T.C. - Av. Ecem Doğru · üzere satar. Bu unsur bayinin mali yönden bağımız olduğunu gösterir ve onu acente ve komisyondan ayırır.14 Bayi, üreticinin bir temsilcisi veya

1

T.C.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

HUKUK ANABİLİM DALI

BAYİLİK SÖZLEŞMESİ

Öğretim Üyesi

Prof. Dr. Mustafa ÇEKER

Hazırlayan

Ecem DOĞRU

2014935636

Adana

2014

T.C.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

HUKUK ANABİLİM DALI

BAYİLİK SÖZLEŞMESİ

Öğretim Üyesi

Prof. Dr. Mustafa ÇEKER

Hazırlayan Ecem DOĞRU 2014935636

Adana, 2014

2

3

I. BAYİLİK SÖZLEŞMESİ

Bayilik sözleşmesi mevcut hukuk düzenlerinin hemen hemen hiç birinde kanunda

düzenlenmemiştir.1 Her ne kadar uygulamada taraflar farklı ifadeler kullansalar da, hakim,

TBK m.19 gereğince, sözleşmeyi nitelendirirken tarafların kullandıkları sözcük ve ifadelerle

bağlı değildir; tarafların gerçek iradelerini araştırmak zorundadır. Bu nedenle de tarafların,

aralarındaki sözleşmeyi bayilik sözleşmesi olarak nitelendirmelerinin ve kullandıkları

ifadelerin bir önemi yoktur. Konuya ilişkin uyuşmazlığa bakmakla görevli ve yetkili

mahkeme, sözleşmenin unsurlarını, tarafların ifadeleri ile bağlı olmaksızın, incelemeli ve

buna göre sözleşmeyi nitelendirmelidir.2

TBK m. 19/1 “Bir sözleşmenin türünün ve içeriğinin belirlenmesinde ve

yorumlanmasında, tarafların yanlışlıkla veya gerçek amaçlarını gizlemek için kullandıkları

sözcüklere bakılmaksızın, gerçek ve ortak iradeleri esas alınır.”

Bayilik sözleşmesinin tanımına geçmeden önce, Türk Hukuk öğretisinde ve Yargıtay

kararlarında, çoğunlukla münhasır bayilik sözleşmesi ( tek satıcılık sözleşmesi) ile bayilik

sözleşmesi arasındaki farka dikkat edilmeden münhasır bayilik sözleşmesinden bahsedildiğini

belirtmek gerekir.3

Belirli bir sözleşme bölgesinde veya belirli bir müşteri grubuna yönelik bayiye tek

satış yetkisinin tanınması durumunda münhasır satış yetkisinden bahsedilir. 4 Bir dağıtım

sözleşmesinin bayilik sözleşmesi olarak nitelendirilebilmesi için tek satış hakkının verilmesi

zorunlu değildir. Münhasırlık şartı içermeyen bir sözleşme bayilik sözleşmesi olarak

nitelendirilecek, münhasırlık şartı içeren bir sözleşme ise münhasır bayilik veya tek satıcılık

sözleşmesi olarak nitelendirilecektir.5 Bununla birlikte yukarıda belirttiğimiz gibi, Yargıtay

bazı kararlarında, münhasır bayilik (tek satıcılık ) sözleşmesi ile bayilik sözleşmesini aynı

kavramlarmış gibi kullanmaktadır.6

1 İşgüzar, Tek Satıcılık Sözleşmesi, Ankara 1989, s.8; Demir- Gökyayla, s. 29, dn. 2. Şenol Nilay, Bayilik Sözleşmesi Sona Ermesi ve Sonuçları, İstanbul 2011, s. 6. 2 Şenol, s. 7. 3 Şenol, s.8. 4 Veronika Paetzold, Alleinvertriebsvertrag Deutschland – Sshweiz, Zurich 2006, s.3. Aktaran; ŞENOL, s.8 5 Gümüş, s. 17; Paetzold, s. 1. Münhasır bayilik ( tek satıcılık ) sözleşmesinin bayilik sözleşmesinin sıklıkla görülen özel bir görünüm şekli olduğu da belirtilmektedir. Bkz. Semler, Münchener Vertragshandbuch, B. 3/II, I. 7, s. 33, I. 8, s. 40. ( Şenol, s.8’ den naklen) 6 Yarg. 19. H.D. 11.10.2001 tarih, 2001/2685 E. ve 2001/6382 K. sayılı kararında yerel mahkeme, taraflar arasındaki bayilik sözleşmesinde üretici şirketin bayi şirketten başka şirketlere mal satmayacağı ve bayi

4

II. TANIMI

Bayilik sözleşmesi çerçeve niteliğinde, sürekli öyle bir sözleşmedir ki; üretici malların

tamamını veya bir kısmını belirli bir bölgede satmak üzere bayiye göndermeyi; buna karşılık

olarak bayi de,üreticinin dağıtım ağına dahil olarak sözleşme konusu mal veya hizmeti kendi

adına ve hesabına satmak ve bu mal ile hizmetlerin sürümünü arttıracak faaliyetlerde

bulunmak yükümlülüğünü üstlenir.7

Piyasada henüz olmayan bir ürünü üreten veya ithal eden firmalar, ülke çapında söz

konusu ürünlerin dağıtımını yapabilmek amacı ile belli firmalarla kendi ürünlerinin

pazarlamasını yapmak amacı ile anlaşırlar. Taraflar arasında içeriği serbestçe kararlaştırılan

bu anlaşmaya göre bayiler, sadece asıl firmanın ürünlerini satmayı ve bu ürünlerin satımında

yıllık belli bir kotayı tutturmayı amaçlarlar.8

III. ÖZELLİKLERİ

1. Genel Olarak

Verilen tanımlardan da anlaşılacağı gibi, bayilik sözleşmesinin özellikleri taraflar

arasında kurulan sözleşmenin sürekli borç doğuran bir sözleşme olması, bu sözleşmenin

çerçeve niteliği taşıması, bayinin kendi adına ve hesabına hareket etmesi, üreticinin dağıtım

ağı ile bütünleşmesi ve sürümü arttırıcı faaliyetlerde bulunmasıdır.

Bir dağıtım sözleşmesinin bayilik sözleşmesi olarak değerlendirilebilmesi için belirli

bir münhasır satış hakkı tanınması zorunlu değildir.9Sözleşme ile münhasır satış hakkının

tanındığı durumlarda münhasır bayilik veya diğer bir ifade ile tek satıcılık sözleşmesinden

bahsedilir. Münhasır bayilik sözleşmesi, bayilik sözleşmesinin özel bir alt türüdür.

Sözleşmede bayiye münhasır satış hakkı, diğer bir ifade ile tek satış hakkı tanınması tarafların

sözleşme kurma özgürlüğünü sınırlar, hatta ortadan kaldırır. Aynı zamanda üretici,

kendisinden mal alan üçüncü kişilerin sözleşme ile belirlenen bölgede satış yapmalarını

engelleme ve doğrudan doğruya satış yapmaktan kaçınma yükümlülüğü, bir yapmama borcu

altındadır. Oysa bayilik sözleşmesinde üretici, sözleşme bölgesine birden fazla bayi

oluşturmayacağı hususunda bir hüküm bulunmaması nedeni ile üretici şirketin sözleşme bölgesinde başka firmalara mal satabileceğini, bu nedenle bayi şirketin zararı talep etme hakkı olmadığına hükmetmiştir. Karar, Yargıtay tarafından sözleşmede münhasırlık hakkı verilip verilmediğini incelemeden, tek satıcılık sözleşmesinin tanımından hareketle bozulmuştur. 7 Şenol, s.11. 8 Ruhi, Sözleşmeler Hukuku, Ankara 2013, s. 873. 9 Demir-Gökyayla, s.33; Gümüş, s. 17; Topçuoğlu, s. 53 vd.; Semler, Münchener Vertragshandbuch, B.3 W. II, 1.7, s. 33. (Şenol, s.14’ den naklen.)

5

yerleştirebilir, bu bayilere mal gönderebilir ve aynı zamanda bu bayilerle yaptığı sözleşme ile

tek elden satın alma yükümlülüğü yükleyebilir ve sözleşme bölgesinde satış yapmama

taahhüdünde bulunabilir.10

2. Sürekli Borç Doğuran Bir Sözleşme Olması

Dağıtım sözleşmelerinin tamamı, sürekli borç doğuran sözleşmelerdir. Bir dağıtım

sözleşmesi olarak bayilik sözleşmesi de sürekli borç doğuran bir sözleşmedir. Her iki taraf da

bu ilişkinin aniden ortadan kalkmayacağına dair güven duymalıdır. Sözleşmenin sürekli

nitelik arz etmesi nedeni ile taraflar arasındaki ilişki güvene dayanmalıdır. Bu sürekli nitelik,

tarafların asli edim yükümlülüklerinin sürekli taşımasından ileri gelir.11 Mal verme borcu,

malların sürümünü arttırma borcu, tarafların karşılıklı menfaatleri koruma borçları,

sözleşmeye süreklilik vermektedir. 12 Bu süre belirli veya belirsiz olabilir. Uygulamada

çoğunlukla bayilik sözleşmeleri en az bir yıl için akdedilmektedir. Sözleşmenin bir yıl için

akdedilmesi sözleşmenin sürekli olma niteliğini ortadan kaldırmaz.13

Belirli süreli bir bayilik sözleşmesi sürenin dolmasıyla, kural olarak kendiliğinden sona

erecek; belirsiz süreli bir bayilik sözleşmesi söz konusu ise sözleşme olağan fesih yoluyla

sona erdirilebilecektir.

3. Kendi Adına ve Hesabına Hareket

Bayi, sözleşme konusu malları kendi adına ve hesabına, rizikosu kendine ait olmak

üzere satar. Bu unsur bayinin mali yönden bağımız olduğunu gösterir ve onu acente ve

komisyondan ayırır.14

Bayi, üreticinin bir temsilcisi veya onun bir çalışanı değildir. Sözleşmede bu yönde bir

hüküm bulunmasa da bayinin kendi ad ve hesabına hareket etmesi esastır, bu nedenle de

üreticinin temsilcisi olması söz konusu değildir. Ancak taraflar her ne kadar aralarındaki

sözleşmeye bayilik sözleşmesi demişlerse de, kararlaştırdıkları hükümlerde temsilci sıfatı yer

alıyorsa artık bir bayilik sözleşmesinin varlığından bahsedilemez.15

10 İşgüzar, s.16.; Şenol, (s. 14.’ den naklen) 11 Tandoğan, C. I/1, s.32; (Şenol, s.16’ dan naklen) 12 Demir-Gökyayla, s.44; Tandoğan, C. I/1, s.32; İşgüzar, s.67. (Şenol, s.16’ dan naklen) 13 Tandoğan, C. I/1, s.32; Topçuoğlu, s.58.(Şenol, s.16’ dan naklen) 14 Demir-Gökyayla, s.46-47; Tandoğan, C. I/1, s.32; İşgüzar, s.15, Topçuoğlu, s.59. (Şenol, s.16’ dan naklen) 15 Şenol, s.24.

6

Üreticiyi bir bayilik sözleşmesi yapmaya iten etkenlerin başında bayinin kendi ad ve

hesabına hareket etmesi ve risklerin onun üstünde olması gelmektedir. Üretici, kendi

içerisinde bir yapılanmaya gitmek yerine rizikoyu üstlenecek bayiyi tercih etmekte ve

böylelikle dağıtım ve satış masraflarından kaçınmaktadır.16

Firmaların, asıl üretici veya ithalatçı firmadan bayilik alabilmeleri için belli bir

miktarda teminat yatırmaları gerekmektedir.17

Asıl firmanın bayileri denetleme yetkisi de bulunmaktadır. Bayiler malın daha fazla

tanıtımı için kendi bölgeleri ile sınırlı olmak üzere alt bayilikler de tanıyabilirler. Asıl

firma, bayilerini kendi içi hesaplarını yapma konusunda serbest bırakır. Her bayi kendi

pazarlama politikasını kendi kararlaştırabilir. Ancak bayiler her yılsonunda asıl

firmaya veya bağlı oldukları asıl bayilere hesap vermek zorundadırlar.18

4. Sözleşmenin Şekli

Bayilik Sözleşmesi, kanunda düzenlenen bir sözleşme olmadığından herhangi bir şekil

şartı da öngörülmemiştir. Ancak ispat açısından asıl firma ile bayiler arasında yapılacak

sözleşme yazılı şekilde yapılmalıdır.

Bayilik sözleşmesi imzalayan firmaya, asıl firma veya ana bayi tarafından bayiliği

gösteren bir yetki belgesi verilmektedir. Bu belge müşterilerin kolayca görebileceği bir yere

asılmalıdır.19

Bayilik sözleşmesi, kanunen şekle tabi bir sözleşme olmadığından, sözleşme süresine

ilişkin herhangi bir değişiklik de, herhangi bir şekle uyulmadan yapılabilecektir. Ancak

taraflar, kanunen şekle tabi olmayan sözleşmeyi belli bir şekle bağlamışlarsa, bu şekil aksi

anlaşılmadıkça geçerlilik şekli olarak kabul edilir. Ayrıca taraflar değişiklik anlaşmasını da

bir şekle tabi tutabilir.

5. Bayilik Sözleşmesinde Kararlaştırılan Süreler

Uygulamada rastlanılan bayilik sözleşmelerinin, çoğunlukla bir yıl için yapıldığı

görülmektedir. Bu bir yıllık süre pek çok bayilik sözleşmesi için kısadır. Çünkü bayinin bu

16 GENÇ, s.153. (ŞENOL, s.25’den naklen). 17 RUHİ, s. 873. 18 RUHİ, s. 873 19 RUHİ, s. 873

7

kadar kısa bir sürede, yaptığı masrafların bedelini çıkarması ve kazanç elde etmesi pek de

mümkün değildir.

6. Sözleşmenin Hukuki Niteliği

Bayilik sözleşmesi kanunda düzenlenmeyen atipik/isimsiz sözleşmelerdendir. Taraflar

sözleşme hükümlerini serbestçe kararlaştırırlar. Ancak sözleşmede düzenlenmeyen ya da taraf

iradeleri ile çözülemeyen20 bir konuda TMK m. 1 hükmüne göre, kanunda uygulanabilir

genel bir hüküm bulunması halinde, Borçlar Hukukunun genel hükümleri uygulama alanı

bulur.21 Genel bir hüküm bulunmaması durumunda, örf ve adet hukukuna göre, bu da yoksa

TBK m. 2 uyarınca hakim, sözleşme boşluklarını doldurma yoluna gitmelidir. İsimsiz

sözleşmelerde, boşlukların tamamlanmasında, isimli sözleşmelere ilişkin tamamlama

yöntemleri esas alınır. Hakim, hukuk yaratarak sözleşmeye uygulanacak kuralları belirlerken,

yaygın teamüllere göre yorumlayıp tamamlayacak ve ancak sözleşmelere nitelikleri izin

verdiği ölçüde benzer sözleşme tiplerine ilişkin kuralları da uygulayacaktır.

IV. BAYİLİK SÖZLEŞMESİNİN DİĞER BAZI SÖZLEŞMELERLE

KARŞILAŞTIRILMASI

1. Bayilik Sözleşmesi ve Satım Sözleşmesi

Bayi, üreticiden malları kendi ad ve hesabına satmak satmak üzere satın alır. Ve bu

malların sürümünü arttırmak için faaliyette bulunma borcu altına girer. Bayiin belli aralıklarla

mal satın alması, mal bitiminde ikmal yapma zorunluluğu, bu malların sürümünü arttırmak

için yürüteceği faaliyetler ise sürekli bir edimi gerektirir ve ani edim borcu gerektiren satım

ilişkisinden ayrılır.22 Sözleşmenin sona erme şekli bakımından da farklılıklar söz konusudur.

Satım sözleşmesini geriye etkili olarak sonlandırmak mümkündür. Ancak sürekli borç

doğuran bir sözleşme olan, bayilik sözleşmesinin, kural olarak geriye etkili olarak sona

erdirilmesi mümkün değildir.

2. Bayilik Sözleşmesi ve Vekalet Sözleşmesi

Türk Borçlar Kanunu m. 386/2. fıkrasına göre; “Vekalete ilişkin hükümler,

niteliklerine uygun düştükleri ölçüde, bu kanunda düzenlenmemiş olan iş görme

20 ŞENOL, s.37 21 RUHİ, s. 873 22 Tandoğan, C. I/1, s. 34; İşgüzar, s. 36 vd. ( Şenol s. 33’den naklen)

8

sözleşmelerine de uygulanır.” Bu maddeden hareketle, bayilik sözleşmesi bir çeşit vekâlet

sözleşmesidir, denilemez.

İlk olarak, bayi kendi adına ve hesabına hareket eder, oysa hukuki işlemlere ilişkin

vekâlette, vekil müvekkili adına ve hesabına, kimi zaman ise kendi adına fakat müvekkili

hesabına hareket eder.

İkinci olarak, vekalet sözleşmesi, prensip itibariyle, tek tarafa borç yükleyen bir

sözleşmedir; ancak ücret ödeme borcu altında olduğu durumlarda tam iki tarafa borç yükleyen

bir sözleşme olarak kabul edilebilir. Oysa bayilik sözleşmesi her zaman tam iki tarafa borç

yükleyen bir sözleşmedir.

Vekilin bağımsızlığı, müvekkilin talimatları ile sınırlıdır. Ancak bayinin bağımsızlığı

vekile oranla daha geniştir.

Bir diğer fark da sözleşmelerin sona ermesine ilişkindir. Vekalet sözleşmesinde

taraflardan her biri, tek taraflı olarak sözleşmeyi sona erdirebilme imkanına sahipken, bayilik

sözleşmesi niteliği gereği TBK 512 uygulanamaz.

TBK madde 512; “Vekalet veren ve vekil, her zaman sözleşmeyi tek taraflı sona

erdirebilir. Ancak, ygun olmayan zamanda sözleşmeyi sona erdiren taraf, diğerinin bundan

doğan zararını gidermekle yükümlüdür.”

Sözleşme konusu malın niteliğine göre yapılacak yatırımlar, reklam masrafları,

müşteri hizmetleri, sürümü arttırmaya yönelik masraflar bayinin sorumluluğundadır. Bu

nedenle de sözleşmede güçsüz durumda olan taraf bayidir. Bu nedenle sözleşmenin sona

erdirilmesi hükümleri bu durum dikkate alınarak düzenlenecektir.

3. Bayilik Sözleşmesi ve Acentelik Sözleşmesi

Acente, bir sözleşmeye dayanarak, belli bir bölgede sürekli bir şekilde, ticari işletmeyi

ilgilendiren sözleşmelerde aracılık etmeyi veya bu sözleşmeleri o işletme adına yapmayı

meslek edinen gerçek veya tüzel kişidir.23

Tanımdan da anlaşılacağı üzere bir aracılık eden acente, bir de sözleşme akdeden

acente bulunmaktadır.

23 Kayıhan,s.29; Poroy/Yasaman, s. 219-220; Arkan, s.191; Karahan, s.275; Hayri Domaniç, Türk Ticaret Kanunu Şerhi, C. I, İstanbul 1988, s. 308;Hatemi/Serozan/Arpacı, s. 465 vd.; İsmail Doğanay, Türk Ticaret Kanunu Şerhi 3. Bası, Ankara 1990, s.30-38; ( Şenol s. 42’den naklen)

9

TTK m. 102/2; “Bu kısımda hüküm bulunmayan hallerde aracılık eden acentelere

Türk Borçlar Kanunu’ nun simsarlık sözleşmesi hükümleri, sözleşme yapan acentelere

komisyon hükümleri ve bunlar da da hüküm bulunmayan hallerde vekalet hükümleri

uygulanır.” maddesi hükmü uyarınca;

Kanunda özel hüküm bulunmadığı durumlarda, aracılık eden acentelere hakkında

tellallık sözleşmesine ilişkin hükümler, sözleşme akdeden acenteler hakkında ise komisyon

hükümleri uygulanır. Tellallık ve komisyon hükümleri de yoksa vekalete ilişkin hükümler

uygulanacaktır.

Bayi ile acenta arasındaki temel fark, acente üretici tarafından üretilen malları kendi

adına ve hesabına satın alamaz, oysa bayi ve tekel hakkı tanınan münhasır bayi ( tek satıcı) ,

malları yeniden satmak üzere kendi adına ve hesabına alır.24

Bayi, ne üreticinin temsilcisidir, ne de üreticiden veya işletme sahibinden bir ücret alır.

Oysa acente, müvekkili adına ve hesabına hareket ettiği için ücretini de müvekkilinden alır.

Acente, sözleşmede ayrıca belirtilmişse, belli bir miktar malı satmak ve sürümü

arttırmak yükümlülüğündedir. Oysa bayi sözleşmede ayrıca kararlaştırılmış olmasıksızın,

sürümü arttırmak yükümlülüğündedir.

Her iki sözleşme de sürekli borç ilişkisi doğurur. Her ikisinin de üretici ile aralarında

özel ve karşılıklı güven ilişkisi mevcuttur.

4. Bayilik Sözleşmesi ve Adi Ortaklık Sözleşmesi

Üretici ile bayinin, üreticinin mallarının sürümünü arttırmak ve kar sağlamak ortak

amacı ile bir araya geldikleri söylenebilir. Ancak; tarafların sözleşmeden doğacak kar ve

zararı paylaşmak gibi bir amaçları yoktur. Her birinin karı ve zararı kendisine aittir. Üretici ile

bayi arasında bir bağlılık ve menfaat birliği olsa da sermaye, emek veya kazanç birliği yoktur.

5. Bayilik Sözleşmesi ve Franchise Sözleşmesi

Kanunda düzenlenmemiş olmaları, sürekli borç doğuran birer sözleşme olmaları,

kendi ad ve hesaplarına mal ve ürünlerin sürümünü arttırma borçları bakımından, bayilik

sözleşmesi ile franchise sözleşmesi benzerlik gösterse de birbirinden farklı kavramlardır.

24 İşgüzar, s. 16; Yavuz, s.29; Tandoğan, C. I/1, s.32; ( Şenol, s. 43’ den naklen)

10

Bayiler franchise olamazlar, çünkü bayi kapısına kendi adını asar. Bayilik Sözleşmesi

öyle bir sözleşmedir ki; üretici malların tamamını veya bir kısmını belirli bir bölgede satmak

üzere bayiye göndermeyi, buna karşılık bayi de üreticinin dağıtım ağına dahil olarak sözleşme

konusu mal veya hizmeti kendi adına ve hesabına satmak ve bu mal ile hizmetlerin sürümünü

arttıracak faaliyetlerde bulunmak yükümlülüğünü üstlenir.25

Franchise ise isim hakkını satın aldığı markanın çatısı altında belli bir ürün veya

hizmeti, belli standartlar çerçevesinde üreten veya pazarlayan yatırımcıdır. Francise bayilikten

farklı olarak markayı kullanmak için başlangıçta veya franchising sözleşmesi boyunca bir

bedel öder. Franchise alan ulusal reklam ve tanıtım kampanyalarına mali olarak katılır.

Franchise işletmeler gerek işyerinin görüntü ve dekorasyonu olarak, gerekse işletmecilik

prensipleri açısından birbirinin tıpatıp aynısıdır.

Bayi bağımsızdır, oysa franchise alanın bağımsız karar verebileceği konular çok daha

sınırlıdır.

Franchise Sözleşmesi’ nde franchise alan, franchise verene ait marka, işletme adı gibi

tanıtıcı işaretleri kullanmak zorundadır. Yani kendi adını veya tanıtıcı işaretini kullanamaz.

Bayilik Sözleşmesinde ise kural olarak bayi, kendi adını ve tanıtıcı işaretini

kullanabilir ise de bayiye, üreticinin markasını veya tanıtıcı işaretlerini kullanma hakkı

verilmeyebilir.

Bayi seçiminde, bayinin sahip olduğu dükkan veya iş yeri, bayinin mali gücü gibi

kriterler önem kazanırken, franchisee seçiminde şahsın kişisel özellikleri ve iş tecrübesi ön

plana çıkar.

Ayrıca, bayilik sözleşmesinde, bayi, franchise alanın, franchise verene verdiği tarzda

herhangi bir ücret ödemez.

V. BAYİLİK SÖZLEŞMELERİNDE UYGULANACAK YASAL HÜKÜMLER

Bu sözleşmeler, öncelikle iyiniyet kurallarına göre yorumlanır. Bu sözleşmelere,

borçlar Kanunu’ nun genel hükümleri uygulanabilir. Borçlar Kanunu’nda hüküm bulunmayan

hallerde Türk Medeni Kanun’ un 1. Maddesi hükmü gereği, “Hakimin Hukuku” uygulanır.

Hakim, hukuk yaratma yoluna giderken, kıyasen Borçlar Kanunu’ nun özel hükümleri ve

acenteye ilişkin hükümlerden yararlanabilir.

25 ŞENOL, s.11

11

Ancak, bayinin kendi ad ve hesabına hareket etme gibi zorunlu unsurlarından birinin

ortadan kalkması halinde, bayilik sözleşmesinden bahsedilemeyeceği durumlarda, sözleşme,

acentelik sözleşmesi olarak nitelendirilebiliyorsa, Türk Ticaret Kanunu’ nun ilgili hükümleri

uygulanacaktır.

VI. BAYİLİK SÖZLEŞMESİNDE TARAFLARIN HAK VE

YÜKÜMLÜLÜKLERİ

1. Üreticinin Yükümlülükleri

a. Münferit Satım Sözleşmelerinde Teslim Yükümlülüğü

Üreticinin malları teslim yükümlülüğü, sözleşmeden doğan bir asli edim

yükümlülüğüdür. Üretici ve bayiin arasında çerçeve sözleşme olarak nitelendirilen ve ileride

yapılacak münferit sözleşmelerin temelini oluşturan bir sözleşme bulunmaktadır. Bu sözleşme

gereği üretici taraf bayie mal teslim etmek, bayi de bu malları bedelini ödeyerek satın almak

ve üçüncü kişilere satmak suretiyle sürümü artırmak yükümlülüğündedir.26

Peki, tarafların sözleşmede asgari veya azami bir alım yükümlülüğü

kararlaştırmamaları durumunda bayiin siparişlerin sayısını beklenmedik bir şekilde artırması

ve üreticinin bu ani talep artışı karşısında talepleri yerine getirememesi ihtimalinde ne

olacaktır? Öğretide kabul edilen, objektif imkânsızlığın esas olduğudur.

Bayilik sözleşmesi bakımından, bayiin siparişlerin sayısını beklenmedik bir şekilde

artırması ihtimalinde, ifanın gerçekleşme imkânı tamamen ortadan kalkmadığından kusursuz

imkânsızlıktan bahsedilememelidir. Kusursuz imkânsızlık hali, ekonomik kriz nedeniyle

siparişlerin karşılanmasının mümkün olmaması gibi durumlarda söz konusu olabilecektir.

Bayiin yapmış olduğu ani talep artışını üretici karşılayamayacak durumdaysa TMK. md.

2dürüstlük kuralına göre derhal reddetmeli veya kendisine taleplerin karşılanması için makul

bir süre verilmesini talep etmelidir. Derhal reddetme üreticiye yüklenmiş bir külfet değildir.

Tarafların karşılıklı sadakat ve menfaatleri koruma borcu bulunmaktadır ve bu üreticinin

sözleşme konusu malları teslim ve genel sadakat yükümlülüğünün bir sonucu olarak kabul

edilmelidir. Ancak somut olayda, bayiin siparişlerindeki artış talebi, dürüstlük kuralı

çerçevesinde makul bir artış olarak kabul edilebilmelidir. Örneğin, futbol takımlarının

formalarını satan bir bayiin Dünya Kupası Finalleri öncesinde satışlarının artacağı ve buna

26 Şenol, s,47

12

bağlı olarak da sipariş taleplerinin artacağı olağan ve beklenen bir durumdur. Ancak, dikkatli

ve özenli hareket etmesi gereken bayi, müşteri taleplerindeki artışı öngörmüş veya

öngörebilecek durumdayken, bunu son dakikada üreticiye bildirmişse, dürüstlük kuralı gereği

alışılmış sipariş talebini aşan miktar bakımından üreticiye bir sorumluluk yüklenememelidir.

Belirtilen haller dışında, üreticinin bu yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda,

sözleşme gereği gibi ifa edilmemiş olacaktır. Bu takdirde bayi, üreticinin yükümlülüğünü

haklı sebep olmadan yerine getirmemesinden dolayı sözleşmeyi feshedebilecek ve ortaya

çıkan zararlarının tazminini talep edebilecektir.

Uygulamada, üretim ve teslim güçlükleri nedeniyle bayi tarafından sipariş edilen

malları teslim edemeyen üreticinin bu durumdan sorumlu olmayacağına dair sorumsuzluk

kayıtları konulmaktadır.27 Üretici, keyfi olarak siparişleri reddedemez. Üreticinin genel olarak

teslim yükümlülüğünü ortadan kaldıran ve üreticiye keyfi olarak bayiin siparişlerini reddetme

hakkı veren genel işlem şartları hükümleri geçersiz kabul edilmektedir.

b. Sadakat Yükümlülüğü

Bayilik sözleşmesinde, üretici ile bayi arasında sürekli borç doğuran bir ilişki vardır ve

bu ilişki taraflar arasında özel bir güven ilişkisi kurar, bu güven ilişkisinden de karşılıklı bir

sadakat borcu doğar. Tarafların arasındaki güven ilişkisi sonucu üretici, bayii desteklemek,

yardım etmek, faaliyetlerini kolaylaştırmak ile yükümlüdür.

c. Destekleme Yükümlülüğü

Destekleme yükümlülüğünün sözleşmedeki görünümleri, bayilik sözleşmesinin

konusuna göre farklılık gösterebilecektir. Örneğin, otomotiv sektöründe akdedilen bir bayilik

sözleşmesinde üreticinin destekleme yükümlülüğüne, reklam malzemelerinin, broşürlerin ve

diğer belgelerin tahsisi yanında, yeni çıkan modellere ilişkin olarak bayi personeline eğitim

(kurs) hizmeti verilmesi de girebilecekken, su veya tüp dağıtımına ilişkin bir bayilik

sözleşmesinde destekleme yükümlülüğünün kapsamı daha dar olacaktır.28

d. Sözleşme Bölgesinde Satış Yapmama Yükümlülüğü

27 Demir-Gökyayla, s. 76. ( Şenol, s.49’ dan naklen) 28 Şenol, s.52

13

Üretici tarafından bayie dağıtım faaliyetlerini yerine getirmek üzere bir sözleşme

bölgesi verilir Üretici, bu sayede dağıtım ağındaki bayilerin faaliyet alanının sınırlarını; bayi

ise hangi alanda malların sürümünü artırıcı faaliyetleri yürütmesi gerektiğini bilir. Münhasır

satış hakkının tanınmadığı bayilik sözleşmelerinde üreticinin sözleşme bölgesinde doğrudan

satış yapması kural olarak mümkündür. Bu durumda üretici, sözleşme bölgesine yeni bayiler

yerleştirebilir ve sözleşme bölgesinde bizzat satış yapabilir Münhasır satış hakkı tanınmayan

bayilik sözleşmelerinde üreticinin doğrudan satış hakkının ve bu hakkın sınırlarının

sözleşmede açıkça yer alması tarafların menfaatinedir. Bayie münhasır satış hakkı tanınan

bayilik sözleşmelerinde ise üretici, kural olarak, sözleşme konusu malları sözleşme

bölgesinde doğrudan doğruya satamaz ve bu sözleşme bölgesine başka dağıtıcılar

yerleştiremez.

O halde, üreticinin sözleşme bölgesinde doğrudan satış hakkının bulunmadığı

durumlarda satış yapmama yükümlülüğü şu şekillerde ortaya çıkabilecektir:

Sözleşme bölgesinde bizzat üreticinin doğrudan satış yapamaması,

Üreticinin sözleşme bölgesine başka dağıtıcılar yerleştirememesi,

Sözleşme bölgesinde üçüncü kişilerin satış yapmasını engelleme.

Ancak diğer dağıtıcılara getirilen bu tür sınırlamalar rekabet hukuku bakımından

kısıtlamalara ve bazı durumlarda yasaklara tabidir.

2002/7 sayılı tebliğ ile, Rekabet Hukuku ve Dikey Anlaşmalar 2002/2 sayılı Grup

Muafiyeti Tebliğin 2. maddesine, sağlayıcının tek alıcıya sağlama yükümlülüğünü içeren

dikey anlaşmaların, ilgili pazardaki pazar payının %40’ nı aşmama şartı getirilmiştir. Yani tek

alıcının grup muafiyetinden faydalanabilmesi için Tebliğ’ de belirtilen koşulları taşıması ve

pazar payının %40’ ını aşmaması gerekmektedir.

2. Bayinin Yükümlülükleri

Sözleşme konusu malları satın alma yükümlülüğü, asgari alım yükümlülüğü, sürümü

arttırma yükümlülüğü, menfaatleri koruma yükümlülüğü, üreticinin talimatlarına uyma

yükümlülüğü

a. Sözleşme konusu malları satın alma yükümlülüğü

14

Daha önce de bahsettiğimiz üzere, bayilik sözleşmeleri, tek satış hakkı tanınan

münhasır bayilik sözleşmelerine göre üst kavramdır. Çünkü bu sözleşmelerde “tek satış

hakkı” sözleşmenin asli unsuru değildir. Bayiye münhasır satış hakkı tanınmamış bile olsa,

sözleşmenin amacı malların sürümünün arttırılmasıdır. Bu nedenle bayinin satın alma

yükümlülüğü söz konusudur.h

b. Asgari alım yükümlülüğü

Bayiyi sürümü arttırma konusunda gayretli bir çalışmaya teşvik etmesi bakımından,

üreticinin ise mallarının önceden üretimini planlayabilmesi bakımından önemlidir.

Bayinin münferit sözleşmede kararlaştırılan miktarda alım yapmaması durumunda,

sözleşmenin haklı sebeple feshedilip feshedilemeyeceği sorunu ile karşılaşılmaktadır. Ancak

her somut olayda ayrı bir değerlendirme yapılarak haklı sebeple fesih sorunu çözülebilecektir.

Asgari alım yükümlülüğünü yine Rekabet hukuku bakımından değerlendirecek olur

isek; Dikey Anlaşmalara İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği’ nin 3. maddesinin (d) bendi

uyarınca, ilgili pazardaki anlaşma konusu mal veya hizmetlerin %80’ inden fazlasının

sağlayıcıdan veya sağlayıcının göstereceği başka bir teşebbüsten satın alınmasına yönelik

alıcıya getirilen yükümlülük rekabet etmeme yükümlülüğü olarak kabul edilir.

c. Sürümü Arttırma Yükümlülüğü

Bayilik sözleşmelerinde, bayinin veya münhasır satış hakkı tanınmış olan münhasır

bayinin en önemli borcu, dağıtımını üstlendiği malların sürümünü arttırmak ve geliştirmek

için faaliyetlerde bulunma yükümlülüğüdür. Bu yükümlülük sözleşme süresince devam eder.

Satış yerinin düzenlenmesi, malların sunum şekli, malların reklamının yapılması, fuar

ve kampanyalara katılım gibi bayinin sürümü arttırmak için alacağı önlemler ve

gerçekleştireceği faaliyetler, çoğunlukla taraflar arasındaki sözleşmede yer alır. Sözleşmede

yer almaması durumunda bayi tarafından yerine getirilmelidirler.

Bayi, reklam faaliyetlerinde veya kullandığı reklam malzemelerinde, üreticinin adını

veya markasını kaldırmadan, kendi adını veya firma adını koyabilecektir.29

Reklam masrafları kim tarafından karşılanacak sorusu akıllara gelebilir.

29 İşgüzar, s.74; Demir-Gökyayla, s.149; (Şenol, s.91’ den naklen)

15

Bayi kendi adına ve hesabına hareket eden bağımsız bir tacir olduğundan, sözleşmede

aksine bir hüküm yoksa reklam masrafları kendisine aittir.30

Bayi, bu yükümlülüğüne aykırı davrandığı takdirde üretici fesih hakkını kullanabilir

ve uğradığı zararın tazminini isteyebilir.

VII. BAYİLİK SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİ

Bayilik Sözleşmesi, sözleşmenin belirli süreli olması halinde sürenin sona ermesi ile,

Taraflardan birinin ölümü ile, iflası veya fiil ehliyetinin kaybı ile kendiliğinden veya

hukuki işlem ile sona erer.

Taraflar sözleşmenin bitme anını, gün, ay, yıl olarak kararlaştırabilecekleri gibi,

gerçekleşeceği belli olan bir olayın gerçekleşme tarihini31, gerçekleşeceği kesin olan; fakat ne

zaman gerçekleşeceği belli olmayan bir olayı ( Örneğin; taraflardan birinin ölümü)

sözleşmenin sona ereceği tarih olarak belirlemeleri de mümkündür.

Taraflar sözleşmeyi bozucu şarta bağlı olarak da imzalayabilirler. Örneğin; 10 yıla

kadar iş hacminin belli bir miktara kadar artmaması durumu sözleşmenin sona erme sebebi

olabilmektedir.

Uygulamada daha çok hukuki işlemle sona erme halleri bakımından uyuşmazlık

yaşandığından, bu konu üzerinde duracağız.

A. Sözleşmenin Hukuki İşlemle Sona Erdirilmesi

1. Sözleşmenin İkale Yoluyla Sona Ermesi

Henüz bütün borçlar sona ermemişken, tarafların borç ilişkisini sona erdirmek için

anlaşmasına ikale denir.32 Bayilik sözleşmesinde taraflar, ikale anlaşması ile, aralarındaki

sözleşmeden doğan alacaklarından ve borçlarından karşılıklı olarak vazgeçerler. Bu anlaşma

kural olarak herhangi bir şekle tabi değildir. İkale anlaşması ileriye etkili sonuç doğuracak,

sürekli borç doğuran bayilik ilişkisi son bulacak, yeni borç doğmayacak, ancak yerine

getirilen edimler de geri verilmeyecektir.

2. Sözleşmenin İptali

30 Şenol, s.91 31 Seliçi, s.66; ( Şenol, s.121’ den naklen ) 32 Oğuzman/Öz, s. 427 dn.1. ( Şenol, s.166’ dan naklen.)

16

Bayilik Sözleşmesi, genel hükümler uyarınca irade bozuklukları sebebiyle iptal

edilebilir. Bayilik sözleşmesinden doğan yükümlülüklerin ifasına başlandıkta sonra öğrenilen

bir irade bozukluğu sebebi ile sözleşme iptal edildiğinde, iptal, ileriye etkili sonuç doğurur.

Bayilik sözleşmesi, henüz ifa edilmeden, irade sakatlığı sebebi ile iptal edilir ise, genel

hükümler kıyasen uygulanır ve iptal geriye etkili sonuç doğurur.

3. Sözleşmenin Olağanüstü Fesih ile / Haklı Sebeple Sona Ermesi

Sürekli borç doğuran bir sözleşmenin olağanüstü sebeple feshedilebilmesi için, fesih

hakkını kullanacak taraf bakımından, hukuki ilişkinin devamını çekilmez hale getiren bir

olgunun mevcut olması, taraflar arasındaki güvenin sarsılması ve bu nedenle , dürüstlük kuralı

gereğince, sözleşmeye devam etmenin, taraflardan birinden beklenememesi gerekir.

Hukuki ilişkide, taraflar arasındaki güven ilişkisinin sarsılmasına neden olan olgular,

ilişkinin devamını çekilmez hale getirir.

Ancak ortaya çıkan sebebin haklı bir sebep sayılabilmesi için, iyi niyet kurallarına

göre sözleşmenin devamının, taraflardan beklenememesi gerekir.

Örneğin mali yapının geçici bozukluklarında veya ülkedeki ekonomik koşullardan ileri

gelen ve uzun vadede sözleşmeyi etkilemeyecek koşulların ortaya çıkması durumunda,

sebebin, sözleşmeyi sona erdireceğini iddia etmek TMK m.2’ ye aykırılık teşkil ederken, uzun

süreli hastalık, yerleşim yerinin değişmesi, temerrüt, aciz hali, ifa imkansızlığı, işlem

temelinin çökmesi gibi sebepler haklı fesih sebebi teşkil ederler.

Ancak somut olayın özelliklerine göre, sözleşmenin devamının çekilmezlik olgusu

ayrı ayrı incelenip tespit edilmelidir. Örneğin; üreticinin sipariş edilen malları göndermemesi,

üreticinin bayiye haber vermeden sözleşme bölgesini değiştirmesi veya sözleşme bölgesini

daraltması; üreticinin, sözleşme bölgesinde doğrudan satış yapması, bayinin alım

yükümlülüğüne veya sözleşmede kararlaştırılan asgari alım yükümlülüğüne uymaması rakip

firmanın mallarının satılması, tarafların birbirlerini destekleme yükümlülüklerine aykırı

hareket etmeleri, bayinin sürümü arttırma yükümlülüğüne aykırı davranması.

17

SONUÇ

Bir üreticinin müşterilere ulaşabilmesi için, mal veya hizmetlerinin kaliteli olmasının

yanı sıra, bu müşterilere ulaşmadaki etkinliğinin de önemi büyüktür. Bu da etkin bir

dağıtım ağının kurulması ile olur.

Bayilik sözleşmesi, bayinin üreticinin dağıtım ağına tamamen dahil olmaması

yönünden, franchising sözleşmesinden ayrılmaktadır. Bunun yanı sıra, bayilik

sözleşmesi, münhasır satış hakkı tanınıp tanınmaması bakımından kendi içinde de

ayrılmaktadır. Münhasır satış hakkı tanınan bayilik sözleşmeleri uygulamada tek

satıcılık sözleşmesi olarak bilinmektedir. Tek satıcılık sözleşmesinde öğreti ve

mahkeme kararlarında belirlenen esaslar, uygun düştüğü ölçüde tüm bayilik

sözleşmelerine de uygulanacaktır.33

Türk Hukukunda, bayilik sözleşmeleri konusunda kanuni bir düzenleme bulunmadığı

gibi, bir içtihat hukukunun oluştuğu da söylenemez.

33 Şenol, s.311

18

KAYNAKÇA

Arkan, Sabih : Ticari İşletme Hukuku, Ankara 2008.

Demir- Gökyayla, Cemile : Milletlerarası Özel Hukukta Tek Satıcılık Sözleşmesi

( Münhasır Bayilik Sözleşmeleri), Ankara 2005.

Doğanay, İsmail : Türk Ticaret Kanunu Şerhi, 3. Bası, Ankara 1990.

Domaniç, Hayri : Türk Ticaret Kanunu Şerhi, C.I, İstanbul 1988.

Genç, Yasemin : “Türk Hukukunda Distribütörlük Sözleşmeleri”

Rekabet Kurumu Perşembe Konferansları, Ankara

2001, ss. 147-180.

Gümüş, M. Alper : Borçlar Hukuku Özel Hükümler Cilt I, İstanbul 2008.

Hatemi,Hüseyin,

RonaSerozan, : Borçlar Hukuku Özel Bölüm, İstanbul 1992.

Abdülkadir Arpacı

İşgüzar, Hasan : Tek Satıcılık Sözleşmesi, Ankara 1989.

Karahan, Sami : Ticari İşletme Hukuku, 15. Baskı, 2009.

Kayıhan, Şaban : Türk Hukukunda Acentelik Sözleşmesi, Ankara, 2003.

Oğuzman, Kemal,

Turgut Öz : Borçlar Hukuku Genel Hükümler, İstanbul 2010.

Poroy, Reha,

Hamdi Yasaman : Ticari İşletme Hukuku, İstanbul 2004.

Seliçi, Özer : Borçlar Kanunu’ na Göre Sözleşmeden Doğan Sürekli

Borç İlişkilerinin Sona Ermesi, İstanbul 1976.

Topçuoğlu, Metin : “İnhisar Kaydı İçeren Acentelik, Tek Satıcılık ve

19

Franchising Sözleşmelerinde Aktif ve Pasif Satışlar”,

Rekabet Dergisi, s. 18, ss. 3-60.

Topçuoğlu, Metin : Rekabet Hukuku Açısından Acentelik ve Dağıtım

Sözleşmeleri, Ankara 2006.