Teoria prawa kanonicznego w optyce ks. prof. R. Sobańskiego

Wkład Księdza Profesora Remigiusza Sobańskiego

w rozwój kanonistyki

redakcja naukowa Tomasz Gałkowski C.P.

Ks. Piotr KroczekUniwersytet Papieski Jana Pawła II

Teoria prawa kanonicznego w optyce ks. prof. Remigiusza Sobańskiego

Wstęp

Prawo jest złożonym fenomenem. Jest ono zjawiskiem kultu-rowym, społecznym, politycznym, psychologicznym, leksykalnym. Można je więc rozpatrywać na wielu płaszczyznach. To zadanie roz-ważań nad prawem realizują różne nauki prawne szczegółowe, takie jak przykładowo: fi lozofi a prawa, socjologia prawa, historia prawa, teoria prawa1.

Także prawo obowiązujące w Kościele jest faktem empirycz-nym, który może być badany w różnych, wymienionych wyżej przy-kładowych wymiarach. Wydaje się jednak, że słuszna jest opinia,

1 K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 326–341.

70 Ks. Piotr Kroczek

głosząca, iż prawo kościelne jest bardziej skomplikowane niż prawo pochodzenia świeckiego. Prawo kościelne bowiem – poza tym, że jest ono zjawiskiem prawnym – jest także zjawiskiem religijnym2. Uznaje się to prawo za oryginalną i autentyczną rzeczywistość kościelną, czyli strukturę relacji międzyosobowych zakotwiczonych w Chrystu-sie i pociągającą za sobą powinności ujmowane w systemie norma-tywnym3.

Przez analogię do prawa pochodzenia świeckiego jedną z dys-cyplin, zajmujących się prawem kanonicznym, jest teoria prawa ko-ścielnego. Jej przedstawiciele badają prawo kościelne jako zjawisko prawne4. Jednakże teoria prawa w kontekście prawa Kościoła dotyka, zasadniczo nieznanych prawnikom świeckim, zagadnień teologicz-nych, które z racji specyfi ki Kościoła, jako wspólnoty wierzących, są niezbywalne.

W niniejszym artykule zostanie przedstawiona ogólna myśl teore-tycznoprawna ks. prof. R. Sobańskiego oraz osiągnięcia tego uczone-go w zakresie badania problemu ustawy kościelnej, normy prawnej. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez analizę jego dorobku naukowego.

1.Geneza teorii prawa kościelnego

Dyscyplina naukowa, zwana teorią prawa kościelnego, wyodręb-niła się z nauki prawa kanonicznego jako rezultat działania świeckiej

2 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 31(1988), nr 1–2, s. 5.

3 A. M. Rouco Varela, Grundfragen einer katholischen Theologie des Kirchen-rechts, „Archiv für katholisches Kirchenrecht» 148 (1979), s. 351.

4 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa kano-nicznego, Warszawa 2001, s. 10; R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, Warszawa 1992, s. 24 (dalej jako: Teoria prawa…) nota bene: dla jasnego odróżnienia od tej pozycji, artykuł R. Sobańskiego Teoria prawa kościelnego z „Prawa Kanonicznego” cytowany jest w pełnej notce bibliografi cznej.

71Teoria prawa kanonicznego…

kanonistyki włoskiej5. Ta szkoła prawa kanonicznego postawiła sobie za cel uprawianie prawa kanonicznego według standardów metodo-logicznych nauk prawnych. Przedstawiciele tej szkoły udowodnili, że prawo kościelne jest prawdziwym prawem zgodnie z rozumieniem prawnego charakteru prawa, powszechnie przyjmowanym w ogólnej teorii prawa. Jak pisał R. Sobański: „[…] trzeba przyznać kanonisty-ce świeckiej włoskiej duże zasługi dla wykazania uzasadnienia i wy-świetlenia prawnej jakości prawa kościelnego”6.

Do podobnych wniosków, jak wspomniana szkoła włoska, moż-na dojść analizując prawo kanoniczne pod kątem postulatów, jakie prawdziwemu prawu stawiali inni teoretycy prawa7. Skoro bowiem prawo kościelne ma swoje formalne źródło w akcie ustawodawczym władzy publicznej, odznacza się formalną jednością, tworzy porzą-dek prawny, zawiera normy prawne, które regulują życie społeczności i których przestrzeganie jest wymagane, a odmienne zachowania od nakazanych niekiedy zagrożone sankcją prawną to jest rzeczywiście prawem8.

Jakkolwiek metoda szkoły włoskiej i jej kontynuatorów z punk-tu widzenia założeń R. Sobańskiego była niewłaściwa, oddzielała bowiem prawo kanoniczne od jego religijnych fundamentów i tran-scedentalnego celu, to jednak osiągnięcia tych badaczy należy uznać za niepodważalne9. Wydaje się, że to stwierdzenie profesora można odnieść także do innych teoretyków prawa, zajmujących się wyznacz-nikami prawdziwego prawa.

5 Więcej na temat tej szkoły, zob. R. Sobański, Szkoły kanonistyczne, Warszawa 2009, s. 72–85.

6 Tamże, s. 81.7 Zob. np. L. Fuller, The Morality of Law, New Haven 1967, s. 39; J. Raz, The

Authority of Law. Essays on Law and Morality, Oxford 1979, s. 216–217.8 Szczegóły zob. P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving in

the Church, Kraków 2012, s. 38.9 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…, s. 18.


Oczywiście stwierdzenie, że prawo kościelne jest prawdziwym prawem, nie oznacza tego, że prawo kościelne jest takim samym prawem, jak prawo tworzące porządek państwowy czy międzynaro-dowy. Przeciwnie, prawo obowiązujące w Kościele jest prawdziwym prawem, jednak obdarzonym cechami, które czynią go prawem bar-dzo swoistym. Ta specyfi ka wymaga odpowiednio zmodyfi kowanego podejścia do zagadnień teoretycznoprawnych dotyczących prawa ko-ścielnego.

To podejście przejawia się w tym, iż dopasowanie kanonistyki do wymagań ogólnej teorii prawa ma ograniczenia. Te obostrzenia mają gwarantować zachowanie cech własnych prawa kościelnego, takich jak jego meta-jurydyczny cel, czyli cel przekraczający ziemski porzą-dek społeczny10. Profesor Sobański był głęboko przekonany o potrze-bie wyodrębnienia w ramach kanonistyki dyscypliny zajmującej się podstawowymi – czyli ontologicznymi, epistemologicznymi, metodo-logicznymi – zagadnieniami prawa kościelnego. Ustalenia kanoni-styki zostaną programowo osiągnięte drogą myślenia teologicznego, a nie fi lozofi cznego czy socjologicznego, tylko bowiem w taki sposób można wejść na obszar wytyczony wiarą Kościoła11.

Takie myślenie zaprowadziło R. Sobańskiego najpierw do sfor-mułowania postulatu, aby „wyraźnie rozróżnić między teologią prawa i teologią prawa kościelnego” oraz „zrezygnować z pojęcia ‘teologia

10 Tym celem jest oczywiście salus animarum – „Cum ergo omnis institutio ecc-lesiasticarum legum ad salutem referenda sit animarum”, Ivo Carnotensis, Epistola 60, PL 162, kol. 74; zob. KPK kan. 1725; szeroko na ten temat zob. R. Sobański, „Salus animarum” jako cel prawa kanonicznego. Wszczęta przez Jana XXIII reforma K.P.K w świetle dyskusji o celu prawa kościelnego, w: W kierunku prawdy, Warszawa 1976, s. 201–217; R. Sobański, Le norme canoniche e la „salus animarum”, w: Atti del Congresso Internazionale Incontro fra canoni d’Oriente ed’Occidente, a cura di R.Coppola, t. 2, Bari 1994, s. 17–22; R. Sobański, „Omnis institutio ecclesiasticarum legum ad salutem referenda sit animarum”. Uwagi o zbawieniu dusz jako celu prawa kościelnego, „Ateneum Kapłańskie” 134 (2000), s. 206–218.

11 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 21.


prawa kościelnego’ i zastąpić je przez pojęcie ‘teoria prawa kościel-nego’”12. Tak więc dyscyplina teologii prawa uległa podziałowi zgod-nie z kryterium metodologicznym na część stricte teologiczną i część teoretycznoprawną13. Część teologiczna w pierwszym rzędzie widzi prawo jako zjawisko kościelne, należące do istoty jego istnienia i dzia-łania. Część teoretycznoprawna, ujmuje prawo kościelne jako zjawi-sko prawne i zajmuje się poprawnością prawną prawa kościelnego, nie tracąc oczywiście z oczu kościelnej specyfi ki tego prawa. Można wyrazić ideę tego podziału innymi słowami – teologia prawa ma za zadanie refl eksję nad prawem kościelnym w aspekcie teologicznym, teoria prawa zaś ma za zadanie refl eksję nad prawem kościelnym w aspekcie prawnym. Tak więc, trzeba za R. Sobańskim stwierdzić, że istnieje jedna nauka prawa kanonicznego, wyspecjalizowana w sze-regu dyscyplinach, do których należą teologia i teoria prawa, w tym także dyscyplinach dydaktycznych14.

2. Przedmiot i charakterystyka teorii prawa kościelnego

Teoria prawa kościelnego jako dyscyplina kanoniczna jest dys-cypliną metadogmatyczną. Jej przedmiotem jest prawo kościelne15. Zajmuje się ona prawem, jakie ono jest, a dokładniej prawną jakością

12 R. Sobański, Sytuacja metodologiczna prawa kościelnego, „Prawo Kanonicz-ne” 22 (1979), nr 1–2, s. 7.

13 Ten podział widać jasno w dwutomowym dziele R. Sobańskiego pod tytułem: Nauki podstawowe prawa kanonicznego, gdzie tom 1 nosi podtytuł: Teoria prawa ka-nonicznego, zaś tom 2: Teologia prawa kościelnego. Oba tomy wydane w Warszawie w 2001 roku.

14 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…, s. 19; zob. W. Góralski, Teoria prawa kościelnego jako dyscyplina naukowa w ujęciu ks. prof. Remigiusza Sobańskiego, „Prawo Kanoniczne” 45 (2002) nr 1–2, s. 15.



prawa kościelnego. Odpowiada na pytanie: quid est ius?16. Bada więc ona prawo w jego aspekcie formalnym i realnym, to znaczy opisuje, systematyzuje i wyjaśnia prawo, czyli jego strukturę, powstanie, ce-chy, funkcjonowanie17. Jak stwierdził R. Sobański: „Nie chodzi w niej o przedstawienie, wyjaśnienie, komentowanie norm i instytucji ka-nonicznych, lecz o wyjaśnienie prawa kościelnego i to takie, które ukazuje jego istotę i sens”18.

Trzeba przy tym pamiętać, że przedmiotem zainteresowania teorii prawa kanonicznego jest prawo Kościoła, który w całej swojej rze-czywistości jest „znakiem tajemnicy wiary”. Właśnie z wiary cały kościelny porządek prawny czerpie sens. Jak zauważył R. Sobański: „Dociekanie natury i sensu prawa kościelnego może być owocne tyl-ko w łączności ze świadomością natury i »sensu« Kościoła. Ten fakt wyznacza możliwość i granice teorii prawa kościelnego”19. Jak można – analizując naukową twórczość R. Sobańskiego – zauważyć, eklezjo-logia była w rozumowaniu tego profesora podstawową przesłanką, służącą budowaniu teorii prawa w kanonistyce20.

Właśnie ze względu na tę konieczność korzystania z dorobku eklezjologii omawiana dyscyplina naukowa pełni w kanonistyce rolę analogiczną do tej, jaką w naukach świeckich odgrywa teoria prawa. Analogia polega na tym, że jej przedmiotem są zagadnienia identycz-ne lub podobne. Jednakże badanie tych zagadnień musi się dokony-

16 Inne pytanie, które można postawić brzmi: quid est iuris? Dotyczy ono tego, jaki jest przepis prawa, hasło: Iuris est, w: J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, wersja CD-ROM z 2003 roku.

17 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…, s. 19.

18 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 7.19 Tamże, s. 7.20 Zob. R. Sobański, Kościół – prawo – zbawienie, Katowice 1979 oraz konty-

nuację tego dzieła, „aczkolwiek w nieco przesuniętej optyce” – R. Sobański, Kościół jako podmiot prawa. Elementy eklezjologii prawnej, Warszawa 1982 (wcześniejszy cytat ze s. 8 tej książki).


wać z perspektywy teologicznej, a dokładnie eklezjalnej i dodatkowo uwzględniać, przynajmniej w warstwie warsztatowej, wiarę21. Ksiądz Sobański stwierdził: „Poznanie więc prawa kościelnego jest możliwe tylko przez wciągnięcie wiary w proces poznawczy”22.

Jak już zaznaczono, na gruncie kościelnym teoria prawa kościel-nego nie jest zwykłą kopią dorobku świeckiej teorii prawa23. Jest ra-czej krytyczną aplikacją jej osiągnięć oraz twórczym rozwinięciem na innym, bo kościelnym gruncie. Taki stan rzeczy jest przede wszystkim uwarunkowany tym, że: „[…] mimo ogromnego, twórczego dorobku uczonych brak jakiejś powszechnie przyjętej teorii prawa24, ale przede wszystkim dlatego, że oparcie się na którejś z nich – niezależnie od arbitralności takiego doboru – byłoby równoznaczne z założeniem jednoznaczności pojęcia prawa. Przyjęcie takiego apriorycznego zało-żenia kłóciłoby się z celami teorii prawa kościelnego, wśród których mieści się właśnie wyświetlenie jego pojęcia”25.

Przejęciu inspiracji metodologicznych z ogólnej teorii prawa nie może towarzyszyć przejęcie wyobrażeń modelowych, dotyczących przykładowo społeczności, w której prawo obowiązuje26. Kościół nie jest tylko societas perfecta, lecz – zdaniem R. Sobańskiego – bardziej pasuje do Kościoła model mysterium27. Ten model Kościoła-tajem-

21 R. Sobański, Kościół – prawo – zbawienie, Katowice 1979, s. 357–359; zob. P. Kroczek, Modelowa wizja pracy kanonisty, „Bielsko-Żywieckie Studia Teologicz-ne” 10 (2009), s. 217–228.

22 R. Sobański, Kościół – prawo – zbawienie, s. 364.23 R. Sobański chętnie korzystał z dorobku polskiej szkoły teorii prawa i często

cytował takich badaczy jak: K. Opałek, J. Wróblewski, Z. Ziembiński.24 Choć sama nazwa „teoria prawa” może właśnie to sugerować; zob. J. Zajadło,

hasło: teoria prawa, w: Leksykon współczesnej teorii i fi lozofi i prawa, red. J. Zajadło, Warszawa 2007, s. 338.

25 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 7.26 R. Sobański, Sytuacja metodologiczna…, s. 9–10. 27 Ten model R. Sobański przedstawił m.in. w takich pozycjach jak: Modell des

Kirche-Mysteriums als Grundlage der Theorie des Kirchenrechts, „Archiv für katho-lisches Kirchenrecht” 145 (1976), s. 22–44; Model Kościoła – tajemnicy jako pod-


nicy pozwala – zdaniem tego uczonego – lepiej niż inne modele28, na uchwycenie rzeczywistości Kościoła, bowiem wciąga wiarę jako element sine qua non w rozumienie Kościoła.

Jeżeli chodzi o miejsce teorii prawa kanonicznego wśród nauk, to obecność ta, zdaniem R. Sobańskiego, jest podwójna. Ma ona swoje miejsce zarówno wśród nauk teologicznych, jak i wśród nauk prawnych29.

O miejscu teorii prawa kościelnego wśród nauk prawnych prze-sądza to, że prawo kanoniczne jest obszarem rzeczywistości zwanej prawem. Także metoda stosowana w teorii prawa kościelnego oraz racje, dla których wyodrębniono i kształtuje się tę dyscyplinę, o tym przesądzają30.

Zaliczenie teorii prawa kościelnego do nauk prawnych nie wyklu-cza tego, iż dyscyplinę tę można zaliczać także do nauk teologicznych ze względu na przedmiot, jakim się zajmuje, czyli prawo Kościoła. Teoria prawa kościelnego przecież: „[…] zmierza do zbudowania teorii wyjaśniającej kościelne zjawisko prawne”31. Ustalenia tej teo-rii są zdobywane drogą myślenia teologicznego. Wprawdzie nauki społeczne czy fi lozofi czne, a także nauki prawne są przydatne teorii

stawa teorii prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 21 (1978) nr 1–2, s. 39–60; Kościół – prawo – zbawienie, s. 54–77; Sytuacja metodologiczna…, s. 10–13.

28 Inne modele Kościoła, zob. np. P.S. Minear, Images of the Church in the New Testament, Philadelphia 1960; A. Dulles, Models of the Church, Expanded Edition, New York 1987; W. Brueggemann, Rethinking Church Models Through Scripture, „Theology Today” 48 (1991), s. 128–138.

29 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa …, s. 22; R. Sobański, Teoria prawa…, s. 8 i s. 20, szeroko o tym zob. R. Sobański, Teoria prawa kościelnego wśród nauk teologicznych i prawnych, w: Rozważania o państwie i prawie. Księga jubileuszowa ofi arowana Profesorowi Józefowi Nowackiemu, Kato-wice 1993, s. 177–185.

30 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…, s. 22.



prawa kościelnego, lecz tylko w warstwie koncepcyjnej i techniczno-metodologicznej32.

Można, jako podsumowanie zasadniczej koncepcji R. Sobań-skiego, stanowiącej o podwójnej obecności teorii prawa kościelnego wśród nauk, określić teorię prawa kościelnego jako naukę bezpośred-nio usytuowaną w kanonistyce, pojmowaną jako nauka teologiczna33.

3. Metoda kanonistyczna

U początków budowania teorii prawa kościelnego stoi zagadnie-nie metody, jaką należy obrać przy budowaniu teorii, lecz tu od razu tkwi pewna trudność. Polega to na tym, że zarówno nauki prawne, jak i teologiczne są „metodologiczne pluralistyczne”34. Pewne jest – a wynika to z faktu, że prawo kanoniczne jest prawdziwym prawem, lecz jest prawem specyfi cznej wspólnoty, czyli Kościoła – że w meto-dzie kanonistycznej pozostają wzajemnie przyporządkowane „myśle-nie teologiczne” i „myślenie prawnicze”. To pierwsze, czyli „myślenie teologiczne” pozwala widzieć regulacje kanoniczne w perspektywie zbawienia, tajemnicy Kościoła i wiary. Natomiast to drugie, czyli „my-ślenie prawnicze” umożliwia nadążanie prawa kanonicznego za na-ukami prawnymi.

Próba uporządkowania stanowisk w zakresie różnorodności me-todologicznej pozwala, zdaniem R. Sobańskiego, sprowadzić je do czterech35. Wedle nich kanonistyka to nauka:

32 Tamże, s. 21.33 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 31 (1988), nr

1–2, s. 10.34 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 2: Teologia prawa

kościelnego, Warszawa 2001, s. 160.35 Szerzej na ten temat zob. R. Sobański, Prolegomena do metodologii prawa

kościelnego, w: Czynić sprawiedliwość w miłości: księga pamiątkowa od Uniwersy-tetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego dla Jego Eminencji Józefa Kardynała Glempa


1) prawna posługująca się metodą prawniczą36, 2) teologiczna posługująca się metodą teologiczną37, 3) teologiczna posługująca się metodą prawniczą38, 4) teologiczna i prawna zarazem posługująca się metodą zarów-

no teologiczną, jak i prawną39. Zdaniem R. Sobańskiego metodycznie teoria prawa kościelnego

powinna posuwać się od opisu kościelnego zjawiska prawnego, by przez wnioskowanie indukcyjne wyprowadzić wnioski uogólniające. Prezentowana dyscyplina kanoniczna nie wykłada norm obowiązu-jących, lecz opisuje źródła prawa kościelnego, czyli ustawy, zwyczaje prawne i wypływające z nich normy prawne. Tę dyscyplinę interesuje powstawanie norm, wzajemne zależności, obowiązywanie, uzasad-nienie, ich słuszność. Do zakresu teorii prawa należą takie tematy, jak: stanowienie prawa, wykładnia prawa, realizacja, czyli stosowanie i przestrzeganie prawa40. Kanonista nie może stronić od tych tema-tów, nie wolno mu bowiem zatracić prawnej tożsamości swojej dyscy-pliny41. Co więcej, zagadnienia te mają wielkie znaczenie dla funkcjo-nowania prawa we wspólnocie wiernych, przecież: „[…] między prak-tyką i teorią prawa zachodzi sprzężenie zwrotne”42. Co więcej, w tych

w dwudziestą rocznicę posługi prymasowskiej, oprac. W. Chrostowski, Warszawa 2001, s. 131–151.

36 J. Hervada, El ordenamiento canonico. Aspectos centrales de la construcción del concepto, Pamplona 1966.

37 E. Corecco, Theologie des Kirchenrechts: methodologische Ansätze, t. 4 z serii Canonistica: Beiträge zur Kirchenrecht, Trier 1980.

38 K. Mörsdorf, Wort und Sakrament als Bauelemente der Kirchenverfassung, „Archiv für katholisches Kirchenrecht” 134 (1965), s. 72–79.

39 G. May, A. Egler, Einführung in die kirchenrechtliche Methode, Regensburg 1986.

40 Por. R. Sobański, Teoria prawa…, s. 24.41 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 31 (1988), nr

1–2, s. 12.42 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 26; por. R. Sobański, Teoria prawa kościelne-

go, „Prawo Kanoniczne” 31 (1988), nr 1–2, s. 3.


zagadnieniach teoretyk kościelnego prawa dostrzec musi „znaki rze-czywistości kościelnej”43, pojmować je i interpretować mając na oku tajemnicę Kościoła (tradenda respiciatur ad Mysterium Ecclesaiae) (OT44 16, 4)45. Bezsporna – zdaniem R. Sobańskiego – jest koniecz-ność, zawsze jednak w świetle Ewangelii (por. GS46 44), stosowania w kanonistyce osiągnięć świeckich nauk prawnych. Kanonistyka nie może jednak być biernym, receptywnym, epigonicznym naśladownic-twem nauk prawnych. Właśnie to światło Ewangelii i wzięcie pod uwagę wiary w uprawianiu teorii prawa kościelnego ma zapewnić za-chowanie „kościelności prawa kościelnego”47.

43 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 25.44 Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Decretum Optatam

totius de institutione sacerdotali, 26 października 1965, AAS 58 (1966), s. 713–727; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Dekret o formacji kapłańskiej Opta-tam totius, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1986, s. 444–469.

45 W tym miejscu należy oddać głos teologii prawa kościelnego, zob. szerzej: R. Sobański, Zagadnienie wstępu do nauki prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 17 (1974) nr 1–2, s. 3–30; R. Sobański, Kościół – jego konstytucja i prawo w tajem-nicy zbawienia, „Analecta Cracoviensia” 8 (1976), s. 217–246; R. Sobański, Modell des Kirche-Mysteriums als Grundlage der Theorie des Kirchenrechts, „Archiv für katholisches Kirchenrecht” 145 (1976), s. 22–44; R. Sobański, Model Kościoła-ta-jemnicy jako podstawa teorii prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 21 (1978) nr 1–2, s. 39–60.

46 Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastoralis Gaudium et spes de Ecclesia in mundo huius temporis, 7 grudnia 1965, w: AAS 58 (1966), s. 1025–1115; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, w: Sobór Waty-kański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1986, s. 830–987.

47 R. Sobański, Teoria prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 31 (1988), nr 1–2, s. 11–12.


4. Aplikacja dorobku świeckiej teorii prawa

Wśród wielu zagadnień poruszanych przez R. Sobańskiego w ko-ścielnej teorii prawa, wydaje się, że szczególnie ważne miejsce zajmu-ją dwa tematy, a mianowicie:

1) ustawa kościelna, 2) norma kanoniczna48. Zagadnienia dotyczące tych tematów są powszechnie znane i dys-

kutowane w świeckiej teorii prawa, lecz teoretyk prawa kościelnego dostrzega w nich płaszczyznę obcą badaczom, zajmującym się teorią prawa o rodowodzie pozytywistycznym, a mianowicie widzi w nich – jak to już zostało wcześniej powiedziane – „znaki rzeczywistości kościelnej”49.

a) Ustawa kościelnaDefi nicja ustawy, zaproponowana przez św. Tomasza, brzmi: „ra-

tionis ordinatio ad bonum commune, ab eo qui curam communitatis habet, promulgata”50. Takie ujęcie podstawowego aktu normatywne-go było krytykowane. Wskazywano na potrzebę rewizji tej defi nicji w oparciu o różne argumenty51.

Profesor R. Sobański widział tę defi nicję jako niewłaściwą dla ko-ścielnego aktu normatywnego, przede wszystkim dlatego, że pochodzi ona z czysto fi lozofi cznej analizy życia społecznego i nie bierze pod uwagę ponadnaturalnych elementów tworzących wspólnotę wier-nych. Ta wspólnota zaś jest zrozumiała jedynie poprzez wiarę52.

48 Zob. W. Góralski, Teoria prawa kościelnego…, s. 18. 49 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 25.50 ST, I–II, q. 90, a. 4 co.51 Zob. np. G. Michiels, Normae generales iuris canonici, t. 1, Parisiis–Torna-

ci–Romae 1949, s. 112–113; E. Corecco, „Ordinatio rationis” o „ordinatio fi dei”? Appunti sulla defi nizione della legge canonica, „Communio” 36 (1977), s. 48–69.



Wprawdzie Kościół jest prawdziwą społecznością, czyli, że podle-ga prawom życia społecznego, jednak w Kościele i przez Kościół dzia-ła Duch Święty, co sprawia, że Kościół jest społecznością wyniesioną do porządku nadprzyrodzonego i staje się wspólnotą (communio)53. To wyniesienie wprawdzie nie eliminuje cech właściwych każdej in-nej społeczności, jednak decyduje o tym, że to właśnie wiara staje się czynnikiem w pierwszym rzędzie porządkującym Kościół54.

Według R. Sobańskiego kościelną prawną formą realizacji wiary jest ustawa. Można powiedzieć, że życie według zasad wiary zostaje ujęte w normy prawne55. Słusznym zdaniem profesora, aczkolwiek jedynie wstępnie, jest stwierdzenie, iż lex ecclesiastica est ordinatio fi dei56. Rozum bowiem nie może być głównym ani równoprawnym wobec czynnika wiary elementem porządkującym bosko-ludzką spo-łeczność. Także twierdzenie – lex est ordinatio fi dei et rations jest nieuprawnione. Pojęcia fi des oraz ratio bowiem nie powinny być „ze-stawiane niejako na równi”57. Jednocześnie, nie wyklucza to udziału rozumu w powstaniu ustawy Kościelnej, bowiem fi des querens intel-lectum. Rola rozumu polega jednak na odczytaniu wiary przez życie oraz zastosowaniu technik prawnych do opisu tego życia i nadaniu wiążącego (normatywnego) charakteru sformułowaniom tego opisu. Stąd też zdaniem profesora ustawa kościelna to: „akt prawny przeło-żonego kościelnego posiadającego władzę prawodawczą, ujęty gene-

53 Szeroko zob. R. Sobański, Inspiracje dla zagadnienia rozwoju wypływają-ce z kanonicznego pojęcia ‘communio’, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 8 (1975), s. 259–269.

54 R. Sobański, Ustawa kościelna – „ordinatio rationis” czy „ordinatio fi dei”?, „Collectanea Theologica” 48 (1978) fascicle I, s. 28–29.

55 Tamże, s. 33.56 Krytyka takiego stanowiska zob. L. Örsy, Corecco’s Theology of Canon Law:

a Critical Appraisal, „The Jurist” 53 (1993), s. 186–198.57 R. Sobański, Ustawa kościelna..., s. 31.


ralnie, urzędowo ogłoszony, ustalający normy prawne mające służyć urzeczywistnieniu wspólnoty (communio)”58.

Takie zdefi niowanie ustawy prowadzi do praktycznego wniosku, takiego choćby jak ten, że prawodawca kościelny stanowiący ustawy powinien być człowiekiem wiary lub co najmniej wziąć pod uwagę wiarę w swojej pracy jako czynnik warsztatowy59. Wiara jest koniecz-na m.in. dla określenia przedmiotu regulacji60, stanowi o celu usta-wy61, ma znaczenie jako wyznacznik własnej postawy prawodawcy, co przekłada się na autorytet prawodawcy i w rezultacie na recepcję norm przez wiernych62.

b) Norma kanonicznaNorma kanoniczna, a szczegółowo jej powstanie, struktura, funk-

cjonowanie, należy do klasycznych problemów teorii prawa. Zdaniem R. Sobańskiego także to zagadnienie powinno być ukazywane z punk-tu widzenia kanonisty63.

Znamienne jest, że ksiądz Sobański chętnie w tym zakresie po-siłkował się polską teorią prawa, która rozdziela pojęciowo przepis

58 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 122.59 R. Sobański, Kościół – prawo – zbawienie, s. 364; R. Sobański, Szkoły kano-

nistyczne…, s. 102, przyp. 68.60 Zob. szerzej R. Sobański, Przedmiot normy kanonicznej, „Śląskie Studia Histo-

ryczno-Teologiczne” 21 (1988), s. 19–30; R. Sobański, Zasięg normy kanonicznej, w: Prawo Kanoniczne 34 (1991) nr 3–4, s. 27–50.

61 Zob. szerzej R. Sobański, Zbawcza funkcja prawa kościelnego, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 6 (1973), s. 157–169; R. Sobański, Duch i funkcja prawa kościelnego, „Prawo Kanoniczne” 27 (1984) nr. 1–2, s. 15–39.

62 Zob. szerzej R. Sobański, Recepcja normy kanonicznej, „Śląskie Studia Hi-storyczno-Teologiczne” 23/24 (1990–91), s. 77–85; R. Sobański, Recepcja prawa w Kościele, „Prawo Kanoniczne” 46 (2003) nr 3–4, s. 3–14. Na temat innych czynni-ków kształtujących autorytet prawodawcy zob. P. Kroczek, The Art of Legislation…, Kraków 2012, s. 72–75; P. Kroczek, Authority of Bishop as Legislator, „Angelicum” 87 (2010) fasc. 4, s. 911–922.



prawny od normy prawnej64. Przepisem można określić zdanie w sen-sie gramatycznym tworzące tekst normatywny wyraźnie wyróżnione grafi cznie i zwykle stosownie oznaczone jako np. artykuł, paragraf czy ustęp. Natomiast norma prawna to norma postępowania, która w sposób jednoznaczny określonemu podmiotowi, w określonych okolicznościach nakazuje (zakazuje) określone zachowanie, uchwa-lona, ustanowiona (uznana) przez kompetentny organ władzy65. Po-dobne defi nicje do tych klasycznych proponował w swoich pracach R. Sobański. Według profesora: „Przepisy to zdania, z których składa się ustawa, zaś norma prawna to reguła postępowania w nich zako-dowana”66.

To rozdzielenie na przepis i normę jest powszechne w pra-woznawstwie świeckim na gruncie polskiej kultury prawnej67, lecz zasadniczo nie jest znane prawodawcy kościelnemu. W kanonistyce używa się bowiem synonimicznie tych nazw, choć, należy zauważyć, nie utożsamia ich. Przepisy bowiem nie są jedyną formą obowiązują-

64 Rozróżnienia tego wedle kryterium pojęciowego, jakiego dokonał Z. Ziembiń-ski, Przepis prawny a norma prawna, „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” (1960) nr 1, s. 105–122.

65 M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2012, s. 14.

66 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…, s. 55, zob. R. Sobański, Teoria prawa…, s. 143.

67 W derywacyjnej koncepcji wykładni prawa autorstwa Z. Ziembińskiego (zob. Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966), a rozwinię-tej przez M. Zielińskiego (zob. tenże, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972) to rozróżnienie jest fundamentalne. W innych koncepcjach wykładni, np. w semantyczno-intensjonalnej (klaryfi kacyjnej) koncepcji wykładni tekstu prawnego autorstwa J. Wróblewskiego (zob. tenże, Zagadnienia teorii wykład-ni prawa ludowego, Warszawa 1959 oraz W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teo-ria państwa i prawa, Warszawa 1980), nie przywiązuje się wagi do różnicy pomiędzy przepisem prawnym a normą prawną. Wedle J. Nowackiego „[…] nie ma żadnych argumentów rzeczowych, które przemawiałyby przeciw możliwości takiego właśnie zamiennego posługiwania się omawianymi pojęciami”.


cego w Kościele prawa68. Profesor R. Sobański nie tylko dostrzegał, że nie zawsze różnicuje się dostatecznie pojęcia przepis i norma prawna w prawie kościelnym69, lecz także opowiadał się konsekwentnie za posługiwaniem się takim rozdziałem70. Pisał: „Norma może znajdo-wać się w ustawie w stanie ‘gotowym’ (tzn. określającym w jednym zdaniu, kto, w jakich okolicznościach i jak ma się zachować) wyma-gającym jedynie zastosowania, czyli stwierdzenia, że określony przy-padek podpada pod stan określony w sposób generalny w normie – i wtedy norma pokrywa się z przepisem. Częściej, jednak trzeba ją dopiero dla konkretnych – faktycznych lub hipotetycznych – przypad-ków skonstruować przez zebranie i interpretację wchodzących w grę przepisów prawa”71.

Stosowane przez profesora rozróżnienie na normę i przepis ma praktyczne znaczenie. Implikuje konieczność porzucenia absolutnego traktowania zasady clara non sunt interpretanda72. Profesor Sobański stał bowiem na stanowisku, iż „Nie do przyjęcia wydaje się twier-dzenie uważane przez wielu autorów za aksjomat, że słowa jasne nie podlegają interpretacji”73. Taki punkt wyjścia domaga się doko-nania wykładni prawa przy każdym stosowaniu prawa. Interpretacja taka jest potrzebna, ponieważ analiza językowa przepisu daje jedynie wstępną orientację, co do jego treści. Dodatkowo bywa, iż składniki normy prawnej rozproszone są w wielu przepisach oraz, że przepisy

68 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…, s. 54–55.

69 Tamże, s. 52–53, 93; R. Sobański, Metodologia prawa kanonicznego, Warsza-wa 2009, s. 88–89 i 133–135.

70 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 143.71 Tamże, s. 159.72 Szeroko o tej zasadzie zob. P. Kroczek, Zasada „clara non sunt interpretanda”

w prawie kanonicznym, Kraków 2005.73 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 1: Teoria prawa…,

s. 154.


zawierają wyrażenia nieostre i niedookreślone, które wymagają do-określenia74.

Zakończenie

Praca kanonisty powinna być prowadzona w oparciu o krytyczne wykorzystanie aktualnych standardów i osiągnięć metodologicznych obowiązujących w naukach prawnych. Jak dosadnie napisał R. So-bański: „Kanonista wśród prawników jest oryginalny, ale nie może być zacofany”75. Należy więc zdecydowanie popierać postulat prawnej poprawności prawa kościelnego76, który służy nie tylko technicznej czy zewnętrznej stronie prawa, ale i jego istocie czy też głębi. Precyzja prawna służy bowiem jakości teologicznej tego prawa77.

Nie budzi wątpliwości prawdziwość zdania, iż: „Wśród nauk prawnych zadomowiła się teoria prawa, której wypracowanie uchodzi za wyraz ich dojrzałości metodologicznej”78. Trzeba jasno stwierdzić, że dzięki R. Sobańskiemu to zdanie jest prawdziwe także w odnie-sieniu do prawa kanonicznego. Nie tylko był jednym z pierwszych kanonistów, którzy podłożyli podwaliny pod teorię prawa jako dys-cyplinę nauki prawa kanonicznego, lecz także znacząco i oryginalnie przyczynił się do jej rozwoju79.

74 Tamże, s. 150–152.75 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kanonicznego, t. 2: Teologia prawa…,

s. 160.76 Szeroko o tym postulacie, zob. G. Söhngen, Grundfragen einer Rechtstheologie,

München 1962.77 R. Sobański, Nauki podstawowe prawa kościelnego, t. 2: Teologia prawa…,

s. 160.78 R. Sobański, Teoria prawa…, s. 7; R. Sobański, Sytuacja metodologiczna…,

s. 9.79 Por. W. Góralski, Teoria prawa kościelnego…, s. 9 i 20.

Teoria prawa kanonicznego w optyce ks. prof. R. Sobańskiego

Documents