T.C. ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ PROJE SONUÇ RAPORU ÇANKIRI’NIN ORMAN KÖYLERİNDE ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN (ODOÜ) GELENEKSEL (ETNOBOTANİK) KULLANIMININ BELİRLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ ETHNOBOTANICAL STUDIES IN FOREST VILLAGES AND FOREST CONTIGUOUS VILLAGES OF ÇANKIRI PROJE NUMARASI 23.1217 / 2012 – 2015 PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ: A.SERMİN ÖZER ARAŞTIRMACI: RAGIP AKDEMİR ARAŞTIRMACI: SAMİ YILMAZ ARAŞTIRMACI: ÖZDEN YILMAZ PROJE DANIŞMANI: PROF. DR. NEŞET ARSLAN YÜRÜTÜCÜ KURULUŞ İÇ ANADOLU ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ
67
Embed
T.C. ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ PROJE SONUÇ RAPORU … · t.c. orman genel mÜdÜrlÜĞÜ proje sonuÇ raporu Çankiri’nin orman kÖylerİnde odun diŞi orman ÜrÜnlerİnİn (odoÜ)
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
T.C.
ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
PROJE SONUÇ RAPORU
ÇANKIRI’NIN ORMAN KÖYLERİNDE ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN
(ODOÜ) GELENEKSEL (ETNOBOTANİK) KULLANIMININ BELİRLENMESİ VE
DEĞERLENDİRİLMESİ
ETHNOBOTANICAL STUDIES IN FOREST VILLAGES AND FOREST
CONTIGUOUS VILLAGES OF ÇANKIRI
PROJE NUMARASI
23.1217 / 2012 – 2015
PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ: A.SERMİN ÖZER
ARAŞTIRMACI: RAGIP AKDEMİR
ARAŞTIRMACI: SAMİ YILMAZ
ARAŞTIRMACI: ÖZDEN YILMAZ
PROJE DANIŞMANI: PROF. DR. NEŞET ARSLAN
YÜRÜTÜCÜ KURULUŞ
İÇ ANADOLU ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ
- 1 -
ÖNSÖZ
Ülkemiz ormanları yaklaşık 21.7 milyon ha (OGM) olup orman içi ve bitişiğinde çok sayıda
köy bulunmaktadır. Orman köylerinde yaşayan köylüler ormanlarla içi içe yaşadıklarından
çoğunlukla geçimini ormandan sağlamaktadır. Zaten güç yaşam koşulları altında olan orman
köylüsü yaşanan ekonomik sıkıntılardan daha çok etkilenmekte, genç ve orta yaşlı nüfus daha
iyi yaşam koşullarına kavuşmak için köylerini terk ederek büyük şehirlere ve yurt dışına göç
etmektedir. Bu sinsi ancak hızlı göç, genç nüfus ile kendi atalarından elde ettiği geleneksel
bilgiye sahip orta yaşlı ve yaşlı kişiler arasındaki iletişimi bozmaktadır. Sonuçta bu insanların
hayatlarının son bulmasıyla bazılarının sahip olduğu önemli geleneksel ve folklorik bilgi,
faydalanma yolları ve hatta basit işleme tekniklerine ait bilgiler belki de gün ışığına
çıkamadan yok olup gidecektir. Doğadan faydalanma bilgisi, binlerce yıl önceye dayanan,
insanlığa atalarından gelen, en önemli kültürel mirastır. Bu mirasın gelecek nesillere bilimsel
yöntemlerle aktarılması ise en önemli görevlerimiz arasındadır.
Çeşitli amaçlarla doğadan ve bitkilerden faydalanma insanlık tarihi kadar eskidir. Bu
gerçek arkeolojik çalışmalarda bulunan kalıntı, resim ve yazıtlardan anlaşılmaktadır. Yüzlerce
hatta milyonlarca yıl öncesine kadar dayanan bilgilerin bulunması, anlaşılması ve günümüz
koşullarına uyarlanıp geliştirilmesiyle insanlığın hizmetine sunulması emel hedef olmalıdır.
Ekonomik talep ve arz sürecinde kulanım alanı ve şekli de giderek artmakta bu bağlamda
doğal kaynaklardan koruma-kullanma dengesi içinde faydalanmaya özen göstermesi ile
geleneksel bilgiye erişmek ve bunların faydaya dönüştürülebilmesi çok önemlidir.
Biyolojik zenginliğimiz içinde göz ardı edilemeyecek nitelikte olan Odun Dışı Orman
Ürünleri (ODOÜ), son yıllarda ormancılığın yükselen değerlerinden birisi olup sosyal
ormancılık çalışmalarında da ayrı bir öneme sahiptir. ODOÜ’ lerinin geçmişten geleceğe çok
yönlü kullanım alanlarının belirlenmesi ve uygulamaya aktarılması çalışmalarının yapılması
yanında bu konuda bilgiye dayalı strateji geliştirilmesi teşkilatımızın hedefleri arasında yer
almaktadır (IŞIK 1996). Ormanlarımız ekonomik, ekolojik, teknolojik ve sosyal nedenlerden
dolayı büyük önem taşımaktadır. Bu sayılan değerler toplamına etnobotanik değerini eklemek
de günümüzde dikkate alınan diğer bir konudur. Çoğu orman rejimine giren alanlarda doğal
yayılış gösteren bitkisel kaynak zenginliğimiz yeterince değerlendirilememekte ve bu
ürünlerin halen ülke ekonomisine yaptığı katma değer gerçekte olabilecek/beklenen değerin
çok altında kalmaktadır. Bunun yanında özellikle orman içi ve bitişiği köylerde etnobotanik
bilgiye erişim noktasında yapılan planlı araştırmalar yok denilebilecek kadar azdır.
Projenin yürütüldüğü alan olan Çankırı, Orman İşletme Müdürlüğü, İç Anadolu Bölgesi ile
Karadeniz Bölgesi arasındaki geçiş zonunda olup İran-Turan ve Karadeniz- Sibirya flora
kuşaklarının özelliklerini taşımaktadır. Bölgede flora ve fauna zenginliğini barındıran
ormanlık alanlar, genellikle dağlık kesimlerde bulunmaktadır. Üniversiteler, araştırma
kurumları ve bazı sivil toplum kuruluşları bölgede çeşitli etnobotanik araştırma ve çalışmalar
yapmıştır. Ancak; bu çalışma ormancılık sektöründe orman içi ve bitişiği köylerde yapılan ilk
çalışmadır. İleride yapılacak çalışmalara örnek temsil edecektir. Çalışmanın diğer bir önemi
- 2 -
de, ormancılık sektörünün geleneksel bilginin toplanıp, derlenip insanlığın hizmetine
sunulması kapsamında yapılan çalışmaların önemli bir paydaşı olduğunu göstermesidir. Bu
projenin konusu ve elde edilen sonuçlar Biyolojik çeşitlilik Sözleşmesi (BÇS) hükümlerinde
yer alan geleneksel bilgiye erişim, sürdürülebilir faydalanma yollarının geliştirilmesine katkı
ve yerinde (in-situ) koruma vb. konulara uygunluk göstermektedir. Geleneksel faydalanmaya
yönelik etnobotanik bilgilerin öneminin ülkesel ve uluslararası boyutta önemli olduğu
unutulmamalıdır.
Etnobotanik bilginin uluslararası boyutta paylaşımı noktasında, paylaşımın şekli ve
kriterlerinin kontrolü ile takibi ülke çıkarları açısından ayrı bir önem taşımakta olup bu
çalışmaların Türk bilim adamları ve araştırmacıları tarafından yapılması bu anlamdaki kontrol
mekanizmasını daha verimli biçimde işler hale getirecektir.
A.Sermin ÖZER
Ankara, Kasım/2015
- 3 -
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ 1
İÇİNDEKİLER 3
ÇİZELGE LİSTESİ 3
TABLO LİSTESİ 4
RESİM LİSTESİ 4
HARİTA LİSTESİ 4
KISALTMALAR 4
ÖZ 5
ABSTRACT 6
1.GİRİŞ 7
1.1 Etnobotanik 8
1.1.1 ve Diğer İlgili Bilim Dalları ve Disiplinler 9
1.2 Bitkilerin Adlandırılması 9
1.3. Araştırmanın Çankırı Orman İşletme Müdürlüğü Sınırlarında Yapılmasının Sebebi 9
1.4 Çankırı İli’ nin Tarihi ve Tanıtımı 10
1.6 Çankırı’nın Coğrafik Özellikleri 10
1.7 Çankırı’nın Örf ve Adetleri 11
1.8 Tuz Mağarası ve Tuz İşletmesi 12
1.8.1 Kaya Tuzu Mağarasından Elde Edilen Kaya Tuzunun Kullanıldığı Alanlar 13
2. LİTERATÜR ÖZETİ 14
3 MATERYAL VE YÖNTEM 17
3.1. Materyal 17
3.1.1 Çankırı’nın konumu ve koordinatları 17
3.2. Yöntem 18
4. BULGULAR 19
4.1 Araştırma Bulguları 19
4.1.1 Anket Sonuçları 19
4.1.1.1 Görüşülen kişilerin yaş ortalaması 19
4.1.1.2 Görüşülen köylülerin işleri ve gelir kaynakları 19
4.1.1.3 Köylülerin gelir aralığı 19
4.1.1.4 Görüşülen köylerde göç eden hane sayısı 19
4.1.1.5 Göçlerin sebebi 19
4.1.1.6 Orman İdaresi ile ilgili durum 20
4.1.1.7 Köylülerin ormanların faydası hakkındaki görüşleri 20
4.1.1.8 Köylerdeki Nüfus durumu 20
4.1.1.9 En fazla türü barındıran familyalara ait türlerin kullanım alanları 20
4.1.1.10 Familyada yer alan türlerin genel olarak kullanım alanları 20
4.1.1.11 Kullanıldığı tespit edilen türlerin familyaları ve familyadaki tür sayısı 21
4.1.2 Çalışma alanında geleneksel olarak faydalanılan bitkilerin kullanım alanları 22
4.1.3 Çalışmada tespit edilen bitkilerin adları, Latince adı, Familyaları, literatürdeki
kullanıldığı alanlar ve özellikleri ile yöre halkının kullanım şekli
26
4.2. Sepet ve hasır işleri 48
5. TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER 49
5.1 Tartışma 49
5.2 SONUÇ 50
5.3 ÖNERİLER 51
ÖZET 52
Summary 52
- 4 -
KAYNAKLAR 52
Ek:1 57
TABLOLARIN LİSTESİ
Tablo 1 Çalışılan Orman İşletme Şefliklerine ilişkin bilgiler 19
Tablo 2 Çalışılan köyler ve Orman İşletme Şeflikleri 20
Tablo 3 Kullanıldığı tespit edilen türlerin familyaları ve familyadaki tür sayısı 24
Tablo 4 Çalışmada tespit edilen bitkilerin adları, Latince adı, Familyaları, literatürdeki
ve özellikleri ile yöre halkının kullanım alanı
30
Tablo 5 Organik, inorganik ve karışım halindeki kullanımlar 49
RESİMLERİN LİSTESİ
Resim 1 Arkeolojik kazılarda bulunan paralar 11
Resim 2 Geleneksel yemek ve hamur işleri 13
Resim 3 Çankırı müzesinde sergilenen geleneksel ürünler 13
Resim 4 Resim 4: Tuz mağarasının maketi 14
Resim 5a Resim Tuz mağarası tedavi merkezi Resim 15
Resim 5b Çankırı tuz mağarasındaki tavşan 15
Resim 5c Tuz kayaları ile yapılan heykeller 15
Resim 6 Köylerde yapılan görüşmeler 21
Resim 7 Kökboya bitkisi Rubia tinctorum 50
Resim 8 Rubia tinctoriumun kökleri, kök sapı ve bitkinin toprak üstü kısmı 51
Resim 9 Dokumada kullanılacak yünün kullanıma hazır hale getirilmesi 51
Resim10 Kekre Acroptilon repens 52
Resim 11 Pekmez toprağı 54
Resim 12 Hasır ve sepet gibi el sanatları 54
HARİTALARIN LİSTESİ
Harita 1 Türkiye deprem haritası 12
Harita 2 Türkiye Grid haritası. 12
Harita 3 Harita 3: Çankırı Orman İşletme Müdürlüğü 19
GRAFİKLERİN LİSTESİ
Grafik 1 Yörede çeşitli amaçlarla kullanılan bitkisel ürünlerin ifade ediliş
sayısı
47
Grafik 2 Tespit edilen ürünlerin kullanıldığı alanların yüzdesi (çubuk grafik). 48
Grafik 3 Tespit edilen ürünlerin kullanıldığı alanların yüzdesi (disk grafik). 48
Grafik 4 Org, inorg madde ve karışımların kullanım alanlarının ifade sy (çub grf) 49
Grafik 5 Org, inorg madde ve karışımların kullanım alanlarının ifade sy(disk grf). 49
Grafik:6 Hastalıklar ve tekerrür sayısı 50
- 5 -
KISALTMALAR
KISALTMALAR AÇIKLAMA
ODOÜ Odun Dışı Orman Ürünleri
BÇS Biyolojik Çeşit Sözleşmesi
NWFP Non Wood Forest Products
CBD Convention on Biological Diversity
EN Erime Noktası
KN Kaynama Noktası
OGM Orman Genel Müdürlüğü
ÖZ
Çeşitli amaçlarla doğal bitkilerden faydalanma insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanın var
oluşundan günümüze kadar bu faydalanmanın usul ve esasları, insanoğlunun gelişimine ve
buna paralel olarak bilim ve teknolojide gerçekleştirdiği, yüzyıllarca devam eden gelişmelerle
ve insanoğlunun ihtiyaçları arttıkça çeşitlilik kazanmıştır. Bitkilerin kullanım alanları zamanla
giderek genişlemiştir. İnsanlar başlangıçta yiyecek, içecek, barınma ilaç olabilecek tedavi
edici unsurları ve örtünme ihtiyaçlarını temin etmek için doğadan faydalanmaya
başlamışlardır. İhtiyaç arttıkça bunu boyar madde, dokumada kullanılan materyaller takip
etmiş ve giderek çeşitlenerek kozmetik, parfümeri gibi çok sayıda alana yayılmıştır. Doğadan
faydalanma bilgisi, binlerce yıl önceye dayanan, insanlığa atalarından gelen, geleneksel ve
folklorik en önemli kültürel mirastır. Bu mirasın gelecek nesillere aktarılması ise en kutsal
görevdir.
Ülkemiz ormanları yaklaşık 21,7 milyon ha (OGM) olup 21.380 orman köyü bulunmaktadır.
Bunun % 36 sı orman içi % 64 ü ise orman bitişiği köydür. Orman köylerinde yaşayan
köylüler geçimini ormandan sağlamakta ve orman ile iç içe yaşamaktadır. Güç yaşam
koşulları altındaki köylü yaşanan ekonomik sıkıntılardan daha çok etkilenmekte, genç ve orta
yaşlı nüfus daha iyi yaşam koşullarına kavuşmak için köylerini terk etmektedir. Bu hızlı göç,
gençlerle kendi atalarından elde ettiği geleneksel bilgiye sahip orta yaşlı/yaşlı kişiler
arasındaki iletişimi bozmaktadır. Sonuçta bu insanların ölmesi ile bazılarında olan önemli
geleneksel ve folklorik bilgi, faydalanma yolları, metotları ve hatta basit işleme tekniklerine
ait bilgiler belki de gün ışığına çıkamadan yok olup gidecektir. Bu sebeplerle Çankırı Orman
İşletme Müdürlüğü’nün 4 İşletme Şefliğinde seçilen orman köylerinde geleneksel faydalanma
ile ilgili projeli bir etnobotanik çalışma yapılmıştır. Bu çalışmayla orman içi ve bitişiği
köylerde yapılan anket çalışmaları ile bilgi toplama çalışmaları yapılarak elde edilen veriler
kayıt altına alınmıştır. Ana hedef geleneksel bilgiye ulaşmak, ülkemizin taraf olduğu
uluslararası sözleşme hükümlerinin yerine getirilmesine katkıda bulunmak ve elde edilecek
bilgilerin bilim dünyasına sunulmasıdır. Çalışmamızda emeği ve katkıları olan Dr. Said
Dağdaş başta olmak üzere bütün görevlilere şükranlarımızı sunuyoruz.
- 6 -
Anahtar Kelimeler: ODOÜ, Tıbbi-Aromatik Bitkiler, Etnobotanik, Sosyal Ormancılık,
Orman Köyleri,
ABSTRACT
Making use of natural plants for various purposes is as ancient as mankind history. The
procedure and essence of this usage of nature from human being until today has obtained
variations by development of mankind, and scientific and technological inventions which
have continued by hundred years that parallel to human development and kinds of using
nature has increased and using area has widened. In the beginning of civilization, people had
used nature for food, drink and elements for medicinal and medical treatments. By increasing
of necessity, painting matter and materials used in weaving follow these materials, and
benefiting from nature has widened and diversified into many areas such as cosmetics and
perfumery in modern time. Knowledge on profiting by nature is based on thousands of years,
has come to living people from their ancestors, and is the most important traditional, folkloric
and cultural heritage. Therefore, transferring of especially scientific knowledge to the next
generations is the one of the essential most sacred tasks. There are many villages in forests
and contiguous lands. In majority, these forest villagers subsist from forests and live in forest
villages as one with in the other. Forest villagers lead life under hard living conditions and
they suffer from unsuitable economic conditions. Young population has abandoned their
villages in order to get better living conditions in the cities in recent decades. This situation
gives damages to communication between young and old generations, and mad aged/old
people that can have traditional information coming from their ancestors. Consequently, by
dying of the old people, important traditional and folkloric knowledge that some old expert
people may still have, instruments of making use, methods and even information belong to
basic working techniques would be annihilated without to be brought to light. An
ethnobotanical study, with action from this point, will be carried out in Ankara- Çankırı.
- 7 -
KeyWords: NWFP, Medicinal-Aromatic Plants, Ethnobotanic, Social Forestry, Forest
villages
- 8 -
1 GİRİŞ
Doğadan faydalanma bilgisi pirimitif canlılardan başlamak üzere yaşamın temelini
oluşturmakta ve var olan bu bilgi genetik kodlar da dahil olmak üzere çeşitli şekilde gelecek
nesillere aktarılmaktadır. İnsanoğlu var oluşundan günümüze kadar yaşamını sürdürebilmek
için doğadan çok çeşitli alan ve şekillerde faydalanmıştır. Bu faydalanmanın temelini
milyonlarca yıldan bu yana önceleri yaşam alanları ve yakın çevresinden başlayarak geniş
alanlara yayılmış olup faydalanma bilgisinin gelişimi günümüze kadar giderek çeşitlenmiştir.
Başlangıçta doğadan toplama yoluyla bitkilerden faydalanılırken kendilerine en yararlı
buldukları ve daha fazla temin etmek istediklerinin tarımını yapmaya başlamışlardır
(Çakılcıoğlu ve Türkoğlu 2009, Özer1990).
Basit usullerle yapılan bu faydalanma şekilleri ve alanları, gönümüze kadar bilim ve
teknolojide de görülen gelişmelerle artarak, çeşitlenip, alt komponentlerin de faydalanmaya
katılması yanında uygulanan farklı farklı kombinasyonlar ile o yıllarda hayal edilmesi dahi
güç olan boyuta ulaşmıştır.
Bitkilerin gıda kaynağı olduğu gibi tedavi amacıyla kullanımı da insanlık tarihi kadar eskidir.
Eski uygarlıkların tıbbi bitkiler hakkındaki bilgilerini bu bilginin boyutu ve günümüze
katkılarının neler olabileceğini kalan kitabeler ve arkeolojik materyallerden öğreniyoruz.
Bitkiler geçmişten günümüze kadar en önemli kullanım alanı gıda ve tedavi edici olarak
kullanımı gelir. Bunun ötesinde yakıt, barınak ve yapı malzemesi, giysi, dokuma ürünleri ve
alet yapımları da doğadan faydalanma ile doğrudan ilgilidir. Zaman içinde artan ihtiyaçlarla
doğadan katran, zamk, narkotik, süs, boya, el sanatları, rüzgar kesici, erozyon önleyici olarak
kullanım alanları da gelişmiştir. Zaman içinde bitkisel ürünler yararlı bitkiler, güzel kokulu ve
zehirli bitkiler olarak halk tarafından kabaca sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmaya doğadan
faydalanan insanların artan gözlemleri sonucunda hayvanların sevmediği, kötü kokanlar, kötü
kokan ancak faydalı gibi yararlı ve zararlı kabul edilen bitkiler dahil edilmiştir. Sosyal ve
dinsel aktivitelerde de bu ayırımlar önemlidir. İnsan, hayvan ve bitki arasındaki bu ilişki
geçmiş kültürler hakkında bize önemli ipuçları vermektedir (Kırnak 2006). Eski insanlar
kullandıkları bitkilerin resimlerini mağara duvarlarına, boynuzlara, tabletlere ve ilerleyen
zamanlarda da papürüslere çizmişlerdir (Özgökçe, 2014). İnsanların faydalandığı özellikle
tedavide kullandığı bitkileri ele alan araştırmalar çok önemlidir. Çünkü tedavide kullanılan
doğal bitkisel kaynaklar günümüzde de ilaç sanayiinde geniş kullanım alanı olan, önemi göz
ardı edilemeyecek bitkilerin bilimsel ve halk arasında hatta yörelere göre verilen isimleri ile
hangi hastalığa iyi geldiğinin ve hangi amaçlarla kullanıldığının bilinmesi de insanlık ve hatta
neslin devamı için faydalıdır. Örneğin efederin, kinin, papaverin, reserpin, strofantin,
vinblastin, vinkristin gibi maddelerin tedavi edici özellikleri etnobotanik çalışmalarla ortaya
çıkmıştır (Özer 1990, Özgökçe 2014). Bunlardan bazıları kalp ve kanser hastalıklarının
tedavisinde kullanılan ilaçların bileşiminde yer almaktadır.
Anadolu toprakları Asya ve Avrupa kıtaları arasında uzanan bir köprü konumunda olduğu için
yüzbinlerce hatta milyonlarca yıldır doğudan batıya daha az olsa da batıdan doğuya büyük
göçlere sahne olmuştur. Bu bakımdan Anadolu’da kültür, sanat vb. alanlarda olduğu gibi
İslamiyet öncesi ve sonrasında da bu göçlerle geleneksel tedavi yolları, tedavide doğadan
faydalanma bilgisi gelişmiş ve çeşitlenmiş “Geleneksel Anadolu Halk Hekimliği” nin ana
unsurlarından biri de inanç, inançların kullanımı ve bazı hurafelerdir. Tedavide; bitki, hayvan
ile toprak ve taş gibi doğal kaynaklardan faydalanma yanında yaşam alanları ve yakınlarında
bulunan yatırları ziyaret etmek, muska yazmak/yazdırmak veya sarılık vb. hastalıklarda
olduğu gibi /şifalı eli olan ve ocak diye bilinen (öyle olduğuna inanılan) kişilerden yardım
almak da geleneksel faydalanma yollarındandır (Sezik ve ark 1992,Sezik ve ark.2001, Tabata
ve ark.1993)
- 9 -
Görüldüğü gibi bu ve benzeri bilgilerin toplandığı etnobotanik çalışmalar, ilaç araştırmaları ve
insanlığın hizmetine sunulmasında önemli ve temel bir kaynaktır. Son yapılan tespitlere göre
dünyada 20.000 Türkiye’de ise doğal yayılış gösteren 600 bitki türü çeşitli şekillerde tedavi
amacıyla kullanılmaktadır (Başer 1987, Baytop 1984, Anonymus 2002, Ananim 2005).
Biyolojik çeşit zenginliğinin tespitine yönelik araştırmalar ve etnobotanik çalışmalar birbirini
tamamlayıp zenginleştirir. Etnobotanik ile ilgili diğer bilim dalları ve disiplinler de aslında
birbirini tamamlayan temel yapı taşlarıdır.
1.1 Etnobotanik
Etnobotanik milyonlarca yıl öncesine dayanan bitki- hayvan- insan ilişkisini araştıran bir
bilim dalıdır. İlk kez 1896’da John W. Harshberger tarafından kullanılmıştır (Pearlsall, 1989).
Etnobotanik çalışmalar, bitkilerin bilimsel olarak değerlendirilmelerine, yeni kullanım
alanlarının öğrenilerek günün koşullarına uygun olarak insanlığın hizmetine sunulmasında
önemli katkı sağlar. Bu bilim dalı tıbbi, aromatik ve gıda kaynağı olan bitkilerin, tarihte ve
günümüzde faydalanma yolları ve şekillerinin, yöresel isimlerinin tespiti, kayıt altına alınması
ile ilgilidir. Halkın yaşamını kolaylaştırmak için çeşitli aletlerin yapımında kullandığı dal,
kök, kök kabuğu vb. kısımlarının elde edildiği bitkiler de etnobotanik ile yakından ilgilidir.
Bunlara paralel olarak araştırma yapılan yöre halkı bilgi toplamada en büyük kaynaktır
(Kendir ve Güvenç 2010). Tarihi geçmişlerine uygun olarak sosyal kullanımlar yanında
yakacak, hayvanlar için yem, tedavi edici ve inşaattan el sanatlarına, biyolojik mücadeleye
dek çeşitli alanlarda bitkilerden yararlanılmıştır. Bu faydalanma geçmişi günümüzde
kazanılan zengin bilgi birikimine zemin hazırlamıştır. Bu sebeplerle söz konusu bu bilgi
birikimi öncelikle ülkesel ve devamında da ulusal boyutta bir veri tabanı hazırlanmasına katkı
sağlayacaktır. Yem ve yakacak olarak hangi bitkilerin kullanıldığını, toplandığını bilmek
hayvancılığa ve diğer hayvansal ürünlerin devamı gibi birçok açıdan önemlidir. El
sanatlarında da bitki kullanımı konusunda kırsal kesimde büyük bir erozyon yaşanmaktadır.
Kullanılan araç-gereç ve eşyalar (tarım araçları, sandıklar, hamur tekneleri, hasır, sepet,
süpürge vb.) günümüzde artık antika niteliği kazanmış etnoğrafik malzemelerdir.
Söz konusu bu malzeme müzelerde ve kültürüne bağlı ailelerin evlerinde saklanmakta olsa da
zamanla bunların işlenme ve yapım tekniklerine ait bilgiler kaybolmakta, unutulmaktadır.
Ülkemizde etnobotanik çalışmalar son yıllara kadar özellikle bitkilerin tedavide kullanımı
alanında yoğunlaşmıştır. Oysa bu bilim dalının ilgi alanının kapsamı; bitkinin adlandırılması,
yöresel adlarının tespiti, kullanma ve toplanma şekli ile zamanı, gerektiğinde depolanması ve
muhafazası, yetiştirme teknikleridir. Gıda olarak kullanımı, ilaç haline getirilme şekli,
reçetesi, tarifi, formülü, bulunduğu kültürde taşıdığı anlamların araştırılması da bu
kapsamdadır. Sözü edilen bütün bu bilgiler insanoğlunun birbiriyle iletişimi, atadan dededen oğula,
anne ve nenelerden kızlara aktarılmasıyla nesiller boyu süregelip günümüze kadar erişmiştir. Yazılı
olarak kayıt altına alınmamış bu bilgiler bu aktarım sırasında önemli kayıplara da uğramıştır. Anadolu
toprakları üzerinden pek çok medeniyetin geçmesi ve çoğunun da bu topraklarda yüzlerce yıl hüküm
sürmesi botanik, etnobotanik gibi bilim dallarının çeşitliliği ve gelişimi üzerinde çok etkili olmuştur.
Yeryüzünde bulunan yüksek bitkilerin sayısı hakkında çeşitli fikirler ileri sürülmekle beraber 270 bin
civarında olduğu belirtilmektedir. Bu türlerin dağılışı yeryüzünde eşit olmadığı gibi aynı kuşaktaki
coğrafi bölgelerde de farklılık göstermektedir. Yeryüzündeki 270 bin bitkinin takriben 70 bin
kadarından yararlanırken, 200 bin tanesinden yararlanılmamaktadır. 70 bin bitkinin; 3.000 kadarı besin
kaynağı olarak, 25 bin kadarı tedavi amacıyla, 5.000 kadarı endüstriyel amaçlar için, 15 bin kadarı süs
bitkisi olarak, kalanları da diğer amaçlar için kullanılmaktadır. Yararlanılmayan bitkilerin sayısı daha
fazla olmakla beraber, ilk etapta 25.000 kadarının tıbbi amaçlar için, 10.000 kadarının da besin
kaynağı olarak değerlendirilebileceği öngörülmektedir Duke 1985, Ekim ve ark. 2000 Kültürü yapılan
tür sayısının 7.000 civarında olduğu belirtilmektedir ki toplam bitki türlerinin sadece %2,6’sını teşkil
etmektedir. Diğer bir deyişle yararlanılan bitkilerin sadece %10’nun kültürü yapılmaktadır (Arslan
2004, Avcı 2005, Erik ve Tarıkahya 2004,Işık 1996). Günümüzde de insanlar kırsal kesimde, halen
pek çok yabani bitkiden yararlanmayı sürdürmektedir. Bu faydalanmalar yörede yaşayan halkın
- 10 -
kültürünün ve yaşam tarzının bir parçasıdır. Zaman içinde bakış açısının genişlemesi yanında farklı
disiplinlerde çalışan bilim adamlarının araştırmaları ile etnobotaniğe zenginlik katmıştır. Bu
perspektifler doğrultusunda etnobotanik çalışmalardan elde edilen bilgiler göstermiştir ki; bu
çalışmalar çok sayıda bilim dalı ve disiplin ile yakından ilgilidir. Bu ilginin boyutu bu bilim dalı ve
disiplinlerin tanımında yer almaktadır.
1.1.1 Diğer İlgili Bilim Dalları ve Disiplinler *Antropoloji, insan kültürlerinin her alanını kapsadığından bitki-insan ilişkilerinin
irdelenmesi bu bilim dalının alanına giren konulardan biridir.
*Arkeobotanik, arkeolojik çalışmalar ile çok yakından ilgilidir. Tarih öncesi ve tarihi
dönemlere ait yerleşim yerlerinde çeşitli şekillerde korunmuş olan eski bitki kısımları ya da
parçacıklarını araştırıp gün ışığına çıkarmayı hedefler. Ana amaç insanların geçmişte bitkiler
ile olan ilişkilerini aydınlatmaktır. Örneğin bulunan Hitit yazıtlarında ki tarım teknikleri ve
bitkisel ürünler hakkında ilginç bilgiler içermektedir (www.ansiklopedim.com, Dönmez ve
Mergen 2006). Kazı sırasında bulunan yeni bitkisel kalıntılarla çok yeni tespitler ve bilgilerin
elde edilmesine olanak sağlayabilir.
*Arkeoloji ve antropoloji, Arkeolojik çalışmalarla; eski yerleşim yerlerinin mimari
yapılaşması, seramik ve diğer arkeolojik buluntulara dayalı olarak kültür ve sosyo-ekonomik
durumlarının aydınlatılmasının yanında, beslenme şekilleri, besin kaynağı olan bitkisel öğeler,
tarım ürünlerini işleme ve depolama şekilleri ile ilgili bilgiler de elde edilmektedir (Dönmez,
E. O. ve ark. 2006, http://www.dogatarihi).
*Paleo-etnobotanik, Arkeolojik çalışmalarla bulunan bitki kalıntılarını metodolojik olarak
inceleyip insan-bitki ilişkisini açıklar. Paleo-etnobotanistler arazide arkeologlarla birlikte
çalışarak örnek toplama stratejisi, yüzdürme (flotation) ya da toprak eleyerek elde edilen
kömürleşmiş tohum ve odun parçaları, polen ve fitolit örneklerinin koleksiyonunu hazırlar.
Hazırlanan koleksiyonların ülkede ve dünyada hazırlanmış diğer koleksiyonlar ile
karşılaştırılması ise bu çalışmaların son aşamasıdır. (Kırnak 2006).
*Etno-floristik, *etno-veterinerlik, *biyoloji, eczacılığın temel bilim dalları olan
(*farmakognozi, *farmakoloji, *farmasotik botanik,*eczacılık tarihi) ile *genetik, *çevre
bilimi *bitki kimyası, *odun dışı orman ürünleri (ODOÜ), *bitki taksonomisi, *bitki
anatomisi, *bitki morfolojisi, *coğrafya, *tarih, *müzecilik, olarak sıralanabilir. Bilimde
kayd edilen gelişmeler doğrultusunda ilgili bilim dallarının sayısının artacağı tahmin
edilebilir.
1.2 Bitkilerin Adlandırılması Bitkilerin, hayvanların, eşyaların ve yaşamın parçası olan her şeyin adlandırılması da insanlık
tarihi kadar eski ve halk arasında kullanılan, yöresel dil ile yakından ilgilidir (Baytop 1994).
Bu bakımdan yerel bitki adlarının derlenmesi etnobotanik çalışmaların önemli bir parçasıdır.
Çünkü yöresel adlar bitkilerin hangi topluluklarca ve ne biçimde kullanıldıklarının
yaşamlarında kendileri için ne ifade ettiğinin neye benzediğinin ipucunu vererek bitkilerin
yöresel adlarının önemini vurgular (Yıldırımlı 2004). Güzelavratotu-Atropa belladonna,
Dövülmüş avrat otu-Tamus communis, Gıvışgan otu (ıbış gıbış otu)-Silene vulgaris ve yüksük
otu- Digitalis sp. gibi isimler verilebilecek birkaç örnektir (Baytop 1984).
1.3 Araştırmanın Çankırı Orman İşletme Müdürlüğü Sınırlarında Yapılmasının Sebebi Çankırı Orman İşletme Müdürlüğü çalışma alanı içinde bulunan yerleşim alanları, yüz yıllarca
süren büyük göçlere ve medeniyetlerin uzun süreli yaşamına sahne olmuştur. Bu sebeple her
alanda zengin bilgi birikimine sahiptir. Günümüz koşullarında güç koşullar altındaki orman
köylüsü ekonomik kaygılarla büyük şehirlere göç etmeye başlamış olup göçün boyutları,
yapılan anket çalışmalarında da tespit edildiği gibi giderek hızlanmıştır. Sonuçta geleneksel
bilginin gelecek kuşaklara aktarılmasında önemli bir halka, bilginin toplanıp aktarıldığı ana
kaynaktan uzaklaşmış, hatta pek çok bilgi elde edilemeden yok olmaktadır. Pek çok
BAYTOP, T.:1984 Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi Geçmişte ve Bugün. Tarihte bitkilere
verilen önemden bahsedilmiş ve çok sayıda bitki alfabetik olarak sıralanmış ve haklarında
bilgi verilmiştir. İst. Ünv Yay. Ecz fak. No:3255- No:40 İST.
BAYTOP, T.: 1994 Türkçe Bitki Adları Sözlüğü.Türkiye’de gıda, baharat, ilaç, boyar madde
veya süs bitkisi olarak kullanılan bitkilerin bilimsel ve yöresel adları bu yayında yer almıştır.
Halkın bitkilere verdiği isimlerin bilimsel karşılıklarının belirlenmesi açısından ülkemizde
yazılmış önemli eserlerden birisidir Bitkilere verilen adlar ile halk arasında kullanılan, yöresel
ve geleneksel dil ile yakından ilgilidir denilmiş, bitkilerin yöresel-geleneksel adlarının
tespitinin önemi belirtilmiştir.Atatürk Klt, Dil ve Tarih Yük. Kr, TDK Yay. 578, Ank.
BİRAND, H.: 1952 Türkiye Bitkileri (Plantae Turciceae) Ankara Ünv. Fen Fak. Yayınları
Um. 58 Botanik. 1, Ankara.Türkiye’de doğal yayılış gösteren bitkilerin bulunduğu alanlar ve
biyolojik özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Türkiye florası ile ilgili ilk çalışmaların
başında gelmekte olup 671 cins ve 2480 türe ait 6145 örneğin yetişme alanları ve özellikleri
de yayında yer almaktadır. BROWN,D.:1995 Encyclopedia of Herbs and their Uses. Herb Society of America, Dorling
Kindersley, NY.USA.11Bitkilerin kullanıldığı alanlar.
ÇANKIRI TUZ ÇALIŞTAYI RAPORU,2012 TC. Kuzey And. Kalkınma Ajansı Raporu. CANİKLİ,N.:1989.Kök Boya (Rubia tinctorum L.)’dan Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün
Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Hast..AÜ. FBE Ev Ek. ABD Yüksek Lisans Tezi ANK. CANSARAN, A., KAYA, Ö.F.,Yıldırım, C.: 2007 Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler
Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Yapılan Etnobotanik Bir Arşt.
CEYLAN, A., 1995 Tıbbi Bitkiler I, E.Ü. Ziraat Fakültesi Yayını, Yayın No. 312. Türkiye’de
yayılış gösteren bazı tıbbi bitkilerin yayılış alanları, yapılarında bulunan maddeler vb. tıbbi ve
aromatik bitkilerin botanik ve ekololojik özellikleri, kültüre alınması ve kullanım alanları
hakkında bilgiler verilmiştir.
CHİEJ,R.;1984. The Mcdonald Encyclopedia of Medicinal Plants. London . Bazı bitkilerin
kullanım alanları, yetiştirilmesi ve diğer özellikleri yer almıştır. The Macdonald Encylopedia of
Medicinal Plants. Macdonald&Co (Pub.) Ltd. Maxwell House 74 Worship St London EC2A ‘EN 12
ÇAKILCIOĞLU,U, TÜRKOĞLU,İ.: 2009. Tarih boyunca, insanlar pek çok kullanım
türetilmiş ve kendi bölgesinde bulunan bitkilerden yararlanır. Başlangıçta, yabani bitkiler,
doğal yaşam ortamından toplanmıştır.
DAVİS,p.h.,ed.1965-1988. Flora of Turkey andthe East Aegean İslands, 10 cilt, Edinburg Univ.
Press DÖNMEZ,E.,O.,MERGEN,O.;2006. Anadolu’daki Bazı Tunç Çağı Arkeobotanik Buluntularında
Zararlı Böcekler ve İzleri. Tunç çağı arkeolojik buluntular hakkında bilgiler verilmektedir.
DUKE,J.; 1985. Handbook of Medicinal Plants. Tıbbi bitkiler önemi ve kullanım alanları ile
kullanım şekilleri hakkında bilgiler verilmektedir.
KÖŞKER 1945; Kök boya. Kök boya ülkemizde diğer bölgelerimizde olduğu gibi İÇ
Anadolu bölgesinde Ankara, Niğde Konya, Çankırı, Kırşehir, Aksaray, Ürgüp, Kayseri, Ilgaz,
Tokat, Sivas ve Amasya illerinde çeşitli kök boya niteliğindeki bitkiler yetişmekte ve bu
amaçla da kullanılmaktadır. KURHAN,N.G.: 1964. Acroptilon picris L. Kekre Bitkisinin Herbisitlerle Mücadele usulünün
Araştırılması.
ORTAÇ, H.S.: 2010 Çankırı Kızılırmak İlçesi Kuzeykışla ve Güneykışla Köyü Kilim Dokumaları.
ÖNEN, Z., H., TURSUN, N. ve UYGUR, F.N.: 1999. Türkiye’nin Bazı Önemli Yabancı Otları
(Tanımları ve Kimyasal Savaşları), G
ÖZER, S. A., 1990 : Bitkisel Kaynaklarımız ve Tıbbi Bitkiler. Bitkisel kaynaklarımızın
değerlendirilmesinde kullanım alanı çeşitliliği ve tedavi edici özellikleri aydınlatıldıkça bu
bitkilerin tabiattan yapılacak bilinçsiz toplama ve sökümler sonucunda ise, mevcut
biyogenetik rezervler tahrip olmakta, bazı kıymetli türlerin neslinin devamı yok olma
tehlikesiyle yüz yüze kalacaktır. Bu tahribattan geofitler daha çok etkilenmekte olup,
makalede bitkilerin tarihi gelişimleri, tahribatın boyutları, geofitler, bitkilerin kullanım
alanları ve tıbbi önemleri hakkında bilgiler verilmiştir.
ÖZER.,A.S.: 1987. Ülkemizdeki Bazı Orman Tali Ürünlerinin Teşhis ve Tanıtım Kılavuzu.
OGM Yayın No:659, Seri No:18, Ankara. (Yayın, o yıllardaki OGM’nin yayın politikası
gereği yazarı belirtilmeden yayınlanmıştır. Ancak bu yayının A. Sermin Özer tarafından
hazırlandığına ilişkin bir resmi yazı alınmış olup bu yazı gerektiğinde eklenecektir).
ÖZTÜRK, M., ÖZÇELİK, H.:1991 Doğu Anadolu Bölgesinde, Van ili ve çevresindeki
illerde gerçekleştirilen bu çalışmada yaklaşık 300 civarında bitki türünün biyolojik ve
ekolojik özellikleri ve halk arasında ki adları ile kullanım alanlarına ait bilgiler verilmiştir.
SEZİK, E, M. Zor and E. Yeşilada, 1992. Traditional medicine in Turkey II. Folk medicine
in Kastamonu. International Journal of Pharmacognosy. 30(3): 233-239. SEZİK, E., E. YEŞİLADA, G. HONDA, Y. TAKAİSHİ, Y. TAKEDA AND T. TANAKA, 2001.
Traditional medi. in Turkey. Folk medicine in central Anatolia. Jour. of Ethnopharmacology. 75:95-
115
ŞİMŞEK, I., AYTEKİN, F.,YEŞİLADA VE E.,YILDIRIMLI, Ş.:2002 Anadolu’da Halkın
bitkileri Kullanış Amaçları Üzerinde Etnobotanik Bir Çalışma. XIV. BİHAT. Eskişehir. Bu
- 17 -
Çalışılan Şeflikler
bildiride bazı bitkileri halkın kullanılış şekilleri ve amaçlarından bahsedilmiştir. .: Ankara,
Gölbaşı’nda yabani bitkilerin kullanılış amaçları ve şekilleri üzerine bir araştırma. OT
Sistematik Botanik dergisi. Gölbaşında yapılan bu çalışmada sorgulama yöntemi ile yöre
halkı tarafından faydalanılan bitkiler bunların familyaları, kullanım alanları ve şekilleri
anlatılmıştır. TABATA,M.,HONDA,G.,SEZİK,E.,YEŞİLADA,E.;1993 A report on Traditional Medicine And
Medicinal Plants in Turkey. Türkiye’de geleneksel tedavi ve tıbbi bitkiler.
T.C. MEB: 2012; El Sanatları Teknolojisi Geleneksel Türk Süsleme Sanatları.
Tedavide Kul.lanılan Bitkiler- FFD Monografları2007 tedavide kullanılan bitkiler, bu
bitkilerin özellikleri, kimyasal bileşimleri ile isan sağlığı üzerindeki tedavi edici ve varsa
zararlı etkileri ile kullanımdaki dozları hakkında bilgiler vardır. PEARSALL,D.:1989 Paleoethnobotany A Handbook of. Procedures. Paleo-etnobotanik ile ilgili
bilgiler yer almaktadır.
TREBEN,M.:2000.Tanrının Eczanesinden Sağlık Şifalı Bitkiler İle İlgili Deneyimler ve Öneriler
(Orj Dil. Alm. Gesundheit aus der Apotheke Gottes) . Geleneksel tedavide uygulama yolları ve
değerlendirilmesi.
VURAL. M., KARAVELİOĞULLARI. F.A. 1998. Çiçekdağı -Kırşehir ve çevresinin
etnobotanik özellikleri. Bu çalışmada sorgulama yöntemi ile yöre halkı tarafından
faydalanılan bitkiler bunların familyaları, kullanım alanları ve şekilleri anlatılmıştır. YAPRAKLI BELEDİYESİ YAYINLARI VE NİYAZİ KANSU
YILDIRIMLI, Ş. :2004 Etnobotanik ve Türk Etnobotaniği. Yerel bitki adlarının derlenmesi
etnobotanik çalışmaların önemli bir parçasıdır. Çünkü bitkilerin hangi topluluklarca ve ne
biçimde kullanıldıklarının ipucunu vermektedir. Bitkiler için yöresel adlandırmanın ne kadar
önemli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.
ZEYBEK, N., ZEYBEK, U., (1994); Bu çalışmada, kapalı tohumlu bitkilerin
(Angiospermae) familyalar itibariyle, botanik ve ekolojik özellikleri, faydalanma yöntemleri
ve kimyasal yapıları ve özelliklerine ilişkin bilgiler verilmiştir.
3 MATERYAL VE YÖNTEM
3.1 Materyal
Araştırmanın ana materyali Tablo 1 de belirtilen Orman İşletme Şeflikleri ve bu Şefliklerde
yer alan 25 köy, her köyde görüşülen köylüler ve bir etnobotanik çalışma için gerekli olan ve
çalışmanın yapılacağı alanlarda kullanılacak amaca uygun hazırlanmış anket formları ve
derlenen bilgilerdir. Anket formu proje yürütücüsü A. S. Özer tarafından hazırlanmış ve bir
örneği Ek1 de sunulmuştur.
3.1.1 Çankırı’nın konumu ve koordinatları
Yapraklı + Sarıkaya
Merkez, Yapraklı,
Sarıkaya, Şabanözü,
- 18 -
Harita 3: Çankırı Orman İşletme Müdürlüğü
Map 3: Çankırı forest management office
Tablo1 : Çalışılan Orman İşletme Şefliklerine ilişkin bilgiler
Table 1: The data related to forest management chief
Kod No Şeflik
Adı
Kuruluş
Tarihi
Bulunduğu
İl
Bulunduğu
İlçe Merkezi
Orman
Alanı (ha)
Açıklık
Alan (ha)
040401 ÇANKIRI 01.06.1948 ÇANKIRI ÇANKIRI Çankırı 17387 235141
mısır ve buğday kavurgası ile karıştırılıp Kavut diye yenilir.
Kızamuk: Dokuma iplerine solmaz sarı ve kırmızı renk verir.
Palamut: Hayvanları besler ve güç verir.
Par yavşan: Suda kaynatılıp çay gibi içilmek suretiyle mide ve karın ağrısına karşı, şekeri
düşürmek ve iştah açmak için kullanılır.
Yabani akasya balı: Bu bal astımın tedavisi için, içi oyulan ayvanın içine konulur ve 3-5 gün
kadar bekletilip yenilir.
Yoşa toprağı (Kırmızı aşı boyası): Boya için kullanılır. Kırmızıdan bordoya kadar renk
verir. Davar ve koyunların sırtına sürülür. Toprakla kırmızı renkli bir balçık hazırlanır bu
balçık tülbentten süzülerek vücudun kızaran yerlerine sürülür. Suyu aynı maksatla içilir. Bu
toprağa kırmızı rengini veren “demir oksittir”.
4.1.3 Çalışmada tespit edilen bitkilerin yaygın olarak bilinen ve yöre halkının bu
bitkilere verdiği adlar, Latince adı, Familyaları, Familyaların Türkçe adları ile
literatürdeki kullanıldığı alanlar ve özellikleri ile yöre halkının kullanım şekli
Tablo 4 de geleneksel olarak faydalanıldığı tespit edilen bitkilerin yaygın olarak bilinen ve
yöre halkının bu bitkilere verdiği adlar, Latince adı, Familyaları, Familyaların Türkçe adları
ile literatürdeki kullanım alanları ve özellikleri ile yöre halkının kullanım şekli verilmiştir
(Cansaran ve ark. 2007, Elçi ve Erik 2006, Ketenoğlu ve Aydoğdu 1994, Güler 2004, Vural
ve ark 1998, Ortaç 2010, Önen ve ark 1999, Şimşek ve ark. 2001 ve 2002, Ezer ve ark 2004,
- 27 -
Kaya 2010, Baytop 1963-1983,Ceylan 1995, Sezik ve ark 2001-1992, Kurhan 1964 Zeybek
ve ark. 1994, Yıldırımlı 2004, Öztürk ve ark 1991, Tabata ve ark.1991).
Böylece literatürde yer alan kullanım alanları ve şekli ile araştırmanın yapıldığı köylerde
yaşayan halkın kullanım alanı ve şekli arasında varsa benzerliği veya farklılığı açıklıkla
görülebilmektedir.
Bu tablonun 5. Sütununda literatürde yer alan bilgiler ve benzeri amaçlarla yapılan geleneksel
faydalanmaya ilişkin bilgilerin toplandığı etnobotanik araştırmalarından da yararlanılmıştır
Tablo 4 ün 6. Sütunu incelendiğinde bazı bitki türlerinin 5. Sütunda yer alan tedavi edici
özelliklerinin halk tarafından bilinmediği ancak zivircik, kekre gibi bazı bitki türlerinin ise
literatürde tespit edemediğimiz farklı amaçlarla kullanıldığı görülmektedir. Tıbbi özellikler
bakımından halkın doktora söylemeye utandığı kısırlık, istenmeyen gebeliklerin
sonlandırılması, hemoroid gibi problemlerin çözümünü geleneksel bilgilerine dayanarak
bitkilerden ve doğadan aradığı görülmektedir. Yöre halkının hayvanlarının beslenmesi ve
hastalıkları için de çoğunlukla doğadan faydalandığı görülmüştür.
İl için büyük önem taşıyan tuz mağarasından elde edilen tuz da gıda katkısı olmak yanında
halkın yaşamında gerek tedavi edici (dahilen kullanılarak istenmeyen gebelikleri önleme ya
da bebek düşürmede) gerekse bazı inançlar doğrultusunda (tuz kurşunu olarak)
kullanılmaktadır. Bu ve benzeri bilgiler Tablo 4 de etraflıca bulunmaktadır. Tablo 5 de ise 29
ürün hayvansal, inorganik nitelikli olup tek yada karışım halinde tıbbi amaçlarla kullanıldığı
görülmektedir. Örneğin dayanılacak sıcaklığa gelen yağda pişirilmiş yumurtanın kafatası
çatlak ve kırıklarında kullanıldığı gibi çok bilinmeyen bilgi bu tabloda belirtilmiştir. Tablo 5
de ise organik ve inorganik ürünler ile karışımların kullanım şekilleri verilmiştir.
Tabloların sonunda ise araştırma sonuçlarına dayanan değerlendirme grafikleri yer almakta ve
araştırma sonuçlarını farklı boyutta yansıtmaktadır.
28
Tablo 4: Çalışmada tespit edilen bitkilerin adları, Latince adı, Familyaları, literatürdeki kullanıldığı alanlar ve özellikleri ile yöre halkının kullanım şekilleri
Table 4:
BİTKİNİN ADI
1
LATİNCE ADI
2
SYN
3
FAMİLYASI
4
TANITICI BİLGİ, özellikleri ve literatürde yer
alan bazı kullanım alanları
5
Çalışmanın yapıldığı yerlerdeki kullanım
şekli ve uyarılar
6
Ahlat
Yabani armut, Çakal
armudu, kavut- Küçüğüne
çörtük- deniliyor
Pyrus elaeagrifolia L. Rosaceae Gülgiller 3-10 m arasında boylanabilen kuraklığa ve hava
kirliliğine dayanıklı bir ağaççıktır. Nisan ayında
çiçeklenir. Yaprakları dar, gri-yeşil yoğun tüylü
ve tam kenarlıdır. Meyveler armuttan çok daha
küçük ve serttir (erik kadar 3-4 cm. çapında,
oldukça buruk lezzettedir). Ekim -Kasım
aylarında olgunlaşır. meyve eti sert ve
kumludur.
Gıda olarak faydalanılır. Kurutulan
meyveler dövülüp kavrulduktan sonra
doğrudan yenilir. Çay gibi demlenerek
ishali kesmek için kullanılır. Olgun
meyveleri ishale karşı yenilir. Ahlatlar
kurutulur, kabak çekirdeği, mısır ve
buğday kavurgası ile karıştırılıp Kavut
diye çerez gibi yenilir
Ahlat -Ökseotu- purç,
burç)
Halk arasında çekeni,
göbelek, gökçe gevele,
güvelek, gövelek adları ile
de bilinir.
Viscum album L. - Loranthaceae Ökseotugiller Bazı ağaçlar üzerinde asalak olarak yaşayan,
100’ü aşkın türü bulunan çalımsı bitkidir. Tıbbi
olarak faydalanılan adi ökseotu türü, Türkiye’de
pek çok ağaç türünün (köknar, söğüt, kavak,
meşe, ıhlamur, ahlat, kuşburnu ve bazı meyve
ağaçları) dalları üzerinde yetişir. Karaciğer
hastalıklarının tedavisinde kullanılır. Tanen,
urson, inosit, viskotoksin, sapotoksin ve glikozit
içerir. Tansiyon düşürücü, yatıştırıcıdır.
Meyveleri zehirli olduğu için dahilen
kullanılmamalıdır.
Yöre halkı bu ökseyi sadece hayvanların
beslenmesinde kullanmaktadır.
Alıç ( Ekşi muşmula,
yemişen)
Craetegus monogyna
L.
C.
oxyacanth
a L.)
Rosaceae Gülgiller 10 m. ye kadar boylanabilir. Nisan-Mayıs
aylarında kokulu ve pembemsi beyazımsı
çiçekler açan, orman ve yol kenarlarında
rastlanan, koyu sarı veya esmer kırmızı
meyveleri olan çalımsı ağaççıktır. Sinir sistemi
yatıştırıcısı, spazm çözücü, kalp atış sayısını
azaltıcı, tansiyon düzenleyici idrar söktürücüdür
(Baytop, 1984).
Yaprakları ve meyvesi) demlenerek
soğuk algınlığına karşı ve kalbi
kuvvetlendirmek için ve astım ile nefes
darlığına karşı, çekirdekleri barsakları
çalıştırmak için, Reçeli, marmelatı,
şerbeti, sirke ile hazırlanan turşusu gıda
olarak tüketiliyor. Şekere karşı
kullanılıyor
Akasya çiçekleri
Yabani akasya balı
Robinia pseudoacacia
L.
- Fabaceae
(Leguminosae)
Baklagiller 25 m. ye kadar boylanan kışın yapraklarını
döken bir ağaçtır. Robinin isimli alkoloit içerir.
ishal kesici ve safra arttırıcıdır. (Baytop, 1984).
BAYTOP, T.:1984 Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi Geçmişte ve Bugün. İst. Ünv Yay. Ecz fak.
No:3255- No:40 İST. BAYTOP, T.: 1994 Türkçe Bitki Adları Sözlüğü..Atatürk Klt, Dil ve Tarih Yük. Kr, TDK
Yay. 578, Ank.
BİRAND, H.: 1952 Türkiye Bitkileri (Plantae Turciceae) Ankara Ünv. Fen Fak. Yayınları
Um. 58 Botanik. 1, BROWN,D.:1995 Encyclopedia of Herbs and their Uses. Herb Society of America, Dorling
Kindersley, NY.USA.11
ÇANKIRI TUZ ÇALIŞTAYI RAPORU,2012 TC. Kuzey And. Kalkınma Ajansı (
KUZKA). CANİKLİ,N.:1989.Kök Boya (Rubia tinctorum L.)’dan Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün
Halı İplikleri Üzerindeki Işık ve Sürtünme Hast..AÜ. FBE Ev Ek. ABD Yüksek Lisans Tezi ANK. CANSARAN, A., KAYA, Ö.F.,Yıldırım, C.: 2007 Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler
Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Yapılan Etnobotanik Bir Arşt.
CEYLAN, A., 1995 a-b-c; . Tıbbi Bitkiler I, E.Ü. Ziraat Fakültesi Yayını, Yayın No. 312.
CHİEJ,R.;1984. The Mcdonald Encyclopedia of Medicinal Plants. The Macdonald Encylopedia
of Medicinal Plants. Macdonald&Co (Pub.) Ltd. Maxwell House 74 Worship St London
ÇAKILCIOĞLU,U, TÜRKOĞLU,İ.: 2009. şifalı Bitkiler Araştırma Dergisi 4 (7), s. 567-572,
2010 Nisan, Http://www.academicjournals.org/JMPR adresinde mevcuttur.
DAVİS,p.h.,ed.1965-1988. Flora of Turkey andthe East Aegean İslands, 10 cilt, Edinburg Univ.
Press DÖNMEZ,E.,O.,MERGEN,O.;2006. Anadolu’daki Bazı Tunç Çağı Arkeobotanik Buluntularında
Zararlı Böcekler ve İzleri. 2. Doğa Tarihi Kongresi. ANK. DUKE,J.; 1985. Handbook of MedicinalPlants, CRC Pres Boca Raton USA 16
e-Journal of New World Sciences Academy: 2009, Volume: 4, Number: 2, Article Number: 5A0011
ERCAN, M.: 1997. Bilimsel Araştırmalarda İstatistik. Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman
Ağaçları Araştırma Enst: Md. Çeşitli yayınlar serisi No:6 İzmit.
ERİK, S., TARIKAHYA, B.: 2004. Türkiye Florası Üzerine. EZER,N., AVCI, K. ; 2004. Çerkeş (Çankırı) Yöresinde Kullanılan Halk İlaçları” Hacetepe Ünv.
Eczacılık Fakültesi Dergisi, Sayı 2, Temmuz Ankara
GÜLER, S., 2004. Erzurum Yöresinde Doğal Yayılış Gösteren Bazı Tıbbi ve Aromatik
Bitkilerin Etnobotanik Özellikleri. Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma Müdürlüğü
Yayınları, Teknik Bülten Serisi, No: 5, Erzurum. of Gardening (Volume.1,2,4,5, 6,
HALİLOVA, H.; 2012 Çankırı Tuz Çalıştayı Rp. Kuz. And. Kalk. Aj (KUZKA). Çank. Yatr. Dest.
Of.
IŞIK, K.:1996. Biy. Çeş. ve Or. Gen Kaynaklarımız. Or. Bak. Yay No.13 Lazer Ofset ANK. KARADAĞ,R.: 2007. Doğal Boyamacılık. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİM Geleneksel el
sanatları ve mağazalar İşletme Müdürlüğü ANKARA
KAYA,A.: 2010; Bitkilerle tedavi sempozyumu, Zeytinburnu/ İstanbul KAYABAŞI,N., DELLAL,.G.:2006. Türkiye’de Farklı Koyun Irklarından elde edilen Yünlerin
Kökboya ile verdikleri renklerin Subjektif ve Objetif Yönt. Değ. Üz. Bir Araşt. SDÜ Fen BL. Ens.
Derg. 10-3. 2006 334-340 ISP
KENDİR,G., GÜVENÇ, A.: Ocak 2010 Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik
Çalışmalara Genel Bir Bakış. Cilt 30 / Sayı 1 / / ss. 49-80 HÜ. Ecz. Fak. Dergisi. ANK
KETENOĞLU ,O., AYDOĞDU, M.: 1994. Amasya, Yozgat, Çorum Arasında Kalan
Bölgenin (Karadağ, Kırlar ve Buzluk dağları) Floristik ve Sintaksonomik Yönden
ÖZER.,A.S.: 1987. Ülkemizdeki Bazı Orman Tali Ürünlerinin Teşhis ve Tanıtım Kılavuzu.
OGM Yayın No:659, Seri No:18, Ankara. (Yayın, o yıllardaki OGM’nin yayın politikası
gereği yazarı belirtilmeden yayınlanmıştır. Ancak bu yayının A. Sermin Özer tarafından
hazırlandığına ilişkin bir resmi yazı alınmış olup bu yazı gerektiğinde eklenecektir). ÖZGÖKÇE 2014 ‘6. Uluslararası Tıp Eğitimi ve Tıp Hukuku Kongresi. Van.
ÖZTÜRK, M., ÖZÇELİK, H.:1991 Doğu Anadolu Bölgesinde, Van ili ve çvresinde bitki
türlerinin biyolojik ve ekolojik özellikleri PEARSALL,D.:1989 Paleoethnobotany A Handbook of. Procedures.. 470 pages, 136 figures,
bibliogra- phy, index. San Diego, CA: Academic Press, USA
SEZİK, E, M. Zor and E. Yeşilada, 1992. Traditional medicine in Turkey II. Folk medicine
in Kastamonu. International Journal of Pharmacognosy. 30(3): 233-239. SEZİK, E., E. YEŞİLADA, G. HONDA, Y. TAKAİSHİ, Y. TAKEDA AND T. TANAKA, 2001.
Traditional medi. in Turkey. Folk medicine in central Anatolia. Jour. of Ethnopharmacology. 75:95-
115
ŞİMŞEK, I., AYTEKİN, F.,YEŞİLADA VE E.,YILDIRIMLI, Ş.:2002 Anadolu’da Halkın
bitkileri Kullanış Amaçları Üzerinde Etnobotanik Bir Çalışma. XIV. BİHAT. Eskişehir. TABATA,M.,HONDA,G.,SEZİK,E.,YEŞİLADA,E.;1993 A report on Traditional Medicine And
Medicinal Plants in Turkey. Faculty of Pharmaceutical Sciences Kyoto Univ. JAPAN
(Bu anket formu proje ile ilgili olarak A.Sermin ÖZER tarafından geliştirilmiştir.)
ÇALIŞMADA KULLANILACAK ANKET FORMU
ORMAN İŞLETME MÜDÜRLÜĞÜ: ÇANKIRI ORMAN İŞLETME ŞEFLİĞİ: MUHTAR ( Köy ile İlgili Bilgiler) İLÇE: KÖY: Köyün Nüfusu:
a) Orman içi köy b) Orman bitişiği köy KÖYLÜ ( DEMOGRAFİK YAPISI İLE İLGİLİ BİLGİLER) 1-) Görüşülen kişinin;
a-) Adı- soyadı b-)Yaşı c-) Cinsiyeti d-) İşi 2-) Kaç yıldır köyde ikamet ediyorsunuz? 3-) Aylık ortalama geliriniz ne kadardır?
a-) Yok b-)200-500 c-) 501-800 d-) 801-1000 e-) Bunların dışında
4-) Gelir kaynağınız nedir/nelerdir? 5-) Geçim sıkıntısı çekiyor musunuz?
a-) Evet (nedeni) b-) Hayır
6-) Sizce köyün en önemli sorunu nedir? a-) Yol b-)İçme suyu c-) Elektrik d-) İşsizlik e-) Sağlık ocağı yok f-) Göç g-)Diğer
7-) Hayvancılık yapıyor musunuz?
a-) Evet b-)Hayır 8-) Hayvanlarınız için ormandan hangi bitkilerden yararlanıyorsunuz? 9-)Akrabalarınızdan göç eden var mı? Kaç kişi? (Varsa) nereye? 10-)Göç sebebi neydi?
a-) Maddi b-)Eğitim c-) Sağlık sorunları d-) İşsizlik e-) Ailevi f-) Diğer
11-) Sizde göç etmek ister misiniz? a-) Evet (Neden) b-) Hayır (neden)
61
12-) Isınma ve diğer ihtiyaçlarınız için ne kullanıyorsunuz? Yılda ne kadar?
a-) Odun b-)Kömür c-) Tezek d-) Diğer
13-) Ormanların size faydaları nelerdir? a-) Yakacak tem. b-)Yaprak fay. c-)Erozyonu önleme d-) Su Kaynağı e-) Avcılık f-) diğer 14-) Köyünüzde orman suçu işleniyor mu? İşleniyorsa nelerdir?
a-) Ağaç kes. b-)Otlatma c-) Nakliye d-) Açma e-)İşgal ve hatalı fayd. f-)Kömür yapma g-)Orman yakma h-) İzinsiz tesis kurma ı-)Diğer
15-) Sizce orman suçu işlemenin nedenleri nelerdir? a-) Maddi imkansızlık b-) Fazla para kazanma c-) Husumet d-)Cehalet e-)Diğer
16-)Orman İdaresi ile sorunlarınız var mı? Varsa nelerdir?
a-) Sorun yok b-) Memurlar taraflı dav. c-) İşlemler uzun sürüyor d-)Yeterince koruma ve kontrol yok e-)Üretim işlerine geç başlanıyor f-)Diğer
17-) Köyünüzde ormanda daimi ve geçici işçi olarak kaç kişi çalışıyor? a-)Daimi işçi ( ) b-) Geçici işçi ( )
18-) Sizce ormanı korumanın en iyi yolu nedir?
a-)Or. Muhafaza mem. ile b-)Köy tüzel kişiliği ile c-)Jandarma ile d-)Halkın eğitimiyle e)Mülkiyet prob. çözümüyle f-)Gelirin artmasıyla g-)Alternatif gelir kaynakları temini
19-)Yaprak faydalanması yapıyorsanız bundan vaz geçmek /azaltmak için ne gibi bir alternatif olmalı?
a-) Yapmıyorum b-) Köy meraları iyileştirilmeli c-) Devlet bedava yem vermeli d-)Yem kredi si verilmeli e-)Diğer
KÖYLÜ ( ODOÜ İLE İLGİLİ BİLGİLER)
20-)Odun Dışı Orman Ürünleri (ODOÜ) hakkında bilginiz var mı/ne düşünüyorsunuz? (Soru anketör tarafından açıklanacak) 21-) Odun Dışı Orman Ürünleri (ODOÜ)’nin planlı ve sürdürülebilir faydalanma çerçevesinde size
alternatif gelir kaynağı olabileceğini düşünüyor musunuz? (Neden, Nasıl) a-)Evet b-)Hayır
22-) Hangi “Odun Dışı Orman ürününü”, hangi amaçla kullanıyorsunuz?
a-)Gıda kaynağı olarak: g-)Dokumacılıkta:
b-)Tıbbi amaçlarla: h-) Ahşap kısmından pipo taslağı, el aletleri:
c-)Baharat olarak: I-)İçecek olarak:
d-)Boyar madde temini(kumaş ve yün boyama): İ-) Yöresel yemeklerin yapımında:
e-)Süs bitkisi olarak: J-) Hayvan hastalıklarının tedavisi. (veterinerlik):
f-)Zehir ya da panzehir olarak: K-) Çeşitli el aletlerinin yapımında:
l-) Diğer
23-) Hayvanlarınıza gıda ve ilaç olarak hangi bitkileri/nasıl kullanıyorsunuz?
62
24-) Köyünüzde arıcılık yapılıyorsa hangi bitkiler arıcılık için önemlidir? 25-)Bitkilerin kullanım yollarını kimden/nereden öğrendiniz?
26-) Tedaviyi gerektiren bir hastalığınız var mı/bu hastalık ya da hastalıklar nedir? a-)Evet b-) Hayır 27-) Hastalığınızı tedavi etmek için bitkilerden yararlanıyor musunuz? Nasıl?
a-)Evet b-) Hayır 28-) Sağlık problemlerinizde tıbbi bitkileri kullanıyor musunuz/ hangi bitkiler nasıl ve hangi amaçla?
29-)Ormanlardan elde ettiğiniz odun dışı orman ürünleri ve kullanılan bölümleri nelerdir?
Ürün adı Yararlanılan Bölümleri T.zamanı T. şekli
kök yap çiç toh tomr Dal gv kab
Balz sakız
mey sürg Yumr Tümü Diğ.
Kekik
Ihlamur
mantar
sumak
ceviz
geven
kitre
30-) Sizce ODOÜ nin toplama zamanının kullanım alanına göre bir özelliği var mıdır? Varsa nedir?
a-) Evet b-)Hayır
31-) ODOÜ lerini hangi işlemlerden geçirerek kullanıyorsunuz?
Kullanılan Bitki Kullanıldığı hastalıklar
tans şekr yara mide Barsk romtz kans cilt
Kekik
Ihlamur
sumak
ceviz
geven
Kitre
Mantar
63
Ürün adı Faydalanma şekli.
Olduğu gibi kaynatıp Zeytn yağ. Bekl.
demleme kurutup Basit usulde işl.
öğütüp
diğer
Kekik
Adaçayı
Ihlamur
32-)Bu bitkilerin kullanım yollarını kimden/nereden öğrendiniz? a-) Dede/nine b-)Anne/baba c-) Gazete/kitap d-) Satanlar/aktarlar e-)Kullananlardan f-)Diğer 33-) Tedaviyi gerektiren bir hastalığınız var mı/bu hastalık ya da hastalıklar nedir?
a-)Evet …………………………………………… b-) Hayır 34-) Hastalığınızı tedavi etmek için bitkilerden yararlanıyor musunuz? Nasıl?
a-)Evet ………………………………………….. b-) Hayır
35-)Bitkilerden boyar madde elde ediyor musunuz? a-)Evet(Hangileri) …………………………… b-) Hayır
36-) ODOÜ lerinden sattıklarınız var mı? Varsa tahmini parasal değeri nedir? 37-)Dokumacılıkta kullandığınız bitkiler nelerdir? (Nasıl) 38-)Gıda kaynağı olarak doğadan topladığınız bitkiler hangisi?( Nasıl Kullanılıyor?) 39-)Orman üretim artıklarından ( Kök, Dal gibi) yontma, oyma gibi oduna dayalı el aletleri, kap vb.üretiyormusunuz? 40-) Kızılcık, kestane gibi bitkilerden tatlı, reçel, marmelat yaparak gelir sağlıyor musunuz? (Neler?) 41-) Kadınların ve genç kızların bu alanda eğitilerek ürettiklerini pazarlayıp aile bütçesine katkı sağlamaları için uygun zamanı var mı? ve istekliler mi? 42-) Uygun bir Pazar imkanı yaratıldığında bu ürünleri kanuni yollardan toplayıp/veya üreterek satmayı düşünür müsünüz? Neden?
a-)Evet b-) Hayır 43-)Bu ürünleri nerelere yada kimlere pazarlıyorsunuz?
Ürünler Köy pazarı aktarlar İldeki aracılar Büyük firmalar
kooperatif
64
Kekik
Adaçayı
44-) Orman alanlarından topladığınız ODOÜ için Orman İdaresine “Tarife Bedeli” ödüyor musunuz?
a-)Evet b-) Hayır (neden) 45-) Böyle bir faaliyetin size/köyünüze/bölgenize gelir kaynağı olacağını düşünür müsünüz? Neden?
a-)Evet b-) Hayır 46-) Mevcut Kooperatifin bu anlamda güçlendirilmesi; yoksa yeni bir kooperatif kurmanın yararlı olacağını düşünüyor musunuz? Neden?
a-)Evet b-) Hayır 47-)Köyünüzde/ilçenizde mevcut bulunan tarımsal kurum ve kooperatif nedir? 48-)Kooperatifin aktüel durumu nedir? a-) Faal b-) aktif değil c-) faal ancak güçlendirilmeli d-)iyi yönetilmiyor 49-) Köy halkından kaç kişi bu kurumlara üyedir? Kaç yıldır? 50-) Yörenizde ODOÜ ile ilgili olarak yapılacak organizasyonlarla planlı bir üretim ve pazarlama olanağı yaratıldığında size alternatif gelir kaynağı olacağını düşünüyor musunuz?
a-) Evet (Neden) b-) Hayır (neden) 51-) Köyün ve bölgenin ekonomik olarak güçlendirilmesi ve kalkındırılması ile göçlerin durması için önerileriniz nelerdir. AKTARLAR (ekonomisine ilişkin Sorular): 52-) En çok sattığınız 10 bitki türü ve miktarı nedir. ( )Nane ( ) Kekik ( )Ihlamur ( )Kuşburnu ( )Çöven ( )Kebere ( )Keçiboynuzu ( )Mahlep ( )Zencefil ( )Rezene ( )Böğürtlen ( )Papatya ( )Isırgan otu ( )Salep ( )Kibrit otu ( ) diğer 53-) Müşterilerin bu bitkilerin satın alma sebepleri nelerdir?
54-) Hangi mevsimde daha fazla satış yapıyorsunuz?
( )Yaz ( )Kış ( )İlkbahar ( )Sonbahar 54-) Ürünlerinizi nasıl satın alıyorsunuz?
( )Ayıklanmış ( )Kurutulmuş ( )Öğütülmüş ( )Paketlenmiş ( )Hiçbir işlem yapılmamış 55-) Ürünleri nereden alıyorsunuz?
()Satıcı Firma ()Toplayarak ()Kendim Yetiştiriyorum ()Aracılar ()Koop () Diğer….
56-) Kendiniz yetiştiriyorsanız Hangi bitki türler ve miktarı nedir?
65
Bitki Miktarı(kg) a-………. b-……….
57-) Bitkilerin Alış Fiyatları? Bitkilerin Satış Fiyatları? a-……….. a-…………. b-………. b- ………… ( )Evet ( )Hayır Cevabınız evet ise nereden izin alıyorsunuz?…………… 58-) Mevsimlere göre en çok sattığınız bitki türleri nelerdir?
Yaz Kış İlkbahar Sonbahar a- b- 59-) Aracılardan hangi tıbbi bitki türlerini alıyorsunuz?
Bitki Miktarı(kg) a-………. b-……….
60-) Müşteri profilinizi en çok kimler oluşturuyor?(% Olarak tahmini) ( ) %........Erkek ( )%.........Bayan
65-)Müşterileriniz daha çok nereden gelir? ( ) Şehir içi ( ) Komşu il ( ) İlçelerden ( )Köylerden
66-)Müşterilerinizin gelir düzeyi nedir?
( )0-500YTL ( )501-1000YTL ( )1001-1500YTL ( )1500YTL üstü
67-)Müşterileriniz hangi hastalıkları için bu bitkileri satın alırlar?(% Olarak) %........Sindirim Sistemi Bozukluğu %........Sinir sitemi Bozukluğu %........Solunum Sistemi Bozukluğu %........Kalp-Damar Rahatsızlığı
66
68-)İşletmenizin her hangi bir resmi kurum tarafından denetimi yapılıyor mu? ( )Evet ( )Hayır
Cevabınız Evet ise hangi kurum tarafından ne sıklıkta denetleniyorsunuz?