TB.(BJ5UBB.DBP TB.(B5OB LYBHBE LYBDB QB BB LY:5LYS* QB ... · cbbcbb "b;bwb zbb.ob* hbs*cbb.obb tb.(b5*ub lysubbobb "bwb4zbly "tbmbpmb* `mb9b/b*zb tbnb6itb.,zbpadb* tb.lymqbobb "bnbdzbb

1

AsaMGaiTtaaMcao saMGaTna: kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI paMcaayata (kxcara vaocakxaMcaI saMGaTnaa) – ek samaalaaocana

------- प णमा िचकरमान व ल मी नारायण

pauNyaataIla kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI paMcaayata yaa kxcaravaocakx saMGaTnaocyaa gaolyaa 10 vaYaa-taIla {tk`xaMtaIcaa AaZavaa GaoNyaacaa ha ekx pa`yatna Aaho. samaajaataIla {paoiXataaMcao saXamaIkxrNa va {paoiXataaMcyaa saMGaTnaaMWaro samaajapairvata-na saaQaayacao Asalyaasa maUL saMGaTnaabaaMQaNaIcaI pa`ikxyaa va kxaya-paNaalaI ho mau_ox AtyaMta inaNaa-yakx va kxLIcao zrtaata Asao AamhI maanataao. kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI paMcaayataIcaI vaOiSaYT\yapaUNa- maUlaBaUta tatvao, saMrcanaa va kxaya-paNaalaI, paayaaBaUta pawtaI va paik`xyaaMcaI yaoqao koxlaolaI maaMDNaI Aamacyaa varIla isawaMtaasa pauYTI dotao. tyaacapa`maaNao ‘saamauihkx maalakxI’, ‘sahBaaga’, AaiNa ‘saXamaIkxrNa’ yaa saM&aaMcaI saMGaTnaocyaa pairBaaYaota koxlaI jaaNaarI vyaaKyaa va saMGaTnaocyaa pa`tyaXa kxayaa-taIla tyaaMcaa koxlaa jaaNaara vaapar hodoKaIla AQaaoroKaIta kxrNyaacaa payatna yaoqao koxlaa gaolaa Aaho. ivaBaaga 1. {tpa<aI

1990 saalaI esa.ena.DI.TI ivaVapaIzatafo-x raYT/Iya pa`aOZ iSaXaNa {pak`xma rabavata Asataanaa ekxa iSaXaNa koMxdavar paqamaca AamacaI baala kxcaravaocakx maulaIMSaI gaaz paDlaI. paa{laao f`oxArocyaa AQyaapanaSaas~a tatvaaMmaQaUna pa`orNaa Gao{}na AamhI tyaa maulaIMbaraobar tyaaMcyaa kxamaacyaa izkxaNaI gaolaao. taoqaIla pairisqataI paaihlyaavar jar mauLataca kxca%yaacao vagaI-kxrNa koxlao gaolao tar maulaIMcyaa kxamaacyaa pawtaIta barIca sauQaarNaa hao{]na tyaaMnaa iSaXaNaasaazI jaasta vaoL dotaa yao[-la Asao Aamacyaa laXaata Aalao. maulaIMnaa sahjapaNao saukxa kxcara hataata imaLavaa yaakxrtaa javaLcyaaca ekxa sauKavastau Baagaata AamhI kxcara vagaI-kxrNaacaI maaohIma saur] koxlaI. yaamauLo {tsaaihta hao{]na svata:doKaIla kxcara vaocakxca AsaNaa%yaa tyaaMcyaa Aayaa AamhaMlaa mhNaalyaa, “ Aamacyaa maulaI kxQaIca SaaLota jaa{] Sakxlyaa naahIta, tyaaMnaa iSaXaNa Gao{] Va, AamhI tyaaMnaa SaaLota paazvaU AaiNa kxcara AamhI vaocaU.” tyaa BaagaataIla vagaI-kxrNa koxlaolaa kxcara (BaMgaar) {calaNyaasaazI esa.ena.DI.TI tafo-x ASaa ekUxNa 30 paaOZ kxcara vaocakx is~ayaaMnaa AaoLKapa~ao doNyaata AalaI. yaamaULo tyaaMcyaa imaLkxtaIta vaaZ JaalaI, kxarNa vagaI-kxrNa koxlaolyaa kxca%yaalaa sahaijakxca caaMgalaa Baava imaLU laagalaa. GaramaQyaoca vagaI-kxrNa koxlyaamauLo kxcaravaocakxaMcyaa vaoLocaI bacata tar JaalaIca iSavaaya ekuxNa kxamaacyaa pairisqataItadoKaIla sauQaarNaa JaalaI. saha maihnyaaMnaMtar ekxa cataur vyaavasaaiyakxanao tyaaca pairsarata, ekx vaahna AaiNa daona kxamagaar yaaMcyaa madtaInao, patyaokx GarataUna kxcara {calaNyaacaa pa`staava sqaainakx laaokxaMsamaaor maaMDlaa. yaamauLo pairsarata kxcara kuMxDIcaI AavaSyakxtaaca BaasaNaar naahI Asaa tyaacaa yaui>xvaad haotaa. Aqaa-taca sqaainakx laaokxaMnaa hI kxlpanaa AavaDlaI paNa tyaacaa kxcara vaocakxaMcyaa {paijaivakoxvar maa~a ivaparIta pairNaama Jaalaa. AamhI yaa vyavasqaolaa ivaraoQa koxlaa. pa`qama tyaa vyaavasaiyakxaSaI AaiNa naMtar taoqaIla rihavaaSaaMSaI AamhI baaolaNaI koxlaI. “taumhI sauiSaiXata Aahata, {paijaivakoxcao [tar Anaokx maaga- taumhaMlaa {palabQa Aahota. paNa AamhI ipaZyaaMna\ ipaZyaa yaaca vyavasaayaata Aahaota. AamacaM paaoT yaavarca AvalaMbaUna Aaho.” hI jaaNaIva tyaaMnaa kxr]na idlaI. SaovaTcaa {paaya mhNaUna AamhI kxcarakuMxDI icapakxao AaMdaolana koxlao jyaamaULo kxcarakuMxD\yaa taoqaUna

2

{calaNao ASa@ya Jaalao. SaovaTI rihvaaSaaMnaI hI saovaa rd\d koxlaI va taao cataur vyaavasaaiyakx taoqaUna inaGaUna gaolaa. kxca%yaacyaa svar]paataIla saupta Qanaavar Aapalaa davaa saaMgaNaaro [tarhI laaokx AamhaMlaa BaoTtaIla yaacaI yaa AnauBavaamauLo AamhaMlaa Kaa~aI paTlaI va ASaa Sai>xMcaa saamanaa kxrNyaakxirtaa lahana gaTacaI taakxd ApaurI paDola yaa jaaiNavaotaUnaca kxcara vaocakxaMcaI saMGaTnaa maaozËa pamaaNaavar {BaarNyaacaI kxlpanaa pauZo AalaI. tyaavaoLosa, maharaYT/ataIla garIba va AsaMGaiTta kxYTkx%yaaMMcao jyaoYz naotao AaiNa hmaala paMcaayatacao AQyaXa Da. baabaa AaZava, yaaMnaI garIbaaMnaa saMGaTIta kxrtaanaa AavaSyakx AsalaolaI ‘laXaNaIya samaUhsaMKyao’caI saMkxlpanaa Aamacyaa Qyaanaata AaNaUna idlaI. kxcara vaocakxaMnaa saMGaiTta kxrNyaacaI pa`ik`xyaa hI saMGaTnaa sqaapana haoNyaa Aagaaodrca saur] JaalaI haotaI. kxcara vaocakx AaiNa svata:cyaa pa`SnaaMkxDo pahaNyaacaa tyaaMcaa dRiYTkxaona yaa daona baabaI saMGaTna pa`ik`xyaocyaa koMxdsqaanaI haotyaa. kxcara vaocakxaMbaraobar kxaya-kxtao-doKaIla tyaaMcyaa kxamaacyaa izkxaNaI jaata AsalyaamauLo, va taoqaIla tatkxalaIna vastauisqataIcao satata haoNaaro Aakxlana va ivaSlaoYaNa yaamauLo, saMGaTna paik`xyaosa AavaSyakx Asalaolao kxLIcao mau_o spaYT Jaalao. yaataUnaca kxcaravaocakxaMSaI parspar javaiLkxIcao va gaihro vaOyai>xk naataodoKaIla inamaa-Na hao{} Sakxlao. garIba vagaa-taIla vyai>xMcaI Aapalyaa garjaaMcaI vyaaKyaa hI, sava-saaQaarNapaNao, ‘naaokxrI’ AaiNa ‘pata’ yaa daona inakxYaaMvarca AaQaarIta Asatao. kxcara vaocakxhI yaalaa Apavaad navhtao. Aapalyaa kxamaacaI vyaaKyaa tao svata:ca ‘kxcara icavaDNao’ ASaI kxrta. tyaaMcyaa dRYTInao ‘naaokxrI’ mhNajao sarkxarI ikMxvaa eKaaVa kxMpanaIta koxlao jaaNaaro kxama. ikMxbahunaa tyaaMcyaa matao, kxcaorIta jaa{]na jao kxama kxrtaata tyaalaaca ‘kxama’ Asao mhNataata. kxaya-kxtao- AaiNa kxcara vaocakx yaaMnaI ekxi~atapaNao koxlaolyaa cacaa-MmaQaUna va ivaElaoYaNaataUna “kxamaa”caI saMkxlpanaa spaYT JaalaI. yaa ivaElaoYaNaataUnaca hohI spaYT Jaalao kxI 1972 cyaa duYkxaLata Jaalaolyaa sqalaaMtaramaQyao dusaro kxaoNataohI kxama {palabQa nasalyaanao naa[-laajaanaoca kxcara vaocaNao hoca tyaaMcyaa {paijaivakoxcao saaQana Jaalao. tyaa kxaLata GargautaI kxamaaMmaQyao iSarkxava imaLNao tyaaMcyaa maagaasa jaataImauLo tyaaMnaa AajacyaapaoXaahI AiQakx kxzINa haotao. baaMQakxama majaurIcaa payaa-ya doKaIla “maukxadmaacaI h@kxacaI baayakxao” AsalyaasaarKaI vaagaNaUkx imaLta Asalyaanao naakxarlaa gaolaa haotaa. tyaaMcyaa matao kxcara vaocaNao ho GargautaI kxamaapaoXaa AiQakx maaobadlaa doNaaro tar haotaoca , iSavaaya ho kxama gaavaatalyaa sarMjaamaSaahI vaataavarNaapaasaUna ikMxvaa laOMigakx AtyaacaaraMpaasaUna doKaIla “mau@ta” haotao. Aapalyaalaa hvyaa AsaNaa%yaa kxayamasvar]paI naaokx%yaa imaLNao ikxtaI kxzINa Aaho yaacaI tyaaMnaa paUNa- jaaNaIva haotaI va tyaacabaraobar tyaa Aapalyaa vaaT\yaalaa yaoNao ASa@ya Aaho hodoKaIla tyaaMnaa maahIta haotao. paNa raojagaar inaima-taIcyaa kxaya-k`xmaaMWaro navaI kxaOSalyao iSakxNao va baajaarpaozomaQaIla AinaiScatataomaQyao iTkxava QarNao yaa paikxyaota vaoL GaalavaNaodoKaIla tyaaMnaa maanya navhtao. Aapalyaa saQyaacyaa kxamaacyaa pairisqataItaca tyaaMnaa badla GaDvaayacaa haotaa. kxcaravaocakxaMnaI Aapalyaa kxamaaivaYayaI gaazlaolaI hI spaYTtaaca AKaor kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI paMcaayataIcaa kxcara vaocaNyaacyaa kxamaakxDo pahaNyaacaa dRYTIkxaona va saMGaTonaocaI kxaya-pawtaI zrivaNyaasa kxarNaIBaUta JaalaI. rstyaavar kxcaraca nasaola ASaI pairisqataI BaivaYyaata koxvhatarI {d\BavaU Sakxtao hI saMkxlpanaa taaovar tarI tyaapaOkxI kxaoNatyaahI kxcaravaocakxaMnaa duranvayaanaohI jaaNavalaolaI navhtaI. styaavar kxcara naohmaIca imaLta Asao va tyaaMcyaa ipaZyaana\ ipaZyaa tyaavarca jagalyaa haotyaa. tyaaMnaa evaZo maa~a inaiScata jaaNavalao haotao kxI, {ikxrDËavar kxcara vaocataanaa kux~ao, maaMjarI, gaayaI gauro va ikxDo ivaMcavaaMMSaI saamanaa kxravaa laagataao,

3

{ikxrDËacaa vaasa naakxalaa hLUhLU jaaNavaonaasaa haotaao, kxcara vaocataanaa kxaca pa~yaamauLo hataapaayaalaa jaKamaa haotaata, GarataIla maaolakxrNaI AaiNa vaacamana jaasta ikMxmata doNaara kxcara AaQaIca kxaZUna Gaotaata; pairsarata caaorI JaalaI tar paaolaIsa paihlyaaMda tyaaMnaaca pakxDtaata; paailakoxcyaa kxma-caa%yaaMnaa vaoLaovaoLI ‘cahapaaNaI’ Vavaoca laagatao; rstyaavar basaUna kxca%yaataUna BaMgaar inavaDtaanaa rstaa GaaNa haotaao mhNaUna naagarIkx tyaaMcyaa naavaanao AarDaAaorD kxrtaata; laaok tyaaMnaa ‘AaoMgaL AaiNa {calao’ samajataata AaiNa fx@ta malavaarIca taovaZa tyaaMnaa “pata” dotaao. tyaaMnaa hodoKaIla maahIta haotao kxI AapaNa ikxtaI jaaomaanao BaaMDU Sakxtaao yaacyaavar BaMgaar vyaapaarI maalaacaI ikMxmata zrvataao, maala “Aaolaa” AaiNa “GaaNa” zrvaUna vyaapaarI paDtaI ikMxmatahI do{} Sakxtaao, iSavaaya BaMgaar vyaapaarI kxahI tyaaMnaa mhataarpaNaI paonSana dota naahI, navara ha saMSayaIca Asataao AaiNa maarJaaoD kxrNyaacaI saMQaIca SaaoQata Asataao AaiNa tyaaMcyaa svata:cyaaca maulaaMnaadoKaIla tyaaMcao kxama laaijarvaaNao vaaTtao. paNa yaa savaa-MpaoXaahI tyaaMnaa AiQakx jaLjaLItapaNao jaaNavalaolao satya ho haotao kxI eKaaVa idvaSaI jarI kxamaataUna sauÕI GyaavaI vaaTlaI tar tyaa idvaSaI Garata caUla paoTU SakxNaar naahI. tyaaMcyaa yaa jaaNaIvaaMmaQaUnaca saMGaTnaocyaa dRiYTnao tyaaMcao mahtvaacao pa`Sna kxaoNatao Asaavaota ho AapaaoAapaca inaiScata kxrtaa Aalao. yaa pa`SnaaMnaa samaaor zovaUnaca saMGaTna pa`ik`xyaolaa saurvaata JaalaI AaiNa ‘kxcara vaocaNao’ ho saamaaijakx dRYTËa {payau>x, Aaiqa-kxdRYTËa fxayadoSaIr va payaa-varNaalaa paaoYakx Asao ‘kxama’ Asalyaacyaa AaQaaravar kxcara vaocakxaMcaI ‘kxamagaar’ ASaI navyaanao AaoLKa inamaa-Na kxrNyaata AalaI. tyaaca baraobar tyaaMcyaa kxamaacyaa pairisqataIta badla GaDvaNao Sa@ya Asalyaacao zrvaNyaata Aalao. tyaa gaTataIla taIsa jaNaIdoKaIlaxkxaya-kxtyaa-Mcyaa baraobarInao maaoihmaota saamaIla hao{}na [tar kxcaravaocakxaMnaa pauZo hao{]na Aapalao mata zamapaNao vya> kxrNyaacao Aavaahna kxr} laagalyaa. svaanauBavaavar]na tyaaMnaa kxLUna caukxlao haotao kxI tyaaMcyaa saamauihk pa`yatnaaMmauLoca tyaaMcaa pa`Sna sauTU Sakxlaa haotaa. tad\naMtar kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI paMcaayataIcaI JaalaolaI sqaapanaa hI saMGaTna pa`ik`xyaonao Aapasaukxca gaazlaolaI pauZcaI paayarI zrlaI. dilata svayaMsaovakx saMGaacao naotao, Da^. AaZava yaaMcao inakxTcao sahkxarIo AaiNa svata:ca ekxa kxcara vaocakxacao saupau~a Asalaolao Ea`I. maaohna nanaavaro va esa.ena.DI.TI.cyaa [tar kxaya-kxtyaa-MnaI imaLUna Da^. AaZava yaaMcyaa AQyaXataoKaalaI kxcara vaocakxaMcao ekx AiQavaoSana Barvalao. yaa AiQavaoSanaasa AiQakx ivaSvaasaah-taa imaLvaUna doNyaata Da^. baabaa AaZavaaMnaI taIsa vaYaa-MpaasaUna SahrataIla hmaalaaMbaraobar koxlaolyaa kxayaa-caa inaiScataca {payaaoga Jaalaa. 1993 maQaIla mao maihnyaata, pa`qamaca GaDvaUna AaNalaolya +a AiQavaoSanaalaa SahrataIla 800 hUna AiQakx kxcara vaocakxaMnaI hjaorI laavalaI. yaamauLo tyaaMcyaa tak`xarI maaMDNyaasa tyaaMnaa svata:cao Asao ekx vyaasapaIz {palabQa Jaalao. AiQavaoSanaata Aapalao ivacaar maaMDtaanaa, Aapalyaa jagaNyaataIla Avaholanaa, AayauYyaacaI haoNaarI parvaD, paaolaIsaaMkxDUna haoNaara ~aasa yaa baabaI vaarMvaar pauZo yaota haotyaa. yaataunaca “kxcara Aamacyaa maalakxIcaa, naahI kuxNaacyaa baapaacaa” ho kxcara vaocakxaMcyaa saamauihkx vyaqaaMcao GaaoYavaa@ya janmaalaa Aalaoo. yaa AiQavaoSanaabad\dla AapalaM mata vya>x kxrtaanaa ihrabaa[- iSaMdo mhNataata, “Aataapaya-Mta AamhI janaavarata jamaa haotaao, baabaa AaZavaaMnaI AamhaMlaa maaNasaata AaNaUna basavalaM.” AiQavaoSanaata Baaga GaotalaolyaaMnaI kxahI zrava maaMDlao. tao Asao:

4

kxcara AaiNa BaMgaar gaaoLa kxrNaa%yaaMcao saamauihkx pa`itainaiQatva kxrNyaasaazI va tyaaMcao fxayado japaNyaasaazI kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI paMcaayataIcaI ekx naaoMdNaIkRxta kxamagaar saMGaTnaa mhNaUna sqaapanaa koxlaI jaa[-la.

hI saMGaTnaa caalavaNyaasaazI saMGaTnaocaa pa`tyaokx saBaasadanao vaaiYa-kx vaga-NaI Barola.

kxcara vaocakxacao kxama kxrNaarI pa`tyaokx s~aI va paur]Ya maga tao kxaoNatyaahI jaataIcao, Qamaa-cao vaa pa`doSaacao Asaaota, yaa saMGaTnaocao saBaasad haoNyaasa paa~a AsataIla.

saBaasadaMcao tyaaMcyaa Xao~aaSaI inagaDIta pa`Sna saaoDvaNyaavyaitair> ekx nyaayya, maaNaUsakxIcaI caaD Asalaolaa va samaanataovar AaQaairta samaaja inamaa-Na kxrNyaasaazI, vyaapakx svar]paata hI saMGaTnaa samaajaataIla Anyaaya va SaaoYaNaaivar]w laZa do[-la.

AnyaayakxarI yaM~aNao ivar]w laZa dotaanaa hI saMGaTnaa satyaaga`h va [tar AihMsaavaadI maaga- Anausarola.

vaOyai>xk staravar sahna kxravaa laagaNaara Anyaaya va ekxTopaNaa ha saMGaTna kxr]na laZlyaanao naYT hao[-la ASaI jabardsta AaSaa saMGaTnaonao laaokxaMmaQao inamaa-Na koxlyaamauLo kxaoNataohI BaaOitak fxayado Aqavaa saovaa jaahIr na kxrtaadoKaIla taoqao jamalaolyaa savaa-MnaI saMGaTnaolaa BarBar]na pa`itasaad idlaa. AiQavaoSanaacaI baatamaI kxcara kuMxD\yaa, kxcara Dopaao va [tar izkxaNaI jamaNaa%yaa kxcara vaocakxaMcyaa jaaLËamaQaUna vaa%yaacyaa vaogaanao pasarlaI va kxagad kxaca pa~a kxYTkxrI saMGaTnaocaa janma Jaalaa. ivaBaaga 2. rNanaItaI, svar]pa, saBaasadtva AaiNa inayaamak saMrcanaa

saMGaTnaocaI rNanaItaI 1. SahrI kxamagaarvagaa-taIla savaa-ta garIba, dula-iXata, AsauriXata Asalaolao kxcara vaocakx AaiNa BaMgaar ivak`oxtao yaMacaI saamauihk saMGaTnaa. ivakxasa AaiNa saMGaTnaacyaa sava- pa`yatnaaMpaasaUna ha gaT kxayamaca vaMicata raihlaa Aaho. yaacaI Anaokx kxarNao Aahota, kxamagaar saMGaTnaa yaa pa`amauKyaanao saMGaiTta Xao~aataIla kxamagaaraMbaraobarca kxama kxrtaata. saovaaBaavaI saMsqaotaIla kxaya-kxtyaa-Mcaa kxcara vaocakxaMSaI @vaicataca saMbaMQa yaotaao; AaiNa jaataIAaQaairta kxamaacyaa pa`cailata pa`qaolaa Apa`tyaXapaNao dujaaora imaLNyaacyaa BaItaInao dilata saMGaTnaadoKaIla kxcara vaocakxaMcao pa`Sna hataaLNyaasa {tsaUkx nasataata. AaNaKaI ekx kxarNa mhNajao, Aajapaya-Mta kxcara vaocakxaMcaa samaavaoSa ekMxdrInao ‘SahrI AnaaOpacaairkx (ivaskxLIta, AsaMGaiTta) Xao~aa’ta koxlaa jaata Asao. yaa inaima<aanao pa`qamaca, svata:cao svataM~a pa`itainaiQatva kxrNyaacaI saMQaI AaiNa tao na koxlyaasa baajaUlaa paDNyaacaI BaItaI tyaaMnaa jaaNavalaI. 2. “pauvaI- BaMgaarvaalao nasalyaamauLo AamhaMlaa caaMgalyaa pa`taIcaa kxcara imaLayacaa. jaovhapaasaUna dukxanadaraMkxDUna BaMgaarvaalao kxcara ó BaMgaar ivakxta Gyaayalaa laagalao, taovhapaasaUna dukxanadar kxcara foxkuxna na dotaa taao tyaaMnaa ivakxtaata. tasaoca paur]Ya kxcara vaocakx ho ra~aIcyaa vaoLIdoKaIla saayakxla var]na kxcarapaoTItaUna kxcara vaocataata va tyaamauLo AamhI jaovha kxcara vaocaayalaa jaataao tyaa vaoLpaya-Mta itaqao fxarca qaaoDa caaMgalyaa pataIcaa kxcara {rlaolaa Asataao.” hI kxcara vaocakx maihlaaaMcaI kxayamacaI tak`xar Asatao. Aqaa-ta tyaa hohI jaaNataata kxI paur]YaaMSaI kxahI tyaaMcao vaOr naahI tasaoca yaa Xao~aataIla paur]YadoKaIla tyaaMcyaaca jaataItalao, tyaaMcyaaca [takox garIba AaiNa duba-la Asataata. fxrkx koxvaL duba-lataocyaa pa`maaNaata Aaho.

5

tyaaMcyaa AnauBavaapa`maaNao koxvaL Garataca paur]YaaMcaI AroravaI caalatao. ‘navara kxaya kxrtaao’ yaa paSnaacao {<ar dotaanaa jyaa maMidrabaahor sagaLo paur]Ya jamaUna pa<ao KaoLtaata va TvaaL@yaa kxrtaata tyaacaa {llaoKa raNaUbaa[- kxaMbaLo maaozËa maaima-kxpaNao kxrta mhNataata, “ maaJaa navara? taao tar bauw maMidracaa maharaja Aaho.” yaa pa`kxaracaa raga jarI tyaaMcyaa manaata Asalaa tarI “SaovaTI paur]YaaMnaadoKaIla tyaaMcaa paur]Yaaqa- gaajavaayacaI jaagaa laagatao” Asao mhNaUna tyaa Aapalyaapaurtao tyaacao samaqa-na kxrtaata. laOMigakx Asamaanataa is~ayaaMnaa AiQakxca duba-la banaivatao. mhNaUnaca saMGaTnaota jarI s~aI AaiNa paur]Ya daoGaohI saBaasad Asalao tarI saMGaTnaa laOMigakx AsamaanataocaI dKala Gaotao va tyaavar maata kxSaI kxrtaa yao[-la yaabaabata sajaga Asatao. 3. saamaaijakx, Aaiqa-kx AaiNa rajakxIya ASaa sava- staraMvarIla Asamaanataa, Anyaaya AaiNa baihYkRxtataa naYT kxrNyaakxrtaa laZa doNyaacaI tayaarI Asalaolaa vyaapakx dRiYTkxaona. ha dRiYTkxaona daird`ËakxDo koxvaL Aaiqa-kx pa`Sna mhNaUna na pahataa tyaacao saamaaijakx, saaMskRxitakx va rajakxIya paOlaUdoKaIla laXaata Gaotaao. 4. saamauihkx laZa (saMcalana, saMGaTna, saMGaYa-) va rcanaatmakx kRxtaI (payaa-ya inamaa-Na kxrNao) yaaMcaI saaMgaD. AamhI Asao maanataao kxI BaMgaar dukxana Aqavaa pata saMsqaa caalavaNao ASaa kxamaaMmauLo pa`cailata sa<aasqaanaaMnaa Sah dotaa Aalaa naahI tarI saBaasadaMcaI saMGaTnaotaIla gauMtavaNaUkx iTkxUna rahNyaakxirtaa yaacaa {payaaoga hao{] Sakxtaao. kxarNa saMGaYa- kxrNyaacaI savaa-iQakx ikMxmata tyaaMnaaca maaojaayacaI Asatao. saMGaTnaocao svar]pa kxamagaar saMGaTnaa hI kxayaVanao ‘kxamagaaraMcaI saMGaTnaa’ Asatao AaiNa mhNaUnaca kxagad, kxaca, pa~aa kxYTkxrI paMcaayataIcaI kxamagaar saMGaTnaa mhNaUna naaoMdNaI kxrNao hI kxcara vaocakxaMcaa ‘kxamagaar’ ha djaa- isaw kxrNyaatalaI paihlaI paayarI haotaI. koxvaL saBaasadtvaavar AaQaairta Asalyaanao saMGaTnaolaa kxamagaar saMGaTnaocao svar]pa doNao ho tyaamaagaIla duyyama kxarNa haotao. [tar saMsqaaMpa`maaNaoca ‘koxkoxpaIkoxpaI’cao doKaIla SaasakxIya saMsqaa ( mahapaailakxa, kxamagaar ivaBaaga, iSaXaNa ivaBaaga, paaolaIsa, samaaja kxlyaaNa ivaBaaga), BaMgaarvaalao, sqaainakx naagairkx va tyaaMcyaa pairsar saMsqaa, kxamagaar saMsqaa, s~aI saMsqaa, saovaaBaavaI saMsqaa va ASaa [tar Anaokx garIbaaMbaraobar kxama kxrNaa%yaa saMsqaaMbaraobar saMbaMQa Aalao Aahota. yaapaOkxI koxvaL BaMgaar vyaapaa%yaaMcyaa gaTanao koxkoxpaIkoxpaI cyaa naaoMdNaInaMtar savaa-ta taIva` paitaik`xyaa vya>x koxlaI haotaI. tyaaMcaI svata:caI BaMgaar vyaapaarI saMGaTnaa paunar]jjaIivata kxr]na koxkoxpaIkoxpaIlaa kxaTSah doNyaacaa pa`yatna tyaaMnaI kxr]na paaihlaa. parMtau yaa Xao~aataIla taIva` spaQao-mauLo tyaaMcaa ha pa`yatna lagaocaca fxsalaa. yaa QaMVamaQyao navyaanao iSarkxava kxrNaa%yaaMnaa jaaLpaaoL va Qama@yaaMcaa saamanaaa kxravaa laagata Asaoo, paNa AamacyaaSaI vaagataanaa maa~a saavaQaigarI baaLgata Asata. yaacao ekx pa`mauKa kxarNa mhNajao Aamacao saMMGaiTta saMKyaabaL. dusaro mhNajao kxaya-kxtao- AaiNa kxcara vaocakx yaaMcyaamaQyao Asalaolao saamaaijakx, Aaiqa-kx va saaMskRxitakx fxrkx jyaamauLo tyaaMnaa saMGaTnaocyaa rajakxIya saMlagnataocaa ikMxvaa Aaiqa-kx taakxdIcaa kxyaasa baaMQaNao kxzINa jaata Asao. tyaaca pamaaNao ho naataosaMbaMQa ibaGaDNaar naahIta yaacaI AamhIdoKaIla Aamacyaa parInao kxaLjaI Gaota haotaao. kxarNa BaMgaar vyaapaarI va kxcara vaocakxaMcaI saamaaijakx va saaMskRxitakx paaSva-BaUmaI sava-saaQaarNapaNao samaanaca Asatao. tyaacapa`maaNao vaYaa-nauvaYao- navho tar ipaZËaMipaZËa tyaaMnaI ekxmaokxaMSaI vyavahar koxlaa AsalyaamauLo vaoLaovaoLI tyaaMnaI kxcara vaocakxaMnaa madtahI koxlaI Asatao. tyaamauLo ho naataosaMbaMQa “SaaoYakx” Asalao tarIhI “inakxTcao” Aahota yaacaI jaaNaIva AamhI raKalaI haotaI.

6

kxcaravaocakxaMcyaa kxamaacyaa AmaanauYa AaiNa BayaaNa svar]paamaQyao va tyaaMcyaa AsahayyataomaQyaoca saMvaodnaSaIla vyai>xcyaa manaata, tyaaMcyaabad\dla sahanauBaUtaI, icaMtaa va svata:ivaYayaI AparaQaIpaNaacaI Baavanaa inamaa-Na kxrNyaacao saamaqya- dDlaolao Aaho. kxcara vaocakxaMcyaa naavaanao KaDo fxaoDlao gaolao Aahota, tyaaMcaI inaMda koxlaI gaolaI Aaho, tyaaMcao SaaoYaNa Jaalao Aaho, tyaaMcyaavar Anyaaya kxrNyaata Aalaa Aaho paNa tyaaMcyaa kxamaacyaa pairisqataI kxaoNatyaahI naagairkxalaa, maga taao sarkxarI kxma-caarI Asaao, rajakxIya naotaa Asaao, kxcara inamaa-Na kxrNaara Asaao ikMxvaa AgadI Kaud\d BaMgaar vyaapaarI Asaao, Asvasqaca kxr]na saaoDtao. mahanagarpaailakoxcao svacCtaa ivaBaagaatalao kxamagaardoKaIla jarI javaLjavaL tyaaca pairisqataIta kxama kxrta Asalao tarIhI tyaaMnaa ‘mahanagarpaailakxa kxma-caarI’ AsalyaamauLo samaajaata ekx pakxarcaI maanyataa imaLtao. Garkxama kxrNaa%yaa maaolakxrNaIM tasaoca samaajaataIla [tar garIba kxamagaaraMcaa Aapalyaa maalakxaMSaI raojaca saMbaMQa yaota Asataao paNa kxcara vaocakxaMcaa samaajaataIla [tar staraMtaIla laaokxaMSaI @vaicataca saMbaMQa yaota AsalyaamauLo tyaaMnaa ekx pakxarcaI sahanauBaUtaI imaLtao. (yaoqao ‘sahanauBaUtaI’ ha Sabd koxvaL dusara samapa-kx Sabd na AaZLlyaanao vaaparlaa gaolaa Aaho.) mhNaUnaca jarI ‘koxkoxpaIkoxpaI’ hI ekx kxamagaar saMGaTnaa AsalaI va ASaa saMGaTnaa jarI sava-saaQaarNapaNao ‘ihMsakx’, ‘kxDvyaa’, ‘AvaajavaI maagaNyaa kxrNyaa%yaa’ samajalyaa jaata Asalyaa, tarI yaa “sahanauBaUtaI” cao paarDo ‘koxkoxpaIkoxpaI’xkxirtaa AiQakx jaD zrlyaacao idsaUna yaotao. sahaijakxca @vaicata kxQaI kxQaI ‘taumacaI kxamagaar saMGaTnaa Aaho. yaala maaocaa- Gao{]na’ ASaI vaa@yao eokxayalaa imaLtaata. paNa tarIhI kxcara vaocakxaMcaa Aapalyaa h@kxaMsaazI caalalaolaa laZa ha samaqa-naIyaca samajalaa jaataao. naagairkxaMmaQao kxcara vaocakxaMbad\dla sahanauBaUtaI iTkxvaUna QarNyaacaa ‘koxkoxpaIkoxpaI’caa jaaNaIvapaUva-kx va pawtaSaIr payatna Asataao. AaiNa mhNaUnaca ‘koxkoxpaIkoxpaI’ hI kxamagaar saMGaTnaa AsaunahI var namaUd koxlaolyaa gaTaMSaI tyaaMcao saMbaMQa iTkUxna Aahota. Aapalao kxama AaiNa dRiYTkxoana yaamauLo ‘koxkoxpaIkoxpaI’nao samaajaamaQyao AapalaI ekx jabaabadar, iSastaSaIr va pa`galBa saMGaTnaa ASaI AaoLKa inamaa-Na koxlaI Aaho. AihMsakx va iSastabaw caLvaLIcyaa maagaa-nao jaata raihlyaamauLo ({da. maoLavao, inadSa-nao, jaolaBarao AaMdaolanao [.) hI ivaEvaasaah-taa laaokxaMcyaa manaata inamaa-Na JaalaI Aaho. tasaoca [tar kxamagaar saMGaTnaaMsaaraKao koxvaL Aaiqa-kx pa`SnaaMvar laXa koMxid`ta na kxrtaa ‘koxkoxpaIkoxpaI’ nao iSaXaNa, baala kxamagaar, pata paoZI Asao saamaaijakx ivakxasaacao kxaya-k`xmadoKaIla rabavalao. inayaamakx maMDL saMGaTnaocao AQyaXa maaohna nanaavaro yaaMcaI Aa[-doKaIla kxcaravaocakx maihlaa haotaI. kxaya-kxarI maMDLata, saicava, KajaInadar va saMyau@ta saicava Aahota. inayaamakx maMDLavar ekuxNa Akxra sadsya Aahota. yaapaOkxI 8 kxcara vaocakx AsaUna tyaata daona paur]Ya AaiNa saha is~ayaa Aahota. kxayaVapa`maaNao jarI inayaamakx maMDL hoca sa<aocao koMxd` Asalao tarI saMGaTnaocaI sqaapanaa JaalyaapaasaUna maMDLanao ekxtafxI- inaNa-ya kxQaIca Gaotalaolao naahIta. sqaapanaopaasaUnaca laaokxSaahI pawtaInao inaNa-ya GaoNyaacao saMGaTnaonao zrvalao haotao. paUNao ipaMparI icaMcavaD yaa SahrI BaagaaMmaQao pasarlaolyaa JaaopaDpaÕyaaMmaQao rhaNaa%yaa kxcara vaocakxaMmaQaUna saMGaTnaocao saBaasad inavaDlao jaataata. SahraMmaQyao izkxizkxaNaI pasarlaolyaa JaaopaDpaÕ\yaaMmaQyao tyaaMcaI vastaI Asatao tar kxQaI sava- JaaopaDpaÕIca tyaaMcaI Asatao. saMGaTnaocaI naaoMdNaI Jaalyaavar lagaocaca inaNa-ya pa`ik`xyaota kxcara vaocakxaMcao pa`itainaiQatva maaozËa pamaaNaavar Asalao paaihjao ha inaNa-ya Gaotalaa gaolaa. tyaanausaar inavaDUna Aalaolyaa 80 saBaasadaMcao paaitainaiQakx maMDL (75 is~ayaa AaiNa 5 paur]Ya) saMGaTnaocaa kxarBaar saaMBaaLtao. maihnyaataUna ekxda pa`SnaaMvar cacaa- kxrNyaasaazI, zrava saMmata kxrNyaasaazI va inaNa-ya GaoNyaasaazI yaa maMDLacaI saBaa GaotalaI jaatao. inaNa-ya paikxyaa mataO@yaavar AaQaairta Asatao.

7

saurvaataIcyaa kxaLata kxcara vaocakxaMpaOkxI savaa-ta vaaicakx AaiNa jaunao saBaasadca AapaaoAapa pa`itainaQaI vhayacao. jasajaSaI saMGaTnaa vaaZta gaolaI tasatasao payaa-yaI nao<aRtvahI tayaar Jaalao. 1996 paasaUna AnaaOpacaairkx inavaDNaUkxImaaf-xta vaogavaogaLËa BaagaaMmaQalao saBaasad Aapalao paitainaQaI inavaDUna dotaata. eKaada pa`itainaQaI Apa`amaaiNakx ikMxvaa kxmakuxvata Asalyaacao AaZLlyaasa tyaacyaa eovajaI dusa%yaalaa inavaDNyaacao kxama saBaasad kxrtaata. [tar saBaasadaMnaa Asataata taovaZoca AiQakxar paitainaQaIlaa doKaIla Asataata va tyaaMcyaa kxamaabad\dla tyaaMnaa saMGaTnaotafo-x kxaoNatyaahI svar]paata pagaar imaLta naahI. saMGaTnaocao caar pagaarI kxma-caarI AaiNa ekx AQa-vaoL ihSaobanaIsa Aaho. tao saBaasadaMcyaaca saamaaijakx va Aaiqa-kx djaa-cao Asataata va kxQaIkxQaI tyaaMcyaaca jaataItaIladoKaIla Asataata. kxma-caa%yaaMcao iSaXaNa 8vaI tao 12vaI paya-Mta Jaalaolao Asatao va tao kxayaa-layaata sava-pa`kxarcaI kxamao kxrtaata. saMGaTnaocao taIna kxaya-kxtao- Aahota tyaataIla daoGaaMcaa saMGaTnaocyaa sqaapanaota va vaaZIta hataBaar Aaho. yaa kxaya-kxtyaa-McaI saamaaijakx, Aaiqa-kx va saaMskRxitakx paaSva-BaUmaI saBaasadaMpaoXaa pauYkxLca inaraLI Aaho. ho kxaya-kxtao- saMGaTnaocao pagaarI kxma-caarI navhota paNa tao saMGaTnaocyaa inaNa-ya pa`ik`xyaota saikxya Aahota. saBaasadaMcaI paaSva-BaUmaI paunavaa-paracao Xao~a ho ipar^imaD\saarKao Aaho jyaata kxcara vaocakx ho taLalaa tar paunaina-ima-taI kxrNaaro {Vaojakx ho savaao-cca ibaMdUvar Aahota. mahapaailakoxcyaa kxcarakuMxD\yaaMmaQaUna va {ikxrD\yaaMvar kxcara vaocaNaaro ‘mau>x’ kxcaravaocak ho savaa-ta KaalaI Aahota. tyaaMcyaapaoXaa kxahISaIca barI isqataI BaMgaar gaaoLa kxrNaa%yaaMcaI Aaho jao GaraoGarI jaa{]na AtyaMta kxmaI ikxmataIta BaMgaar ivakxta Gaotaata. ho sava- pakxarcao kxcara vaocakx Aqavaa BaMgaar gaaoLa kxrNaaro AapaAapalyaa parInao kxca%yaacao vagaI-kxrNa kxr]na vajanaacyaa ikMxvaa [tar maapaata ha kxcara fuxTkxL BaMgaar baajaarata ivakxtaata. BaMgaar gaaoLa kxrNaaro kxcaravaocak tao paunaina-ima-taI kxrNaaro {Vaojak yaaMcyaamaQalyaa saaKaLIta [tar ivaivaQa paataL\yaaMvarIla vyaapaarI Aahota. tyaata fuxTkxL AaiNa Gaa{]kx ivakoxtao va saMgahkx Aahota. yaataIla savaa-ta {ccatama mhNajao naaoMdNaIkRxta vyaapaarI. paunaina-ima-taI kxrNaa%yaa {VaojakxaMcaa Aqaa-taca ekx inaraLa vaga-Asataao. yaa ipar^imaDmaQaIla patyaok GaTkxaMcao kxama ho tyaaMcao tyaa iparimaDmaQaIla sqaanaavar AvalaMbaUna Asatao. tyaaMcaI saamaaijak Aaiqa-kx paaEva-BaUmaI, kxamaacaI pairisqataI, baajaarataIla pairisqataI, imaLNaaro {tpanna yaavar}na tyaaMcao iparimaDmaQaIla sqaana zrtao. mahanagarpaailakoxcyaa kxcarapaÕItaUna, tasaoca rstyaavar zovalaolyaa kxcarakuxMD\yaaMmaQaUna ho kxcara vaocakx kxagad, plaaisTkx, QaataU AaiNa kxacaaMsaarKyaa vastaU gaaoLa kxrtaata. Aapalyaa kxamaacyaa izkxaNaavar Aapalaa vaihvaaTI h@kx tao pa`sqaaipata kxrtaata AaiNa vaoL paDlyaasa taao iTkxvaNyaasaazI BaaMDNahI kxrtaata. kxcara vaocakxaMpaOkxI 92 õ is~ayaa Aahota. tyaataIla 30õ ivaQavaa ikMxvaa inaraQaar Aahota, tar 50õ jaNaI Aapalyaa kuxTMubaacyaa ekuxNa {<pannaapaOkxI 50õ {tpanna imaLvataata. yaataIla koxvaL 8õ is~ayaa saaXar Aahota. Anaokxda Dao@yaavar 40 ikxlaaocaox vajana Gao{]na tyaa idvasaalaa 10 tao 12 ik.xima. AMtar paayaI caalataata. kxahIjaNaI T/kx Aqavaa AagagaaDItaUna javaLpaasacyaa gaavaaMmaQaUna AaiNa AaOVaoigakx pairsarata jaa{]na kxcara gaaoLa kxrtaata. sauyaao-dyaapaUvaI-ca tyaa AapalaM Gar saaoDtaata va 10 tao 12 taasa kxama kxr]na sauyaa-staacyaa saumaarasa GarI parta yaotaata. tyaaMcaI idvasaacaI imaLkxta r]. 60 [takxI Asatao.1 BaMgaarvaalao GaraMmaQaUna, dukxanaaMmaQaUna, kxcao%yaaMmaQaUna AaiNa [tar CaoTËa {VaogaaMmaQaUna BaMgaar ivakxta Gaotaata. yaatalao 80 õ paur]Ya Aahota. BaMgaar ivakxta GaoNyaasaazI idvasaacyaa saurvaataIlaa tao BaMgaaracyaa vyaapaa%yaakxDUna ekx CaoTI r@kxma Gaotaata. hI r@kxma idvasaacyaa SaovaTI tyaaMcyaa pagaaraataUna kxapalaI jaatao. tyaaMcyaa hatagaaDËadoKaIla vyaapaa%yaanao tyaaMnaa BaaDËavar idlyaa Asataata. kxcara vaocakxaMpaoXaa

8

BaMgaaravaalyaakxDcyaa gaaoLa koxlaolyaa vastaU caaMgalyaa pataIcyaa Asataata. mhNaUnaca tyaaMnaa idvasaalaa javaL javaL r]. 75 imaLtaata. javaL javaL sava-ca kxcaravaocakx va BaMgaar gaaoLa kxrNaaro dilata2 samaajaataIla mahar3 AaiNa maataMga4 jaataItalao Asataata. yaata navabaaOwaMcaahI5 samaavaoSa haotaao. SahrI kxamagaaraMcyaa AsaMGaTIta Xao~aatadoKaIla tyaaMnaa savaa-ta kxmaI djaa- idlaa jaataao. pauNyaata ASaa kxamagaaraMcaI saMKyaa AMdajao 6000 [takxI AsaUna 1 tyaata kxcara vaocakx 66õ tar BaMgaarvaalao 34õ Aahota. is~ayaaMcao pamaaNa 73õ [takox AsaUna, jaata AaiNa ilaMgaBaavaacaa spaYT pairNaama yaa vyavasaayaamaQyao idsaUna yaotaao. saBaasadtva ‘koxkoxpaIkoxpaI’cao ekuxNa 5025 naaoMdNaIkRxta saBaasad Aahota. sava- saBaasad sagaLËa saamaudaiyakx kxaya-k`xmaaMta Baaga Gaotaata AaiNa pauNyaataIla ekUxNa ekx kxcara vaocakxaMnaa yaa saMGaTnaocaI maaihtaI Aaho. 2000 saalaapaasaUna patyaokx naaoMdlaolyaa saBaasadacaI maaihtaI (vaOyai>xkx, kxaOTuMibakx, Garacaa pakxar, naagarI sauivaQaa, kxamaacaa tapaSaIla [.) saMgaNakxIkRxta koxlaI AsaUna, taI vaoLaovaoLI AVyaavata kxrNyaata yaotao. jao kxcara vaocakx Aataa ijavaMta naahIta Aqavaa jyaaMnaI ha vyavasaaya saaoDlaa Aaho va dusa%yaa izkxaNaI gaolao Aahota ASaaMcao vagaI-kxrNa koxlao Aaho. jar tao yaa vyavasaayaata parta Aalao tar tyaaMcaI saBaasad mhNaUna pauna-naaoMNaI koxlaI jaatao. xsaMGaTnaotaIla kxaya-k`xmaataIla tyaaMcyaa sahBaagaacyaa pamaaNaanausaar saBaasadaMcao vagaI-kxrNa koxlao Aaho. saBaasadaMcao vagaI-kxrNa saMKyaa

kxaya-Xama: saMGaTnaocyaa pa`tyaokx kxaya-k`xmaata AaiNa pa`ik``xyoata sahBaaga. saMGaTnaocaI vaga-NaI caalaU vaYaa-paya-Mta paUNa- BarlaolaI

1700

1. 1 Amaoirkxna DalarcaI AMdajao ikMxmata : r].50. 2. dilata mhNajaoca Atyaacaairta, hI saM&aa Da^. baabaasaahoba AMabaoDkxraMnaI tyaa kxaLata AspaRSya samajalyaa jaaNaa%yaa jaataIMkxirtaa

saamauihkxpaNao vaaparlaI. taoMvhapaasaUna yaa saM&aosa Anaokx rajakxIya saMdBa- pa`apta Jaalao AsaUna yaa ilaKaaNaata yaa saM&aocaa tyaa Aqaa-nao vaapar koxlaa gaolaa Aaho.

3. maharaMcao sqaana ho gaavaataIla vyavasqaapanaamaQyao savaa-ta mahtvaacao Asalyaacao ga^M`T Dfx yaaMnaI namaud koxlao Aaho. “taao maaga-dSa-kx, rstaa daKaivaNaara, rKavaaladar, pa`vaaSaaMcao GaaoDo QauNaara va pa`vaaSaaMcao saamaana {calaNyaacaI jabaabadarI paar paaDNaara Asataao. taao pa`amauKyaanao gaavaacyaa saImaaMcao rXaNa kxrtaao, va ivaSaoYata: maharaYT/amaQyao mahar jaata hI AtyaMta kRxtaISaIla, {payau>x va bauiwmaana Aaho.” gaavaamaQaIla mayata maaNasao, gaayaI va mhSaIMnaa Gao{}na jaaNyaacaI jabaabadarI maharavar Asao parMtau, maRta janaavaraMcao kxataDo maa~a tyaaMnaa tyaaMcyaa maalakxaMnaa Vavao laagao. maharaMcaI maaozI laaokxsaMKyaa Asalaolyaa gaavaamaQyao ekx pamauKa “maohtar mahar” inavaDlaa jaa[- jaao gaavaataIla [tar maharaMcyaa kxamaacao vyavasqaapana kxrI. Yaakxirtaa tyaalaa saMpaUNa- vatanaapaOkxI (jamaIna maalakxIpaOkxI) 1/9 ihssaa idlaa jaa[- jyaata Qaanya, dana va Anya savalataIMcaa samaavaoSa Asao.

4. dilataaMcao naotao Da^. baabaasaahoba AaMbaoDkxr yaaMnaI ihMdU Qamaa-cyaa Anyaayya jaataIvyavasqaopaasaUna AspaRSyaaMnaa mau>xI imaLvaNyaacaa ekxmaova maaga- mhNajao Qamaa-Mtar Asalyaacaa paurskxar koxlyaanaMtar jyaa Anaokx maharaMnaI baaOw Qama- isvakxarlaa tyaaMnaa navabaaOw mhNataata.

5. maMaga ho gaavaataIla baara balautaodaraMpaOkxI ekx AsaUna janaavaraMcyaa kxataD\yaaMpaasaUna vaaVa, Saotaalaa paaNaI doNyaakxirtaa paKaalaI, janaavaraMkxirtaa caabaukx [. banaivaNyaacao kxama tao kxrIta Asata. tao gaavaacaI rKavaaladarIdoKaIla kxrIta Asata. ga^M`T Dfxnao jarI yaaMcaa ivaSaoYa AadrpaUva-k {llaoKa koxlaa nasalaa tarI balautaodaraMmaQyao samaavaoSa haoNyaapaUvaI- tauMgaBad`a nadIcyaa kxazI Asalaolyaa ikxiYkMxQaa nagarIvar tyaaMcao rajya haotao Asao AaZLtao. saMskRxtamaQaIla “maataMga” Aqaa-ta savaa-ta Sai>xSaalaI maaNaUsa, yaa Sabdacaa “maaMga” ha ApaBaMSa Aaho. vaaraNasaI yaoqaIla “maataMga PYaIM”caa janma “maaMga” samaajaamaQyao Jaalaa haotaa. baamhNaI vaca-svaamauLo naMtar tyaaMcyaa vaaT\yaala garIbaI va BaTkox jaIvana Aalao. maaMga ho maharaMpaoXaa inaraLo AsaUna gaavaamaQyao inaraL\yaa vastaImaQyao tyaaMcao vaastavya Asao. tyaaMcyaa vastaIsa maaMgavaaDa mhNata Asata. gaavaataIla sava- saNaaMmaQyao va [tar xkxaya-k`xmaaMmaQyao jarI maaMgaaMcaa samaavaoSa koxlaa jaata Asao tarI tyaaMnaa kxaoNataohI h@kx navhtao va tyaManaa “baLIcaa Baa{}” (Saotakx%yaacaa Baa{}) ha djaa- idlaa jaata nasao.

9

inayamaIta: saMGaTnaocyaa kxahIca kxaya-k`xmaata AaiNa pa`ik``xyoata sahBaaga. saMGaTnaocaI vaga-NaI caalaU vaYaa-paya-Mta paUNa- BarlaolaI

800

saMBaavya: saMGaTnaocyaa kxahIca kxaya-k`xmaata AaiNa pa`ik``xyoata sahBaaga. caalaU vaYaa-taIla saMGaTnaocaI vaga-NaI qaaoDËa pa`maaNaata BarlaolaI.

1000

Ainayaimata: saMGaTnaocyaa qaaoDËaca kxaya-k`xmaata AaiNa pa`ik``xyoata sahBaaga. saMGaTnaocaI vaga-NaI qakxlaolaI.

1000

{dasaIna: saMGaTnaocyaa qaaoDËaca kxaya-k`xmaata sahBaaga. saMGaTnaota naava naaoMdvaNyaacaI [cCa naahI, saMGaTnaocaI vaga-NaI BarlaolaI naahI.

525

ekUxNa naaoMdNaIkRxta saBaasad 5025 TIpa: naaoMdlaolyaa saBaasadaMcaI saKyaa AcaUkx Aaho tar [tar saMKyaa Hyaa ba%yaaca pa`maaNaata AcaUkx Asao AMdaja Aahota. yaabad\dlacaI maaihtaI saMGaTnaocyaa saMgaNakxata Aaho. AMitama BaagaamaQyao taI idlaolaI Aaho. ivaBaaga 3. paikxyaa AaiNa pawtaI ‘koxkoxpaIkoxpaI’ nao saXamataocaI vyaaKyaa, ‘jaovha garIba AaiNa duba-la Aapalyaa AayauYyaakxDo DaoLsapaNao paahtaata, tyaacao ivaSlaoYaNa kxrtaata, jaovha tyaaMnaa tyaaMcyaa svatvaacaI AaoLKa paTUna tyaaMcyaata AatmaivaSvaasa AaiNa svapa`itaYza jaagaRta haotao va tyaacaa {payaaoga tao Aapalyaa AayauYyaavar pairNaama haoNaa%yaa GaTnaaMvar inayaM~aNa zovaNyaasaazI va Aapalao inaNa-ya AatmaivaSvaasaanao GaoNyaasaazI kxrtaata’ ASaI koxlaI Aaho. saMGaTnaocaI pawtaI ho yaa vyaaKyaotaUna inamaa-Na Jaalao Aaho. pairisqataIcao ivaSlaoYaNa kxr]na tyaavar kxahI kRxtaI kxrtaa yao[-la ASaa saMQaI saMGaTnaa kxayamaca SaaoQata Asatao evaZoca navho tar Sa@ya Jaalyaasa tyaa baLkxavatao. kxQaI kxQaI saBaasadca tyaaMcyaa takxarI, gaa%haNaI, paSna vaa icaMtaa vya@ta kr]na ASaa saMQaI {palabQa kxr]na dotaata. tar kxQaI saBaasadaMcyaa Xamataa ivakxasaacyaa ivaBaagaata saaMigatalyaapa`maaNao ASaa saMQaI AaOpacaairkxpaNao saadr koxlyaa jaataata. @vaicata pa`saMgaI tyaa saMGaTnaojavaL Asalaolyaa maaihtaIvar AaQaarIta Asataata. yaanaMtarcaI kRxtaI hI eKaaVa paSnaavar AaQaarIta Asatao Aqavaa tyaataUna kxahI {pakxma, kxaya-k`xma koxlao jaataata jyaamauLo tyaa pa`Snaavar AiQakx Kaaolavar icaMtana kxrtaa yaoNyaacyaa saMQaI imaLtao. yaacao {i_YT sava-saamaanya saBaasadalaadoKaIla paik`xyaota sahBaagaI haotaa yaavao ho Asatao AaiNa saMGaTnaa ho haoNyaasaazI vaogavaogaLo maaga- kxayamaca SaaoQata Asatao. yaa pa`ik`xyaocaa {d\doSa ekx zraivakx laXya gaazNao Aqavaa eKaada {pakxma rabaNao evaZËapaurtaa mayaa-idta nasaUna [icCta badlaacyaa idSaonao satata pa`vaasa caalaU zovaNao ha Aaho. paSnaaMvar saamauihkx saMGaTna

10

koxvaL svata:cyaa AiQakxaraMbad\dla jaagaRta Asalyaanao Aaho taI pairisqataI badlaNyaacao saamaqya- yaota naahI ho {majaUnaca ‘koxkoxpaIkoxpaI’ nao ivaivaQa ta%hocyaa pa`SnaaMvar maaozËa pa`maaNaavar saMGaTna koxlao Aaho. jyaaMcyaa AiQakxaraMcao {llaMGana Jaalao Aaho ASaaMnaa koxvaL jaagar}kx JaalyaamauLo Anyaayaaivar]w laZa Vayalaa baL yaota naahI tar Anyaayaalaa vaacaa fxaoDtaanaa, AapaNa yaata ekxTo naahI hI jaaNaIva haota gaolaI tarca tao baL yaotao. AnyaayaaivaraoQaata saMGaTna kxrNao ho samasyaonausaar haotao. taao koxvaL Aapalyaa taakxdIcaa doKaavaa navho. [tar saMGaTIta AaiNa AsaMGaiTta Xao~aataIla kxamagaar jaovha ASaa pa`kxaro inaYaoQa vya@ta kxrtaata taovha tyaaMcyaa maalakxaMnaa vaogavaogaLËa pa`maaNaata iSaXaa imaLtao. paNa yaa Xao~aataIla kxamagaar jaovha ASaa pa`kxarcaa inaYaoQa kxrtaata taovha tyaacaa savaa-iQakx pa`maaNaata fxTkxa tyaaMnaaca basataao ho AamhI AaoLKalao Aaho va tao AamhI kxayamaca AQaaoroKaIta kxrta Asataao. SaaoYaNaaivar]w saMGaTna paaoilasaaMcyaa ~aasaaivar]w Aavaaja {zvaNao Aa^gasT 1993 maQao yaorvaDËataIla laXmaInagar JaaopaDpaÕIta rhaNaa%yaa SaaoBaa yauvaraja AaovhL yaa 30 vaYaa-cyaa AakxYa-kx kxcara vaoicakoxcaI yaorvaDa paaolaIsa sToSanacyaa vadI-ta Asalaolyaa ekxa paaolaIsa hvaaladaranao CoD kxaZlaI. tyaavaoLI taI kxaorogaava paak-xcyaa Aapalyaa kxamaavar]na GarI caalalaI haotaI. “hvaaladaranao malaa qaaMbavalao AaiNa tyaacyaa baraobar isanaomaa pahayalaa baaolaavalao. jaovha maI tyaacyaakxDo dula-Xa kolao taovha taao icaDUna malaa jaaba ivacaarayalaa laagalaa. malaa tyaacyaapaoXaahI maaJyaa nava%yaacaIca iBataI vaaTlaI kxarNa jar hI gaaoYT tyaalaa samajalaI AsataI tar tyaanao maaJyaavarca saMSaya Gaotalaa Asataa. jaovha hI GaTnaa maI maaJyaa SaaoBaa naavaacyaa maOi~aNaIlaa saaMigatalaI taovha maMgaLdasa paaolaIsa caaOkxIjavaL italaahI ASaaca pa`kxarcaa AnauBava Aalyaacao malaa saaMigatalao. taao hvaaladar maaJyaa maagaoca laagaola yaa iBataInao hI GaTnaa GarI paaocalyaavar maI vastaItalyaa kxahI baayakxaMnaa saaMigatalaI. sava-saaQaarNapaNao ha Apamaana itanao maukxaTËanao sahna koxlaa Asataa. [qao pa`Sna Asaa haotaa kxI koxvaL taI ‘Kaalacyaa’ jaataItalaI garIba baa[- Asalyaanao paaolaIsaanao itacaa gaOrfxayada Gaotalaa. itacyaa izkxaNaI jar eKaadI sauisqataItalaI baa[- AsataI tar taao hvaaladar Asao vaagaayalaa Qajaavalaa nasataa. yaa GaTnaocyaa ivaraoQaata saMGaTna kxrtaanaa AaNaKaIna ekx GaTnaa samaaor AalaI taI mhNajao, Saama iBamaa kxaMbaLo yaa BaMgaarvaalyaakxDUna yaaca paaolaIsa caaOkxItalyaa ekxa dusa%yaa hvaaladaranao baLjabarInao r] 600 [takxa hptaa Gaotalaa haotaa. Saama kxaMbaLo AaiNa tyaa daoGaIhI maihlaa ‘koxkoxpaIkoxpaI’cao saBaasad haotao AaiNa tyaaMcyaa javaL AaoLKapa~aohI haotaI. paaolaIsa caaOkxI baahor yaa GaTnaocyaa ivaraoQaata QarNao Qarlao Asataa tyaata 300 maihlaa saamaIla Jaalyaa. tyaaMcao mhNaNao haotao, “ paaolaIsa kxmaISanarsaahoba Aamhalaa AaoLKapa~a dotaata, vyaasapaIzavar AamacyaaSaI hstaaMdaolana kxr]na AamhaMlaa baaolaayalaa saaMgataata AaiNa ho caaOkxItalao kux~ao AamhaMlaa ASaI vaagaNaUkx dotaata.” itaqaUna jaaNaa%yaa daona nagarsaovakxaMnaa tyaaMcao matadar idsataaca tyaaMnaI Gaa[-Gaa[-nao Aapalaa paaizMbaa dSa-vaUna itaqaUna kxaZtaa paaya Gaotalaa. drmyaana itaqao jamalaolyaa saMGaTnaocyaa saBaasadaMmaQaoca vaadavaadI vhayalaa laagalaI. kxcara vaocakx AaiNa maihlaa va paur]Ya BaMgaarvaalao ekxmaokxaMvar caao%yaaMcao Aaraopa kxr]na BaaMDU laagalao va naahkx paaolaIsaaMcyaa najarota Barola Asaola kRxtya kxr] laagalao. yaacaI dKala Gaota dyaarama rajagaur] yaa kxaya-kxtyaa-nao AitaSaya pa`BaavaI BaaYaNa koxlao. Aapalyaa BaaYaNaata tyaaMnaI itaqao jamalaolyaa maihlaaMcyaa ho inadSa-naasa AaNaUna idlao kxI, AapasaataIla BaaMDNao {GaDËavar AaNalyaasa paaolaIsa yaacaa gaOrfxayadaca GaotaIla. tyaaMnaa hoca vhavao Asao vaaTtao Aaho. Aapalyaa saamaa[-kx Sa~aUSaI laZa dotaanaa ekxI daKavaNao AtyaMta garjaocao Aaho. naahItar naukxsaana ho AapalaMca Aaho. SaovaTI tyaa hvaaladaralaa jaahIr maafxI maagaayalaa laagalaI va dusa%yaanao Gaotalaolaa hptaa parta koxlaa.

11

KaMDNaISaI saamanaa Aapalyaa pairsarata Asalaolyaa kxcara paoTItalaa kxcara {calaU idlyaabad\dla 30 vaYaa-Mcyaa SaSaIkxlaa vaaGamaaro kxDUna ekx paailakxa kxma-caarI naomaanao r]. 30 vasaUla kxrayacaa. yaacaa ivapayaa-sa Asaa Jaalaa kxI tyaa kxma-caa%yaaSaI AnaOitakx saMbaMQa Asalyaacaa saMSya itacaa navara itacyaavar Gao{] laagalaa. BaaMDNao ivakxaopaalaa gaolyaavar tyaaMnaI paaolaIsa caaOkxIta jaa{]na ho BaaMDNa imaTvaNyaacaa inaNa-ya Gaotalaa, paNa paaolaIsaanaoca tyaaMcyaakxDUna BaaMDNa imaTvaNyaacao r]. 400 maaigatalao. SaSaIkxlaolaa tyaa inairXakxacao naava, Jaalyaa GaTnaocaI taarIKa va [tar tapaSaIla vyavaisqata Aazvata haotao. AamhI jaovha itacyaa baraobar paaolaIsa caaOkxIta gaolaao, taovha KaaoTI sahanauBaUtaI daKavata tao mhNaalao kxI, “yaaMcao pa`kxrNa malaa naIT za{]kx Aaho. tyaaMcyaa maulaaMkxrtaa maI ba%yaacada paOsaodoKaIla idlao Aahota. Aataa malaa saaMgaa, taumacyaa kxDUna paOsao maagaNaara paaolaIsa kxaoNa haotaa?” mhNajao yaa baa[-kxDUna itacaI javaLjavaL AazvaDËacaI kxmaa[- lauTUna var italaaca taao ha pa`Sna ivacaarta haotaa! “ saahoba taao maaNaUsa mhNajao taumhIca haotaata” SaSaIkxlaonao AitaSaya ivanamataonao paNa zamapaNao tyaaMcyaa DaoLËalaa DaoLa iBaDvata saaMigatalao. itacao {<ar eokUxna tao gaDbaDlao va Gaa[-Gaa[-nao caaOkxIbaahor jaata AamhaMlaa maagaUna yaayalaa saaMigatalao. kxdaicata kxamaacyaa izkxaNaI KaMDNaIcao paOsao “parta” koxlao tar taao tyaa kxayaa-layaacaa “Avamaana” hao[-la Asao tyaaMnaa vaaTta Asaavao. tyaaMnaI 50 cyaa 8 naaoTa Aamacyaa kxaya-kxtyaa-cyaa hataata zovata mhTlao kxI, “ taumacaa ivaEvaasa basaNaar naahI paNa maI KarM mhNajao 300 r]payaoca Gaotalao haotao.”! Anyaayaaivar]w laZa paOSaacaI caNacaNa BaasaU laagalaI kxI BaMgaarcao vyaapaarI jao kxrtaata taoca naaganaaqa kxdmanao kxolao. AaQaI garIba maihlaaMnaa AaiNa naMtar Aapalyaa sava-ca ga`ahkxaMnaa taao paOSaacyaa eovajaI ‘icaÖËa’ (ivakxlaolyaa maalaacao paOsao doNyaaevajaI isagaroTcyaa Kaao@yaavar paOSaacaa vaayada kxrNaarI naaoMd kxrNao) Vayalaa laagalaa. qakxbaakxIcaa ihSaoba kxrtaanaa yaa ‘icaÖËa’ va maihlaaMcao sarasarI {<panna yaaMcaa maoL Gaalaavaa laagalaa. jaovha qakxbaakxI 10000 r]payaaMpaoXaa jaasta JaalaI taovha taao gaaSaa gauMDaLUna paLUna gaolaa. caMd`Baagaa Gaaolapacyaa naotaR<vaaKaalaI rajaIva gaaMQaI nagarmaQaIla kxcara vaocakx maihlaa AamacyaakxDo Aalyaa. caMd`Baagaa ekxa hoDmaastarcaI ivaQavaa baayakxao haotaI jyaanao italaa saaXar koxlao haotao. yaamauLo rajaIva gaaMQaI nagarmaQalaI taI savaa-ta jaasta iSakxlaolaI AaiNa vayaanao maaozI haotaI. “baabaa AaZva Aapalyaalaa inaiScataca nyaaya imaLvaUna dotaIla” Asao AaSvaasana itanao idlao. AamhI kxdma AaiNa paaolaIsa caaOkxI yaa daonhI izkxaNaI Anaokx Kaopaa Gaatalyaa. SaovaTI tyaaca pairsarataIla paaolaIsa caaOkxIcyaa sahayyakx inairXakxaMcyaa madtaInao tasaoca kxdmacyaa Garasamaaor QarNao Qarlyaanao qakxbaakxIcaI vasaUlaI JaalaI. r]jalaolyaa gaOrsamajautaIMnaa taDa 26ó4ó1994 raojaI taaDIvaalaa raoD yaoqaIla [MdU saabaLo va Anausayaa BaaosalaoMnaa ekxa kxcara paoTIta ekx saaonyaacaI caona saapaDlaI. BaMgaaracyaa dukxanaajavaL jaata Asataanaa tyaaMnaa vaaTotaca ekxa paaolaIsaanao hTkxlao. tyaaMnaI taatkxaL taI caona paaolaIsaacyaa hvaalaI kxr]na tyaaMnaa taI kxSaI imaLalaI tao saaMigatalao. ‘eKaadovaoLosa kxaoNaItarI caukUxna taI TakxlaI Asaola’ tyaa mhNaalyaa. paNa tyaa paaolaIsaanao tyaaMcao kxahI ekx eokUxna na Gaotaa tyaaMcyaavar caaorI koxlyaacaI takxar naaoMdvalaI. yaanaMtarcao 14 maihnao tyaa maihlaaMnaa kxaoT- kxcao%yaaMcyaa vaa%yaa kxravyaa laagalyaa. yaa sagaLËata tyaaMcaa paamaaiNakxpaNaa, inadao-Yatva hIca jamaocaI baajaU haotaI.

12

KaUpa vaaT pahayalaa laagalyaa naMtar ekx eoitahaisakx inaNa-ya dota nyaayaalayaIna dMDaiQakxarI Ea`ImataI emax.DI.dhIr yaaMnaI daonhI maihlaaMnaa inadao-Ya zrvata, saapaDlaolaI maalama<aa tyaaMnaa parta kxrNyaacao AadoSa idlao. Aapalyaa 4 paanaI inaNa-yaata dMDaiQakxa%yaaMnaI spaYTpaNao mhTlao Aaho kxI, daonhI AaraoMpaInaa kxcara gaaoLa kxrNyaacaa parvaanaa haotaa (hI GaTnaa 1994 saalaatalaI Aaho jaovha pauNao manapaa nao AaoLKapa~aaMnaa maanyataa idlaI navhtaI) va AapalyaajavaL saapaDlaolyaa vastauMcaa tyaaMnaI idlaolyaa spaYTIkxrNaacaa {payaaoga tyaaMcao inadao-Yatva isaw kxrNyaasa paurosaa zrayalaa hvaa haotaa. evaZoca navho tar svata:cyaa manaataIla paUva-ga`haMmauLo tyaaMcao spaYTIkxrNa isvakxarlao nasalyaacaa AaraopahI tyaaMnaI vaadIMvar koxlaa. koxvaL Anausayaabaa[- va [MdUbaa[-ca navho tar ha inaNa-ya sava- kxcara vaocakxaMnaa va tyaaMcyaa baraobar kxama kxrNaa%yaaMnaa AiBamaana vaaTavaa Asaa haotaa. (koxkoxpaIkoxpaIcaI ApakxaSaIta kxagadpa~ao) Aaiqa-kx paSnaaMkxrtaa saMGaTna: kxcara vaocaNyaabad\dla koxkoxpaIkoxpaIcaa dRYTIkxaona ivakxisata doSaaMpa`maaNao BaartaamaQyao kxcara Takxtaanaaca taao saukxa AaiNa Aaolaa ASaI ivaBaagaNaI kxrNao Ainavaaya- koxlaolao naahI. mahanagarpaailakxaMcaI jabaabadarI koxvaL naagarIkxaMnaa kxcara TakxNyaasaazI paoTËa {palabQa kxr]na doNao, kxcara vaoLcyaa vaoLI {calaUna, saava-jainakx Aaraogyaalaa Apaayakxarkx zrNaar naahI ASaa irtaInao tyaacaI ivalhovaaT laavaNao [takxIca mayaa-idta Aaho. mahanagarpaailakxa svata: kxca%yaacao vagaI-kxrNa kxrta naahIta. ho kxama kxcaravaocakxca kxrtaata va taao ivakUxna svata:caa {drinavaa-h kxrtaata. kxca%yaalaa yaoNaarI ikMxmata hoca kxcara gaaoLa kxrNaa%yaacao {tpanna Asatao. kxcara gaaoLa kxrtaanaa tyaaMnaI Kaca- koxlaolaa vaoL AaiNa tyaaMcaI maohnata yaacaa tyaaMnaa vaogaLa maaobadlaa imaLta naahI. kxayaVanao kxca%yaavar kxcaravaocakxaMcaa kxahIekx AiQakxar nasataao. kxcara foxkxlaa jaa[-paya-Mta taao inamaa-Na kxrNyaa%yaacaI taI maalama<aa Asatao va naMtar tyaanaMtar mahanagarpaailakoxcaI.

1. kxcara vaocakxaMnaa ‘kxamagaar’ AaiNa kxcara gaaoLa kxrNao ho ‘kxama’ Asalyaacao isaw kxrNao AaQaI mhTlyaapa`maaNao kxcara vaocakx ho maanyataa nasalaolao ‘kxamagaar’ AsaUna tao tyaaMcyaa kxamaataUna saaQanasaMpa<aI vaacavaNao, mahanagarpailakoxcaa Kaca- vaacavaNao va payaa-varNa japaNao ho saaQya kxrtaata. AamacaI saMGaTnaa yaaca saMkxlpanaovar AaQaarIta Aaho. SahrataIla Gana kxcara vyavasqaapanaata kxcara vaocakxaMcaa sahBaaga AaQaI AMdajaanao (saMGaTnaocyaa sahkxarI BaMgaar dukxanaataUna imaLalaolyaa maaihtaIcyaa AaQaaro) va naMtar irtasar saMSaaoQana kxr]na zrvalaa gaolyaavar yaa saMkxlpanaolaa dujaaora imaLalaa. 2000à 2001 saalaI AataMraYT/Iya kxamagaar saMGaTnaonao ekx irtasar saMSaaoQana kxrNyaakxrtaa esa.ena.DI.TI. maihlaa ivaVapaIzacyaa saMSaaoQakxaMnaa naomalao. KaalaI idlaolaI maaihtaI hI tyaaca saMSaaoQanaavar AaQaarIta Aaho. ho saMSaaoQana kxrtaanaa pauNao Sahr ivaBaagaata, jyaata pauNao, ipaMparI va icaMcavaD mahanagarpaailakxa samaaivaYT haotyaa, ekuxNa 4594 naaoMdNaIkRxta kxcara vaocakx haotao. mahanagarpaailakxaMsamaaor maaMDlaolao inaYkxYa- Asao haotao:

saamauihkxirtyaa ekuxNa 144 Tna [takxa paunavaa-parayaaogya kxcara ho vaocakx kxcarapaoTËataUna {calataata. tyaamauLo dr vaYaa-laa pauNao Sahr va ipaMparI icaMcavaD mahanagarpaailakxaMcaa vaahtaukxIvar haoNaara ekuxNa r] 15822750 ( mhNajaoca r] 16 kxaoTI ) [takxa saMBaavya Kaca- vaacataao. mhNajaoca

13

pa`tyaokx kxcara vaocakx mahanagarpaailakoxcaI, na idlaolyaa pagaaracyaa svar]paata, drmaha r] 246 [takxI bacata kxrtaao.

pa`tyaokx kxcara vaocakx AaiNa BaMgaar gaaoLa kxrNaarI vyai> idvasaalaa AMdajao r] 60 tao r] 70 kxmaavatao. mhNajaoca BaMgaaracaa vyaapaarI AaiNa kxcara vaocakxaMcyaata haoNaara paaqaimakx vyavahar idvasaalaa ikxmaana r]. 375000 [takxa Aaho. jasajasao kxca%yaacao vagaI-kxrNa haotao, tyaacaa Baava zrtaao va tyaacaI ivakxI haotao tasataSaI tyaacaI ikMxmata vaaZta jaatao.

BaMgaar ivakxImauLo pauNyaalaa vaYaa-laa r] 184824000 (r] 185 kxaoTI) [takox {tpanna imaLtao.

kxcara vaocakxaMcyaa kxamaamauLo payaa-varNaalaa haoNaara fxayada ha Aaiqa-kx pairBaaYaota saaMgaNao ASa@ya Aaho.

(icakxrmaanao, doSapaaMDo, naarayaNa 2001)

2. kxcara vaocak ho ‘kxamagaar’ AaiNa kxcara gaaoLa kxrNao ho ‘kxama’ AsalyaacaI maanyataa sarkxar kxDUna imaLvaNao

mahanagarpaailakoxkxDUna AaiNa naMtar rajya sarkxar kxDUna kxcara vaocakxaMnaa ‘kxamagaar’ AaiNa kxcara gaaoLa kxrNao ho ‘kxama’ AsalyaacaI maanyataa imaLvaNyaacyaa laZËacao koxkoxpaIkoxpaInao Anaokx vaogavaogaLËa staraMvar naotaR<va koxlao. yaata jaahIr saBaa AaiNa inadSa-naaMmaaf-xta kxcara vaocakxaMcao saMGaTna kxr]na tyaaMnaa yaa laZËata sahBaagaI kxr]na GaoNao ho savaa-ta mahtvaacao Tppao haotao. paUZo saMGaTnaocyaa AaoLKapa~aaMnaa mahanagarpaailakoxkxDUna maanyataa imaLvataanaa varIla saMSaaoQanaacaa {payaaoga Jaalaa. 1993 maQyao hI maagaNaI mahanagarpaailakoxsamaaor maaMDtaanaa jaI Anaokx inadSa-nao koxlaI tyaata hjaaraoMcyaa saMKyaonao saBaasad sahBaagaI Jaalao. 1995à1996 maQao jaovha pauNao AaiNa ipaMparI icaMcavaD mahanagarpaailakxaMnaI, SahrI Gana kxcara vyavasqaapanaata kxcara vaocakxaMcaa sahyaaoga maanya kxrta koxkoxpaIkoxpaInao vaaTlaolyaa AaoLKapa~aaMnaa maanyataa idlaI toavha ASaa pawtaIcaI AaoLKapa~ao doNaa%yaa tyaa saMpaUNa- doSaataIla paihlyaa mahanagarpaailakxa zrlyaa. hI maanyataa kxcara vaocakxaMnaa kxcara gaaoLa kxrNyaacaI AiQakRxta parvaanagaI dotao. yaa GaTnaonaMtar maharaYT/ rajya sarkxarnao sava- mahanagarpaailakxaMnaa kxcara vaocakxaMcaI AiQakRxta naaoMdNaI kxr]na, tyaaMnaa AaoLKapa~ao do{]na, tyaaMcyaa saMsqaomaaf-xta Aqavaa saovaaBaavaI saMsqaaMcyaa madtaInao SahrI Gana kxcara vyavasqaapanaota tyaaMnaa saamaavaUna GaoNyaacaI AiQasaUcanaa jaarI koxlaI. AaoLKapa~aaMnaa Kaud\d mahanagarpailakoxkxDUna maanyataa imaLalyaamauLo laaokxaMcyaaca navho tar svata:cyaa najarotadoKaIla kxcaravaocakxaMcaI pa`itamaa Aamaulaaga badlalaI. tyaa naMtar kxQaI ATkx Jaalyaavar svata:caI sauTkxa kxr]na Gaotaanaa tar kxQaI BaMgaar KarodI kxrtaanaa javaL paOsao nasalyaasa, ASaa Anaokx kxarNaaMkxirtaa saBaasadaMnaI yaa AaoLKapa~aacaa {payaaoga kolaa Aaho. Aaja ekx sava-saamaanya kxcara vaocakx maihlaa SahrataIla svacCtaa raKNyaata svata: kxrta Asalaolyaa yaaogadanaacao mahtva paTvaUna do{] Sakxtao, kxca%yaacao vagaI-kxrNa kxrtaanaa italaa vaaparNyaasa AavaSyakx AsalaolaI jaagaa taI h@kxanao maagaU Sakxtao, laaokxaMnaI inamaa-Na koxlaolaa kxcara taI gaaoLa kxrtao mhNajao taI svata: GaaNaorDI zrta naahI ho taI paTvaUna do{] Sakxtao AaiNa AapaNa paamaaiNakxpaNao raojagaar imaLvata Asalyaacao taI paaoilasaaMnaa zNakxavaUna saaMgaU Sakxtao.

3. sarkxarI maanyataovar AaQaairta sarkxarI sauivaQaaMcaa fxayada

14

A) vaOVkxIya ivamaa : mahanagarpaailakoxcaa Gana kxcara gaaoLa koxlyaacaa Aaiqa-kx fxayada paailakoxlaa

imaLta Asalaa tarI tao kxama kxrta Asataanaa svata:cyaa Aaraogyaavar haoNaa%yaa duYpairNaamaacaI ikMxmata kxcara vaocakxaMnaaca BaravaI laagatao. kxcara vaocakxaMcyaa Aaraogya ivaYayakx tak`xarI yaa tyaaMcyaa vyavasaayaaSaI inagaDIta Asataata. {da. saaMQaoduKaI, AataDI AaiNa jazraSaI saMbaMiQata tasaoca EvasanaaSaI saMbaMiQata takx`arI. kxcara vaocakx, mauKyata: maihlaa ASaa takxarIMkxDo tyaa ivakxaopaalaa jaa[-paya-Mta dula-Xa kxrtaata. jaovha pauNyaataIla koxvaL 5 õ maihlaa kxcara vaocakxaMcaI tapaasaNaI koxlaI taovha tyaata ekx Xayaraoga, 3 vyavasaaya saMbaMQaIta ApaGaata, 6 Evasanaacao tar 1 DaoLËacaa saMsaga-janya raoga, kxcarapaoTIta Aqavaa kxcarapaoTIvar]na KaalaI paDlyaamauLo Jaalaolao 9 maaozo ApaGaata, saaMQyaaMcyaa 36 pa`kxarcyaa tak`xarI Asalyaacaa idsaUna Aalyaa. (icakxrmaanao, doSapaaMDo, naarayaNa 2001)

2002-03 maQao Aapalyaa ivaBaagaataIla sava- naaoMdNaIkRxta kxcara vaocakxaMkxrtaa vaOVkxIya ivamyaacaI yaaojanaa rabavaNaarI pauNao mahanagarpaailakxa hI doSaataIla paihlaI mahanagarpaailakxa zrlaI. paIemasaI cyaa inaNaa-yakx maMDLasamaaor zovaNyaasaazI tayaar koxlaolyaa inado-Sapa~aata varIla sava- yaui>xvaad ivastaaranao idlaa Aaho. nyaU [MiDyaa ASyaUrna\sa kMxpanaIlaa ivamyaacaa vaaiYa-kx hptaa BarNao ho pauNao mahanagarpaailakoxcyaa vaaiYa-kx Aqa-saMkxlpaacaa AivaBaajya ihssaa banalao Aaho. r]. 5000 paya-Mtacaa r]gNaalayaacaa Kaca- ivamaa kMxpanaI dotao. koxkoxpaIkoxpaImaaf-xta davao maaMDlao jaataata.

ba) iSaXaNa: AaoLKapa~aaMnaa maanyataa dotaanaa laavalaolyaa inakxYaaMcyaa AaQaaro koMxd` sarkxarcao sahayya AsalaolaI svacCtaa kxamagaaraMcyaa maulaaMkxrtaa Aistatvaata AsalaolaI paI ma^iT/kx iSaYyavaR<aI kxcara vaocakxaMcyaa maulaaMnaadoKaIla imaLavaI yaakxrtaa koxkoxpaIkoxpaInao pa`yatna koxlao. yaapaUvaI- SaaLaMmaQaUna rabavalaI jaaNaarI hI yaaojanaa koxvaL Dao@yaavar]na maOlaa vaahNaa%yaa kxamagaaraMcyaa maulaaMnaaca imaLayacaI. kxcara vaocaNao ho AsvacC kxamaata maaoDtao ho maanya kxrayalaa sarkxar tayaar navhtao. ‘kxcara vaocaNao ho svacC kxama Asalyaanao kxcara vaocakxaMnaa sarkxarnao madta naakxarlaI’ Asao maqaLo Asalaolao laoKa va tyaabaraobar kxca%yaacyaa iZgaa%yaata kxama kxrNaa%yaa kxcara vaocakxacao Cayaaica~a CapaUna vata-maanapa~aaMnaI yaa maaoihmaota mahtvaacaI BaUimakxa bajaavalaI. 2001 saalaI mahanagarpaailakoxnao iSa@kxamaaota-ba koxlaolaI AaoLKapa~ao hI sadr vya>xI ‘AsvacC vyavasaaya’ kxrIta Asalyaacao isaw kxrNyaasa paUroSaI Aahota Asaa inaNa-ya maharaYT/ sarkxarnao Gaotalaa va yaa yaaojanaota kxcara vaocakxaMcyaa maulaaMnaa saamaIla kxr]na Gaotalao. kx) 1997 maQao rhdarIlaa ADqaLa na AaNataa gallyaaMmaQaUna kxca%yaacao vagaI-kxrNa kxrNyaakxrtaa basaNyaacaa AiQakxar kxcara vaocakxaMnaa imaLvaUna doNyaata koxkoxpaIkoxpaI yaSasvaI JaalaI. Ea`ImaMtaaMcyaa gaaDËaMnaa mahanagarpaailakxa jaagaa paurvatao maa~a Ea`IMmataaMnaI koxlaolaa kxcara vaocaUna mahanagarpaailakoxlaa hataBaar laavaNaa%yaa kxcara vaocakxaMnaa jaagaa dota naahI Asaa yaui>xvaad saMGaTnaonao koxlaa. 1998 maQao ipaMparI icaMcavaD mahanagarpaailakoxcyaa hd\dIta saMGaTnaocao sahkxarI BaMgaar dukxana caalavaNyaasaazI ina:Saulkx jaagaahI saMGaTnaonao imaLvalaI.

4. SahrI Gana kxcara vyavsqaapanaata AaiNa GaraoGarI kxcara {laNyaacyaa kxamaata kxcara vaocakxaMnaa samaaivaYT kxrNoa

15

1996 saalaI Ailmara paTola AaiNa [taraMnaI koxlaolyaa ivanaMtaIAja- k`x. 888 cyaa {<arata 1998 maQao Baartaacyaa savaao-cca nyaayaalayaanao Gana kxcara vyavasqaapanaacyaa pa`Snaavar taaoDgaa kxaZNyaasaazI ekx ta&a maMDLacaI sqaapanaa kxrNyaacao AadoSa idlao. yaata koxkoxpaIkoxpaIlaa Aapalyaa iSafxarsaI paazvaNyaasa saaMigatalao gaolao AaiNa saMGaTnaonao tyaa paazvalyaa. maMDLacyaa AMtaIma Ahvaalaata tyaaMcaI gaNanaa koxlaI Aaho. savaao-cca nyaayaalayaacyaa AadoSaanausaar sqaaipalaolyaa yaa maMDLacyaa iSafxarsaIMvar AaQaarIta payaa-varNa AaiNa vana maM~aalaya, Baarta sarkxarnao mahapaailakxa Gana kxcara vyavsqaapana inayama 2000 tayaar koxlaa. yaa inayamaaMpa`maaNao pa`tyaokx GarataUna kxcara gaaoLa kxrNao va Garataca kxca%yaacao vagaI-kxrNa kxrNyaacao paiSaXaNa laaokxaMnaa doNyaacaI pa`aqaimakx jabaabadarI 41 A EaoNaIcyaa mahapaailakxaMvar saaopavalaI gaolaI. inayamaavalaIta jarI kxcara vaocakxaMcaa {llaoKa koxlaa nasalaa tarI sqaainakx pairisqataIlaa Anausar]na yaM~aNaa {BaI kxrNyaakxrtaa mahanagarpaailakxaMnaI {palabQa Asalaolyaa payaa-yaaMcaa yaaogya {payaaoga kxravaa Asao spaYT AadoSa idlao Aahota. kxcara gaaoLa kxrNyaacaI Anaupaalana kxsaaoTI AaiNa Aaiqa-kx AaoZataaNa yaataUna maaga- kxaZta mahapaailakxa inarinaraLo {paaya kxmaIAiQakx yaSasvaIpaNao kxr]na pahata Aaho. yaata eKaaVa sqaainakx Aqavaa AaMtarraYT/Iya kMx~aaTdaralaa GarataUna kxcara {calaNyaacao kMx~aaT saMpaUNa-ta: ikxMvaa AMSata: doNao hI vyavasqaa savaa-ta laaokxipaya zrlaI Aaho. yaacao kxarNa kxcara vaocaNao ho kxama KaajagaI tatvaavar koxlao tar tao AiQakx pairNaamakxarkxirtyaa va svasta paDola AsaM maanaNaara ekx pa`baL gaT Aaho. paNa jyaapamaaNao maharaYT/amaQyao naaiSakx yaoqao baGaayalaa imaLalao tyaapamaaNao, ba%yaacada ASaa {paayaaMcaa fxTkxa sqaainakx kxcara vaocakxaMnaa basataao. naaiSakxmaQao sava- kxcara kMx~aaTdar Gao{]na jaata AsalyaamauLo kxcara vaocakxaMcaa {Vaoga javaLjavaL baMd Jaalaa Aaho. jar kxcara vaocakxaMnaa GarataUna kxcara {calaNyaacyaa yaM~aNaota saamavaUna Gaotalao tar tyaaMnaa kxca%yaataUna BaMgaar imaLNyaacaI hmaI imaLola, tyaaMcyaa kxamaacyaa pairisqataIta sauQaarNaa hao[-la; tyaaMcyaa {<pannaata vaaZ hao[-la AaiNa tyaaMcyaa vyavasaayaalaa saovaa paurvazadaracaa djaa- pa`apta hao[-la. yaacao paatyaiXakx doNyaasaazI koxkoxpaIkoxpaInao Aapalyaa saBaasadaMWaro ‘svacCtaocao vaarkxrI’ hI saovaa saur] koxlaI va ho daKavaUna idlao kxI yaa pa`kxaro kxcara gaaoLa kxrNaarI pauNyaatalaI hI ekxmaova ikxfxayataSaIr saovaa Aaho. yaata koxkoxpaIkoxpaIcaI BaUimakxa hI kMx~aaTdaracaI nasaUna pa`vata-kxacaI Aaho. SahrataIla ekxuNa 40000 Garo AaiNa {VaogaaMmaQaUna vagaI-kxrNa koxlaolaa kxcara gaaoLa kxrNyaacao kxama 400 saBaasad kxrtaata. tyaamaQaUna ivakxIkxrtaa BaMgaar baajaUlaa kxaZUna Gao{]na {rlaolaa Aaolaa kxcara mahapaailakoxcyaa kuMxD\yaaMmaQao Aqavaa jaOivakx Kataacyaa KaD\Dyaata Takxtaata. maaozËa [maartaIMmaQaUna ASaa kxcara vaocakxaMnaa kMx~aaT idlao jaatao AaiNa maihnaa AKaor pa`tyaokx GarataUna yaa saovaocyaa badlyaata tyaaMnaa maaobadlaa idlaa jaataao. pa`tyaokx pairsar AaiNa tyaata rhaNaa%yaa laaokxaMcao rhaNaImaana yaavar]na saovaocaa dr zrvalaa jaataao. kxcara inamaa-Na kxrNaaro AaiNa kxcara kuMxD\yaa yaaMcyaataIla AMtar ho kxcara vaocakx pairNaamakxarkxirtyaa Bar]na kxaZtaata. Aataa pauNao mahanagarpaailakxa yaa yaaojanaocaa AiQakRxtairtyaa pasaar kxrtao Aaho. kxcara gaaoLa kxrNyaacao Aapalao kxama va saMGaTnaotalaa sahBaaga yaamauLo Aapalyaa AayauYyaata Jaalaolao badla AaOMQa yaoqao rhaNaarI maMgala gaayakxvaaD svata:cyaaca Sabdata saaMgatao, “ kxcara gaaoLa kxr]na AaiNa BaMgaar ivakUxna Aataa maI drmaha r]. 3000 kxmaavatao. jaI laaokxM malaa kxcara kuMxDItaUna kxcara gaaoLa kxrtaanaa paahUna naakMx maurDayacaI taI Aataa malaa naavaanao AaoLKataata. ekxa maaNasaanao malaa jaunaI saayakxla idlaI. maI kxQaI saayakxla caalavalaIo navhtaI paNa Aataa maI saayakxlavar]na kxamaavar jaatao. lahana Asataanaa [tar maUlao jaovha dptar AaiNa paaNyaacaI baaTlaI Gao{]na SaaLota jaayacaI taovha malaa tyaaMcaa KaUpa hovaa vaaTayacaa. paNa Aataa maaJaM kxama lavakxr AaTpata AsalyaamaULo malaa maaJyaa vastaIta caalaNaa%yaa saaXartaa vagaa-Mnaa jaataa yaotao. Aataa maI hI saaXar Aaho. Aamacyaa pata saMsqaocaI maI KajaInadar Aaho va Aamacyaa vastaIcaI pa`itainaQaI. maaJyaa dar]DËa nava%yaacaI AaQaI malaa KaUpa iBataI vaaTayacaI. maI tyaalaa daonada dvaaKaanyaata paazvalaM haotaM.

16

tyaanao qaaoDËa idvasaaMkxrtaa dar] ipaNao qaaMbavalao haotao paNa Aataa parta dar] pyaayalaa laagalaa Aaho. paNa Aataa malaa tyaacaI iBataI vaaTta naahI. maI tyaalaa paOsao doNao baMd koxlao Aaho. Aataa maI maaJyaa paOSaaMnaI AaiNa pata saMsqaotaUna kxja- Gao{]na r}. 65000 ikMxmataIcao maaozo Gar Gaotalao Aaho. (koxkoxpaIkoxpaIcaI ApakxaSaIta kxagadpa~ao) kxcara vaocakxaMpaasaUna saovaa paurvazadaraMpaya-Mtacaa ha tyaaMcaa pavaasa kxahI AgadIca sarL AaiNa saaopaa navhtaa. tyaasaazI tyaaMnaa Aapalyaa kxamaacaI pawta, Aapalaa paaoSaaKa AaiNa rahNaImaana badlaayalaa laagalao. jaao maQyamavaga- tyaaMcyaakxDo taucCtaonao baGaayacaa ikMxvaa tyaaMcyaakxDo dula-Xa kxrayacaa ASaaMbaraobar kxcara vaocakxaMnaa saMbaMQa jaaoDavao laagalao. tyaataUnaca va@taSaIrpaNaa, inayamaItapaNaa AaiNa saByapaNaa tyaaMnaI AMgaata baaNavalaa. pa`baL mahapaailakxa kxamagaar saMGaTnaa AaiNa tavaZIca pa`baL kxcara vaocakxaMcaI saMGaTnaa Aistatvaata AsalyaamauLo paIemasaInao Aajataagaayata kMx~aaTaWaro KaajagaIkxrNaacaa maaga- isvakxarlaolaa naahI. kxarNa yaa daonhI saMGaTnaa vaogavaogaLËa kxarNaaMkxrtaa tyaacaa jaaordar inaYaoQa kxrtaIla yaacaI tyaaMnaa Kaa~aI Aaho. kxcaravaocakxaMcyaa {drinavaa-hacaa ha laZa AaiNa saMGaiTta mahapaailakxa kxma-caa%yaaMcao svata:cao pa`sqaaipata h@kx iTkxvaUna zovaNyaacaI QaDpaD, ASaa ekxa vaoQakx vaLNaavar saQyaa koxkoxpIkoxpaI {BaI Aaho. mahapaailakoxcao svacCtaa kxma-caarI AaiNa kxcara vaocakx ho ekxaca jaataIcao va saamaijakx paaSva-BaUmaIcao Asataata hI ekx laXaNaIya baaba Aaho. paailakoxcyaa kxamagaar saMGaTnaaMnaa naaraja na kxrtaa Gar AaiNa GarajavaLcaI kxcara kuMxDI yaataIla AMtar Bar]na kxaZNyaasaazI KaajagaI-saava-jainakx BaagaIdarI vyavasqaa inamaa-Na kxr}na tyaamaQyao Aapalaa h@kx saaMgaNyaacaa AiQakxar kxcara vaocakxaMnaa sahja imaLU Sakxtaao. yaacao kxarNa, Gara GarataUna kxcara {calaNao hI mahapaailakoxcaI jabaabadarI kxQaIca navhtaI. tasaoca yaa Aitair@ta kxamaasaazI laagaNaa%yaa jyaada kxamagaaraMcaa Kaca- mahaapaailakoxlaa parvaDNyaasaarKaa navhtaa. Ganakxcara vyavasqaapanaocyaa navaIna QaaorNaanausaar jyaa SahraMmaQao kxcara vaocakx saMGaiTta Aahota itaqao tyaaMnaa yaa yaM~aNaota samaaivaYT kxrNyaacaI Sa@yataa vaaZlaI ho Karo paNa tyaacabaraobar ijaqao tao AsaMGaiTta Aahota tyaa SahraMmaQao yaa KaajagaI-sarkxarI BaagaIdarImaULo tyaaMcyaa {drinavaa-hacaa pa`Sna inamaa-Na Jaalaa. ekxIkxDo Anaokx saovaaBaavaI saMsqaa QaaorNaaMmaQao garIbaaMkxrtaa AnaukUxla badla GaDvaNyaasaazI QaDpaD kxrtaanaa idsataata paNa QaaorNaata Asalaolyaa AnaukUxla GaTkxaMcaa {payaaoga kr]na doNyaasaazI kxcaravaocakxaMnaa saMGaiTta kxrNyaacao kxama fxarca kxmaI saMsqaa kxrtaanaa idsataata. ha ekx ivaraoQaaBaasaca Aaho. jyaa saovaaBaavaI saMsqaaMnaI AaiNa saBaasad saMsqaaMnaI, mahapaailakoxbaraobar Ganakxcara vyavasqaapanaocao kMx~aaT Gaotalao Aaho ({da. saoMTr fxar DovalapamaonT kxmyauinakoxSana, jayapaUr AaiNa naagapaUr, e@sanaaora caonna[- AaiNa hOdrabaad AaiNa fxaosao-sa mauMba[-) tyaadoKaIla yaa kxamaakxrtaa kxcara vaocakx maihlaaMcaa {payaaoga kxrNyaaeovajaI JaaopaDpaÕItaIla tar]Na paur]YaaMnaa GaoNaoca pasaMta kxrtaata. mhNajao kxaoNatyaahI Xao~aata kxama kxrNyaacyaa pairisqataIta sauQaarNaa JaalaI kxI itaqao maihlaaMcyaa jaagaovar paur]Ya yaotaata, kxinaYz jaataItalyaa laaokxaMeovajaI {cca jaataItaIla laaokMx yaotaata AaiNa AsaMGaiTta kxamagaaraMcyaa eovajaI KaajagaI mahamaMDLo taI Xao~ao kxabaIja kxrtaata ho ekx pasqaaipata satya Aaho AaiNa varIla {dahrNao tyaalaaca dujaaora dotaata. saamaaijakx paSnaaMkxrtaa saMGaTna

17

Aapalyaa sqaapanaocyaa kxaLapaasaUnaca saMGaTnaonao, maihlaaMivar]w Atyaacar, baala majaurI, iSaXaNa, baala ivavaah, va kxaOTUMibakx ihMsaa yaa pa`SnaaMvar ekx zama saMGaiTta BaUimakxa GaotalaI Aaho. balaatkxaralaa vaacaa fxaoDNao kxcara vaocakxaMmaQao Asaa samaja Aaho kxI koxvaL tar]Na, idsaayalaa caaMgalyaa maulaIMvarca balaatkxar haotaao. paNa jaovha paanamaLËavar rahNaa%yaa caaMgauNaa AMkuxSa gaayakxvaaD yaa 53 vayaacyaa maihlaovar 28 vaYaa-cyaa tyaaMcyaaca vastaItalyaa paur]Yaanao balatkxar koxlaa taovha ha sava-maanya Ba`ma {laqaUna TakxNyaamaQyao caaMgauNaabaa[-MnaI pauZakxar Gaotalaa. yaa GaTnaomauLo tyaaMnaa AitaSaya Qa@kxa basalaa haotaa AaiNa tyaa taabaDtaaopa saMGaTnaota Aalyaa. d<avaaDI paaolaIsa caaOkxIvar naolaolyaa QaDkx maaocaa-mauLo pairisqataIcao gaaMBaIya- laXaata Gao{]na paaoilasaaMnaI taataDInao kxarvaa[- koxlaI. tyaa paur]Yaalaa ATkx kxr]na vastaItaUna tyaacaI iQaMD kxaZNyaata AalaI va tyaacyaa ivar]w tak`xar daKala kxolaI gaolaI. yaamaQao caaMgauNaabaa[-Mnaa Jaalaolaa manastaapa TaLtaa Aalaa naahI paNa sava- saBaasadaMkxDUna jaao paaizMbaa AaiNa sahkxaya- tyaaMnaa imaLalao tyaamauLo tyaaMcyaata ekxIcaI Baavanaa inamaa-Na JaalaI. (koxkoxpIkoxpaIcyaa ApakxaSaIta dstaevajaaMmaQaUna) baala majaUrI pauNyaataIla sava- baala kxcara vaocakx hI kxcara vaocakxaMcaIca maulao Aahota. Aapalyaa {tpannataIla vaaTokxrI mhNaUna paaOZ kxcara vaocakxhI yaa Xao~aataIla maulaaMcaa WoYa kxrta. tasaoca vyaapaarI tyaaMnaa sahja fxsavaU Sakxta AsalyaamaULo maalaalaa imaLNaa%yaa ikxMmataIdoKaIla kxmaI vhayacyaa. baroca kxcara vaocakx Aapalyaa maUlaaMnaa vaogaLËa Xao~aata kxamaalaa laavaNyaacaa pa`yatna kxrayacao paNa iSaXaNaanao tyaaMcaa fxayada hao[-la Asao kxahI tyaaMnaa vaaTta nasao. “AiSaiXata raihlao tar inadana kxcara vaocaUna tarI tyaaMnaa tyaaMcao paaoT Bartaa yao[-la. paNa iSakUxna padvaIQar Jaalao tar tyaaMnaa naaokxrI kxaoNa doNaar?” SaaLota naava GaalaNyaakxrtaa laagaNaarI kxagadpa~ao nasaNao AaiNa SaaLota idlao jaaNaaro inakRxYT djaa-cao iSaXaNa hIdoKaIla maulaaMnaa SaaLota na GaalaNyaacaI kxarNao haotaI. paNa Aaja iSaXaNaakxDo pahaNyaacyaa tyaaMcyaa dRYTIkxaonaata Aamaulaaga badla Jaalaa Aaho. saMGaiTta baLacyaa jaaoravar mahapaailakxa SaaLaMmaQaUna idlyaa jaaNaa%yaa iSaXaNapawtaIta badla GaDlaa paaihjao yaa tyaaMcyaa maagaNaItaUna ha badla spaYT idsaUna yaotaao. koxkoxpIkoxpaInaI koxlaolyaa daona saMSaaoQanaatmakx AByaasaataUna ho idsaUna yaotao kxI yaa Xao~aataIla baala majaUraMcao pa`maaNa javaL javaL 76 õ [takox kxmaI Jaalao Aaho ( icakxrmaanao, naarayaNa, fxDNaIsa 1995 AaiNa icakxrmaanao, doSpaaMDo, naarayaNa 2001). yaacaa saMbaMQa rajya sarkxarcyaa iSaXaNaasaMbaMQaIcyaa QaaorNaaSaI AaiNa koxkoxpaIkoxpaIcyaa pa`yatnaaMSaI jaaoDtaa yao{} Sakxtaao. 1995 paasaUna jaovha ‘baala majaUraMcaI yaa Xao~aataIla {paisqataI hI paaOZaMcyaa imaLkxtaIcyaa AaD yaotao AaiNa maulaaMnaa yaa Xao~aapaasaUna dUr zovaNyaacaa iSaXaNa haca ekxmaova maaga- Aaho’ hI tatvao isvakxarlaI gaolaI taovhapaasaUna baala majauraMcao pa`maaNa kxmaI kxrNyaacyaa payatnaata koxkoxpaIkoxpaInao manaQarNaI kxrNyaaeovajaI jabardstaI ó Qaakx ho htyaar vaaparayalaa saurvaata koxlaI. esaenaDITI maihlaa ivaVapaIzanao 1989 tao 1996 yaa kxaLata SaaLota na jaaNaa%yaa ivaVaqyaa-Mkxrtaa jao AnaaOpacaairkx iSaXaNaacao vaga- caalavalao tyaataUnaca AaiNa hLUhLU tyaacyaaeovajaI SaaLota naava naaoMdvaayacaI vaaiYa-kx maaoihma koxkoxpIkoxpaInao hataI GaotalaI. yaa maaoihmaobaraobarca SaaLotaUna yaa maulaaMcao {ccaaTna haota naahI yaacaI Kaa~aI kxrNyaasaazI tyaa yaM~aNaovar baarIkx laXa zovaNyaata Aalao. SaaLota pavaoSa imaLvaNyaasaazI jaao

18

vayaacaa daKalaa laagataao tyaasaazI barIca maohnata, vaoL AaiNa paOsaa Kaca- haotaao. tyaamaULo saMbaMiQata sarkxarI ivaBaagaaMbaraobar AaQaI baaolaNaI AaiNa vaoL paDlyaasa inadSa-nao kxr]na (baala h@kxaMsaazI laZNaa%yaa saMsqaaMbaraobar) daKalyaacaI AT rd\d kxrNyaata AalaI. saurvaataIlaa, yaa navaInaca iSakxayalaa laagalaolyaa maulaaMnaa AvyavaisqatapaNaa ikMxvaa fxaTkox kxpaDo GaalaUna Aalyaabad\dla GarI paazvaNao, tasaoca mahapaailakxa SaaLaMmaQao vaaTlaI jaaNaarI va+a paustakox yaa maulaaMnaa savaa-ta SaovaTI doNao, tyaaMnaa vagaa-ta AaorDNao ASaa pa`kxarcaI vaagaNaUkx idlaI jaayacaI. yaavar, ASaa pa`SnaaMbad\dla saMvaodnaaSaIlataa baaLgaUna tyaa maulaaMnaa SaaLa saaoDNyaapaasaUna raoKaNyaacaI garja saMGaTnaonao iSaXaNa yaM~aNaolaa paTvaUna idlaI. tyaanaMtar kxcara vaocakxaMcyaa maulaaMnaa SaaLota yaayalaa pa`aotsaahna imaLavao mhNaUna sqaainakx saMsqaaMcyaa madtaInao va+a paustakox, [tar kxahI baiXasao vaaTNyaata AalaI. tyaaca baraobar sarkxarnao 80 õ {paisqataI Asalaolyaa maulaaMnaa drmaha jaIo 3 ikxlaao taaMdUL doNyaacaI yaaojanaa jaahIr koxlaI tyaacaadoKaIla maulaaMnaa {payaaoga Jaalaa. Anaaqa AaiNa ekxca paalakx Asalaolyaa (jyaaMnaa maulaaMcao saMgaaopana kxrNao Sa@ya naahI) ASaa maulaaMnaa garjaopa`maaNao inavaasaI iSaXaNa saMsqaaMmaQao daKala kxrNyaata Aalao. ‘AsvacC Xao~aata vyavasaaya’ kxrNaa%yaaMcyaa maulaaMnaa jaahIr koxlaolaI iSaYyavaR<aIdoKaIla tyaaMnaa fxayadoSaIr zrlaI. ( paha, ‘sarkxarI maanyataovar AaQaairta sarkxarI sauivaQaaMcaa fxayada’) yaacyaaca jaaoDIlaa SaaLa saaoDUna na jaaNyaacao [tar {paayahI kxrNyaata Aalao. mahapailakoxkxDUna doNyaata yaoNaa%yaa AaoLKapa~aata Asao spaYT namaUd koxlao jaatao kxI 18 vaYaa-KaalaIla maulaaMnaa kxcara vaocaNyaacao kxama kxrNyaasa sa> manaa[- Aaho. hI maaoihma Aataa yaa staravar paaocalaI Aaho kxI rstyaata maulaaMnaI gaaoLa koxlaolaa kxcara paaOZ kxcaravaocakx maihlaaMcao gaT japta kxrtaata. yaata paaolaIsa AaiNa mahanagarpaailakoxnaohI sahkxaya- idlao Aaho. baala majaUr kxayada 1986 (baMdI AaiNa inayamana) AMtaga-ta 2001 saalaapaasaUna kxcara vaocaNao ha maulaaMkxrtaa Qaaokxadayakx vyavasaaya Asalyaacao zrvalao gaolao Aaho. baala ivavaah pa`itainaQaI maMDLata ica~aa iXarsaagar hI baalatar]Na JaaopaDpaÕIcao pa`itainaiQatva kxrayacaI. ekxa saBaota itacyaa AlpavayaIna Baacyaacao lagna tyaaMcyaa kuxTUMbaanaI zrvalao Asalyaabad\dla AamhI italaa ivacaarlao. SaaoBaa AaiNa yauvaraja ho daoGaohI Aamacyaa AnaaOpacaairkx iSaXaNa vagaa-ta yaota AsalyaamaULo AamhaMlaa tyaaMcyaa vayaacaI Kaa~aI haotaI. paitainaQaI maMDLataIla [tar saBaasadaMcyaa madtaInao AamhI ica~aabaa[- AaiNa Ea`ImaMta yaa daoGaaMnaahI maulaaMcao lagna AaNaKaI kxahI vaYaa-MnaI laaMbavaavao ho paTvaUna idlao. tyaa daoGaaMnaIhI lagaoca Aamacao mhNaNao maanya koxlao AaiNa mhNaUna tyaaMcaa satkxarhI kxrNyaata Aalaa. saBaa KaUpaca caaMgalaI JaalaI kxlpanaopaoXaadoKaIla AiQakx yaSasvaI JaalaI Asao AamhaMlaa vaaTlao. dusa%yaaca idvaSaI esaenaDITImaQao kxma-caarI saBaolaa yaota Asataanaa AamhI lagnaacaa maMDpa, AacaarI, varacaa GaaoDa [tyaadI gaaoYTI baiGatalyaa. mhNajao AamacyaaSaI tao KaaoTo baaolalao haotaoca paNa tyaaMnaI lagnaacaa Kaca-doKaIla kxmaI kxrNyaacaa payatna koxlaa navhtaa! AamhI tao lagna qaaMbavaNyaacaa inaNa-ya Gaotalaa. AamhI tyaaMcyaabaraobar Anaokx vaYa- kxama koxlao haotao. AamhaMlaa tyaaMcyaa saMpaUNa- samaajaacaI, pairisqataIcaI kxlpanaa haotaI. tyaaMcao dar]Do navaro, kxcara vaocaNaa%yaa Aayaa, AnaaOpacaairkx iSaXaNa vagaa-ta yaoNaarI tyaaMcaI maUlao, jaI Alpavayaataca lagnao kxr]na jaayacaI, va kxahI vaYaa-taca Aapalyaa maulaaMnaa Gao{]na parta yaayacaI…jyaaMcao saMgaaopana maga maulaaMcyaa Aajyaa kxrayacyaa. gaolyaa 5 vaYaa-ta AamhI tyaaMcyaa AayaaMSaI, vaiDlaaMSaI, maUlagao AaiNa

19

maUlaIMSaI yaa sagaLËabad\dla AaiNa AaNaKaInahI ba%yaaca gaaoYTIMbad\dla baaolalaao haotaao. mhNaUnaca AamhaMlaa AamacaIca fxsavaNaUkx JaalyaasaarKa\o vaaTlao. lagna paUZo ZkxlaNyacao AaQaI kxbaUla kxr]na Aataa tao AamhaMlaa, pa`itainaQaI maMDLalaa AaiNa svata:cyaaca vacanaalaa vaakuxlyaa daKavata Aahota Asao AamhaMlaa vaaTlao. paaolaIsaaMnaa baala ivavaah ivaraoQaI kxayada Aistatvaata Asalyaacao paTvaUna idlyaavar paaolaIsaaMnaI AamacaI takxar naaoMdvalaI! paaolaIsa kxarvaa[- JaalyaanaMtar qaaoDyaaca vaoLata kxarvaa[-cyaa ivaraoQaata caaOkxIBaaovataI javaL javaL 400 laaokxaMcaa garaDa paDlaa. tyaaMnaI AamhaMlaa idlaolyaa iSavyaa Saapa AaiNa Qama@yaa Aata basaUna AamhaMlaa eokUx yaota haotyaa. saMpaUNa- samaajaacaa raga Aamacyaavar haotaa. SaovaTI paaolaIsa saMrXaNaaKaalaI AamhaMlaa caaOkxItaUna baahor yaayalaa laagalao AaiNa kxahI vaoLasaazI tyaa vastaItalao kxamahI qaaMbavaayalaa laagalao. paNa AamhI baraobar koxlao yaacaa AamhaMlaa paUNa- ivaEvaasa haotaa. paIemasaInao iSa@kxamaaota-ba koxlaolaI AaoLKapa~ao GaoNyaasaazI 6 maihnyaaMnaMtar tyaa parta Aamacyaa kxayaa-layaata Aalyaa. AamhI savaa-MnaIca kxahIca Jaalao naahI Asao dSa-vaUna navyaanao saurvaata koxlaI. saMsqaota kxahI paahuNao Aalao Asataanaa ica~aabaa[-MnaI AapaNahUnaca ha ivaYaya parta kxaZlaa. AgadI sahjagatyaa tyaaMnaI baala ivavaahacaI saMpaUNa- hikxkxta saaMigatalaI va tyaamaULo Aamacao parspar saMbaMQa kxsao ibaGaDlao paNa Aataa AamhaMlaa daoGaaMnaahI AapalaI caUkx laXaata Aalyaacao saaMigatalao. AamacyaakxDo vaLUna tyaa AamhaMlaa mhNaalyaa, “ AsaM lagna maaoDNyaata taumacaIsauwa caUkx JaalaI ho taumhaMlaa kxbaUla kxravaoca laagaola. Aamacao ikxtaI paOsao vaayaa gaolao!” saMsqaota Aataa baala ivavaahacyaa ivaraoQaata kxaya- kxrNaa%yaa saBaasadaMcyaata tyaa Aga`gaNya Aahota. rajakxIya paSnaaMkxrtaa saMGaTna koxkoxpaIkoxpaInao svataM~apaNao rajakxIya maud\dËaMkxrtaa saMGaTna koxlao naahI. paNa maharaYT/ata Da^. AaZvaaMcyaa ‘AMgamaohnataI kxYTkxrI saMGaYa- saimataI’cao tao ekx pamauKa AMga Aaho. pacaaracyaa kxaLata maaocao-, inadSa-nao AaiNa [tar saava-jainakx inaYaoQaacyaa maagaa-MtaUna rajakxIya saMGaTna koxlao jaatao. yaa maQaUna AsaMGaiTta Xao~aataIla kxamagaaraMcaa raojagaar kxmaavaNyaacaa AiQakxar, vaOQaainakx AaiNa saamaaijakx sauriXatataa, gaujaratamaQao Jaalaolyaa jaataIya dMgalaIMmaQaIla jaataIyavaadI Sai>x AaiNa WoYaavar AaQaarIta rajakxarNa ASaa maud\dËaMkxDo rajakxIya paXa AaiNa tyaaMcyaa {maodvaaraMcao haoNaaro dula-Xa yaacaa inaYaoQa vya@ta koxlaa jaataao. yaa kxrtaa ‘taumacaI inavaDNaUkx AamacaI fxsavaNaUkx’ ha naara Aaho. yaacao r]paaMtar, JaaopaDpaÕI ikMxvaa [tar saava-jainakx vyaasapaIzavar {maodvaaraMSaI kxamagaaraMbaraobar pa`Snaao<araMcaI sa~ao Aayaaoijata kxr]na tyaataUna matadar paiSaXaNa GaDvaUna AaNaNyaamaQyao Jaalao Aaho. saBaasadaMSaI naataI jaaoDNao AaiNa jaaopaasaNao saMGaTna kxrNyaacao ekx pa`mauKa AMga mhNajao saBaasadaMbaraobar satata saMpakxa-ta rhaNao haoya. yaata saMGaTnaocao kxayaa-laya, kxamagaaraMcaI Garo Aqavaa tyaaMcaI kxamaacaI jaagaa ( kxcarapaÕI ikMxvaa kxcara kuMxDI) hI BaoTNyaacaI pa`mauKa sqaanao Asataata. Anaokx vaYao- kxamagaaraMbaraobar javaLUna kxama koxlyaanao kxaya-kxtao- AaiNa kxma-caarI, daoGaaMnaahI kxamagaaraMcyaa ‘Kaopaa’ GaalaNyaacaI izkxaNao, mhNajao kxaoNatao kxamagaar kxaoNatyaa kxcarakuMxDItaUna kxcara {calataata, tyaaMcaI ‘izyyaa’ maarNyaacaI jaagaa, mhNajao gaaoLa koxlaolyaa kxca%yaacaI paaotaI jyaa jaagaI zovataata va kxcara inavaDayalaa tao ijaqao basataata, kxaoNatyaa vyaapaa%yaakxDo tao Aapalaa maala ivakxtaata AaiNa

20

yaa sava- izkxaNaI tao idvasaatalyaa kxaoNatyaa vaoLosa Asataata yaacaI maahItaI Asatao. eKaaVa JaaopaDpaÕItadoKaIla kxcara vaocakxaMcaI inaraLI vastaI AsalyaamauLo tyaaMnaa SaaoQaNao tasao saaopao Asatao. tasaoca kxahI takxar Asalyaasa saBaasad saMGaTnaocyaa kxayaa-layaata yaotaata. sqaapanaopaasaUna saMGaTnaa taIna vaogavaogaLËa TppyaaMmaQaUna gaolaI Aaho. 1993 tao 1996 yaa kxaLata saMGaTnaota 10 kxma-caarI haotao AaiNa saBaasadaMSaI saMpak-x zovaNao ho pa`amauKyaanao saMGaTnaocyaa kxma-caa%yaaMcaI AaiNa kxaya-kxtyaa-McaI jabaabadarI haotaI. yaa saazI saMGaTnaa maaozËa pa`maaNaavar Aapalyaa kxma-caa%yaaMvar AvalaMbaUna haotaI. tyaa 10 kxma-caa%yaaMnaa tyaaMcyaa tyaaMcyaa vastyaa vaaTUna idlyaa haotyaa AaiNa tyaaMcyaa GarI Aqavaa tyaaMcyaa kxamaacyaa izkxaNaI, kxamagaaraMcyaa saao[-nao BaoTlao paaihjao yaa ATImauLo kxma-caa%yaakxrtaa hI naaokxrI maaozI kxYTacaI AaiNa kxaOSalyaacaI haota Asao. kxaoNaI kxma-caarI saaoDUna gaolao tar tyaaMcyaa jaagaI navaI BartaI haota nasao AaiNa Akxaya-XamataomauLo Aqavaa kxahI Aaiqa-kx Afxratafxr koxlyaamauLoca kxma-caa%yaaMnaa naaokxrI saaoDNyaacao AadoSa idlao jaayacao. 1996 tao 2003 cyaa kxaLata paitainaQaIMcyaa Xamataa vaaZvaNyaavar jaaor idlaa gaolaa. Aataa pa`itainaQaIMjavaL tyaaMcyaa Xao~aataIla saBaasadaMcaI yaadI Asatao AaiNa tao saBaasadaMcyaa satata saMpakxa-ta Asataata. Aaja, saBaasadasamaaor kxaoNataohI pa`Sna inamaa-Na Jaalao tar taao saMGaTnaocyaa kxma-caa%yaaMkxDo na jaataa AaQaI Aapalyaa pa`itainaQaIkxDo jaataao. kxamaata KaMD paDU nayao yaakxrtaa hI rcanaa koxlaI Aaho. sqaainakx paSna, paaolaIsaaMkxDUna haoNaara ~aasa, kxaOTUMibakx Atyaacaar, Saojaa%yaaSaI BaaMDNao, kxcarakuMxDIcyaa vahIvaaTIcyaa h@kxavar]na [tar kxcara vaocakxaMSaI haoNaarI BaaMDNao yaa sava- tak`xarI AaQaI paitainaQaIca hataaLtao AaiNa garja paDlaI tarca saMGaTnaocyaa kxayaa-layaacaI madta Gaotao. saMpakxa-ta rhaNyaacaI jabaabadarI hI hLUhLU kxma-caa%yaapaasaUna paitainaQaIvar AaiNa Aataa saBaasadavar TakxlaI gaolaI Aaho. Aqaa-ta ha badla kxrNao saaopao navhtao kxarNa saBaasadaMnaa kxaya-kxtao- satata hataaSaI AsaNyaacaI savaya JaalaI haotaI. 1996 maQao Gaotalaolyaa AnaaOpacaarIkx inavaDNaUkxaMcyaa vaoLolaa koxkoxpaIkoxpaIcyaa kxma-caa%yaaMcyaa JaaopaDpaÕIcyaa fox%yaa Aataa kxmaI haota jaataIla hI kxlpanaa AamhI saBaasadaMnaa idlaI haotaI. [tar maud\dËaMbaraobar AamhI evaZËa kxma-caa%yaaMcaa pagaar doNao ho saMGaTnaolaa parvaDNyaasaarKao nasalyaacaohI saaMigatalao. AamhI saBaasadaMnaa ivacaarlao, “ AaNaKaI kxahI kxaLanao taumhaMlaa BaoTayalaa yaoNyaa%yaa kxma-caa%yaasaazI taumhIca paOsaO Barala. taovha sqaainakx paSna pairNaamakxarkx irtyaa haataaLU Sakxola Asaa taumacyaatalaaca ekx pa`itainaQaI AsaNao caaMgalao kxI par@yaalaa paOsao do{]na ho kxama tyaacyaa kxDUna kxr]na GaoNao caaMgalao?” yaaca saBaota AamhI kxma-caa%yaaMnaa Vavyaa laagaNaa%yaa pagaarabad\dla saBaasadaMSaI cacaa- kxolaI. Aapalyaa vaga-NaItaUna tao pagaar doNao ASa@ya Aaho ho saBaasadaMnaa lagaoca samajalao paNa tyaaca baraobar kxoaNatyaa kxamaaMkxrtaa kxma-caa%yaaMcaI garja Aaho hodoKaIla tao saaMgaU Sakxlao. evaZoca navho tar kxaoNatao kxma-caarI inayamaItapaNao vastaIta yao{]nasauwa tyaaMcao pa`Sna saaoDvaNyaata pairNaamakxarkx zrta nasalyaacao tyaaMnaI saaMigatalao. “ kxaya {payaaoga tyaa yaotaata AaiNa Aamacyaa Garata fx@ta gappaa maarta basataata. tyaapaoXaa na Aalaolyaaca ba%yaa.” tyaaca kxma-caa%yaalaa lavakxrca Akxaya-XamataomaULo naaokxrI saaoDavaI laagalaI. (koxkoxpaIkoxpaIcyaa ApakxaSaIta dstaeovajaaMmaQaUna) 2004 paasaUna saBaasadaMcyaaca Xamataa vaaZvaNyaavar saMGaTnaonao laXa koMxid`ta koxlao Aaho. yaa vaYaa-cyaa saurvaataIlaa saMGaTnaocyaa kxayaa-layaata saBaasadaMsaazI gaTagaTataUna ekx Kaasa pa`iSaXaNa iSabaIr AayaaojaIta

21

kxrNyaata Aalao haotao. tyaata ekuxNa 3200 saBaasad sahBaagaI Jaalao. patyaokx saBaasadakxDo, saMGaTnaocyaa kxayaa-layaacaa, kxaya-kxtao- AaiNa kxma-caa%yaaMcaa AaiNa saMGaTnaocyaa padaiQakxa%yaaMcaa dUrQvanaI kxmaaMkx idlaa Aaho AaiNa kxoaNataIhI ADcaNa Aalyaasa Aqavaa madta laagalyaasa saBaasad tyaataIla kxaoNaalaahI saMpak-x kxr] Sakxtaata. tarIdoKaIla maihnyaataIla ekx paUva-inayaaojaIta idvasa Asataao jaovha vastaItaca pa`itainaQaI ekxa kxma-caa%yaacyaa jaaoDInao saBaa Gaotaao, saMGaTnaota inayamaItapaNao sahBaagaI na haoNaa%yaa saBaasadaMnaa yaa saBaolaa baaolaavalao jaatao AaiNa taao paUNa- idvasa saBaasadaMkxrtaa taao vastaItaca hjar Asataao. sava- saBaasadaMcaa sahBaaga ha ekxsaarKaa nasataao. ikxtaIhI saamaavaUna GaoNyaacao payatna koxlao tarI kxahI saBaasad ho saava-jainakx kxaya-k`xma vagaLtaa sahBaagaI haota naahIta ( paha saBaasad ta@taa). paNa jaovha [tar saik`xya saBaasad mhNaalao kxI, “jaovha tyaaMnaa garja Baasaola taovha tao AapasaUkx yaotaIla. kxahIMnaa hata Baajalyaavarca A@kxla yaotao” taovha AamhI AamacaI pawtaI badlalaI. kxahI kxcara vaocakx saMGaTnaocao saBaasad nasaUnadoKaIla saMGaTnaocyaa Aistatvaacaa {payaaoga Aapalyaa fxayaVasaazI kxrtaanaa idsataata. Qama@yaa, KaMDNaI AaiNa [tar ADcaNaIMvar maata kxrNyaasaazI tyaaMnaI AapaNa saMGaTnaocao saBaasad Asalyaacao KaaoToca saaMigatalao Aaho. laaokxaMnaa kxahI Jaalao tarI dRSya fxayado hvaosao vaaTta Asataata. Aamacao kxahI saBaasad AsaodoKaIla Aahota jyaaMnaa kxaya-k`xmaata sahBaagaI haoNyaasaazI manaQarNaI kxravaI laagaayacaI paNa jaovha tyaaMnaa ho kxLlaM kxI maulaaMnaa sarkxarI iSaYyavaR<yaa, vaOVkxIya ivamaa, dairdË roYaoKaalaI AsaNaa%yaaMcao roSana kxaD- ASaa gaaoYTI imaLvaNyaasaazxI AaoLKapa~aacaa {payaaoga haotaao taovha tyaaMnaI taataDInao qakxlaolaI vaga-NaI BarlaI. Aqaa-ta ASaa saBaasadamcao pa`maaNa kxmaI Aaho. pa`tyaokx saBaasadanao saaMiGakx pa`ik`xyaota samaana pa`maaNaata sahBaagaI vhavao AaiNa saamaaijakx nyaayya AaiNa samaanataovar AaQaarIta samaaja inamaa-Na kxrNyaacyaa Qyaoyaata pa`yatnaSaIla Asaavao Asao vaaTta AsalyaamaULo kxQaI kxQaI ASaa AnauBavaaMmauLo Aamacaa ivarsa haotaao. saBaasadaMcyaa ivaSlaoYaNaatmakx AaiNa Avalaaokxnaatmak Xamataa vaaZvaNao saBaasadaMcaa iSaXaNaacaa pa`Sna saaoDvaNyaasaazI saMGaTnaonao barIca vaYao- Anaokx pa`yatna koxlao. paNa rstyaavarIla ADcaNaIMvar maata kxrNyaacaa AnauBava AsalyaamauLo AaOpacaairkx cacao-paoXaa, saamauihkx inadSa-nao, saMGaTna AaiNa saaMiGakx pa`yatna yaakxDoca saBaasadaMcaa AaoZa Asalaolaa idsaUna yaotaao. saurvaataIcyaa kxaLata saBaasad AaiNa pa`itainaQaIMsaazI AaOpacaairkx pa`iSaXaNa iSabaIro Aayaoijata kxolaI gaolaI. paNa, vagaa-ta basaUna eKaaVa gaaoYTIvar laXa koMxid`ta kxrNyaacaI savaya nasalyaamauLo jarI pa`iSaXaNaacaI pawtaI sahBaagaI tatvaacaI AsalaI tarIhI saBaasad kMxTaLUna jaayacao. mhNaUnaca jarI pa`iSaXaNaacao kxaya-k`xma Aayaaoijata koxlao tarI kxaya-Xao~aaSaI inagaDIta paiSaXaNaavarca Bar idlaa jaataao. {da. paaolaIsaaMbad\dla takxar Asaola tar kxaya-kxtyaa-baraobar saBaasadalaadoKaIla caaOkxIvar jaavao laagatao. tasaoca ha AnauBava Asalaolyaa saBasadaMnaa [tar saBaasadaMbaraobar ASaa izkxaNaI jaaNyaasa {<aojana idlao jaatao. kxma-caa%yaaMcyaa saaobata gaolyaamauLo pa`itainaQaIMnaadoKaIla kxcara vaocakxaMcyaa vaogavaogaLËa takxarI AaiNa pa`Sna hataaLNyaacaI savaya haotao. saMGaTnaonao yaa baabataIta vaaparlaolyaa pawtaI KaalaIlapa`maaNao Aahota. rcanaatmakx ivaSlaoYaNa

22

paunaina-ima-taI Xao~aacao AaiNa ekuxNaca samaajaacao ilaMga, jaata AaiNa EaoNaI yaa inakxYaaMvar koxlaolyaa rcanaocao ivaSlaoYaNa kxrtaanaa dhI hMDI yaa saNaacaa {payaaoga kxolaa jaataao. maharaYT/ata janmaaYTmaIcaa saNa izkxizkxaNaI dhI hMDI {Baar]na ihirrInao saajara koxlaa jaataao. yaamaQao ba%yaaca {McaIvar baaMQalaolyaa hMDItalao dhI imaLvaNyaasaazI maaNasaaMcao ekxavar ekxx qar {Bao koxlao jaataata AaiNa savaa-ta varcyaa qaravar Asalaolyaa vyai>xlaa sahaijakxca hMDItalyaa dHËacaa maaoza vaaTa imaLtaao. yaata kxQaI kxQaI paOsaohI Asataata. jyaapa`maaNao dhI hMDI fxaoDUna tyaataIla dhËacaa maaoza vaaTa savaa-ta varcyaa qaravar mhNajaoca [taraMcyaa KaaMdËavar {Byaa Asalaolyaa vyai>xlaa haotaao taoca saaQamya- samaajaatahI idsaUna yaotao. yaacaa {payaaoga ivakxasaacyaa “iJarpaa”(iT/kxla Da{}na) pawtaIvar ivacaar kxrtaanaa koxlaa jaataao. saurvaataIcyaa kxaLata saMGaTnaocyaa AaoLKapa~aavarIla icanh ho ba%yaaca {laTsaulaT cacao-laa kxarNaIBaUta Jaalao. AaoLKapa~aavar maihlaocao ica~a AsalyaamauLo tao javaL baaLgaNao ho Aapalyaa [Ba`taIlaa Qar]na haoNaar naahI Asao vaaTUna Anaokx paur]YaaMnaI tao isvakxarNyaasa nakxar idlaa. paNa tyaaca baraobar yaa Xao~aata maihlaa jaasta pa`maaNaata AsaUna tyaaMcaI kxama kxrNyaacaI pairisqataI paur]YaaMpaoXaa AiQakx Bayaanakx Aaho Asao mhNaUna maihlaa kxamagaar AaiNa kxaya-kxtyaa-MnaI tyaaca icanhacaa Aagah Qarlaa. tasaoca paur]Ya yaa Xao~aata iSarlyaapaasaUna maihlaaMnaa fuxkxT BaMgaar imaLonaasaa Jaalaa yaa baabaIkxDodoKaIla tyaaMnaI laXa vaoQalao. saMGaTnaocyaa ilaMgaBaodacyaa ivaraoQaatalyaa laZËacao AaiNa saMGaTnaotaIla savaa-iQakx saBaasadaMcao pa`itainaQaItva yaa icanhaWaro haota AsalyaamauLo hoca icanh yaaogya Asalyaacyaa mataacao AamhI haotaao. cacao-naMtar paur]YaaMnaI saMmataI idlaI AaiNa icanh kxayama Jaalao. AapaNa saBaasadtva Gyaayacao kxI naahI ha inaNa-ya paur]YaaMnaIca Gyaavaa Asao zrlao. ekx gaT vagaLtaa (jyaaMnaI 1998 maQao saBaasadtva isvakxarlao) sava- paur]YaaMnaI AaoLKapa~ao GaotalaI. inarXar laaokxaMkxrtaa kRxtaI AaiNa ica~aaMvar AaQaarIta pa`itakxatmakx icanho hI sahja samajaNaarI AaiNa laXaata rhaNaarI Asataata. yaacaa vaapar saMGaTnaonao ba%yaaca kxaya-k`xmaaMmaQao koxlaolaa Aaho. mahapaailakoxkxDUna Aapalyaa AaoLKapa~aaMvar iSa@kxamaaota-ba kxr]na GaoNyaacyaa ekxa inadSa-naata Aapalyaa vyavasaayaata laagaNaarI saaQanao tyaaMnaI vaaparlaI. tar dusa%yaa vaoLosa gaLËata fxasaacaI rssaI GaalaUna caalaNaa%yaa maihlaocyaa maagao AapaNahI taaoMDavar]na kxaLI kxapaDo gauMDaLUna, “vaOQaainakx sauriXatataa nasaola tar AayauYya mhNajao fxaSaIcaI iSaXaaca Aaho” Asaoca tyaaMnaI saucavalao. paqanaaTËataUna svata:cao paitainaQaItva ba%yaaca ivakxsanaSaIla doSaaMmaQao paqanaaTËacaa {payaaoga garIba janataolaa iSaiXata kxrNyaasaazI Aqavaa janajaagaRtaI kxrNyaasaazI koxlaa jaataao. yaacaaca {payaaoga samaajaataIla {ccaBa`U laaokxaMnaa kxcara vaocakxaMcao pa`Sna samajaavaUna doNyaasaazI AaiNa mauLata kxca%yaacao vagaI-kxrNa kxrNyaaivaYayaI jaagaRtaI inmaa-Na kxrNyaakxrtaa koxlao gaolaa. yaa paqanaaTËata ekx maihlaa mhNaUna tasaoca ekx kxamagaar mhNaUnasauwa tyaaMnaa yaoNaa%yaa ADcaNaI, tyaaMcao paSna, SahrataIla Gana kxcara vyavasqaapanaotaIla tyaaMcaI BaUimakxa AaiNa sarkxar AaiNa saamaanya janataokxDUna tyaaMnaa idlaI jaaNaarI vaagaNaUkx daKavalaI gaolaI. naaTkxacaI r]paroKaa tayaar AsalaI tarI tao ilaiKata navhtaM AaiNa pa`tyaokx gaT pa`saMgaanaur]pa tyaata badla kxrayacaa. Baartaacyaa 50vyaa svaataM~ya vaYaa-cao AaOicatya saaQaUna inamaa-Na koxlaolyaa yaa paqanaaTËacao naava haotao ‘svaataM~yaacao Jaalao kxaya? Aamacyaa hataI Aalaoca nhaya!’ yaataIla, “ taumhI AamhaMlaa caaor mhNataa paNa AamhI taumacao kxaya caaortaao? fxaTlaolao kxpaDo? foxkUxna idlaolao capalaaMcao jaaoD? fuxTlaolaI baaTlaI? AaiNa tyaa hYa-d maohtaanao hjaarao

23

laaokxaMcao kxraoDao r]payao laubaaDlao tyaalaa ATkx kxrtaanaa maa~a sarkxarlaa Anaokx idvasa laagalao.” ha savaa-iQakx laaokxipa`ya saMvaad haotaa. maaOiKakx paarMpaairkx saaihtyaacaa {payaaoga kxcara vaocakx ho saamaanyata: AiSaiXata AsalyaamaULo tyaaMnaa maaOiKakx paarMpairkx saaihtyaacaI caaMgalaI jaaNa Asatao. pa`saMgaanaur]pa naaro, mhNaI banavaUna tyaa laXaata zovaNao tyaaMnaa sahja jamatao. yaakxrtaa marazI BaaYaotaIla naomakxo Sabd, vaa@pa`caar yaacaa tao caaMgalaa {payaaoga kxrtaata. {da:

‘kxcara Aamacyaa h@kxacaa naahI kxaoNaacyaa baapaacaa’

‘jaata paata AaiNa Qamaa-caI laZa[- naahI caalaNaar naahI caalaNaar’

‘kxYTkx%yaaMcyaa ekxjaUTIcaa ivajaya Asaao.’

‘BaUlaao mata yao mata BaUlaao tauma janataa raja laanaa hO, BaUlaao mata yao mata BaUlaao tauma samataa raja laanaa hO|’

inadSa-naaMmaQao gaaNyaaMcaadoKaIla vaapar kxrNyaasa AaiNa laaokxipa`ya laaokxsaMgaItaacyaa caalaIMvar saamaaijakx pa`SnaaMvar AaQaarIta navaIna gaaNaI basavaNyaasa paaotsaahna idlao jaatao. saamaaijakx paSnaaMvar AaQaarIta ‘jaagarNa gaaoMQaL’ yaa kxaya-k`xmaata hI navaI gaaNaI saadr koxlaI gaolaI. lagna Aqavaa [tar caaMgalyaa kxayaa-MnaMtar AKKaI ra~a jaagavaUna laaokxsaMgaItaanao dovaacaI AaLvaNaI kxrNyaasaazI ‘jaagarNa gaaoMQaL’ koxlaa jaataao. Aajacyaa paSnaaMcaa eoitahaisakx saMdBa- SaaoQaNao: paitakxaMcaa {payaaoaga svataM~a Baartaanao jarI AspaRSyataovar baMdI GaatalaI AsalaI AaiNa gaavao saaoDUna dilata jarI Sahrata Aalao Asalao tarI, dilataaMcyaa AayauYyaamaQyao Aqavaa tyaaMcyaa saamaaijakx djaa-maQyao fxarsaa fxrkx paDlaa naahI. JaaopaDpaÕItadoKaIla tao AjaUnahI Aapalyaa vaogaLËa vastaIta rhataata. jaataIvyavasqaocyaa ivaraoQaata jana AaMdaolanaacaI maharaYT/ata maaozI parMpara Aaho. garIba AaiNa SaaoiYata samaajaacyaa manaata yaa AaMdaolanaaMcyaa pavata-kxaMcaI paitamaa hI eKaaVa dovaapaoXaa kxmaI naahI. Aapalyaa Aajacyaa kxaya-k`xmaaMnaa hI saamaaijakx rajakxIya baOzkx doNyaacaa pa`yatna saMGaTnaa kxayama kxrtao. yaa pa`vata-kxaMcyaa mataaMcaa paunar]llaoKa koxlaa jaataao. tyaaMcyaa jayaMtyaa saaja%yaa koxlyaa jaataata. tyaaca pamaaNao eoitahaisakx mahtvaacyaa idvaSaI eoitahaisakx mahtvaacyaa izkxaNaI saMGaTnaocao kxaya-k`xma zrvalao jaataata. ASaa irtaInao Aapalyaa kxaya-k`xaMmaQaUna saMGaTnaa paustakxI [itahasaapaoXaa ‘laaokxaMcyaa’ [itahasaavar laXa koMxid`ta kxrtao. 19vyaa Satakxata pauNyaata maUlaIMkxrtaa AaiNa AspaRSyaaMkxrtaa paihlaI SaaLa saur] kxr]na mahatmaa jyaaoitabaa fuxlyaaMnaI pa`sqaaipata jaataI vyavasqaa AaiNa tyaavar Asalaolyaa baamhNaaMcyaa vaca-svaacyaa ivaraoQaata AaMdaolana saur] koxlao. tyaa vaoLpaya-Mta maulaI AaiNa AspaRSya samaajaalaa SaaLota pa`vaoSa navhtaa. jaataIvyavasqaota AMgaBaUta Asalaolao ‘jaataIpamaaNao vyavasaaya’ ho tatva KaalaIla mhNaIta AgadI capaKalapaNao saaMigatalao Aaho: ‘baamaNaacaa ilavaNaa, kuxNabyaacaa daNaa, maharacaM gaaNaa.’ Baartaata jaata AaiNa ilaMgaBaodaivaraoQaata jana jaagaRtaI kxrNaaro mahatmaa jyaaoitabaa fuxlao ho paihlao samaajasauQaarkx haotao. tyaaMcaa ‘AKaMD’ naavaacaa kxivataasaMga`h jaao saMGaTnaa vaapartao tyaata tyaaMnaI Aapalao ivacaar maaMDlao Aahota.

24

mahar AaiNa navabaaOwaMcyaa manaata, BaartaIya saMivaQaanaacao iSalpakxar Da. baabaasaahoba AMbaoDkxraMcao Kaasa sqaana Aaho. samaajaataIla ‘AspaRSya’ AaiNa tyaa baraobarca sava- SaaoiYata vagaa-kxrtaa tyaaMnaI ‘dilata’ hI saM&aa vaaparayalaa saurvaata koxlaI. tyaaMcyaa matao Anyaayakxarkx jaataI vyavasqaolaa Aavhana doNyaasaazI, jaataIvaacakx vyavasaayaaMnaa nakxar doNao, jaataIbaaHË ivavaah kxrNao, iSaXaNa GaoNao, rajakxIya pa`itainaQaItva imaLvaNao va Aapalyaa SaaoYaNaacao koMxd`sqaana Asalaolao tao gaava saaoDUna inaGaUna jaaNao, ho kxahI maaga- haotao. Aapalyaavar Jaalaolyaa AnyaayaaMcaa paitakxar kxrNyaasaazI Da^. AMbaoDkxraMnaI ‘iSakxa, saMGaTIta vha AaiNa saMGaYa- kxra’ ha maM~a Aapalyaa ilaKaaNaataUna AaiNa samaajakxarNaataUna dilataaMnaa idlaa. AajadoKaIla kxcara vaocakxaMcyaa saMGaTnaota ha maM~a {ccaarlaa jaataao. qaaor k`xaMtaIkxrkx kxvaI AaiNa igarNaI kxamagaar svagaI-ya laaokxSaahIr ANNaaBaa{] saazo ho maaMga AaiNa maataMga samaajaacao dOvata Aahota. tyaaMnaI mhTlao Aaho, ‘paRqvaI ba`amhNaacyaa mastakxavar navho tar kxYTkx%yaacyaa taLhataavar naacatao’. saMGaTnaa tyaaMcaI gaaNaI AaiNa kxivataadoKaIla vaapartao. 25 maaca- 1895 raojaI maUMba[-cyaa jaokxba imala\sa maQao svagaI-ya kxamagaar saMGaTkx naarayaNa maoGajaI laaoKaMDoMnaI maihlaa kxamagaaraMcao paihlao inadSa-na Aayaaoijata koxlao. vyavasqaapakxaMcaI gaaDI qaaMbavaUna tyaaMnaI samaana kxamaasaazI samaana raojagaar, AazvaDËacaI BarpagaarI rjaa AaiNa Aaz taasaaMcaI kxamaacaI paaLI yaa maagaNyaa koxlyaa. tyaa vaoLI [Mga`ja sarkxarnao koxlaolyaa gaaoLIbaarata Anaokx maihlaa SahId Jaalyaa haotyaa. Aaja SaMBar vaYaa-MnaMtardoKaIla maihlaaMnaa tyaaca maagaNyaaMkxrtaa JagaDa kxravaa laagata Aaho. 1995 paasaUna kxcara vaocakxaMcaI hI saMGaTnaa ha idvasa maaoz\yaa {tsaahanao saajara kxrtao. mauMba[-ta jyaa izkxaNaI taI inadSa-nao JaalaI tyaa sqaLalaa BaoT doNyaasaazI 1996 maQao 800 maihlaa kxcara vaocakx svaKacaa-nao pauNyaahUna mauMba[-laa gaolyaa haotyaa. tasaoca AaMtarraYT/Iya kxamagaar idvasa AaiNa AaMtarraYT/Iya maihlaa idvasadoKaIla kxamagaar AaiNa maihlaa saMGaTnaaMcyaa jaaoDInao maaoz\yaa {tsaahata saajara haotaao. saMGaTnaocaI saMskRxtaI: saaQanasaamagaI, {<ardaiyatva AaiNa paardSa-kxtaa 1. maUL naOitakx maUlyao AaiNa tatvao naOitakx maUlyao AaiNa tatvao hI, badla GaDvaUna AaNaNyaasaazI koxlaolyaa AaMdaolanaacaa kxNaa Asataata. kxcara vaocakxaMcyaa saMGaTnaocaI rcanaa AaiNa tyaaMcaI kxaya-pawtaI hI paamaaiNakxpaNaa, ekxatmataa, {<ardaiyatva, samaanataa, Qama-inarpaoXataa, AihMsaa AaiNa laaokxSaahI pawtaIcyaa maagaa-nao sahBaaga, yaa tatvaaMvar AaQaarIta Aaho. AaiNa HËa tatvaaMvar kxaoNataIhI taDjaaoD Sa@ya naahI. badla GaDvaUna AaNaNyaasaazI saMGaTnaa duhorI maaga- AvalaMbatao. taao mhNajao, laZa Aqavaa AihMsakx inadSa-nao kxrNao va paunabaa-MQaNaI Aqavaa navao maaga- SaaoQaNao. pa`tyaokx laZa ha AihMsakx tatvaaMvar va satyaagahacyaa6 maagaa-naoca koxlaa jaataao. saMGaTnaocaa kxaoNatyaahI rajakxIya paXaaSaI naataosaMbaMQa naahI AaiNa ibagarrajakxIya, Qama-inarpaoXa AaiNa laaokxSaahI pawtaIcaaca taI svaIkxar kxrtao. saMGaTnaocaa laZa, ilaMga, jaata, djaa- AaiNa padoSa yaa savaa-Mvar AaQaarIta Asamaanataocyaa ivaraoQaata Aaho.

25

2. pa`Sna ivacaarNao koxkoxpaIkoxpaInao kxayamaca Aapalyaa saBaasadaMcao gauNa jaaopaasaNyaacaa pa`yatna koxlaa Aaho. svata:cyaa AayauYyaataIla raojacyaa JagaDËaMcaa saamanaa kxravaa laagata AsalyaamaULo kxcara vaocakx ho {pajataca caaOkxsa, AapalaI matao spaYT maaMDU SakxNaaro (spaYTva@tao), va AitaSaya zama matao AsaNaaro Asataata. kxaoNataIhI BaID na baaLgataa tao pa`tyaokx gaaoYTIbad\dla pa`Sna ivacaar] Sakxtaata, maga taI eKaaVa kxaya-kxtyaa-caI kxaya-Xamataa Asaao Aqavaa saMGaTnaocaI pairNaamakxarkxtaa. yaacaa {payaaoga saMGaTnaomaQyao, samaajaata Aistatvaata AsaNaarI vaga-vaarI ikMxvaa taakxdIcyaa baLavar koxlaolaI rcanaa yaaMnaa Aavaahna doNyaakxirtaa koxlaa jaataao. vyai>x, saMGaTnaa, kxaya-kxtao-, padaiQakxarI, kxma-caarI, Qama-, jaata ikMxvaa saMskRxtaI ASaa kxaoNatyaahI gaaoYTIbad\dla pa`Sna ivacaarayalaa saMGaTnaa paaotsaahnaca dotao. kxaoNataIhI gaaoYT ivanaakxarNa paUjanaIya maanalaI jaata naahI. pa`Sna ivacaarNyaacaa AiQakxar patyaokx saBaasadalaa tasaoca padaiQakxa%yaaMnaadoKaIla AsalyaamauLo vaaddoKaIla ihirrInao haotaata. AapalaI matao maaMDNyaasaazI AamhI saBaasadaMnaa kxayamaca {<ajana dota Asataao. Anaokxda tar yaavar]na saBaasadaMSaI AamacaI BaaMDNaohI haotaata. AamhI tyaaMnaa saaMgataao kxI jar taumhaMlaa kxaya vaaTta Aaho ho taumhaMlaa saaMgaayacaodoKaIla nasaola tar tyaabad\dla tak`xar kxrNyaacaa taumhaMlaa kxahI ekx AiQakxar naahI. mhNaUnaca paaolaIsaaMnaI GaotalaolaI laaca (Aamacyaa saBaasadaMcaI caUkx AsataanaadoKaIla) parta imaLvaNyaacaI kxlaa AamhaMlaa saaQataa AalaI Aaho. yaata saMGaTnaa [takxI kuxSala JaalaI Aaho kxI, Aataa paaolaIsa caaOkxIta koxvaL ekx fxaona jarI koxlaa tarI saBaasadaMkxDUna Gaotalaolao paOsao lagaoca parta imaLtaata! 2 paihlyaa saBaasadanao maaokxLopaNao pa`Snaalaa vaacaa fxaoDlyaamaULoca pauZcaI ‘malavaarI hTava’ hI caLvaL kxaoNataohI ivaGna na yaotaa paar paDlaI. ekxda zamapaNao Anyaaya Jaalyaacao mhTlyaavar naMtar saBaasad, AamhI Aqavaa AaraopaI, kxaoNaalaaca taao naakxartaa yaota naahI. maga tyaacyaa ivaraoQaata laZNao haca {paaya {rtaao. Aqaa-ta [tar AsaMGaTIta Xao~aataIla kxamagaarMapaoXaa AnyaayaaMnaa vaacaa fxaoDNao va tyaaivar]w laZNao kxcara vaocakxca jaasta vaoLa kxrtaanaa idsataata. yaalaa kxarNa tyaaMcyaajavaL japaNyaasaarKao fxarsao kxahIca nasatao hohI AsaU Sakoxla. tyaaMcyaa yaa gauNaaMnaa pa`aotsaahna dotaanaa AamhIdoKaIla baroca kxahI iSakxlaao. Asao laZo dotaanaa Aamacyaatalao kxahI kxaya-kxtao- va kxma-caa%yaaMmaQyao Aapalyaa KaajagaI AayauYyaata haoNaa%yaa AnyaayaaMivar]w laZa doNyaacao baLdoKaIla inamaa-Na Jaalao. AamhaMlaa laZNyaacao ivaivaQa pa`kxar samajalao. eKaadI GaTnaa AamhaMlaa saaMigatalyaavar ba%yaacada saBaasad AamacaI madta GaoNyaaAaQaI svata:ca {paaya SaaoQaNyaacaa pa`yatna kxrtaata. tyaata, kxQaI vaad, kxQaI qaÕa, kxQaI sahjapaNao saaMgaUna tar kxQaI yaaogya payaa-ya saucavaUna maaga- kxaZNyaacaa payatna koxlaa jaataao. Asao maaga- pairNaamakxarkx tar Asataataca paNa tyaataUna kxahI baabataItalaa saMGaTnaocaa mayaa-idta sahBaagahI jaaNavataao. Aqaa-taca Anaokx vaoLa AamhaMlaadoKaIla paSnaaMnaa saamaaoro jaavao laagatao. AamacaI mayaa-idta pairNaamakxarkxtaa, Aamacao vaOyai>xkx daoYa, kxahI vaoLa Aamacao pa`yatna jar kxmaI paDlao tar tyaavarsauwa kxcara vaocakx {GaDpaNao AaiNa maaokxLopaNao paSna ivacaartaata. dudO-vaanao tyaaMcyaa kxahI ga`aHË TIkxaMcao AamhI yaaogyairtyaa inavaarNa kxr] Sakxlaao naahI.

6. gaaMQaIjaIMnaI satyaagahacaI vyaaKyaa KaalaIlapa`maaNao koxlaI Aaho: “yaacaa maUL Aqa- satyaacaa Aaga`h QarNao Asaa Aaho, mhNajaoca satyaacaI Sai>x. maI yaalaa paomaacaI Sai>x ikMxvaa AatmaSai>x AsaohI mhNataao.” gaaMQaIjaI pauZo ilaihtaata, “jar maanavaanao koxlaolao kxayado AnyaayakxarIgya AsataIla tar satyaagahI tyaaMcao {llaMGana kxrtaao va tyaa {llaMGanaacao pairNaama SaaMtapaNao Baaogataao”. AihMsaa, jaI kRxtaISaIla inaYaoQaacao svar}pa Aaho, va koxvaL kRxtaIhIna inaYaoQa, jao duba-laaMcao htyaar Asatao, yaa daonhItaIla fxrkx gaMaQaIjaIMnaI kxaLjaIpaUva-kxpaNao spaYT koxlaa Aaho.

26

3. pa`SnaaMcaa paaQaanyak`xma zrivaNao saMGaTnaacyaa kxamaalaa saurvaata koxlyaavar (Da^. AaZva AaiNa Ea`I. nanaavaro yaaMnaI vata-valyaapamaaNao) kxaya-kxtyaa-Mcyaa ho lagaocaca laXaata Aalao kxI BaMgaaratalaa ihssaa imaLvaNao ho jarI saMGaTnaocao mauKya laXya Asalao tarI kxcara vaocakxaMnaa ekx~a yao{]na laZa doNyaasaazI paaoilasaaMcao SaaoYaNa hoca pa`orkx zrNaar Aaho. saurvaataIlaaca, paaolaIsa, mahapaailakxa kxma-caarI, BaMgaaracao vyaapaarI, [tar saurXaa vyavasqaapakx AadIMiavar]w CLacyaa takxarI yaayalaa saurvaata JaalaI AaiNa saMGaTnaocao paihlao AaMdaolanaca yaa pa`Snaavar Jaalao. tyaavaoLpaasaUnaca saMGaTnaocao kxaya-k`xma, {pakxma, pa`aQaanyaanao GaoNyaacao pa`Sna ho saBaasad zrvataata. jar saBaasadaMnaa eKaada kxaya-k`xma Aqavaa {pakxma paTlaa tarca saMGaTnaa taao Gaotao. yaata maga saaQanasauivaQaaMcaa ABaava kxQaIca AaD yaota naahI. Aqaa-ta yaamaULo ba%yaacada kxahI caaMgalao {pakxmadoKaIla saur} kxrtaa yaota naahIta. {da. ivamaa, jyaacaI cacaa- saBaasadaMSaI 1994 maQaoca koxlaI gaolaI. saBaasadaMcao Asao mhNaNao haotao kxI, ‘ vaya Jaalyaavar jaovha kxama kxrtaa yaoNaar naahI tyaavaoLsaazI kxahItarI saaoya xkxrNao AavaSyakx Aaho. AamhI maolyaavar Aamacyaa nava%yaaMnaa ivamyaacao paOsao imaLUna kxaya {payaaoga? AamhI tasaohI AayauYyaBar tyaaMnaa paaosataao.’ 1999 maQao jaovha tar]Na, lahana maulao Asalaolao 14 saBaasad daona maihnyaacyaa kxaLata dgaavalao taovha ivamyaacaI kxlpanaa paunha samaaor maaMDNyaata AalaI. tyaaMcyaataIla kxahIMnaI pata saMsqaotaUna kxja-doKaIla Gaotalao haotao. taovha ivamyaamauLo inaraQaar AaiNa inaraiEa`ta haoNyaapaasaUna kxsaa bacaava hao{] Sakxtaao yaavar cacaa- koxlaI gaolaI AaiNa maga HËa saucanaolaa haokxar imaLalaa. [qao ekx gaaoYT namaUd koxlaI paaihjao kxI, saMGaTnaa saur] haotaanaa, BaivaYyaata kxcarvaocakxaMnaa BaMgaar imaLNao ASa@ya hao[-la ho jao ekx saMBaavya saMkxT maanalao haotao tao mahapaailakoxcyaa {pak`xmaaMmauLo Aataa vaastavaatalao saMkxT hao{] pahata Aaho. inadana pauNyaata tarI AamhI baLkxT sqaanaavar]na yaavar mahapaailakoxSaI cacaa- kxr] Sakxtaao paNa doSaataIla [tar izkxaNaI pairisqataI hataabaahor gaolaI AsalyaacaI Sa@yataaca AiQakx Aaho. 4. SaaSvatataa Aaiqa-kx bacata va SaaSvatataa saMGaTnaocyaa sqaapanaonaMtar kxahI maihnyaataca saBasadaMnaa AaoLKapa~a vaaTNyaacao kxama AamhI hataI Gaotalao. fxaoTao GaoNaa%yaa maaNasaabaraobar ho kxama kxrayacao Asalyaanao tyaacaI vaoL va [taraMcaI vaoL yaaca maoL basavaUna maga tao fxaoTao AaoLKapa~aavar icakxTvalao jaayacao. tyaamauLo ho kxama jara kxzINa jaayacao. tyaataca paavasaLa. ho idvasa QaMVacyaa dRYTInao kxcara vaocakxaMnaa vaa[-T Asataata. BaMgaaracaa vyaapaarI BaMgaar Aaolaa Asalyaacaa fxayada Gao{]na ikMxmata paaDayacaa. tyaata AaNaKaIna AaoLKapa~aakxrtaa r]. 5 doNao tyaaMnaa maaozo kxzINa haotao tao AamhaMlaa idsata haotao. fxaoTao kxaZUna GaoNyaakxrtaa jamalaolyaa GaaoL@yaata eKaadI maihlaa GarI maulao {paaSaI Asataanaa fxaoTaokxrtaa paOsao Vavao laagataata mhNaUna AarDa AaorDa kxrayalaa laagaayacaI. taao eokUxna jyaa laaokxaMnaI iKaSaataUna paOsao baahor kxaZlaolao Asaayacao taIdoKaIla paOsao parta zovaayacaI. paOsao naMtar gaaoLa kxrNyaacaa ivaYaya inaGaalyaavar ‘paNa ekxa kxcaravaocakxalaa parvaDtao Aaho tar [taraMnaa kxa naahI?’ Asao maI nanaavaroMnaa ivacaarlao. Aqaa-ta tyaavaoLI AamhaMlaasauwa ho AtyaMta ~aasadayakx vhayacao.

27

iSavaaya ha gaT [tar gaTaMcyaa maanaanao AaNaKaInaca garIba haotaa. yaa maihlaa 100 caaOrsa fuxTaMcyaa pa~yaacyaa Garata rhayacyaa. idvasaBar maohnata kxr]na vyaapaaraSaI maalaacyaa ikMxmataIvar]na hujjata GaalaUna tyaa dmalyaa Baagalyaa saMQyaakxaLI GarI partaayacyaa. BaMgaar vyaapaarI Aapalyaa QaaorNaavar ADUna rahUna Aaolaa maala kxmaI ikMxmataItaca ivakxta Gaota haotao. ASaa pairisqataItahI saMGaTnaomauLo AayauYyaata badla GaDola ho jar paTta Asaola tar saBaasadaMnaI vaga-NaI hI Vayalaaca hvaI ho tyaaMnaaca navho tar kxQaI kxQaI Aamacao AamhaMlaadoKaIla paTvaUna Vavao laagao. garIbaaMnaa svata:cyaaca saMGaTnaocao saBaasadtva GyaayalaadoKaIla Aqa-sahayya idlao tar naMtar paOsao gaaoLa kxrNao ASa@ya hao[-la yaa iBataInao AamhI Aamacyaa inaNa-yaalaa icakxTUna raihlaao. [ta@yaa vaYaa-MnaMtardoKaIla saMGaTnaota “saMGaTnaovar ivaSvaasa Asaola tar vaga-NaI hI BarlaIca paaihjao” ho QaaorNa AamhI rabavataao Aahaota. jar]r nasataanaa paOsao Kaca- na kxrNao, va tyaaca baraobar kuxzcaIhI gaaoYT fuxkxT na doNao hI saMGaTnaocaI saMskRxtaIca banalaI Aaho. kxQaI kxQaI SaaSvatataocyaa mau_\yaavar AamhI jara jaastaca jaaor Qartaao Aahaota kxI kxaya Asao AamhaMlaa vaaTtao. Aamacyaa Asao laXaata Aalao Aaho kxI, maaozËa kxamagaar saMGaTnaa AaiNa saMsqaa saBaasadaMkxDUna KaUpaca kxmaI vaga-NaI Gaotaata. (paha: koxkoxpaIkoxpaIcao Apa`kxaSaIta dstaeovaja) koxkoxpaIkoxpaI kxaoNatyaahI saovaa paurvata naahI tyaaca baraobar Aapalyaa saBaasadaMnaa kxahI fuxkxThI dota naahI. jarI hI pa`qaa saMGaTnaocyaa sqaapanaopaasaUna Aistatvaata AsalaI AaiNa saMGaTnaota r]jalaI AsalaI tarI AajaUbaajaUlaa [tar saovaaBaavaI saMsqaa jaovha maulaaMcaa Baar {calataata, saBaasadaMnaa Aaiqa-kx sahayyaasahIta AitaSaya kxmaI vyaajadrata kxja- dotaata taovha manaata AaSaMkxa inamaa-Na haotao. AapaNaasa Asao AaZLtao kxI, koxvaL 2001 saalaapasaUna saBaasadaMcyaa sahaBaagaaiSavaaya tyaaMnaa qaaoDIfxar Aaiqa-kx madta imaLayalaa laagalaI Aaho. taovhapasaUna naaoMdNaI Jaalaolao paNa sahBaaga nasalaolao saBaasad doKaIla AavajaU-na vaga-NaI Bartaanaa idsataata. yaataIla ba%yaaca jaNaaMnaI yaaAaQaI, “ saMGaTnaonao Aamacyaa saazI kxaya naaokx%yaa idlyaata ikx AamhaMlaa pagaar dotaata mhNaUna AamhI tyaaMnaa vaga-NaI VavaI?”, “malaa kxQaIca kxaoNaI ~aasa idlaa naahIe. maga maI kxSaalaa vaga-NaI Bar]na AaoLKapa~a Gao{]?”, “ AamhI ipaZyaana\ ipaZyaa hoca kxama kxrta Aalaaoya. AgadI kxagad 10 paOsao ikxlaao haotaa taovhapaasaUna. AamhMalaa kxQaI kxaoNaI qaaMbavalao naahI. maga ho kxaya navaInaca?” Asao mhNaayacao. paihlyaa paaca vaYaa-Mcyaa kxaLata madta Gyaayalaa Aalaolyaa saBaasadaMnaI vaga-NaI BarlaI Aaho Aqavaa naahI yaabad\dla saMGaTnaa kxaTokxar navhtaI paNa vaga-NaI Barayalaa saBaasadaMvar kxayama dbaava AaNalaa jaayacaa. AaoLKapa~aavarca vaga-NaI BarlaI Aaho Aqavaa naahI yaacaI naaoMd koxlaI jaatao. kxcaravaocakxaMcyaa manaata saMGaTnaonao AapalaI {payau@tataa AaiNa ivaSvasanaIyataa isaw koxlaI Aaho. Aataa saMGaTnaokxDUna madta maagaNyaaAaQaI saBaasadaMnaI vaga-NaI BarNao AavaSyakx Aaho. haca inayama navyaa saBaasadaMnaadoKaIla laagaU haotaao. tyaaMnaI tyaavaoLpaya-MtacaI vaga-NaI BarNao ApaoiXata Aaho. ha inayama laagaU kxrtaanaa Aistatvaata Asalaolyaa saBaasadaMcao mata laXaata Gaotalao gaolao. tao mhNaalao, “ vaYaa-nauvaYao- AamhI JagaDlaao, inadSa-nao koxlaI, saBaa saMmaolanaata Baaga Gaotalaa, kxaya-k`xmaaMta sahBaagaI Jaalaao. ho kxrtaanaa AamhI koxvaL Aamacyaa fxayaVacaa ivacaar koxlaa naahI. AaiNa ho haota Asataanaa yaa baayakxa AamhaMlaa hsaayacyaa, TaomaNao maarayacyaa, kxI saMGaTnaonao taumhaMlaa kxaya idlao? naaokx%yaa idlyaa kxa? Aataa Aamacyaa pa`yatnaaMmaULo

28

tyaaMnaa fxayada haota Aaho taovha tyaaMnaa tyaacaI Barpaa[- kxr] do.” AaiNa KarcaM 2004 saalaapaasaUna saBaasatvaasaazI kxcaravaocakxaMnaI vaoLolaa r] 350 doKaIla (hptyaanao) Barlao Aahota. SaaSvatataovar AamhI kxayamaca jaaor idlaa Aaho. AamhI KaUpa kxaTkxsarInao saMGaTnaa caalavataao. gaolyaa 10 vaYaa-taIla Aamacaa Kaca- koxvaL ñ90000 evaZaca Aaho mhNajao ivakxasaacyaa pairBaaYaota saaMgaayacao tar maaNaSaI sarasarI ñ 2 pa`itavaYa-. yaacyaa taulanaota Aamacao saBaasad AQyaa- Da^larcaI vaaiYa-kx vaga-NaI Bartaata ho kxaOtaukxaspad Aaho. tyaacyaa jaaoDIlaa tao Aapalyaa jaIvana ivamyaacao hptao Aapalao AapaNaca Bartaata AaiNa inadSa-nao AaiNa maaocao- kxaZayacyaa idvaSaI Aapalyaa raojagaaravar paaNaI saaoDUna tyaata Baaga Gaotaata. Aamacyaa ekUxNa vaaiYa-kx Kacaa-paoXaa kxcara vaocakxaMcaa iSaYyavaR<aI inaQaI AiQakx Aaho. pauNao mahanagarpaailakoxcyaa vaOVkxIya ivamyaacyaa vaaiYa-kx hptyaacaI r@kxma Aamacyaa vaaiYa-kx AMdajapa~akxapaoXaa AiQakx Aaho. AamacaI sahkxarI pata saMsqaa AaiNa BaMgaracao dukxana kxaoNatyaahI Aqa-sahayyaaiSavaaya caalatao ho Aataa isaw Jaalao Aaho. yaata laXaNaIya kxahI naahI kxarNa Aamacaa ha davaa Aaho kxI Asao {pak`xma ho svata:cyaa jaaoravar caalataata AaiNa tyaaMnaa Aaiqa-kx sahayyaacaI kxahIca garja nasatao. 5. zama BaUimakxa GaoNyaacaa inaQaa-r koxkoxpaIkoxpaIcyaa AMtaga-ta inaNa-ya pa`ik`xyaota zama BaUimakxa GaoNyaalaa AitaSaya mahtva Aaho. KaalaI idlaolyaa {dahrNaavar]na ho laXaata yao[-la kxI sabaL kxarNa Asaola tar Anaokxda hI BaUimakxa eKaaVa saBaasadacyaa ivaraoQaatadoKaIla Gyaayalaa laagatao. paNa padaiQakxarI, kxaya-kxtao-, kxma-caarI AaiNa saBaasad yaaMcyaataIla parspar saMbaMQa paardSa-kx AsalyaamaULo ASaa ibanataDjaaoDIcyaa BaUimakxa yaa naatyaalaa ibaGaDvaU Sakxta naahIta. paTta nasalyaamaULo vaad hao{]na jarI tyaata ekxmaokxaMnaa barMvaa[-T baaolalao gaolao tarI tyaamauLo naataosaMbaMQa duravata naahIta. saMGaTnaocyaa sava- saBaasadaMSaI AaiNa kxaya-kxtyaa-MSaI ica~aabaa[-Mcaa haoNaara vaad AamhaMlaa kxQaI hsavataao, kxQaI rDvataao tar kxQaI AcaMibata kxrtaao. saurvaataIlaa tyaa saMGaTnaota sahBaagaI Jaalaolyaa navhtyaa kxarNa tyaa ‘KavaDIvaalaI’ mhNajao BaMgaar caaorNaa%yaa haotyaa. taIna maulaaMnaa vaaZvaNyaacaI jabaabadarI Asalyaanao tyaa inayamaItapaNao ikxlaao-skxr kximansacyaa kxarKaanyaataUna BaMgaaracaI caaorI kxrayacyaa. yaa vyavasaayaata tyaa paaolaIsa AaiNa BaMgaaracyaa vyaapaaraMcyaa caaMgalyaaca paircayaacyaa haotyaa. Aapalyaalaa ASaa pairisqataIta saBaasadtva imaLNaar naahI yaacaI Kaa~aI AsalyaamaULo tyaa kxQaIca AamhaMlaa BaoTayalaa Aalyaa naahIta. taao vyavasaaya saaoDUna kxmaI paOsao imaLta AsaUnadoKaIla paamaaiNakxpaNao BaMgaar gaaoLa kxrayacyaa kxamaI tyaa kxQaI va kxSaa laagalyaa ho AamhaMlaa maahIta naahI. AamhaMlaa Aazvatao tao mhNajao ekxa paitainaQaI saBaota, kxmaI baaolaNaa%yaa, maagao rahNaa%yaa maihlaaMnaa AamhaMlaa baaolatao kxrayacao haotao. mhNaUna pa`tyaokxanao saMGaTnaoSaI saMbaMQa Aalyaanao tyaaMcyaa AayauYyaata kxaya badla Jaalao tao saaMgaavao Asao zrlao. ica~aabaa[- baraca vaoL gappa haotyaa maga {zlyaa AaiNa mhNaalyaa, “ saMGaTnaota AalyaamauLo naa malaa naaokxrI imaLalaI naa BaMgaar gaaoLa kxrayalaa imaLalaa. malaa kxahI kxja- imaLalao naahI naa maaJyaa maulaaMnaa vaHËapaustakox. paNa tarIdoKaIla malaa saMGaTnaota yao{]na kxahIca fxayada Jaalaa naahI Asao mhNataa yaoNaar naahI. maI saMGaTnaomauLoca ‘KavaDI’ kxrNao qaaMbavalao kxarNa maI paamaaiNakxpaNao kxama koxlao tar maaJyaa paazISaI kxaoNaItarI {Bao rahIla Asaa ivaSvaasa malaa imaLalaa. malaa Asao vaaTtao kxI taovhapaasaUna maI jaasta AanaMdata rhatao. ”

29

tyaaMnaI AamhaMlaa saaMigatalao kxI jaovha caaorI kxrayacao qaaMbavalyaavardoKaIla ekxa paaolaIsaanao tyaaMcyaavar caaorIcaa Aaraopa koxlaa taovha Bar rstyaata tyaa tyaacyaaSaI BaaMDlyaa. tyaacaa Aaraopa ibanabauDacaa Aaho ho isaw Jaalyaavar tyaaMnaI tyaalaa AapalaI irkxamaI koxlaolaI gaaoNaI Aapalyaa DaoLËaMsamaaor parta Barayalaa laavalaI. mahtvaacaI gaaoYT mhNajao yaaca paaolaIsaanao tyaaMnaa KavaDI kxrta Asataanaacyaa kxaLata ekxda pakxDlao haotao. paNa tyaaMnaI tyaalaa zNakxavaUna saaMigatalao kxI, “ maaJyaa AaQaIcyaa gaunHËaMsaazI maaJaI nyaayaalayaata yaayacaI tayaarI Aaho paNa Aataa maI kxaoNataahI gaunha koxlaolaa nasataanaa taumhI malaa ~aasa do{] Sakxta naahI.” tyaa paitainaQaI mhNaUna inavaDlyaa gaolyaa haotyaa AaiNa baala tar]Na maMDLatafo-x tyaa pa`itainaQaI maMDLacyaa saBaota Baaga Gyaayacyaa. AaQaI namaUd koxlaolyaa baala ivavaahacyaa ikxSSyaata tyaaca sahBaagaI haotyaa. garIbaaMcao saMGaTna kxrNyaacao kxaya- {tkRxYTpaNao koxlyaabad\dla maharaYT/ fxa{MDoSananao koxkoxpaIkoxpaIlaa idlaolaa paurskxar (r] 300000) isvakxarNyaasaazI pa`itainaQaI maMDLanao tyaaMcaIca ibanaivaraoQa inavaD koxlaI haotaI. paNa tyaanaMtar Anaokx maihnao tyaaMcyaa vastaItalyaa [tar maihlaaMnaI ‘paOSaacao kxaya koxlao’ Asao ivacaar]na tyaaMnaa padaopadI icaDvalao haotao. tyaa hsaUna AamhaMlaa saaMgaayacyaa “malaa maihtaI naahI tyaaMnaa maI paOsao Kaallao Asao mhNaayacao haotao kxI taumhI Kaallao AaiNa malaa kxahIca imaLalao naahI Asao mhNaayacao haotao.” GarataUna kxcara gaaoLa kxrNyaacaa dr jaovha inavvaL r]. 5 GarTI evaZa haotaa taovha yaaca ica~aabaa[- tao kxama kxrayalaa sava-paqama pauZo Aalyaa. evaZoca navho tar caaoKa AaiNa inayamaIta kxama kxr]na parspar dr vaaZvaUna Gaotalao. ekxa sakxaLI maaozËa AiBamaanaanao ekx icaÖI Gao{]na tyaa kxayaa-layaata Aalyaa AaiNa ‘ho vaacaa’ Asao mhNata icaÖI hataavar zovalaI. tyaata kxaoqar]Dcyaa Ea`ImataI jaaoSaIMnaI ilaihlao haotao, “Aamacyaa GaraMmaQaUna kxcara gaaoLa kxrNaarI ica~aa XaIrsaagar hI AitaSaya pa`amaaiNakx kxma-caarI Aaho. kxca%yaacyaa paoTIta imaLalaolaI maaJaI pasa- AaiNa kxahI BaaMDI itanao tatpartaonao malaa parta AaNaUna idlaI. itacyaa pa`amaaiNakxpaNaacao maI kxaOtaukx kxrtao.” ica~aabaa[- pauZo mhNaalyaa “jaaoSaIbaa[- malaa qaMkx yaU! qaMkx yaU ! mhNata haotyaa paNa maI tyaaMnaa jao kxahI mhNaayacao Aaho tao kxagadavar ilahUna Vayalaa saaMigatalao. mhNajao Aataa AapalyaajavaL pauravaa rahIla. parta jar paaolaIsa ~aasa Vayalaa Aalao tar maI tyaaMnaa hI icaÖI daKavaona. ica~aabaa[-MSaIdoKaIla Aamacao vaad Jaalao Aahota. {da. tyaaMnaa tyaaMcao paOsao imaLvaUna doNyaata AamacaI madta hvaI haotaI tyaavaoLI. ‘malavaarI hTava’ maaoihmaocyaa kxaLata saBaasadaMnaa jar tyaaMcao ima~a, naataovaa[-kx, SaojaarI, ikMxvaa saavakxar tyaaMcaa ASaa pakxaro CL kxrta Asalyaasa tyaabad\dla AamhaMlaa spaYTpaNao saaMgaayalaa saaMigatalao haotao. tyaavaoLI ica~aabaa[- AamacyaakxDo Aalyaa AaiNa tyaaMcyaa maQyasqaInao Baamaabaa[- naavaacyaa ekxa saBaasadanao maarvaaDËakxDUna Gaotalaolao kxja- vaoLota na foxDlyaamaULo tao tyaaMnaa 20õ vyaajadaracyaa ihSaobaanao foxDavao laagalyaacao saaMigatalao. tyaa pauZo mhNaalyaa, “ jaovha Baamaabaa[-MnaI paOsao vaoLovar idlao naahIta taovha malaa tao Vavao laagalao Aataa taumacyaa yaa navaIna yaaojanaomauLo Baamaabaa[- malaa paOsao dota naahIyao. ha kuxzcaa nyaaya?” paNa AamhI Baamaabaa[-Mcyaaca baajaUnao KaMbaIrpaNao {Bao rahIlaao AaiNa maarvaaDËaMnaa jao saaMgaayacaao taoca tyaaMnaadoKaIla saaMigatalao. “taumhI jyaaMnaa paOsao idlaota tyaaMcao naava AamhaMlaa saaMgaa AaiNa AamhI tao taumhaMlaa parta imaLvaUna VayacaI vyavasqaa kxrtaao paNa yaa baabataIta maa~a AamhI Baamaabaa[-Mnaa taumhaMlaa paOsao na Vayalaaca saaMgaU.”

30

paUvaI- ekxda tyaaMcao Asao ADkxlaolao paOsao parta imaLvaUna doNyaata AamhI tyaaMcaI madta koxlaI Asalyaacaa Aaraopa Aamacyaavar kxr]na tyaa taNataNata inaGaUna gaolyaa. AamhI Aqaa-taca tyaaMcyaavar ivaSvaasa zovalaa naahI paNa ha dstaeovaja ilaihtaanaa kxahI jaunaI kxagadpa~ao tapaasata Asataanaa malaa tyaaMcaa ekx Aja- imaLalaa. taao vaacaUna tyaaMcyaa mhNaNyaacaa Aqa- malaa samajalaa. 1996 maQao tyaaMnaI Zvaro naavaacyaa BaMgaarcyaa vyaapaaralaa 10õ vyaajadranao paOsao idlao haotao jao tyaanao zrvaloalyaa maudtaIta parta koxlao navhtao. Aqaa-ta tao parta imaLvataanaa tyaaMnaa AamacaI madta GyaavaI laagalaI navhtaI koxvaL AamacyaajavaL tak`xar naaoMdvalyaacao samajalyaavar tyaaMnaa tao paOsao parta imaLalao haotao. mhNajao ica~aabaa[-Mcao mhNaNao baraobar haotao. 1997 maQao saaonyaacao kxja- Aqavaa malavaarI hTava maaoihma nasataanaa, BaMgaar vyaapaa%yaaMkxDUna haoNaaro SaaoYaNa isaW kxrNyaakxirtaa AamhI tao {calaUna Qarlao haotao. (paha: koxkoxpaIkoxpaIcao Apa`kxaSaIta dstaeovaja) eKaadI BaUimakxa Gaotalyaavar tyaavar tatkxaL paNa lagaoca ivar]na jaaNaara inaYaoQa saBaasadaMcyaa gaTataUna naaoMdvalaa jaataao. jaovha saKaU KavaLoMcyaa maulaavar balaatkxar koxlyaacaa Aaraopa naaoMdvaNyaata Aalaa taovha saMGaTnaonao m\aulaIcaI baajaU Gao{]na tyaalaa kOxdota GaalaNyaasa madta koxlaI haotaI. hI GaTnaa saKaU KavaLo kxQaI ivasarlyaa naahIta paNa tyaaca baraobar tyaabad\dla tyaaMcyaa manaata ragahI naahI. ba%yaaca saMGaTnaa saamaaijakx baabaIMmaQyao laXa Gaalata naahIta paNa kxcaravaocakxaMmaQao Asalaolyaa baala ivavaahacyaa paqaolaa saMGaTnaonao pauZakxar Gao{]na Aavhana idlao. jar eKaadI gaaoYT Anyaayakxarkx, baokxayadoSaIr AaiNa doSaacyaa kxayaVaMcyaa ivaraoQaata Asaola tar saMGaTnaa tyaalaa kxQaIca paaizMbaa doNaar naahI hI saMGaTnaocaI zama BaUimakxa Aaho. jarI saMGaTnaa saMskRxtaI AaiNa pa`qaaMcaa yaaogya Aadr kxrtao tarI, eKaaVa vyai>xcyaa ‘AsaNyaacao’, ‘baGaNyaacao’, ‘ivacaar kxrNyaacao’ va ‘vaagaNyaacao’ navao navao maaga- saMGaTnaa kxayamaca SaaoQata Asatao. {da. kxayaVanao sa&aana Asalaolyaa jaaoDpyaaMMcaI Kaca- vaaTUna Gao{]na saamaUihkx lagna laavaNao. eKaaVa Afxratafxr kxrNaa%yaa kxma-caa%yaacyaa ivaraoQaata Aqavaa caaorI kxrNaa%yaa ikMxvaa baayakxaovar Atyaacaar kxrNaa%yaa saBaasadaMcyaa ivaraoQaata doKaIla saMGaTnaa ASaaca pa`kxaro {GaD BaUimakxa Gaotao. 6. pa`yaaogaSaIlataa, pairXaNa, paunaiva-caar AaiNa badla yaakxrtaa tatpar AsaNao saMGaTnaonao pa`tyaokx GaTnaocaI tapaSaIlavaar naaoMd zovaNyaacaI paqaa kxayama koxlyaamauLo Aaja saMGaTnaojavaL itacyaa pa`tyoakx kxaya-k`xma, {pakxma tasaoca saMGaTnaocyaa kxaya-pawtaIcaa {gama va BaUimakxa yaa savaa-Mvar pakxaSa TakxNaara ekx AnaulaMbaIta dstaeovaja Aaho, jyaacaa {payaaoga rajya tasaoca [tar saamaaijakx saMsqaaMkxDo gaa%haNaI maaMDNyaasaazI va maagaNyaaMcao samaqa-na kxrNyaasaazI kxrtaa yaotaao. 7. saBaasadaMcyaa paSnaaMSaI patyaXa saMbaMQa nasalaolao {pakxma : saMSaaoQana AaiNa pakxaSana AaOpacaairkx saMSaaoQana kxrNyaapaasaUna saMGaTnaa laaMbaca raihlaI Aaho kxarNa saBaasadaMcaa, “tyaacaa AamhaMlaa kxaya {payaaoga?” ha pa`Sna AamhaMlaahI paTtaao. tyaamauLo jarI naaoMdNaI kxrtaanaacaI idlaolaI maaihtaI Aamacyaa javaL kxayamaca haotaI tarIdoKaIla jaovha AaMtarraYT/Iya kxamagaar saMGaTnaonao AamhaMlaa BaoTUna AByaasa kxrNyaacaI jabaabadarI Aamacyaavar TakxlaI taovhaca AamhI paihlyaaMda AaOpacaairkx saMSaaoQana koxlao. tyaavaoLpaya-Mta kxcara vaocakxca navho tar BaMgaaracao vyaapaarI va kxahI paunaina-ima-taI kxrNaa%yaa laaokxaMSaI hI Aamacyaa AaoLKaI Jaalyaa haotyaa. tyaamauLo jaI maaihtaI AamhI gaaoLa kxr] taI maaozËa pa`maaNaata AcaUkx Asaola AaiNa jar nasalaI tar AamhaMlaa tao samajaola yaacaI AamhaMlaa Kaa~aI haotaI. ha AByaasa fxayadoSaIr

31

zrola Asao kxcaravaocakxaMnaadoKaIla vaaTlyaamauLo tao tayaar Jaalao. ekxa AiQavaoSanaata yaa AByaasaamaaf-xta hataI AalaolaI maaihtaI AamhI tyaaMnaa idlaI. AaMtarraYT/Iya kxamagaar saMGaTnaokxrtaa koxlaolyaa yaa AByaasaacaa savaa-ta maaoza fxayada ha Jaalaa kxI Ahvaala pa`isaw Jaalyaavar kxahI maihnyaataca, samaqa-naacao caaMgalao pa`yatna, saMvaodnaSaIla AiQakxarIvaga-, AcaUkx vaoL AaiNa barocasao caaMgalao Baagya yaa savaa-MmauLo koxkoxpaIkoxpaIcyaa sava- saBaasadaMnaa mahanagarpaailakoxtafo-x ekxa Kaasa vaOVkxIya ivamyaacyaa yaaojanao AMtaga-ta samaaivaYT koxlao gaolao. yaaca kxarNaaMmauLo dstaeovaja AaOpacaairkx pa`kxaSanaakxrtaa tayaar kxolaa naahI. kxarNa tyaasaazI Vavyaa laagaNaa%yaa Aamacyaa vaoLokxrtaa saBaasadaMcaI saMmataI hvaI. “kxaoNaasaazI ilahayacao AaiNa kxSaasaazI?” ha kxayamaca ivavaaidta paSna raihlaa Aaho. ijaqao vaacaNaa%yaaMpaoXaa ilaihNaa%yaa laaokxaMcaI saMKyaa jaasta Aaho AaiNa koxvaL ivakxIcao pa`maaNaca pa`kxaSanaacao samaqa-na kxr] Sakxtao ASaa pairisqataIta AamhI koxvaL kxaya-pa`NaalaIcyaa naaoMdIca zovata Aalaao Aahaota. yaamauLo Aamacaa vaoL, paOsaa AaiNa maohnataIcaI bacata hao{]na AamhaMlaa Aamacyaa kxayaa-kxDo AiQakx caaMgalyaa pawtaInao laXa dotaa Aalao Aaho. paNa yaacaaca Aqa- Asaa kxI yaa ivaYayaacaa AgadI qaaoDa ikMxvaa kxahIca AnauBava nasalaolaI laaokxM caukxIcaI maahItaI dota Asataata. idlaasaa yaaca gaaoYTIcaa Aaho kxI hI maahItaI fxar kxaoNaI vaacata naahI. Aajacyaa GaDIlaa ho ilaihNyaacao kxarNa AamhaMlaa Asao vaaTtao kxI ASaa pa`kxarcao kxama kxrNaaro [tarhI gaT tayaar haoNyaakxrtaa hI caaMgalaI vaoL Aaho, Aamacyaa AnauBavaataUna AamhI jao kxahI iSakxlaao tyaacaa fxayada tyaaMnaa hao{] Sakxtaao AaiNa mhNaUna ASaa pakxarcyaa dstaeovajaamauLo tyaaMcaa AaiNa Aamacaa, daoGaaMcaahI vaoL vaacaU Sakxtaao Asaa Aamacaa ivaSvaasa Aaho. (paha: koxkoxpaIkoxpaIcao Apa`kxaSaIta dstaeovaja) baala kxcara vaocakx AaiNa kxcara vaocakxaMvar koxlaolyaa caaorIcyaa AaraopaaMcyaa baabaI yaa daona ivaYayaaMcaa AamhI AByaasa koxlaa haotaa jyaacao Ahvaala Apa`kxaiSata Aahota. paihlyaa AByaasaataUna imaLalaolyaa maaihtaIcaa {payaaoga AamhI paaqaimakx iSaXaNaavar jaaor doNyaasaazI koxlaa tar dusa%yaa AByaasaataUna ho laXaata Aalao kxI, paaoilasaaMcyaa naaoMdIMnausaar jyaa pa`aqaimakx takxarI barhukUxma kxcaravaocakxaMnaa ATkx koxlaI haotaI tyaataIla koxvaL 7 õ AaraopaI vagaLtaa [tar savaa-Mnaa kxaoNatyaahI pauravyaa ABaavaI saaoDUna doNyaata Aalao haotao. yaa var]na ho isaw Jaalao kxI samaajaataIla [tar vagaa-ta Asatao taovaZIca gaunhogaarI pa`vaR<aI kxcara vaocakxaMMmaQao Asatao. tyaapaoXaa fxar kxmaI Aqavaa fxar jaasta naahI. ivaBaaga 4. koxkoxpaIkoxpaI cao {pakxma koxkxopaIkoxpaI cao kxaya-kxma koxkoxpaIkoxpaIcao sava- kxaya-k`xma saBaasadaMcaI garja Aqavaa maagaNaI AaiNa kxaya-k`xmaalaa yaoNaara Kaca- va sahBaagaI haoNaa%yaa saBaasadaMcaI saMKyaa yaaMcyaa AnauYaMgaanao haotaata. (kxma-caa%yaaMcaa vaoL, saBaasadaMcaa vaoL AaiNa Kaca-). mhNaUnaca saMKyaonao kxmaI saBaasadaMnaa fxayadoSaIr zrNaara, Kaica-kx, va laaMba pallyaata svayaMsahayyakx na zr] SakxNaara Asaa kxaoNataahI {pakxma saur] kxrNyaasa saMGaTnaa tayaar nasatao. tyaamaULo vaOQaainakx sauriXatataokxrtaa pa`yatna kxrNao, BaMgaarcyaa vyaapaarata garja paDola itaqao hstaXaopa kxrNao, vaOyai>xkx takxarIMcao inavaarNa kxrNao, saamaaijakx sauriXatataokxrtaa saaMiGakx yaM~aNaa {BaI kxrNao va saamaaijakx AaiNa saaMskRxitakx badlaaMkxrtaa vyaasapaIz tayaar kxrNao, ASaa {pak`xmaaMvarca saMGaTnaocaa Bar Asataao.

32

vaOyai>xkx takxarIMcao inavaarNa kxaOTuMibakx ihMsaacaar takxar kxrNyaa%yaa vyai>xnao jar ivanaMtaI kxolaI tarca kxaOTuMibak Atyaacaaracyaa baabaI KaajagaIta caica-lyaa jaataata. yaacao kxarNa daTIvaaTInao rhata AsalyaamauLo, maQyamavagaa-pa`maaNao yaa vagaa-taIla maihlaaMnaa kxaOTuMibakx ihMsaacaar hI vaOyai>xkx baaba vaaTtaca naahI. ba%yaacada gaTacyaa dbaavaanaoca pa`SnaaMcao inavaarNa haotao. garja paDola itaqao paaolaIsa Aqavaa nyaayaalayaacaI madta GaotalaI jaatao. Aapalyaa dar]DËa AaiNa baokxar nava%yaacyaa CLalaa AaiNa takxar koxlaI tarI tyaavar paaolaIsa kxrta nasalaolyaa kxarvaa[-laa kMxTaLUna 35 vaYaI-ya maqaura hTagaLonao AamhaMlaa maihlaa dXataa saimataImaQao tak`xar naaoMdvaNyaacaI ivanaMtaI koxlaI. (kxaOTuMibak Atyaacaar ivaBaaga, paUNao paaolaIsa Aayau@taaMcao kxayaa-laya) saMpaUNa- vastaIta maqauracyaa nava%yaalaa laaokMx svaOracaarI mhNaUna AaoLKaayacao AaiNa tyaalaa Gaabar]na Asaayacao. ipa{]na maihlaaMcyaa AMgaavar paDlyaamauLo AamhaMlaa tyaacyaa baraobarcyaa BaoTIcaI jaagaadoKaIla badlaavaI laagalaI haotaI. yaa AaQaI jaovha maqaura svayaMsahayyakx gaTacaI Kaijanadar haotaI tyaavaoLI itacyaa javaL AsalaolaI gaTacyaa bacataIcaI sava- r@kxma itacyaa nava%yaanao kxpaaTaataUna caaor]na dar] ipaNyaasa vaaparlaI haotaI. tyaavaoLI maqaura, “taao naSaota haotaa, tyaalaa kxahI kxLta navhtao” Asao mhNata tyaacyaa baajaUnao {BaI raihlaI haotaI AaiNa gaTacaI sava- r@kxma itanao foxDlaI haotaI. tasaoca dusa%yaa vaoLI jaovha ekxa kxaya-kxtyaa-nao maqauracyaa takxarIbarhukuxma paaolaIsaaMnaa kxarvaa[- kxrayalaa laavaUna tyaalaa ATkx kxrvalaI haotaI taovha dusa%yaa idvaSaI maqauronao tyaalaa jaa{]na saaoDvalao haotao. ihMsaacaaracaa cakxr]pa isawaMta AamhI samajaUna Gaotalaa, tyaacao ivaSlaoYaNa koxlao va gaTataIla [tar maihlaaMnaadoKaIla taao samajaavaUna saaMgaNyaacaa payatna koxlaa. maqauracaI yaataIla BaUimakxa, itacao svata:ivaYayaIcao mata AaiNa yaa sava- saaKaLIta taI kxSaI ADkxlaI gaolaI Aaho ho tyaaMnaa samajaavaUnadoKaIla sava- saBaasad itacyaa baajaUnao {Bao rahtaIla yaacaI Aamhalaa Kaa~aI navhtaI. Karo mhNajao AamhIdoKaIla itacyaa paazISaI {Bao rhavao kxa naahI yaacaa inaNa-ya Gao{} Sakxta navhtaao. tyaaidvaSaI dar]cyaa naSaota GarI Aalyaavar sadaiSavanao ekxa taIXNa QaataUcyaa taukxDËanao maqaurocao naakx kxapalao haotao. AamacyaakxDo Aalyaavar AamhI italaa mhTlao, “Aaja tyaalaa ATkx kxrNyaasaazI maihlaa dXataa saimataImaQao takxar naaoMdvaayalaa AamacaI madta maagatao Aahosa. paaolaIsaanao tyaalaa maarlyaavar {pacaarasaazI {Va lagaoca tyaalaa KaajagaI r]gNaalayaata daKala kxrNyaasaazI Aamacyaa kxDUna pa~a maagaSaIla.” paNa maqauracaa inaNa-ya pa@kxa Jaalaa haotaa. “maI Asao kxrNaar naahI” Asao AaSvaasana itanao AamhaMlaa idlao. AaiNa mhTlyaapamaaNao paaolaIsa caaOkxIta ekxTInao jaa{]na nava%yaaivar]w takxar daKala koxlaI. paaolaIsaaMnaI ilaihlaolao Gaotalaolao inavaodna italaa vaacaUna daKavalyaavar “taumhI jao vaacaUna daKavalaota taoca naÛI ilaihlao Aaho yaacaI Kaa~aI JaalyaaiSavaaya maI sahI kxrNaar naahI” Asao saaMgata dusa%yaa idvaSaI AamhI tao vaacalyaavar itanao sahI koxlaI. ApaGaatagastaaMsaazI Aaiqa-kx madta ramavaaDIcaI kxaoMDa mahadova jaaQava hI inayaimata saBaasad navhtaI. itanao itacaI vaga-NaIdoKaIla BarlaolaI navhtaI. tarI paNa 1998 cyaa mao maihnyaata jaovha kxcara vaocataanaa italaa maaoTarsaayakxlanao QaDkx idlaI taovha taI AamacyaakxDo madtaIsaazI AalaI. saudOvaanao itacyaakxDo ApaGaataacao sava- tapaSaIla haotao. saMGaTnaonao italaa r]gNaalaya AaiNa vaOVkxIya Kacaa-cao r] 2000 AaiNa kxamaacaa KaaDa Jaalaolyaa idvasaaMcao r] 1400

33

ASaI naukxsaanaBarpaa[- imaLvaUna idlaI. parMtau itacaI qakxlaolaI vaga-NaI maa~a saMGaTnaa imaLvaU SakxlaI naahI. yaa naMtar ASaa ‘saBaasadaMnaa’ madta hvaI Asalyaasa tyaaMnaI pa`qama tyaaMcaI vaga-NaI paUNa- BarlaI paaihjao Asaa inayama kxrNyaata Aalaa. (paha koxkoxpaIkoxpaIcao Apa`kxaSaIta dstaeovaja) kxcara vaocakxaMnaa saamaaijakx sauriXatataa imaLNyaasaazI yaM~aNaa {BaarNao

1. kxagad kxaca pa~aa kxYTkxrI naagarI sahkxarI pata saMsqaa (koxkoxpaIkoxenaesapaIesa) garIbaaMsaazI bacata gaT AaiNa kxja- yaaojanaaMcaa haoNaara {payaaoga evhanaa paurosaa isaw Jaalaa Aaho AaiNa tyaacyaa yaSaabad\dlacyaa Anaokx naaoMdIdoKaIla Aistatvaata Aahota. garIbaaMcao kxja- foxDNyaacao pamaaNa caaMgalao AsalyaacaodoKaIla Aataa isaw Jaalao Aaho. Kaasa koxkoxpaIkoxpaIcyaa saBaasadaMkxrtaa 1997 maQao ‘koxkoxpaIkoxpaIenaesapaIesa’caI Aaiqa-kx saMsqaa mhNaUna irtasar naaoMd JaalaI. AQyaXa AaiNa sacaIva vagaLtaa KaijanadarasakxT kxaya-kxarI maMDLacao [tar sava- saBaasad kxcara vaocakx Aahota. pa`SaasakxIya Kaca- vaacavaNyaasaazI jarI Aaiqa-kx vyavahar koMxid`ta koxlao Asalao, tarI [tar vyavahar svayaMsahayyakx gaTasaarKaoca koxlao jaataata. gaTpamauKa gaTataIla saBaasadaMcyaa bacataIcaI r@kxma pata saMsqaocyaa kxayaa-layaata jamaa kxrtaao. saBaasadaMnaI maanya koxlaolaI kxjao-doKaIla mauKya kxayaa-layaataUna vaaTlaI jaataata. bacata koxlaolyaa rkxmaocyaa itappaT r@kxma kxja- mhNaUna imaLU Sakxtao AaiNa kxja- GaoNyaasaazI daona [tar saBaasadaMnaI hmaI VavaI laagatao. r] 25000 paya-Mta r@kxma kxja- imaLU Sakxtao tyaavar 12õ pa`itavaYa- Asaa vyaajadr Aaho. AaNaKaIna 12õ saBaasadaMcyaa saamaijakx saurXaa inaQaIsaazI saamaaijakx saurXaa Aakxar laavalaa jaataao. maaca- 1991 paya-Mtacyaa paihlyaa paMQara vaYaa-ta kxja- doNyaasaazI pata saMsqaolaa baahor]na kxaoNataIhI Aaiqa-kx madta imaLalaI naahI. sava- kxjao- saBaasadaMcyaa bacata rkxmaotaUna doNyaata AalaI. mao 1999 paasaUna saMGaTnaocyaa ihtaicaMtakxaMkxDUna r]. 3,00,000 [ta@yaa rkxmaocyaa vyaajamau@ta zovaI pata saMsqaota zovaNyaata Aalyaa Aahota. pata saMsqaa Aistatvaata AalyaapaasaUna jarI malavaarI AaiNa [tar kxja- doNaa%yaaMkxDUna saBaasadaMnaI kxja- GaoNao maaozËa pa`maaNaata kxmaI Jaalao Asalao tarI, AjaUnahI raoja GarI yao{]na paOsao doNaa%yaa AaiNa hptaa Gao{]na jaaNaa%yaa ASaa Garpaaoca saovaopaasaUna kxahI saBaasad mau@ta hao{] Sakxlaolao maahIta. yaacaM mauKya kxarNa tasao kxja- imaLNyaasa hmaI VavaI laagata naahI AaiNa tyaasaazI bacatahI kxravaI laagata naahI. saQyaa tarI ASaa pa`kxarcaI saovaa doNao ho saMsqaolaa Sa@ya haoNaar naahI. saurvaataIlaa barIcaSaI kxjao- hI BaaOitak kxarNaaMsaazI GaotalaI jaayacaI. AilakxDo baroca kxcara vaocakx Aapalyaa maulaaMcyaa maaQyaimakx Aqavaa mahaivaValayaIna iSaXaNaasaazI, svayaMpaakxacyaa ga^sasaazI Aqavaa Garo dur]sta kxrNyaasaazI kxjao- Gaotaata Asao idsaUna Aalao Aaho. patasaMsqaocyaa vyavaharavar yaoqao AiQakx ilaihNao garjaocao naahI kxarNa yaa baabataItalaa Aamacaa AnauBava yaa Xao~aataIla [taraMpaoXaa fxar kxahI vaogaLa naahI. evaZoca mhNaU [icCtaao kxI pata saMsqaocao 2040 saBaasad Aahota. AgadI paihlyaa vaYaa-paasaUna saMsqaolaa Aapalyaa saBaasadaMnaa 10õ laaBaaMSa dotaa Aalaa Aaho, kxja-foxDIcao pa`maaNa caaMgalao Aaho AaiNa patasaMsqaocao sava- paSaasakxIya AaiNa vyavasqaapakxIya Kaca- saMsqaocyaa vyavaharataUna inaGataao.

34

malavaarI hTava paOsao bacaava patasaMsqaocyaa 2002 cyaa vaaiYa-kx sava-saaQaarNa saBaota imaLalaolyaa maaihtaIcyaa AaQaaro “malavaarI hTava” maaohIma saur] koxlaI gaolaI. yaata Asao laXaata Aalao kxI ikxtyaok xsaBaasadaMnaI malavaarI saavakxarca navho tar sarafx AaiNa vaaNyaaMkxDosauwa Aapalaa saaonyaa caaMdIcaa eovaja tyaacyaa ikMxmataIcyaa 60 õ dranao 5 AaiNa 10 õ pa`itamaihnaa vyaajaavar gahaNa Takxlaa haotaa. jar saBaasadaMnaI taarNaacaa vyavahar kxrNaaro AaiNa saavakxaraivar]w zama BaUimakxa GaotalaI tar sava- gahaNa ijanasaa saaoDvaUna tyaavar 2õ vyaajadranao navao kxja- doNyaata yao[-la Asao Aavaahna sava-saaQaarNa saBaotaca koxlao gaolao. saBaasadaMnaI saaonao parta imaLvaNyaasaazI yaaca vyaajaanao saMGaTnaolaa r@kxma parta kxrayacaI Asao zrvalao gaolao. yaasaazI saMGaTnaocyaa ihtaicaMtakxaMnaI r]. 2,00,000 [ta@Ëa r@kxmaocyaa vyaajamau@ta zovaI patasaMsqaota zovalyaa AaiNa daonaca maihnyaata 44 saBaasadaMcao ekuxNa r]. 1,80,000 [ta@yaa ikxmataIcao saavakxar va [taraMjavaL gahaNa Takxlaolao saaonao parta imaLvaUna saMsqaonao tao baMkoxcyaa laakxrmaQao Takxlao. yaata paaolaIsaaMcaI kxahIekx madta laagalaI naahI. jasajaSaI maaoihmaobad\dlacaI maaihtaI pasarta gaolaI taSaI taarNakxtyaa-MnaIdoKaIla AaXaopa Gaotalaa naahI. ASaa pakxarcaI yaM~aNaa ba^MkxaMmaaf-xta {BaI kxrNyaacao Aamacao pa`yatna yaSasvaI zrlao naahIta kxarNa tyaata ba%yaaca pa`kxarcaI kxagad pa~aaMcaI garja haotaI jaI saBaasadaMjavaL navhtaI AaiNa taI barIca vaoLKaa{] pa`ikxyaa JaalaI AsataI. [tar patasaMsqaaM[ta@yaaca vyaajadranao Aataa koxkoxpaIkoxpaI svata:ca saaonao kxja- yaaojanaa rabavatao. 2. gaT jaIvana ivamaa yaaojanaa BaartaIya jaIvana ivamaa yaaMcyaa sahkxayaa-nao naaovhoMbar 1998 maQao koxkoxpaIkoxpaInao gaT jaIvana ivamyaacaI yaaojanaa saur] koxlaI. yaa yaaojanaota sahBaagaI haoNao sa@taIcao naahI AaiNa ivamyaacaa hptaa saBaasadaMnaIca Barayacaa Asataao. 25 r]payao pa`itavaYa- [takxa hptaa Bar]na saBaasadaMnaa naOsaiga-kx maRtyau, ApaGaataI maRtyau Aqavaa ivakxlaaMgataokxrtaa ivamyaataUna Barpaa[- imaLU Sakxtao. yaaojanaolaa saurvaata JaalyaapaasaUna r]. 5,00,000 [ta@yaa rkxmaocao davao idlao gaolao Aahota. 2004 paya-Mta 3500 saBaasadaMnaI Aapalaa ivamaa {tarvalaa haotaa. 3. gaT vaOVkxIya ivamaa yaaojanaa ( paha Aaiqa-kx pa`SnaaMkxrtaa saMGaTna) 4. saaonao kxja- yaaojanaa (paha Aaiqa-kx paSnaaMkxrtaa saMGaTna) BaMgaaracyaa vyaapaarata baajaaracaa hstaXaopa kxYTacaI kxmaa[-: sahkxarI BaMgaaracao dukxana fuxTkxL BaMgaaracyaa vyaapaa%yaacaI dukxanao hI saaQaarNapaNao JaaopaDpaÕItaca Asataata. yaa vyavaharata BaMgaar gaaoLa kxrNaa%yaalaa kxaoNatyaahI pa`kxarcaI paavataI idlaI jaata naahI. tasaoca kxrhI Barlaa jaata nasaNyaacaI Sa@yataa Aaho. Gaa{]kx BaMgaaracaa vyaapaar ha vyaapaarI jaataI AaiNa jamaataIMcyaa hataata Aaho. draMmaQaIla hMgaamaI caZ{taar AaiNa ivakxisata doSaaMmaQaUna Aayaata koxlaolyaa maalaavar BaMgaaracaa ha baajaar AvalaMbaUna Aaho. ‘kxYTacaI kxmaa[-‘ saur] kxrtaanaa KaalaIla {id\dYTo zovalaI haotaI.

kxcara vaocakxaMcyaa maohnataIlaa caaMgalaI ikMxmata imaLvaUna doNao

kxcara vaocakxaMcaI saaOda kxrNyaacaI Sa@taI vaaZivaNao

35

mauzBar laaokxaMcyaa hataata Asalaolyaa BaMgaaracyaa vyaapaarabad\dlacaI AiQakx maihtaI imaLvaNao (samaqa-naasaazI maaihtaI)

kxcara vaocakxaMcaI {tpaadnaXamataa AaiNa sahBaaga yaaMnaa Aaiqa-kx pairmaaNa laavaNao (samaqa-naasaazI maaihtaI)

dukxanaamaQao AaiNa payaa-yaanao BaMgaaracyaa vyaapaaramaQao sahBaagaI BaivaYyainavaa-h inaQaIlaa hataBaar laavaNyaacaI Xamataa Aaho ho isaw kxrNao. (samaqa-naasaazI maaihtaI)

pa`amaaiNakxpaNao vyavahar kxr]nadoKaIla BaMgaaracyaa vyaapaarataUna nafxa imaLU Sakxtaao ho isaw kxrNao.

AaQaIcyaa 3 AyaSasvaI pa`yatnaaMcaa AnauBava gaazISaI Qar]na foxba`UvaarI 1998 maQao mahanagarpaailakoxnao idlaolyaa ina:Saulk jaagaota AaiNa esaenaDITIcyaa kxcaravaocakxaMnaa saXama kxrNyaacyaa yaaojanao AMtaga-ta jamaa koxlaolyaa inaQaItalao BaaMDvala mhNaUna r] 50,000 Gao{]na ‘kxYTacaI kxmaa[-’ laa saurvaata JaalaI. taovhapaasaUna kxaoNatyaahI Aaiqa-kx madtaIiSavaaya ekx nafxa imaLvaUna doNaara vyavasaaya mhNaUna ho dukxana caalalao Aaho. [qao maaofxta jaagaa hI “Aaiqa-kx sahayya” maanataa yaoNaar naahI kxarNa fuxTkxL BaMgaaracao vyaapaarI hI JaaopaDpaÕIta AnaiQakRxta jaagaovar Aapalao dukxana maaMDtaata. paUNa- vyavahar raoKa rkxmaota haotaao AaiNa patyaokx vaoLI kxcara vaocakxaMnaa paavataI idlaI jaatao. lahana maulaaMnaa dukxanaata BaMgaar ivakxNyaasa sa@ta manaa[- Aaho. saBaasadaMSaI cacaa- kxr]na magaca BaMgaaracao dr zrvalao jaataata. vaaiYa-kx jamaaKaca- idlaa jaataao tasaoca kxamagaar AaiNa vyavasqaapanaacaa sava- Kaca- dukxanaacyaa imaLkxtaIvar haotaao. ekx dhavaIpaya-Mta iSakxlaolaI maihlaa dukxana caalavatao. [tar ASaa vyavasaayaata imaLtaao itatapata pagaar italaa idlaa jaataao. baajaar drapamaaNao daona kxamagaar naomalao Aahota. taInahI kxma-caa%yaaMnaa AazvaDËacaI sauÕI, BarpagaarI sauÕI AaiNa baaonasa idlaa jaataao. dukxanaacyaa inavvaL naFyaataUna inayaM~aNa Kaca- mhNaUna saMGaTnaolaa vaYaa-laa r] 12,000 idlao jaataata. dukxanaata drraoja BaMgaar ivakxNaa%yaa 40 saBaasadaMnaa raoja ekx kxpa caha idlaa jaataao AaiNa dukxanaacyaa naFyaata tyaaMcaa vaaTa Asataao. tyaaMcyaa raojacyaa vyavaharacyaa naaoMdIMvar AaQaairta pa`tyaokx kxcaravaocakxacao vaaiYa-kx {tpanna zrvalao jaatao. yaa vaaiYa-kx {tpannaacyaa 8 tao 10 õ [takxa naFyaatalaa vaaTa tyaaMnaa vaYaa-laa idlaa jaataao. yaataIla AQaI- r@kxma saBaasadaMnaa raoKa idlaI jaatao tar {rlaolaI AQaI- saava-jainakx BaivaYya inavaa-h inaQaI Aqavaa BaartaIya jaIvana ivamyaacyaa dIGa- maudtaIcyaa manaI bakx paa^ilasaIta jamaa kxolao jaataata. BaivaYyakxaLata ASaa yaaojanaaMkxrtaa Aaja paya-Mta kxYTacaI kxmaa[-nao r]. 1,75,000 [takxI r@kxma baajaUlaa TakxlaI Aaho. sava- baabataIta ekx yaSasvaI {pak`xma AsaUnasauwa kxYTacaI kxmaa[- Anaokx maUlaBauta pa`Sna {paisqata kxrtao jyaacao inavaarNa kxrNao AavaSyakx Aaho. sava-pa`qama dukxanaacao AaEayadatao AsaNaaro kxcara vaocakx AaiNa [tar saBaasadaMcao naatao ho ga`ahkx AaiNa ivak`oxtaa Asao Jaalao. kxcara vaocakxaMcyaa manaata saMGaTnaocaI BaUimakxa BaMgaaracyaa vyaapaa%yaasamaana JaalyaamauLo taSaaca pakxarcao SaaoiYata naatao tao saMGaTnaa AaiNa Aapalyaata paahU laagataata. dusaro mhNajao yaa dukxanaakxrtaa koxlaolaI gauMtavaNaUkx jar Kaca- mhNaUna QarlaI tar tyaacaa fxayada sava- saBaasadaMpaya-Mta paaocaNyaaeovajaI koxvaL 40 ekx saBaasadaMnaaca imaLtaao. saamaaijakx AaiNa saaMskRxitakx badlaasaazI vyaasapaIz parMparagata saamaaijakx AaiNa saaMskRxitakx pa`qaa navyaa irtaInao samaaor AaNaNyaasaazI saMGaTnaonao jaaiNavapaUva-kx vyaasapaIzo inamaa-Na koxlaI Aahota. kxcaravaocakxaMcyaa samaajaata pa`cailata Asalaolyaa baala ivavaah, maulaIMnaa dovaIlaa vaahNao, parMparagata BaIkx maagaNao yaa pa`qaa maaoDUna kxaZNyaasaazI, ‘saamaaijakx

36

jaagarNa gaaoMQaL’, ‘kxYTkx%yaaMcaI laaokx Adalata’ va ‘saamaudaiyakx ivavaah saaohLa’, tyaaca baraobar paqanaaTya Asao {pakxma rabavalao jaataata. yaacaI kxahI {dahrNao KaalaIlapa`maaNao Aahota.

saamaudaiyakx ivavaah saaohLa baala ivavaahacyaa paSnaavar taaoDgaa kxaZNyaasaazI 1198 paasaUna saamaudaiyakx ivavaah saaohLa Aayaoijata kxrNyaasa saurvaata JaalaI. Asao lagna kxrayacao Asalyaasa var AaiNa vaQaU daoGaohI kxayaVanao sa&aana Asaavao laagataata. ha saaohLa drvaYaI- Aayaaoijata kxolaa jaataao AaiNa kxmaIta kxmaI Kacaa-ta AaiNa taaodoKaIla savaa-MnaI vaaTUna GaotalyaamauLo, Aa[- vaiDlaaMnaa ivavaahacaa KaUpaca kxmaI Kaca- yaotaao. mahar, navabaaOw AaiNa maataMga yaaMcyaataIla vaOralaa eoitahaisakx kxarNao Aahota. patyaokx jaataIcao laaok dusa%yaa jaataItalyaa laaokxaMnaa AapalyaapaoXaa Kaalacyaa djaa-cao maanataata. yaa sava- jaataIcyaa laaokxaMcaa ekxaca izkxaNaI ivavaah laagalyaamauLo saamaudaiyakx ivavaahaMnaI tyaa vaYaI- ekx pa`kxarcaa [itahasa GaDvalaa. Aataa Asao sava- QamaI-ya ivavaah saaohLodoKaIla Aayaaoijata kxrNyaacaa saMGaTnaocaa [rada Aaho. ekx vaogaLa naaTyapayaaoga garIbaaMbad\dla maQyamavagaa-cyaa manaata jao kxahI paUva-ga`h Aahota yaacao mauKya kxarNa samaajaataIla yaa daona staraMmaQao saMvaad saaQaNyaacao kxahIca maaga- {palabQa naahIta. mhNaUnaca 25 maaca- 2001 saalaI saMGaTnaonao yaa daonhI gaTaMnaa ekxi~ata AaNaUna ‘ekx vaogaLa naaTyapa`yaaoga’ saadr koxlaa. yaata 200 kxcara vaocakx, 200 saamaanya naagairkx AaiNa pa~akxaraMnaI kxcaravaocakxaMcyaa AayauYyaavar AaQaarIta daona naaT\yapa`yaaoga paaihlao. ‘kxaLaoKaacyaa laokxIkxDUna’ ha pa`yaaoga ba`aiJala maQaIla ekx kxcara vaocakx AaiNa itacyaa maulaIcyaa raojainaSaIcaoca naaTya r]paaMtar haotao. Aa[- AaiNa maulagaI yaa vyaavasaaiyakx kxlaakxaraMcyaa jaaoDInaoca tyaacao saadrIkxrNa koxlao. dusa%yaa pa`yaaogaacao naava haotaM, ‘svaataM~yaacao Jaalao kxaya? Aamacyaa hataI AalaMca naaya!’ Aapalyaaca AayauYyaataIla GaTnaaMvar AaQaarIta ho naaTkx paaca kxcara vaocakxaMnaI imaLUna svata:ca ilaihlao va saadrdoKaIla koxlao. daonhI naaTkxaMvar cacaa- kxrNyaasaazI ekx naavaajalaolao naaTkxkxar, ekx ica~apaT idgdSa-kx AaiNa daona kxcara vaocakxaMnaaca AamaMi~ata koxlao haotao. naavaajalaolyaa laaokxaMcyaa {paisqataIta Jaalaolyaa yaa navyaa pa`kxarcyaa pa`yaaogaamauLo maaQyamaaMnaIdoKaIla tyaalaa KaUpa pa`isawI idlaI. ApaoXaopa`maaNaoca pao`XakxaMnaI kxcara vaocakxaMcao saadrIkxrNa AaiNa vyaasapaIzavarIla tyaaMcyaa {tsfuxta- saMvaadaMnaa manaapaasaUna dad idlaI. yaa navyaa payaaogaacao, kxcaravaocakxaMcyaa gaavarana BaaYaocao, tyaaMcyaa ivanaaodbauwIcao va vyaasapaIzavarIla tyaaMcyaa sahja vaavaracao pa`oXakxaMnaI KaUpa kxaOtaukx koxlao. (paha koxkoxpaIkoxpaIcao Apa`kxaSaIta dstaeovaja) maaihtaIcao jaaLo, samaqa-na AaiNa pacaar saamaanya naagairkxaMcyaa manaata AsalaolaI kxcarvaocakxaMcaI paitamaa badlaNyaata AaiNa tyaaMcaa payaa-varNa rXaNaamaQaIla sahBaaga laaokxaMsamaaor AaNaNyaata pa`saarmaaQyamaaMnaI maaozI kxamaigarI bajaavalaI Aaho. saMGaTnaocyaa sqaapanaopaasaUnaca kxcara vaocakxaMcyaa paSnaaMbad\dla [Mga`jaI va marazI BaaYaaMtaIla vaR<apa~aoca navho tar [tar pa`saarmaaQyamaaMnaIdoKaIla saMvaodnaaSaIlataa daKavalaI Aaho. kxcaravoacakxsauwa pa`saarmaaQyamaaMSaI

37

maaokxLopaNao saMvaad saaQataanaa AaZLtaata. AamacaI inadSa-nao va rajyastarIya saMmaolanaaMnaaca navho tar [tar kxaya-k`xmaaMnaadoKaIla maaQyamaaMnaI BarpaUr paisawI idlaI Aaho. QaaorNaI ihtasaMbaMQa kxcaravaocakxaMcyaa paSnaaMvar jarI saMGaTnaa kxama kxrIta AsalaI tarI saMGaTnaolaa hI jaaiNava Aaho kxI saamaaijakx vaastava AaiNa tyaataIla badla yaata Anaokx saamaaijakx, Aaiqa-kx, rajakxIya va saaMskRxitakx kxarNao gauMtalaolaI Asataata. mhNaUnaca saMGaTnaa samaana kxama kxrNaa%yaa [tar saMsqaa va caLvaLIMbaraobar saMbaMQa zovatao. AMgamaohnataI kxYTkxrI kRxtaI saimataI, s~aImau@taI AaMdaolana saMpak-x saimataI, baala h@kx kRxtaI saimataI, baala kxamagaar ivaraoQaI caLvaL ASaa saMGaTnaa va naagairkxaMcao naagarIxh@kx gaT va payaa-varNavaadI gaT hI tyaacaI kxahI {dahrNao Aahota. vaOQaainakx saMrXaNa kxcara vaocakx ho svayaMraojagaar imaLvaNaaro kxamagaar samajalao jaataata. tyaaMcaa mahanagarpaailakxa Aqavaa BaMgaaracyaa vyaapaarI, kxaoNaaSaIca kxma-caarI ikxMvaa pagaarI naaokxr Asaa saMbaMQa nasataao. mahanagarpaailakxa tyaaMnaa pagaar dota naahI. tar vyaapaa%yaaSaI tyaaMcao naatao ho ivak`oxtaa AaiNa gaahkx ikMxvaa ba%yaaca vaYaa-Mcyaa saMbaMQaaMmauLo AaEa`yadataa AaiNa iga%ha[-kxacao banatao. mhNaUnaca kxamagaaraMcao kxaoNataohI kxayado kxcara vaocakxaMnaa laagaU haota naahIta va tyaaca baraobar kxaoNataohI saamaaijakx saurXaocao fxayado imaLta naahIta. yaa pa`SnaacaI i@laYTtaa, tyaacao badlaNaaro svar]pa va tyaaca baraobar baahorIla pairisqataIcao tyaavar haoNaaro pairNaama laXaata Gao{]na saMGaTnaonao kxaoNataahI ekxca maaga- na inavaDtaa yaa pa`SnaaMvar taaoDgaa kxaZNyaasaazI Anaokx {paaya va maagaa-Mcaa SaaoQa GaoNyaacao zrvalao Aaho. najaIkxcyaa BaivaYyakxaLata kxcarvaocakxaMnaa parvaanaa do{]na, KaajagaI va saava-jainakx {pakxmaaMtaUna Aqavaa ekxi~ata pa`yatnaaMmaaf-xta Ganakxcara vyavasqaapanaata samaaivaYT kxrta Asataanaaca tyaata saamaaijakx sauriXatataocyaa tartaUdIMcaa samaavaoSa koxlaa jaavaa yaakxrtaa vaaTaGaaTI koxlyaa jaaNyaacaI Sa@yataa naakxartaa yaota naahI. Aajapaya-Mta saMGaTnaotafo-x Aqavaa [tar maaozËa vyaasapaIzaMvar]na vaoLaovaoLI KaalaIla taaoDgao saucavaNyaata Aalao Aahota.

1. rajyastarIya ivaQaayakox 1998 maQao 4000 saBaasadaMcyaa maaocaa-ta paqamaca maaqaaDI kxayaVacaa fxayada kxcara vaocakxaMnaahI imaLavaa hI maagaNaI koxkoxpaIkoxpaInao koxlaI. tyaa vaoLpaasaUna rajyaataIla [tar BaagaatadoKaIla ASaa pa`kxarcao pa`yatna caalaU Aahota. 25 maaca- 1999 AaiNa paunha 5 mao 2001 raojaI pauNyaata kxcara vaocakxaMcaI rajya starIya saMmaolanao Aayaoijata koxlaI gaolaI. dusa%yaa saMmaolanaata tar pauNao AaiNa maharaYT/ataIla [tar SahraMmaQaUna 7000 kxcara vaocakx {paisqata haotao. saQyaa Aistatvaata Asalaolaa mahraYT/ maaqaaDI AaiNa [tar AsaMGaiTta Xao~aataIla kxamagaar kxayada, 1969 ha tyaata qaaoDofxar badla kxr]na kxcara vaocakxaMnaahI laagaU kxrtaa yaoNoa Sa@ya Aaho. ha kxayada saQyaa koxvaL hmaala AaiNa [tar baaojaa {calaNaa%yaaMpaurtaaca mayaa-idta Aaho. kxayaVata idlaolyaa ‘maalakx’ AaiNa ‘pagaar’ yaaMcyaa vyaaKyaaMcaa Aavaakxa baraca maaoza Asalyaanao, tyaaMcyaata badla kxrtaa yaoNao sahja Sa@ya Aaho. yaa kxayaVanausaar ekxa inayaaoijata saaMivaQaainakx maMDLakxDo ‘maalakx’ AaiNa ‘kxma-caarI’ yaaMcaI naaoMdNaI haoNao ho baMQanakxarkx Aaho. maharaYT/ sarkxar, kxamagaar saMGaTnaa, vyaapaarI saMGaTnaa yaaMcao pa`itainaQaI yaa i~adla maMDLacao saBaasad Asataata. maMDLacaa pa`SaasakxIya Kaca- maalakxaMkxDUna vasaUla koxlaa jaataao. BaivaYyainavaa-h inaQaI va [tar saaMivaQaainakx fxayaVaMsaihta

38

kxma-caa%yaaMcaa ‘pagaar’ maalakx maMDLakxDo jamaa kxrtaata. tyaataIla kxma-caa%yaaMcao AMSadana vajaa kxr]na maMDL kxma-caa%yaaMnaa pagaar dotao. yaa kxayaVata saamaaivaYT koxlaolyaa sava- pa`kxarcyaa saovaaMnaa ha kxayada laagaU haotaao. yaata Anaokx maalakxaMkxDo kxama kxrNyaacaI va kxamaacyaa pa`maaNaanausaar pagaar doNyaacaI tartaUddoKaIla samaaivaYT Aaho. 1969 maQao ha kxayada Aistatvaata AalyaapaasaUna jyaa kxma-caa%yaaMnaa yaata samaaivaYT koxlao Aaho tyaaMnaa yaacaa Kaupaca fxayada Jaalaa Aaho. rajyaataIla vaogavaogaLËa ijalHËaMmaQaIla kxamagaar saMGaTnaaMcyaa taakxdIpa`maaNao yaa kxayaVacaI pairNaamakxarkxtaa idsaUna yaotao. 2. koMxid`ya ivaQaayakox yaa paUvaI-cyaa sarkxarnao sqaapana koxlaolyaa dusa%yaa raYT/Iya kxamagaar saimataIcyaa iSafxarsaIMvar AaQaarIta AsaMGaiTta Xao~aataIla kxamagaaraMsaazI jyaa ivaQaoyakxacaa masaUda tayaar koxlaa haotaa taao saMsadopauZo kxQaIca zovalaa gaolaa naahI. kxamagaar saimataIpauZo saMGaTnaonao Aapalao mhNaNao maaMDlao haotao AaiNa Ahvaalaata kxcara vaocakxaMSaI saMbaMiQata ekx ivaBaagahI Aaho. tasaoca saimataInao Aayaoijata koxlaolyaa kxahI kxaya-SaaLaMmaQao hI saMGaTnaocao paitainaQaI {paisqata haotao. ivaBaaga 5: ivastaar [tar SahraMta Aapalyaa saMGaTnaocyaa SaaKaa saur] kxrNyaaeovajaI taoqaIla kxcara vaocakxaMcyaaca svataM~a saMGaTnaa sqaapana kxrNyaalaa paaizMbaa doNyaacaa inaNa-ya saMGaTnaonao ivacaarpaUva-kx Gaotalaa Aaho. [tar SahrataIla sqaainakx saovaaBaavaI saMsqaa, kxamagaar saMGaTnaa va [tar saMsqaaMcyaa pauZakxaranao kxcara vaocakxaMcaI saMGaTnaa saur] kxrNyaalaa izkxizkxaNaI vaogavaogaLo yaSa imaLalao Aaho. gaolyaa paaca vaYaa-ta maharaYT/ata, mauMba[-, naaiSakx, Ahmadnagar AaiNa saaolaapaUr, gaujaratamaQao saurta AaiNa Ahmadabaad, maQya pa`doSaata BaaopaaL AaiNa [Mdur va kxnaa-Tkxata baMgalaaor yaoqao ASaa kxcara vaocakxaMcyaa saMGaTnaa sqaapana koxlyaa gaolyaa. paNa tarIsauwa koxkoxpaIkoxpaIlaa ivastaar kxrNyaata ba%yaaca ADcaNaI yaotaata. jyaa Xao~aata jaagaitakx staravar AvalaMbataa yaotaIla Asao AadSa- tayaar kxrNyaakxDo doNagaIdar saMsqaaMcaa kxla Aaho itaqao, kxcara vaocakxaMbaraobar kxaya- kxrNyaa%yaa kxaoNatyaahI pa`kxarcyaa saMsqaaMnaI svata:laa laagaU haotaIla ASaa pawtaI AaiNa pa`ik`xyaa sqaapana kxrNyaavar Bar doNaa%yaa Aamacyaa pa`yatnaaMcaI kxaoNaI dKala Gaota naahI. AakxDovaarIcaI {id\dYTo gaazNao AaiNa {tpaadna Xamataa vaaZvaNao yaavarca ijaqao Bar idlaa jaataao ASaa pairisqataIta ba%yaaca saMsqaa kxama kxrta AsalyaamauLo kxQaI kxQaI tyaacatyaa zraivakx pawtaIMmaQao kxama kxrta rahNyaacaI savaya laagatao va navao ivacaar Aqavaa kxamaacyaa navyaa pawtaI SaaoQaNao yaakxDo laXa idlao jaata naahI. Aapalao kxaya-k`xma satata caalaU zovaNyaasaazI paOsao {Bao kxrNao yaavarca Bar idlaa jaata AsalyaamauLo pairvata-na GaDta naahI. ASaa pairisqataIta, kxaoNatyaa yaaojanaolaa paaizMbaa Vayacaa ho ijaqao doNagaIdaracyaa hataata Asaola itaqao, kuxzcyaahI yaaojanaota basataIlaca ASaI Kaa~aI nasalaolyaa inarinaraLËa kxaya-pawtaIMcaa SaaoQa laavaNyaacyaa kxamaalaa idlaolaa paaizMbaa KaUpa maaolaacaa zrola. ivaBaaga 6: saamaaijakx badlaacaa AalaoKa yaa ivaBaagaata AapaNa koxkoxpaIkoxpaIcyaa saaMiGakx kxaya-pawtaIMmauLo kxaoNatao badla Jaalao tao paahNaar Aahaota. koxkoxpaIkoxpaIcaI saXamataocaI vyaaKyaa yaa Ahvaalaata yaaAaQaIca idlaolaI Aaho. duba-lataa hI ekx isqataI Aaho jyaata maaNaUsa koxvaL AnauBava Gaota Asataao. taao +a AnauBavaaMcaI inavaD kxrta naahI. Aapalyaa

39

AayauYyaacaI idSaa Aqavaa tao baahorIla GaTkx, jyaaMcyaamauLo inavaDIcao svaataM~ya tyaalaa imaLtao Aqavaa imaLta naahI tyaavar tyaacaa kxahI taabaa nasataao. mhNajaoca saXama haoNao yaacaaca Aqa- duba-lataopaasaUna dUr jaaNao. taovha saXamataa hI SaovaTcaI isqataI nasaUna ha ekx pa`vaasa Aaho jaao duba-lataopaasaUnaca saur] haotaao. yaa saMdBaa-ta saamaaijakx badlaacao Anaokx paOlaU Asataata AaiNa ho badla inarinaraLËa Xao~aata va vaogavaogaLËa djaa-cao Asataata. ekxa Xao~aata GaDlaolao badlaaMcao paDsaad dusa%yaa Xao~aata idsaUna yao{] Sakxtaata. dusa%yaa ivaBaagaata idlaolyaa badlaacyaa saMkxlpanaonausaar kxcaravaocakxaMcyaa, saamaaijakx naataosaMbaMQa, Aaiqa-kx pairisqataI AaiNa rajakxIya QaaorNa yaa sava- staraMMmaQao fxrkx paDlaolaa idsaUna yaotaao. saaMiGakx pairNaamasvar]paalaa naohmaIca saMKyaatmakx inakxYa laavalao jaataata. saXamataocao maaojamaapa kxrNao kxzINa Aaho. itacyaakxDo ekxtar dula-Xa koxlao jaatao ikxMvaa vaOyai>xkx staravar imaLvalaolyaa yaSaacyaa sfUxtaI-dayakx kxqaa Ahvaalaata pa`isaw kxr]na, ‘saBaasadacyaa caoh%yaavarcyaa taojaa’cao inakxYa laavaUna tao maaojalao jaatao. AamhI [qao kxcaravaocakxaMcyaa pairGaamaQao zLkxpaNao Aistatvaata AsaNaa%yaa kuxTuMba, samaaja, baajaarpaoz AaiNa rajya yaa saMsqaaMmaQao Jaalaolao badla daKavaU Sakxtaao. AamhI [qao saaMgaU [icCtaao kxI kxcaravaocakx ho jaatyaaca baLkxT Asataata. saMkxTaMSaI AayauYyaBar koxlaolyaa saamanyaataUna ho baL Aalaolao Asatao. saamauihkxIkxrNaacyaa pa`ik`xyaonao yaaca taakxdIcaa {payaaoga kxr}na italaa AiQakx Kaulavalao evaZoca. saamauihkxIkxrNaacao saaMiKyakx inakxYa 1. vaOyai>xkx ekxTËa AvasqaopaasaUna ekx saamauihkx Aistatva inamaa-Na haoNao 2. 1993 tao 2004 cyaa kxaLata saBaasadaMcyaa saMKyaota 800 tao 5025 paya-MtacaI vaaZ 3. sahkxarI pata saMsqaocyaa saBaasadaMmaQao 1998 maQao 200 paasaUna tao 2004 maQao 5025 paya-MtacaI vaaZ

sahBaagaacyaa pamaaNaata Jaalaolao badla

saBaasadaMcaa sahBaaga koxvaL saBaasadtva GaoNyaataca navho tar kxaya-k`xmaaMcyaa AaKaNaIta va kxayaa-invatataomaQyaodoKaIla AsaNao.

svata:cyaa pa`SnaaMcao samaqa-na kxrNyaasaazI dusa%yaacaI vaaT na paahtaa tao svata:ca kxrNao svatvaacyaa jaaiNavaota badla

1. svata:cyaaca najarotalaI ‘kxcara icavaDNaarI vyai>x’ hI pa`itamaa pausalaI jaa{]na ‘ {tpaadnaSaIla kxamagaar’ ASaI pa`itamaa tayaar haoNao

2. svata:cyaa vaOyai>xkx duba-lataocaa saamauihkx saamaqyaa-ta badla haoNao 3. svata:cyaa inavvaL laaBaQaarkx yaa pa`itamaota badla GaDUna nao<aRtva AaiNa hstaXaopaacyaa pa`yatnaaMivaYayaI

pa`Sna {paisqata kxrNao 4. iSaXaNaacaa garIbaaMnaa kxahI {payaaoga naahI yaa Baavanaota badla hao{]na iSaXaNaataca Aapalyaa maulaaMcyaa

AayauYyaata badla GaDvaUna AaNaNyaacao saamaqya- Aaho yaacaa saaXaatkxar haoNao 5. baala majaurI hI Apairhaya- AaiNa isvakRxta Aaho [qapaasaUna taI maaozËaMcyaa raojagaaracyaa AaD

yaoNaarI va baala h@kxaMvar gada AaNaNaarI Aaho ha badla haoNao 6. saamaaijakx paSnaaMkxDo vaogaLËa dRYTIkxaonaataUna baGaNyaacaI tayaarI haoNao. 7. Atyaacaar, ihMsaa AaiNa Apamaanaalaa ivaraoQa kxrNyaacaI tayaarI

40

8. jaIvana ivamyaavar maulaIcao naamainado-Sana kxrNyaacaI tayaarI 9. lahana maulaaMcao ivavaah laaMbavaNyaacaI tayaarI.

laaokxaMcyaa manaatalyaa paitamaota badla

1. mahanagarpaailakoxkDUna AaoLKapa~aaMvar iSa@kxamaaota-ba kxolao jaaNaox 2. sarkxarI AiQakxa%yaaMcaa ~aasa kxmaI haoNao 3. kxcara vaocakxaMcaI ‘kxcara icavaDNaarI laaokMx’ hI paitamaa naYT hao{]na ‘ saovaa paurvaNaaro AaiNa

payaa-varNaacao rXaNa kxrNaaro’ Asaa badla 4. pa`saarmaaQyamaataUna koxvaL dula-Xa Aqavaa nakxaratmakx pa`isawI imaLNyaapaasaUna maaQyamaaMmaQaUna

sakxaratmakx pa`isawI imaLNyaapaya-Mtacaa badla haoNao. 5. sarkxarI dstaeovajaata AdRSyaavasqaota AsaNyaapaasaUna sarkxarI maanyataa imaLNao

Aaiqa-kx pairisqataIta badla

1. saMsqaota zovalaolaI bacata AaiNa patayaaogyataota vaaZ. kxja- imaLNyaata sahjataa 2. sarkxar AaiNa BaMgaaracyaa vyaapaa%yaaSaI AiQakx taakxdInao vaaTaGaaTI kxrNao 3. saamaaijakx sauriXatataa fxayado: jaIvana ivamaa AaiNa vaOVkxIya ivamaa imaLNao 4. maulaaMcyaa SaaLota BartaI haoNyaacyaa va iTkUxna rhaNyaacyaa saMKyaota vaaZ 5. baala kxcaravaocakxaMcyaa saMKyaota GaT 6. koMxd sarkxarcyaa svacCtaa kxamagaaraMcyaa maulaaMnaa imaLNaa%yaa iSaYyavaR<aIMcaa laaBa 7. vagaI-kxrNa Jaalaolaa kxcara imaLNyaacyaa pamaaNaata vaaZ.

_______________________________________________

saMdBa-: baoibaMgTna e., lyau[-sa DI., ba^TrbarI esa., enD Aaolsana [. (2003), ‘ Aa^fx To@sT A^MD pa`^i@TsaIsa: Aaga-naayaJaoSnala kxlca-sa enD d pa`i@Tsa Aa^fx empaavarmaonT [na valD- ba^Mkx fMxDoD paaogr^ma\sa’ laMDna: esa.Aao.e.esa. icakxrmaanao paI., doSapaaMDo ema., naarayaNa ela., (2001) irpaaoT- Aa^fx skxpa kxlao@T-sa, sk`^xpa T/oDsa- enD irsaayai@laMga enTrpa`ayaJaosa [na paUNao isaTI. ijainavaa: [MTrna^Sanala laobar Aa^ga-naayaJaoSana icakxrmaanao paI., naarayaNa ela., fxDNaIsa Aar., (1995), sTDI Aafx caa[-lD vaosT ipak-xsa [na paUNao isaTI. Apa`kxaiSata yauinasaofx kxaohona Aar. (1998) T/ansanaSanala saaoSala maUvamaoNT\sa Ana A^saosamaonT Aa@safxD- eDvaD-sa ema enD DI HËUma (eD\sa) 1996. enajaIAaosa: parfxa^ma-nsa enD Akxa{MTobailaTI: ibayaaMD d ma^ijakx baulaoT laMDna Aqa-sk^xna

41

ga^nJa ema. (2001) d paavar Aafx sTaorI D/aFT paopar harvaD- yauinavaisa-TI ga^irfx e (1998) emapaavarmaonT: pa^naaisayaa, slaaogana Aa^r TUla fxa^r T/ansafxamao-Sana? Aaokoxjanala paopar isarIja naM 5, kxa^vaoMT/I. kxa^vaoMT/I ibaJanaosa skUxla. holamana jao. d irD\la Aafx nyaU saaoSala maUvamaonTsa\: hU do Aar A^nD vha^T do DU? (saaosa- naa^T naaona) ihkxI esa. maaohna jaI. (2003) irlaaokoxTIMga paaiT-isapaoSana ivaidna A riDk\xla paa^ilaiTk\xsa Aafx DovalaopamaoMT: isaiTJanaiSapa AnD ik`xiTk\xla maa^D-inaJama, D/aFT vaik-xMga paopar. yauinavaisa-TI Aa^fx manacaosTr jaOna ipa. AnD maUr ema. (2003) vha^T mao@sa maayak`xaok`xiDT paaoga`^msa [fox@TIva: f^xSanaoba\la f^xlaisaja AnD vako-xba\la iryaailaTIsa\. AayaDIesa vaik-Mxga paopar 177 sasao@sa AayaDIesa jaaonsa [ A^nD ispaca (2003) ‘Aafx Adr spaoisasa’ isacaueiTMga paaiT-isapaoTrI pa`^i@Tsaosa [na saa{]qa [MiDyaa AayaDIesa vaik-Mxga paopar 137 sasao@sa AayaDIesa kxbaIr ena (2003) maoikMxga ra[T\sa vak-x fxar d paUAr: inajaora kxaorI A^nD d kxnsT/@Sana Aafx “kxlaoi@Tva koxpaoibailaTIja” [na baaMgalaadoSa, vaik-Mxga paopar 200 sasao@sa AayaDIesa kxbaIr ena (AnapaiblaSa\D) d kMxiDSa\nasa AnD kxainsa@vaona\isasa Aafx caa^[-sa: irFlaok\xSanasa Aa^na d maojarmaoMT Aa^fx ivamaonsa\ emapaavarmaoMT sasao@sa AayaDIesa maayasa- iD. (2003) saaoSala maUvamaoMT\sa enD paiblakx paailasaI: ega\sa, icakxna enD iqayarI Aayarvaa[-na: yausaI. inalasaona e (2004) kxlaoi@Tva irmaoMma\bairMga enD d sT/galsa\ Aaovar imainaMga: AMDrsT^MiDMga d nama-da d iDsk-xisava pa`^i@Tsa Aafx d nama-da bacaava AaMdaolana Aja ‘A paaosT kxlaaoinayala paa^ilaiT@sa Aafx maomarI’ ejaihla kxa^laoja T^rao esa (2003) ‘glaaobala maUvamaoMT\sa’ kxaomplao@sa [MTna^Sanailajama A^nD naaqa- saa{]qa [na[@va^ilaTI D/aFT paopar harvaD- yauinava-isaTI Ta^laba-T paI. enD Jakxr ela. (1994) [MisTTyaUSana\la ena^ilaisasa Aafx Aa^ga-naayaJaoSana\sa: laoijaiTmaoT baT naaT [MisTTyauSanalaa[jD AayaesaesaAar vaik-Mxga paopar vaalyaUma 6 naM 5, laa^sa ena\jalaosa yauisaelae.