Teorija Prevodjenja Skripta 05.03.2014.

Osnovi translatologije

21

Osnovi translatologije

SKRIPTA

Predmetni profesorProf. dr Brankica BojoviFilozofski fakultet Niki, 2014.Feb/mart 2014.

Sadraj:

I poglavljePojam ekvivalencije i prevoenje................................................................................................................. 3Zaeci kulturnog pravca.................................................................................................................................4Osnove skopos teorije....................................................................................................................................4Model prevodilake djelatnosti......................................................................................................................6Dekonstrukcija, ili kanibalistiki pristup......................................................................................................7Reklama i prevod............................................................................................................................................8Model prevodilake kritike; scene i okviri..................................................................................................... 13Prevoenje i neverbalna komunikacija......................................................................................................... 14Globalizacioni pravac, ili Vrli Novi Meksvijet................................................................................................ 16Vodimo dijalog a ne rat; put ka prevodilakom pravcu............................................................................ 18Mali rjenik pojmova.................................................................................................................................... 19II poglavljeKomponente prevodilake kompetencije.................................................................................................... 21est modela za prevoenje i tumaenje...................................................................................................... 22The informational structure of informative sentences............................................................................... 23The effort models for interpreting and sight translation............................................................................ 25The gravitational model of language availability........................................................................................ 27Translingvistiki ekvivalenti........................................................................................................................ 30Comprehension of specialized discourse in interpreting and translation.................................................. 32A sequential model of translation.............................................................................................................. 34Sedam komponenti sekvencijalnog modela............................................................................................... 35Ad hoc sticanje znanja................................................................................................................................ 37

III poglavljeTranslatoloka tipologija tekstova............................................................................................................. 39

IV poglavljePrevodilake tehnike, metode i postupci.................................................................................................. 46

I poglavlje

1. Kako je pojam ekvivalencije oblikovao pristup prevoenju? Na koji nain se razlike u shvatanju ovog pojma odraavaju na odnos prema ciljnom i izvornom tekstu?

Kljune rijei: ekvivalencija, ciljni i izvorni tekst, komunikacijska situacija, kultura, formalna i dinamka ekvivalencija.ezdesetih godina, prevoenje se smatralo lingvistikim radom, a prevod je definisan kao tekst ekvivalentan izvornom tekstu. Koler je 1972. godine to jasno definisao, objasnivi da je prevod rezultat tekstualno prevodilake djelatnosti, kojom se tekst izvornog jezika prebacuje u tekst ciljnog jezika. Izmeu ciljnog i izvornog teksta postoji odnos ekvivalencije. (Koler 1995:196) Ekvivalencija je nakon toga nazvana relativnim pojmom, ali prevod i dalje ostaje zavisan od tog pojma. Vene i Darbelne govore da jezike strukture treba prevesti potujui komunikacijsku situaciju u kojoj se dogaaju: radi se o situaciji, a ne o znacima ili jedinicama jezikog sistema, koja odreuje njihov pojam ekvivalencije. Judin Najda je dao velik doprinos definisanju ovog pojma. On je1943. godine radio je za Ameriko biblijsko drutvo, i njegov rad se odnosio na prevoenje na domorodake jezike, idui ka pristupu koji je u bliskoj vezi sa antropologijom i pitanjima kulture (o emu su ve ranije govorili Humbolt, Edvard Sapir i Bendamin Li Vorf). Vorf i Sapir su tvorci uvene Sapir-Vorfove hipoteze da misao ne prethodi jeziku, ve naprotiv, struktura jezika uslovljava nain govornikove misli. Najda je jezik opisao kao integralan dio kulture, gdje su rijei simboli kulturnog fenomena. Poto se ovi simboli razlikuju meu kulturama, i stoga meu jezicima, prevod ne moe sadrati jasne ekvivalente rijei izvornog jezika, ve u odreenoj mjeri:Prevod lei u reprodukovanju u jezik primaoca najblieg prirodnog ekvivalenta poruke izvornog jezika, prvo pomou znaenja, a drugo, pomou stila. (Najda i Tajber 1969:12)Najda pravi razliku izmeu formalne i dinamike ekvivalencije. Dok formalna ekvivalencija to tanije reprodukuje povrinsku strukturu izvornog jezika, dinamika se fokusira na izazivanje slinog odgovora kao to je to u izvornom jeziku. Dinamiki ekvivalent za Jagnje Boije je, za Eskimce peat Boga (jagnje bi u toj kulturi zvualo neobino). Slino tome, u primjeru Hljeb na nasuni daj nam danas, hljeb se prevodi ribom ili pirinem, u kulturama gdje su oni osnovna hrana. 2. Osamdesetih godina, fokus se sa lingvistike prebacuje na kulturu. Kako su izgledali ti zaeci kulturnog pravca i koji su modeli nastali iz njega?

Kljune rijei: kulturni pravac, ciljna kultura, drutveni kontekst.

Prevodilake norme ovog pravca su deskriptivne, orijentisane ka cilju, funkcionalne i sistematine. Tadanje centralno pitanje nisu bile samo lingvistike karakteristike izvornog teksta, ve i pitanje o funkciji prevoenja u ciljnoj kulturi.(...) Prevoenje je u najveoj mjeri uslovljeno ciljevima kojima slui, a oni su postavljeni pomou oekivanog prijemnog sistema. Stoga prevodioci rade prvo, i najvie, u interesu kulture NA KOJU prevode, a ne u interesu izvornog teksta, a kamoli izvorne kulture. (Turi 1985:18-19)Pod kulturom Turi podrazumijeva cijeli drutveni kontekst koji je ukljuen u prevoenje, zajedno sa normama, konvencijama, ideologijom i vrijednostima toga drutva ili sistema primaoca.U zajedniki ureenom zborniku Prevoenje, istorija i kultura Besnetove i Lefevra, koji se sastoji od radova, prezentovanih na konferenciji u Vorviku 1988, kulturni pravac je centralni pojam, opisan kao naputanje naunog lingvistikog pristupa, zasnovanog na pojmu ekvivalencije, i kree se od teksta do kulture. (1990:3-4)Ovaj pravac je izrodio sljedee modele: Vermirovu skopos teoriju, Justa Holc-Mentijevin model prevodilake djelatnosti, i dekonstrukciju ili kanibalistiki pristup knjievnice Rozmari Arojo.

3. ta je u osnovi skopos teorije i zato je ona predstavljala drastian zaokret od dotadanjeg shvatanja prevodilake prakse?

Kljune rijei: skopos svrha, funkcija, jezik kao dio kulture, translaskopos, translatskopos, intratekstualni sklad, intertekstualni sklad.

Krenimo od samog termina skopos, koji predstavlja grki naziv za cilj, svrhu ili namjenu. Na osnovu Vermirovih ideja (koji se smatra osnivaem ove teorije), Henrik i Kasmaul su sastavili knjigu Strategija prevoenja, Udbenik i radna sveska, koja se pojavila 1982. godine. Izbjegnuta je upotreba termina skopos, i umjesto njega autori koriste rije funkcija. U knjizi je pojam kulture imao glavnu ulogu. Njihova definicija teksta je da se on svodi verbalizovani dio sociokulture : tekst je umetnut u datu situaciju, a sam je bio uslovljen sociokulturnom podlogom. Vermir i Katarina Rajs 1983. godine objavjuju manifest skopos teorije Osnove opte teorije prevoenja. Po tom modelu, jezik nije autonomni sistem, ve dio kulture, stoga prevodilac ne treba da je samo bilingvalan, ve i bikulturalan. Slino ovome, tekst nije statian i izolovan lingvistiki fragment, ve je zavistan od prijema kod italaca i nesumnjivo se odnosi na ekstralingvistiku situaciju u koju je ubaen, i stoga je dio svjetske cjeline. Taj pristup relativizuje i tekst i prevod: jedan i samo jedan savren prevod ne postoji, on zavisi od svog skoposa i situacije. Dok je Turijev pojam prevoda da je tekst prihvaen kao takav, skopos pristup je identifikovao pet optih vrsta prevoda:1. Interlinearna verzija (ili dosledno doslovan prevod), koji koriste prevodioci Biblije u formi objanjenja, isto reprodukujui linearni slijed rijei, nezavisno od pravila ciljnog jezikog sistema. 2. Gramatiki prevod, koji se koristio u odjeljenjima stranog jezika da bi se testiralo znanje vokabulara i gramatike.3. Dokumentarni ili kolski prevod, koji odraava lajermaherovo naelo povesti itaoca u susret autoru: tekst je ovdje sagledan u cjelosti, ali je prevodilac orijentisan na izvorni tekst i namjerava da informie itaoca o svom sadraju, ak putem udaljavanja od izvornog jezika.4. Komunikativni ili instrumentalni prevod, orijentisan na ciljnu kulturu, koristei njene konvencije i idiome; funkcija teksta ostaje tipino nepronijenjena, a tekst se ne moe odmah prepoznati kao prevod.5. Adaptacijom ili modifikovanjem prevoda izvorni tekst funkcionie kao sirovi materijal, kako bi posluio posebnom cilju kao kod multimedijalnog ili multimodalnog prevoda, kao u sluajevima kada novinske izvjetaje koriste novinske agencije. Jasno se odbija tada jo uvijek uticajna lingvistika definicija prevoda kao ekvivalentne verzije izvornog teksta. Skopos se moe primijeniti i na proces i na proizvod prevoenja, a razlika je napravljenja izmeu Translaskopos (namjeravani cilj prevodioca) i Translatskopos (funkcija prevoenja sagledana u prijemnoj kulturi): u svakodnevnoj praksi oni se razlikuju, a samo u idealnim sluajevima postoji potpun sklad izmeu njih. Drugi znaajan faktor je intratekstualni sklad: poruka je shvaena kada italac shvata samu poruku, i u odnosu na njegovu/njenu datu situaciju. To je mnogo znaajnije od intertekstualnog sklada, ili vjernosti izvornom tekstu. Vermir, dakle, sagledava prevod kao vrstu kulturnog transfera, umjesto vrstu lingvistikog, a jezik smatra dijelom kulture. Prevod je in komunikacije kroz kulturne barijere.

4. Model prevodilake djelatnosti jezik kao instrument

Kljune rijei: jezik kao instrument, poruka kao glavni element, cilj prevoda je izvan lingvistikog sadraja, prevod kao osmiljavanje teksta.

Knjiga Juste Holc Menterijeve se pojavljuje 1984. godine, pod nazivom Proces prevoenja. Teorija i metod. Na svoj nain, ova kniga je predstavljala pobunu protiv vladajuih dogmi o prevoenju, jer njena teorija odraava svakodnevnu rutinu obuenog prevodioca. Holc Menterijeva je vjerovala da prevoenje u osnovi uopte nije stvar jezika, po emu je njen pristup ak bio radikalniji od pristupa Hansa Vermira. Za nju, prevoenje je djelatnost, forma intelektualne komunikacije (u kojoj jezik nije sadraj ili cilj, ve neophodni instrument). U vrijeme kada se pojavila, ova teorija je izgledala jako egzotino i ekscentrino, mada iz dananje perspektive djeluje uvjerljivo. Problem je bio u terminologiji, koju je Holc Menterijeva odluila da izmijeni, te je njen jezik bio odbaen kao argon koji je bio slabo shvaen. Sutina je, meutim, u sledeem: u to vrijeme tekst je i dalje bio posmatran u isto verbalnom smislu, kao niz reenica, a za Holc Menterijevu poruka je bila glavni, a ne lingvistiki element. To se i konkretno moe ilustrovati:e.g. Finski klijent trai engleski, njemaki ili arapski prevod instrukcija za upotrebu maine za pranje vea sa namjerom da mainu plasira na trite pomenutih zemalja. Zadatak prevodioca je da prevede tekst na razumljiv nain kako bi engleski/njemaki/arapski kupci maine mogli istu koristiti. Prevodilac ne moe raditi izolovano, ve mora saraivati sa marketingom, te doznati pojedinosti o predvienom korisniku (zbog kulturnih implikacija), tako da mora saraivati sa firmom. Ne trai se precizna reprodukcija reenica ili gramatikih struktura finskog teksta, jer to korisnicima ne moe pomoi pri koritenju maine, ve se dio teksta ak moe predstaviti dijagramom ili skicom. Ako finalni tekst omoguuje korisniku da upravlja mainom, onda je cilj prevoda postignut. Taj cilj, dakle, lei izvan lingvistikog sadraja izvornog teksta. Proces prevoenja nije lingvistiko transkodiranje, ve se sastoji od niza radnji, ukljuujui timski rad specijalista i prevodioca, koji ima ulogu strunjaka u OSMILJAVANJU teksta, a kao takav preuzima odgovornost za svoj prevod. Holc Menterijeva efektno odbacuje popularnu sliku prevodioca kao ovjeka ili enu na ulici, koji kupuje bilingvalni rjenik i pokuava da transkodira tekstove kao sa asova vjebi u koli ili na univerzitetu.

5. ta se podrazumijeva pod dekonstrukcijom, ili kanibalistikim pristupom?

Kljune rijei: domorodaka kultura, kulturna apsorpcija i reprodukcija, tekst bez konanog smisla, palimpset, prevoenje znaenja.

Dvadesetih godina javlja se pokret ljudodera koji je ponikao u Brazilu, kao oblik politikog otpora sa ciljem da ponovo otkrije domorodake korijene koje je potisnuo evropski uticaj: kulturne vrijednosti industrijalizovanih zemalja su prodirale i apsorbovane su u domorodaku kulturu. ezdesetih godina, dva pjesnika prevodioca Augusto i Haroldo de Kampos su razvili model prevoenja treeg svijeta, koristei kanibalistiku metaforu, ne u smislu negiranja ili ignorisanja drugog svijeta, ve u smislu kulturne apsorpcije, a zatim reprodukovanja, obogaenog domorodakim elementima. Tako se iz politikog pokreta otpora kanibalizam pretvorio u metaforu za reakciju protiv kulturne dominacije, a zatim u prevodilaku filozofiju koja je trebalo da dobije novo znaenje u postmodernoj teoriji prevoenja. Osamdesetih godina, rasprava se fokusirala na natezanje oko autentinosti originala (reprezentujui centralnu kulturu kolonizatora) s jedne strane, i autonomije prevoda (reprezentujui marginalnu kulturu kolonizovanih) s druge strane. Rozmari Arojo je centralna figura ovog pokreta. Ona polazi od dekonstrukcionistikog pristupa aka Deride, po kom tekst ne moe imati fiksiran ili konaan smisao, a svako novo itanje rezultira novim prevodom. Sami prevodilac preuzima ulogu autora i pojmovi kao to su sveti original ili pokuaj reprodukovanja namjera njegovog autora bivaju urueni, a sa njima naravno i ideja vjernosti izvornom tekstu. Tekst je prevashodno rezultat tumaenja pojedinog itaoca, stoga itanje ne prenosi samo namjeravano znaenje autora, ve proizvodi nova znaenja. Umjesto da smatramo tekst ili znak kao neku posudu koju treba ispuniti sadrajem i stoga je kontrolisati, predlae se upotreba nove metafore, odnosno palimpseta. Rjenik definie palimpset kao rukopis (obino star i na pergamentu), na kojem su napisana dva ili vie uzastopnih tekstova, od kojih se svaki brie da bi napravio mjesta drugom. Metaforiki, palimpset moe da se sagleda kao tekst koji u svakoj kulturnoj zajednici i u svakoj epohi moe da se izbrie da bi napravio prostor za drugi prepis (ili tumaenje, itanje, prevoenje) istog teksta). U ovom tumaenju prevod, kao itanje, vie nije djelatnost koja uva originalna znaenja autora, ve djelatnost iji je zadatak prevoenje znaenja. Prevod se pretvara u neku vrstu transformacije, pojam ekvivalencije je nevaei, a prevodilac postaje vidljiv i aktivan uesnik ove transformacije.

6. Reklama i prevodKljune rijei: prevod, reklama, interlingvalni transfer, humani translatoloki sadraj, nehumani translatoloki sadraj.

Globalizacija ekonomije dovela je do toga da kompanije komuniciraju sa razliitim tritima drugaijeg jezikog i kulturnog miljea od jezika primaoca. Funkcija reklame je prodaja, ali reklamna poruka mora biti u skladu sa kulturom primaoca. Upravo zbog svoje funkcije, reklame i njihov prevod imaju humanu i nehumanu stranu. Adaptacija prevoda kao odgovor na kulturoloke razliitosti i interaktivnost interlingvalnog i interkulturalnog transfera u translatolokom sadraju predstavljaju pravi izazov za prevodioca. Reklamni diskurs u dananje vrijeme stalno pronalazi nove prostore i mogunosti djelovanja, u okviru kojih eksploatie razliite mehanizme oglaavanja, oslanjajui se na naa mitska, etika, kulturna, socijalna i mnoga druga saznanja. Reklama, kao i politiki govor, pripada persuazivnom diskursu, ije su osnovne funkcije informisanje i ubjeivanje. To objanjava njenu ideoloku obojenost i usmjerenost ka primaocu poruke, kojeg pokuava da osvoji privlanim ilustracijama i spektakularnom fotografijom, dosjetljivim sloganom, kao i upeatljivim zvunim efektom. Kako reklame nameu odreeni sistem vrijednosti i model ponaanja, moemo rei da je reklamni diskurs mono sredstvo u oblikovanju naeg znanja, iskustva i identiteta. U analizi reklame polazi se od klasinog komunikacijskog lanca: poiljalac poruka primalac. Cilj poiljaoca je da bolje i vie proda proizvod koji reklamira, pridodajui mu poeljna znaenja putem vizuelne i tekstualne obrade poruke. Dakle, osoba iz marketinga/profesionalac upuen u tehniku manipulacije znaenjima i efektima svjesno realizuje svoju namjeru (a ovu oblast izuava semioloka analiza advertajzinga). Tu dolazimo do nehumanog aspekta reklame, jer je jedini cilj prodaja proizvoda. e.g. Poster by: Nike. U prethodno navedenom primjeru glavni znak u reklami je ljudski subjekt i kod primaoca se cilja na momenat poistovjeivanja, to potvruje tvrdnju da se marketing vie oslanja na emotivnu negoli logiku dimenziju ciljne grupe.

Poster by: Coca Cola

Poster by: Coca Cola.Ova dva primjera slue da uoimo kako kompanija tei da pokrije cijelo trite, a ne samo odreenu (manju) ciljnu grupu. alje se poruka kako mlaim ljudima (koristei se mladim, privlanim modelom), tako i porodinim ljudima i djeci (sluei se modelima koji nas asociraju na toplinu porodinog doma). Vrlo esto su modeli u reklamama i vie od simbola: slue kao ikone koje ostavljaju jak, motiviu utisak na ciljnu grupu. Kompanija Apple je mudro iskoristila tu strategiju u promociji svojih proizvoda, pritom se sluei modelima iz razliitih sfera ivota kako bi obuhvatila to vee trite. Posters by: Apple.

Humani karakter reklame se moe uoiti kod reklama koje imaju za cilj buenje svijesti ili apel za pomo kao kod sledeih primjera:e.g.

Poster by: Giorgio Armani.

Acqua for Life je akcija koju su pokrenuli on Pen i oro Armani. Sredstva prukupljena u ovoj akciji su iskoriena za izgradnju odrivog vodovodnog sistema na Haitiju.

Kada govorimo o prevodu reklama, govorimo, zapravo, o kulturokoj adaptaciji. Uzimaju se u obzir dvije komponente: Socio-kulturalna komponenta, koja ukljuuje lokalne osobenosti, utemeljene u religiji, socijalnim i komercijalnim navikama, pravilima ponaanja i etikim normama. Ukratko, ova je komponenta povezana sa glavnim osobinama kulture i drutva ciljne grupe na iji se jezik reklama prevodi. Politiko-legalna komponenta, koja ukljuuje lokalne osobenosti utemeljene u prirodi politikog sistema, restrikcijama nametnutim na reklame i sadraj istih kada govorimo o proizvodima kao alkohol ili duvan. Prevod se, dakle, zasniva na lokalizovanju, ime se poravnavaju kulturne razlike i proiruje trite. Pored tehnikih i semiotikih vjetina, prevodilac 21. vijeka mora biti i profesionalac u oblasti kulture, kako bi mogao ifrovati i deifrovati kulturne znakove u okviru komunikacije koju obuhvata advertajzing. Ta uloga postaje ozbiljnijom od kako je globalizacija, paradoksalno, izotrila osjeaj lokalnog identiteta u kulturno globalizovanoj eri. Moe se rei da se od prevodioca oekuje da bude strunjak za interkulturalnu komunikaciju jer mora savladati kulturne ifre koje prodaje.

7. Objasnite pojam scena i okvira arlsa Filmora, a potom i model prevodilake kritike Margaret Aman.

Kljune rijei: prevod kao sloen in komunikacije, obrazac: okvir-scena-okvir, funkcionalni model prevodilake kritike.

Pojam scena i okvira je plodonosan za prevodilaku praksu kao malo koji lingvistiki pojam, a uveo ga je arls Filmor. U ovom pristupu, prevod se opisuje kao sloen in komunikacije, koji obuhvata interakciju izmeu autora izvornog teksta i prevodioca, koji je ita i prevodi izvorni tekst. Prevodilac poinje od predstavljenog okvira (izvnornog teksta i njegovih lingvistikih komponenti), koga je napisao autor, crpei ga iz njegovog/njenog repertoara. Na osnovu tog okvira, prevodilac-italac gradi sopstvene scene koje aktivira po sopstvenom iskustvu i iz linog poznavanja materijala koji je u pitanju. Zavisno od njegove/njene strunosti i poznavanja izvornog jezika i kulture, prevodilac moe uspjeno aktivirati scene koje se granaju iz autorovih namjera. Na scenama koje su on/ona aktivirali, prevodilac mora pronai pogodne okvire u ciljnom jeziku, to obuhvata stalan proces odluivanja, zavisno od strunosti i poznavanja ciljnog jezika i kulture. Margaret Aman razvija funkcionalni model prevodilake kritike, koji obuhvata pet koraka u analizi, a poetna taka nije izvorni tekst, kao u drugim modelima, ve prevod. Ovaj model planira da ustanovi:1. Funkciju prevoda u ciljnoj kulturi2. Intratekstualni sklad prevoda3. Funkciju izvornog teksta u izvornoj kulturi4. Intratekstualni sklad izvornog teksta5. Intertekstualni sklad ciljnih i izvornih tekstova.e.g. Dobar primjer primjene modela je prevod romana Ejmi Tan Klub srenih ena na njemaki jezik. U osnovi romana se nalazi odnos izmeu majke i kerke, koje ive u San Francisku. Majka govori jako lo engleski, a kerka jednako lo kineski jezik. Radi se, dakle, o kulturnom jazu. U originalu, majine jezike konstrukcije na engleskom su vrlo siromane, dok su na kineskom savrene. U prevodu na njemaki te konstrukcije su dosljedno prevedene labavim, odnosno sintaksiki savrenim njemakim jezikim konstrukcijama. Na taj nain se uspostavlja intertekstualni sklad.

8. Prevoenje i neverbalna komunikacija.

Kljune rijei: jezik kao sredstvo prevodilake djelatnosti, parajezik, kinezika, razliite kulturne implikacije znakova, kulturni i emotivni elementi, susreti kultura.

Studije deskriptivnog prevoenja i skopos teorije pokazuju da prevod, na neki nain, premauje jezik, ime se dolazi do osloboenja od fetia izvornog i ciljnog teksta. Svakako da se niko ne zavarava da se prevoenje potpuno oslobaa jezika (ili izvornih i ciljnih tekstova), ve se on sagledava kao sredstvo ili instrument prevodilake djelatnosti, umjesto kao centralni predmet studija. Definicija teksta se takoe proiruje, jer komunikacijski dogaaj nikako nije samo verbalan. Pitanje neverbalne komunikacije je u raspravu o studijama prevoenja uveo Fernando Pojatos, i on definie neverbalnu komunikaciju kao neleksike, rukotvorne i ambijentalno osjetljive znakove koji pripadaju sistemu sadranog u kulturi. Fokus je na parajeziku (kvalitetima glasa kao to su boja, intonacija, zvunost, jaina, ritam, nivo, trajanje sloga) i kinezici (pokreti tijela, poloaj, gestikulacija, facijalni izrazi). Neverbalna komunikacija ima ulogu ak i u narativnim tekstovima (ne samo u govoru). Problemi u prevodu variraju od itaoevog opaanja lika kroz opis facijalnih izraza i gestikulacije i njihovim razliitim implikacijama u izvornim i ciljnim kulturama, do razliitog ekspresivnog bogatstva svojstvenog jezicima izvornog i ciljnog teksta. Paralingvistiko i kineziko ponaanje dvije kulture mogu umnogome da se razlikuju, a opaanje i procjena takvog ponaanja mogu se razliito leksikalizovati, pravei prevodiocu prilinu tekou. U tumaenju, pitanje neverbalne komunikacije je oiglednije nego u prevoenju, a dat je jedan impresivan pregled mnogobrojnih komponenti osnovnog komunikacijskog znakovnog sistema u izdanju Pojatosa, a kasnije i drugih lingvista. Oni obuhvataju kulturne i emotivne elemente kao to su ponos, dostojanstvo, ljutnja i humor, od koji je posljednji bio osnovni u komunikaciji i najtei za prevod. Britanski humor je obino rafiniran i zasnovan na potcjenjivanju i rijetko e kad nasmijati panca. Takoe, panske ale, spontane i bune, Englez e obino smatrati prenaglaenim i vulgarnim. Edna Vil komentarie tri kulture obuhvaene njenim radom, koje mogu uzeti u obzir svi naunici koji se bave prevoenjem:Imam veliko potovanje prema trima kulturama koje su dio mog rada i ivota uopte englesku, francusku i pansku. Oboavam dostojanstvenost Engleza i potovanje tue privatnosti, nenadmaan talenat Francuza za stil i kvalitet, i toplinu i spontanost panaca. Ali oni imaju razliita shvatanja svijeta. Kroz njihove tradicije i edukativni sistem imali su razliitu hijerarhiju u vrijednosnom poretku i stoga razliitu viziju sebe u odnosu na druge.Dananja, generalna, slika svijeta je takva da u modernom drutvu teko moemo govoriti o kulturnoj izolaciji. Migracije su toliko uestale, da su heterogene zajednice sasvim prirodna pojava, a brojni kulturni susreti koji se deavaju unutar tih zajednica vie nisu predmet fascinacije.

U korak sa takvim stanjem stvari, svakako da dolazi i do jezikih susreta u okviru zajednica, i tada postaje oigledno da se komunikacija ne zasniva iskljuivo na jeziku. e.g. Primjer koji tu situaciju izvanredno dobro oslikava je reklama za Coca Colu koja je emitovana u Americi za vrijeme NFL Super Bowl ragbi ampionata. Reklama je dobila naslov America is Beautiful i izazvala je prilian broj rasprava zbog svog kontroverznog sadraja. Video traje svega jedan minut i prikazuje susrete razliitih kultura na teritoriji dananje SAD, ali i moderno drutvo kakvo jeste (ukljuujui i homoseksualni par sa usvojenim djetetom). Pjesmu America is Beautiful pjevaju na razliitim jezicima i time se alje poruka o kulturnom bogatstvu i raznovrstnosti Amerike. Problem je nastao kod ljudi sa konzervativnim shvatanjima o tome ta je, zapravo, Amerika i kakve ideale treba da promovie, i to je izazvalo velik broj negativnih reakcija na reklamu. Meutim, situacija koju je Coca Cola tako uspjeno vizualizovala u reklamu, zatiemo irom svijeta i jedino kroz prihvatanje takvo, moderno, drutvo moe opstati. Video moete pogledati na: http://www.youtube.com/watch?v=443Vy3I0gJs

9. Globalizacioni pravac, ili Vrli Novi Meksvijet.

Kljune rijei: fenomeni plementine i globalizma, meunarodni diskurs, kulturni identitet, mekjezik, ili stilski redukovan jezik.

Postoje dvije mogue poiltike budunosti iznad horizonta aktuelnih deavanja obije sumorne, nijedna demokratska. Prva se odnosi na ponovno pregrupisavanje slojeva ovjeanstva putem ratova i krvoprolia: ugroena libanizacija nacionalnih drava u kojoj je kultura usmjerena protiv kulture, ljudi protiv ljudi, pleme protiv plemena dihad u ime stotinu usko povezanih vjera protiv svake vrste nezavisnosti, svake izvjetaene drutvene saradnje i graanskog zajednitva. Drugi su nam donijele ekonomske i ekoloke snage, koje su zahtijevale integraciju i uniformnost koja je hipnotisala svijet brzom muzikom, brzim kompjuterima, brzom hranom, MTV-jem, Mekintoom i Mekdonaldsovim restoranima, uguravajui nacije u jednu komercijalno homogenu globalnu mreu: jedan Meksvijet koji je povezan tehnologijom, ekologijom, komunkacijama i trgovinom. Planeta se istovremeno naglo dijeli i nevoljno spaja. (Barber 1992:53)

U naslovu Dihad protiv Meksvijeta, Barber daje nazive za fenomene plementine, s jedne strane, i globalizma s druge strane, koje je opisao kao dva aksijalna principa naeg doba. Plementina je devedesetih godina stvorila tragina podruja konflikta (biva Jugoslavija i Ruanda su oiti primjeri), a globalizam, ili bolje globalizacija se pretvorila u kljunu rije za opis razvoja dogaaja u ovoj deceniji. Ovo se direktno primjenjuje na tehnologiju i trgovinu, ali i na komunikaciju i jezik, meunarodni diskurs, te samim tim i na prevoenje. Fenomen jezika, kao sredstva izraza pojedinih kulturnih zajednica, vodi do stvaranja pojma kulturnog identiteta. Upravo je taj identitet ono to je ugroeno invazijom kulture zapada, to je lijepo ilustrovano u publikaciji okonde Beli, nikaragvanske pjesnikinje i politikog aktiviste:Vjekovima je ovaj polukolonijalni i polufeudalni sistem dijelio Latino-Ameriku na privilegovanu elitu i osiromaenu veinu. U borbi protiv ovog sistema i sjeverno-amerike imperijalne dominacije, koja je zamijenila pansku, stvorene su osnovne karakteristike kulturnog identiteta Latino Amerike. (...) U pogledu meksvjetske kulture, koja sebe predstavlja zapadnom, naprednom, jedino moguom civilizovanom formom egzistencije, svi smo izloeni opasnosti. Izloeni smo opasnosti da sebe izgubimo u prosjenosti i da budemo kolonizovani i slomljeni kulturom gluposti. Imam utisak da to samo pootrava nacionalizme. Ljudi trae utoite u svom identitetu, etnikom porijeklu, u zajednici te tako klize ka separatizmu, bratoubilakim ratovima i opasnoj ksenofobiji.

Kakav odraz ovakvo stanje stvari ima na jezik dananjice, proces prevoenja i prevodioce?Tri glavne oblasti koje su u okviru jezika i komunikacije pretrpjele promjene tokom devedesetih godina su: priroda materijala koji konzument mora obraditi, jezik na kojem se vri prezentacija i pojam teksta. Prevodilac dobija materijal koji je svojevrstan lingvistiki Meksvijet, iliti intelektualna brza hrana koju dobija putem interneta. Bogatstvo informacija koje su dostupne na internetu je ogromno, ali dolazi u formi jezika koji bi prije dvadeset godina bio odbaen kao nepravilan. Taj mekjezik je u velikoj mjeri posebna vrsta amerikog engleskog jezika, REDUKOVANOG u stilskom obimu i predmetu, skrojenog za brzu potronju. Postoji i suprotan trend lingvistikog pregrupisavanja na podruju Centralne i Istone Evrope, gdje je pojava novih nacionalnih identiteta propraena nastankom novih jezika (bosanski, srpski, hrvatski i crnogorski, koji su se razvili iz srpskohrvatskog). Kod ovakvih jezika pojavljuju se potpuno drugaiji prevodilaki problemi i mogunosti, ali oni ostaju dio dananjeg svijeta, isto kao i mekjezik globalizacije.Zakljuujemo da se sa kulturom mijenja i jezik; da danas postoje ogromne koliine materijala dostupnog u jeziki kolokvijalnoj i neformalnoj formi. Takoe, raste potreba za brzim prevoenjem; da postoje brojne nove vrste tekstova (kao audio vodii u muzejima); i da se od prevodioca ne zahtijeva prosto posmatranje jezika, ve i intenzivna kulturna ekspertiza.

10. Vodimo dijalog, a ne rat: Put ka prevodilakom pravcu je naslov predavanja koje je Meri Snel Hornbi odrala na konferenciji u Vorviku, novembra 2003. Objasnite ta je u osnovi njenog gledita na prevoenje i njegove vanosti. Ilustrujte na primjeru.

Kljune rijei: sklad izmeu kultura izvornog i ciljnog teksta, kulturno posredovanje, interkulturalna komunikacija, gestikulacija, semiotiki znaci. Hornbi polazi od stanovita da je glavni cilj prevoda konstruktivan, da vodimo dijalog, umjesto rata, koji je u svojoj destruktivnosti potpuna suprotnost. U pokuaju da se razumije i uskladi izvorni tekst, prevodilac se prilagoava drugoj strani, kao da je ona, i u stvaranju ciljnog teksta, ona/on formulie poruku za ciljnu publiku-italatvo, koja bi trebalo da bude u skladu sa ciljnom kulturom. irom svijeta postoji ogromna potreba za prevoenjem kao kulturnim posredovanjem. Prevoenje koristi jezik kao instrument komunikacije, fokusirajui se na primaoca i na ciljni tekst. Ta komunikacija moe da bude zastraujue loa, ako cilj prevoenja propadne (...) jer ne treba prevoditi samo rijei, ve izraziti neophodnu informaciju, ali na odgovarajui nain, na koji e je primalac razumjeti.Odlian primjer neuspjele interkulturalne komunikacije je ambiciozna ekspedicija lorda Makartnija u Kini, koju je vodio kao izaslanik Dorda III 1972. godine. Cilj je bio pregovor o plasmanu britanske trgovine (klasina situacija za studije tumaenja), a poto je Britanija sebe smatrala najmonijom nacijom na zemaljskoj kugli, Makartni je bio previe siguran u uspjeh. Ali ekspedicija je bila potpuna propast. Kineska imperija, sa populacijom od 330 miliona, koja je tada predstavljala jednu treinu ljudske rase, vidjela je sebe kao jedinu civilizaciju pod nebeskim svodom, a misija je sagledana kao jo jedno nastojanje nedosljednog izaslanika, i svaki Makartnijev zahtjev je glatko odbijen. Sutina cijelog zapleta diplomatskog nesporazuma bila je u Makartnijevom odbijanju da se pokloni tako to e dotai tlo elom ispred kineskog cara Kianlonga, u bukvalnom smislu rijei koji se sastojao od ritualne poniznosti, gdje elo dodiruje zemlju devet puta; umjesto toga on je samo elio da klekne na koljeno, kao to bi to uradio pred svojim vladarom. Britanci su sebe predstavili u oima Kineza kao posebno nespretne i tvrdoglave varvare, te su hladno ispraeni iz zemlje. Pitanje klanjanja putem doticanja tla elom, osim to je pitanje moi, klasian je primjer transkulturalnog nesporazuma, putem gestikulacije, a ne putem rijei. Svaka strana je insistirala na sopstvenim semiotikim znacima ritualno klanjanje putem doticanja tla elom i savijanje koljena imali su apsolutni znaaj. Nijedan pokuaj nije napravljen ni na jednoj strani da se razumije, ili ponudi adekvatna poruka za komunikacijskog partnera. Dakle, postoji potreba za profesionalno obuenim, bilingvalnim i bikulturalnim tumaima, sa strunim poznavanjem predmetnih polja o kojima je rije, ali je potrebna i spremnost obije strane u komunikaciji da prepoznaju i potuju kulturne razlike svojih partnera.

11. Mali rjenik pojmova. Dajte definicije sljedeih pojmova: prevoenje, tumaenje, FAHQT, preformulacija, pravi prevod, transmutacija, multimedijalni tekstovi, multimodalni tekstovi, multisemiotiki tekstovi, audiomedijalni tekstovi.

Kljune rijei: prevoenje, tumaenje, FAHQT, intralingvalni, interlingvalni i intersemiotiki prevod, multimedijalni, multimodalni, multisemiotiki i audiomedijalni tekstovi.

1. Oto Kade je prvi dao jasnu razliku izmeu prevoenja (bersetzen) i tumaenja (Dolmetschen).Prevoenje: prevod teksta izvornog jezika koji je sauvan (u pisanoj formi) i stoga trajno dostupan ili se uvijek moe ponavljati po elji u tekstu ciljnog jezika, koji se zbog te osobine moe permanentno korigovati i kontrolisati.

Tumaenje: prevod teksta (po pravilu usmenog) izvnornog jezika koji je predstavljen samo jednom (obino usmeno) u tekstu ciljnog jezika, koji se samo moe provjeriti do odreene mjere, a zbog nedostatka vremena se gotovo nita ne moe korigovati. 2. FAHQT Fully Automatic High Quality Translation. U osnovi, radi se o tipu mainskog prevoda, poznat kao puni automatski visokokvalitetni prevod.3. Roman Jakobson razlikuje tri naina tumaenja verbalnog znaka: on se moe prevesti na drugi znak istog jezika, na drugi jezik, ili na drugi neverbalni sistem simbola.3.1 Intralingvalni prevod ili preformulacija je tumaenje verbalnih znakova pomou drugih znakova istoh jezika.3.2 Interlingvalni prevod ili pravi prevod je tumaenje verbalnih znakova pomou nekog drugog jezika.3.3 Intersemiotiki prevod ili transmutacija je tumaenje verbalnih znakova pomou znakova neverbalnog znakovnog sistema.

4. Danas postoje etiri razliita termina za etiri razliite vrste tekstova: 4.1 Multimedijalni tekstovi prenose se putem tehnikih i elektronskih medija, koji angauju vid i zvuk (materijal za film, televiziju, operu itd.)4.2 Multimodalni tekstovi obuhvataju razliite naine verbalnog i neverbalnog izraavanja, angaujui vid i zvuk, kao to su drama i opera.4.3 Multisemiotiki tekstovi koriste razliite grafike znakovne sisteme, verbalne i neverbalne (komedije ili tampane reklame).4.4 Audiomedijalni tekstovi su oni koji su napisani da se izgovore, zato to dolaze do krajnjeg korisnika putem ljudskog glasa, a ne iz tampane stranice (kao politiki govori, akademski radovi itd.).

II poglavlje

1. Koje su komponente prevodilake kompetencije?

Kljune rijei: pasivno poznavanje jezika, kontrola jezika, poznavanje teme, deklarativno i proceduralno znanje.

Postavljamo, zapravo, pitanje o vrsti znanja i tehnikih vjetina neophodnih za proces prevoenja i tumaenja. Mnogi autori su davali svoje detaljne analize ovih vjetina, ali jedan saet prikaz bi izgledao ovako:

Tumai i prevodioci treba da imaju dobro pasivno poznavanje jezika sa kojima rade

Govorimo, naravno, o visokom nivou pasivnog poznavanja jezika kada se radi o profesionalnom prevoenju i tumaenju. Na konferencijama, tumai moraju imati jako brze reakcije, to je vjetina koja se ne stie na studijama stranih jezika. Takoe, moraju razumjeti razliite registre koji se koriste u institucijama (pravni, politiki, nauni, tehnoloki, knjievni, muziki itd.) Knjievni prevodioci moraju biti u stanju da shvate sutinu teksta koji prevode, ali i da uhvate sitne nijanse u znaenju rijei i izraza, kao i njihov ritam i sikovitost. Tumai i prevodioci treba da imaju dobru kontrolu jezika sa kojima rade U sutini, prevodioci i tumai treba da imaju sposobnost pisanja tekstova koji su spremni za objavu, odnosno da imaju umiju pisati i ureivati tekst na profesionalnom nivou. Knjievni prevodioci moraju, tavie, posjedovati vjetine pisanja koje su iste prirode kao pisanje profesionalnih knjievnih pisaca. Tumai koji prevode za akademike, diplomate, politiare, umjetnike i intelektualce moraju odraditi posao na jezikom nivou koji odgovara ciljnoj publici. Tumai i prevodioci moraju dovoljno poznavati teme i pitanja kojima se bave tekstovi ili govori koje prevode

Recimo da dubina poznavanja materije varira i zavisi od traenog kvaliteta prevoda, same teme i radnih uslova (dostupnosti materijala i dokumenata, kao i saradnika koji poznaju oblast). Povezano sa ovim je i tzv. ekstralingvistiko znanje, koje nije direktno jeziko, ve opte znanje koje svaki pojedinac posjeduje.

Prevodioci moraju posjedovati deklarativno i proceduralno znanje prevoda Deklarativno znanje se odnosi na poznavanje trita, klijenata, odnosa izmeu prevodioca i klijenta, kao i odnosa izmeu jednog i drugog prevodioca, potom znanje o izvorima informacija, o alatima koji se koriste u prevoenju i oekivanjima koje klijenti imaju za svaki zadatak ponaosob. Proceduralno znanje je sposobnost da se prevod sprovede u djelo to su prevodioeve tehnike vjetine, kao sposobnost da se tekst vjerno prevodi, da se poznavanje jezika stalno bogati i odrava, sposobnost brzog rjeavanja problema i donoenja odluka, hvatanja biljeki u simultanom i konsekutivnom tumaenju itd. 2. Daniel Gile je razvio est modela koji se mogu koristiti u prevoenju i tumaenju, i koji na svoj nain predstavljaju pojednostavljene verzije fenomena i ideja koje lee u teoriji prevoenja.

Kljune rijei: svrhovitost prevoda, informisanje, objanjavanje, ubjeivanje, odanost u prevodu, pakovanje prevoda.

1) A communication model of translation komunikativni model prevoenja2) The informational structure of informative sentences informativna struktura informativnih reenica3) The effort models for interpreting and sight translation model mentalnog napora za tumaenje i usmeno prevoenje teksta4) The gravitational model of language availability gravitacioni model dostupnosti jezika5) The comprehension of technical speeches and texts razumijevanje tehnikih govora i tekstova6) The sequential model of translation sekvencijalni model prevoenja ta je u osnovi komunikativnog modela?Prevod slui ljudima i svrhovit je. Kako bi prevodioci stekli vjetinu donoenja odluka u prevoenju, veoma je vano da shvate kako prevod slui ljudima i njihovim ciljevima (dakle, svrhovit je), te da su izvorni i ciljni (prevedeni) tekst samo alatke koje slue za postizanje tih ciljeva. Cilj moe biti informisanje: pruanje informacija kao ime, adresa, dimenzije predmeta ili njegove osobine, plan nekog dogaaja i slino; objanjavanje: informacijama objasniti neto, kao to se objanjavaju skraenice i simboli u nekom naunom radu; ubjeivanje: tekst moe imati svrhu da ubijedi itaoca ili sluaoca da je neko miljenje ispravno, prigodno itd.; ubjeivanje itaoca ili sluaoca da (ne) uradi neto. Sledea stavka je odanost. U neknjievnom prevoenju i tumaenju, prevodilac treba prvo da je odan klijentu, a zatim poiljaocu (nosiocu izvornog teksta). Nekada tuma usmjerava odanost samo jednoj stranci, kao kada se prevodi za gluve osobe.Kvalitet prevoda uveliko zavisi od toga kako je isti upakovan. Prijatan glas i prezentacija, ili dobra stilistika ureenost i tehniki raspored teksta utiu na to kako e slualac ili italac ocijeniti prevod. Prevod koji je tehniki taan moe biti oslabljen loim stilom ili slabom upotrebom odgovarajue terminologije, pa i nesigurnim glasom ili loom prezentacijom. Jak glas i samouvjerenost tumaa ulivaju povjerenje klijentima koji sluaju taj prevod, i tumai sa tim kvalitetima dobijaju bolje ocjene od ljudi koji e, moda, pruiti tehniki taniji prevod, ukoliko zvue nesigurno pri izlaganju. Bez obzira na procjenu koju prevodilac dobije od klijenta, uvijek mora voditi rauna da posao obavi to je doslednije, bolje i odgovornije mogue.3. Sledei model se zove Informativna struktura informativnih reenica (The informational structure of informative sentences). Objasnite ta se podrazumijeva pod porukom (message) i zato je ona u centru panje pri prevoenju. ta obuhvata ovaj model?

Kljune rijei: vjernost originalnom tekstu, aproksimacija, poruka = informacija, oblikovanje informacija.

Centralno pitanje ovog modela je koliko prevod moe biti vjeran originalnom tekstu. Razliiti jezici, s obzirom na to da pripadaju razliitim kulturama, nisu izomorfni. Te razlike se uoavaju u leksici i gramatici i mogu biti drastine ili suptilne, zavisno od jezika koji ulaze u kontakt. Glavni problem prevodilaca je to to, iz ovih razloga, na ciljnom jeziku ne mogu izraziti poruku koja je izraena na izvornom jeziku. Otuda i zakljuak, do kog je, meu ostalima, doao Dord Mounin (1963) da je prevod u najboljem sluaju aproksimacija. U samom centru prevoenja je poruka koju tekst sadri, a poruka nije verbalna materijalizacija komunikativne namjere, ve informacija koju poiljalac eli da prenese primaocu. U analizi ovakvih situacija, najbolje je poi od stava da prevodioeva uloga u cijelom procesu treba da bude neutralna, odnosno, on treba biti proziran. Naravno, nekada situacija nalae upravo suprotno od toga, ali takvi sluajevi se smatraju izuzecima od generalnog pravila. Biti neutralan, meutim, ne znai da se tekst prevodi rije-po-rije. Framing information (oblikovanje informacija) se odnosi na pojavu da reenici ili tekstu moemo, kao prevodioci, dodavati ili oduzimati elemente koji bi poruku uinili jasnijom i razumljivijom primaocu. Te informacije mogu biti kulturne ili line sadrine. Recimo, ukoliko pri tumaenju govornik kae neto to bi primaoca uvrijedilo na kulturnoj osnovi, prevodilac moe izmijeniti poruku kako bi se izbjegao potencijalni konflikt ili nesporazum. Govornikovi stilistiki i leksiki izbori esto odaju informacije koje otkrivaju njegov socijalni poloaj, maternji jezik, ili nivo obrazovanja, to nije od znaaja za poruku koju pokuava da prenese, te prevodilac moe izbjei ekvivalente tih izbora. Prevodioci prate skopos (cilj) prevoda, u skladu sa socijalnim normama date situacije, to znai da oblikovanju informacija treba prii s oprezom kako se ne bi ugrozio govornikov stil. Moemo rei da je zlatno pravilo: Treba potovati redosled kojim su ideje izloene u poruci na izvornom jeziku. Ako se prvo izlae ideja A, koja se potom ilustruje primjerima B, C i D, a potom zakljuuje idejom E, taj redosled treba pratiti i u prevodu. Strukturalne promjene reenice u prevodu su dozvoljene i poeljne, ukoliko su neophodne za dobijanje lingvistiki prihvatljive reenice. Duge reenice se mogu segmentirati, ali se pritom mora obratiti panja na redosled. Ako prevodilac smatra da se govornik namjerno odluio za odreeni izbor rijei ili lingvistikih struktura (to ih ini bitnim za sadraj poruke), onda te rijei i strukture treba ispratiti to je mogue bolje. Takav je sluaj sa ponavljanjima rijei ili humoristikim izvrtanjem rijei i gramatike.

4. Model mentalnog napora za tumaenje i usmeno prevoenje teksta (The effort models for interpreting and sight translation) Ovaj pojam se odnosi na jedan konceptualni okvir koji slui studentima da bolje razumiju potekoe na koje e naii kada tumae, kao i strategije i taktike koje se koriste u prevoenju i tumaenju. Koji su to koncepti u osnovi modela?

Kljune rijei: automatski i sloeni procesi, sluanje, analiza, produkcija, obrada materijala, koordinacija, radna memorija, simultano i konsekutivno tumaenje, hipoteza zategnutog konopca.

Primjetno je da ak i profesionalni prevodioci prave greke i omake kada tumae (konsekutivno ili simultano), to ukazuje na to koliko je taj proces komplikovan i objanjava zato je podvrgnut kognitivnoj analizi. Nije dovoljno rei da greke nastupaju zboh nedovoljnog poznavanja izvornog ili ciljnog jezika, jer vrlo esto to nije sluaj (naroito ako govorimo o profesionalnim tumaima). Upravo iz tih razloga je nastao tzv. effort model koji se bavi prethodno pomenutim problemima iz analitike perspektive. Prije svega, potrebno je poznavati razliku izmeu procesa koji jesu i onih koji nijesu automatski. Procesi koji nijesu automatski zahtijevaju panju i koncentraciju, te oduzimaju vie vremena i energije, za razliku od automatskih procesa. Kada se kapaciteti ili zalihe te usmjerene energije istroe, ili ukoliko ih nema dovoljno za obavljanje nekog procesa koji nije automatski, onda rezultati opadaju. Ovaj pojam je kljuan za tumaenje jer operacije koje se deavaju u mozgu za vrijeme tumaenja spadaju u grupu procesa koji se ne obavljaju automatski. Tri glavne operacije su sluanje + analiza materijala, produkcija, i obrada materijala u kratkoronoj (radnoj) memoriji. Ovim se operacijama moe dodati i koordinacija, koja usklauje rezultate prethodne tri.

Prva operacija podrazumijeva da tuma slua i prima informacije (rijei) i analizira njihovo znaenje. Ve tu moe doi do problema, jer se ne radi o prostom prepoznavanju rijei, ve se mora istovremeno razumjeti i znaenje. Produkcija je, zapravo, output. Kod simultanog prevoenja, produkcija obuhvata niz operacija koje se proteu od mentalne reprezentacije poruke, preko planiranja govora, do izgovaranja osmiljenog. Ako tuma eka da govornik zavri cijelu reenicu (u simultanom tumaenju), moe doi do preoptereenja kratkorone memorije, zbog ega se podaci gube. U suprotnom, ako se sasvim vjerno prate strukture i leksiki izbori izvornog jezika, tuma moe izgubiti reenini tok zbog neslaganja izmeu dva jezika. Zlatno pravilo je da se treba koncentrisati na znaenje govora, a ne toliko na pojedinane rijei ili gramatike strukture. Radna memorija, ili kratkorona memorija predstavlja mentalnu sposobnost da se informacije zadravaju i obrauju u kratkom vremenskom roku, i od naroitog je znaaja za simultano tumaenje. Kod simultanog tumaenja (ST) dolazi do preklapanja svih prethodno pomenutih operacija (sluanje+analiza [SiA], produkcija [P], obrada materijala u kratkoronoj memoriji i koordinacija [OM] i [K]).ST = SiA + P + OM + K Naravno, proces ne funckionie linearno, po principu operacija za operacijom, ve dolazi do preklapanja jer su informacije u neprestanom toku. Dok se prevod izlae na osnovu prethodno primljenog materijala, istovremeno se prima novi materijal koji prolazi kroz operacije od samog poetka. U sluaju da jedna od operacija krene loe, dolazi do gubitka informacija ili do pogrenog tumaenja. Na primjer, ako govornik pomene dugako ime, a tuma odlui da uspori prevod kako bi se koncentrisao na ime, mora to ime to je mogue bre izgovoriti kako ne bi dolo do prezasienja memorije. U suprotnom, ostatak reenice se moe zaboraviti. Slina stvar se deava ako govornik ima lo izgovor, zbog ega tuma vie energije ulae u operaciju sluanja i analize, pa usporava produkciju zbog toga. Konsekutivno tumaenje se sastoji od dvije faze. Prva faza obuhvata operacije sluanja i analize, hvatanja biljeaka, obradu podataka u kratkoronoj memoriji i koordinaciju. Kada govornik zavri izlaganje, tuma reprodukuje materijal, i to je druga faza tumaenja, koja obuhvata operacije prisjeanja informacija kroz itanje biljeaka i produkciju. Hvatanje biljeaka je kljuno u ovom procesu, jer se informacije biljee skraeno, to je mogue vie saeto i informativno. Ova operacija treba da traje kratko kako bi ostalo vie vremena za sluanje i analizu materijala. [Note Taking in Consecutive Interpreting autora an Fransoa Rozana je odlino uputstvo za budue tumae. http://interpreters.free.fr/consecnotes/rozan7principles.pdf]Kao zakljuak ove prie, osvrnuemo se na tzv. hipotezu zategnutog konopca (Tightrope Hypothesis). Ova hipoteza tvrdi da je radna memorija (ali i generalni kapacitet za obradu informacija) tumaa najvei dio vremena gotovo zasiena, zbog ega dolazi do greaka u tumaenju. Dakle, greke ne nastaju samo zbog slabog lingvistikog i ekstralingvistikog znanja tumaa. Konkretni, analitiki dokazi hipoteze ne postoje, ali se redovno potvruje u praksi.

5. Bilo da posjedujemo pasivno znanje nekog jezika, ili se njime aktivno sluimo, potrebno je odravati to znanje, inae ono vremenom nestaje. Kako gravitacioni model (the gravitational model of language availability) objanjava ovaj fenomen i zato je koristan prevodiocima i tumaima?

Kljune rijei: dostupnost jezikog znanja, struktura modela, jeziki konstituenti, centrifugalni i centripetalni efekat, efekat pratnje, interferencija.

Krenimo od podjele jezika sa kojima tumai i prevodioci rade na tri kategorije:a) A jezici, kojima se tumai slue kao maternjim. Naravno, kada se prijavljuju za posao konferencijskog tumaa, od njih se oekuje da se tim jezikom ili jezicima slue na visoko obrazovanom nivou, to vai i za B i C jezike.b) B jezici, kojima tumai vladaju i aktivno i pasivno, gotovo kao da je u pitanju maternji. Od tumaa se oekuje da mogu da prevode NA ove jezike. c) C jezici, koji su pasivni. Teorijski gledano, tumai posjeduju pasivno znanje ovih jezika, ali ne prevode na njih. Znanje jezika nije prosto binarno DA/NE stanje neke leksike jedinice ili pravila. Govorimo i o dostupnosti jezikog znanja, ili o vremenu i trudu koji su potrebni kako bi se to znanje iskoristilo u razumijevanju govora i teksta, kao i o produkciji istih. Veoma je lako uoiti probleme u dostupnosti znanja pri jezikoj produkciji u svakodnevnom ivotu: kada oklijevamo jer se ne moemo prisjetiti neke rijei ili kada ne moemo dovriti reenicu jer smo u procesu (usled prekidanja ili slino) izgubili tok misli. Tu su, naravno, i pauze usled oklijevanja, koje se esto popunjavaju filerima kao hm, ili u naem jeziku dakle, ovaj, znai i slino. Kod pisanja tekstova, dostupnost znanja manje utie na konani proizvod jer imamo mnogo vie vremena da razmislimo o strukturama koje elimo da iskoristimo u tekstu. Isto se moe primijeniti i na razumijevanje teksta ili govora. To je proces koji se ne moe nazvati automatskim jer se radi o obradi informacija. Prvo senzorno primamo signal (audio ili video), to jeste automatksi proces, a zatim dolazi do analize informacija (to je pomenuto u effort modelu) u kratkoronoj memoriji koja se vrlo brzo moe zasititi, zbog ega dolazi do loe obrade jer nema vremena za prisjeanje informacija iz dugorone memorije. Dosputnost jezikog znanja je, dakle, uslovljena brojnim faktorima. Ako sagledamo jezik kao skup jezikih konstituenata (JK), moemo rei da svaka individua raspolae sistemom JK. On obuhvata leksike jedinice (rijei, fraze, idiome, termine), pravila jezika u optoj upotrebi (gramatika, stilistika, pragmatina i socijalna pravila), i pravila jezika u specijalizovanoj upotrebi (sa naroitom frazeolokom dimenzijom, gramatikim i stilistikim pravilima koja se razlikuju od pravila jezika u optoj upotrebi). Struktura gravitacionog modela se moe i grafiki predstaviti: [footnoteRef:1] [1: Language acquisition Gile. Interpreter Training Resources. 2 March 2014. http://interpreters.free.fr/language/gilelanguage.htm]

Model predstavlja dostupnost jezikog znanja (koje je sadrano u jezikim konstituentima) u datoj situaciji i kontekstu, to znai da je model dinamian. Ako tuma uestvuje u medicinskoj konferenciji, njegovo znanje o medicinskoj terminologiji je sigurno dostupnije nego kada ode na skijanje. Znanje postaje dostupnije zato to se konstituenti stimuliu tako to se tuma nalazi u okruenju gdje se koristi ta terminologija, jezike konstrukcije itd. Dinaminost modela je uslovljena principima centrifugalnog i centripetalnog efekta. Centrifugalni efekat: Ako se upotreba JK ne stimulie, oni se udaljavaju od centra sistema. Pod stimulacijom se podrazumijeva aktivna upotreba steenog znanja u pisanju ili govoru, ili pasivno izlaganje znanju putem itanja ili sluanja. Ako se neki JK ne koristi, on postaje progresivno manje dostupan, a nakon nekog vremena i zaboravljen. Centripetalni efekat: Ako se upotreba JK stimulie, oni su sve blii centru sistema. Ova migracija se odvija mnogo bre od udaljavanja koje je posledica centrifugalnog efekta. Na primjer, novousvojena leksika jedinica moe postati dostupna nakon samo nekoliko sekundi ili minuta. Ovi efekti su vrlo znaajni za pripreme tumaa prije konferencije, kada moraju savladati tehnike termine sa kojima se ranije nijesu susretali, a koje nakon konferencije mogu zaboraviti kroz nekoliko dana ili sedmica, s tim to ti termini ne nestaju u potpunosti iz sistema JK (na konferenciji istog tipa tumai mogu da se prisjete termina). to se vie JK stimuliu, to e centripetalni efekat biti snaniji. Ponavljanje rijei ili struktura se, svakako, smatra odlinim stimulansom, naroito za rijei koje se ne koriste esto u svakodnevnom govoru. Meutim, puko automatsko ponavljanje lieno konteksta i dublje kognitivne obrade nije naroito efikasno (uenje rijei ili termina napamet sa neke liste se smatra automatskim ponavljanjem).Pojam koji je blisko povezan sa ovim efektima je efekat pratnje (the escort effect). Ako jedan JK postane vie dostupan, onda i drugi JK, koji zvue slilno ili su nekom vrstom asocijacije povezani sa prvim, postaju dostupniji. Ako nauimo novu rije i vremenom ona postane dio pasivnog znanja (kroz estu upotrebu, recimo), onda i rijei koje su na neki nain sline njoj, etimoloki srodne i sl., postaju lake za nauiti i utvrditi. Loa strana ovog efekta je interferencija, ali se kao pojava ee javlja u uenju stranih jezika negoli u tumaenju i prevoenju.

6. Translingvistiki ekvivalenti se ponaaju isto kao JK kada govorimo o njihovoj dostupnosti. Objasnite ta su TE i kakav uticaj imaju na prevoenje i tumaenje.

Kljune rijei: fiksirane fraze, lingvistiki korespondenti, parafraziranje, deverbalizacija.

Translingvistiki ekvivalenti su asocijacije ili veze izmeu odreenih JK dva jezika, naroito izmeu leksikih jedinica i fiksiranih fraza. Aktivna upotreba TE u prevodu se, na prvi pogled, kosi sa generalnim pristupom da se treba prevoditi na osnovu znaenja, ili sutine teksta, a ne prevoditi rije-po-rije (transkodovati). Meutim, to nije sluaj, jer se ovdje govori o direktnom prevodu fiksiranih fraza, kojih u jeziku ima u velikom broju, naroito ako posmatramo sociolekte internacionalnih sastanaka. Kada se u tumaenju naie na ovakav element, postoje tri opcije:1) Tuma moe svojim rijeima preformulisati frazu/rije2) Tuma moe deverbalizovati rije, tako to e shvatiti njeno znaenje i izraziti ga po volji3) Tuma moe iskoristiti direktan lingvistiki korespondent, ako takav postoji u ciljnom jezikuTrea opcija se ini najboljom jer se tako tedi na vremenu i energiji koje tuma moe posvetiti sledeim segmentima govora. ak i oni prevodioci koji se zalau iskljuivo za prevod zasnovan na znaenju i sutini teksta vjeruju da su transligvistiki ekvivalenti veoma korisni kada su oni direktno dostupni u memoriji. Ako, pak, nisu, onda je lake i bolje prevesti frazu na neki indirektan nain (opcija 1 ili 2 koju smo prethodno naveli). Ovi se naini ine sigurnijim i zbog izbjegavanja mogue interferencije. Ono to smo rekli za JK vai i za TE ako se dovoljno stimuliu, oni e postati trajno dostupni u memoriji. to ee se termin ili fraza prevodi ekvivalentom, to e njegovo mjesto u memoriji biti bolje uspostavljeno. Ova teorija nalazi potvrdu kada se esto prevodi u istoj oblasti, ili na istu temu, ili ak sa istim klijentima. Studenti mogu nauiti velik broj TE kroz vjebe, recimo ako vie puta prevode tekstove sa istom temom ili tumae govore. Kad govorimo o prevodima tekstova, upotreba TE je manje poeljna od parafraziranja i deverbalizacije. Olakavajui faktor koji upotreba TE nosi sa sobom pri tumaenju ne postoji kod prevoenja jer nema opasnosti od zasienja memorije. Ako se isti TE esto ponavlja u govoru i direktno se tumai, to je prihvatljivo jer se radi o govornom mediju, ali kod pisanja to nije sluaj jer ponavljanje nije stilistiki prihvatljivo.

7. Sledei model je Razumijevanje tehnikih govora i tekstova (Comprehension of specialized discourse in interpreting and translation). Na ta se fokusira ovaj model?

Kljune rijei: razumijevanje teksta, lingvistiko znanje, ekstralingvistiko znanje, analiza, kognitivni pritisak, dubinska analiza izvornog teksta.

Do sada je ve postalo oigledno da prevoenje nije prosto transkodovanje, te da nije dovoljno prosto poznavati leksiku dva jezika kako bi se uspjeno prevodilo sa jednog na drugi. Pomenuto je i ranije da jezici i kulture nisu izomorfni i vrlo esto u ciljnom jeziku ne postoji ekvivalent za neki termin u izvornom. Upravo zbog toga je razumijevanje teksta vrlo bitna komponenta prevoenja. To je i dokazano kod prvih pokuaja automatskog prevoenja, kada je dolazilo do ogromnih greaka u prevodu zbog dvosmislenosti pojedinih rijei. Razumijevanje teksta je rezultat lingvistikog znanja i ekstralingvistikog znanja, u pratnji analize.

Analiza je neophodan element ove jednaine jer nekada lingvistiko i ekstralingvistiko znanje ne pruaju dovoljno informacija kako bi se proizveo kvalitetan prevod. Ako govornik, recimo, ima jak akcenat, pravi leksike ili sintaksike greke, koristi neobine metafore i sl., tuma mora analizirati govor kako bi shvatio sutinu. Vrlo esto su prevodi studenata puni greaka prosto zbog toga to se nisu posvetili analizi reenice, to se nakon ponovnog itanja moe lako ispraviti. Jedna, uslovno reeno, mana analize je to to oduzima vrijeme. Kod prevoenja, to uopte ne predstavlja problem, ali kod tumaenja se moe naii na potekoe jer je uteda vremena kljuna kako bi se izbjegao kognitivni pritisak, odnosno zasienje memorije. Lingvistiko znanje je veoma korisna komponenta prethodno navedene jednaine, ali samo do odreene mjere, jer u jednom momentu poznavanje sve veeg broja rijei ili idioma nee znaajno doprinositi generalnom razumijevanju. To, naravno, vai za tumae i prevodioce koji se bave tehnikim tekstovima, i kojima poznavanje rijetkih ili poetskih rijei i stila nee biti od naroite koristi u poslu kojim se bave. U sutini, sve zavisi od registra teksta ili govora. Korisno je poznavati medicinsku terminologiju ako se radi u toj oblasti, ali se ista ui iskustvom. Isti princip vai za bilo koju oblast, bila ona tehnika, diplomatska, knjievna itd. Tuma bi trebalo da savlada sve relevantne elemente vokabulara, gramatike i stila izvornog jezika u toku pripreme za odreenu konferenciju, jer kvalitet proizvoda zavisi od profesionalne upotrebe termina, dobre stilistike ureenosti i brzine tumaenja. Ekstralingvistiko znanje nema ogranien doprinos, za razliku od lingvistikog. to se vie zna o situaciji, ukljuujui interesovanja uesnika u komunikaciji, njihov nain razmiljanja, stavove, elje itd., to su vee anse da e se bolje razumjeti cijelokupni diskurs. Tuma tokom svake konferencije (a prevodilac svakim novim prevodom) stie novo znanje, zbog ega je potrebno da odrava visok nivo panje pri radu. ak se i usko specijalizovani tekstovi sastoje od reenica sa logikom strukturom identinom ili slinom strukturama koje se srijeu u svakodnevnom jeziku. Problemi u razumijevanju takvih tekstova proistiu iz nerazumijevanja termina koje se odnose na koncepte ili predmete sa kojima nismo upoznati. Vrlo esto se, meutim, i ti termini mogu djelimino razumjeti na osnovu njihove morfoloke strukture, generalnog znanja ili konteksta. Moemo zakljuiti da je mogue postii dobro razumijevanje usko specijalizovanih tekstova, i kroz to nauiti poneto o samoj temi. Steeno znanje ostaje, na neki nain, izolovano, odnosno ne biva integrisano u generalnu bazu podataka, kao to se deava kod ljudi specijalizovanih za datu oblast. Dok god nema specifinih stilistikih i frazeolokih elemenata, prevodioci mogu prevoditi usko specijalizovane tesktove na osnovu dubinske analize izvornog teksta, ak i ako nisu sasvim upoznati sa temom.

8. Sekvencijalni model prevoenja (Sequential model of translation). Ovaj model se naziva sekvencijalnim jer se sastoji od putokaza koji usmjeravaju prevodioca od izvornog ka ciljnom jeziku. Koje su to sekvence ovog modela i kakva je njihova primjena?

Kljune rijei: faza razumijevanja, faza preformulacije, hipoteza o znaenju, test vjernosti, revizija, prihvatljivost teksta.

Model se sastoji od dvije osnovne faze. Svaka jedinica prevoda izvornog teksta prolazi kroz fazu razumijevanja, a potom fazu preformulacije. U samoj strukturi modela lei sedam komponenti, meu kojima se poseban naglasak stavlja na znanje kao izvor informacija, i na proces donoenja odluka kao neophodan elemenat u procesu optimizacije teksta. Krenimo od faze razumijevanja. Prevodilac prvo proita jednu jedinicu prevoda, koja moe biti samo jedna rije (Yes), reenica (Results were excellent indeed), ili fragmenti teksta dui od reenice. Prevodilac zatim (mentalno) formulie hipotezu o znaenju te jedinice i time joj privremeno pripisuje mogue znaenje. Pritom se oslanja i na lingvistiko i na ekstralingvistiko znanje (smjeteni u generalnoj bazi znanja). Sledei korak je provjera hipoteze kritikim ispitivanjem u svjetlu novih informacija koje je dobio daljim itanjem teksta. Naime, tekst se prvim itanjem esto pogreno protumai i greka je insistirati na tom tumaenju ukoliko ono nije kongruentno sa ostatkom teksta. Ukoliko hipoteza ne proe provjeru, mora se postaviti nova, i to se ponavlja dok se ne doe do zadovoljavajueg rezultata. Druga faza je, rekli smo, preformulacija. Kada se ustanovi znaenje jedinice prevoda, ona se verbalizuje jezikom ciljnog teksta i u tom se procesu prevodilac i dalje oslanja na svoju bazu znanja. Potom slijedi provjera prevoda, tako to se gleda da li je ijedan dio poruke proputen, ali i da nema suvinih informacija. Ako ova faza, koju nazivamo testom vjernosti, ne prui zadovoljavajue rezultate, mora se ponoviti. Prevedeni tekst mora biti ureen tako da je znaenjski jasan, jeziki i stilistiki precizan, te kulturno i socioloki prihvatljv. (Na primjer, u japanskom jeziku su dozvoljena ponavljanja, dok u engleskom, ali i veini zapadnih jezika, to nije sluaj). Ukoliko rezultati zadovoljavaju, prevodilac moe prei na iduu jedinicu prevoda. Ono to slijedi je revizija od strane drugog lica, nakon to je prevodilac zavrio sa prevoenjem. Kontrolie se vjernost i prihvatljivost grupa jedinica prevoda, uglavnom na nivou reenice ili paragrafa. Ukoliko ima krupnih greaka, prevodilac se mora vratiti na prvu fazu, razumijevanje, kako bi nanovo pristupio formiranju hipoteze o znaenju, to se radi i ukoliko je prevodilac propustio da prevede jedan dio teksta. Revizija, dakle, ide suprotnim smjerom od smjera prevoenja. Ovaj model ima primjenu i u izgradnji profesionalnog stava prema prevoenju kao poslu. Razliku izmeu prosjenog i dobrog prevodioca ne treba traiti u talentu za pisanje ili bazi znanja, ve u njihovom pristupu. Talenat i znanje imaju dobar uticaj na produktivnost, ali savjesni prevodioci, koji se sistematski pridravaju metodologije e zasigurno pruiti bolji prevod od prevodioca koji su manje sistematini i savjesni. Njihova baza znanja e vremenom rasti i moi e prevoditi u bilo kom polju. Prvi koraci su teki, ali napredak je mogu, naroito ako se prate metodoloki principi izloeni u sekvencijalnom modelu.

9. Navedite i objasnite sedam komponenti sekvencijalnog modela.

1) Obrada pojedinanih ili vie jedinica prevoda. Ovaj model preporuuje da se tekst prevodi jedinicu po jedinicu, to se razlikuje od savjeta koji se generalno daje prevodiocima da prvo proitaju tekst, pa krenu sa prevoenjem. Mnogi prevodi se rade u dvije faze: prvo prevodioci itaju tekst (ili njegov dio), pokuavaju identifikovati potekoe, naroito lingvistike i terminoloke prirode, a potom pristupe njihovom rjeavanju. Meutim, i u tom procesu se koristi hipoteza o znaenju prije preformulisanja i provjere vjernosti i prihvatljivosti prevoda. 2) Odvajanje faze razumijevanja i preformulisanja. Model diktira da se moe poeti sa preformulisanjem tek nakon faze razumijevanja. U praksi je nekada to nemogue, ukoliko prevodilac ne moe da razumije jedan segmenat teksta, usled ega ne moe formirati ni hipotezu o znaenju. U tom sluaju je neophodno stvoriti privremene preformulisane fraze kako bi se moglo nastaviti sa poslom. U toku obuke, najbolje je poeti sa lakim tekstovima koje je lako razumjeti, ali kako se napreduje, bolje je uvesti tee tekstove u kojima se nailazi na ovakve probleme. 3) Nerijeeni problemi. Nekada prevodioci ne mogu nai neophodne informacije ili im manjka vremena da im pristupe. U takvim situacijama, od njih se sigurno ne oekuje da prepuste posao strunijem kolegi, niti da odbiju klijenta kada su ve prihvatili posao, ve da u takvim uslovima nau to je mogue bolje rjeenje. Profesionalci obino izbjegavaju takve situacije tako to prihvataju samo zadatke za koje smatraju da se mogu rijeiti. AIIC (International Association of Conference Interpreters) ima klauzu kojom obavezuje lanove asocijacije da e prihvatiti samo one zadatke za koje su kvalifikovani. Naravno, tokom obuke je najbolje poeti sa lako rjeivim zadacima i tek kasnije uvesti tee, kada e studentima biti pruena pomo sa problematinim segmentima. 4) Donoenje odluka; rizik, pobjeda i gubitak. U problematinim situacijama, pevodioci se na kraju moraju odluiti za neko rjeenje. Te odluke nekada donesu dobre rezultate, a nekada i poraavajue. Dobri rezultati obuhvataju itljive i uvjerljive tekstove, malu vjerovatnou pogrenog tumaenja teksta i slino. Gubici se odnose na gubitak informacija, slab kredibilitet teksta zbog loe upotrebe terminologije, lou kulturnu prihvatljivost itd.. Treba teiti dobrom balansu izmeu rizika i gubitka u svakoj situaciji. Neke grere rezultiraju tako malim gubitkom da je rizik definitivno prihvatljiv (na primjer, ako se u prevodu iskoristi tehniki termin koji je ciljnoj publici manje poznat ali semantiki prihvatljiv). U nekim drugim situacijam, rizik gubitka treba da je priblian nuli (recimo, ako se prevode uputstva za vitalnu medicinsku opremu). 5) Linearnost sekvenci. Jo jedna razlika izmeu ovog modela i prave prevodilake prakse je to to u prevodilakoj praksi linearan tok sekvenci nije vrsto uspostavljen i strogo ogranien. Vrlo esto se i faze razumijevanja i preformulacije preklapaju i ne ide se precizno od jedne jedinice od druge. Prevodioci nekad ne testiraju hipotezu o znaenju prije negoli je verbalizuju u ciljnom jeziku (makar mentalno). 6) Testiranje grupa jedinica prevoda. Testovi prihvatljivosti i vjernosti jedinica prevoda se nekada moraju vie puta ponoviti, ukoliko se radi o duem tekstu. Svaka jedinica prevoda treba da se analizira do formiranja hipoteze o znaenju, nakon ega se testira i prepravlja (ako ima potrebe za tim), pa se stvara prevod te jedinice, koji se takoe testira.7) Baza znanja. Baza znanja, koja je neophodna kako za razumijevanje teksta tako i za preformulaciju, obuhvata lingvistiko i ekstralingvistiko znanje prevodioca. Sve znanje koje se prikuplja u toku procesa prevoenja (bilo kroz sam tekst, ili kroz pomonu literaturu i rjenike) se dodaje ovoj bazi znanja. Koliina informacija koja se tokom svakog novog prevoda prikupi je minijaturna u odnosu na cjelokupnu bazu znanja prevodioca, koja se gradi tokom cijelog ivota. Ipak, onaj dio baze koji je relevantan za odreeni prevod se moe znaajno uveati, naroito u toku rada na nekom novom polju.

10. Ad hoc sticanje znanja kod prevoenja i tumaenja (ad hoc svrhovito, ili za specifian sluaj).

Kljune rijei: specifini zadaci, terminologija, idiomi, pouzdani izvori, lingvistika pouzdanost, ekstralingvistika pouzdanost, glosar.

injenica je da prevodioci moraju generalno biti obrazovani i makar povrno upoznati sa velikim brojem oblasti. Meutim, nivo poznavanja neke oblasti ne mora da bude maksimalno visok, jer prevodilac ne planira da bude specijalista u datoj oblasti (doktor ili ininjer), ve da struno prevede tekst. Baza znanja prevodilaca i tumaa strunih tekstova i govora ne moe sadrati sve neophodne informacije koje bi im bile od koristi. Zbog toga se govori o ad hoc prikupljanju informacija za specifine prevodilake zadatke. U veini sluajeva se od prevodioca oekuje da preformulie tekst na sociolekat kojim on ne vlada tako dobro kao to vlada jezikom kom taj sociolekat pripada. U takvim situacijama, prevodilac se mora unaprijed upoznati ne samo sa terminologijom, ve i sa idiomima tipinim za tu vrstu tekstova. Informacije koje prevodilac prikuplja moraju biti iz pouzdanih izvora (na ovo je potrebno obratiti posebnu panju ako je izvor Internet). Pravi se razlika izmeu lingvistike pouzdanosti, koja se odnosi na terminologiju i frazeologiju, i ekstralingvistike pouzdanosti, koja se odnosi na sam kvalitet informacija. Nekada izvor prua pouzdane informacije, ali neprikladne termine, a nekada su termini prikladni, ali informacije loeg kvaliteta. Strunjaci u datim oblastima slue kao odlian i najpouzdaniji izvor informacija. Stoga uspostavljanje parterstava sa strunjacima iz raznih oblasti moe poboljati kvalitet prevoda, produktivnost i profitabilnost. Kod tumaenja (naroito konferencijskog) do prikupljanja informacija dolazi prije konferencije, pred samu konferenciju i tokom konferencije. Suvino je rei da je neophodno unaprijed se upoznati sa terminologijom. Glosari koje pripremaju sami prevodioci su odlian izvor informacija jer svi podaci dolaze iz linog iskustva, to ih ini mnogo boljim od komercijalnih rjenika i glosara.

III Poglavlje

TRANSLATOLOKA TIPOLOGIJA TEKSTOVA

Tekst je klju analize moderne translatologije. Teorijski i praktino posmatran, translatoloki proces poinje pristupom tipologiji teksta, jer je translatoloki fokus tekst, a ne jezik ili rije. Teorijski posmatrane Studije prevoenja razmatraju prevedene tekstove (Bassnett, Toury, Snell-Hornby, Kussmaul) i strategije njihove prevodljivosti, kao i efekte izvornog teksta na knjievnost i kulturu ciljnog teksta. U realizaciji ovog puta, translatogiji izlaze u susret tangentne discipline tipa retorika, sintaksa i semantika.Linguistic expressions are vessels or conduits into which thoughts, ideas or meanings are poured, and from which they can be transmittedextracted exactly as they were sent. [footnoteRef:2] [2: Lingvistiki izrazi su sudovi ili cijevi u koje se mislli, ideje ili znaenja ulivaju, i iz kojih se ona mogu odailjati...izvlaiti upravo onako kako su i poslata.(Green 1989:19)]

Ve osamdesetih godina su se uveliko pojavile ozbiljne teorije o tekstu, meu kojima je svakako tekstualna tipologija imala znaajan udio u razvoju studija prevoenja. Ona je otvorila vrata komunikativnoj lingvistici i komunikativnom modelu prevoenja na nivou teksta, a istovremeno je postavila osnove pojma translatoloke strategije. Shodno Hartmanovom komunikativnom pristupu (1971:10)[footnoteRef:3] tekst je sagledan kao osnovna mogunost realizacije jezika u svojoj pojavnosti, stoga svaki put izvjestan tekst kao individualna manifestacija jezika, posjedujui funkcionalnost, ini inicijalni jeziki znak. [3: The text, understood as the fundamental possibility of realizing language in the manifested form of its appearance, and accordingly each time the certain text as an individual manifested appearance of language, possessing a functional ability, forms the initial language sign. (Hartmann 1971:10)]

U tom smislu tekst je komunikativna jedinica koja se dijeli na segmente koji imaju oblike tipa sadraja, poglavlja, paragrafa, reenica i rijei. Po tom pristupu svi dati segmenti se sagledavaju u odnosu na tekst kao cjelinu.Klju komunikacije je jezik, koji se realizuje kroz razgovornu, pisanu i neverbalnu komunikaciju. Roman Jakobson je definisao est komunikacijskih funkcija jezika koje odgovaraju dimenzijama komunikacijskog procesa: 1. Referencijalna funkcija - odreuje odnose izmeu poruke i predmeta na koji se poruka odnosi 2. Emotivna funkcija, lina ili ekspresivna - odreuje odnose izmeu poruke i njenog poiljaoca 3. Konativna ili injuktivna funkcija - odreuje odnos izmeu poruke i primaoca (svako optenje ima za cilj izazivanje izvjesne reakcije primaoca) 4. Poetska ili estetska funkcija - definisana je kao odnos poruke sa samom sobom 5. Fatika funkcija - nastoji da potvrdi, odri ili prekine proces optenja (kontrolni radni kanal; igra veliku ulogu u obredima, sveanostima, ceremonijama, govorima) podrazumijeva ponavljanje odreenih rijei ili gestova 6. Metalingvistika funkcija kontrolni radni kod; ima za cilj da odredi smisao znakova za koje postoji opasnost da ih primalac nee shvatiti.Svako iskustovo saeto je u drugaijoj jezikoj formi. Forme se posmatraju iz ugla multikulturalizma, jezikih integracija i asimilacija. Kao korpus posluili su radovi i studije lingvista, filologa, pravnika, ekonomista, pisaca, kao i eseji iz razliitih oblasti ivota i nauke (translatologije, sociolingvistike).Translatoloke transfere iz izvornog ka ciljnom jeziku vre translatoloki procesi koji se odvijaju na dva naina ili top down ili bottom up processing. Klju prevoenja je u prevodu znaenja sagledanog kroz tekst kao cjelinu.[footnoteRef:4] Translatoloki proces razmatra: 1) komunikativni kontekst situacije, odnosno kontekst namjere pragmatiku i kontekst znakova semiotiku. 2) strukturu, koja dominira u retorici i 3) teksturu koja se temelji na izboru leksike, koheziji, tranzitivnosti i sintaksikom sklopu. Ovaj process vodi osposobljen, istreniran i talentovan prevodilac. [4: Aim of translation: translation of the meaning conveyed in texts as a whole (Neubert & Shreve, 1992)]

Tekstualna problematika analizira vrste ili ciljeve tekstova kao semantiko-funkcionalne pojmove, a to su: 1) naracija 2) deskripcija 3) ekspozicija 4) argumentacija 5) instrukcija. Narativni tekst se bavi dogaajima u svijetu, bilo knjievnim proznim djelima ili novinskim lancima. Karakterie ga sekvenciranje dogaaja sa dinamikim glagolima i prilokim odrednicama, odnosno diskursnim filerima tipa: first, second, third.e.g. 22 February: Events move quickly as protesters take control of presidential administration buildings without resistance and opposition leaders call for elections on 25 May. President Yanukovych is nowhere to be seen and reports emerge that he has left for Kharkiv in the north-east. Parliament votes to remove him from power with elections set for 25 May. Mr Yanukovych appears on TV to insist he was lawfully-elected president, and denounces a "coup d'etat". His arch-rival, opposition leader Yulia Tymoshenko who was jailed for seven years in 2011, is freed and travels from Kharkiv to Kiev.[footnoteRef:5] [5: Ukraine Crisis Timeline. BBC 28 February 2014.]

e.g. Od bodljikave ice povrede je zadobilo osam migranata, kojima je pomo ukazana u marokanskim bolnicama, dok je 58 njih uhapeno, prenio je tom prilikom AP. Potom je zvaninica panskog ministarstva unutranjih poslova objavila u ponedjeljak, 24. februara, da je oko 500 migranata iz Podsaharske Afrike, naoruanih motkama i kamenicama pokualo da savlada graninu ogradu od bodljikave ice i udje iz Maroka u pansku enklavu Melilju na severozapadu Afrike, a da je oko 100 njih to uspelo.[footnoteRef:6] [6: Vie od 200 migranata iz Maroka ilegalno ulo na pansku teritoriju. Vijesti online 28 February 2014. ]

Deskriptivni tekst opisuje ljude i stvari u prostoru. Potpuno je irelevantno da li je opis tehnike, odnosno objektivne ili impresionistike, odnosno subjektivne prirode. Tekstovi deskripcije, naracije i instrukcije imaju svoju sintaksiku strukturu koja se iri ili se moe proiriti na tekst. e.g. Bio je srednjeg rasta, miiav, kudrave crne kose koja je poela da se na temenu proreuje, dok mu je brada, takoe kudrava i neuredna, ve bila proarana belinom.[footnoteRef:7] [7: Ki, Danilo. Enciklopedija mrtvih. Simon udotvorac. Beograd: Prosveta, 1983. p 26.]

e.g. Panorama of the City of Interzone. Opening bars of East St. Louis Toodleoo...at times loud and clear, then faint and intermittent like music down a windy street... The rooms seem to shake and vibrate with motion. The blood and substance of many races, Negro, Polynesian, Mountain Mongol, Desert Nomad, Polyglot Near East, Indian races as yet unconceived and unborn, combinations not yet realized pass through your body.[footnoteRef:8] [8: Burroughs, S. William. Naked Lunch. Grove press, 2001. p 55.]

Za razliku od njih, ekspozitorni i argumentativni tekst su kognitivno orjentisani, eksplantorni i persuasivni. Ekspozitorni tekst odreuje ili definie neki fenomen. Meu ovim tekstovima nailazi se na definicije i objanjenja (objektivni tekstovi), odnosno oni mogu biti analitiki i sintetiki (rezimei) kao i razne vrste eseja (subjektivni tekst). Karakteriu ih glagoli stanja i epistemine modalnosti.e.g. The cell Myxococcus xanthus responds to starvation by initiating a cycle that culminates with the cell forming spore-filled fruiting bodies. This developmental cycle, which is dependent upon changes in gene expression, ensures cell sporulation at the appropriate time and place.[footnoteRef:9] [9: Keseler IM, Kaiser D. An early A-signal-dependent gene in Myxococcus xanthus has a _54-like promoter. J of Bacteriol 1995. p 177.]

Argumentativni tekst ne prihvata pretpostavku da se primaoeva uvjerenja moraju mijenjati. esto ih karakterie negacija tvrdnje koja doprinosti kvalitetu ili nekoj karakteristinoj aktivnosti prema neemu ili nekom. U ovu grupu su svrstani advertajzing tekstovi, koji persuasivno djeluju na itaoce, u smislu da je neto bolje od drugog/ostalog.e.g. Poster by: James Montgomery Flagg, 1942e.g. Krenite na putovanje kroz arene strane, odluite se koja vam je zemlja najinteresantnija i osetite je. Uverite se u raznovrsnost nae ponude. Sa sveim, inspirativnim i pozitivnim stavom kreemo u osvajanje sveta.[footnoteRef:10] [10: Turistika agencija Calypso Tours International. ]

Neki tekstovi su pripadnici samo jedne tipoloke vrste, drugi imaju karateristike koje su mjeavina nekoliko tekstualnih tipova, kao to su reklame, rezimei naunih radova, zakoni itd.

e.g. U radu se polazi od osnovnog odreenja kulturnih modela jezike standardizacije koji se posmatraju u kontekstu restandardizacije srpskohrvatskog jezika. Tumaenje standardizacije jezika iz perspektive kulturnih modela omoguava sagledavanje ovih procesa u zavisnosti od ire sociolingvistike situacije kao i dominantnih drutveno-istorijskih i ideolokih tokova.[footnoteRef:11] [11: Jovanovi, Ana. Kulturni modeli i restandardizacija srpskohrvatskog jezika posle raspada Jugoslavije. Jezik i drutvo. Ed. Julijana Vuo. Beograd: Filoloki fakultet, 2012. 271-282.]

Tekst ima tri semiotika parametra: 1) sintaksiki-koji izraava odnos znakova jednog izmeu drugog i njihovu vezu Sintaksiki translatoloki problem su kompleksni, jer zahtijevaju fluentno baratanje jezikom i bogat leksiki fond; 2) semantiki-koji izraava odnos izmeu znaka i znaenja, odnosno prepoznavanje konotativnih problema, posebno vodei rauna o prevoenju strunih tekstova i terminologije, za ta je potrebna talentovana primjena translatolokih strategija i 3) pragmatiki-koji odraava odnose izmeu poiljaoca i primaoca znaka. (Stolze 1994:98)Klasifikacija tekstova na osnovu stepena njihove prevodljivosti: a) lake i b) tee prevodljivi tekstovi. Ova klasifikacija je izvedena na osnovu toga to se tokom prevoenja teksta ne nailazi/nailazi na stilske probleme, a on je jasan i transparentan.Taksonimijski kriterijum klasifikacije je napravljen na osnovu tri sastavna aspekta teksta su: a) sadraj b) cilj c) kontekst.Postoji i tipologija na osnovu slinosti koje postoje izmeu nekih tekstova, a koji su posledica komunikativnih ciljeva koji su ih proizveli. Tu spadaju enciklopedija, testament, uputsvo za upotrebu. e.g. Ako je ureaj ukljuen, pritisnite i zadrite taster za ukljuivanje/zakljuavanje i izaberite Iskljuivanje OK da ga iskljuite. Prilikom uklanjanja poklopca sa zadnje strane pazite da ne otetite nokte. (uputstvo za upotrebu telefona Samsung Galaxy S2)e.g. Q fever is caused by the bacteria Coxiella burnetii, which lives in domestic animals such as cattle, sheep, goats, birds, and cats. Some wild animals and ticks also carry the bacteria. (Medline Plus, online medical encyclopedia)

Tip teksta se moe odrediti i na osnovu kognitivnog sadraja teksta, odnosno teme, to spada u djelokrug formalne tipologije. Rije je o pravnim, ekonomskim, medicinskim, umjetnikim i tehnikim tekstovima.e.g. A defense sometimes raised in a breach of contract action, usually claiming that a contract is invalid because the breaching party did not sign the contract voluntarily. (Blacks Law Dictionary)

Kvalitet umjetnikog djela (knjievnost, slikarstvo) se ogleda u njegovoj originalnosti, a moderni prevod je stavljen u komunikacijsku funkciju kako bi kod itaoca stvorio sliku da je ciljni tekst izvorni, odnosno alternativni orginal. Ovakav pravac je proizvod globalizacije graanske kulture. e.g. Dejm Holms je bio veoma neobina linost svog vremena, a posmatran danas, objedinio je esto opisivan, ali rijetko dostian ideal bilingvalnog i bikulturalnog prevodioca i naunika u oblasti translatologije. Kao ameriki graanin, ivio je u Holandiji krajem etrdesetih godina i od tada je bio uesnik u dvije kulture, kod kue sa oba jezika i knjievnostima napisanim na tim jezicima, postajui idealni medijator izmeu zemalja Beneluksa i angloamerikog svijeta (Van den Bruk 1988:1). Holms je bio pjesnik, proslavljeni i strastveni prevodilac poezije, a takoe i erudita koji se sprecijalizovao u teoriji i istoriji prevoenja: on je u stvari bio osniva i glavni urednik serija Pristupi studijama prevoenja od kojih je studija Anri Lefevra o njemakoj tradiciji, ovdje esto citirana, doivjela etvrto izdanje. (Snell-Hornby 2006; Bojovi B. autor. Prevod 2011:50).Prevodna ekvivalencija[footnoteRef:12] kao sastavni elemenat prevoda je sloen fenomen koji se u translatologiji tumai na razliite naine. Faktori koji utiu na prevodnu ekvivalenciju su: [12: Vrste: 1) sistemska, posmatrana sa aspekta jezikog sistema, je izmeu leksikih jedinica dva jezika. Tu se analiziraju priroda jezikog znaka, lekseme i sememe. Kontrastivna lingvisitka izuava sistemsku ekvivalenciju.2) leksikografska je izmeu leksema dva jezika van njihove konkretne realizacije u jezikom kontekstu, odnosno, posmatraju se izolovano, izvan sintaksikog i tekstualnog konteksta. U translatologiji se ekvivalencija uspostavlja na sloenijim cjelinama kao to je tekst. Lekseme vre funkciju leksikografskog ekvivalenta, po principu asimetrine ekvivalencije, a kada je uopte nema onda se radi o nultoj ekvivalenciji. Leksikografski ekvivalenti se sagledavaju kroz reniki skopos, odnosno korisnikoreceptivna strana. Sagledani sa semantikog aspekta ovi ekvivalenti su denotativni i konotativni. Leksikografija se bavi izuavanjem leksikografskih ekvivalenata. 3) prevodna (u okviru lingvistike translatologije). 4) tvorbenosistemska ekvivalencija (na nivou dva razliita jezika sistema)]

1) izvorni i ciljni jezik sa svim svojim karakteristikama i mogunostima, nunostima i ogranienjima koja iz tih karakteristika proistiu 2) konceptualizacije fizike i mentalne realnosti u izvornom i ciljnom jeziku, njihove podudarnosti i nepodudarnosti 3) izvorni tekst i njegove jezike, stilske, estetske karakteristike posmatrane u kontekstu izvornog jezika, odnosno izbora raspoloivih mogunosti 4) prevodioeva implicitna i eksplicitna teorija prevoenja 5) prevodioevo shvatanje i ocjena konkretnog izvornog teksta 6) autor izvornog teksta, njegovo shvatanje originala i njegova oekivanja od prevoda 7) prevodilaka tradicija i aktuelno shvatanje prevoda 8) praktini aspekti prevodilakog rada. (Koller V., 2001).[footnoteRef:13] [13: Kod prevodne ekvivalencije razlikuju se etiri aspekta: denotativni, konotativni, pragmatiki, estetski. Tekst odreuje nivo ekvivalenta.]

IV PoglavljePrevodilake tehnike, metode i postupci

Prevodilaka tehnika je nain na koji se deo izvorne poruke zamijenjuje u prevedenoj poruci. Primjenom neke tehnike prevodilac svjesno ili nesvjesno vri izbor izmeu vie mogunosti kako da se neto prevede. Da li e neka tehnika biti opravdana i indikovana zavisi od vie faktora, a prije svega od odnosa sistema dva jezika jezika izvornika i jezika prevoda, od vrste teksta i od vrste publike, a to su pitanja kojima se bavi teorija prevoenja. Prevodilaki metod je nain provjere prevodilakog postupka (povratni prevod). Prevodilaki postupak je naziv koji obuhvata i prevodilake tehnike i prevodilake metode, pa i obavezno unoenje ili izostavljanje gramatikih elemenata kojih nema u originalu.

1. ADAPTACIJA

Adaptacija (adaptation) je prilagoavanje stranih naziva i imena izgovornim i pravopisnim pravilima jezika na koji se prevodi. Ona se sprovodi putem transfonemizacije i transliteracije.

1.1. Transfonemizacija (transphonemization) je onaj vid adaptacije koji se tie prenoenja glasovnih tipova, tj. fonema iz izvornog jezika u ciljni jezik. Transfonemizacija engleskih fonema u srpski jezik vri se najee po glasovnoj slinosti, na sljedei nain, kako je to u svojim prirunicima i napisima razradio Tvrtko Pri:

-> i npr. Crisp /krsp/ -> krspi: -> npr. Dean(e) /di:n/ -> dne -> e npr. Glen /glen/ -> gln -> a npr. Branson /brnsn/ -> brnson -> a npr. Brumfit /brmft/ -> brmfit: -> npr. Meagher /m:/ -> mr -> o npr. Stock /stk/ -> stk : -> npr. Storr /st:/ -> str -> u npr. Fowles /falz/ -> fulsu: -> npr. Suzie, Suzy /su:z/ -> szi: -> er, a ako prethodi w -> or (Wordsworth /w:dsw/ -> vrdsvort)

Glas [], onda kada je drugi element diftonga, prenosi se kao j (Grainge /grend/ -> grjnd). Diftong // iz britanskog engleskog, kome u amerikom odgovara /o/ prenosi se kao ou, sem u vieslonim imenima, kada daje /o/ (/bultn/ -> blton).

Od suglasnika, veina se lako transfonemizuje, a panju treba obratiti na sljedee sluajeve:

> t w -> v -> dts -> cz -> z, npr. Boswell /bzwel/ -> bozvel, a iza suglasnika kao s, npr. Evans /evnz/ -> evans

Meutim, rijei iji se izgovor (samim tim i pisanje) ustalio na nekim drugim principima ili ak pogreno, ne bi trebalo da se podvrgavaju ovim pravilima kako bi se izbjegle zabune u sporazumijevanju.

1.2. U nauci o prevoenju, transkripcijom (transcription) naziva se zapisivanje izgovora adaptirane rijei. Ovim postupkom se vea panja poklanja izgovoru nego pisanju. Tako se sve izgovorne varijante jedne engleske rijei /sptnk/, /sptnk/ i /spu:tnk/, nastale pozajmljivanje rijei iz ruskog, piu na isti nain, kao sputnik. Poluglas // prenosi se transkripcijski, dakle u zavisnosti od toga kojim se slovima obiljeava u originalu, i na taj nain se identifikacija izvornog imena ili rijei obezbijeuje ouvanjem slovne vrijednosti. Npr. William /wlm/ -> Vilijam. Po pravilima ciljnog jezika, u pisanju se unosi slovo j, mada ga u izvornom izgovoru nema, kao i u drugim rijeima izmeu i i e, i i i u.

1.3. Transliteracija (transliteration) je zamjena slova izvornog teksta slovima koja se koriste u jeziku prevoda bez posredovanja izgovora i bez ikakvih drugih promjena. Transliteracijom se postie lake identifikovanje izvornog oblika rijei koja se prenosi, pod uslovom da se taj oblik pie latinicom ili irilicom. Na primjer, Redford -> Redford (makar se izgovaralo i kao [retford])

U praksi se esto u okviru jedne rijei kombinuju transkripcija i transliteracija. Takoe je mogue kombinovanje transkripcije s izvornim oblikom pisma, i to obino kada je taj oblik latinini. To se obino radi u strunim tekstovima gdje je davanje imena autora ili termina u izvornoj grafiji vano radi identifikacije.

Vano je da adaptacija sprovodi po ustaljenoj normi, kako ne bi dolo do umnoavanja varijanata za jedan naziv ili ime.

Adatacija imena obinih ljudi ustaljena je praksa u veini jezika. U srpskom jeziku se to ne dogaa samo u rijetkim sluajevima, kao na primjer: Imena papa (Bonifacije, Jovan, Grgur, itd. isto kao u engleskom Boniface, John, Gregory); Imena iz Biblije (Mateja, Luka, Jovan, Marko prema engleskom Matthew, Luke, John, Mark) Imena vladara i drugih linosti iz starije istorije (Karlo veliki umjesto Charlemagne, Jovan bez zemlje za John Lackland, Demosten za Demosthenes, Ksantipa za Xanthippe, itd.) Odluka o prenoenju rijei putem adaptacije zavisi od vie faktora. U strunim tekstovima prednost ima adaptacija, jer ona vodi brzom prepoznavanju pojma o kojem je rije i univerzalnou i internacionalizacijom terminologije. Isti pojmovi, kada se prenose iroj laikoj publici, bie saopteni odgovarajuim domaim ili od ranije odomaenim rijeima.

2. INTEGRALNE POZAJMLJENICE

Integralna pozajmljenica (termin koji je uveo Ivan Klajn) je rije prenesena iz izvornog jezika sasvim neizmjenjeno, tj. s nultom adaptacijom.Primjeri: notebook Toshiba L40-170 ili notebook Pack Canyon, kao izvorni nazivi proizvoda, gdje bi transkripcija mogla da omete prepoznavanje putem kupovine; Nagrada People Choice; Postavljanje dijagnoze prema Budka i sar. (1995b); primjer iz strune literature ukome se navodi izvorno pisanje autorovog imena radi tane identifikacije.

3. POVRATNI PREVOD

Povratni prevod (back translation) jedan je od naina