gétvä ca mama nämäni vicaren mama sannidhau | iti bravémi te satyaà kréto’haà tasya cärjuna ||

pädme ca—

yena janma-sahasräëi väsudevo niñevitaù | tan-mukhe hari-nämäni sadä tiñöhanti bhärata ||

çré-jévaù : yena janmeti | etädåçasyäpy asya punaù punar janma—samutkaëöhä-maya-bhakti-vardhanärthaà parameçvarecchayaiva jïeyam ||232|| mukundaù : yeneti | janma-sahasräëi väsudevasya sevayä nämasu parama-çraddhävän yas tasya jihväyäà täni sadä svayaà tiñöhantéti ||232|| viçvanäthaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.2.233 || yatas tatraiva—

näma cintämaëiù kåñëaç caitanya-rasa-vigrahaù | pürëaù çuddho nitya-mukto bhinnatvän näma-näminoù ||

çré-jévaù: nämaiva cintämaëiù sarväbhéñöa-däyakaà, yatas tad eva kåñëaù kåñëasya svarüpam ity arthaù | kåñëasya viçeñaëäni caitanyety ädéni | tasya kåñëatve hetuù abhinnatväd iti | ekam eva sac-cid-änanda-rasädi-rüpaà tattvaà dvidhävirbhütam ity arthaù | viçeña-jijïäsä cet çré-bhägavata-sandarbhasya çré-bhagavat-sandarbho dåçyaù ||233|| mukundaù: nämaiva kåñëa-svarüpaà, tatra hetuù abhinnatväd iti | cintämaëiù sarväbhéñöa-dätä, cintämaëy-ädéni kåñëasya viçeñaëäni ||233|| viçvanäthaù: nämaiva cintämaëiù sarväbhéñöa-dätä, yatas tad eva kåñëaù kåñëa-svarüpam ity arthaù | kåñëa-viçeñaëäni caitanyädéni | tasya kåñëatve hetuù—abhinnatväd iti | ekam eva sac-cid-änanda-rüpaà tattvaà dvidhävirbhütam ity arthaù ||233||

—o)0(o—

|| 1.2.234 ||

ataù çré-kåñëa-nämädi na bhaved grähyaà indriyaiù | Page 135


sevonmukhe hi jihvädau svayam eva sphuraty adaù || çré-jévaù : sevonmukhe héti | sevonmukhe bhagavat-svarüpa-tan-näma-grahaëäya pravåtta ity arthaù | hi prasiddhau | yathä måga-çaréraà tyajato bharatasya varëitam | näräyaëäya haraye nama ity udäraà häsyan mågatvam api yaù samudäjahära [bhä.pu. 5.14.45] iti | yathä ca gajendrasya jajäpa paramaà jäpyaà präg-janmany anuçikñitam [bhä.pu. 8.3.1] ity ädi ||234|| mukundaù : yataù kåñëa-svarüpam ataù | ädi-çabdäc chravaëa-nati-püjädy-ätmikä bhaktir grähyä | jihvädäv ity anyendriyäëäà cädi-padena grahaëam ||234|| viçvanäthaù : sevonmukhe héti | sevonmukhe bhagavat-svarüpa-tan-näma-grahaëäya pravåtta ity arthaù | anyat samam ||234||

—o)0(o—

|| 1.2.235-237 ||

(64) atha çré-mathurä-maëòale sthitiù, yathä pädme—

anyeñu puëya-tértheñu muktir eva mahä-phalam | muktaiù prärthyä harer bhaktir mathuräyäà tu labhyate ||

tri-vargadä käminäà yä mumukñüëäà ca mokñadä | bhaktécchor bhaktidä kas täà mathuräà näçrayed budhaù ||

aho madhu-puré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé | dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam ||235-7|| mukundaù : anyeñv iti bhaktiù rati-rüpä yä ||235|| vaikuëöhäd golokäkhyät çré-kåñëasya vaikuëöhät, golokasya gokula-vaibhavatvaà darçayadbhir etaà çlokam | evaà sapta-puréëäà ceti codähåtya vaikuëöhäd golokäd iti vyäkhyä grantha-kådbhir eva bhägavatämåte darçitästi | tad yathä— yat tu goloka-näma syät tac ca gokula-vaibhavam [la.bhä.1.5.498] iti | sa goloko yathä brahma-saàhitäyäà çrutaù—

goloka-nämni nija-dhämni tale ca tasya devi maheça-hari-dhämasu teñu teñu | te te prabhäva-nicayä vihitäç ca yena govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [Brahmañ 5.43]

Page 136


tathä cägre (Brahmañ 5.56)— çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù kalpa-taravo drumä bhümiç cintämaëi-gaëa-mayi toyam amåtam | kathä gänaà näöyaà gamanam api vaàçé priya-sakhi cid-änandaà jyotiù param api tad äsvädyam api ca || sa yatra kñéräbdhiù sravati surabhébhyaç ca su-mahän nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù | bhaje çvetadvépaà tam aham iha golokam iti yaà vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye || iti | tad-ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnateù || [la.bhä.1.5.502]

yathä pätäla-khaëòe—

aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé | dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate || evaà sapta-puréëäà tu sarvotkåñöaà tu mäthuram | çrüyatäà mahimä devi vaikuëöha-bhuvanottamaù || iti |

eñäm arthaù | çriyaù käntäù käntaù parama-puruña iti vivähäbhäve’pi svakéyätvam eva tatra paryavasänam, na parakéyätvam | kalpa-taravo drumä ity ädinaiçvaryasya ca pradhänatä ca | tad-ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnater iti tasya golokasya tad-ätma-vaibhavatvam |

ämnäyädhvara-tértha-mantra-tapasäà svargäkhila-svargiëäà siddhénäà mahatäà dvayor api tayoç cicchakti-vaikuëöhayoù | véryaà yat prathate tato'pi gahanaà çré-mäthure maëòale dévyat tatra tato'pi tundilataraà våndävane sundari || [dä.ke.kau. 77]

ity ädinä svayaà varëitaiçvaryasya gokulasyaiçvarya-svarüpa-viläsatvam | tatra hetuù tan-mahimonnates tasmäd golokän mahimni ädhikyäd iti | tad eva pramäëam iti yathä pätäla-khaëòe ity ädibhyäm aho madhupuré dhanyeti dväbhyäm | vaikuëöhäd golokät | madhupuré viàça-yojanätmikä | mäthuraà mathurä-maëòalaà gokula-rüpaà pura-rüpaà ca | yathä tatraiva— mäthuraà ca dvidhä prähur gokulaà puram eva ca [la.bhä.1.5.497] iti |

vaikuëöhäj janito varä madhu-puré taträpi räsotsaväd våndäraëyam udära-päëi-ramaëät taträpi govardhanaù | rädhä-kuëòam ihäpi gokula-pateù premämåtäplävanät kuryäd asya viräjato giri-taöe seväà viveké na kaù || [upadeçämåta 9]

Page 137


ity aträpi vaikuëöhäd golokäd ity eva yujyate | kåñëa-janma-prasaìge’nya-vaikuëöhe taj-janmäbhäva-kathanasyänaucityät | tarhi kià goloke räso nästi ? naiva | sva-strébhiù räsa-karaëasyäyogyatvät | ato dvärakäyäà tad-açravaëäc ca |

loko ramyaù ko’pi våndäöavéto nästi kväpéty aïjasä bandhu-vargam | vaikuëöhaà yaù suñöhu sandarçya bhüyo goñöhaà ninye pätu sa tväà mukundaù || [chando’ñöädaçakam 29]

ity aträpi golokasya vaikuëöha-padenoktiù | goloke çré-kåñëena tat-parikaraiù räsa-dänädi-léläà vinänya-tat-tal-lélä-karaëe’pi na tathä sphürtiù | tad yathä ca båhad-bhägavatämåte—

tarhy eva sarvajïa-çiromaëià prabhuà vaikuëöha-näthaà kila nanda-nandanam | lakñmy-ädi-käntäù kalayämi rädhikä- mukhäç ca däsädi-gaëän vrajärbhakän || tathäpy asyäà vraja-kñamäyäà prabhuù sapari-värakam | viharantaà tathä nekñe khidyate smeti man-manaù || kadäpi tatropavaneñu lélayä tathä lasantaà niciteñu go-gaëaiù | paçyämy amuà karhy api pürvavat sthitaà nijäsane sva-prabhuvac ca sarvathä || tathäpi tasmin parameça-buddher vaikuëöha-lokägamanaà småteç ca | saïjäyamänädara-gauraveëa tat-prema-hänyä sva-mano na tåpyet || [bå.bhä. 2.4.110-113] iti |

lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam [bra.saà. 5.29] ity ädäv api tathä | çré-däsa-gosvämy-abhipretaà yathä—

vaikuëöhäd api sodarätmaja-våtä dväravaté sä priyä yatra çré-çata-nindi-paööa-mahiñé-våndaiù prabhuù khelati | prema-kñetram asau tato’pi mathurä çreñöhä harer janmato yatra çré-vraja eva räjatitaräà täm eva nityaà bhaje || [vraja-viläsa 5] iti |

çré-kåñëa-sarveçvara-buddhénäà çravaëa-kértanädi-rüpäà vaidha-bhaktià kurvatäà premëä tatra präptiù | ata eva tatraiva—

Page 138


yasya väsaù puräëädau khyätaù sthäna-catuñöaye | vraje madhupure dvära-vatyäà goloka eva ca || [la.bhä.1.5.39]

iti yathottara-nyünatve nirdeçaù | golokasyaiçvarya-pradhänatväd eva varëanam atra na kåtaà taiù | anyac ca, tatra pädmoktim udähåtya siddhäntitam | yathä—

atha tatrasthä nanda-gopädayaù sarve janäù putra-därädi-sahitäù paçu-pakñi-mågädayaç ca väsudeva-prasädena divya-rüpadharä vimänam ärüòhäù paramaà vaikuëöha-lokam aväpuù [pa.pu. 6.279.27] || iti

atra kärike—

vrajeçäder aàça-bhütä ye droëädyä avätaran | kåñëas tän eva vaikuëöhe prähiëod iti sämpratam || preñöhebhyo’pi ity anyä ca [la.bhä.1.5.488-9]

paramaà vaikuëöha-lokaà golokaà pürvam aho madhupuré dhanyä ity ädinä vaikuëöhasya golokatayä darçitatväd atra tan na vyäkhyätam | parama-padena golokasya sutaräà präptiù | putra-därädi-sahitäs tad-ucita-çré-kåñëa-rüpädi-sahitä iti cärtho bodhyaù ||

güòhärtha-vivåtià käàcit kurvataç cäpalaà mama | sahajäà çré-prabhoù päriñadä jaladhi-mänasäù ||237||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||235-7||

—o)0(o—

|| 1.2.238 ||

durühädbhuta-vérye’smin çraddhä düre’stu païcake | yatra svalpo’pi sambandhaù sad-dhiyäà bhäva-janmane ||

çré-jévaù : sad-dhiyäà niraparädha-cittänäm ||238|| mukundaù : nanu mama näma-sadä-grähé ity ädikam aìga-païcakaà rateù premëaç ca präpakam uktam |

sädhanaughair anäsangair alabhyä suciräd api | hariëä cäçvadeyeti dvidhä sä syät sudurlabhä || [bha.ra.si. 1.1.35]

Page 139


iti kärikayoù pratéyamänaà virodhaà pariharati durüheti | sad-dhiyäà niraparädha-cittänäà svalpa-sambandhas taöastheñu jätatvät äbhäsa-rüpa eka-bära-sambandhaù | çraddhä-hénä bhägyavantas taöasthä jïeyäù | yadi çraddhä-rahitäs teñv asya svalpa-sambandho rateù präpakas tarhi yatra sambandhas tu çraddhävatsu rateù premëaç ca präpako bhavaty evety arthaù ||238|| viçvanäthaù : sad-dhiyäà niraparädha-cittänäm | teñäà tu çraddhädi-bhümikä nävaçyam apekñaëéyeti bhävaù ||238|| siddhänta-sarasvaté (anubhäñya 1.2.129): asmin durühädbhuta-vérye duùsädhye apürve ca prabhäva-maye païcake sädhu-saìgädy-aìgeñu païcasu çraddhä düre’stu, yatra sädhana-çreñöhäìga-païcake svalpaù sambandho’pi sad-dhiyäà sad-buddhimatäà sucaturäëäà vaiñëavänäà bhäva-janmane bhävasya abhivyaktaye samartho bhavatéti çeñaù ||238||

—o)0(o—

|| 1.2.239 ||

tatra çré-murtiù yathä—

smeräà bhaìgé-traya-paricitäà säci-vistérëa-dåñöià vaàçé-nyastädhara-kiçalayäm ujjvaläà candrakeëa | govindäkhyäà hari-tanum itaù keçi-térthopakaëöhe

mä prekñiñöhäs tava yadi sakhe bandhu-sange’sti raìgaù || çré-jévaù : sva-väkya-mädhuré-dvärä pürvam evärtha-païcakam anubhävayann äha—smeräm ity ädi païcabhiù | mä prekñiñöhä niñedha-vyäjenävaçyaka-vidhir ayaà, tad etan-mädhurye'nubhüyamäne sarvam eva tucchaà maàsyase | tasmäd enäm eva paçyer ity abhipräyät ||239|| mukundaù : çraddhä-rahiteñv asya svalpa-sambandhena rateù präptiù sva-väkyair darçyate—smeräm ity ädi païcabhiù | säci vakrä, vaàçyäà nyastam adhara-kiçalayaà yayä sä tathä | sakha iti préti-sambandhenaiva vaçékaraëät | çraddhä-rahitatvaà bodhayati—mä prekñiñöhä iti | virodhi-vilakñaëayä taöasthasya parama-sundara-darçane kautukärthaà preraëam | våndävana-präptir bhägya-sücikä | agre'pi çré-bhägavatädi-saìgo bhägyenaiva | bandhu-saìge préter abhävät bhävo jïeyaù ||239|| viçvanäthaù : pürvoktaà sarvebhyaù pradhänaà näma-saìkértanädi-païcakaà sva-kåta-padyena anubhävayitum äha—smeräm ity ädi païcabhiù | itaù sakäçäd gacchatas tava yadi bandhu-saìge raìgo vartate, tadä hari-tanuà mä prekñiñöhä iti | niñedha-vyäjenävaçyaka-

Page 140


vidhir ayaà, tad etan-mädhurye'nubhüyamäne sarvam eva tucchaà maàsyase | tasmäd enäm eva paçyety abhipräyät | hari-tanuà kédåçém ? smeräà punaç ca vakrä vistérëä ca dåñöir yasyäs täm ||239|| siddhänta-sarasvaté (anubhäñya 1.5.224) : he sakhe, yadi tava bandhu-saìge putra-kalaträdi-viñayiëäà saìge raìgaù kautühalam asti vidyate, tadä itaù asmin keçé-térthopakaëöhe yämuna-taöastha-keçé-térthe smeräà smitänvitäà bhaìgé-traya-paricitäà grévä-kaöi-jänu-bhaìgé-trayeëa yuktäà säci-vistérëa-dåñöià tiryak-praçastävalokanät vaàçé-nastädhara-kiçalayäà vaàçyäà veëau nyastaù dattaù adhara eva kiçalayaù nava-pallavaù yayä täà candrakeëa mayüra-picchena ujjvaläà parama-çobhä-mayéà govindäkhyäà hari-tanuà nanda-sünu-mürtià mä prekñiñöhäù avalokaya | iti niñedha-vyäjena parama-saundarya-dhära-vigraham avaçyam eva drañöavyam abhipretam | tan-mädhurye anubhüyamäne sarvam eva tucchaà maàsyase, tasmäd enäm eva paçyety abhipräyaù ||239||

—o)0(o—

|| 1.2.240 ||

çré-bhägavataà yathä—

çaìke nétäù sapadi daçama-skandha-padyävalénäà varëäù karëädhvani pathi katämänupurvyäd bhavadbhiù |

haàho dimbhäù parama-çubhadän hanta dharmärtha-kämän yad garhantaù sukhamayam amé mokñam apy äkñipanti ||

çré-jévaù : çaìke nétä iti upälambha-vyäjena stutir iyam | çloka-dvayéyam aprastuta-praçaàsälaìkära-mayé | sä ca—

kärye nimitte sämanye viçeñe prastute sati | tad anyasya vacas tulye tulyasyeti ca païcadhä || [kä.pra. 10.99] ity uktatvät |

sämänye prastute viçeña-prastäva-mayy api syät | tad evam atra çré-mürti-çré-bhägavata-mätrayoù prastutayos tat-tad-viçeñaù prastävaù kåtaù | sa hi tävat tat-paryanta-mahima-jïänana-prayojaka iti | kià ca pürva-padye smeräm ity ädinä tasyä hari-tanoù praçaàsanät tat-prekñaëa-niñedhe tätparyaà nästéti, tadvat tad-uttara-padye dharmädénäà parama-çubhadänäà mokñasya ca sukhamayasya daçama-skandha-çravaëaja-bhävenätikramät tasya parama-sukha-rüpatva-präptyä | haàho òimbhäù ity aträdhikñepe tätparyaà nästéti padya-dvaye'sminn atyanta-tiraskåta-väcya-dhvaninä stutäv eva nayanät | stutiç ca sä nindä-vyäjeneti vyäja-stuti-nämälaìkäro'yaà gamyate ||240||

Page 141


mukundaù : nétäù präptäù | gaty-arthatvät kartari niñöhä | òimbhä iti çraddhäyä abhävaù | karëädhvani pathikatäm iti svalpa-sambandhaù | mokñäkñepeëa bhävaù ||240|| viçvanäthaù : varëä eva karëädhvani pathikatäà nétä, na tv artha-jïänam | he òimbhä ajïäù ! yad yasmät varëa-çravaëäd dharmädén garhayantaù santaù sukha-mayaà mokñam apy äkñipanti | padya-dvaye'sminn atyanta-tiraskåta-väcya-dhvaninä stutäv eva paryavasänäd vyäja-stuti-nämälaìkäro'yaà gamyate ||240||

—o)0(o—

|| 1.2.241 ||

kåñëa-bhakto yathä—

dåg-ambhobhir dhautaù pulaka-patalé maëòita-tanuù skhalann antaù-phullo dadhad atipåthuà vepathum api | dåçoù kakñäà yävan mama sa puruñaù ko’py upayayau

na jäte kià tävan matir iha gåhe näbhiramate || çré-jévaù : iha madantaù sphurati kasmiàçcid apy anirvacanéye çyämasundare mama matir abhiramate, gåhe tu näbhiramate ity arthaù ||241|| mukundaù : iha säkñäd vartamäne gåhe kià näbhiramate—äsaktä na bhavati | dåçoù kakñäà yävad iti svalpa-sambandhaù, puruña-darçane hetau saty api kim ity uktis tatra çraddhäbhäva-bodhikä | iha gåhe näbhiramate iti bhävotpattiù ||241|| viçvanäthaù : na vyäkhyätam ||

—o)0(o—

|| 1.2.242 ||

näma yathä— yadavadhi mama çétä vaiëikenänugétä

çruti-patham agha-çatror nämä-gäthä prayätä | anavakalita-pürväà hanta käm apy avasthäà tadavadhi dadhad-antar-mänasaà çämyatéva ||

Page 142


çré-jévaù : çétä karëayos täpa-çamané | vaiëikenety ajïäta-nämatvät çré-näradasya tädåçatä-mätreëoddeçaù | tadvat käm apy avasthäm iti premëa evoddeçaù | iveti väkyälaìkäre | çämyati sarvaà bahir upadravaà parihåtya nirvåtaà bhavatéty arthaù ||242|| mukundaù : çétä karëayos täpa-nivåtti-pürvaka-sukhadety arthaù | vaiëikenety ajïäta-nämatvät çré-näradasya tädåçatä-mätreëoddeçaù | yad vä, anyenaiva véëävädakena yad avadhéti svalpa-sambandhaù | käm apy avasthäà dadhac chämyatéveti bhävotpattiù | saàsäräd viramad api çyämasundara-viñaye'bhiläñäd iveti näma-gäthä-çravaëe hetau saty api hanteti vismaya-väcakam açraddhä-bodhakam ||242|| viçvanäthaù : çétä karëayos täpa-çamané | vaiëikenety ajïäta-nämatvät çré-näradasya tädåçatä-mätreëoddeçaù | tadvat käm apy avasthäà dadhat sat antar mänasaà çämyati sarvaà bahir upadravaà parihåtya nirvåtaà bhavatéty arthaù | iveti väkyälaìkäre ||242||

—o)0(o—

|| 1.2.243 || çré mathurä-maëòalaà yathä—

taöa-bhuvi kåta-käntiù çyämalä yäs taöinyäù

sphuöita-nava-kadambälambi-küjad-dvirephä | niravadhi-madhurimëä maëòiteyaà kathaà me

manasi kam api bhävaà känana-çrés tanoti ||

çré-jévaù : kam api bhävaà çyämasundara-viçeña-viñayam ||243|| mukundaù : iyaà känana-çrér bhävaà darçana-mäträt tanotéti svalpa-sambandhaù | kam api çyämasundara-viçeña-viñayam | çyämaläyä yamunäyäù sakåd yad aìga-pratimäntar ähitä manomayé bhägavatéà dadau gatim [bhä.pu. 10.12.39] iti | kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti | yat-sevayä [bhä.pu. 3.7.19] ity ädau rati-räsa iti | padyävalé (24)—

viñëor nämaiva puàsäù çamalam apaharat puëyam utpädayac ca brahmädi-sthäna-bhogäd viratim atha guroù çré-pada-dvandva-bhaktim | öattva-jïänaà ca viñëor iha måti-janana-bhränti-béjaà ca dagdhvä saàpürëänanda-bodhe mahati ca puruñaà sthäpayitvä nivåttam || iti |

paramänanda-mayé siddhir mathurä-sparça-mätrataù ity ädi pramäëät smeräà bhaìgé ity ädi vacaneñu kuträpi çraddhä-våtty-ädeù çravaëaà tu säparädha iti jïeyam ||243||

Page 143


viçvanäthaù : çyämaläyäs taöinyä yamunäyäs taöa-bhuvi kåtä käntir yayä tathä-bhütä kämana-çrér våndävana-çréù kam api bhävaà çyämasundara-viçeña-viñayakam ||243||

—o)0(o—

|| 1.2.244 ||

alaukika-padärthänäm acintyä çaktir édåçé | bhävaà tad-viñayaà cäpi yä sahaiva prakäçayet ||

çré-jévaù : alaukiketi teñäà païcänäm iti prakaraëäl labhyate, yathä, sakåd yad-aìga-pratimäntar-ähitä manomayé bhägavatéà dadau gatim [bhä.pu. 10.12.39] iti, dharmaù projjhita ity ädau, kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti, bhaväpavargo bhramata [bhä.pu. 10.51.53] iti, näma-vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä matiù [bhä.pu. 6.2.10] iti, paränanda-mayé siddhir mathurä-sparña-mätrataù [bha.ra.si. 1.2.212] iti païcasv api darçanät ||244|| çré-mukundaù: nanu çravaëädinä pürvänubhüta eva paçcät tad-guëänubhavena bhävaù sambhavet | sveñäm ity ädi-païcasu yävad upayayau tävan näbhiramate ity ädinä bhäva-tad-viñayayoù sahaiva katham udayaù | taträha—alaukika-padärthänäà païcänäm aìgänäm ||244|| viçvanäthaù: älaukiketi teñäà prakaraëäl labhyate | tathä, sakåd yad-aìga-pratimäntar-ähitä manomayé bhägavatéà dadau gatim [bhä.pu. 10.12.39] iti çré-vigrahasya | dharmaù projjhita ity ädau, kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti çré-bhägavatasya | bhaväpavargo bhramata [bhä.pu. 10.51.53] iti çré-kåñëa-bhaktasya | näma-vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä matiù [bhä.pu. 6.2.10] iti näma-grahaëasya | paränanda-mayé siddhir mathurä-sparña-mätrataù [bha.ra.si. 1.2.212] iti mathurä-maëòalasyeti païcasv api darçanät | bhävaà tasya bhävasya viñayaà kåñëaà ca sahaiva ekadaiva prakäçayet ||244||

—o)0(o—

|| 1.2.245-246 ||

keñäàcit kvacid aìgänäà yat kñudraà çrüyate phalaà | bahir-mukha-pravåttyaitat kintu mukhyaà phalaà ratiù ||

saàmataà bhakti-vijïänäà bhakty-aìgatvaà na karmaëäm ||

Page 144


çré-jévaù : mukhyaà phalam iti akämaù sarva-kämo vä [bhä.pu. 2.3.10] ity ädeù | satyaà diçaty arthitam arthito nåëäà naivärthado yat punar arthitä yataù [bhä.pu. 5.19.26] ity ädeù | sa vai manaù kåñëa-padäravindayor ity ädau, kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä [bhä.pu. 9.4.18] ity asmäc ca | yad vä, bahirmukha-pravåttyä iti | antarmukhänäà tu tat-tad-anäyäsa-bhajane'pi karmädi-durlabha-phala-präpaka-tat-tad-guëa-çravaëena raty-utpädanäd ratir eva mukhyaà phalam iti | tad evaà rati-phalatve'py açäàsi-bhagavad-rüpa-bhedena rater api bhedo jïeyaù ||245|| mukundaù : bahirmukha-pravåttyä iti | viñayiëäm api bhaktau pravåtty-artham anya-kämanayäpi kåtä bhaktiù kåpä-hetuù | kåpayänya-kämanä-nivåttir iti bhävaù | yathä—svayaà vidhatte bhajatäm anicchatäm icchäpidhänaà nija-päda-pallavam [bhä.pu. 5.19.26] ity ädi ||245|| viçvanäthaù : bahirmukha-pravåttyä ity antarmukhänäà tu tat-tad-anäyäsa-bhajane'pi karmädi-durlabha-phala-präpaka-tad-guëa-çravaëena raty-utpädanäd ratir eva mukhyaà phalam iti | nanu sarväsäà kevalänäm eva bhakténäà mähätmyaà khalu tädåçam eva, kintu paräçareëa yad idam uktaà—

varëäçramäcaravatä puruñeëa paraù pumän | viñëur ärädhyate panthä nänyat tat-toña-käraëam || iti |

tat-tat-karmaëäà bhakty-aìgatvaà pratéyate | varëäçramäcära-saàyogenaiva viñëor ärädhane sammati-pratéteù | taträha—sammatam iti | bhakti-vijïänäà bhaktià viçeñato jänatäà çuddha-bhaktänäà çré-paräçarädénäm evety arthaù | tad uktaà tair eva—

yajïeçäcyuta govinda mädhavänanta keçava | kåñëa viñëo håñékeçety äha räjä sa kevalam | nänyad jagäda maitreya kiïcit svapnäntareñv api || iti |

varëäçramety ädikaà tu çuddha-bhakty-anadhikäriëaù praty evoktam iti bhävaù ||245||

—o)0(o—

|| 1.2.247 ||

yatha caikädaçe (11.20.9)—

tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä | mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate ||

Page 145


çré-jévaù: tad evopapädayati yatheti | tasmäd varëäçramety asya cäyam evärthaù | varëäçramäcäravatäpi yad viñëur ärädhyate, so’yaà panthäs tat-toña-käraëaà nänyat kim api | ataevoktaà tenaiva

sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù | yan muhürtaà kñaëaà väpi väsudevaà na kértayet || iti ||247||

mukundaù: na vyäkhyätam | viçvanäthaù: karmäëi nitya-naimittikädéni iti öékä ca | atra—

çruti-småté mamaiväjïe yas te ullaìghya vartate | äjïä-cchedé mama dveñé mad-bhakto’pi na vaiñëavaù ||

ity ukta-doño’py atra nästi | äjïä-karaëät, pratyuta jätayor api nirveda-çraddhayos tat-karaëa eväjïä-bhaìgaù syat ||247||

—o)0(o—

|| 1.2.248 ||

jïäna-vairägyayor bhakti-praveçäyopayogitä | éñat prathamam eveti näìgatvam ucitaà tayoù ||

çré-jévaù: jïänam atra tvam-padärtha-viñayaà tat-padärtha-viñayaà tayor aikya-viñayaà ceti tribhümikaà brahma-jïänam ucyate | tatreñad iti aikya-viñayaà tyaktvety arthaù | vairägyaà cätra brahma-jïänopayogy eva | tatra ceñad iti bhakti-virodhitvaà tyaktvety arthaù | tac ca tac ca prathamam evety anyäveça-parityäga-mäträya te upädéyete | tat-parityägena jäte ca bhakti-praveçe tayor akiàcitkaratvät | tat-tad-bhävanäyä bhakti-vicchedakatväc ca ||248|| mukundaù: jïäneti | jïänam ädhyätmikaà vairägyaà sarvatraudäsényaà tayoù | bhakti-praveçäya bhaktau dhåtir vaiñëava-cihnänäà harer nämäkñarasya cety ädi catuçcatväriàçad-aìgikäyäà praveçäya prathamaà, guru-pädäçraya ity ädi-viàçad-aìgikäyäà dvära-bhaktau evopayogitä | taträpéñat | anyäveça-parityäga-mäträya te upädeye | etad evädhikära-lakñaëe uktaà nätisakta ity anena | na tu aikya-viñayakam api jïänam | bhagavat-sambandhiny api bhogädau vairägyam api ||248|| viçvanäthaù: jïänam atra tat-tvam-padärtha-viñayaà tayor aikya-viñayaà ceti tribhümika-brahma-jïänam ucyate | tatreñad iti aikya-viñayaà tyaktvety arthaù | vairägyaà cätra brahma-jïänopayogy eva | tatreñad iti bhakti-virodhi tyaktvety arthaù | tac ca tac ca prathamam evety

Page 146


anyäveça-parityäga-mäträya te upädéyete | tat-parityägena jäte ca bhakti-praveçe tayor akiàcitkaratvät tat-tad-bhävanäyä bhakti-vicchedakatväc ca ||248||

—o)0(o—

|| 1.2.249 ||

yad ubhe citta-käöhinya-hetü präyaù satäà mate | sukumära-svabhäveyaà bhaktis tad-dhetur éritä ||

çré-jévaù: uttaratas tu tayor anugatau doñäntaram ity äha yad ubhe iti | käöhinya-hetutvaà ca nänä-väda-nirasana-pürvaka-tattva-vicärasya duùkha-sahanäbhyäsa-pürvaka-vairägyasya ca rukña-svarüpatvät | tarhi sahäyaà vinottarottara-bhakti-praveçaù kathaà syät ? taträha bhaktéti | tasya bhakti-praveçasya hetur bhaktir éritä | uttarottara-bhakti-praveçasya hetuù pürva-pürva-bhaktir evety arthaù | nanu bhaktir api tat-tad-äyäsa-sädhyatvät käöhinye hetuù syät taträha sukumära-svabhäveyam iti çré-bhagavan-madhura-rüpa-guëädi-bhävanä-mayatväd iti | tasmäd bhagavati nija-cittasya särdratäà kartum icchunä bhaktir eva käryeti bhävaù | prädhänyena ca tathoktaà çré-prahlädena—

naite guëä na guëino mahad-ädayo ye sarve manaù-prabhåtayaù saha-deva-martyäù | ädy-antavanta urugäya vidanti hi tväm evaà vimåçya sudhiyo viramanti çabdät || tat te’rhattama namaù-stuti-karma-püjäù karma-småtiç caraëayoù çravaëaà kathäyäm | saàsevayä tvayi vineti ñaò-aìgayä kià bhaktià janaù paramahaàsa-gatau labheta || [bhä.pu. 7.9.49-50] iti |

atra karma paricaryä, karma-småtiù lélä-smaraëaà | caraëayor iti bhakti-vyaïjakaà tac ca ñaösv apy anvitam | tathä saàsevayä vineti vairägyädikam api nädåtam ||249|| mukundaù: atra hetum äha yad ubhe ity ardhakam | dvära-bhaktéñad-aucityät präya iti | tarhi sahäyaà vinottara-bhakti-praveçaù kathaà syät ? taträha bhaktir ériteti bhaktir aìga-viàçati-rüpä | tad-dhetuç catväriàçad-aìga-bhakti-praveçasya hetuù | éritäsyäs tatrety atroktau | sukumärau viñayaudäsye jägarüko’pi hari-sambandhi-vastuni komalaù sädaraù svabhävo yasyäù sä sukumära-svabhävä kaöhina-citte’syä apraveço’pi sücitaù ||249||

Page 147


viçvanäthaù: bhakti-praveçänantaraà tayoù karaëe doñam äha yad ubhe iti | käöhinya-hetutvaà ca nänä-väda-nirasana-pürvaka-tattva-vicärasya | evaà duùkha-sahanäbhyäsa-pürvaka-vairägyasya ca rukña-svarüpatvät | tarhi jïäna-vairägya-rüpa-sahäyaà vinä uttarottara-bhakti-praveçaù kathaà syät ? taträha bhaktis tad-dhetur ériteti | tasya praveçasya hetur bhaktir éritä | uttarottara-bhakti-praveçasya hetuù pürva-pürva-bhaktir evety arthaù | nanu bhaktir api tat-tad-äyäsa-sädhyatvät käöhinya-hetuù syät taträha sukumäreti | çré-bhagavan-madhura-rüpa-guëädi-bhävanä-mayatväd iti | tathä ca bhagavati nija-cittasya särdratäà kartum icchunä bhaktir eva käryeti bhävaù | yathoktaà prahlädena—

naite guëä na guëino mahad-ädayo ye sarve manaù-prabhåtayaù saha-deva-martyäù | ädy-antavanta urugäya vidanti hi tväm evaà vimåçya sudhiyo viramanti çabdät || tat te’rhattama namaù-stuti-karma-püjäù karma-småtiç caraëayoù çravaëaà kathäyäm | saàsevayä tvayi vineti ñaò-aìgayä kià bhaktià janaù paramahaàsa-gatau labheta || [bhä.pu. 7.9.49-50] iti |

atra karma paricaryä, karma-småtiù lélä-smaraëaà | caraëayor iti bhakti-vyaïjakam | tac ca ñaösv apy anvitam | tat tu saàsevayä vineti vairägyädikam api nädåtam ||249||

—o)0(o—

|| 1.2.250 ||

yathä tatraiva (11.20.31)—

tasmän mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-ätmanaù | na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha ||

çré-jévaù: nästi vyäkhyänam ||250|| mukundaù: präyaù çreyo nety uktäbhipräyam eva ||250|| viçvanäthaù: nästi vyäkhyänam ||250||

—o)0(o—

|| 1.2.251 || Page 148


kintu jïäna-virakty-ädi-sädhyaà bhaktyaiva sidhyati || çré-jévaù: jïäna-sädhyaà mukti-lakñaëaà | vairägya-sädhyaà jïänam | tat tac ca bhaktyaiva sidhyati ||251|| mukundaù: bhaktyaiveti na täbhyäà prayojanam ity eva-kärärthaù ||251|| viçvanäthaù: jïäna-sädhyaà mukti-lakñaëam | vairägya-sädhyaà jïänam | tat tac ca bhaktyaiva sidhyati ||251||

—o)0(o—

|| 1.2.252-3 ||

yathä tatraiva (11.20.32-33)—

yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägya taç ca yat | yogena däna dharmeëa çreyobhir itarair api ||

sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’njasä | svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati ||

çré-jévaù: itaraiù sälokyädi-kämanäm-maya-bhakty-ädibhiù kathaàcid bhakty-upayogitvena | yathä citraketor vimäna-cäritve, garbhastha-çukadevasya mäyä-tyäge, prahlädasya bhagavat-pärçva-gamane väïchä | yathoktaà ñañöhe reme vidyädhara-strébhir gäpayan harim éçvaram [bhä.pu. 6.17.3] iti | brahma-vaivarte çré-kåñëaà prati çukadevasya prärthanä—

tvaà brühi mädhava jagan-nigaòopameyä mäyäkhilasya na vilaìghyatamä tvadéyä | badhnäti mäà na yadi garbham imaà vihäya tad yämi samprati muhuù pratibhüs tvam atra || iti |

saptame çri-prahläda-väkyam—

trasto’smy ahaà kåpaëa-vatsala duùsahogra- saàsära-cakra-kadanäd grasatäà praëétaù | baddhaù sva-karmabhir uçattama te’ìghri-mülaà préto’pavarga-çaraëaà hvayase kadä nu || [bhä.pu. 7.9.16] iti |

Page 149


duùsahaà yad ugraà saàsära-cakra-kadanaà duùkham | tasmäd ahaà trasto’smi | praëéto nikñipto’smi | tatho he uçattama, prétaù san te taväìghri-mülaà caraëäarvaindayor nityädhiñöhänaà prati çré-vaikuëöhaà prati kadä nu hvayase ||252-3|| mukundaù: itarair jïäna-miçra-bhaktyädibhiù | mad-dhäma vaikuëöhäkhyaà tatra präpyäà sälokyädi-caturvidhäà muktim ity arthaù | aïjasä tat-tat-sädhanaà vinäaiva kathaàcid yadi väïchati iti tal-loke bhagavat-seväà kartuà väïchatétyarthaù | båhad-bhägavatämåte yathä gopa-kumärasya sä sä väïchä ||252-3|| viçvanäthaù: itaraiù sälokyädi-kämanäm-maya-bhakty-ädibhiù kathaàcid bhakty-upayogitvena yadi väjchati yathä citraketor vimänacäritve, garbhasthasya çukadevasya mäyä-tyäge, prahlädasya bhagavat-pärçva-gamane väïchä | yathoktaà ñañöhe reme vidyädhara-strébhir gäpayan harim éçvaram [bhä.pu. 6.17.3] iti | brahma-vaivarte çré-kåñëaà prati çukadeva-prärthanä—

tvaà brühi mädhava jagan-nigaòopameyä mäyäkhilasya na vilaìghyatamä tvadéyä | badhnäti mäà na yadi garbham imaà vihäya tad yämi samprati muhuù pratibhüs tvam atra || iti |

saptame çri-prahläda-väkyam—

trasto’smy ahaà kåpaëa-vatsala duùsahogra- saàsära-cakra-kadanäd grasatäà praëétaù | baddhaù sva-karmabhir uçattama te’ìghri-mülaà préto’pavarga-çaraëaà hvayase kadä nu || [bhä.pu. 7.9.16] iti ||252-3||

—o)0(o—

|| 1.2.254 ||

rucim udvahatas tatra janasya bhajane hareù |

viñayeñu gariñöho’pi rägaù präyo viléyate ||

çré-jévaù: nanu pürvaà bhakti-praviñöasya vairägyaà citta-käöhinya-hetutayä heyatvenoktam | tarhi tasya viñaya-bhoga eva vihitaù | tac ca—

viñayäviñöa-cittasya kåñëäveçaù sudürataù | väruëé-dig-gataà vastu vrajan naindréà kim äpnuyät || ity ädi çästra-viruddham |

Page 150


atrocyate—bhaktau ruci-mätram eva tasya viñaya-räga-viläpakaà, tasmäd vairägyäbhyäsa-käöhinyaà na yuktam ity äha rucim iti | atra rucim udvahataù präyo viléyata iti | pariëämatas tu kärtsnyenaiva viléyata ity arthaù | tad etad upalakñaëam uktaà jïänaà ca bhavatéty asya—

väsudeve bhagavati bhakti-yogaù prayojitaù | janayaty äçu vairägyaà jïänaà ca yad ahaitukam || [bhä.pu. 1.2.7] ity ädeù ||254||

mukundaù: bhakti-svabhävena viñaya-räga-nivåtter avadhim äha rucim iti | rucim ädau çraddhä tataù sädhu-saìga ity atra vakñyamäëäà niñöhänantaräà sädhana-niñöhatäm | präya iti harau jätäsaktes tu kärtsnyenaiva viléyata ity arthaù ||254|| viçvanäthaù: nanu, pürvaà bhakti-praviñöasya vairägyaà citta-käöhinya-hetutayä heyatvenoktaà, tarhi tasya viñaya-bhoga eva vihitaù | tac ca—

viñayäviñöa-cittasya viñëv-äveçaù sudürataù | väruëé-dig-gataà vastu vrajan naindréà kim äpnuyät || ity ädi çästra-viruddham |

atrocyate—bhaktau ruci-mätram eva tasya viñaya-räga-viläpakaà, tasmäd vairägyäbhyäsa-käöhinyaà na yuktam ity äha rucim iti | tatra bhajane rucim udvahato janasyety atra ruci-padaà bhakti-praveçottara-kälotpanna-çraddhä-viçeña-param | präyo viléyata iti bhaktau praveçänantaraà viñaye kiàcid räga-sattve’pi na doñaù | bhakte paripäkät tad api sämastyena yäsyatéti bhävaù ||254||

—o)0(o—

|| 1.2.255 ||

anäsaktasya viñayän yathärham upayuïjataù | nirbandhaù kåñëa-sambandhe yuktaà vairägyam ucyate ||

çré-jévaù: tat präg uktaà bhakti-praveça-yogyam eva vairägyaà vyanakti anäsaktasyeti | anäsaktasya sataù yathärhaà sva-bhakty-upayukta-mätraà yathä syät tathä viñayän upayuïjato bhuïjänasya puruñasya yad vairägyaà tad yuktam ucyate | atra kåñëa-sambandhe nirbandhaù syäd ity arthaù ||255|| mukundaù: bhakti-svabhävaà vairägyaà lakñayati anäsaktasyeti | yathärhaà svädhikäropayukta-mätraà yathä syät viñayän upayuïjato bhuïjänasya janasya yaù kåñëa-sambandhe mahä-prasäda-srak-candanädau nirbandha ägrahaù sa yuktaà vairägyaà ucyate | etat svayaà bhagavatä vivåtaà, yathä—

Page 151


jäta-çraddho mat-kathäsu nirviëëaù sarva-karmasu | veda duùkhätmakaà kämän parityäge’py anéçvaraù || tato bhajeta mäà prétaù çraddhälur dåöha-niçcayaù | juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayan || [bhä.pu. 11.20.28| iti ||255||

viçvanäthaù: präg uktaà bhakti-praveça-yogyam eva vairägyaà vyanakti | anäsaktasya sataù yathärhaà sva-bhakty-upayuktaà yathä syät tathä viñayän upayuïjato bhuïjänasya puruñasya yad vairägyaà tad yuktam ucyate | yatra vairägye sati kåñëa-sambandhe nirbandhaù syäd ity arthaù ||255||

—o)0(o—

|| 1.2.256 ||

präpaïcikatayä buddhyä hari-sambandhi-vastunaù | mumukñubhiù parityägo vairägyaà phalgu kathyate ||

çré-jévaù: atha phalgu vairägyaà tu bhakty-anupayuktaà yat tad eva jïeyam | tac ca bhagavad-bahirmukhänäm aparädha-paryantaà syäd ity äha präpaïcikatayeti | hari-sambandhi vastv atra tat-prasädädi | tasya parityägo dvividhaù | aprärthanä präptänaìgékäraç ca | tatrottaras tu sutaräm aparädha eva jïeyaù | viñëu-yämale—prasädägrahaëaà viñëor ity ädi-vacaneñu tac-chravaëät ||256|| mukundaù: citta-käöhinya-hetukaà vairägyaà darçayati präpaïcikatayeti ||256|| viçvanäthaù: phalgu vairägyaà tu bhakty-anupayuktaà yat tad eva jïeyam | tac ca bhagavad-bahirmukhänäm aparädha-paryantaà syäd ity äha präpaïcikatayeti | hari-sambandhi vastv atra tat-prasädädi | tasya parityägo dvividhaù | aprärthanä präptänaìgékäraç ca | tatrottaras tu sutaräm aparädha eva jïeyaù | prasädägrahaëaà viñëor ity ädi-vacaneñu tac-chravaëät ||256||

—o)0(o—

|| 1.2.257-8||

proktena lakñaëenaiva bhaktir adhikåtasya ca | aìgatve suniraste’pi nityädy-akhila-karmaëäm ||

jnänasyädhyätmikasyäpi vairagyasya ca phalgunaù | spañöatärthaà punar api tad evedaà niräkåtam ||

Page 152


çré-jévaù: prokteneti | dvayor apy anvayaù | adhikåtasya bhakti-çästrädhikäreëa vyäptasya vairägyasya vairägya-mätrasya | viçeñataù phalguna ity arthaù ||257-8|| mukundaù: prokteneti | jïäna-karmädy-anävåtam ity anena vairägya-bhäg ity anena ca ||257-8|| viçvanäthaù: prokteneti | dvayor apy anvayaù | tathä ca çuddha-bhakter evam adhikåtasya bhakti-çästrädhikäreëa präptasya ca proktena lakñaëena jïäna-karmädy-anävåtatvädi-viçeñaëa-ghaöita-lakñaëena nityädy-akhila-karmaëäm asaìgatve niraste’pi spañöatärthaà punar apy atra niräkåtam | vairägyasya yuktäyukta-vairägya-sämänya-viçeñataù phalguna ity arthaù ||257-8||

—o)0(o—

|| 1.2.259-264 ||

dhana-çiñyädibhir dvärair yä bhaktir upapädyate | vidüratväd uttamatä-hänyä tasyäç ca näìgatä ||

viçeñaëatvam evaiñäà saàçrayanty adhikäriëäm | vivekädényato’méñäm api näìgatvam ucyate ||

kåñëonmukhaà svayaà yänti yamäù çaucädayas tathä | ity eñäà ca na yuktä syäd bhakty-aìgäntara-pätitä ||

yathä skände—

ete na hy adbhutä vyädha tavähiàsädayo guëäù | hari-bhaktau pravåttä ye na te syuù para-täpinaù ||

tatraiva—

antaù-çuddhir bahiù-çuddhis tapaù-çänty-adayas tathä | amé guëäù prapadyante hari-seväbhikäminäm ||

sä bhaktir eka-mukhyäëgäçritänaikäìgi kätha vä | svaväsanänusäreëa niñöhätaù siddhi-kåd bhavet ||

çré-jévaù : dhaneti | jïäna-karmädy-anävåtam ity ädi-grahaëena çaithilyasyäpi grahaëäd iti bhävaù | näìgatety atrottamäyäm iti çeñaù ||259|| yamänäà çaucädénäà ca svayaà präptià sandarçya bhakty-aìgatvaà niräkaroti kåñëonmukham ity ädinä hari-seväbhikäminäm ity antena | yamäù—

Page 153


ahiàsä satyam asteyam asaìgo hrér asaïcayaù | ästikyaà brahmacaryaà ca maunaà sthairyaà kñamäbhayam || [bhä.pu. 11.19.33] iti dvädaça |

çäntädaya ity atra ädi-padät sünåtatva-sama-darçanädayaù ||261-3|| mukundaù: lakñaëopättädi-çabdärtham äha ||259|| viçvanäthaù: dhaneti | jïäna-karmädy-anävåtam ity ädi-grahaëenaiva çaithilyasyäpi grahaëäd iti bhävaù | näìgatety atrottamäyäm iti çeñaù | bhakty-aìgänäà madhye çravaëa-kértanäder dhanädi-dväratvam präyo na sambhavati, kintu paricaryä-ghaöaké-bhüta-yävad-vyäpärasya ekadä kartum asädhyaktvena yasya yasya dhana-çiñyädi-dväratvaà, tasya tasyaiva mukhyatva-häniù | na tu sarveñäm iti bodhyam | gétokta-vivekädény eñäà bhakty-adhikäriëäà daçäviçeñe viçeñaëatvam eva saàçrayanti | na tv améñäà vivekädénäm aìgatvam ucitam ity arthaù | yato yamädayaù kåñënmukhaà janaà svayam eva präpnuvanti, teñäà svataù-siddhä eva yamädayo bhavantéty arthaù ||259|| nanu yeñäà bhaktänäà svataù-siddhä yamädayo na bhavanti | te kià kåñëa-bahirmukhä eva | taträha unmukhaà kåñëa utkåñöa-mukham ity arthaù | hari-seväyäm abhi sarvato-bhävena käminaà janam amé guëäù prapadyante svayam eva prapannä bhavantéty arthaù | çravaëa-kértanädénäà madhye mukhyatayä kriyamäëam ekam aìgaà yasyäù sä | tathä cänyäìgäni tu gauëatayä kriyamänänéti labhyante | äçritäny anekäìgäni yasyäù sä | atra kalpa-dvayam eva çreñöham ity äha sva-väsaneti ||259-264||

—o)0(o—

|| 1.2.265 ||

tatra ekäìgä, yathä granthäntare2— çré viñëoù çravaëe parékñid abhavad vaiyäsakiù kértane

prahlädaù smaraëe tad-aìghri-bhajane lakñméù påthuù püjane | akrüras tv abhivandane kapi-patir däsye’tha sakhye’rjunaù

sarvasvätma-nivedane balir abhüt kåñëäptir eñäà parä || çré-jévaù: tad-aìghri-bhajana ity atra tathäìghri-bhajana ity eva yuktam ||265|| mukundaù: tad ity avyayaà tasya prasiddhasya çré-viñëor iti ||265||

2 Padyävalé, 53. Anonymous.

Page 154


viçvanäthaù: tad-aìghri-bhajana ity atra tathäìghri-bhajana ity eva yuktam ||265||

—o)0(o—

|| 1.2.266-268 ||

anekäìgä, yathä navame (9.4.18-20)—

sa vai manaù kåñëa-padäravindayor vacäàsi vaikuëöha-guëänuvarëane | karau harer mandira-märjanädiñu

çrutià cakäräcyuta-sat-kathodaye ||

mukunda-liìgälaya-darçane dåçau tad-bhåtya-gätra-sparçe’ìga-saìgamaà |

ghräëaà ca tat-päda-saroja-saurabhe çrémat-tulasyä rasanäà tad-arpite ||

pädau hareù kñetra-padänusarpaëe

çiro håñékeça-padäbhivandane | kämaà ca däsye na tu käma-kämyayä yathottamaùçloka-janäçraya ratiù ||

çré-jévaù: liìgäni pratimäù | çrématyäs tulasyä yas tasya päda-sarojayor arpitatvät tayoù saurabha-viçeña-yogaù syät tasminn ity arthaù | kñetraà çré-mathurädi | padaà tad-älayädi | tad etac ca sarvaà tathä cakära yathottamaù-çloka-janäçrayä ratiù syät teñäm abhiruciù syät tathaivety arthaù ||266-269|| mukundaù: liìgäni pratimäù | çrématyäs tulasyä yas tasya päda-sarojayor arpitatvät tayoù saurabha-viçeña-yogas tasminn ity arthaù | kñetraà çré-mathurädi | padaà tad-älayam | kämaà srak-candanädi-seväà däsye nimitte tat-prasäda-svékäräyety arthaù | na tu käma-kämyayä viñayecchayä | etat sarvaà tathä cakära yathottamaù-çloka-janäçrayä ratiù syät teñäm abhiruciù syät tathaivety arthaù | anena bhagavad-bhajanäd api teñu bhakter ädhikyaà darçitam ||266-269|| viçvanäthaù: mukundasya liìgänäà pratimänäà cälayänaà mandiräëäà ca mathurädi-nitya-siddha-dhämnäà ca vaiñëavänäà ca darçane, tulasyäs tulasé-sambandhini päda-saroja-saurabhe, tathä ca caraëäravindärpitäyäà tulasyäà ghräëa-saàyoge sati caraëäravinda-

Page 155


tulasyor dvayor eva säkñätkäro bhavatéti bhävaù | tad-arpite mahä-prasädänne rasanäà jihväm | hareù kñetraà mathurädi | padam anyaträpi tan-mandirädi, tad-anusarpaëe tatra tatra punaù punar gamane håñékeçasya padayoç caraëayoù padänäà bhaktänäà cäbhivandane | etat sarvaà tathä cakära yathä uttama-çloka-janäù prahlädädayas tatra tatra eväçrayo yasyäs tathä-bhütä niñkämaiva ratiù syät | na tu käma-kämyayä kämya-vastunaù kämanayä tat sarvaà na cakärety arthaù ||266-268||

—o)0(o—

|| 1.2.269 ||

çästroktayä prabalayä tat-tan-maryädayänvitä | vaidhi bhaktir iyaà kaiçcan maryädä-märga ucyate ||

çré-jévaù, mukundaù: na vyäkhyätam | viçvanäthaù: çästroktä maryädä yadi prabalä bhavati, prathamato bhakti-pravåttau prayojikä bhavati | tadä tayä maryädayänvitä iyaà vaidhé bhaktiù kaiçcij janair maryädä-märga iti saàjïayocyate ||269||

—o)0(o—

atha rägänugä

|| 1.2.270-273 ||

viräjantém abhivyaktäà vraja-väsé janädiñu | rägätmikäm anusåtä yä sä rägänugocyate ||

rägänugä-vivekärtham ädau rägätmikocyate || iñöe svärasiké rägaù paramäviñöatä bhavet |

tan-mayé yä bhaved bhaktiù sätra rägätmikoditä || sä kämarüpä sambandha-rüpä ceti bhaved dvidhä ||

çré-jévaù: iñöe svänukülya-viñaye svärasiké sväbhäviké parmäviñöatä tasyä hetuù prema-maya-tåñëety arthaù sä rägo bhavet tad-ädhikya-hetutayä tad-abhedoktir äyur ghåtam itivat | evam uttaraträpi, tan-mayé tad-eka-preritä | tat-prakåta-vacane mayaö ||272||

Page 156


kämena räga-viçeña-rüpeëa rüpyate kriyate iti | tathä sambandhena tad-dhetukena räga-viçeñeëa rüpyate kriyata iti tat-tat-preritety arthaù | yadyapi käma-rüpäyäm api sambandha-viçeño’sty eva tathäpi påthag-upädänaà sambandha-prädhänya-vivakñayä sarve samäyänti räjä cetivat ||273|| mukundaù: atha rägänugä—viräjantém iti ädi-çabdena go-måga-çukädayo gåhétäù ||270|| iñöe svärasiké svabhävajä parmäviñöatä rägo bhavet | tanmayé räga-mayé yä bhaktiù sä rägätmikä ||272|| viçvanäthaù: vraja-väsi-janädiñu abhivyaktià yathä syät tathä viräjantéà rägätmikäà bhaktim anusåtä yä, sä rägänugocyate ||270|| rägätmikä—iñöe svänukülya-viñaye svärasiké sväbhäviké yä parmäviñöatä äveçaù | atra äviñöatäpadaà tad-dhetu-param | tathä cäveça-janaké-bhüta-prema-maya-tåñëety arthaù | sä tåñëä rägo bhavet | tan-mayé tad-eka-pracurä tat-prakåta-vacane mayaö | tathä ceñöe svärasikäveça-janaké-bhütä yä prema-maya-tåñëä tat-preritä yä mälya-gumphanädi-paricaryä, sä rägätmiketi samudäyärthaù | evaà sati tåñëä-rüpa-rägasyänusaraëäsambhave’pi na kñatir iti bodhyam | sä rägätmikä käma-rüpä kämena räga-viçeña-svarüpeëa rüpyate kriyata iti tathä | evaà sambandhena tad-dhetuka-räga-viçeñeëa rüpyate kriyata iti | tathä ca käma-preritä paricaryä evaà sambandha-preirtä paricaryeti dvividhä rägätmikety arthaù | yadyapi käma-rüpäyäm api sambandha-viçeño’sty eva tathäpi påthag-upädänaà sambandhänäà madhye kämasya prädhänya-pratipädanäya | yathä sarvaù samäyäti räjä cety atra räjïaù sarväntaù-pätitve’pi punas tasya kathanaà prädhänya-pratyupädänärtham ||271-273|| siddhänta-sarasvaté : yä vraja-väsi-janädiñu abhivyaktäà suprakäçitäà yathä syät tathä viräjantéà çobhamänäà rägätmikäà nitya-siddha-vraja-jana-svabhäva-gatäà bhaktim anusåtä anugatä sä rägänugocyate (anubhäñya 2.22.149) ||271|| jäta-ruci-mahä-bhägavata-guru-mukhät çrémad-bhägavata-padma-puräëädi-siddha-çästräd vä tat-tad-bhävädi-mädhurye vraja-väsinäà çänta-däsya-sakhya-vätsalya-madhura-rasäçrita-bhävädénäà mädhurye çrute çravaëena anubhüte sati yat yasya dhéù buddhiù atra iha çästraà vidhi-väkyaà na yuktià vicäraëaà ca na apekñate parantu svataù svabhävata eva pravartate, tad eva lobhotpatti-lakñaëaà rägodaya-lakñaëam (anubhäñya 2.22.150) ||272||

—o)0(o—

|| 1.2.274-275 ||

tathä hi saptame (7.1.29-30)—

Page 157


kämäd dveñäd bhayät snehäd yathä bhaktyeçvare manaù |

äveçya tad aghaà hitvä bahavas tad-gatià gatäù || gopyaù kämäd bhayät kaàso dveñäc caidyädayo nåpäù |

sambandhäd våñëayaù snehäd yüyaà bhaktyä vayaà vibho || iti || çré-jévaù: kämäd iti | atra svarasata evotpadyamänänäà kämädénäà vidhätum açakyatvät tan-mayénäà katham äpa na vaidhétvam | yaç ca—tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä | snehät kämena vä yuïjyät [bhä.pu. 7.1.25] iti liì-pratyayaù çrüyate | so’pi sambhävanäyäà sambhavati | tasmät kenäpy upäyena [bhä.pu. 7.1.31] iti tu abhyanujïä-mätram | yathä yathävat tad-gatià tad-rüpaà gamyaà präptäù | tad-agham iti teñäà madhye yad-dveña-bhayayor aghaà bhavati, tad api tad-äveça-prabhäveëa hitvety arthaù | na tu käme’péti mantavyam | dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù [bhä.pu. 10.29.13] iti tasya kämasya dveñädi-gaëa-pätitäm ullaìghya stutatvät ||274|| gopya iti—pürva-rägävasthä jïeyäù | evaà våñëy-ädayo’pi ||275|| mukundaù: tad-gatià tasya prapaïcägocarävasthäà gatäù präptä vartante | ayam arthaù—caidya-kaàsädénäà pürva-janmani bhagavad-dhasta-måtyu-prabhäväd veëavad dveña-phala-naraka-bhogo na, kintu parama-bhoga-präptiù | janma-janmäbhyäsäd vardhamänena sva-dehädi-sambandhatayä bhakti-yogäd api tévreëa dveñeëa mano’bhiniveçän muktiù | etad api väco yukti-mätram | çré-kåñëa-hasta-måtyu-prabhäva eva baky-ädivan mukti-käraëam | gopy-ädénäà svabhäva-siddhaù parama-premä janma-léläyäà navéna iva bhäsamäno’bhiniveça-käraëam antardhäna-léläpekñayä tat-präpakaç cokta iti ||274-275|| viçvanäthaù : kämäd iti | atra svayam evotpadyamänänäà kämänäà vidhätum açaktyatvät tan-mayénäà katham api na vaidhétvam | yaç ca tasmäd vairänubandhena nirvaireëa bhayena vä | snehät kämena vä yuïjyäd iti liì-pratyayaù çrüyate | so’pi sambhävanäyäà sambhavati | tathä ca kämäd ity ädinä mano-yogaù sambhavatéty arthaù | tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet [bhä.pu. 7.1.31] iti väkyaà tu pürvoktasyänuväda-param eva, na tu svatantra-vidhi-väkyam | yathä yathävad bhaktyä vaidha-bhakti-sädhäraëa-bhakti-sämänyena tad-gatià tad-rüpäà gatià gamyaà präpyam iti yävat, gatäù präptäù | tad-agham iti teñäà madhye yad dveña-bhayayor aghaà tat tad äveça-prabhäveëa hitvety arthaù | na tu käme’py aghaà mantavyam | dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù [bhä.pu. 10.29.13] iti tasya kämasya dveñädi-gaëa-pätitäm ullaìghya stutatvät ||274|| gopya iti—na ca nitya-siddhänäà gopé-prabhåténäà kathaà kämädeù präptir ity ucyate iti väcyam | kåñëävatära-präkaöya-samaye pürva-rägävaténäà täsäà kämädhénänäà präptir itivivakñitatvät | evaà våñëy-ädayo’pi ||275||

Page 158


—o)0(o—

|| 1.2.276-277 ||

änukülya-viparyäsäd bhéti-dveñau parähatau | snehasya sakhya-väcitväd vaidha-bhakty-anuvartitä || kià vä premäbhidhäyitvän nopayogo’tra sädhane | bhaktyä vayam iti vyaktaà vaidhé bhaktir udéritä ||

çré-jévaù: tad evaà bahv-aìgatve präpte kämädi-dvaya-mätrasyopädäne käraëäny äha—änukülyeti dväbhyäm | çré-näradena tu anayor bhéti-dveñayor upädänaà bhaktau kaimutyopapädanäyaiva | tad uktaà—

vaireëa yaà nåpatayaù çiçupäla-pauëòra- çälvädayo gati-viläsa-vilokanädyaiù | dhyäyanta äkåta-dhiyaù çayanäsanädau tat-sämyam äpur anurakta-dhiyäà punaù kim || [bhä.pu. 11.5.48] iti |

tathä ca vyäkhyätam— sä bhaktiù saptama-skandhe bhaìgyä devarñiëoditä [bha.ra.si. 1.2.3] iti | evam api—

yathä vairänubandhena martyas tan-mayatäm iyät | na tathä bhakti-yogena iti me niçcitä matiù || [bhä.pu. 7.1.26] ity uktam |

tad api bhäva-maya-kämädy-apekñayä vinimayasya cittäveça-hetutve’tyanta-nyünatvam iti vyaïjanärtham eva | yeñu bhäva-mayeñu upayeñu nindito’pi vairänubandhas tad-äveçäya vidhi-maya-bhakti-yogäc chreñöha iti | tan-mayatä hy atra tad-äviñöatä | stré-mayaù kämuka itivat | snehasyeti ayam arthaù | päëòavänäà yaù snehaù sa sakhya-maya-rägätmikäyäm eva paryavasyati—tädåça-vyavahära-çravaëät | tathäpy aiçvarya-jïäna-pradhänatvät teñäà vidhi-märge pradhänatvam eva syäd iti çuddha-rägänugäyäà nopayogaù | yad ca sneha-çabdena prema-sämänyam ucyate, tadä tad-viçeñänabhidhänät tat-tat-kriyä-nirdhäraëä-bhävenänukaraëäsambhava ity evam atra rägänugäkhye sädhane tasyopajévyatväbhävena nopayogo vidyata iti | prema-viçeñe tu väcye sambandha-rüpäyäm eva paryavasänät punaruktatvam iti ca jïeyam | bhaktyeti päriçeñya-prämäëyena vaidhatva eva paryavasänät | vaidhé bhaktiç cäsya pürva-janmäna mahad-upäsanä-lakñaëä jïeyä | kämäd dveñäd iti pürva-padyänusäreëa païcatayatve präpte’py atra ñaötayatvena vyäkhyä çré-svämy-anurodhenaiva | vastutas tu sambandhädyaù snehas tasmäd våñëayo yüyaà cety ekam iti vopadevänusäreëa jïeyam | ubhayatra sambandha-snehayor aviçeñät | evam eva— katamo’pi na venaù syät païcänäà puruñaà prati [bhä.pu. 7.1.31] iti suñöhu saìgacchate | puruñaà bhagavantaà pratéty asminn evärthe särthakatä syäd iti ||276-277||

Page 159


mukundaù: evaà ñoòä svabhävän mano’bhiniveça-käraëatayä sandarçya käma-sambandhäv eva dvidhä rägätmikayoù svarüpe, nänye svabhävä ity äha—änukülyeti dväbhyäm | bhayena niruddha-karaëäd bhéter viparyäsatä premäbhidhäyitväd ity aträpi premëa aiçya-jïäna-mayatvät vaidha-bhakty-anuvartitvaà bodhyam | yadä yadä tu çuddha-sambandhätmakaù sa udeti | tadä rägätmikäyäà praviçatéti ca jïeyam | atra rägänugäkhye ||276-277|| viçvanäthaù: nanu kämäd dveñäd iti çloke çré-kåñëa-präptau räga-dveñädénäà bahünäm aìgatve präpte, anyat samam | tad api bhäva-maya-käma-dveñädénäà yädåçätiçaya-cittäveça-hetutvaà tad-apekñayä nyünäveça-hetutvaà vaidha-bhakter iti vyaïjanärtham eva | anyat samam | kià punaù sarvair vandyamäno rägätmikä-bhakti-yoga iti | nanu, bhakti-dveñayor niräse’pi tac-chlokastha-snehaù kathaà çuddha-rägätmikä-madhye na gaëitas taträha—snehasyeti | anyat samam ||276|| bhaktyeti | päriçeñya-prämäëyena vaidhétve eva paryavasänät | ato na tasyä apy atra upayoga iti bhävaù | näradasyaiçvarya-jïäna-prädhänyät pürva-janmani vaidhé-bhaktir eva mahadbhir upadiñöeti jïeyam ||277||

—o)0(o—

|| 1.2.278 ||

yad-aréëäà priyäëäà ca präpyam ekam ivoditam | tad brahma-kåñëayor aikyät kiraëärkopamä-juñoù ||

çré-jévaù: atra tad-gatià gatäù [bha.ra.si. 1.2.274] ity uktau sandehäntaraà nirasyati—yad aréëäm iti | priyäëäà çré-gopé-våñëy-ädénäm | anayoù kiraëärkopamäne brahma-saàhitä, yathä—

yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi- koöiñv açeña-vasudhädi vibhüti-bhinnam | tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || (5.40)

çré-bhagavad-gétä ca—brahmaëo hi pratiñöhäham iti | pratiñöhä äçrayaù | tathaiva svämi-öékä ca dåçyä | tac ca yuktam | ekasyäpi tasyädhikäri-viçeñaà präpya sa-viçeñäkära-bhagavattvenodayäd ghanatvam | nirviçeñäkära-brahmatvenodayäd aghanatvam iti | prabhä-sthänéyatvät prabhä iti jïeyam | ata evätmärämäëäm api bhagavad-guëenäkarñaëam upapadyate | viçeña-jijïäsä cet çré-bhagavat-sandarbho dåçyaù ||278||

Page 160


mukundaù: priyäëäà gopy-ädénäà caturvidha-bhaktänäà präpyam ekam ivoditaà bahavas tad-gatià gatäù ity atra ||278|| viçvanäthaù: tatra bahavas tad-gatià gatäù [bha.ra.si. 1.2.274] ity uktau sandehäntaraà nirasyati—yad aréëäm iti | aréëäà priyäëäà ca präpyam ekam iva muninä yad uktaà, tad brahma-kåñëayor aikyät | vastutas tu svarüpa-dvayäbhävena dvayor aikye’pi rasamayasya kåñëasya mädhuryädhikyäd eva brahmaëaù sakäçäd ädhikyam asty eva | ata eväreù sakäçäd api priyäëäm ädhikyaà svayam eva siddham etad eväbhinnayor api sürya-tat-kiraëayoù kiraëärkopamäne brahma-saàhitä, yathä—

yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi- koöiñv açeña-vasudhädi vibhüti-bhinnam | tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || (5.40)

asyärtho, yathä—prabhavato yasya govindasya tad brahma prabhä | brahma kédåçam ? brahmäëòa-koöi-koöiñu açeña-påthvé-jalädi-vibhüteù sakäçäd bhinnam | tad api açeña-bhütam açeña-vibhüti-svarüpam | niñkalaà kalä aàças tad-rahitam | çré-bhagavad-gétä ca—brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti | tathaiva svämi-öékä ca dåçyä | prabhä-sthänéyatvät prabheti jïeyam | ata evätmärämäëäm api bhagavad-guëair äkarñaëam upapadyate ||278||

—o)0(o—

|| 1.2.279 ||

brahmaëy eva layaà yänti präyeëa ripavo hareù | kecit präpyäpi särüpyäbhäsaà majjanti tat-sukhe ||

çré-jévaù: aréëäà brahma-gatim eva vivåëoti—brahmaëy eveti ||279|| mukundaù: aréëäà brahma-gatim eva vivåëoti—brahmaëy eveti | präyeëety asya vivaraëaà kecid ity ardhakena | kecit pütanädayaù tat-sukhe brahma-sukhe ||279|| viçvanäthaù: aréëäà brahma-gatim eva vivåëoti—aréëäà madhye kecid dhareù ripavaù brahmaëy eva layaà yänti | kecic chågäla-väsudevädayaù särüpyäbhäsaà präpyäpi tat-sukhe majjanti ||279||

—o)0(o—

|| 1.2.280 ||

Page 161


tathä ca brahmäëòa puräëe—

siddha-lokas tu tamasaù päre yatra vasanti hi | siddhä brahma-sukhe magnä daityäç ca hariëa hatäù ||

çré-jévaù: atra pürvasya pramäëaà nibhåta-marud ity ädy-ardhaà vakñyata ity abhipräyeëottarasyäha tathä ceti | tamasaù prakåteù ||280|| mukundaù: tamasaù prakåteù ||280|| viçvanäthaù: atra brahmaëi laya-präptänäà pramäëaà nibhåta-marud ity ardha-çlokena vakñyate ity abhipräyeëa präpta-sälokyänäà pramäëam äha— tathä ceti | tamasaù prakåteù | siddhä munayaù | tathä daityäç ca brahma-sukhe magnäù santas tatra vasanti ||280||

—o)0(o—

|| 1.2.281 ||

räga-bandhena kenäpi taà bhajanto vrajanty amé | aìghri-padma-sudhäù prema-rüpäs tasya priyä janäù ||

çré-jévaù: tatra priyäëäà gopénäà viçeñam äha—räga-bandheneti ||281|| mukundaù: caturëäà madhye çré-gopénäà çré-kåñëa-präptim äha—räga-bandheneti ||281|| viçvanäthaù: tatra gopénäà viçeñam äha—räga-bandheneti | tasya priyä janäs taà bhajanataù santas tad-aìghri-padma-sudhä vrajanti präpnuvanti ||281||

—o)0(o—

|| 1.2.282 ||

tathä hi çré-daçame (10.87.23)—

nibhåta-marun-mano’kña-dåòha-yoga-yujo hådi yan munaya upäsate tad-arayo’pi yayuù smaraëät |

striya uragendra-bhoga-bhuja-daëòa-viñakta-dhiyo vayam api te samäù sama-dåço’ìghri-saroja-sudhäù ||

Page 162


çré-jévaù: tatra brahmaëy eveti padyärdhena räga-bandheneti padyena ca daçama-stha-çruti-väkyaà tulayati—nibhåteti | pratiyugmäntaùsthasyäpi-çabdasya dvayena yugma-dvayaà påthag avagamyate | tataç ca hådi yad brahmäkhyaà tattvaà munaya upäsate, tad-arayo’pi smaraëäd yayuù | striyaù çré-gopa-sundaryaù, täsäm eva tathä prasiddheù | tä aìghri-saroja-sudhäs tat-prema-maya-mädhuryäëi yayur vayam api sama-dåças täbhiù sama-bhäväù satyaù samäs täbhis tulyatäà präptä vyühäntareëa gopyo bhütvä te taväìghri-saroja-sudhä yayimety arthaù | artha-viçeñas tv asya daçama-öippanyäà vaiñëava-toñaëé-nämnyäà dåçyaù | tathä ca båhad-vämana-puräëe çrutibhiù prärthya-gopikätvaà präptam iti prasiddhiù | kärikäyäà bhajanta ity ädinä jana-sämänya-nirdeças tu etad-upalakñaëatayä kåtaù | tad evaà striya ity anena vakñyamäëä käma-rüpä vayam ity anena kämänugä ca uööaìkitä | tad etad-anusäreëa våñëy-ädénäm api tat-präpti-viçeño jïeyaù ||282|| mukundaù: nibhåteti | striyas tava nitya-preyasyaù çré-rädhädayaù te taväìghri-saroja-sukdhäs tadéya-sparça-mädhuryäëi yänti, vayam api sama-dåçaù çréman-nanda-vraja-gopé-bhävänugata-bhäväù satyaù samäs tu tulya-rüpäù satyo yayima ||282|| viçvanäthaù: tatra brahmaëy eva layam iti padyärdhena räga-bandheneti padyena ca saha daçama-skandha-çruti-väkyaà tulayati—nibhåteti | pratiyugmäntasthasyäpi-çabdasya dvayena yugma-dvayaà påthag avagamyate | tataç ca nibhåtair nitaräà dhåtair arthäd dhäraëädinä vaçékåtair marun-mano’kñaiù karaëair dåòha-yoga-yuktä munayaù yad brahmäkhyaà tattvam upäsato mätraà | präptau tu sambhävanä eva, tad-vayo’pi smaraëäd yayuù präpuù | uraga-çaréra-tulye kåñëasya bhuja-daëòe viñakta-dhiyaù | anyat samam ||282||

—o)0(o—

|| 1.2.283 ||

tatra kämarüpä—

sä kämarüpä sambhoga-tåñëäà yä nayati svatäm | yad asyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalam udyamaù ||

çré-jévaù: tatra käma-rüpeti | kämo’tra sveñöa-viñaya-rägätmaka-prema-viçeñatvenägre nirüpaëéyaù | tad eväha—seti | sä prasiddhä prema-rüpaivätra käma-rüpä, na tv anyety arthaù | yä sambhoga-tåñëäà prasiddhaà kämam api sva-svarüpatäà nayati | tatra prema-rüpatve hetuù—yad asyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalam udyama iti ||283|| mukundaù: sambhoge aìga-saìgädau tåñëäà sva-sukhäbhiläñaà svatäà rägätmikatäà, yat yato hetoù ||283||

Page 163


viçvanäthaù: atra käma-rüpeti | kämo’tra sveñöa-viñayaka-rägätmika-prema-viçeñatvenägre nirüpaëéyaù | kämasya vyakñyamäëa-prema-rüpatvam eväträha—sä prasiddhä prema-rüpaivätra käma-rüpä, na tv anya-vidhä iti käma-rüpäyä lakñaëaà jïeyam | tasyäù käryam äha—yä kämatvena prasiddhäà sambhoga-tåñëäà svatäà svarüpatäm arthät prema-mayatäà nayati | tasyäù prema-rüpatve hetuù—yad yasmäd asyäà sambhoga-tåñëäyäà satyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalaà vraja-sundaréëäà sarvatrodyamaù ||283||

—o)0(o—

|| 1.2.284 ||

iyaà tu vraja-devéñu suprasiddhä viräjate | äsäà prema-viçeño’yaà präptaù käm api mädhuréà |

tat-tat-kréòä-nidänatvät käma ity ucyate budhaiù ||

çré-jévaù: tad eva darçayati—iyaà tv iti | suprasiddhatvaà ca—yat te sujäta-caraëämburuhaà staneñu [bhä.pu. 10.31.19] ity ädi tad-väkya-darçanät | nanv atra käma-rüpä-çabdena kämätmikaivocyate, sä ca kriyaiva, na tu bhävaù | tatas tasyäs tåñëäyäù svarüpatä-nayane sämarthyaà na syät | ucyate—kriyäpéyaà mänasa-kriyä-rüpeëa sväàçena tatra samarthä syät, sä ca matto’sya sukhaà syäd iti bhävanä-rüpeti jïeyam | evam eva ca svatänayanaà sidhyati ||284|| mukundaù: nanu gopyaù kämädityädibhis täsäà prema-viçeñaù käma-çabdena kathaà näradädibhir mågyate ity aträha äsäm iti ||284|| viçvanäthaù: tad eva darçayati—iyaà tv iti | nanu tädåça-premä kathaà çästra-käraiù käma-çabdenocyate ? taträha tat tad iti | käma-janya-tat-tat-kréòäyä nidänatvät käraëatväd budhaiù käma-çabdenocyate || 284||

—o)0(o—

|| 1.2.285-287 ||

tathä ca tantre— premaiva gopa-rämäëäà käma ity agamat prathäm || ity uddhavädayo’py etaà väïchati bhagavat-priyäù ||

käma-präyä ratiù kintu kubjäyäm eva sammatä || çré-jévaù: etäù paraà tanubhåtaù [bhä.pu. 10.47.58] ity anusåtya tatra hetum äha itéti | etam etädåçena käntatväbhimäna-rüpeëa bhävenopalakñito yaù premätiçayas tam eveti jïeyam |

Page 164


tädåçena viçiñöaà tam iti tu na jïeyam | mumukñu-mukta-bhaktänäm aikamatye bhäva-bheda-vyavasthänupapatteù | tädåça-premätiçaya-präpakaà tad-bhävaà vinaiva hi tat-premätiçayaà väïchatéty evoktvä tat-präptir näbhimateti ||286|| käma-präyeti yat te sujäta [bhä.pu. 10.31.19] ity ädi çuddha-prema-réty-adarçanät | pratyuta uttaréyäntam äkåñya [bhä.pu. 10.42.9] ity ädi-käma-réti-mätra-darçanät | tathäpi ratis tad-upädhitayäàçena jïeyä ||287|| mukundaù: prathäà khyätim ||285|| iti sambhoga-tåñëäyäù svatänayanäd dhetoù ||286|| käma-präyä sambhogecchä-bahulä | säkñät kåñëät sukhäbhiläño ratyä na virudhyeta | ataù käma-präyeti rater viçeñaëaà kubjäyäm eva, na tu käma-çabda-bhramät täsv ity arthaù ||287|| viçvanäthaù: etäù paraà tanubhåtaù [bhä.pu. 10.47.58] iti daçamastha-padyam anusåtya kämasya prema-rüpatve hetum äha itéti | iti hetor bhagavat-priyä uddhavädayo’pi ||286|| käma-präyeti yat te sujäta [bhä.pu. 10.31.19] ity ädi çuddha-prema-réty-adarçanät | pratyuta uttaréyäntam äkåñya [bhä.pu. 10.42.9] ity ädi-käma-réti-mätra-darçanät | tathäpi ratiù kåñëa-viñayakatväd aàçena jïeyä ||287||

—o)0(o—

|| 1.2.288 ||

tatra sambandha-rüpä—

sambandha-rüpä govinde pitåtvädy-äbhimänitä | atropalakñaëatayä våñëénäà vallavä matäù |

yadaiçya-jïäna-çünyatväd eñäà räge pradhänatä || çré-jévaù: pitåtvädy-abhimäniteti tat-prabhava-räga-preritety arthaù | sambandhäd våñëayaù [bha.ra.si. 1.2.275] ity atra | våñëénäm upalakñaëatayä ye vallaväù präptäs ta eva ajahal-lakñaëayä matäù | aö-kupväì-num vyaväye’pi [päë 8.4.2] iti sütre yathä numa upalakñaëatvenänusvära-mätraà gåhyate, tadvad iti bhävaù | tatra hetum äha—yad iti | eñäà vallavänäm ||288|| mukundaù: pitåtvädy-abhimänitä—ahaà govindasya pitä, ädi-çabdät sakhä däsa ity abhimänitvam | lälanädayas tv anubhäväù | atra sambandhäd våñëayaù [bha.ra.si. 1.2.275] ity atra våñëénäm upalakñaëatayä ye vallaväù präptäs ta eva ajahal-lakñaëayä matäù | aö-kupväì-num vyaväye’pi [päë 8.4.2] iti sütre yathä numa upalakñaëatvenänusvära-mätraà gåhyate,

Page 165


tadvad iti bhävaù | yad yasmät | eñäà vallavänäà räge pradhänatä våñëibhyaù çreñöhyam | våñëénäà sambandhasyaiçya-jïänena madhye madhye ävaraëät ||288|| viçvanäthaù: atropalakñaëatayeti sambandhäd våñëayaù [bha.ra.si. 1.2.275] ity atra våñëénäm upalakñaëatayä vallavä matäù präptäù | atra våñëi-padasya våñëi-vallavobhaya-para-lakñaëäyäà béjam äha—yad iti | ayaà bhävaù—bhaktyä vayam ity atra päriçeñyäd vaidhé-bhaktir eva vyäkhyätä | tad-vyatirikta-bhaktau vaktum ucitäyäà prathamato yathä räga-viçeña-kämätmikänäm udäharaëe pradhänatvät gopya uktäs tathaiva räga-viçeñasya sambandhasyäpy udäharaëe pradhänatväd vallavä niveçanéyäù | anyathä krama-bhaìgo nyünatäpattiç ca ||288||

—o)0(o—

|| 1.2.289 ||

käma-sambandha-rüpe te prema-mätra-svarüpake | nitya-siddhäçrayatayä nätra samyag vicärite ||

çré-jévaù: prema-mätraà svarüpaà käaraëaà yayoù | nitya-siddhäù çré-vrajeçvarädaya eva äçrayä müla-sthänäni yayos tayor bhävas tattä tayä hetunä | atra sädhana-prakaraëe, na samyag vicärite kintu tat-prakaraëa eva vicärayiñyate ity arthaù ||289|| mukundaù: svarüpam ätmä nitya-siddhäù çré-rädhädayaù çré-nandädayaç ca | atra sädhana-prakaraëe ||289|| viçvanäthaù: nanu, käma-sambandhayor bahavo bhedäù santi | teñäà bhedaù kathaà noktas taträha—kämeti | te dve käma-sambandha-rüpe prema-mätra-svarüpike prema-mätra-svarüpaà yayos tathäbhüte | nitya-siddhäù çré-vrajeçvarädaya eväçrayä müla-sthänäni yayos tayor bhävas tattä tayä hetunä | atra sädhana-prakaraëe na samyag vicärite, kintu tat-prakaraëa eva vicaryiñyete ity arthaù ||289||

—o)0(o—

|| 1.2.290-291 ||

rägätmikäyä dvaividhyäd dvidhä rägänugä ca sä | kämänugä ca sambandhänugä ceti nigadyate ||

tatra adhikäré—

Page 166


rägätmikäika-niñöhä ye vraja-väsi-janädayaù | teñäà bhäväptaye lubdho bhaved aträdhikäravän ||

çré-jévaù: na vyäkhyätam | mukundaù: rägätmikaika-niñöhä | atra eka-çabdena manima-jïäna-bhidyamäna-snehä dvärakädi-nitya-siddha-bhaktä nirastäù ||291|| viçvanäthaù: prasaìgato rägätmikäyä lakñaëam uktvä prastutäyä rägänugäyä lakñaëam äha—rägätmikäyä iti | rägätmikä-bhaktau eka-niñöhä yeñäà teñäà vraja-väsinäà çré-kåñëe yo bhävas tat-sajätéya-bhäväptaye lubdha ity arthaù ||291||

—o)0(o—

|| 1.2.292 ||

tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate |

nätra çästraà na yuktià ca tal-lobhotpatti-lakñaëaà ||

çré-jévaù: tat-tad-bhävädi-mädhurye çré-bhägavatädiñu siddha-nirdeça-çästreñu çrute çravaëa-dvärä yat kiàcid anubhüte sati yac chästraà vidhi-väkyaà näpekñate | yuktià ca, kintu pravartata evety arthaù | tad eva lobhotpatter lakñaëam iti ||292|| mukundaù: tat-tad-bhävasya ädi-grahaëäd rüpa-guëädeç ca mädhurye çré-kåñëa-sarvendriya-préti-hetutve çrute çré-bhägavatädiñu tad-artha-maya-rasika-bhakta-kåta-tat-tal-lélädy-ätmaka-grantheñu ca çravaëa-dvärä yat kiàcid anubhüte sati | çruta iti präcuryäd uktiù | sambhogecchämayyäà kämänugäyäà çré-mürti-mädhuré-darçanam api jïeyam | yad apekñate aträpekñaëe çästraà vidhi-väkyaà yuktim anuküla-tarkaà ca näpekñate | tac-chästra-yukti-nirapekña-tat-tad-bhävädi-mädhuryäbhilañaëaà lobhotpatter lakñaëam ity arthaù ||292|| viçvanäthaù: tat-tad-bhävädi-mädhurye çré-bhägavatädi-prasiddhävatära-lélä-varëana-maya-çästra-sämänye çrute çravaëa-dvärä yat kiàcid anubhüte sati yac chästraà vidhi-väkyaà näpekñate | yuktià ca na, kintu pravartata evety arthaù | tad eva lobhotpatter lakñaëam anumäpakaà tädåça-hetu-jïänäd eva lobhotpattir anuméyate ity arthaù | na tv atra lakñaëaà lobhotpatteù svarüpam iti vyähyätuà çakyaà çästra-yuktäpekñä-bhävasya svarüpatväbhävät ||292||

—o)0(o—

Page 167


|| 1.2.293 ||

vaidha-bhakty-adhikäré tu bhävävirbhavanävadhi | atra çästraà tathä tarkam anukülam apekñate ||

çré-jévaù: nanu, rägänugädhikäriëo rägätmikänugämitvät niravadhir eva tädåçé bhaktiù, vaidha-bhakty-adhikäriëas tu kim avadhir vaidhé bhaktis taträha vaidha-bhaktéti | bhävo ratiù | tad uktaà çré-bhagavatä—na mayy ekänta-bhaktänäà guëa-doñodbhavä guëäù [bhä.pu. 11.20.36] iti ||293|| mukundaù: na vyäkhyätam | viçvanäthaù: atra sädhana-prakaraëe vaidha-bhakty-adhikäré tu bhävasya rater ävirbhäva-paryantaà çästraà tathänukula-tarkaà cäpekñate | raty-uttaraà tu näpekñate | räga-bhaktau tu prathama-pravåttim ärabhya lobhotpattau kadäpi näpekñate iti mahän utkarñaù | kintu yatra lobho jätas tat-präpty-arthaà çästrädy-anusandhänam | evaà çästrokta-sädhanänusandhänaà cävaçya-kartavyam eva ||293||

—o)0(o—

|| 1.2.294-296||

kåñëaà smaran janaà cäsya preñöhaà nija-saméhitam | tat-tat-kathä-rataç cäsau kuryäd väsaà vraje sadä ||

sevä sädhaka-rüpeëa siddha-rüpeëa cätra hi | tad-bhäva-lipsunä käryä vraja-lokänusärataù || çravaëotkértanädéni vaidha-bhakty-uditäni tu |

yäny aìgäni ca täny atra vijïeyäni manéñibhiù || çré-jévaù: atha rägänugäyäù paripäöém äha kåñëam ity ädinä | sämarthye sati vraje çréman-nanda-vrajäväsa-sthäne çré-våndävanädau çaréreëa väsaà kuryät | tad-abhäve manasäpéty arthaù ||294|| sädhaka-rüpeëa yathävasthita-dehena | siddha-rüpeëa antaç-cintitäbhéñöa-tat-sevopayogi-dehena | tasya vrajasthasya nijäbhéñöasya çré-kåñëa-preñöhasya yo bhävo rati-viçeñas tat-lipsunä | vraja-lokäs tv atra kåñëa-preñöha-janäs tad-anugatäç ca tad-anusärataù ||295|| vaidha-bhakty-uditäni sva-sva-yogyänéti jïeyam ||296|| mukundaù: atha rägänugäìgäny äha kåñëam iti tribhiù | kåñëasya viçeñaëaà preñöhaà, jïänasya ca nija-saméhitam iti | [nija-saméhitam iti kåñëa-taj-janayor viçeñaëam iti kvacit] vraje çréman-nanda-vrajäväsa-sthäne çré-våndävanädau ca çaréreëa väsaà kuryät sädhaka-

Page 168


rüpeëa vraje, anyatra vä sthitena dehena | siddha-rüpeëa manaç-cintita-sväbhéñöa-tat-sevopayogi-dehena atra hi vraja eva, na tu yatra sthitas tatra nija-saméhita-kåñëa-janasya yo bhävaù käma-sambandha-rüpaù taà lipsunä präptum icchunä vraja-lokänusärataù vraja-jana-sevänugatety arthaù | yäni vaidha-bhakty-uditäni çravaëotkértanädéni täni ca manéñibhir iti sva-svabhäva-poñakäëy eva vicärya käryäëéty arthaù | ca-käro’nväcaye ||294-6|| viçvanäthaù: atha rägänugäyäù paripäöém äha kåñëam ity ädinä | preñöhaà sva-priyatamaà kiçoraà nanda-nandanaà smaran evam asya tädåça-kåñëasya bhakta-janam | atha ca svasya samyag-éhitaà sva-samäna-väsanam iti yävat | tathä ca tädåçaà janaà smaran vraje väsaà kuryät | sämarthye sati çréman-nanda-vrajäväsa-sthäne çré-våndävanädau çaréreëa väsaà kuryät | tad-abhäve manasäpéty arthaù ||294|| sädhaka-rüpeëa yathävasthita-dehena | siddha-rüpeëa antaç-cintitäbhéñöa-tat-sevopayogi-dehena | tasya vrajasthasya nijäbhéñöasya çré-kåñëasya yo bhävo rati-viçeñas tal-lipsunä | vraja-lokäs tv atra kåñëa-preñöha-janä çré-rädhä-lalitä-viçäkhä-çré-rüpa-maïjary-ädyäs tad-anugatäù çré-rüpa-sanätana-gosvämi-prabhåtayaç ca teñäm anusärataù | tathä ca, siddha-rüpeëa mänasé-sevä çré-rädhä-lalitä-viçäkhä-çré-rüpa-maïjary-ädénäà anusäreëa kartavyä | sädhaka-rüpeëa käyiky-ädi-sevä tu çré-rüpa-sanätanädi-vraja-väsi-janänäm anusäreëa kartavyety arthaù | etena vraja-loka-padena vraja-stha-çré-rädhä-candrävaly-ädyä eva grähyäù | täsäm anusäreëaiva sädhaka-dehena käyiky-ädi-seväpi kartavyä | evaà sati täbhir guru-pädäçrayaëaikädaçé-vrata-çälagräma-tulasé-sevädayo na kåtäù | tad-anugatair asmäbhir api na kartavyä ity ädhunika-sauramya-matam api nirastam | ataeva çré-jéva-gosvämi-caraëair apy asya granthasya öékäyäà durgama-saìgamané-nämnyäà tathaivoktam | tad yathä— vraja-lokäs tv atra kåñëa-preñöha-janäs tad-anugatäç ca tad-anusärataù ||295|| çravaëotkértanädéni | guru-pädäçrayaëädéni tv äkñepa-labdhäni | täni vinä vraja-lokänugatyädikaà kim api na siddhyed ity arthaù | manéñibhir iti manéñayä vimåçyaiva svéya-bhäva-samucitäny eva täni käryäëi | na tu tad-viruddhäni | täni cärcana-bhaktäv ahaìgrahopäsana-mudrä-nyäsa-dvärakä-dhyäna-rukmiëy-ädi-püjanäni ägama-çästra-vihitäny api naiva käryäëi | bhakti-märge’smin kiïcit kiïcid aìga-vaikalye’pi doñäbhäva-çravaëät | yad uktam ekädaçe—

yän ästhäya naro räjan na pramädyeta karhicit | dhävan nimélya vä netre na skhalen na pated iha || [bhä.pu. 11.2.35]

na hy aìgopakrame dhaàso mad-dharmasya [bhä.pu. 11.29.20] ity ädi ||296|| siddhänta-sarasvaté : kåñëaà ca asya kåñëasya preñöhaà priyatamaà nija-saméhitaà nijäbhéñöaà janaà ca smaran asau sädhakaù tat-tat-kathä-rataù tat-tad-rasocita-kathänuraktaù san sadä nitya-kälaà vraje nandanandana-sevämaya-våndävane väsaà kuryät | sthüla-çarére manasäpi vä nitya-niväsaà sthäpayet | kåñëa-bhajana-vihénasya präkåta-viñaya-bhoga-vimüòhasya dhäma-väsaù kadäpi na bhavati, parantu nitya-bhajana-çélasya laukika-

Page 169


dåñöyä anyaträvasthäne'pi aharahaù nitya-dhäma-väsa eva syäd iti bhävärthaù (anubhäñya 2.22.155) ||294|| atra rägänugä-bhakti-sädhane tad-bhäva-lipsunä tat tasya vraja-sthitasya nijäbhéñöasya kåñëa-preñöhasya guroù yaù bhävaù tasya lipsunä tad-anugamanena nijäyattékartum icchunä sädhaka-rüpeëa sädhaka-çarére kértanäkhya-bhakty-äçritena siddha-rüpeëa svarüpa-siddhau nitya-sevanopayogi-mänasa-dehena ca vraja-lokänusärataù tad-anurägi-vraja-janänugatyena sevä hi käryä karaëéyä (anubhäñya 2.22.153) ||295||

—o)0(o—

|| 1.2.297-298 ||

tatra kämänugä—

kämänugä bhavet tåñëä käma-rüpänugäminé || sambhogecchä-mayé tat-tad-bhävecchätmeti sä dvidhä ||

çré-jévaù: käma-rüpänugäminé tåñëä tad-ätmikä bhaktiù kämänugä bhavet ||297-298|| mukundaù: käma-rüpä yä sambhoga-tåñëäà svatäà nayatéty uktä, tasyä anugäminé tåñëä kämänugä bhavet | sambhogaù çré-kåñëena saha taà sukhayitum aìga-saìgädy-anubhävako rädhädi-yütheçvaréëäà yaù prema-viçeñas tad-icchä-mayé tad-abhiläñäyä tat-tad-bhävecchätmä tasyäs tasyä lalitä-padmädi-vraja-devyä bhävo rädhä-candrävaly-ädénäà kåñëenäìga-saìgädau sähäyyena sva-sukhätiçaya-mananät näyakayor äkarñako yo bhäva-viçeñas tasminn abhiläña-svarüpä ||297-298|| viçvanäthaù: kämeti | käma-rüpänugäminé tåñëä kämänugä bhaved ity anvayaù | atra pürva-vyäkhyäta-käma-rüpäpadasya käma-preritäkriyäparatväd aträpi sädhaka-bhakta-niñöha-tåñöä-padasya käma-maya-tåñëä-prerita-kriyä-paratvaà väcyam | tathä ca vraja-sundaré-niñöha-käma-preritä yä kriyä tasyä anugäminé anusäriëé yä sädhaka-bhakta-niñöha-käma-maya-tåñëä-preritä paricaryä-mayé, sä kämänugä bhaktiù | kriyä cätra dvividhä—bhävanä-mayé mänasé, paricaryä-mayé bahir indriya-vyäpära-rüpä ca | na ca vraja-sundaréëäà kriyänusäreëaiva kriyäyäù sädhaka-bhaktasya kartavyatvena vihite tat kathaà täbhiù kriyamäëä sürya-püjä çuddha-bhaktair na kriyate ? yadi ca kriyate tadä bhakteù çuddhatva-häniù ? kathaà vä täbhir na kåtam | atha ca mahänubhavaiù çré-rüpa-gosvämi-prabhåtibhiù kåtaà vandanaikädaçy-ädi-vrataà sädhaka-bhaktaiù kriyata iti väcyam | anugäminé anusäriëéty evärtho, na tv anukäriëéti vyäkhyätatvät | tathä ca täsäà matasyänukülyenänusaraëa-mätraà, na tu sämastyena kartavyatvam | yathä vedäntam älambya yuktyädibhiù svenaivädhikatayä

Page 170


kriyamäëä vyäkhyä vedäntänusäriëéty ucyate | etena pürvavad ädhunika-sauramya-matam api nirastam iti jïeyam ||297||

—o)0(o—

|| 1.2.299 ||

keli-tätparyavaty eva sambhogecchä-mayé bhavet | tad-bhävecchätmikä täsäm bhäva-mädhurya-kämitä ||

çré-jévaù: sambhogecchä-mayé käma-präyänugä jïeyä tat-tad-bhävecchätmeti—tasyäs tasyä nija-nijäbhéñöäyä vraja-devyä yo yo bhävas tad-viçeñas tatra yä icchä saivätmä pravartika yasyäù seti mukhya-kämänugä jïeyä | tathä ca darçitaà striya urugendra-bhoga [bhä.pu. 10.47.23] ity ädi | sambhogo’tra samprayogaù | kelir api sa eva, bhäva-mädhuryasya kämitä yasyäà sä ||299|| mukundaù: ete vyäkhyäyete—keléti | keli-tätparyam asty asyäà tåñëäyäm iti keli-tätparyavaté näyikä-bhäväbhiläña-svarüpety arthaù | eva-käro nirdhäraëe | tat-tad-bhävecchätmeti—asyäs tad-bhävecchätmikety anuvädaù | täsäà sakhé-svarüpäëäà vraja-devénäm ||299|| viçvanäthaù: sambhogecchämayé yütheçvarévat svätantryeëa çré-kåñëena saha sambhogecchä-preritä pürvokta-dvividha-kriyety arthaù | udäharaëaà, yäthä çästre candrakänti-prabhåtayaù | tat-tad-bhävecchätmiketi tasyäs tasyä nijäbhéñöäyä vraja-sundaryä yo bhävaù çré-kåñëa-viñaye bhäva-viçeñas tasyäsvädane’tra yä icchä saivätmä pravartikä yasyäù seti | iyaà pürvataù çreñöhä mukhya-kämänugä jïeyä | sambhogo’tra samprayogaù | kelir api sa evety äha—keli-tätparyavaté kriyä eva sambhogecchä-mayé bhaved ity arthaù | täsäà çré-kåñëena saha bhäva-mädhuryasyäsvädane kämitä kämanä yasyäù sä tat-tad-bhävecchätmikä ||299||

—o)0(o—

|| 1.2.300 ||

çré-mürter mädhuréà prekñya tat-tal-léläà niçamya vä | tad-bhäväkäëkñiëo ye syus teñu sädhanatänayoù | puräëe çruyate pädme puàsam api bhaved iyam ||

çré-jévaù: çré-mürteù çré-kåñëa-pratimäyäù mädhuréà tat-preyasébhir api pratimä-rüpäbhiù saha lélädi-mädhurya-viçeñaà prekñya, tasyäs tat-tad-bhävädi-mädhuryaà niçamyeti çrutvä, kevalaà çravaëaà yat pürvam uktaà tatra tu tasyäù prekñaëe’pi tasya çravaëasya sähäyyam avaçyaà mågyata ity abhipretaà, yad vinä müla-tat-tad-rüpa-lélädy-asphürteù | tat-tal-lélä-

Page 171


çravaëaà tu tat-tat-prekñaëaà vinäpi kärya-karam ity äha—tad iti | anayor dvividha-kämänugayoù | teñu sädhanatä | ata eva tayor adhikäriëa ity arthaù ||300|| mukundaù: anayor lobhotpatter dvividhaà käraëaà darçayann adhikäriëa äha—çré-mürter iti | tat-tal-léläà täà täà prasiddhäà pürvänuräga-räsädikäà léläm | täsäà näyikätva-sakhétväbhyäà dvividhänäà vraja-devénäà bhävayoù käìkñiëo lobhino ye syus teñu anayoù sambhogecchämayé tat-tad-bhävecchätmeti dvividha-kämänugayoù krameëa sädhanatä, te anayoù sädhanädhikäriëa ity arthaù | nanu çré-mürter mädhuréà dåñövä lubdha-stréëäà sambhogecchä-mayé syät | puàsäà tu syän na vety ata äha—puräëa iti | iyaà sambhogecchä-mayé ||300|| viçvanäthaù: çré-mürteù çré-kåñëa-pratimäyä mädhuréà prekñya | evaà tat-preyasébhir api pratimä-rüpäbhiù saha çästre çruta-lélädi-mädhuryam apy anubhüya ca | tasmät tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate iti hi pürva-granthe yat kevalaà çravaëa-mätram uktam | tatra çré-mürter darçane’pi çravaëasya sähäyyam avaçyaà mågyata ity abhipretam | çravaëaà vinä müla-bhüta-tat-tad-rüpa-lélädy-asphürteù | tat-tal-lélä-çravaëaà tu çré-mürti-prekñaëaà vinäpi kärya-karam ity äha—tat-tal-léleti | anayor dvividha-kämänugayos teñu sädhanatä | ata eva te janä dvividha-kämänugä-bhakter adhikäriëa ity arthaù ||300||

—o)0(o—

|| 1.2.301-2 ||

yathä— purä maharñayaù sarve daëòakäraëya-väsinaù |

dåñövä rämaà harià tatra bhoktum aicchan suvigraham || te sarve strétvam äpannäù samudbhütäç ca gokule | harià sampräpya kämena tato muktä bhavärëavät ||

çré-jévaù: pureti | maharñayo’tra çré-gokula-stha-çré-kåñëa-preyasy-anugata-väsanäù ta eva sarva ity arthaù | te ca rämaà dåñövä tato’pi sundara-vigrahaà harià çré-kåñëam bhävy-avatäram api tat-pratipädaka-çästre vidvat-prasiddhaà gokule preyasyo bhütvä upabhoktum aicchan manasä varaà vavåëvate sma | te ca kalpa-våkñäd iva tasmäd avacanenaiva varaà labdhvä deçäntara-gopénäà garbhe strétvam äpannäù | sarvatra gokula-nämnäti-vikhyäte çréman-nanda-gokule kathaïcit täbhya evägatäbhyaù samutpannä harià tato’pi manoharaà çré-kåñëam eva kämena saìkalpa-mätreëa sampräpya tatas tad-anantaram eva muktä bhavärëaväd iti | antar-gåha-gatäù käçcid ity ädi rétyä jïeyam ||301-2|| mukundaù: rämaà dåñövä tato’pi suvigrahaà harià svopäsyaà çré-kåñëaà bhoktum aicchan | räma-darçanät çré-kåñëe udbuddha-ratitvät suñöhu riraàsäm akurvan, te sarve strétvaà stré-

Page 172


bhävaà sambhogecchätmakaà premäëam äpannäù sädhana-vaçät präptäù santo gokule samutpannä gopyo jätäù | kämena çré-rädhädi-gokula-devé-saìgät käm api mädhuréà präptenänurägädi-prema-viçeñeëa harià sampräpya pürva-dehän tyaktvä çré-kåñëa-bhoga-yogya-çaréräù satyaù prapaïcägocare gokula-prakäçe manoratha-pürtyä präpya bhavärëavät bhavärëavaà prapaïcä-gocaratvaà parityajya muktäù paramänandaà präptä vartanta ity arthaù | atredaà pratipadyate—sädhanena premaiva präyo bhavati | premëa eva viläsatväd vairalyät sädhakeñv api | atra snehädayo bhävä vivicya na hi çaàsitäù || [bha.ra.si. 1.4.19] iti vakñyamäëatvät | tena gokule janmaiva, na tu tasya samyak präptiù | sä tu çré-kåñëa-tat-priyäëäà kåpayä saìgädi-jätänurägädinaiva | tathaikädaçe ca—

kevalena hi bhävena gopyo gävo nagä mågäù | ye’nye müöha-dhiyo nägäù siddhä mäm éyur aïjasä || [bhä.pu. 11.12.8] iti |

asyärthaù—gopyo yäù premëä jätäs täù kevalena bhävena kåñëa-kåpayä saìädi-jätänurägädi-rüpeëa prema-viçeñaëena siddhä mäm éyuù prapaïcägocare gokule mäà präptäù santi | gavädayas tu yathocita-premëeyur iti | duùsaha-preñöha [bhä.pu. 10.29.10] ity ädi daçama-gata-çloka-dvaye caitad eva spañöam ||301-2|| viçvanäthaù: pureti | maharñayo’tra çré-gokula-stha-çré-kåñëa-preyasy-anugata-väsanä jïeyäù | te ca rämaà dåñövä tato’pi sundara-vigrahaà harià çré-kåñëam ägamy-avatäram api tat-pratipädaka-çästre prasiddhaà taà gokule preyasyo bhütvä upabhoktum aicchan | çré-raghunätha-nikaöe manasä tädåçaà varaà våëvate sma | te ca munayaù kalpa-våkñäd iva raghunäthäd avacanenaiva varaà labdhvä deçäntare gopénäà garbhe strétvam äpannäù | sarvatra gokula-nämnäti-vikhyäte çréman-nanda-gokule kathaïcit täbhya evägatäbhyaù samyag utpannä harià çré-kåñëam eva kämena saìkalpa-mätreëa sampräpya tatas tad-anantaram eva muktä bhavärëavät präkåtatväàçät | ata eva räsa-kréòäyäm antar-gåha-niruddhä nirodha-janya-viraheëaiva teñäà präkåtatväàço gataù | asya viçeña-vyäkhyä tu daçama-öippanyäà drañöavyä | idaà tu bhaktir ananuñaìgitaà phalam ||301-2||

—o)0(o—

|| 1.2.303 ||

riraàsäà suñöhu kurvan yo vidhi-märgeëa sevate | kevalenaiva sa tadä mahiñétvam iyät pure ||

çré-jévaù: ya iti puàliìgatvena nirdeço jana-mätra-vivakñayä, stré vä pumän vety arthaù | riraàsäà kurvann iti, na tu çré-vraja-devé-bhävecchäà kurvann ity arthaù | kintu suñöhu iti mahiñévad bhäva-spåñöatayä kurvan | na tu sairindhrévat tad-aspåñöatayety arthaù | vidhi-märgeëeti vallavé-käntatva-dhyäna-mayena manträdinäpi, kim uta mahiñé-käntatva-dhyäna-

Page 173


mayenety arthaù | kevaleneti—vrajädi-sambandha-lipsä-grahaà vinety arthaù | mahiñétvaà tad-vargänugämitvam iyäd iti | çrémad-daçäkñarädäv apy ävaraëa-püjäyäà tan-mahiñéñv eva tasyätyädaräd iti bhävaù | tadeti kadäcid vilambenaiva, na tu rägänugavac chaigryeëety arthaù ||303|| mukundaù: riraàsäà çré-nandanandana-sukhärthaà ramaëecchäà suñöhu kurvann ity anena siddha-rüpeëa rägänugayä vraje sevä suñöhu darçitä | vidhi-märgeëeti—sädhaka-rüpeëa vaidha-bhaktyeti | kevaleneti—rägänugä-miçreëa cet tadä mathuräyäà mahiñétvam iti bhävaù | abhiläñe saty api yathocita-sädhanennaiva tat-präptir iti darçitam | yad-väïchayä çrér lalanäcarat tapo vihäya kämän suciraà dhåta-vratä [bhä.pu. 10.16.36] iti | väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [bhä.pu. 10.47.58] ity ädibhis tad-väïchäyäà satyäm api tad-apräptiù sädhana-vaiñamyäd eva ||303|| viçvanäthaù: ya iti puàliìgatvena nirdeço jana-mätra-vivakñayä, stré vä pumän vety arthaù | säkñät çré-kåñëena saha ramaëecchäyäà lobhasya pravartakatve’pi nija-bhäva-prätikülyäni täni sarväëi çästra-vihitänéti tyägänaucityam iti buddhyä yadi karoti, tadä dvärakä-pure mahiñé-parijanatvaà präpnotéty äha—riraàsäm iti | kevalenaiva säkalyenaiveti yävat | na tu nija-bhäva-pratikülän mahiñé-püjä-dvärakä-dhyänädén käàçcit käàçcit aàçän parityajyeti | atra eva-kärärthaù nirëéte kevalam iti tri-liìgaà tv eka-kåtsnayoù ity amaraù | yeñäà tu våndävane rädhä-kåñëayor mädhuryäsvädane’bhiläñaù, atha ca nyäsa-mudrädi-vaidhé-märgänusäreëa bhajanaà, teñäà dvärakäyäà na rukmiëé-käntasya präptis taträbhiläñäbhävät | na vä våndävane çré-rädhä-kåñëayoù präptiù, räga-märgeëa bhajanäbhävät | tasmät teñäà vidhi-märgeëa bhajana-käryasya aiçvarya-jïänasya prädhänyaà yatra, yathäbhütasya våndävanasyäàçe goloke rädhä-kåñëayoù präptiù | na tu çuddha-mädhurya-maye våndävane iti jïeyam | goloke çré-våndävanasyäàçatvaà çré-prabhu-varai rüpa-gosvämi-caraëaiù stava-mäläyäm upaçlokitam | sa ca çloko, yathä nandäpaharaëe—

loko ramyaù ko’pi våndäöavéto nästi kväpéty aïjasä bandhu-vargam | vaikuëöhaà yaù suñöhu sandarçya bhüyo goñöhaà ninye pätu sa tväà mukundaù || iti |

atra vaikuëöha-padaà kåñëa-vaikuëöha-goloka-param eva | yato våndävanasya mädhuryotkarña-darçanärthaà bandhu-vargäëäà gopänäà kåñëa-vaikuëöhe goloke çré-kåñëa-prerita-gamanaà daçame varëitam | tad-varëanaà, yathä—

darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param || [bhä.pu. 10.28.14] te tu brahma-hradaà nétä magnäù kåñëena coddhåtäù | dadåçur brahmaëo lokaà yaträkrüro’dhyagät purä || nandädayas tu taà dåñövä paramänanda-nirvåtäù |

Page 174


kåñëaà ca tatra cchandobhiù stüyamänaà suvismitäù || [bhä.pu. 10.28.16-7] atra brahmaëo naräkåti-para-brahmaëaù çré-kåñëasya lokaà golokam eva | na tu ramä-vaikuëöham | pürvatra svaà lokam ity atra svasya çré-kåñëasya lokam iti vyäkhyayä ramä-vaikuëöhasya kåñëa-lokatväbhävät | tathä kåñëaà ca tatra cchandobhiù stüyamänam ity uktyä ramä-vaikuëöhe kåñëa-léläyä asambhaväc ca | brahma-loka-padena goloka eva vyäkhyätaù | vaiñëava-toñaëyäm api tathä vyäkhyätam | idam eva laghu-bhägavatämåte yat tu goloka-näma syät tac ca gokula-vaibhavam [1.5.498] tad-ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnateù [1.5.502] iti | asyärthaù—tu bhinnopakrame | yad goloka-näma goloka-saàjïakaà tac ca tat tu gokula-vaibhavam | gokulasya mahä-mädhuryatvena khyätasya vaibhavaà vaibhava-rüpo’àçaù | ata eva tasya golokasya tad-ätma-vaibhavatvaà gokula-svavaibhava-rüpatvaà bhavati | goloko gokulasya sva-vaibhava-rüpo bhavatéty arthaù | kutaù ? tan-mahimonnateù | tato golokät sakäçät mahimädhikyäd iti | yathä yathä pätäla-khaëòe—

aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäd api garéyasé | dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate || iti |

atra vaikuëöha-çabdena goloka eva tair abhipreto jïeyaù | tasya tan-mahimonnater ity anantaraà yathä pätäla-khaëòe aho madhupuréty ädy-ukteù | tadeti kadäcid avilambenaiva, na tu rägänugävac chaighreëa ity arthaù ||303||

—o)0(o—

|| 1.2.304 ||

tathä ca mahä-kaurme—

agni-puträ mahätmänas tapasä strétvam äpire |

bhartäraà ca jagad-yonià väsudevam ajaà vibhum ||

çré-jévaù: tapasä vidhi-märgeëa | atra vidhi-märgopalakñaëatvena väsanä-vibhedo’pi jïeyaù ||304|| mukundaù: tapasä vidhi-märgeëa | mahätmäno mahän çré-kåñëa-sukhärtha-riraàsä-karaëäd utkåñöa ätmä mano yeñäà te tathä ||304|| viçvanäthaù: tapasä vidhi-märgeëa | atra vidhi-märgopalakñaëatvena väsanä-vibhedo’pi jïeyaù | atra bhartäram iti padam eva tasya pürve mahiñétva-präpti-niçcayätmakam iti ||304||

Page 175


—o)0(o—

|| 1.2.305-306 ||

atha sambandhänugä—

sä sambandhänugä bhaktiù procyate sadbhir ätmani | yä pitåtvädi-sambandha-mananäropanätmikä ||

lubdhair vätsalya-sakhyädau bhaktiù käryätra sädhakaiù | vrajendra-subalädénäà bhäva-ceñöita-mudrayä ||

çré-jévaù : pitåtvädi-sambandhasya yan mananaà viçeña-cintanaà, punas tasyäropaëaà svasminn abhimananaà tad-ätmikety arthaù ||305|| vrajendreti | na tu vrajendräditväbhimänenäpéty arthaù | pitåtvädy-abhimäno hi dvidhä sambhavati—svatantratvena, tat-piträdibhir abheda-bhävanayä ca | taträntyam anucitam | bhagavad-abhedopäsanävat teñu bhagavadvad eva nityatvena pratipädayiñyamäëeñu tad-anaucityät | tathä tat-parikareñu tad-ucita-bhävanä-viçeñeëäparädhäpätät ||306|| mukundaù : pitåtvädi-sambandha-mananaà yan nandädau tasyäropätmikäbhimanana-rüpä | vrajendra-subalädénäà bhävaç ceñöitam anubhäväç ca tayor mudrä päripäöé | bhaktiù sädhaka-siddha-rüpä sevä ||305-6|| viçvanäthaù : pitåtvädi-sambandhasya yan mananaà viçeña-cintanaà, punas tasyäropaëaà svasminn abheda-mananaà tad-ätmikety arthaù ||305|| vrajendreti | na tu vrajendratväbhimänenäpéty arthaù | pitåtvädy-abhimäno hi dvidhä sambhavati—svatantratvena, tat-piträdibhir abheda-bhävanayä ca | taträntyam anucitam | bhagavad-abhedopäsanävat teñu tad-anaucityät | subalädau säyujya-präptiù sakhyädi-bhaktau | ahaìgrahopäsanä-sattve’pi vrajendro’ham ity ahaìgrahopäsanä tu kevalaà naraka-sädhiketi jïeyam | tasyä vrajeçvaryädau viruddha-bhävanä-prayojakatvät | bhaktiù sevä, sädhaka-rüpeëa siddha-rüpeëa sädhakaiù käryä | ata eva sevä sädhaka-rüpeëa siddha-rüpeëa cätra hi ity aträpi tathaiva vyäkhyätam | vrajendra-subalädénäà bhäva-ceñöita-mudrayä sevä käryeti vyäkhyätuà çakyam | subalädibhir akåtänäà guru-pädäçrayaëa-daëòavat-praëämaikädaçy-ädénäm akaraëe gurv-ädy-aparädha-prasaktyä teñäà naraka-gamana-prasaìgät | ata eva grantha-kärair api anuñöhänato doño bhakty-aìgänäà prajäyate [bha.ra.si. 1.2.63] ity anena ekädaçy-ädi-nityäìgänäm akaraëe doña uktaù | tasmäd siddha-dehena mänasé-sevä-karaëärthaà vrajendra-subalädénäà bhäva-ceñöitaà çré-bhägavate prasiddham eva ||306||

—o)0(o—

Page 176


|| 1.2.307 ||

tathä hi çruyate çästre kaçcit kurupuré-sthitaù |

nanda-sünor adhiñöhänaà tatra putratayä bhajan | näradasyopadeçena siddho’bhüd våddha-vardhakiù ||307||

çré-jévaù: atha pürvam evocitam iti darçayati—tathä héti | adhiñöhänaà pratimäm | siddho’bhüd iti | bäla-vatsa-haraëa-léläläyäà tat-pitèëäm iva siddhir jïeyä | evam eva hi skände sanat-kumära-prokta-saàhitäyäà prabhäkara-räjopäkhyänam |

aputro’pi sa vai naicchat putraà karmänucintayan | väsudevaà jagannäthaà sarvätmänaà sanätanam || açeñopaniñad-vedyaà putrékåtya vidhänataù | abhiñecayituà räjä svaräja upacakrame || na putram abhyarthitavän säkñäd bhütäj janärdanät || iti |

ürdhvaà bhagavad-vacaç ca—ahaà te bhavitä putraù ity ädi ||307||

mukundaù: siddha iti vrajendranandanänuvartinas tasya gåhe çré-kåñëasya yathocita-rüpeëa sthitir darçitä | bahu-rüpeëänanta-vraja-jana-manoratha-püraëavat ||307|| viçvanäthaù: ataù sädhaka-dehena sädhaka-bhaktänusäri-sevänäà karaëe puräëaà pramäëayati—tathä héti | nanda-sünoù çré-kåñëasyädhiñöhänaà pratimety anena iyaà sevä na vrajendrasya bhäva-ceñöitänusäriëé jïeyä | tena tu säkñät çré-kåñëasyaiveti sevä kåtä | na tu tat-pratimäyäù | tasmät sädhakena tu säkñäd-darçanäsambhavät tat-pratimäyä eva sevä kartavyä | ata eva våddha-vardhakir api sädhaka-mahänya-bhäva-bhaktänusäreëa putratvena pratimä-seväà cakäreti jïeyam | värdhakir bäòhai iti prasiddhaù | siddho’bhüd iti vatasa-haraëa-léläyäà yathä sarveñäà putro’bhüt tathaiva siddhir jïeyä ||307||

—o)0(o—

|| 1.2.308 ||

ataeva näräyaëa-vyüha-stave— pati-putra-suhåd-bhrätå-pitåvan maitravad dharim |

ye dhyäyanti sadodyuktäs tebhyo’péha namo namaù ||308|| çré-jévaù: suhån-nirapkeña-hita-käré | mitraà saha-vihäréti tayor bhedaù | tathä ca tåtéye çré-kapila-deva-väkyaà—

Page 177


yeñäm ahaà priya ätmä sutaç ca sakhä guruù suhådo daivam iñöam || [bhä.pu. 3.25.38] ||308||

mukundaù, viçvanäthaù: suhån-nirupädhi-hita-käré | mitraà saha-vihäréti tayor bhedaù ||308||

—o)0(o—

kåñëa-tad-bhakta-käruëya-mätra-läbhaika-hetukä | puñöi-märgatayä kaiçcid iyaà rägänugocyate ||

çré-jévaù: kåñëeti | mätra-padasya vidhi-märge kutracit karmädi-samarpaëam api dväraà bhavatéti tad-vicchedärthaù prayoga iti bhävaù ||309||

mukundaù: kåñëa-tad-bhakta-käruëya-mätra-läbha evaikaù sarvottamo hetuù pravåtti-käraëaà yasyäà sä tathä | tayoù käruëya-mätra eva lobhotpatteù sarvottamaà käraëam | anyat kim api svalpam api nety arthaù | çré-mürter eka-vära-darçanän niraparädhe sämänyä—yä ratiù sad-dhiyäà bhäva-janmane iti bhäva-janmana ity atra darçitä, tato’pi rägänugäyäà lobhas tu durlabhaù kevala-kåpayaiveti bhävaù ||309|| viçvanäthaù: kåñëeti mätra-padasya vidhi-märge kutracit karmädi-samarpaëam api dväraà bhavatéti tad-vicchedärthaù prayoga iti ||309||

—o)0(o—

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau purva-vibhäge sädhana-bhakti-laharé-dvitiyä ||

|| 1.2 ||

—o)0(o—

Page 178

Page 179

|| 1.3 ||

çré-hari-bhakti-rasämåta-sindhau pürva-vibhäge tåtéyä laharé

atha bhäva-bhaktiù

|| 1.3.1 ||

çuddha-sattva-viçeñätmä prema-süryäàçu-sämya-bhäk | rucibhiç citta-mäsåëya-kåd asau bhäva ucyate ||

çré-jévaù : atha tad etad vivicyate – pürvaà tävad bhakti-sämänya-lakñaëe ceñöä-rüpä bhäva-rüpä ceti dvividhä bhaktir darçitä | tatra ceñöä-rüpä dvividhä—bhäva-bhakteù sädhanä-rüpä kärya-rüpä ca | kärya-rüpä tu rasävasthäyäù anubhäva-rüpä ca | tayoù sädhana-rüpä pürvä darçitä | uttarä rasa-prasaìge darçayiñyate | atha bhäva-rüpä ca dvividhä rasävasthäyäà sthäyi-nämné, saïcäri-rüpä ca | tatra ca pürvä dvividhä | kroòékåta-praëayädi-prema-nämné | raty-apara-paryäya-premäìkura-rüpä bhäva-nämné ca | tad evaà stay uttarä saïcäri-rüpäpi rasa-prasaìge darçayiñyate | samprati tu sthäyi-bhäva-sämänya-rüpaà prema-nämnä praëayädikam api kroòékurvantaà raty-apara-paryäya-sthäyi-bhäväìkurä-rüpaà bhävaà lakñayati – çuddha-sattveti | sä ca mahä-bhäva-paryanta-tad-ürdhvävasthä-vyaktaye bhaviñyatéty abhipretya cäha—çuddha-sattveti |3 atra çuddha-sattvaà näma bhagavataù sva-prakäçikä svarüpa-çakteù saàvid-äkhyä våttiù, na tu mäyä-våtti-viçeñaù | vivåtaà tv etat çré-bhägavata-sandarbhasya dvitéya-sandarbhe çré-vaiñëava-toñaëyäà dvitéyädhyäye ca | çuddha-sattva-viçeñatvaà näma cätra yä svarüpa-çakti-våtty-antara-lakñaëä—

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye | hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [vi.pu. 1.12.69]

iti viñëu-puräëänusäreëa hlädiné nämné mahä-çaktis tadéya-sära-våtti-samaveta-tat-säräàçatvam evety avagantavyam | tayoù samavetayoù säratvaà ca tan-nitya-priya-janädhiñöhänaka-tadéyänukulyecchämaya-parama-våddhitvam | hlädiné-sära-samaväyitvaà cäsyaiva bhävasya parama-pariëäma-rüpa-modanäkhye mahä-bhäve çrémad-ujjvala-nélamaëim adhikåtya vyaktébhaviñyati |

rädhikä-yütha eväsau modano na tu sarvataù | yaù çrémän hlädiné-çakteù suviläsaù priyo varaù || [u.né. 14.176] iti |

3 In parentheses in Haridas Das’ edition.


asau padena cänukülyena kåñëänuçélana-rüpä sämänyena lakñitä bhaktir eväkåñyata ity arthaù | sä tu yadyapi dhätv-artha-sämänya-rüpä vyäkhyätä | tathäpy atra ceñöä-rüpä na gåhyate, kintu bhäva-rüpaiva | vidheyasya bhävasya säkñän nirdiñöatvät | vakñyate ca svayam eva bhäva-mätrasya lakñaëam—

çarérendriya-vargasya vikäraëäà vidhäyakäù | bhävävirbhäva-janitäç citta-våttaya éritäù || [bha.ra.si. 2.4.251] iti |

citta-våttayaç cätra prakäräntareëa cittasya sthitayaù | vikäro mänaso bhävaù ity amaraù | tathäpi vakñyamäëänäà vyabhicäriëäm aträpräptis teñäà yojayiñyamäëänäà citta-mäsåëyamäëänäà citta-mäsåëya-kåttväbhävät premäìkuratvena viçeñyatväc ca | tataç cäyam arthaù – asau sämänyato lakñitä yä bhaktiù saiva nijäàça-viçeñe bhäva ucyate | sa ca kià-svarüpas taträha – kåñëasya svarüpa-çakti-rüpaù çuddha-sattva-viçeño yaù sa evätmä tan nitya-priya-janädhiñöhäna-kåtayä nitya-siddhaà svarüpaà yasya saù | tathädhiñöhänam ätma-sätkåtya tat-tädätmyäpannatvenänukülya-lakñaëa-citta-våtti-rüpä ca | kià ca rucibhiù präpty-abhiläña-sva-kartåkänukülyäbhiläña-sauhärdäbhiläñaiç cittärdratä-kåd iti | eña ca vakñyamäëa-premëo’ìkura-rüpa evety äha premeti | süryas tv aträciräd udayiñyamäëävastho gåhyate | tataç ca tad-aàça-sämya-bhäg iti premëaù pratham accha-virüpa ity arthaù | bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate [bha.ra.si. 1.4.1]iti hi vakñyate | asyäpräkåtatvaà tädåça-çuddha-sattva-viçeña-hlädiné-sära-rüpatvaà ca mokña-sukhasyäpi tiraskärakatvät | çré-bhagavato’pi prakäçakatväd änanda-karatväc ca | atra pramäëasya viçeña-jijïäsä cet cet préti-sandarbho dåçyaù | tad evaà nitya-tat-priya-janänäà bhäve lakñite prapaïca-gata-bhaktänäm api citta-våttiù çré-kåñëa-tad-bhakta-kåpayä tädåçé bhavatéti tenaiva lakñitaù syäd ity alam ativistareëa ||1|| mukundaù: çré-rüpa-caraëebhyo namaù | asau sädhana-bhaktiù rucibhiù saparikara-çré-kåñëa-rüpädy-anubhavajair äsväda-viçeñaiç citta-mäsåëya-kåt saté bhäva ucyate iti käryeëa lakñaëam | sa kià-svarüpas taträha – çuddha-sattveti çuddha-sattva-viçeño mukti-sukha-tiraskärako bhajadbhyo’pi bhagavatäçvadéyamänas tat-prakäçakatvät tat-svarüpa-çakti-rüpatväc ca sva-prakäçaù paramänando yaù sa ätmä svarüpaà yasya sa çuddha-sattva-viçeñätmä | süryäàçuù süryasya darçanät pürva-prakäçaù | haräväsakty-avadhikä sädhana-bhaktiù | äprema prathama-prakäçaà bhäva ucyate ity arthaù ||1|| viçvanäthaù: asau-padenäkülyena kåñëänuçélana-rüpä sämänyena lakñitä bhaktir eväkåñyate | sä tu yadyapi anuçélana-padena dhätv-artha-sämänya-rüpä pürvaà vyäkhyätä | athäpy atra ceñöä-rüpä na gåhyate kintu bhäva-rüpaiva | asau bhäva ucyate ity atra vidheyasya bhävasya säkñän-nirdiñöatvät | sa ca bhävaù kià-svarüpas taträha – kåñëasya svarüpa-çakti-rüpa-çuddha-sattva-viçeño yaù sa evätmä tan-nitya-priya-janädhiñöhänakatayä nitya-siddhaà svarüpaà yasya saù | kià ca rucibhiç cittasya mäsåëya-kåd ärdratä-kåd ity arthaù | eña ca

Page 180


vakñyamäëa-premëo’ìkura-rüpa evety äha premeti | süryas tv aträciräd udayiñamäëävastho gåhyate | tataç ca tad-aàçu-sämya-bhäg iti premëaù prathama-cchavi-rüpa ity arthaù | dåñöänto’yaà na sarväàçena, tathä cottara-käle kiraëasya sa sürya-rüpatvaà, bhävasya tu uttara-käle prema-rüpatve’pi na kñatiù | ata eva bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate [bha.ra.si. 1.4.1] iti vakñyate ||1||

—o)0(o—

|| 1.3.2 ||

tathä hi tantre—

premëas tu prathamävasthä bhäva ity abhidhéyate | sättvikäù svalpa-mäträù syur aträçru-pulakädayaù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù: tac-chavi-rüpatvam premäìkuratvaà darçayati tathä héti ||2|| mukundaù: prema-prathamävasthatvaà darçayati tathä héti ||2||

—o)0(o—

|| 1.3.3 ||

sa yathä padma-puräëe—

dhyäyaà dhyäyaà bhagavataù pädämbuja-yugaà tadä | éñad-vikriyamäëätmä särdra-dåñtir abhüd asau ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.3.4-5 ||

ävirbhüya mano-våttau vrajanti tat-svarüpatäà | svayaà-prakäça-rüpäpi bhäsamänä präkäçyavat || vastutaù svayam äsväda-svarüpaiva ratis tv asau | kåñëädi-karmakäsväda-hetutvaà pratipadyate ||

Page 181


çré-jévaù: pürväkhyänusäreëa tasyaiva rati-paryäyasya bhävasya präpaïcika-tat-priya-janeñu kaïcid viçeñaà darçayati—ävirbhüyeti dväbhyäm | asau çuddha-sattva-viçeña-rüpä ratir müla-rüpatvena mukhya-våttyä tac-chabda-väcyä sä ratiù | çré-kåñëädi-sarva-prakäçakatvena hetunä svayaà-prakäça-rüpäpi präpaïcika-tat-priya-janänäà mano-våttau ävirbhüya tat-svarüpatäà tat-tädätmyaà vrajanté tad-våttyä prakäçyavad bhäsamänä brahmavat tasyäà sphuranté, tatha sva-sätkåtena pürvottarävasthäbhyäà käraëa-kärya-rüpeëa çré-bhagavad-ädi-mädhuryänubhavena sväàçenäsväda-rüpäëi yäni kåñëädi-rüpäëi karmäëi kartur épsitatamäni teñäm äsväda-hetutäà saàvid-aàçena sädhakatamatäm asau bhävaika-paryäyä ratiù pratipadyate präpnotéti | hlädiny-aàçena tu svayaà hlädayanté tiñöhatéty arthaù | vastuta iti—tad etad eva vastu-vicäre sidhyatéty arthaù | tu-çabdo'pi viçeña-pratipatty-arthaù | ädi-grahaëät tat-parikara-lélädayo gåhyante ||4-5|| mukundaù: rater acintya-çaktitvaà darçayati—ävir iti dväbhyäm | asau ratir astu-çabdät kävyäd ukta-rater viçiñöä | tad äha—svayam äsväda-rüpaiva | çuddha-sattva-viçeñätmatvät | na tütkaëöhite duùkha-rüpäpi | kåñëädayaù karàäëi käraëa-kärya-sahäyä yasya sa kåñëädi-karñaka äsvädo vibhävanädi-rüpas tasya hetutvaà sva-prabhäveëaiva pratipadyate | täà vinä teñäà camaktäräbhävät | yathänya-ratiù kävyädi-sevayä tad-dhetus tathä na, kimbhütä saté taträhävir iti ukta-hetutvät svayaà-prakäça-rüpäpi mano-våttau sädhanädi-yogyäyäm ävirbhüya tat-svarüpatäà mano-våtti-svarüpatäà vrajanté prakäçyavat sphuöékriyamäëaà vastv iva bhäsamänänubhavitur mano-våtti-rüpayä svayam anubhüyamänä | vastuto vastu-vicäreëeyam evedåçé nänyety arthaù ||4-5|| viçvanäthaù: pürväkhyänusäreëa tasyaiva rati-paryäyasya bhävasya präpaïcika-tat-priya-janeñu kaïcid viçeñaà darçayati—ävirbhüyeti dväbhyäm | asau çuddha-sattva-viçeña-rüpä ratiù çré-kåñëädi-prakäçakatvena svayaà-prakäça-rüpäpi präpaïcäntargata-tat-priya-janänäà mano-våttau ävirbhüya tat-svarüpatäà tat-tädätmyaà vrajanté, atha ca brahmavat svayaà-prakäça-rüpäpi citta-våttyä prakäçyavad bhäsamänä bhavati | vastutaü sväda-rüpäpi kåñëasya rüpa-guëa-mädhurya-karmakäsvädasya hetutäà pratipadyate präpnotéti ||4-5||

—o)0(o—

|| 1.3.6-8 ||

sädhanäbhiniveçena kåñëa-tad-bhaktayos tathä | prasädenätidhanyänäà bhävo dvedhäbhijäyate |

ädyas tu präyikas tatra dvitéyo viralodayaù ||

tatra sädhanäbhiniveça-jaù— vaidhé-rägänugä-märga-bhedena parikértitaù |

dvividhaù khalu bhävo'tra sädhanäbhiniveçajaù ||

Page 182


sädhanäbhiniveças tu tatra niñpädayan rucim | haräv äsaktim utpädya ratià saàjanayaty asau ||

çré-jévaù: athasyäù prapaïca-gata-bhakteñv ävirbhäva-nidänam äha—sädhaneti | atidhanyänäà präthamika-mahat-saìga-jäta-mahä-bhägyänäm—bhaväpavargo bhramato yadä bhaved [bhä.pu. 10.51.53] ity ädeù, rahügaëaitat tapasä na yäti [bhä.pu. 5.11.12] ity ädeç ca | vicära-viçeñas tu bhakti-sandharbhe dåçyaù ||6|| mukundaù: asyäù sädhanädinä bhakta-hådi präkaöyaà darçayati—sädhaneti | atidhanyänäm iti çläghä bhäve sva-lälasä-bodhané | präyiko bahutra jäyate | viralodayaù kutracij jäyata ity arthaù ||6|| abhiniveçaù santataù kartåtvam | tatra sädhane ||8|| viçvanäthaù: tasya bhävasya ävirbhäve prakära-dvayam äha—sädhanasyäbhiniveçenänartha-nivåtty-uttara-niñöhayety arthaù | tathä çré-kåñëa-tad-bhaktayoù prasädena dhanyänäà präthamika-mahat-saìga-jäta-mahä-bhägyänäà—bhaväpavargo bhramato yadä bhaved [bhä.pu. 10.51.53] ity ädeù, rahügaëaitat tapasä na yäti [bhä.pu. 5.11.12] ity ädeç ca | ädyaù sädhanäbhiniveça-rüpaù, dvitéyo bhagavat-tad-bhaktayoù kåpä | tatra sädhanäbhinviçaja iti vaidhé-märga-bhedena rägänugä-märga-bhedena ca jäto yo dvividhaù sädhanäbhiniveças tena jäto yo dvividho bhävaù, sa evätra parikértita ity anvayaù | nanu sädhanasyäbhiniveço niñöhä sä ca bhaktau rucià tad-anantaraà haräv äsaktim anutpädya kathaà bhävaà janayiñyatéty ata äha—sädhanäbhiniveçaja iti | taträdyaà vaidhé-märga-bhedena sädhanäbhiniveça-janya-bhävo yathä ||6-8||

—o)0(o—

|| 1.3.9 ||

tatra ädyo (1.5.26)—

tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù |

täù çraddhayä me’nupadaà viçåëvataù priya-çravasy aìga mamäbhavad ratiù || iti |

çré-jévaù : anugraheëa çré-kåñëa-katheyaà bhavatäpi çrotavyeti çästränusäri-tad-äjïä-rüpeëa, manoharäù rucy-utpädikäù, çraddhä punar-änuñaìgikéti kärikäyäà na darçitä ||9|| mukundaù : tatränvaham iti | kåñëa-kathäù mädhuryaiçvarya-prakäçakän prabandhän | anugraheëeti—kathäsu çraddhä-bodhakaà anvaham açåëavam iti sädhane'bhiniveçaù |

Page 183


manoharä iti sädhane ruciù | tä anupadaà viçåëvato viçeñeëa rucyä çåëvato mama çraddhayä hary-äsaktyä ratiù ||9|| viçvanäthaù : tatra pratyahaà kåñëa-kathäù pragäyatäà munénäm anugraheëa manoharäs täù kathäù çåëvato mama priya-çravasi çré-kåñëe ratir abhavat | anugraheëa kåñëa-katheyaà bhavatäpi çrotavyeti çästränusäri-tad-äjïä-rüpeëety arthaù | etena vaidhétvam äyätam | manoharä rucy-utpädikäù | atra yadyapi çraddhäm ärabhya sarväsäà bhümikänäà rati-käraëatvena vaktum ucitam, tathäpy anartha-nivåtty-uttarotpannäbhiniveçäd avilambenaiva raty-utpattir jäyata ity abhipräyeëa tathoktam iti ||9||

—o)0(o—

|| 1.3.10 ||

ratyä tu bhäva evätra na tu premäbhidhéyate | mama bhaktiù pravåtteti vakñyate sa yad agrataù ||

çré-jévaù : mama bhaktiù pravåtteti—bhaktiù pravåttätma-rajas-tamo'pahä [bhä.pu. 1.5.28] ity uktyä bhakti-çabdena sa premaivägre vakñyate ity arthaù | rateù prathamävasthatvät bhaktes tata utkåñöatvät | ata eva prema-süryäàçu-sämya-bhäg ity atra bhäva-premëos täratamyam uktam iti bhävaù ||10|| mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : ratyeti | mamäbhavad ratiù ity atra rati-padena bhäva eväbhidhéyate, na tu premä | mama bhaktir iti | tathä ca bhaktiù pravåttätma-rajas-tamo'pahä [bhä.pu. 1.5.28] ity uktyä bhakti-çabdena premaivägre vakñyata ity arthaù | mamäbhavad ratir ity atra rateù prathamävasthatvät tasmät sakäçäd utpadyamänäyä bhakte rati-rüpa-käraëäd utkåñöatvät | ata eva prema-süryäàçu-sämya-bhäg iti | atra bhäva-premëos täratamyam uktam iti bhävaù ||10||

—o)0(o—

|| 1.3.11 ||

yathä tatraiva (1.5.28)—

itthaà çarat-prävåñikäv åtü harer viçåëvato me’nusavaà yaço’malam |

saìkértyamänaà munibhir mahätmabhir bhaktiù pravåttätma rajas-tamopahä ||

Page 184


na katamena vyäkhyätam ||

—o)0(o—

|| 1.3.12 ||

tåtéye ca (3.25.25)—

satäà prasaìgän mama vérya-saàvido bhavanti håt-karëa-rasäyanäù kathäù|

taj-joñaëäd äçv apavarga-vartmani çraddhä ratir bhaktir anukramiñyati ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam ||12|| mukundaù : satäm iti | prasaìgäd iti bhaktau çraddävadbhir yaù satäà saìgaù prasaìgaù | vérya-saàvida iti abhiviniveçaù | punaù punaù çravaëenaiva vérya-saàvedanasya sambhavät | çraddhä äsaktiù | bhaktiù prema-lakñaëä ||12|| viçvanäthaù : satäà prasaìgän mama vérya-saàvido janasya mama kathä håt-karëa-rasäyaëä bhavanti | apavarga-vartmani çré-kåñëe ||12||

—o)0(o—

|| 1.3.13 ||

puräëe nätya-çästre ca dvayos tu rati-bhävayoù | samänärthatayä hy atra dvayam aikyena lakñitam ||

na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.3.14 ||

dvitéyo, yathä pädme—

itthaà manorathaà bälä kurvaté nåtya utsukä | hari-prétyä ca täà sarväà rätrim evätyavähayat ||

Page 185


çré-jévaù: manoratha-pürvaka-nåtyam atra rägänugä, tadänéà tac chré-mürti-prabhäveëa tasyäà tädåça-tat-parikaräëäà räga-sphürteù | tathaivoktaà tayä tat pürvatra—

bahvéñv anyäsu näréñu mayy evädhika-prétiman | nåtyaty asau mayä särdhaà kaëöhäçleñädi-bhäva-kåt || iti |

prasaìgo'yaà müla-pädma-gataç cet tarhi—

sattvaà tattvaà paratvaà ca tattva-trayam ahaà kila | tri-tattva-rüpiëé säpi rädhikä mama vallabhä | prakåteù para evähaà säpi mac-chakti-rüpiëé || iti |

båhad-gautaméye çré-kåñëasya vacanät tathä tatraiva—

devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä | sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù sammohiné parä || iti |

vacanäntarän nitya-tan-mahä-çakti-rüpatayä prasiddhäyäù çré-rädhäyä vibhüti-rüpä bälä-çabdena mantavyä | kintu svayaà çré-rädhikä tu tasyäù phalävasthäyäà täà sakhéà vidhäya, tasyäù sädhana-siddhi-gataà sarvaà kåpayä ätmana eva mene, ity eväbhedena nirdeçe käraëaà jïeyam ||14|| mukundaù: ittham iti—

bahvéñv anyäsu näréñu mayy evädhika-prétiman | nåtyaty asau mayä särdhaà kaëöhäçleñädi-bhäva-kåt || iti pürvokta-prakaraëe |

itthaà manorathaà bälä kurvatéti sädhanäbhiniveçaù | nåtya utsuketi ruciù | harau prétir äsaktiù | sarväà rätrim evätyavähayad iti ratiù | avyartha-kälatvaà kärya-darçanät | çré-mürter mädhuré-darçanena jäta-lobhatväd asyäù sambhogecchä-mayé ||14|| viçvanäthaù: dvitéyo rägänugéya-sädhanäbhiniveçajo yathä manoratha-purvaka-nåtyam atra rägänugä-bodhakaà, tadänéà tac chré-mürti-prabhäveëa tädåça-parikaräëäm anuräga-sphürtita evänuräga-nirvähatvät ||14||

—o)0(o—

|| 1.3.15 ||

atha çri-kåñëa-tad-bhakta-prasädajaù Page 186


sädhanena vinä yas tu sahasaiväbhijäyate | sa bhävaù kåñëa-tad-bhakta-prasädaja itéyate ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | mukundaù: sädhanena bhävotpatteù käraëena | ataù keñücij janeñu kiïcit sädhane saty api bhävas tu kåpayaivety abhipräyaù ||15||

—o)0(o—

|| 1.3.16 ||

atha çré-kåñëa-prasädajaù—

prasädä väcikäloka-däna-härdädayo hareù ||

çré-jévaù: väcä carati väcikaù | svälokasya dänaà yatra sa tad-dvärävirbhüta ity arthaù | hådi bhävo härdam | yat tu smeräà bhaìgéty ädinä pürvam uktaà tad apy atra jïeyam | evaà våndävanädikam api bhakteñv antar-bhävyam ||16|| mukundaù: väcä caratéti väcikaù | svälokasya sva-darçanasya dänaà yatra sa tad-dvärävirbhüta ity arthaù | hådi bhävo härdaù ||16|| viçvanäthaù: väcä carati väcikaù | älokasya dänaà yatra saù | hådi bhävo härdaù ||16||

—o)0(o—

|| 1.3.17-19 ||

tatra väcika-prasädajaù, yathä näradéye—

sarva-maëgala-mürdhanyä pürëänanda-mayé sadä | dvijendra tava mayy astu bhaktir avyäbhicäriëé ||

äloka-dänajaù, yathä skände—

adåñöa-pürvam älokya kåñëaà jäìgala-väsinaù | viklidyad-antarätmano dåñöià näkrañöum éçire ||

Page 187


härdaù— prasäda äntaro yaù syät sa härda iti kathyate ||

çré-jévaù, mukundaù : na vyäkhyätam | viçvanäthaù : kuru-jäìgala-deça-väsinaù ||18||

—o)0(o—

|| 1.3.20 ||

yathä çuka-saàhitäyäà—

mahäbhägavato jätaù putras te bädaräyaëa | vinopäyair upeyäbhüd viñëu-bhaktir ihoditä ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : maheti upeyä upäyenaiva labhyä çré-viñëu-bhaktir vinopäyair uditäbhüt | atra sädhanäntara-niñedhät mahat-prasädasyäkathanäc ca bhagavat-prasäda eva labhyate | sa ca härda eva | yato garbhasthasyaiva tasya yä tadéyä smaraëa-mayé bhaktir jätä, sä darçanajä na bhavati, na ca väcikajä | tato härdajaivety avaséyate tad etad brahma-vaivartäj jïeyam ||20|| mukundaù : upeyä upäyair labhyä | iha garbhasthe tava putre ||20||

—o)0(o—

|| 1.3.21-24 ||

atha tad-bhakta-prasädajaù, yathä saptame (7.4.36)—

guëair alam asaìkhyeyair mahätmyaà tasya sücyate | väsudeve bhagavati yasya naisargiké ratiù ||

näradasya prasädena prahläde çudha-väsanä | nisargaù saiva tenätra ratir naisargiké matä ||

skände ca—

aho dhanyo’si devarñe kåpayä yasya tat-kñaëät | néco’py utpulako lebhe lubdhako ratim acyute ||

Page 188


bhaktänäà bhedataù seyaà ratiù païca-vidhä matä | agre vivicya vaktavyä tena nätra prapaïcyate ||

ete çlokä na katamena vyäkhyätäù |

—o)0(o—

|| 1.3.25-26 ||

kñäntir avyartha-kälatvaà viraktir mäna-çunyatä | äçä-bandhaù samutkaëöhä näma-gäne sadä ruciù ||

äsaktis tad-guëäkhyäne prétis tad-vasati-sthale | ity ädayo’nubhäväù syur jäta-bhäväìkure jane ||

çré-jévaù: tatra mukhyäni liìgäny äha kñäntir iti ||25|| mukundaù: tasya mukhyäni käryäëy äha kñäntir iti | bhäväìkura iva premämara-taroù | prathamävasthaiva bhäväìkuraù || 25|| viçvanäthaù: tatra mukhyäni liìgäny äha kñäntir iti ||25|| sarasvaté öhakkuraù: jäta-bhäväìkure jane jäta-rucau bhakte kñäntiù kñobha-hetau präpte sati akñubhitätmatä, avyartha-kälatvaà kåñëa-sambandha-vastuny eva kevalaà käla-kñepaù, viraktiù kåñëetara-vastuni eva véta-spåhä, mäna-çünyatä utkåñöatve’pi amänitvam, äçä-bandhaù bhagavato dåòha-präpti-sambhävanä, samutkaëöhä nijäbhéñöa-läbhäya guru-lubdhatä, näma-gäne sadä ruciù, tad-guëäkhyäne äsaktiù, tad-vasati-sthale prétiù ity ädayo’nubhäväù syuù vartante || (anubhäñya 2.23.18-19)

—o)0(o—

|| 1.3.27-28 ||

tatra kñäntiù— kñobha-hetäv api präpte kñäntir akñubhitätmatä ||

yathä prathame (1.19.15)—

taà mopayätaà pratiyantu viprä gaìgä ca devé dhåta-cittam éçe |

Page 189


dvijopasåñöaù kuhakas takñako vä daçatv alaà gäyata viñëu-gäthäù ||

çré-jévaù: taà meti | pratiyantu aìgékurvantu | tata eva hetor éçe dhåta-cittaà santaà mäà gaìgä devé cäìgékarotu | yasmäd evaà çré-parékñito mahä-premitvät kñäntir api mahaté dåçyate | tasmäd bhäva-rüpe premëo’ìkure jäte tad-aìkuro’jäyata iti bhävaù | evam anyaträPi ||28|| mukundaù: taà mopayätam iti | mä mäm upayäntaà çaraëägataà pratiyantu jänantu | gaìgä ca pratyetu | vä-çabdaù pratikriyänädare | rägavaty api parékñiti bhäva-mätrodäharaëaà tadä tasyaivodayät | evam agre’pi sädhaka-siddha-nitya-siddheñu pürëa-pürëatara-pürëatama iti krameëa bhävo jïeyaù ||28|| viçvanäthaù: tam iti | taà mä mäm | upayätam upasannam | vipräù pratiyantu jänanta aìgékurvantu | ata eva hetor éçe dhåta-cittaà santaà mäà gaìgä devé cäìgékarotu | atra kñobha-käraëasya maraëasya niçcaye’pi kñobhäbhävaù ||28|| siddhänta-sarasvaté: he vipräù ! bhavantaù devé devatä-rüpä gaìgä ca éçe dhåta-cittam éçvarärpita-cittaà taà tathäbhütaà mä mäm upayätaà çaraëägataà pratiyantu jänantu | dvijopasåñöo dvija-preritaù kuhakaù takñako vä alaà daçatu | viñëu-gäthä viñëu-kathäù gäyata yüyaà kértayata ||28|| (anubhäñya 2.23.21)

—o)0(o—

|| 1.3.29 ||

atha avyärtha-kälatvaà, yathä hari-bhakti-sudhodaye—

vägbhiù stuvanto manasä smarantas tanvä namanto’py aniçaà na tåptäù | bhaktäù sravan-netra-jaläù samagram

äyur harer eva samarpayanti || na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.3.30 ||

atha viraktiù—

Page 190


viraktir indriyärthänäà syäd arocakatä svayaà || çré-jévaù, viçvanäthaù : viraktir iti | atra käraëa-käryayor virakty-arocakatayor abhedoktir anyonyävyabhicäritväpekñayä ||30|| mukundaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.3.31 ||

yathä païcame (5.14.43)—

yo dustyajän dära-sutän suhåd räjyaà hådi-spåçaù | jahau yuvaiva malavad uttamaùçloka-lälasaù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : yaù çré-bharataù ||30|| mukundaù : na vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.3.32-33 ||

atha mäna-çünyatä— utkåñöatve’py amänitvaà kathitä mäna-çünyatä ||

yathä pädme—

harau ratià vahann eña narendräëäà çikhä-maëiù | bhikñäm aöann ari-pure çvapäkam api vandate ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : eña bhagérathaù ||33|| mukundaù : eña bhagératho bhikñäm uddiçya ||33||

—o)0(o—

|| 1.3.34 ||

atha äçä-bandhaù—

Page 191


äçä-bandho bhagavataù präpti-sambhävanä dåòhä || na katamenäpi vyäkhyätam ||34||

—o)0(o—

|| 1.3.35 ||

yathä çrémat-prabhupädänäà—

na premä çravaëädi-bhaktir api vä yogo’thavä vaiñëavo jïänaà vä çubha-karma vä kiyad aho saj-jätir apy asti vä | hénärthädhika-sädhake tvayi tathäpy acchedya-mülä saté he gopé-jana-vallabha vyathayate hä hä mad-äçaiva mäm ||

çré-jévaù : yogo’ñöäìgaù | tasya vaiñëavatvaà viñëu-dhyäna-mayatvam | sa eva hi rasa-garbha ucyate | jïänaà brahma-niñöham | çubhaà karma varëäçramäcärädi-rüpam | saj-jätis tad-yogyatä-hetuù | tatra yogädénäà tat-präpti-hetutvam bhakty-uktatayä kåtatvena drañöavyam | tac ca yogasya tåtéye käpileyänusäreëa, jïänasya brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.54] iti çré-gétänusäreëa, çubha-karmaëaç ca sa vai puàsäà paro dharmaù [bhä.pu. 1.2.6] ity anusäreëa jïeyam | mad-äçä mama sva-sukha-mätrecchayä tväà präptuà pravåttasya yäçä, na tu bhagavat-premëä pravåttasya yä äçä käpi tåñëä sä | yata acchedya-mülaà sva-sukha-kämatvaà yasyäù sä | tarhi kià karaväëi taträha—héneti | bhavatä säpi premamayékartuà çakyata iti vicärya saiva kriyata iti bhävaù | vyathayata ity atra svasyäcittatva-mananät—aëäv akarmakäc cittavat kartåtvät [pä. 1.3.88] ity anena präptasya parasmaipadasyäbhävaù | tad idaà sarvaà dainyenaivoktam iti ratäv evodähåtam ||35|| mukundaù : yogo’ñöäìgaù | tasya vaiñëavatvaà viñëu-dhyäna-mayatvaà yatra rasa-garbha ucyate | jïänaà brahma-niñöham | çubha-karma varëäçramäcära-lakñaëam | sajjätis tay-yogyatä-hetuù | yadyapi premädéni na santi, tathäpi tvayi mad-äçä ayogyo'py ahaà tväà präpnuyäm iti lalasaiva mäà vyathayate vyathävantaà karoti | ëäviñöavat prätipädikasyeti matub-äder lopaù | tvad-apräptis tad-anirvartanäc ca duùkham evänubhaväméty arthaù | nanu ayogyo'haà kathaà taà labheyam iti vicäreëa täà nirvartya sukhébhaveti cet taträha—hénety ädi | hénasya sarva-sädhana-rahitatväd ayogyasyärthaà prayojanam adhikaà yathä syät tathä sädhayatéti hénärthädhika-sädhakas tasmin, pratyuta acchedya-mülä baddha-mülä saté ||35|| viçvanäthaù : vaiñëavo yogaù | jïänaà bhagavad-viñayakam | çubha-karma bhakta-paricaryädi | kiyad aho paricaryopayukta-sajjätir api nästi | yeñäà sajjäténäà darçana-sparçane çästre snänaà vihitam uktaà, taj-jäty-antar-bhüto'ham iti abhipräyät | tathäpi héna-jana-sambandhy-arthasyädhikatayä sädhake tvayi acchedya-mülä mad-äçä mäà vyathayate |

Page 192


aträçä-bandha-lakñaëasyodäharaëatväd etat-padya-stha äçäpi jïäna-karmädi-rahitä çuddha-bhakti-janyä prema-sevä-pratyäçä jïeyä | ato vyäkhyäntarasyäsambhavät tan noktam ||35|| sarasvaté öhakkuraù : mama premä vä çravaëädi-bhaktir api athavä vaiñëavo viñëu-dhyäna-mayaù yogaù çuddha-bhakti-yogaù, jïänaà brahma-niñöhaà vä, çubha-karma daiva-varëäçramädi-rüpaà vä, aho khede kiyat sajjätiù sad-vaàça-jäta-sammäno'pi vä nästi | he gopé-jana-vallabha hénärthädhika-sädhake yogyatä-parimäëädhika-phala-dätari tvayi acchedya-mülä sarvathaiva avicchedyä saté, hä hä mat mama äçä mäà vyathayate eva (anubhäñya 2.23.27) ||

—o)0(o—

|| 1.3.36-37 ||

atha samutkaëöhä— samutkaëöhä nijäbhéñöa-läbhäya guru-lubdhatä ||

atha kåñëa-karëämåte (54)—

änamräm asita-bhruvor upacitam akñéëa-pakñmäìkureñv

äloläm anurägiëor nayanayor ärdräà mådau jalpite | ätämräm adharämåte mada-kaläm amläna vaàçé-svaneñv

äçäste mama locanaà vraja-çiçor-mürtià jagan-mohiném || çré-jévaù : na vyäkhyätam | mukundaù : vraja-çiçor vraja-kiçorasya | äçäste drañöum icchati | upacitäà samåddhimatéà ghana-pakñmäìkuräm ity arthaù | ärdräà mano-drävikäà mada-kaläà smara-madodgäreëa kaläà madhuräsphuöa-guëäà gambhéräm ity arthaù ||37|| viçvanäthaù : mama locanaà vraja-pater jagan-mohinéà mürtim äçäste darçanärtham icchäà karoti | kathambhütäm ? asita-bhruvoù çyäma-bhrü-dvaye éñan-namräm | punaù kim-bhütäm ? akñéëa-pakñmäìkureñu upacitäm aviraläà tathä ca netrastha-pakñmäékuräëäà shtüläviralatve praçaàsanéye iti bhävaù | adhara-rüpämåte ätämräm atiçaya-tämra-varëäm amläna-vaàçé-svaneñu mada-kaläà mattäm ||37||

—o)0(o—

|| 1.3.38 ||

Page 193


atha näma-gäne sadä ruciù, yathä—

rodana-bindu-maranda-syandi-dåg-indévarädya govinda | tava madhura-svara-kaëöhé gäyati nämävaléà bälä ||

na kenäpi vyäkhyätam |

—o)0(o—

|| 1.3.39 ||

tad-guëäkhyäne äsäktiù, yathä kåñëa-karëämåte (88)—

mädhuryäd api madhuraà manmathatä tasya kim api kaiçoram |

capalyäd api capalaà ceto bata harati hanta kià kurmaù ||

çré-jévaù : mädhuryäd api madhuram atiçayena madhuram ity arthaù | manmatha-tätasya manmathotpädakasyety arthaù | yad vä—tasya kaiçoram eva manmathatä manmathasya dharma ity arthaù ||39|| mukundaù : madhurasya dharmo mädhuryaà tasmäd api madhuraà lakñaëayätimadhuram ity arthaù | manmatha-tätasya manmathotpädakasyety arthaù | yad vä, tasya kaiçoram eva manmathatä manmathasya dharma ity arthaù ||39|| viçvanäthaù : manmatha-tätasya manmathotpädakasya tasya kaiçoraà mädhuryäd api madhuraà atiçaya-madhuram ity arthaù | yad vä, kim apy anirvacanéyä manmathatä manmathasya dharma ity arthaù | mama ceto harati ||39||

—o)0(o—

|| 1.3.40 ||

tad vasati-sthale prétiù, yathä padyävalyäm4—

aträsét kila nanda-sadma çakaöasyäträbhavad bhaïjanaà bandha-ccheda-karo’pi dämabhir abhüd baddho’tra dämodaraù |

4 Not found in my edition.

Page 194


itthaà mäthura-våddha-vaktra-vigalat-péyüña-dhäräà pibann änandäçru-dharaù kadä madhu-puréà dhanyaç cariñyämy aham ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : madhu-puréà tad-upalakñitaà mathurä-maëòalam ity arthaù | vraja-bhuvam iti vä päöhaù ||40|| mukundaù : madhu-puréà tad-upalakñita-mathurä-maëòalam ity arthaù ||40||

—o)0(o—

|| 1.3.41 ||

api ca— vyaktaà masåëiteväntar lakñyate rati-lakñaëam |

mumukñu-prabhåténäà ced bhaved eñä ratir na hi || çré-jévaù : tad evaà tad-eka-spåhatvam eva rater lakñaëaà mukhyam ity uktam | yadi tv anya-spåhä syäd tadä tal-lakñaëäntara-sättvikädeù sad-bhäve'pi ratir na mantavyety äha—api ceti | ca-çabdo'tra tu-çabdärthe | vyaktam iti yä antar masåëatä ärdratä sä anyatra vyaktaà yad rati-lakñaëaà tad iva mumukñu-prabhåténäà yadi lakñyate, tathäpi teñu ratir na syät na mantavyety arthaù | tatra hetuù—mumukñu-prabhåténäm ity eva, na hy anyatra spåhä anyatra ratir iti yujyate iti bhävaù ||41|| mukundaù : rucibhiç citta-mäsåëyakåd ity anena masåëatä rater lakñaëam uktam | anya-kämiñv api tad vékñyate cet tadä teñv api kià ratir mantavyety aträha—api ceti | bhaktänäà vyaktaà yathä syät tathä sä masåëatä mumukñu-prabhåténäà cet saiva rati-lakñaëaà tadä eñä hi niçcitaà ratir na ||41|| viçvanäthaù : tad evaà tad-eka-spåhatvam eva rater mukhyaà cihnam ity uktam | yadi tv anyasya spåhä syäd tadä tac-cihnäntarasya sättvikädeù sad-bhäve'pi ratir na mantavyety äha—api ceti | tv-arthe ca-çabdaù | vyaktam iti yä antar masåëatä ärdratä sä anyatra vyaktaà yad rati-cihnaà tad iva mumukñu-prabhåténäà ced yadi lakñyate, tad api teñu ratir na syät na mantavyety arthaù | tatra hetuù—mumukñutvam eva, na hy anyatra spåhä nänyatra ratir yujyata iti bhävaù ||41||

—o)0(o—

|| 1.3.42-43 ||

vimuktäkhila-tarñair yä muktir api vimågyate |

Page 195


yä kåñëenätigopyäçu bhajadbhyo’pi na déyate || sä bhukti-mukti-kämatväc chuddhäà bhaktim akurvatäm |

hådaye sambhavaty eñäà kathaà bhägavaté ratiù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : hetum eva viçiñya darçayati—vimuktety ädinä | bhukti-mukti-kämatvät kathaà sä ratiù sambhavet tasmäd eva hetoù sädhana-gatam api doñam äha—çuddhäà bhaktim akurvatäm iti | çuddhäà jïäna-karmädy-amiçräm ||42-43|| mukundaù : tad etat sa-hetukam äha—vimukteti çloka-dvayena | çuddhäm anyäbhiläñitety ädi-rüpäà kintu karma-yoga-miçräm eva kurvatäm ||42-43||

—o)0(o—

|| 1.3.44-45 ||

kintu bäla-camatkära-karé tac-cihna-vékñayä | abhijïena subodho’yaà raty-äbhäsaù prakértitaù ||

pratibimbas tathä cchäyä raty-äbhäso dvidhä mataù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam | mukundaù : tarhi kim etat taträha—kintv iti | tasyäç cihnaà svalpäçru-svalpa-pulako vä dvayaà vä ||44|| pratibimbo yathä puruñävayavänäà darpaëe, chäyä yathä teñäà süryätape | pratibimba eva pürëatväpürëatväbhyäà dvidhä jïäpitaù ||45||

—o)0(o—

|| 1.3.46 ||

tatra pratibimbaù—

açramäbhéñöa-nirvähé rati-lakñaëa-lakñitaù | bhogäpavarga-saukhyäàça-vyaïjakaù pratibimbakaù ||

çré-jévaù : tasmin nirupädhitvam eva rater mukhya-svarüpatvaà sopädhitvaà tv äbhäsatvaà, tac ca gauëyä våttyä pravartamänatvam iti präpteù tasyäbhäsasya pratibimbatvädi-dvaividhyam uddiçya pratibimbaà lakñayati—açrameti | rati-lakñaëa-lakñita iti, bäñpädy-eka-dvaya-mätra-darçanät, tad-rüpatvena pratéyamäno'pi raty-äbhäsaù bhogäpavarga-saukhyäàça-vyaïjakaç cet tarhi pratibimbaka ity anvayaù | bhogäpavarga-dätåtva-lakñaëa-bhagavad-guëa-

Page 196


dvayävalambanäd bhogäpavarga-lipsopädhitvaà tat-pratibimbam ity arthaù | tathäpy açramäbhéñöa-nirvähéti mähätmya-kathanam ||46|| mukundaù : açrameti viçeñaëa-trayätmakaù pratibimbäkhyo raty-äbhäsaù ||46|| viçvanäthaù : açrameti | rati-lakñaëa-lakñita iti, bäñpädy-eka-dvaya-mätra-darçanät, tad-rüpatvena pratéyamäno'pi raty-äbhäsaù | bhogäpavarga-saukhyäàça-vyaïjakaç cet pratibimbaka ity anvayaù | tathäpy açramäbhéñöa-nirvähé açrameëa mokña-sädhana-çama-damädi-çramaà vinaiväbhéñöasya mokñasya nirvähaka ity arthaù | etena pratibimbasya mähätmya-kathanam idaà jïeyam ||46||

—o)0(o—

|| 1.3.47-48 ||

daivät sad-bhakta-saìgena kértanädy-anusäriëäm | präyaù prasanna-manasäà bhoga-mokñädi rägiëäm ||

keñäàcit hådi bhävendoù pratibimba udaïcati | tad-bhakta-hån-nabhaù-sthasya tat-saàsarga-prabhävataù ||

çré-jévaù : tatra prakriyäm äha—bhoga-mokñädi-rägiëäà daivät kadäcid eva, na tu muhuù sad-bhakta-saìgena kértanädy-anusäriëäà tat-tad-arthäntara-lipsayaiva tad-anukartèëäà tataù präyaù-prasanna-manasäà doña-darçitvädy-abhäve'pi tat-tad-arthäntara-lipsä-çavala-cittänäà kathaïcid hådi tädåk-citte tad-bhakta-hån-nabhaù-sthasya tad-bhakta-håd eva nabhaù vastv-antaräspåçyatvät premendüdaya-yogyatväc ca | tat-stha-bhävendoù pratibimba udaïcati, na tu svarüpaà | tat-tal-lipsä-lakñaëopädhià vinä tat-pratibimbasyäpy anudayät | pratibimbaç cäyaà na svarüpa-sadåçaù | tat-tad-ekaika-guëa-mäträvalambanatvät tat-tal-lipsäyäs tasyäsvacchatväc ca | çuddha-bhäva-lipsä tu çuddhaà pürëaà ca tam äkarñaty eva | vicitra-guëa-gänävalambanavät tad-artha-prayatnatväc cety arthaù | tarhi kathaà tädåça-bhakta-vyavadhäne sati sa näpayäti ? taträha—tat-saàsargeti | tat-saàsarga-prabhäväc ciram udaïcaty eva saàskära-rüpeëeti bhävaù ||47-48|| mukundaù : tasyodayo bhägyenaivety äha—daiväd iti dväbhyäm | präyaù prasanna-manasäm anya-cittatvät sad-bhaktänäà bhäväbhiläñä-bhäve'pi tad-anumodana-mätreëa präyo-vikaçita-cittänäà hådi tad-grahaëäyogye'pi tat-saàsargasya prabhävataù mähätmyam ||47|| viçvanäthaù : tasyävirbhäve prakäram äha—daiväd iti | sad-bhakta-saìgäd dhetoù kértanädy-anusäriëäà keñäïcid bhoga-mokñädi-rägiëäà hådi sad-bhakta-hådaya-rüpäkäça-sthasya bhäva-rüpa-candrasya pratibimba udaïcati | nanu yathä candrasya meghädi-vyavadhäne jalädau pratibimbo na tiñöhati | tathäpy aträpi tädåça-bhaktasya vyavadhäne sati pratibimbaù

Page 197


kathaà näpayäti—taträha tat-saàsargeti | tat-saàsarga-prabhävät saàskära-rüpeëa ciram udaïcaty eveti bhävaù ||47-48||

—o)0(o—

|| 1.3.49 ||

atha chäyä— kñudra-kautühala-mayé caïcalä duùkha-häriëé |

rateç chäyä bhavet kiàcit tat-sädåçyävalambiné ||

çré-jévaù : atha chäyeti | chäyä-çabdenätra käntir ucyate | chäyä sürya-priyä käntiù pratibimbam anätapaù ity amarasya nänärtha-vargät | sä cätra praticchavir evocyate | tasyäç ca käntitväd äbhäsa-çabdasya tatra ca prasiddhatvät | tad etad abhipretya chäyäà lakñayati—kñudreti | kñudra-kautühalatvam—päramärthike'pi kautühale tasmin laukikatva-mananät | tathäpi paramärtha-kautühala-maya-rates tatra yat kiïcic chavir äbhäsata eveti chäyätvam atreti bhävaù | rateç chäyä tu kiïcid yathä syät tathä tasyä rateù sädåçyävalambiné bhaved iti tu yojanä | ataç chäyätväc caïcaläpi, na tu pratibimbavat sthirä | bhogädi-rägaval laukika-kautukasya sthiratväbhävät | tathäpi vastu-prabhäväd duùkha-häriëé saàsära-täpasya kramäc chamanéti | na cätra viçeña-lakñaëe bhogädi-sambandhäbhäväd äbhäsa-gatasya sämänya-lakñaëasyävyäptiù syät, kautuhalänubhavasya ca bhoga-viçeñatvät, na cätrabhoga-sambandhena pratibimbe'tivyäptiù syät, kñudrety anenaivaa tato'vicchinnatvät ||49|| mukundaù : rateç chäyä tu kiïcit tasyäù sädåçyaà kiïcit tat-sädåçyaà tad-avalambiné bhaved iti yojanä | yathänyasyäm api chäyäyäà puruñävayavänäà kiïcit sädåçyaà, adbhutä bäläpi duùkha-häriëé ||49|| viçvanäthaù : päramärthike bhagavat-kértana-bhakta-nåtyädi-kautühale tasmin jane sämänya-laukikatva-mananät kñudra-kautühala-mayé rati-cchäyä tu kiïcid yathä syät tathä tasyäù rateù sädåçyävalambiné bhaved iti yojanä | ataç chäyätväc caïcaläpi, na tu pratibimbavat sthirä | tathäpi duùkha-häriëé saàsära-täpasya kramäc ca çamané ||49||

—o)0(o—

|| 1.3.50-51 ||

hari-priya-kriyä-käla-deça-päträdi-saìgamät | apy änuñaìgikäd eña kvacid ajïeñv apékñyate ||

kintu bhägyaà vinä näsau bhäva-cchäyäpy udaïcati |

Page 198


yad abhyudayataù kñemaà tatra syäd uttarottaram ||

çré-jévaù : hari-priya-kriyädénäà saìgamäd yugapan milanäd ity arthaù ||50|| mukundaù : hari-priyänäà kriyä-käla-deça-päträdénäà saìgamät, hari-priya-pätraà bhaktaù, kathambhütät änusaìgikät uddeçaà vinaiva bhägyenaiva labdhäd ity arthaù | kvacid ajïeñv apékñyata iti bhukti-mukti-kämiñu keñucid ékñyata evety arthaù ||50|| viçvanäthaù : hari-priya-kriyä-kälädénäm änuñaìgika-saìgät kvacid ajïeñu mokñecchä kñänty-ädi-rahita-müòheñu eñä rati-cchäyäpékñyate ||50-51||

—o)0(o—

|| 1.3.52-53 ||

hari-priya-janasyaiva prasäda-bhara-läbhataù | bhäväbhäso’pi sahasä bhävatvam upagacchati ||

tasminn eväparädhena bhäväbhäso’py anuttamaù | krameëa kñayam äpnoti kha-sthaù pürëa-çaçé yathä ||

çré-jévaù : na vyäkhyätam | mukundaù : prasäda-bharäbhäsato'tiprasäda-läbhät | eva-käraù sädhanäbhiniveçädi-vyävartakaù | bhäväbhäsaù pratibimba-cchäyätmakaù | sahasä çéghram | tasminn eväparädhena, na tu viñaya-bhogenety arthaù ||52-53|| viçvanäthaù : tasmin hari-priya-jane'parädhenänuttamaù çreñöho'pi raty-äbhäsaù kñayaà präpnoti ||50||

—o)0(o—

|| 1.3.54 ||

kià ca— bhävo’py abhävam äyäti kåñëa-preñöhäparädhataù |

äbhäsatäà ca çanakair nyüna-jätéyatäm api ||

Page 199


çré-jévaù : abhävaà dvividasyaiväparädhasyädhikyena | evam äbhäsatäà madhyamatvena nyüna-jätéyatäm alpatvena tatra nyüna-jätéyatvaà vakñyamäëänäà çänty-ädi-païca-vidhänäà raty-ädy-añöa-vidhänäà ca täratamyena jïeyam ||54|| mukundaù : kåñëasya svayaà bhagavataù preñöhäù sädhana-siddhä bhaktäù | abhävaà dvivi dhasyaiväparädhasyädhikyena | äbhäsatäà madhyamatvena nyüna-jätéyatäm alpatvena | taträbhäsatä sälokyädi-caturdhä muktiñu kämanä | nyüna-jätéyatvaà vakñyamäëänäà çäntädi-païca-vidha-raténäà yathottara-çreñöhänäà yathä-pürvatvena ||54|| viçvanäthaù : kåñëasya preñöhaù atiçaya-priyas tasminn aparädhataù | yathä raghunäthasya pärñado'pi dvivida-nämä vänaras tasya lakñmaëa-sthäne'parädhasyädhikena bhävo'bhävaà präptaù | aparädhasya madhyamatvenäbhäsatvam | alpatve nyüna-jätéyatvam | tac cojjvala-ratimän däsyaà, däsyavän çänty-ädikaà präpnoti ||54||

—o)0(o—

|| 1.3.55 ||

gäòhäsaìgät sadäyäti mumukñau supratiñöhite | äbhäsatäm asau kià vä bhajanéyeça-bhävatäm ||

çré-jévaù : bhajanéyo ya éças tasya bhävo'bhimäna iva bhävo'bhimäno yasya tat täà yäti | ahaìgrahopäsanäm äviçatéty arthaù ||55|| mukundaù : asau bhävaù | bhajanéyo ya éças tasya bhävo brahmatvaà yäti, tad-abhimänitäà präpnoti ||55|| viçvanäthaù : mumukñau kathambhüte supratiñöhite mokñasya sarvotkarña-vyvasthäpaka-jïäna-çästre yuktyänukula-tarka-racanä-dvärä pratiñöhäà präpte bhajanéyo ya éças tasya bhävo'bhimäno yasya tat täà yäti | ahaìgrahopäsanäm äviçatéty arthaù ||55||

—o)0(o—

|| 1.3.56 ||

ata eva kvacit teñu navya-bhakteñu dåçyate | kñaëam éçvara-bhävo’yaà nåtyädau mukti-pakñagaù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : kñaëam ity upalakñaëaà kvacic ciram abhivyäpya | muktis tv atra särüpya-särñöi-sämépya-lakñaëä jïeyä ||56||

Page 200


mukundaù : .éçvaraseva bhävaç ceñöä dåçyate | äntaratvena vijïair eva sarvatä jïätuà çakyo'pi sarvair eva nåtyädau säkñäd anubhüyate | muktiù païca-vidhä ||56||

—o)0(o—

|| 1.3.57 ||

sädhanekñäà vinä yasminn akasmäd bhäva ékñyate | vighna-sthagitam atrohyaà präg-bhavéyaà susädhanaà ||

çré-jévaù : sädhanekñäm iti | sädhanäni pürvokta-sädhanäbhiniveça-kåñëa-prasäda-bhakta-prasäda-lakñaëäni käraëäni teñäm ékñäà çästrädi-dvärä jïänaà vinä yasmin bhävo raty-ädir ékñyate niçcéyate tasmin våträdiñv iva präg-bhavéyaà sädhanam ühyam ||57|| mukundaù : suñöhu sädhanaà susädhanaà utpädita-hary-äsaktikaà çravaëa-kértanädi | vighnena hari-bhaktälpärädhajaihika-bhoga-lälasädi-lakñaëena sthagitam ävåtam ||57|| viçvanäthaù : sädhanekñäm iti | pürvokta-sädhanäbhiniveça-kåñëa-prasäda-bhakta-prasäda-lakñaëäni käraëäni teñäm ékñäà darçanaà vinä yasmin bhävo raty-ädir vékñyate tasmin våträsurädiñv iva präg-bhavéyaà sädhanam ühyam ||57||

—o)0(o—

|| 1.3.58 ||

lokottara-camatkära-kärakaù sarva-çaktidaù | yaù prathéyän bhaved bhävaù sa tu kåñëa-prasädajaù ||

çré-jévaù : nanu pürvaà (1.3.8) sädhanäbhiniveçädi-trayeëädhunä ca prägbhavéya-sädhanena bhäva-janmoktaà teñäà madhye katamaù çreñöhaù ? tatra pütanädi-dåñöäntam abhipretyäha—loketi ||58|| mukundaù : nanu sädhanekñäyä abhäväc chukädivat kåñëa-prasädajaù kathaà nänumeyo'yaà bhävas taträha—loketi | sädhanaja etädåço neti bhävaù ||58|| viçvanäthaù : nanu pürvaà (1.3.8) sädhanäbhiniveçädi-trayeëädhunä ca prägbhavéya-sädhanena bhäva-janmoktam | teñäà madhye katamaù çreñöhaù ? tatra pütanädi-dåñöäntam abhipretyäha—loketi ||58||

Page 201


—o)0(o—

|| 1.3.59 ||

jane cej jäta-bhäve’pi vaiguëyam iva dåçyate | käryä tathäpi näsüyä kåtärthaù sarvathaiva saù ||

çré-jévaù, viçvanäthaù : vaiguëyaà bahir duräcäratä, tad iveti tena liptatväbhävät | tathä coktaà—apavitraù pavitro vä ity ädi | kåtärthatvaà cätra jäta-bhävatväd eva ||59|| mukundaù : kasyacij jäta-bhävasyäpi niñiddhäcaraëädau pravåttiù svasmin bhäva-våddhaye çré-kåñëecchayä | ity abhipretyäha—jane ced iti | vaiguëyam iva kåñëecchayä jätatväd avästavam ity arthaù | yataù sarvathä kåtärtho bhagavat-kåpä-viñayatayä kåta-kåtya eva | tad yathä çré-kåñëaù çré-bilvamaìgalaà cintämaëi-veçyäyäm äsaktaà vidhäya tad-vacana-mätreëa sarvaà santyäjya sva-lélaika-niñöhaà kåtvä guruëä lélä-çuka iti khyätià präpayya våndävanägataà svaà darçayämäseti | çré-bharatasya mågäsakty-ätmakaà prärabdhaà karma nañöam apy udbodhya paçcän måga-çarére brähmaëa-çarére ca parama-vairägyam utpädya bhäva-våddhim eva cakäreti ca ||59||

—o)0(o—

|| 1.3.60 ||

yathä närasiàhe— bhagavati ca haräv ananya-cetä

bhåça-malino’pi viräjate manuñyaù | na hi çaça-kaluña-cchaviù kadäcit

timira-paräbhavatäm upaiti candraù || çré-jévaù : bhåçaà malino'pi suduräcäratvena bahir dåçyamäno'pi viräjate | anyäparäbhütayä antargata-bhaktyä çobhata eva | taträrthäntara-nyäso—na héti | loke cchäyä-mayaà lakñma taväìke çaça-saàjïitam iti çré-hari-vaàçokteù | çaça-kaluña-cchavitvena bahir dåçyamäno'péty arthaù ||60|| mukundaù : bhåça-malino'pi duräcäratayä dåçyamäno'pi viräjate bhagavat-kåpäspadatayä bhåça-mälinyaà paribhüya çobhata eva | arthäntara-nyäso'tra padye viçeñeëa sämänya-samänatvät | manuñya iti jäti-bodhakatvät sämänyam ||60|| viçvanäthaù : bhåçaà malino'pi suduräcäratvena bahir dåçyamäno'pi viräjate | anyäparäbhütayäntargata-bhaktyä çobhata eva | taträrthäntara-nyäsam äha—na héti | loka-

Page 202


cchäyä-mayaà lakñma taväìke çaça-saàjïitam iti hari-vaàçokteù | çaça-kaluña-cchavitvena bahir dåçyamäno'péty arthaù ||60||

—o)0(o—

|| 1.3.61 ||

ratir aniça-nisargoñëa-prabalataränanda-püra-rüpaiva | uñmäëam api vamanté sudhäàçu-koöer api svädvé ||

çré-jévaù : uttarottaräbhiläña-våddheù açänta-svabhävatvam uñëatvam ulläsätmakatväd änandatvaà aniço'nädita eva yo nisargaù svabhävas tena uñmä cäsau prabalataränanda-rüpä ceti vigrahaù | uñmäëaà tad-vidha-nänä-saïcäri-bhäva-lakñaëam ||61|| mukundaù : aniçaà nirantaraà nisargeëa svabhävena uñëä ca sä prabalataränanda-rüpä ceti vigrahaù | eva-käro'yoga-vyavacchedakaù | ata uñmäëam apéty ädi ||61|| viçvanäthaù : aniçaà nirantaraà yo nisargaù svabhävas tena uñmä ca sä prabalataränanda-rüpä ceti vigrahaù | rater uñëatvaà näma uttarottaräbhiläña-våddhyäçänta-svabhävatvam | ulläsakatväd änanda-rüpatvaà ceti jïeyam | uñmäëaà tad-vidha-nänä-saïcäri-bhäva-lakñaëaà vamanti abhivyaktaà karotéty arthaù ||61||

—o)0(o—

iti çré-çré bhakti-rasämåta-sindhau purva-vibhäge bhäva-bhakti-laharé tåtéyä ||

Page 203

Page 204

|| 1.4 ||

çré-hari-bhakti-rasämåta-sindhau pürva-vibhäge caturthä laharé

atha premä

|| 1.4.1 ||

samyaì-masåëita-svänto mamatvätiçayäìkitaù | bhävaù sa eva sändrätmä budhaiù premä nigadyate ||

çré-jévaù: atha bhävam apy uktvä—samyag iti | atra sändrätmakatvaà svarüpa-lakñaëam | anyad dvayaà taöastha-lakñaëam ||1|| mukundaù: çré-mukundäya namaù | atha premäëam äha—samyag iti | sa bhäva eva sändrätmä san premä | sändrätmatvaà svarüpa-lakñaëam | pürvaà citta-mäsåëya-kåt | atra tat-samyaktvam | pürvaà rucibhir, atra mamatveti ||1|| viçvanäthaù: atha bhävam apy uktvä premäëam äha—samyag iti | samyaì masåëitaà bhävasya prathama-daçäpekñayätiçayärdraà sväntaà cittaà yasmin tathä-bhüto yaù sändrätmä niviòa-svarüpaù prathama-daçäpekñayä paramänandotkarñaà präpta iti yävat | ata eva kåñëe’ti`caya-mamatväìkito bhävaù sa eva premä nigadyate | atreyam äçaìkä—nanu bhäva eva ced upädänaù san säìkhya-matänusäreëa premäëam utpädya svayaà premätmiko bhavati, tadä tan-mate upädäna-käraëam eva ||1||

—o)0(o—

|| 1.4.2 || yathä païcarätre—

ananya-mamatä viñëau mamatä prema-saìgatä | bhaktir ity ucyate bhéñma-prahlädoddhava-näradaiù ||

çré-jévaù: atra sva-matam udäharaëam evaà-vrata [bhä.pu. 11.2.38] ity ädi vakñyamäëa-prakäram eva jïeyam | matäntaram api yojanäntareëa saìgamayitum äha—yatheti | bhaktir atra bhävaù ||2|| mukundaù: na vyäkhyätam. viçvanäthaù: närada-païcarätra-padyasya yojanäm äha—bhaktir iti | bhaktir atra bhävaù | deha-gehädi-niñöha-mamatvena varjitä | atha ca viñëau saìgatä yä mamatä, tad-rüpä bhaktir bhéñma-pramukhaiù prema ucyate ity arthaù | bhäva iti bhävasyänubhäva-rüpa-çravaëa-


kértanädy-antaraìgäëäm aìänäm anusevayä paramotkarñam ärüòhä ratir eva bhävotthaù premä parikértitä ||2-5||

—o)0(o—

|| 1.4.3-4 ||

bhaktiù premocyate bhéñma-mukhyair yatra tu saìgatä | mamatänya-mamatvena varjitety atra yojanä ||

bhävottho’ti-prasädotthaù çré-harer iti sa dvidhä || çré-jévaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam. mukundaù: viñëau bhaktiù sändra-bhäva-lakñaëä, yatra bhaktau | ananya-mamateti samyaì masåëita-sväntatvam ||3||

—o)0(o—

|| 1.4.5 ||

tatra bhävotthaù— bhäva eväntar-aìgäëam-aìgänäm-anusevayä |

ärüòhaù parama-utkarñam bhäva-uttaù parikértitaù ||

çré-jévaù: vaidhyä nivåtto vaidhaù | sa cäsau bhävaç ceti tad-utthaù ||5|| mukundaù, viçvanäthaù: na vyäkhyätam.

—o)0(o—

|| 1.4.6 ||

tatra vaidha-bhävottho, yathä ekädaçe || 11.2.40 ||—

evaà-vrataù sva-priya-näma-kértyä jätänurägo druta-citta uccaiù | hasaty atho roditi rauti gäyaty

unmädavan nåtyati loka-bähyaù ||

Page 205


çré-jévaù: atraivaàvrata iti vaidhé-sambandhät tan-nivåttatvaà, priyeti bhävotthatvam | sveti mamatä-yuktatvam | jätänuräga iti tad-atiçayitvaà ca jïeyam ||6|| mukundaù: vaidhyä nirvåtto vaidhaù sa cäsau bhävaç ceti, tad-utthaù | atraivaà-vrata iti vaidha-bhävatvam | sva-priyänäm eti antaraaìgäìgänusevanaà, jätänuräga iti bhävotkarña-präptyä premëä bhävotthatvam | uccair druta-cittatvaà samyaì-masåëita-sväntatvam | hasatéty ädi mamatätiçayäìkitatvam ||6|| viçvanäthaù: evaàvrata iti | evaà pürva-vacanokta-prakäreëa sädhane vrata ity arthaù | anena vaidhé-sambandhät vaidhé-niñpädyatvam asyoktam | priya-näma-kértyety atra kåñëasya priyatva-kathanena tan-näma-kértanasya bhävotthatvam uktam | sveti—priya-niñöha-svéyatva-kathanena mamatä-yuktatvam uktam | jätänuräga iti mamatvasyätiçayitvam uktam | rauti rodanädtiriktocca-çabdaà karoti | loka-bähyaù lokätétaù ||6||

—o)0(o—

|| 1.4.7-8 ||

rägänugéya-bhävottho, yathä pädme—

na patià kämayet kaïcid brahmacarya-sthitä sadä | tam-eva mürtià dhyäyanté candrakantir-varänanä || çré-kåñëa-gäthäà gäyanté romäëcodbheda-lakñaëä | asmin-manvantare snigdhä çré-kåñëa-priya-vartayä ||

çré-jévaù: täm eva mürtià dhyäyantéti tasyäà mürtau pürvaà bhävo jäta äséd iti sücitam | kaïcid anyaà patià na kämayet | na kämayeteti gäòha-mamatayä prema darçitam | snigdhä babhüveti çeñaù ||7-8|| mukundaù: na patià kämayet brahmacarya-sthitä sadeti—indriyärthänäà svayam arocakatvena bhävasya sücanam | tasya rägänugéyatvaà mürti-darçana-jätatvät | mürtià dhyäyantéti çré-kåñëa-gäthäà gäyantéti cäntaraìgänusevanam | pürvaà yatra jäto bhävas täm evety anena mamatvätiçayäìkitatvam | romäïcodbheda-lakñaëeti | samyaì-masåëita-sväntatvaà çré-kåñëa-priya-värtayä snigdhä premavaté babhüvety arthaù ||7-8|| viçvanäthaù: täm eva mürtià dhyäyantéty anena tasyäà mürtau pürva-bhävo jäta äséd iti sücitam | kaïcid anyaà patià na kämayet | na kämayeteti gäòha-mamatayä prema darçitam | romäïcodbheda atiçaya ity arthaù sa eva lakñaëaà cihnaà yasyäù | snigdhä snehavaté babhüveti çeñaù ||7-8||

Page 206


—o)0(o—

|| 1.4.9 ||

atha harer atiprasädotthaù—

harer atiprasädo’yaà saìga-dänädir ätmanaù || çré-jévaù, mukundaù : saìga-dänam ädir yasya saù ||9|| viçvanäthaù: harer iti | ätmanaù saìga-dänädir eva harer atiprasädasya käryatvät atiprasäda ucyate ||9||

—o)0(o—

|| 1.4.10 ||


te nädhéta-çruti-gaëä nopäsita-mahattamäù | avratätapta-tapasaù mat-saìgän mäm upägatäù ||10||

çré-jévaù: ta iti | pürvokteñu te kecid bali-prabhåtayaù | te ca mat-präpty-arthaà na adhétäù çruti-gaëä yaiù | tathä adhyayanärthaà nopäsitä mahattamäù tat-päragä yaiù | mat-saìgäd iti | teñäà satäà madhye pradhänasya mama saìgät premäëaà präpya mäm upägatä ity arthaù | kintu çré-bhagavataù svatantratve’pi satäà madhye svayaà gaëanaà vinaya-svabhäväd eva kåtam iti çré-bhagavat-prasädottha eväyaà jïeyaù ||10|| mukundaù: te våña-parvädi-yajïa-patnyas tä mat-saìgät premäëaà präpya mäm upägatä ity arthaù | pürvoktätväñöra-käyädhavädayas tu mat-saìgäd eva ||10|| viçvanäthaù: te neti | pürvokteñu madhye kecid bali-prabhåtaya ity arthaù | te ca mat-präpty-arthaà nädhétäù çruti-gaëä yaiù | tathä adhyayanärthaà nopäsitä mahattamä veda-päragä yaiù | mat-saìgäd iti | teñäà satäà madhye pradhänasya mama saìgät premäëaà präpya mäm upägatä ity arthaù | kintu bhagavataù svatantratve’pi satäà madhye svayaà gaëanaà vinaya-svabhäväd eva kåtam iti çré-bhagavat-prasädottha eväyaà jïeyaù ||10||

—o)0(o—

|| 1.4.11 ||

Page 207


mähätmya-jïäna-yuktaç ca kevalaç ceti sa dvidhä || çré-jévaù, viçvanäthaù : punaç ca tasyaiva premëo bheda-dvayam äha—mähätmyeti | kevalo mädhurya-mätra-jïänam ukta ity arthaù ||11|| mukundaù: rüpa-guëa-lélädénäà mädhurya-mätränubhava-hetutvaà kevalatvam ||11||

—o)0(o—

|| 1.4.12 ||

atha ädyo, yathä païcarätre—

mähätmya-jïäna-yuktas tu sudåòhaù sarvato’dhikaù | sneho bhaktir iti proktas tayä särñöyädinänyathä ||

çré-jévaù: präyaça iti | vaidhy-aàça-yuktatve’pi na kevalaù syäd ity arthaù ||12|| mukundaù : snehaù sändrätmä bhävaù | viñëu-vaçäìkaréti prema | harau mano-gatir avicchinneti mamatätiçayäìkitatvam | prema-paripluteti—samyaì-masåëita-sväntatvam | abhisandhir aiçvaryänusandhänaà tena vimukteti kevalatvam ||12|| viçvanäthaù : atra päïcarätrika-padya-dvayaà mähätmya-jïäna-sad-bhäväsad-bhäväàçe eva jïeyam | mähätmya-jïänaà ca éçvaro'yam iti jïäna-janyaù sakhyädi-bhäva-saìkocaka-sambhrama-viçeñaù | ata eva rägänugänam aiçvarya-jïäna-sattve'pi tan na sakhyädi-bhäva-saìkocakam iti jïeyam | mähätmya-jïäna-yukto'tha ca sarvato'dhika-sneho bhaktir ucyate | tayä bhaktyä ||12||

—o)0(o—

|| 1.4.13 ||

kevalo, yathä tatraiva—

mano-gatir avicchinnä harau prema-pariplutä | abhisandhi-vinirmuktä bhaktir-viñëu-vaçaìkaré || iti |

çré-jévaù: na vyäkhyätam |

Page 208


mukundaù : bhaktiù sändrätma-bhävaù | viñëu-vaçaìkaréti prema, harau mano-gatir avicchinneti mamatätiçayäìkitatvam | prema-paripluteti—samyaì-masåëita-sväntatvam | abhisandhir aiçvaryänusandhänaà tena vimukteti kevalatvam ||13|| viçvanäthaù : tatra närada-païcarätre | harau avicchinnä manogati-rüpä yä bhaktiù | sä viñnü-vaçaìkaréty arthaù | abhisandhi-vinirmuktä phaläbhisandhi-rahitä ||13||

—o)0(o—

|| 1.4.14 ||

mahima-jïäna-yuktaù syäd vidhi-märgänusäriëäm | rägänugäçritänäà tu präyaçaù kevalo bhavet ||

çré-jévaù: präyaça iti | vaidhy-aàça-yuktatve'pi na kevalaù syäd ity arthaù ||14|| mukundaù : veda-rcänäà gopétva-präptau mahima-jïänasyäpi çravaëaà präyaça ity uktam ||14|| viçvanäthaù : präyaça iti | rägänugatasyaivärcana-bhaktau vaidha-bhakty-udita-rukmiëy-ädi-sähityena bhävanä-yuktatve sati na kevalaù syäd ity arthaù ||14||

—o)0(o—

|| 1.4.15-16 ||

ädau çraddhä tataù sädhusaìgo’tha bhajanakriyä |

tato’narthanivåttiù syät tato niñöhä rucis tataù || tathäsaktis tato bhävas tataù premäbhyudaïcati |

sädhakänäm ayaà premëaù prädurbhävaù bhavet kramaù || çré-jévaù: tatra bahuñv api krameñu satsu präyikam ekaà kramam äha ädäv iti dvayena | ädau prathame sädhu-saìga-çästra-çravaëa-dvärä çraddhä tad-artha-viçväsaù | tataù prathamänantaraà dvitéyaù sädhu-saìgo bhajana-réti-çikñä-nibandhanaù | niñöhä taträvikñepeëa sätatyam | rucir abhiläñaù | kintu buddhi-pürvikeyam | äsaktis tu svärasiké ||15|| mukundaù : ädau prathamaà kenäpi bhägyodayena çré-kåñëasya bhaktau çraddhä | sädhu-saìga udyamena sädhubhir milanam | bhajana-kriyä bhajanasya käraëam | anarthasya

Page 209


aprärabdha-prärabdha-rüpasya päpasya nivåttir näçaù | niñöhä ägraheëa punaù punar bhajana-käraëam | ruciù päpa-béja-näçäd bhaktau mädhuryänubhavaù | äsaktir avidyä-nivåtter harau mano’bhiniveçaù ||15-16|| viçvanäthaù : atra bahuñv api krameñu satsu präyikam ekaà kramam äha ädäv iti dvayena | ädau prathame sädhu-saìge çästra-çravaëa-dvärä çraddhä tad-artha-viçväsaù | tataù çraddhänantaraà dvitéyaù sädhu-saìgo bhajana-réti-çikñärtham | niñöhä bhajane avikñepeëa sätatyam | rucir abhiläñaù | kintu buddhi-pürvikeyam | äsaktis tu svärasiké sväbhävikéty arthaù | etena niñöhäsaktyor bhedo jïeyaù ||15-16||

—o)0(o—

|| 1.4.17 ||

dhanyasyäyaà navaù premä yasyonmélati cetasi | antarväëébhir apy asya mudrä suñöhu sudurgamä ||17||

çré-jévaù: antar-väëibhiù çästra-vidbhiù | mudrä paripäöé ||17|| mukundaù : antar-väëibhiù çästrajïaiù mudrä jïäna-prakäraù ||17|| viçvanäthaù : yasya dhanyasya ayaà nava-premä cetasi unmélati | antarväëébhiù çästravidbhir api asya bhaktasya mudrä paripäöé sudurgamä ||17||

—o)0(o—

|| 1.4.18 ||

ata eva çré-närada-païcarätre, yathä—

bhävonmatto hareù kiïcin na veda sukham ätmanaù | dukhaà ceti maheçäni paramänanda äplutaù ||

çré-jévaù: sudurgamatvam eva darçayati—ata evaeti | ayaà bhävaù—çästravidbhir hi sukha-präpti-duùkha-häné eva puruñärthatvena nirëéte | te ca tädåça-bhaktänäà bahir eva tair jïäyete | teñäm antas tu sukha-duùkhe bhagavat-präpty-apräpti-kåte eva | yathoktaà—nätyantikaà vigaëayanty api te prasädaà [bhä.pu. 3.15.48] ity ädi, kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu naù stäc ceto 'livad yadi nu te pada yo rameta [bhä.pu. 3.15.49] ity ädi ca ||18||

Page 210


mukundaù : ata eva bähya-ceñöä lokätétety äha—ata eveti | çästravidbhir ayam atra niñöha iti ceñöayaiva jïäyate sä cäsya tarkänukülä na, ato jïänäbhäva ity arthaù ||18|| viçvanäthaù : sudurgamatvam eva darçayati—ata evaeti | he maheçäni durge ! ayaà bhävaù—çästravidbhir hi sukha-präpti-duùkha-häné eva puruñärthatvena nirëéyete | tädåça-bhaktänäà te sukha-duùkhe çästra-vidbhir bahir eva jïäyete, näntaù | teñäm antas tu sukha-duùkhe bhagavat-präpty-apräpti-kåte eva | yathä—nätyantikaà vigaëayanty api te prasädaà [bhä.pu. 3.15.48] ity ädi dhruvoktau bhagavat-präpaka-bhakty-abhävenätyantikasya mokñasyäpy anädarät | evaà, kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu naù stäc ceto 'livad yadi nu te padayo rameta [bhä.pu. 3.15.49] ity ädi sanakädénäm uktau nirayeñu närakéñu yoniñu mama bhavo janma syäd ity anena yatra bhaktiù sambhavati, tasyäà näraké-yonäv api janma samécénam iti teñäm abhipräyäd iti ||18||

—o)0(o—

|| 1.4.19 ||

premëa eva viläsatväd vairalyät sädhakeñv api | atra snehädayo bhedä vivicya na hi çaàsitäù ||


—o)0(o—

|| 1.4.20-21 ||

çrémat-prabhupadämbhojaiù sarvä bhägavatämåte | vyaktékåtästi güòhäpi bhakti-siddhänta-mädhuré ||

gopäla-rüpa-çobhäà dadhad api raghunätha-bhäva-vistäré | tuñyatu sanätanätmä prathama-vibhäge sudhämbu-nidheù ||

çré-jévaù : gopäleti çliñöam idam | tatra kåñëa-pakñe raghunätha-bhävasya raghunäthatvasya vistäré raghunäthädénäm apy avatäréty arthaù | tatra tad-upäsakänäm abhéñöa-püraëäyeti bhävaù | aho kåpä-mähätmyam iti vivakñitam | pakñe sva-vargasya näma-catuñöayam uddiñöam | tatra dvitéyaà çrémad-grantha-kåc-caraëänäà näma, prathama-tåtéye tan-mitrayoù | caturthaà ca çrémat-tad-agraja-caraëänäà bhävaù çré-kåñëa-premä ||20-21|| mukundaù : gopäleti çliñöam idam | sanätanätmä çré-kåñëo gopäla-rüpeëa çobhäà käntià dadhad api raghunäthasya bhävaù samudra-bandhanädi-kriyä tasya vistäré | pakñe sanätanätmä svägrajaù | gopälo gopäla-bhaööo rüpo granthakåt tayoù çobhäm icchäà dadhat

Page 211


puñëann api bibharti bhåti-poñayoù dadhäti ca ity äkhyäta-candrikäyäm | raghunäthasya tan-nämno'sya bandhor bhävaù çré-kåñëa-prema tasya vistäré vardhakaù | çobhä käntécchayor uktä iti viçvaù ||20-21|| viçvanäthaù : gopäleti çliñöam idaà padyam | tatra çré-kåñëa-pakñe—sanätanätmä çré-kåñëaù bhakti-sudhämbodhaà prathama-vibhäge tuñyatu | kédåçaù ? gopälaka-svarüpeëa çobhäà dadhat | raghunäthasya bhävaù setu-bandhädi-lélä taà kämya-vanädau vistäré | sanätana-nämä ätmä deho yasyeti vyutpattyä çré-sanätana-gosvämi-pakñe gopäla-bhaööa-gosvämé mal-lakñaëa-rüpa-nämä cänayoù çobhäà dadhat puñëan raghunätha-däsasya bhävaù premä tasya vistäré ||20-21||

—o)0(o—

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau pürva-vibhäge prema-bhakti-laharé-caturthé

iti çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhau

rasopayogi-sthäyi-bhävopapädano näma pürva-vibhägaù samäptaù

—o)0(o—

Page 212

The amazing exchanges between Krishna and His devotees · çré-çré-bhakti-rasämåta-sindhuù pürva-vibhägaù This edition is entirely based on Haridas Das's edition. (Nabadwip

Documents