Tasavvufta.Ricâlu’l-Gayb-307s-Doktora,Ahmet Atlı

7/31/2019 Tasavvufta.Riclul-Gayb-307s-Doktora,Ahmet Atl

1/307

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF)

ANABLM DALI

TASAVVUFTA RCLUL-GAYB

Doktora Tezi

Ahmet Atl

Ankara-2011


2/307


3/307

III

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF)

ANABLM DALI

TASAVVUFTA RCLUL-GAYB

Doktora Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Ethem Cebeciolu

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Snav Tarihi 20/10/2011


4/307

IV

NSZ

Riclul-Gayb telkkisi, tasavvuf ilminin dikkat ekici, herkes tarafndan

idrak edilmesi kolay olmayan, ilm ve irfan aba gerektiren konularndan biridir.

Nitekim tasavvufta uzman olmayan ve sfi tecrbeye sahip olmayan insanlarn

manev lemin kendine has kanunlar erevesinde meydana gelen, bu tr tasavvuf

meseleleri kavramalar zordur. Bu yzden manev dnyaya ait bilgi ve tecrbeleri

yetersiz olan kimselere riclul-gayb konusu karmak gibi grnebilir. Bu

nedenledir ki, bu dncenin dindeki yeri bugne kadar hep tartla gelmi, birtakm

nyarglar ve yanl anlamalar neticesinde bu konuya yneltilen eletiriler, hibir

dnemde eksik olmamtr. yle ki bazen bu dnceyi savunan kimselerin sert ve

acmasz bir ekilde eletirildikleri hatta bazen daha da ar gidilerek irk ile itham

edildikleri grlr.

Dier taraftan riclul-gayb anlay, sufiler tarafndan savunulmu ve bu

anlay tasavvuf evrelerde asrlardan beri canlln muhafaza etmitir. Halk

arasnda da riclul-gayb zmresinden kimselere her zaman ok zel bir yer verilmi

ve onlara dair sosyo-folklorik seviyedeki menkabev olaylar gemiten gnmzehep anlatla gelmitir.

Tezimizin amac, herkes tarafndan kolayca idrak edilemeyen bu konunun

tasavvuf ilmindeki yerini ana hatlaryla tespit etmek, mutasavvflarn (zellikle

bnl-Arab gibi) ve mutasavvf olmayanlarn grleri ve eletirileri erevesinde

daha salkl bilgilerin elde edilmesini salamak ve bu konu hakknda oluan

nyarg, eksik bilgi ve yanl kanaatlere kar tasavvufun daha iyi anlalmasna

katkda bulunmaktr.

Riclul-gayb telkkisinin tasavvufun ilk kaynaklarndan itibaren gnmze

kadar ele alnp incelenmesinin ve bu konudaki grlerin ve eletirilerin

deerlendirilmesinin kayda deer bir alma olaca ve ilim adna fayda salayaca

kanaatindeyiz. Bu telkki, slm kltr mirasnn gelecek kuaklara aktarlmas

asndan da byk bir ehemmiyet arz etmektedir. nk riclul-gayb, ahlk ve

manev olarak stn niteliklere sahip olan, rnek ahsiyetlerdir.

Konu hicri VI./milad XII. asrdan gnmze kadar ciddi bir ekilde

tartlm, bundan dolay da nemini yitirmemitir. Ayrca tasavvuf evrelerde bir


5/307

V

inan olarak canlln muhafaza etmesi, bir kere daha konu zerinde durulmasn

gerekli klmaktadr. Ayrca bu konuda doktora seviyesinde bir alma yaplmam

olmas da bizi bu almaya sevkeden unsurlardan biri olmutur.

Tezimiz giri ve iki blmden olumaktadr. Bu konuyu incelerken giri

blmnde ricalul-gayb anlayn ve bu konuyla alakal kaynaklar genel olarak ele

alp deerlendirdik ve bu konunun nasl ve ne zaman ortaya ktn tespit etmeye

altk.

Birinci blmde konunun daha iyi anlalabilmesi iin ricalul-gaybn

mahiyetini ortaya koymaya gayret ettik. Bu balamda lgat ve stlah ynnden

ricalul-gaybn anlamn, adlarn, saylarn, hiyerarisini ele aldk ve onlarn

evrendeki tasarruflar ve bu tasarrufun nasl anlalmas gerektii zerinde durduk.

zellikle konuyu sistemli hale getiren bnl-Arabnin tasavvuf felsefesine

deindikten sonra onun konumuzla ilgili grlerini ele aldk ve dier melliflerin

grlerini de elden geldiince tespit etmeye ve deerlendirmeye altk.

kinci blmde ise ilk sf ve mutasavvflarn bu konudaki grlerinin

ehemmiyet arz etmesine binaen tasavvufun temel kaynaklarnda bu konuya yer

verilip verilmedii, bu konunun ne ekilde ele alnd gibi hususlar inceledik.nk riclul-gayb konusunun salkl bir ekilde ortaya konabilmesi iin ilk sf ve

mutasavvflarn bu konudaki gr ve anlaylarnn nemli olduunu dnyoruz.

Daha sonra bu blmde sfilerin konuyla ilgili kullandklar naslar yani ayetleri,

hadisleri ve bunlarn deerlendirmelerini ele aldk ve konuyla ilgili olan ayetlerin

daha iyi anlalabilmesi iin iar tefsir anlayna da deindik. Yine bu blmde

gemiten gnmze melliflerin konuyla ilgili eletirilerine yer verdik.

Yapm olduumuz bu almann eksikleri olaca muhakkaktr. Fakat

eksikleriyle beraber almamzn, bu konuda daha baka almalara vesile olacan

umuyoruz. Bu arada beni bu almaya tevik eden ve yardmlarn esirgemeyen

kymetli hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioluna sonsuz minnet ve kranlarm arz

ediyorum. Ayrca bu tezin olumasnda yardmlarn grdm dier hoca ve

arkadalarma da teekkr bir bor bilirim.

Ahmet ATLI

Ankara 2011


6/307

VI

KISALTMALAR

a.g.e. : ad geen eser

a.g.m. : ad geen makale

bkz : baknz

c. : cilt

ev. : eviri

DB : Diyanet leri Bakanl

ed. : editr

Fak. : Faklte

haz. : hazrlayan

H. : Hicr

A : slm Ansiklopedisi

MEB : Milli Eitim Bakanl

M. : Milad

. : lm

s. : sayfaSBE : Sosyal Bilimler Enstits

TDVA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Thk. : tahkik

trc. : tercme

ts. : tarihsiz

niv. : niversite

vr. : varak

Yay. : Yaynlar

yy. : yeri yok


7/307

VII

NDEKLERNSZ .................................................................................................................IVKISALTMALAR ...................................................................................................VI

GR

A) Riclul-Gayb Konusuna Genel Bir Bak ...........................................................1B) Riclul-Gayb Anlaynn Ortaya k ............................................................7BRNC BLM

RCLUL-GAYBIN MAHYETA. Ricl ve Gaybn Kelime Anlamlar .................................................................12B. Tasavvufi Istlah olarak Riclul-Gaybn Tanm ..............................................14C. Riclul-Gaybn Adlar, Saylar ve Yerleri .....................................................16D. Riclul-Gayb Hiyerarisi .................................................................................22E. bnl-Arabnin ve Dier Melliflerin Riclul-Gayb ile lgili Grleri .........29

I. Riclul-aded (Say adamlar).........................................................................331) Kutub .....................................................................................................33a) Kutub ile lgili Grler...........................................................................33

b) Kutub ile Benzerlik Gsteren Baz Kavramlar .........................................52ba) nsan- Kmil .............................................................................52bb) Hakkat- Muhammediyye.......................................................... 58bc) Halife .........................................................................................61

2) mmn (ki imam) .................................................................................643) Evtd.......................................................................................................73

4) Abdl ......................................................................................................79a) Abdal ile lgili Grler...........................................................................79b) Yedi Bedel ve Yedi klim (Blge)...........................................................87

ba) Birinci Blge ve Bedeli ..............................................................88bb) kinci Blge ve Bedeli ...............................................................88bc)nc Blge ve Bedeli ..............................................................89bd)Drdnc Blge ve Bedeli .......................................................... 89be) Beinci Blge ve Bedeli .............................................................91bf) Altnc Blge ve Bedeli ..............................................................92bg) Yedinci Blge ve Bedeli ............................................................92

5) Nkab ....................................................................................................956) Nceb ....................................................................................................977) Havriyyn ...........................................................................................1008) Recebiyyn ...........................................................................................1039) Htem....................................................................................................10410) Mctebn/Mustafn .............................................................................10911) lh gayret makamndaki ricl .............................................................11112) Selamet makamndaki ricl ..................................................................11413) Mlkt-tarkat ...................................................................................115

14) Riclul-hayril-mahz ...........................................................................11615) srfilin kalbi zerindeki veliler ..........................................................11716) Riclu lemil-enfs .............................................................................11816.1. Riclul-gayb.....................................................................................11816.2. Riclul-zhir.....................................................................................120


8/307

VIII

16.3. Riclul-kuvvetil-ilhiyye................................................................12216.4. Riclul-hannn vel-atfl-ilh ....................................................... 12316.5. Riclul-heybet vel-cell..................................................................12416.6. Riclul-feth ....................................................................................12616.7. Riclul-mericil-ul .......................................................................127

16.8. Riclut-tahtil-esfel .........................................................................12816.9. Riclul-imddil-ilh vel-kevn .....................................................12816.10. Riclul-ilh ver-Rahmn ........................................................... 13016.11. Racln vhid.................................................................................13116.12. Racll-berzah ..............................................................................13216.13. Racln vhid ................................................................................13216.14. Saktr-Refref bin Skitl-Ar .....................................................13316.15. Riclul-an billah ........................................................................13316.16. ahsun vhid ..................................................................................13416.17. Ricl aynit-tahkm vez-zevid.....................................................13516.18. Bdel ............................................................................................13516.19. Riclul-itiyak ...............................................................................13616.20. Riclul-eyymis-sitte....................................................................138

II. Mertebe Ricli (Mertebe Adamlar) ............................................................1391) Melmiyye...........................................................................................1392) Fukar.................................................................................................1413) Sfiyye................................................................................................1434) Ubbd..................................................................................................1455) Zuhhd ................................................................................................1466) Ricll-m .........................................................................................1497) Efrd ...................................................................................................1498) men.................................................................................................1509) Kurr ..................................................................................................15110) Ahbb..................................................................................................15211) Ahill ..................................................................................................15412) Muhaddesn........................................................................................15513) Smera ................................................................................................15814) Verese .................................................................................................158

15) Evliy..................................................................................................16015.1-Enbiy...............................................................................................16115.2-Rusl.................................................................................................16215.3-Sddkn............................................................................................16215.4-hed...............................................................................................16315.5-Slihn ..............................................................................................16515.6-Mslimn..........................................................................................16715.7-Mminn .........................................................................................16815.8-Knitn..............................................................................................17015.9-Sdikn .............................................................................................17215.10-Sbirn............................................................................................17415.11-Hin.............................................................................................17615.12-Mtesaddikn..................................................................................17715.13-Simn ............................................................................................17815.14-Hfizn............................................................................................180


9/307

IX

15.15-Zkirn............................................................................................18115.16-Tibn veTevvbn .........................................................................18315.17-Mtetahhirn ...................................................................................18615.18-Hmidn..........................................................................................18715.19-Sihn .............................................................................................188

15.20-Rkin.............................................................................................19015.21-Scidn............................................................................................19115.22-el-mirne bil-Marf....................................................................19315.23-en-Nhne anil-Mnker..................................................................19415.24-Hulem ...........................................................................................19515.25-Evvhn ..........................................................................................19615.26- el-Ecndl-lhiyyn .....................................................................19815.27-Ahyr ..............................................................................................19915.28-Evvbn ..........................................................................................20015.29-Muhbitn.........................................................................................20215.30-Mnibn..........................................................................................20315.31-Mubsirn.........................................................................................20415.32-Muhcirn ......................................................................................20515.33-Mfikn ........................................................................................20615.34-el-Mfne bi-ahdillh.....................................................................20815.35-Vsln............................................................................................20815.36-Hifn .............................................................................................21015.37-Muridn ........................................................................................21215.38-Krem ...........................................................................................213

F. Riclul-Gaybn Evren zerindeki Tasarruflar ................................................214

KNC BLMRCLUL-GAYB ANLAYIININ TASAVVUF LMNDEK YER

A) Tasavvufun Temel Kaynaklarnda Ricalul-Gayb............................................224B) Sfilerin Riclul-Gaybla lgili Kulland Naslar ...........................................234

a) ar Tefsir ...........................................................................................234b) Ayetler ve Deerlendirmeleri...............................................................237c) Hadisler ve Deerlendirmeleri .............................................................243

C) Riclul-Gayb le lgili Eletiriler.....................................................................268

SONU ................................................................................................................278ZET ...................................................................................................................282SUMMARY .........................................................................................................283KAYNAKA .......................................................................................................284


10/307

GR

A) Riclul-Gayb Konusuna Genel Bir BakTasavvuf, slam kltr ve medeniyet havzasnda ortaya kan nemli

tefekkr ve amel tezahrlerden biridir. nsann i dnyasn in eden, kalbin gzel

ahlk ile tehz edilmesine nem veren, din tecrbeleri zenginletiren bir yaama,

dnme ve yorumlama ekli olan tasavvuf, zamanla din ilimlerden biri olmutur.1

Tasavvuf kl ilmi deil, hl ilmidir.2 Sfler, tasavvuf uurun kl ile deil hl

ile elde edileceini sklkla vurgulamlardr. Bu yzden tasavvuf, tecrb bir ilimdir

ve bu tasavvuf tecrbe dorudan yaanlarak elde edilir. Dolaysyla sfilikle ilgili

marifetin bu tarz bir tecrbe yaamayanlara aktarlmas olduka zor olduu gibi,

bazen de imknszdr. Bu duruma iaret etmek zere tatmayan bilmez denilmitir.3

Yaadklar ruh tecrbeyi, batn halleri dile dkerken kelimelerin

kifayetsizlii sebebiyle suflerin glk ektikleri, birtakm skntlarla karlatklar

anlalmaktadr. Kullanlan dil ne kadar zengin olursa olsun, tasavvuf tecrbe ou

zaman dilin snrlarn amakta ve terminolojiye smamaktadr. Bu durumda sufler

yaadklar tasavvuf halleri birtakm sembollerle ifade etmektedirler. Onlar, iindebulunduklar halin ifade edilemez olduunu hissettiklerinde ima, tebih, temsil,

telmih, istiare gibi edeb sanatlara, iire veya musikiye mracaat etmektedirler.4

Suflerin kullandklar birtakm ifade ve semboller, tasavvufa hakkyla ain

olmayan veya suf tecrbeye sahip olmayan baz kimseler tarafndan yanl

anlalabilmektedir. Ancak bu tr ifade ve semboller, mana derinliine vkf

olamayan kl ehli tarafndan anlamsz ve sama gibi grlse de, tasavvufun

sembollerine ain olan ehil kimseler iin apak bir anlam tamaktadrlar.5 Bu

yzden, suflerin bizzat yaayarak, tadarak ulatklar tasavvuf tecrbeleri baka

insanlara anlatmak amacyla kullandklar birtakm ifade ve sembollerin zahir

manasna bakarak bunlar anlamszlkla sulamak dar bir bak asnn eseridir.

1 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergh Yay., stanbul 2003, s. 5.2 Ayn eser, s. 19.3 Ethem Cebeciolu, atahat barelerinin Anlalmasna Doru: Metodik Bir Deneme, Tasavvuf lmive Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7, say: 17, Temmuz-Aralk 2006, s. 20.4 Hayrani Altnta, Tasavvuf Tarihi, Aka Yay., Ankara, ts., s. 8.5 Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB. Yay., Ankara 1984, s. 297.


11/307

2

nsanlarn idrakinin ayn seviyede olmad bir vkadr. Bu nedenle sfiler

nceleri, marifete ynelik olduka ince ve hususi meseleleri, kendi aralarnda

mektuplama yoluyla imal ve mcmel bir ekilde tartmlardr. Dolaysyla baz

tasavvufi metinler zerine yaplan ateli tartmalar, bu adan grmek ve

yorumlamak gerekir. Bu husustaki birtakm ar grler, anlatlmaya allan hal

ve hakikatin mahiyeti ile alakal henz bir bilgi sahibi olunmadan nyargl biimde

verilmi hkmler olarak tezahr etmektedir. nk bu hkmler verilirken, bu

derun tecrbe bizzat yaanmad gibi tasavvuf sylemin veciz, iml ve kompleks

yaps deifre edilmi de deildir. Neticede bu tr deerlendirme ve tenkitler

fevkalde ksr, bak as da dar ve kifyetsizdir.6

Dolaysyla sfiler tasavvufun ince ve hususi meselelerini kapal ve srl bir

slupla ifade etmiler ve esrarn dar tamasna engel olmak iin aba

sarfetmilerdir. nk manay ok ak bir ekilde ifade etmek, birtakm tehlikeler

dourabilecei gibi, hem bunu tam manasyla hazmedecek, kavrayacak kapasitede

olmayan bir okuyucunun dallete sapmasna, hem de yazarn bana gailelerin ve

manevi mesuliyetlerin almasna sebep olabilir.7

Bu duruma somut rnek olarak Cneyd-i Baddnin bir mektubunuverebiliriz. O, bu mektubunda, Isfahan halkndan baz kimselere bir mektup

yazdn fakat mektubunun alp, kopyasnn alndn, bu mektupta yazlan baz

eylerin o insanlara yabanc geldiini ve onlarn kurtulmasnn kendisini bir hayli

yorduunu dile getirir. Dolaysyla insanlara byle yk olma ve pheye drme

endiesinin kendisini mektup yazmaktan menettiini, bu insanlara acmak

gerektiini, insanlara bilmediklerini sylemenin ve anlamadklar eylerle

hitabetmenin onlara acma gereklerinden olmadn belirttikten sonra, bazen bu tr

istenilmeyen ve kastedilmeyen durumlarn meydana geldiini ifade etmektedir.8

Tasavvufla ilgili uzmanl gerektiren konularla alakal deerlendirmelerinde,

nazar ya da amel olarak ihtisas sahibi olmayanlarn anlama veya okuma hatalarna

dtkleri her zaman ska grlmektedir. Bu tr yzeysel deerlendirmeler ve

bunlarn neticesinde ortaya kan yorumlama hatalarna sfiler genelde, tasavvufun

6 Ethem Cebeciolu, a.g.m., s. 20.7 Sleyman Ate, Cneyd-i Badd, Hayat, Eserleri ve Mektuplar, Snmez Neriyt, stanbul 1969,s. 75.8 Eb Nasr es-Serrc et-Ts, el-Luma, Tahk. Abdlhalm Mahmd-Abdlbk Srr, Drul-Ktbil-Hadse, Msr, 1380/1960, s. 312; Sleyman Ate, a.g.e, s. 39.


12/307

3

kl ilmi deil, hl ilmi olduunu syleyerek cevap verirler. Suflerin nemle

vurguladklar bu husus, tasavvuf tecrbenin temel bir zelliidir. Bir takm

sembollerden ibaret olan ifadelere deil, biztih tecrbenin kendisine vurgu

yapmakla da onlar, bu tr yzeysel deerlendirmelere ve eletirilere kar kaplar

kapatm olurlar.9

Tezimizin konusu olan ricalul-gayb telakkisi de, gemiten gnmze

zerinde ok tartlan, eksik veya yanl anlalmadan hatta nyargl birtakm

dncelerden ya da yzeysel deerlendirmelerden dolay hatal kanaatlere

ulalmas mmkn olan konulardan biridir. Byle derun bir konunun tasavvuf

tecrbeye sahip olmadan yeterince anlalabilmesinin mmkn olmad ikrdr.

Bununla beraber, felsef ve kelam metinlerden, ok daha yaygn durumdaki iirlere

varncaya kadar, slmn kinata bak asn ekillendirmi olan literatrn

yzeysel olarak incelenmesi bile, ricalul-gayb zmresinden kimselere, lemde her

zaman ok zel bir yer verildiini ortaya koyacaktr. Hatta iar adan bakldnda

baz Kuran ayetlerinin riclul-gayba iaret ettii ve yine baz hadis-i erflerin de bu

telakkyi desteklemi olduu sylenebilir. nk konuyla ilgili ayet ve hadis

metinlerinden, Allahn baka hibir yaratlma yklemedii vazife ve mesuliyetleriinsana yklemi olduu anlalmaktadr.10

Tasavvufun ilk kaynaklarnda ricalul-gayb anlayna gz atacak olursak

melliflerin o dnem itibaryla bu anlaya fazla yer vermedii gereiyle

karlarz. Klsik dnemin nde gelen melliflerinin, eserlerinde bu konuya fazla

ilgi gstermemelerinin nedeni; sz konusu melliflerin, tasavvufun henz er bir

ilim olup olmadnn tartld teekkl dneminde, ricalul-gayb gibi anlalmas

olduka g ve farkl bir konuyu eserlerinde ilemeyi uygun grmemeleri olabilir.

Bu adan bakldnda, tasavvufun eriata uygunluunu ortaya koymak zere telif

edilmi pek ok klasik eserde bu konunun ksaca deyim yerindeyse- geitirilmi

olmas tabi karlanmaldr. Ancak bu demek deildir ki, o dnemde ricalul-gayb

telkkisi tasavvuf ilminin konular arasnda yer almamtr. Muhtemelen bu anlay,

9 Ethem Cebeciolu, Psiko-Tarih Asndan Farkl Rh Tekml Mertebelerinin MevlnnnAnlalmasndaki Rol Metodolojik Bir Yaklam- Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi,yl: 6, say: 14, Ocak-Haziran 2005, s. 29.10 William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev. Turan Ko, nsan Yay., stanbul 2007, s. 47; Ahmetgke, Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricalul-Gayb bn Arabnin Grleri-, Tasavvuf ilm ve

Akademik Aratrma Dergisi, yl:2, say: 5, Ocak 2001, s. 161.


13/307

4

mutasavvflar arasnda yaygn olmakla birlikte, yukarda da ksaca temas ettiimiz

eitli sebeplerden dolay tasavvuf kitaplarnda yazl olarak yerini almam

olmaldr.11 Bununla birlikte Slem, Kueyr, Hucvir, Gazl gibi ilk sfi

melliflerin eserlerinde ricalul-gayb anlayn grmek mmkndr. Fakat onlarn

bu anlay, hiyerarik ve sistematik bir yapya sahip deildir.12 Bu anlay daha

ziyade Muhyiddin bnl-Arab (.638/1240)den sonra yaygnlk kazanm ve etki

alan genilemitir.13 bnl-Arabden sonra ricalul-gaybten bahseden

mutasavvflar, ummiyetle onun bu konuya dair snflandrmasn esas almlardr.14

bnl-Arab eserlerinde ricalul-gayb konusuna genie yer vermitir.

zellikle onun el-Fthatl-Mekkiyye isimli eseri bu bakmdan olduka

nemlidir. Zira o, bu eserinde ricalul-gayb telakkisini hiyerarik ve sistematik bir

biimde ortaya koymutur. Yine onun Kitabu Menzilil-Kutb ve Maklih ve

Hlih15 isimli risalesi de kutbun menzilinden ve onun be srrndan bahsetmektedir.

Hilyetl-Abdl16 adl bir risalesinde ise abdl abdl yapan, tasavvuf ehlinin takip

etmeleri gereken drt niteliin -samt, uzlet, alk, geceleri uykusuz kalmak- anlam

ve nemi zerinde durulmaktadr.

Burada konuyla ilgili btn almalardan bahsetmek mmkn olmasa dabaz rnekler vermek yerinde olacaktr. Bunlardan bazlar unlardr: bn Hacer el-

Askaln, Risle f marifeti riclil-gayb, Sleymaniye Ktp., Reat Efendi, nr.

100/16; Suyt, el-Haberud-dl al vucdil-kutb vel-evtd ven-nuceb vel-

abdl (el-Hv lil-Fetv iinde), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1403/1993; Sar

Abdullah Efendi,Rislet riclil-gayb, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr.

2487/2; Gelibolulu Mustafa l, Hilyetr-ricl fil-aktb ven-nceb vel-abdl,

Sleymaniye Ktp., Reit Efendi, nr. 1146; Es-Seyyid Muhammed Emin bn bidin,

cbetl-gavs bi-beyni hlin-nkab ven-nceb vel-abdl vel-evtd vel-gavs

(Mecmat Resil-i bn bidin iinde), stanbul, 1325; Ahmed Ziyuddin

Gmhanev, Cmiul-usl fil-evliy ve envihim ve evsfihim, 1298 H; smail

11 Ahmet gke, a.g.m., s. 168.12

Sleyman Uluda, Ricalul-Gayb, TDVA, stanbul 2008, c. 35, s. 82.13 Sleyman Uluda, Riclullah, TDVA, stanbul 2008, c. 35, s. 81.14 rnek olarak bkz: smail Hakk-i Bursev,Kitabul-Hitab, yy., 1192 H., s. 299-352.15 Bkz: bn Arab, Kitabu Menzilil-Kutb ve Maklih ve Hlih(Resailu bnil-Arab, c. II iinde),Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad, H.1367/M.1948.16 Bkz: bn Arab, Kitabu Hilyetil-Abdl (Resailu bnil-Arab, c. II iinde), Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad, H.1367/M.1948.


14/307

5

Hakk-i Bursev, Kitabul-Hitab, yy., 1192 H.; Ahmet Yldrm, Tasavvufta

Riclul-Gayb Telkkisi ve Konuyla lgili Baz Rivayetler, Sleyman Demirel

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say: 4, yl: 1997; A. Vasfi Kurt, Ricalul-

Gayb ve Abdl Hadisleri, Baslmam Doktora Semineri, Ankara 1990; Ahmet gke,

Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricalul-Gayb bn Arabnin Grleri-, Tasavvuf

lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl:2, say: 5, Ocak 2001; Osman Demir,

Ricll-Gayb Kavram ve Kelm lmi Asndan Deerlendirilmesi, Baslmam

Yksek Lisans Tezi, Marmara niv. SBE, 1999; Sleyman Uluda, Ricalul-

Gayb, TDVA, c. 35, stanbul 2008. Ayrca tasavvuf tarihi ile ilgili yaplan baz

tezlerde de, biyografisi incelenen ahslarn ricalul-gayb ile ilgili grlerine yer

verilebilmektedir.17

Tasavvuf Trk iirinde de riclul-gayb anlay ile ilgili kavramlara

rastlamak mmkndr. Kutub, gavs, evtd, abdl, kutb-i aktb, kutb-i zaman gibi

riclul-gayb zmrelerine divanlarda rastlanmaktadr.18 Kanaatimizce birok airin

bu anlay iirlerine yanstmalar, onlarn riclul-gayb telkksini benimsemi

olduklarn gstermektedir. Buna dair aadaki iirleri rnek olarak verebiliriz:

Yedilerle Krklarla,Ak sakall pirlerle,Yz balkr nurlarla,Bize derviler gelir.19

Yunus Emre

Biz ol abdlz braktk enimizden lmzVarlndan syrlp uryn olan anlar bizi20

Niyaz-i Msr (.1694)

Rehber-i rh- hakkat menba- feyz-i HudKutb- azm gavs- ekber nr- zt- Kibriy21

Mustafa Rm Efendi

17 rnek olarak bkz: Ahmed Cahid Haksever, 15. Yzyl Bir Trk Sfisi: Yakub- erh, BaslmamDoktora Tezi, Ankara niv. SBE, Ankara 2005; Fikri Akbulut, Ktib Mustafa Fevzi b. Numan

Efendinin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Yznc Ylniv. SBE, Van 2006; Muhittin Uysal, Tasavvuf Kitaplarnda Bulunan htilafl Haberler, Baslmam

Doktora Tezi, Seluk niv. SBE, Konya 1999.18 Kaplan stner,Divan iirinde Tasavvuf, Baslmam Doktora Tezi, Gazi niv. SBE, Ankara2007, s. 474.19 Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Edebiyat Yaynevi, kinci basm, Ankara 1968, s. 46.20 Gndz Grgen,Din iirler Antolojisi, Yeni Kitap Basmevi, Konya 1966, s. 43.21 smail Halcolu, Mustafa Rm Efendi Dvnnda Din ve Tasavvuf Unsurlar, BaslmamYksek Lisans Tezi, Sakarya niv. SBE, 2006, s.160.


15/307

6

Evtd u gavs u kutb u ciht- cihn- benDil haymesine mh u stn u tnb idem22

Karamanl Ayn

Mekteb-i devlette alm rh- Kudsden sebakMarifet dersinde sz kor kutb- aktb stne23

Ahmed Paa (. 1497)

Ehl-i k old Nect olmaz akla mutH meczb olan abdl ide mi hdmet-i pr24

Nect (.1509)

Hdim-i fakr old Ahmed ezdi engr erbetinKrklar n itdi an Mustafnn kna25

Nesm (.1404)

fitb- sipihr-i kef yaknPr-i sfiyye eyh Muhyiddn

Kutbul-aktb rif-i billhMenba kef maden-i telkn26

Abdurrahman Rm elebi (.1639)

Htem-i hs- velyetdir olursa nacebEhl-i irfn neferi Hazret-i Muhyiddinin27

Nb (.1712)

rt- dakk lem- akvlden brunMakmt- garbi fikr-i ehl- hlden brunmmn ile gavs aktb ile abdlden brunHulsa lem- dgerde hl klden brun28

eyh Galip (. 1799)

Ol h- grh- evliy kimAktb ona bendegn- hayret29

Mehmed Thir [Olgun] (.1951)

22 Kaplan stner, a.g.e., s. 474.23 Ali Nihat Tarlan,Ahmet Paa Divan, M.E.B. Yay., stanbul 2005, s. 59.24 Kaplan stner, ag.e., s. 476.25

Kaplan stner, ag.e., s. 478.26 Erdal Hamami,Rm Dvn, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001, s. 97-100.27 Mustafa Tatc, ir Nbnin Muhyiddin-i Arabye Bir Medhiyesi, Tasavvuf lm ve Akademik

Aratrma Dergisi, (bnl-Arab zel Says-II), Ankara 2009, say: 23, s. 421-422.28 Abdlbaki Glpnarl, eyh Galip Divanndan Semeler, M.E.B. Yay., Ankara 2001, s. 18.29 Tahir Olgun, ilehane Mektuplar, haz. Cemal Kurnaz-Glgn Erien, Aka Yay., Ankara 1995, s.74-76.


16/307


17/307

8

ok olmas nedeniyle kuvvet kazandn hatta manev mtevatir derecesine ktn

belirtmilerdir.34

Riclul-gayb anlayna dayanak olan hadislerden biri yledir:

Abdullah b. Mesddan: Rasulullah (a.s.) yle buyurdu: Allahn halk

iinde, kalpleri Hz. dem (a.s.)in kalbi zerinde olan yz, kalpleri Hz. Musa

(a.s.)nn kalbi zerinde olan krk, kalpleri Hz. brahim (a.s.)in kalbi zerinde olan

yedi, kalpleri Cebrail (a.s.)in kalbi zerinde olan be, kalpleri Mikil (a.s.)in kalbi

zerinde olan , kalbi srfil (a.s.)in kalbi zerinde olan bir kulu vardr. Bunlardan

tek olan ldnde Allah onun yerine lerden, lerden biri ldnde belerden,

belerden biri ldnde yedilerden, yedilerden biri ldnde krklardan,

krklardan biri ldnde yzlerden, yzlerden biri ldnde de halktan birini

yerletirir. Onlarn vesilesiyle Allah Tel diriltir, ldrr, yamur yadrr, bitkileri

bitirir ve belalar defeder35 lgili blmde konuyla alakal dier rivayetlere ve

deerlendirmelerine genie yer verilecektir.

Bununla beraber, abdl hadisleri olarak bilinen riclul-gayb ile ilgili

rivayetlerden dolay ortaya kan ve gelitirilen abdl anlaynn, mellifler

tarafndan az ok farkl ekillerde anlalm ve aklanm olsa da, tm tasavvufzmreleri arasnda benimsenerek, ayn ekilde deer kazanan riclul-gayb anlay

ile btnletirildii belirtilmektedir.36

34 Farkl grlere rnek iin bkz: Ebul-Ferec Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed b. Cafer bnl-Cevz, Kitabul-Mevdt minel-Ehdsil-Merft, Tahk. Nruddn b. kr b. Ali Boyaclar,Mektebet Edvus-Selef, Birinci Bask, Riyad, 1418/1997, c. III, s. 397-401; Eb Abdillah

Muhammed b. Cafer el-Kettn, Nazmul-Mutenasir minel-Hadisil-Mutevtir, Drul-Ktbis-Selefiyye, kinci Bask, Msr, ts., s. 220; smail b. Muhammed el-Aclun, Keful-Haf ve Muzlul-

lbs Amm tehera minel-Ehdsi al Elsinetin-Ns, Mektebetl-Kuds, 1351, c. I, s. 25.35 bnl-Cevz, a.g.e., c. III, s. 397-398 (hadis no: 1637); Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Arrk el-Kinn, Tenzh-eratil-Merfa anil-Ehdsi-enatil-Mevda, Tahk. Abdulvehhb Abdullatf-Abdullah Muhammed es-Sddk, Drul-Ktbil-lmiyye, kinci Bask, Beyrut 1401/1981, c. II, s.306 (hadis no: 76); Aclun, a.g.e., c. I, s. 26; Eb Nuaym Ahmed b. Abdillh el-Isfahn, Hilyetul-

Evliy ve Tabaktul-Asfiy, Drul-Ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut, 1409/1988, c. I, s. 8-9;Muhammed b. Ali e-evkn, el-Fevidul-Mecma fil-Ehdsil-Mevda, Tahk. Abdurrahmn el-Muallim, el-Mektebl-slm, nc Bask, Beyrut, 1407/1987, s. 222; Eb Abdillh Muhammed

b. Ahmed b. Osmn ez-Zeheb, Mizanul-tidl f Nakdir-Ricl, Thk. Ali Muhammed el-Becv,

Darul-Marife, Beyrut, ts., c. III, s. 50; Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaln, Lisanul-Mzn,Mektebetl-Matbtil-slmiyye, Birinci Bask, Beyrut, 1423/2002, c. V, s. 404-405; CelluddnAbdurrahmn b. Ebbekr b. Muhammed es-Suyt, el-Hv lil-Fetv, Drul-Ktbil-lmiyye,Beyrut 1403/1993, c. II, s. 247; Muhammed Nsruddn el-Elbn, Silsiletl-Ehdsid-Dafe vel-

Mevda ve Eseruhas-Seyyiu fil-mme, Mektebetl-Marif, kinci Bask, Riyad, 1408/1988, c. III,s. 670-671 (hadis no: 1479).36 Sleyman Uluda, Abdal, c. I, s. 59.


18/307

9

Riclul-gayb anlaynn ortaya knda Hakm-i Tirmiz (.285/898)nin

velyet ile ilgili grlerinin nemi zerinde durulmaktadr. Bu anlayn, Hakm-i

Tirmizden itibaren velyet kavramnn ortaya kmasyla birlikte zuhr ettii, ilk

dnemlerde ehl-i snnet kelamclarndan farkl dnmeyen sfilerin, Tirmiz ile

birlikte meseleye deiik adan yaklatklar ifade edilmektedir.37 Riclul-gayb

telakksini sistematik hale getiren bnl-Arab (.638/1240)nin de nbvvet ve

velyet konusunda byk lde Hakm-i Tirmiznin etkisi altnda olduu dile

getirilmektedir.38 bnl-Arab, Hakm-i Tirmiziyi takip ederek ricall-gayb ile

velayet anlayn tasavvuf grlerinin merkezine almtr.39

Hakm-i Tirmiz, ricall-gayb kavramn kullanmasa da bu telakkye zemin

oluturacak grler ileri srmektedir. Ona gre Hz. Peygamber (a.s.)in vefatndan

sonra krk sddk ortaya kar. Yeryz onlarla ayakta durur ve onlar ehl-i

beyttirler. Onlardan biri ldnde onun makamna bir bakas geer. Bu krk kii,

bu mmet iin emandr. nk yeryz onlarla ayakta durmakta ve yamur onlar

vesilesiyle yamaktadr.40

Sleyman Uluda, riclul-gayb telkksine ilk defa Muhammed b. Ali el-

Kettande (.322/934) rastlandn ifade etmektedir.41

Hatb el-Badadnin TarihuBadadadl eserinde Kettnye atfedilen konuyla ilgili bir rivayette, ricll-gayb

hiyerarisinde yer alan baz zmrelerin adlar, saylar ve bulunduklar yerlerden

bahsedilmektedir.42

Yine Sleyman Uludaa gre, Kettnden sonra bu konudan daha ak ve

geni bir ekilde bahseden, Hucvr (.470/1077) olmutur.43 Tasavvufun ilk

kaynaklarndan biri olan Keful-Mahcb adl eserinde Hucvr, hibir kimsenin

tanmad, gizli olan drt bin kiilik bir veli topluluunun mevcdiyetinden sz

37 Cengiz Gndodu, Abdulmecd-i Sivs Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, BaslmamDoktora Tezi, Atatrk niv. SBE, Erzurum 1997, s. 223.38 Cafer Karada, Muhyiddin bn Arabnin tikd, Tasavvuf ilm ve Akademik Aratrma Dergisi(bnl-Arab zel Says-1), Say: 21, Ocak-Haziran 2008, s. 90.39

Sleyman Uluda, Riclul-Gayb, c. 35, s. 82.40 Eb Abdillah Muhammed b. Ali b. El-Hasen el-Hakm et-Tirmiz, Kitbu Hatmil-Evliy, Tahk.Osman smail Yahya, el-Matbaatl-Kslikiyye, Beyrut 1965, s. 344-346.41 Sleyman Uluda, Ricalul-Gayb, c. 35, s. 82.42 Ebubekr Ahmed b. Ali el-Hatb el-Badad, Tarihu Badad, Mektebetl-Hanc, Kahire,M.1931/H.1349, c.III, ss. 75-76.43 Sleyman Uluda, Ricalul-Gayb, c. 35, s. 82.


19/307


20/307

11

Kurandaki Mdebbir Melekler tabiri50 bunun alt yapsn fikr olarak hazrlayan

bir kavramdr. Dolaysyla riclul-gayb hiyerarisinde yer alan kimselere de byle

bir vazife yklenmitir. kincisi, slm tarihi geleneinde devlet hkimiyet ve

otoritesinin Allahn otorite ve hkimiyetini temsil ettii kabul edilir. Ayn ekilde bu

temsil yetkisi, dnyann insan-man yneticileri olan ve manev hkmet olarak da

adlandrabileceimiz riclul-gayba da verilmitir.51

Bununla birlikte madd dnyann yneticileri ile manev dnyann idarecileri

arasnda bariz bir fark bulunmaktadr. Bu fark William Chittick yle

aklamaktadr:

Grlr alanda, yneticilik arya kaan bir sklkla bireylerin kaprislerine

ve beer kurumlarn sama isteklerine uyduu halde, gayb alannda insan

yneticiler mkemmel bir uyum iinde ilah Melike tbi olurlar. Allahn kendi

isimlendirmesini red veya inkr edenler, veya bunu kendi amalar dorultusunda

yanl yorumlayanlar, grlr lemi kendi isimlendirmelerine gre ynetmeye

alabilirler. Ama her eyi Allah vergisi isimlerle isimlendirenler, onlarla, tpk

bizzat Allahn lemi mtemdiyen yeniden yaratmak suretiyle ilgilendii gibi

ilgilenirler ve onlara yle muamelede bulunurlar. Gerek ynetim yalnz Allahaaittir, emir veren ya da ykml olarak kim grnrse grnsn hi nemli deil.52

Neticede, riclul-gayb anlayn ortaya k hakknda baz grler dile

getirilse de aslnda bu telakknin tarih geliimini bnl-Arab ncesi ve bnl-Arab

sonras olmak zere ikiye ayrmann mmkn olduu kanaatindeyiz. bnl-Arab

ncesinde Hakm-i Tirmiz, Hucvir, Kueyr, Gazal gibi melliflerin bu dncenin

geliimine katklar inkr edilemez olsa da, derli toplu ve sistematik bir riclul-gayb

anlay sergiledikleri sylenemez. Ancak bnl-Arab ile birlikte bu konu etraflca

ortaya konulmu ve bu anlay sistematik bir btnle kavumutur.

50 Nzit, 79/5.51 Ahmet Yldrm, Tasavvufta Ricalul-Gayb Telakkisi ve Konuyla lgili Baz Rivayetler, Sleyman

Demirel niv. lahiyat Fak. Dergisi, 1997, say: 4, s. 118.52 William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev. Turan Ko, nsan Yay., stanbul 2007, s. 73.


21/307

BRNC BLM

RCLUL-GAYBIN MAHYET

A. Ricl ve Gaybn Kelime AnlamlarRicl, racl kelimesinin ouludur. Racl, kadnn zdd olarak insan

trnn erkei demektir. ocukluk dnemini geince, ihtilm olmaya balaynca,

delikanl olunca racl olur da denilmitir.53 Dolaysyla racl, biyolojik adan

olgunlam ve bula ermi erkek iin kullanlr.54 Bazen kadn iin de racle

kelimesi kullanlr.55 Ricl ise ayak demek olup, rcil de ism-i fil formunda

ayaklar zerinde yryen kimse manasna gelmektedir. Yry gl olan

kimseye de racln rciln denmektedir.56

R-c-l kknden treyen kelimeler Kuran- Kerimde birok ayette

gemektedir. rnein, Canllarn bir ksm iki aya (ala ricleyn) zerinde yrr,

bazs ise drt aya zerinde yrr.57 nsanlar hacca ar, yryerek (riclen)

veya binekler stnde uzak yollardan sana gelsinler.58 ayetlerinde yryen

canllarn organ olarak ayak anlamnda; ayet iki erkek (racleyn) yok ise raz

olacanz ahitlerden bir erkek ve iki kadn yeter.59

ayetinde ise kadnn zddolarak insan trnn erkei anlamnda kullanlmtr.

bnl-Arab (638/1240), racl (adam) kadnn karsna yerletirir; lkin bu,

bir cinsiyet ztl deil, sfat ve mertebelerinden kaynaklanan bir mtekabiliyettir.

Bu durumda racl; ister erkek ister dii olsun, raclet (adamlk) sfatn elde eden,

raclet makamna ve mertebesine ulam kimse demektir.60 Dolaysyla tasavvuf

53 bn Manzr,Lisanul-Arab, Dru hyit-Trsil-Arab, nc Bask, Beyrut, 1419/1999, c. V, s.154; Frzabd, el-Kmsul-Muht, Messesetr-Risle, Sekizinci Bask, Beyrut 1426/2005, s.1003; Seyyid Muhammed Murtaza el-Huseyn ez-Zebd, Tcul-Ars min Cevhiril-Kms, et-Trsl-Arab, Kuveyt 1418/1997, c. XXIX, s. 33-34.54 Ali b. Muhammed e-erf el-Crcn,Kitbut-Tarift, Mektebet Lbnan, Beyrut 1985, s. 114.55 bn Manzr, a.g.e., c. V, s. 155; Ebul-Huseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyy, Mucemu Mekayisil-

La, Tahk: Abdusselam Muhammed Harun, Drul-Fikr, 1399/1979, c. II, s. 493.56 Ebul-Ksm el-Hseyin b. Muhammed er-Rgb el-Isfahn, el-Mfredt f Garbil-Kurn, Tahk.Muhammed Seyyid Keyln, Drul-Marife, Beyrut, ts., s. 189-190.57 Nr, 24/45.58 Hac, 22/27.59 Bakara, 2/282.60 Suad el-Hakm, el-Mucemus-Sf, Dendele, Birinci Bask, Beyrut, 1401/1981, s. 515.


22/307

13

adan baklacak olursa, ister erkek ister kadn olsun, Hakk dostu olan herkese racl

denir.61

Gayb ise, szlkte gz nnde olmayan,62 balangta duyular yoluyla hemen

anlalmayan ve dncede hazr olmayan ey anlamna gelmektedir.63 Baka bir

deyile gayb, bir eyin gzlerden gizlenmesi demektir. Gayb, sadece Allahn

bildiidir.64 Gayb, bata duygularn idrak etmedii, duyu alglamasnda veya

aklnda olmayan, baka bir ifadeyle uurda hissedilmeyen demektir. Gayb,

grlemeyen demek deil, grlmeyendir.65 bnl-Arab, baz sf stlhlarn

aklad risalesinde gayb kelimesini Hakkn kendisiyle ilgili deil, seninle ilgili

olarak senden gizledii her ey olarak tarif etmektedir.66

Kuran- Kerimde gayb ile ilgili baz ayetler yledir: Gaybn anahtarlar,

Allahn katndadr. Onlar ancak O bilir67(Allah) Ey dem! Onlara eyann

adlarn haber ver buyurdu. dem eyann adlarn haber verince, Allah, Ben size

demedim mi idi ki, gklerin ve yerin gaybn ben bilirim. Akladnz ve gizlediiniz

her eyi de ben bilirim! buyurdu68 (O takva sahipleri ki) onlar gayba inanrlar,

namaz dosdoru klarlar, kendilerine verdiimiz rzktan (Allah yolunda)

harcarlar.69

De ki: Ben, Allahn dilediinden baka kendime fayda ve zararamalik deilim. Eer gayb bilmi olsaydm, elbette daha ok hayr yapardm ve bana

hibir fenalk dokunmazd. Ben ancak bir uyarc ve iman eden bir kavim iin

mjdeci bir peygamberim.70

Kendinden geen, akl tavrndan uzaklaanlar iin gaybete dald tabiri bu

terimin bir baka anlam almn ifade eder.

Gayb kavram, Kuran- Kerimde kapal bir ekilde yer almtr. Terimsel bir

grnm tam olsa bile, kullanmnn yaygnln ilham eden balam, kelimeyi

61 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yay., 3. basm, stanbul 2005, s.507. smail Hakk-i Bursev ise, Nisda kmile olanlar dah erde dhilelerdir. Zr, racliyyet fil-hakka mana ile olur, sret-i mcerrede ile olmaz demektedir. smail Hakk-i Bursev, Kitbn-

Netce, haz. Ali Naml-mdat Yava, nsan Yay., stanbul 1997, c. I, s. 241.62 bn Manzr,Lisanul-Arab, c. X, s. 151.63 Zebd, Tcul-Ars, c. III, s. 497-502.64 bn Fris,Mucemu Mekayisil-La, c. IV, s. 403.65

Elmall Hamdi Yazr,Hak Dini Kuran Dili, Aka Yay., Ankara 1995, c. I, s. 162-164.66 bn Arab, Kitabu Istlahs-Sufiyye, (Resailu bnil-Arab, c. II iinde) Dairatl-Marifil-Osmniyye, Haydarabad, H.1367/M.1948, s. 15.67 Enam, 6/59.68 Bakara, 2/33.69 Bakara, 2/3.70 Araf, 7/188.


23/307

14

birtakm bant ve tamlamalarla snrlar. Bu nedenle terime zg herhangi bir

tanma ulalamaz. Gayb, herhangi bir stlh younluu olmakszn ortaya kmtr

ve bu geni anlamllk, hicr ilk asrlardaki sfilerin metinlerinde aktr. Gayb ile

alakal dile getirilecek tm noktalar yle bir cmleyle zetlemek mmkndr:

Gayb, zaman ve mekn ile ilgili bir gizliliktir.71

zetle sylemek gerekirse, insann bilgisi ve grmesi dnda kalan, akln

tesinde bilinmeyen bir alandr, mehuldr.

B. Tasavvufi Istlah Olarak Riclul-Gaybn Tanm

Szlkte erkek, mert ve yiit anlamlarndaki racl kelimesinin oulu

ricl ile gayb kelimelerinden oluan riclul-gayb tabiri Farsada merdn- gayb,

merdn- Hud; Trkede gayb erenleri, ler, yediler, krklar eklinde ifade edilir.

Ricalul-gayba Arapada mestrn, mektmn, ahfiy (rtl, gizli ve sakl olanlar)

gibi isimler de verilir. Riclullah kavram riclul-gaybdan daha geni kapsaml

olmakla birlikte riclul-gayb yerine de kullanlmaktadr.72 Tasavvuf dncesinde

dnyay idare ettikleri kabul edilen sfiler topluluuna verilen bir isim olan ricalul-

gayb terimi, gayb adamlar, gayb erenleri manasna gelmektedir.73

Tasavvuf irfandabu, manev halleri gizli olan ve Allahn temsilcileri olarak grlr dnyay yneten,

bylece kendi kozmik ve insan fonksiyonlarn icra eden kimselere iaret

etmektedir.74

Riclul-gayb kavram, arzda ve semada yerlerini Hakktan baka kimsenin

bilmedii, alak sesle konuan, utanga, yeryznde vakrla yryen, kendisine

rastlayanlara selam verip geen ve hu iinde yaayan veliler zmresini ifade

ederken, bir baka anlama gre de, bilgilerini ve rzklarn ehdet leminden deil,

gayb leminden alan veliler topluluunu ifade etmektedir. Yine riclul-gayb

tabirinin, cinlerden mmin ve dindar bir zmreyi anlatmak iin kullanld

belirtilmektedir.75

71 Suad el-Hakm, a.g.e., s. 848-849.72

Sleyman Uluda, Riclul-Gayb, c.35, s. 81.73 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, s. 196.74 William Chittick, a.g.e., s. 45.75 A. Vasfi Kurt, Ricalul-Gayb ve Abdl Hadisleri, Baslmam Doktora Semineri, Ankara 1990, s. 6;bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye , Thk. Osman Yahya-brahim Medkur, El-Mektebetl-Arabiyye,Kahire, 1407/1987, c. XI, s. 308. Biz bu tezimizde ncelikli olarak Fthtn Osman Yahyatarafndan hazrlanan tahkikli nerini kullandk. Fakat bu alma yarm kald iin ayrca Fthtn


24/307

15

bnl-Arab, ricalul-gayb kavramnn suf stlahnda nasl kullanld ile

ilgili bilgiler verir. Ona gre riclul-gayb tabiri, Allah ehlinin stlahnda kullanlr

ve ehlullh bu terimle, insanlarn gzlerinden gizlenmi kimseleri kastederler. Bazen

bu terimi, mmin ve slih olan cinlerden bir grubu anlatmak iin, bazen de herhangi

bir bilgi ya da madd rzk almayan, bilakis gaybden rzklanan bir grubu belirtmek

iin kullanrlar.76 Ayn zamanda ricalul-gayb, bnl-Arab de Hz. Davudun (a.s)

kalbi zerinde olan nefesler leminin riclinden bir grubun addr. Bunlar on kii

olup saylar artmaz ve eksilmez.77 Bu gruptan daha sonra riclul-gayb hiyerarisi

ele alnrken ayrca bahsedilecektir.

Riclullah, gayb erenleri veya bilinmeyen Hakk dostlar diye de

isimlendirilen ricalul-gayb kavram, tasavvuftaki Allah dostluunun gizliliine

iaret etmektedir. Rabbinin ordularn Ondan baka kimse bilmez78 ayetinin ifade

ettii anlamn da bu olduu belirtilmitir. 79 Cenab- Haktan baka hi kimse

tarafndan gkkubbenin altndaki vellerin kimler olduunun bilinemeyecei anlay,

velyet srrnn oturduu temeli ortaya koymaktadr.80 Yaygn tasavvuf anlayna

gre riclul-gaybn ahslar deil, manev halleri gizlidir. Bylece velyetin,

batnliine vurgu yaplmtr. Riclul-gaybdan olan velilerin halleri gizli olduuiin yapp ettikleri herkes tarafndan kolaylkla anlalmaz. Maddi varlklar

bakmndan insanlar arasnda bulunsalar da manev ynden sradan insanlarn idrak

edemeyecei fonksiyonlara sahiptirler. Bununla birlikte riclul-gayb birbirini

tanmaktadr.81 Dolaysyla bunlara ricalul-gayb denilmesinin sebebi, srlarnn

gizli olmasndandr. Yoksa gayb leminde bulunduklarndan dolay deildir.82

Riclul-gayb anlayna gre Allah, dnyann cisman dzenini salamalar

iin baz insanlarn eitli grevler stlenmesini takdir ettii gibi lemdeki manev ve

ruhan dzenin korunmas, hayrlarn temini, ktlklerin giderilmesi gibi konularda

drt ciltlik Msr basksn da kullandk. Bu nedenle bu iki basky tefrik etmek amacyla, Msrbasksn kullandmzda dipnotlarda bunu parantez iinde belirttik. Daha ok tahkikli nerikullandmz iin, bunu belirtmede herhangi bir iaret kullanmadk.76 bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye , c. XI, s. 308.77 Ayn eser, c. XI, s. 306.78

Mddessir, 74/31.79 Hasan Kmil Ylmaz, slm Tasavvufu, (el-Lma Tercmesi iinde), Altnoluk Yay., stanbul1996, s. 541.80 Ahmet gke, a.g.m., s. 162.81 Sleyman Uluda, Riclul-Gayb, c.35, s. 81.82 Abdulmecd b. Muharrem es-Sivs, Tefsr-i Sure-i Ftiha, Sleymaniye Ktp., Mihriah Sultan, No:300/2, vr. 46b.


25/307

16

sevdii baz kullarn grevlendirmitir. nsanlarn ou tarafndan bilinmemeleri,

tannmamalar veya gizli olan hakikatlere, srlara vakf olmalarndan dolay ricall-

gayb ad verilen bu sekin kiilerin arasnda bir dzen ve hiyerarik bir yap

mevcuttur.83

Dnyann siyas ve madd ynetiminde bir vazife taksimi olduu gibi, bu

grnmeyen mneviyat erlerinin de kendi aralarnda bir vazife taksimi mevcuttur.

Kutbul-aktb bu manev hiyerari iinde devlet bakanna benzetirsek dier

kutuplar, bakan ve valiler konumundadr. Sufilere sultan ve ah gibi nvanlarn

verilmesi de bu balamda deerlendirilebilir. Bunlar bir bakma leker-i dudr.

Peygamberlerden bedel kiiler olup, Allahn yeryzn kendilerine musahhar

kld, hilfet srrna mazhar olmu kimselerdir. Onlar lemin intizam sebebidir

fakat kimler olduklar ummiyetle gizlenmitir.84

Bu gizliliin sebebi ne olabilir? Grnen fenomenler leminin, grnmeyen

noumenler alanna mensup glerce ynetilmesi, el-Btn isminin srlarndandr.

C. Riclul-Gaybn Adlar, Saylar ve YerleriHer mertebedeki riclul-gaybn adlar, saylar ve mesken tuttuklar yerler ile

ilgili kaynaklarda farkllklar gze arpmaktadr. Tasavvufa dair eserlerde riclul-

gaybn isimleri, saylar ve yaadklar yerler ile ilgili bir mutabakatn olmad

sylenebilir.

Hatb el-Badadnin Tarihu Badadnda Kettnye (.322/934) atfedilen

en eski rivayetlerden birinde riclul-gaybn adlar, saylar ve yerleri ile alakal u

bilgiler yer almaktadr: Nkab yz, nceb yetmi, bdel krk, ahyr yedi,

umed drt ve gavs bir kiidir. Nkab Maribde, nceb Msrda, abdl amda,

ahyr yeryznde seyahat etmekte, umed yerin drt yannda (kuzey, gney, dou,

bat), gavs ise Mekkededir. Halkn ihtiyac ortaya ktnda nce nkab, sonra

nceb, sonra abdl, sonra ahyr, sonra umed Allaha niyazda bulunurlar ve

dualarna icabet edilinceye kadar istemeye devam ederler. Aksi halde gavs, Allaha

niyazda bulunur ve duasna icabet edilinceye kadar istemeye devam eder.85 Bu

83 Sleyman Uluda, Riclul-Gayb, c. 35, s. 81-82.84 Hasan Kmil Ylmaz, a.g.e., s. 542.85 Hatb el-Badad, Tarihu Badad, c.III, ss. 75-76. Ayrca bkz: Suyt, el-Hv lil-Fetv, c. II, s.250-251.


26/307

17

rivayette geen umed kelimesinden kastedilenin evtd, gavs kelimesinden

kastedilenin ise kutub olduu ifade edilmitir.86

Hucvrnin (.470/1077) Keful-Mahcbunda ise ahyr yz, abdl krk,

ebrr yedi, evtd drt, nkab , kutub veya gavs bir kii olarak zikredilmitir.87

Ignaz Goldziher (.1921), tasavvuf kitaplarna dayandrarak, ricalul-gayb on

mertebede toplam, adlarn ve saylarn u ekilde vermitir: Kutubtan sonra onun

iki yardmcs imman, drt evtd veya umud, yedi efrd sonra abdl, altm nceb,

yz nkab, be yz asib, sonra hukem veya mufredn ve son olarak recebiyyn

gelir. Bu on mertebeden her birinin sahas muayyendir ve her birine has bir faaliyet

sahas vardr. Her mertebede meydana gelen mnhalleri, o mertebelerin bir

aasndaki mertebelere mensup olanlar doldurur.88

Hakm-i Tirmiz de (.285/898) Hz. Peygamberin (s.a.v.) vefatndan sonra

ortaya kacak olan krk kiiden ve htemul-evliydan bahseder. Ona gre yeryz

bu krk kii ile ayakta durur ve onlar Onun ev halkdr (l-i beyt). Onlardan biri

ldnde yerini bir bakas alr. Onlarn saylar tkenip dnyann sonu geldiinde

Allah bir vel gnderir. Allah onu semi, ayrm, kendisine yaklatrm,

yaknlatrm, evliyya verdiini ona da vermi ve ona zel olarak htemul-velye89yi ihsan etmitir. Bylece o, dier velilere Allahn kyamet gnndeki

delili olur. Muhammedde (s.a.v) sdkun-nbvvet bulunduu gibi onda da bu

mhr sebebiyle sdkul-velyet bulunur. Ne eytan ona yaklaabilir ve ne de nefs bu

velyetten kendi payna deni alabilir.90

Yakub- erh (.851/1447), evliyadan krk bininin, ne kendisinin ne de

birbirlerinin veli olduunu bilmediini belirttikten sonra lemin dzeninin

kendilerine havale edildii ve kendilerine ahyr denilen yz kiinin varlndan

bahseder. Bunlarn krk tanesi abdl, yedi tanesi ebrr, be tanesi evtd, tanesi ise

86 Aclun,Keful-Haf, c. I, s. 27.87 Hucvir, a.g.e., s. 329-330.88

Ignaz Goldziher, Ebdl, A, stanbul 1988, c. IV, s. 3-4.89 Htemul-velye fikrini Hakm-i Tirmiz ortaya atm, bnl-Arab de bunu gelitirmitir. Bkz:Muhammed es-Seyyid el-Celeyned,Min Kadyt-Tasavvuf f Davil-Kitbi ves-Snne, Daru Kab,Drdnc Bask, Kahire 2001,s. 155.90 Hakm-i Tirmiz, Kitbu Hatmil-Evliy, s. 344. Ayrca bkz: Muhammed es-Seyyid el-Celeyned,

Min Kadyt-Tasavvuf f Davil-Kitbi ves-Snne, Daru Kab, Drdnc Bask, Kahire 2001,s.158.


27/307

18

nkab veya etky olarak adlandrlr. Bunlar Hakkn has kullar olup, en st

seviyede gavs, kutub veya kutbul-abdl yer almaktadr.91

mer Ziyuddin Dastn (.1920), Tasavvuf ve Tarikatlarla ilgili Fetvalar

adl eserinde kendisine sorulan bir sorunun cevabnda riclul-gayb ile ilgili bilgiler

vermitir. Buna gre, kutub ve gavs yalnz bir kii, imam iki kii, umud drt kii,

ahyr yedi kii, bdel seksen kii (krk erkek krk kadn), nceb yetmi kii,

nkab ise yz kiidir. Ayrca sulehnn sayca bir snr olmayp her slm

beldesinde bulunurlar. Abdallar byk ve kalabalk beldelerde birer-ikier kii olur,

birinin vefat halinde yerine silsile-i mertibe gre dieri tayin edilir.92

Mehmed Nuri emseddininMifthul-Kulb adl eserinde ise riclul-gaybn

mertebeleri, ayn zamanda saylarn da ifade etmektedir. Buna gre yeryznde her

asrda ler, yediler, krklar, yzler, yzler, yediyzler, binler, binler, yedibinler,

onbinler ve nihayet bunlardan ayr yzyirmidrtbin veliyyullah vardr.93

Riclul-gayb ile ilgili kavramlarn hibiri, sonradan tasavvuf geleneinde

ihtiva ettii mana ile Kuran- Kerimde yer almamasna ramen,94 birtakm

hadislerde abdl, bdel vb. kelimeler bulunmakta ve bunlarn nitelikleri, saylar ve

yaadklar yerlerden bahsedilmektedir. Ancak abdl hadisleri olarak da ifade edilenbu rivayetlerde bunlarn saylar ve bulunduklar yerler ile ilgili farkllklar vardr.95

O rivayetlerden bazlarn rnek olarak vermek yerinde olur.

Enes b. Mlikten: Raslullah (s.a) yle buyurdu: Abdl/bdel krk kiidir.

Yirmi ikisi amda, on sekizi Iraktadr. Her ne zaman onlardan biri lrse bir

91 Ahmed Cahid Haksever, a.g.e.,s. 264.92 mer Ziyuddin Dastn, Tasavvuf ve Tarikatlarla ilgili Fetvalar, ev. rfan Gndz-Yakupiek, Seh Neriyat, 1986, s. 187.93 Mehmed Nuri emseddin,Miftahul-Kulb, haz. Abdulkadir Akiek, Huzur Yay., stanbul, ts., s.83-84.94 Bu kavramlar Kuranda, tasavvuf geleneinde ihtiva ettii mana ile kullanlmamtr. Fakat bukavramlarn mana ile Kuranda getii de vkidir. rnek olarak u ayetleri verebiliriz: Gklerin ve

yerin ordular Allahndr. (Fetih, 48/4, 7), Attn zaman sen atmadn, fakat Allah att. (Enfl,8/17), Hani o arkadana zlme, nk Allah bizimle beraber diyordu. Allah da onun zerine

gven duygusu ve huzur indirmi, sizin kendilerini grmediiniz birtakm ordularla onu desteklemi,bylece inkr edenlerin szn alaltmt. (Tevbe, 9/40), Eer sana hile yapmak isterlerse, unu

bil ki, Allah sana kfidir. O, seni yardmyla ve mminlerle destekleyendir. (Enfl, 8/62), Ey imanedenler! Eer siz Allahn dinine yardm ederseniz Allah da size yardm eder ve ayaklarnz sabittutar. (Muhammed, 47/7). Bu tr ayetlerin Kuranda ok olduu grlmektedir. Aslnda anlamsal

bazda olmak zere bu tr ayetler riclul-gaybn varln yaklak olarak da olsa gstermektedir.Mellifler tarafndan konuyla ilgili olarak gsterilen baz ayetler tezimizin ilgili blmnde dahageni olarak ele alnacaktr.95 Bu rivayetler iin bkz: Suyt, el-Hv lil-Fetv, c. II, s. 241-255.


28/307

19

bakas onun yerine geer. Allahn emri gelince hepsi de vefat ederler. O vakit

kyamet de kopar.96

Ubde b. Smitten: Raslullah (s.a) yle buyurdu: Bu mmette abdl, Hz.

brahim Halilurrahman gibi otuz kiidir. Onlardan biri ldnde Allah Tel onun

yerine baka birini koyar.97

bn evzeb bir rivayette yle demektedir: Abdl yetmi kiidir. Altm

tanesi amda, on tanesi ise yeryznn dier yerlerinde bulunur.98 Fadl b. Fedle:

Abdl, amdadr. Yirmi bei Humusta on Dmakta, ikisi Beysanda

bulunur.99 Hasan b. Yahy: Dmakta abdldan on yedi nefs, Beysanda drt nefs

bulunur.100 Eb Abdillah el-Marib: Abdl, amda; Nuceb, Yemende; Ahyr,

Irakta bulunur.101 Riclul-gayb ile ilgili hadislerin tahric ve deerlendirmelerinden

ilgili blmde genie bahsedileceinden imdilik bu rneklerle yetiniyoruz.

Sleyman Uluda, hadis olduu ne srlen rivayetlerde abdallarn saylar

hakknda yedi, otuz, krk, altm, yetmi, seksen gibi fakl rakamlarn verildiini, bu

farklla sonraki melliflerde de rastlandn ve bu hususta teden beri benimsenen

ve halen de yaygn bulunan en eski telkknin abdallarn saysn krk olarak

gsterdiini belirtmektedir. Ona gre abdallarn bir-iki lkede veya bir lkenindeiik ehirlerinde gsterilmesi, o blge halk iin bir eref sebebi saylm, bu

nedenle teki baz lkelere veya ehirlere byle bir eref kazandrabilmek iin,

abdallarn dnda baka faziletli ve manev nfz sahibi ulularn da buralarda

bulunduundan sz edilmitir.102

bnl-Arab, riclul-gaybn saylar arasndaki baz farkllklar u ekilde

deerlendirmektedir. Bu yolda abdl, mterek bir lafzdr. Sfler, ktlenmi

vasflar vlm vasflarla deitirenlere abdl dedikleri gibi, ayn zamanda

kendilerinde toplanm bir sfat sebebiyle zel bir gruba da bu ad verilir. Bunlarn

96 evkn, el-Fevidul-Mecma,, s. 222; bnl-Cevz, Kitabul-Mevdt, c. III, s. 399 (hadis no:1640); Aclun,Keful-Haf, c. I, s. 27.97 Ahmed b. Hanbel, el-Msned, Tahk. Muhammed Abdulkdir At, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut2008, c. IX, s. 341 (hadis no: 23394); Suyt, el-Hv lil-Fetv, c. II, s. 246.98 Suyt, a.g.e., c. II, s. 250; bn Askir, Ebul-Kasm Ali b. Huseyn, Tarihu Medineti Dmak, Thk.

Muhibbeddin Eb Sad, Beyrut 1995, c. I, s. 299; bn Manzr, Muhtasar Tarihu Dmak libni Askir,Thk. Rhiye en-Nehhs ve dierleri, Beyrut 1984, c. I, s. 115.99 Suyt, a.g.e., c. II, s. 250; bn Askir, a.g.e, c. I, s. 299; bn Manzr, a.g.e, c. I, s. 115.100 bn Askir, a.g.e, c. I, s. 299; bn Manzr, a.g.e, c. I, s. 115; Suyt, a.g.e., c. II, s. 250.101 Eb Abdirrahmn Muhammed b. el-Huseyn es-Slem, Tabaktus-Sfiyye, Tahk. MustafaAbdlkdir At, Drul-Ktbil-lmiyye, kinci Bask, Beyrut 1424/2003, s. 194.102 Sleyman Uluda, Abdal, c. I, s. 60.


29/307

20

says, baz kimselere gre krk, bazlarna gre ise yedidir. Saylarnn yedi

olduunu syleyenler, abdl evtdn dnda sayanlardr. Evtd drt kii sayanlar

ise, onlar abdldan sayanlardr. O halde abdl, yedidir. Bu yedi kiiden drd evtd,

ikisi immn, birisi ise kutubtur. te bu topluluk (yedi kii) abdldr.103

Seyyid Muhammed Emin bn bidin (. 1258/1836) ise riclul-gaybn says

hususunda u yorumu yapmaktadr:

Bu mesele hakknda diyebiliriz ki, burada say tayini konusunda dile

getirilenlerle daha nce zikredilmi olanlar arasnda baz farkllklar vardr. En

dorusunu Allah Tel bilir. Say tayininde daha fazla say bildiren, hepsini

zikretmi, daha az say bildiren ise saysn bildirdii derecede bakan durumunda

olanlar ve dierlerinden daha nde bulunanlar belirtmekle yetinmi gibidir. Nitekim

baz kimselerin bu meseleye dair verdikleri en gzel cevap udur: Aslna baklrsa,

saynn hibir anlam yoktur. nk, onlarn bir ksm ile ilgili olarak saylarnn

artp eksilmeyecei kayd vardr. Bu konuda daha baka cevaplar da verilebilir.104

Ricalul-gayb anlayn sistematik bir tarzda ele alan bnl-Arab, zellik ve

mertebeyi esas alarak adaml yani ricalul-gayb snflandrarak onlarn adlarn ve

saylarn verir. O, ricli iki ksma ayrr: Riclul-aded (say adamlar) ve riclul-mertib (mertebe adamlar). Riclul-aded, her dnemde saylar deimeyen, sabit

olan ricl tifesi, riclul-mertib ise, saylar belli olmayp, artp eksilen ricl

tifesidir.

Riclul-aded (say adamlar), unlardr: Kutub veya gavs (bir tane), immn

(iki tane), evtd (drt tane), abdl (yedi tane), nkab (on iki tane), nceb (sekiz

tane), havr (bir tane), recebiyyn (krk tane), htem (bir tane), mctebn/mustafn

( yz tane, Hz. demin kalbi zerindedirler), ilah gayret makamndaki ricl (krk

tane, Hz. Nuhun kalbi zerindedirler), selmet makamndaki ricl (yedi tane, Hz.

brahimin kalbi zerindedirler), mlkt-tarikat (be tane, Cebrlin kalbi

zerindedirler), ricall-hayril-mahz ( tane, Miklin kalbi zerindedirler),

srflin kalbi zerindeki veliler (bir tane), ricall-lemil-enfs (nefesler leminin

103

bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye , Thk. Osman Yahya-brahim Medkur, el-Mektebetl-Arabiyye,1405/1985, c. II, s. 400. bnl-Arab, abdln saysnn yedi, bdelnn ise on iki olduunu belirttiktensonra bdelnn ounlukla ismen abdl ile say itibariyle de nkab ile kartrldn sylemitir.bn Arab, a.g.e., c. XI, s. 333. Seyyid erf Crcn de bu hataya derek bdelnn yedi kiiolduundan sz etmitir. Bkz: Crcn,Kitbut-Tarift, s. 44.104 es-Seyyid Muhammed Emin bn bidin,cbetl-gavs bi-beyni hlin-nkab ven-nceb vel-abdl vel-evtd vel-gavs (Mecmat Resil-i bn bidin iinde), stanbul, 1325, s. 269.


30/307


31/307

22

mertibi vastasyla iinde lahi lkenin kendi imknlarn at tarzlar yanstr.

Kozmik ynden, bu saylar, btn evrendeki doal olgu ve olaylarda grmek

mmkndr. Burada geleneksel ama olduka soyut bir matematiksel ema ile kar

karyayz, zr herkes lem zerinde teemml ve tefekkrde bulunmakla onu

dorudan doruya kavrayabilir. Bir says, her bir bireysel eyin tekliinde grlr;

iki, gece ile gndz, gkle yer, aydnlkla karanlkta; drt, unsurlarda, mevsimlerde,

ynlerde, mizalar (humors)da; yedi, gklerde ve gezegenlerde; on iki, burlar

kuanda.107 Riclul-gaybn grevleri ve zellikleri aklanrken bu tr

deerlendirmeler daha iyi anlalacaktr.

D. Riclul-Gayb HiyerarisiGizli olan hakikatlere ve srlara vakf olduklar ve herkes tarafndan kolayca

tannmadklar iin riclul-gayb ismi verilen bu sekin kiilerin arasnda hiyerarik

bir dzen vardr. Bu dzenle ilgili bnl-Arab ncesi kaynaklardaki bilgilerle,

bnl-Arab sonras kaynaklardaki bilgiler olduka ilgin bir biimde birbirinden

farkldr.108 Her mertebedeki riclul-gaybn adlar, hiyerarideki yerleri eitli

kaynaklarda farkl ekillerde sralanmtr.Hatb el-Badadnin Tarihu Badadnda Kettnden (.322/934) yaplan

eski bir rivayette ricll-gayb hiyerarisi en stten en aaya doru; gavs, umed,

ahyr, bdel, nceb ve nkab, eklinde sralanmaktadr.109

r mahiyetteki tefsirinden anlaldna gre Slem (412/1021), velilerin

stnde evtd, evtdn stnde revsnin bulunduunu, bir felaket zamannda

kullarn dua mercinin evtd olduunu belirtmi, revsyi kutubdan sonra gelen

Allah dostlarnn havss kabul etmitir.110 Bu durumda Slemye gre hiyerarinin

yukardan aaya doru; kutub, revs, evtd ve dier veliler eklinde sralandn

syleyebiliriz.

Hucvir (.470/1077)nin Keful-Mahcubunda sralama daha farkldr. Ona

gre hibir kimsenin tanmad, gizli olan drtbin kiilik bir veli topluluu vardr.

Ehl-i hal ve akd yani bir iin yaplmasna veya yaplmamasna karar veren kurmay

107 William Chittick, a.g.e., s. 68-69.108 Hasan Kmil Ylmaz, a.g.e., s. 542.109 Hatb el-Badad, a.g.e., c. III, s. 75-76.110 Sleyman Ate, Slemi ve Tasavvuf Tefsiri, Snmez Neriyat, stanbul 1969, s. 199-200.


32/307


33/307


34/307


35/307


36/307


37/307


38/307

29

Netice olarak melekler arasnda da riclul-gayba benzer bir yaplanmann

olduu anlalmaktadr. Aslnda balk altnda ele aldmz dnya madd

yneticileri, dnya insan-man yneticileri ve dnya melek-manev yneticileri

arasnda grev, yetki ve birtakm tasarruflar bakmndan benzerlikler olduu

sylenebilir. Bu benzerlikleri dile getirmemizin amac da, riclul-gayb hiyerarisinin

ve onlarn lem zerindeki etki ve yetkilerinin daha iyi anlalabilmesi iindir.

E. bnl-Arabnin ve Dier Melliflerin Riclul-Gayb ile lgili Grleri

Burada bnl-Arabnin daha nce belirtmi olduumuz snflandrmasn

esas alarak onun bu konudaki grlerini ortaya koymaya ve aklamaya alacaz.

Onun bu konudaki grlerini ele alrken bu arada dier melliflerin grlerini de

mmkn olduunca ifade etmeye gayret edeceiz. Tasavvuf dncesindeki riclul-

gayb anlayn bnl-Arabnin grleri etrafnda incelemeyi tercih ediimizin

nedeni, bu telkknin son tahlilde onun fikirleri nda sistematik hale gelmi

olmasndan dolaydr. Daha sonra grlecei gibi, bnl-Arab bu konuyu

eserlerinde zellikle el-Fthtl-Mekkiyye147 adl eserinde geni bir ekilde ele

almtr.bnl-Arabnin riclul-gayb ile ilgili grlerine gemeden evvel, onun

tasavvuf felsefesiyle ilgili baz deerlendirmelerden bahsetmek istiyoruz.

slm dnce tarihine baktmzda bnl-Arabnin tasavvuf miras,

zellikle vefatndan sonra gerek limler gerekse sufiler tarafndan iki ekilde

alglanarak deerlendirilmitir: lki, dikkatlerini onun akdesi ve akdesinin erata

muvfk olup olmadna teksf edenler; ikincisi, szlerinin btnna bakarak felsefe

ve tasavvufunda briz olan ruh ve akl mevhibelerini irdeleyenler. Her iki grup

iinde de bnl-Arabyi savunan veya eletirenler olmu, hakknda mspet-menf

146 Bkz: bn Arab, a.g.e. (Msr), c. II, s. 442-445.147 el- Fthtl-Mekkiyye, eyh-i Ekber Muhyiddn bnl-Arabnin derin irfann, dneminin dinve tasavvuf kltrn ayrca bizzat mellifin hayatn ve manev yolculuunu yanstan kapsaml bireserdir. Fthat, otuz yllk uzun bir telif sresinin yan sra, bnl-Arabnin hayatnn sonlarnadoru geni tedris halkasnda etd edilip gzden geirilerek tekrar kaleme alnd iin eyhin son

telifi ve adeta dier btn eserlerinin olgunlam bir meyvesi mesabesinde olmutur. M. Mustafaakmaklolu, el-Fthtl-Mekkiyye, Tasavvuf Klasikleri, ed. Ethem Cebeciolu, stanbul 2010,s. 311. bnl-Arab bu eserini, Mekkedeki tecrbesi esnasnda elde ettii manev almlar veilhamlar sonucunda yazmtr. Bkz: Ethem Cebeciolu, Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat veEserleri, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), Ocak-Haziran2008, say: 21, s. 14. el-Fthtl-Mekkiyye hakknda daha geni bilgi iin bkz: M. Mustafaakmaklolu, a.g.m., s. 311-356.


39/307

30

pek ok sz sylenmi ve bu manada birok eser kaleme alnmtr. Reddiyeler

genellikle vahdet-i vcd, Hakkn sfatlar, Hak-halk ilikisi, insan- kmil

nazariyesi, hatmul-evliy, riclul-gayb, Firavunun iman, tenzih-tebih gibi

konular etrafnda ekillenmitir.148

Etkileri itibariyle asrlardr konuulan, gemite olduu gibi gnmzde de

fikirleri hl tartlmaya devam eden ve tasavvuf tarihimizin en nemli

ahsiyetlerinden biri olan bnl-Arab hakknda hem douda hem de batda pek ok

aratrma yaplmtr. Onun gr ve dncelerinin gerek sufi ve mutasavvflar

tarafndan gerekse sufi olmayan alan d kimseler tarafndan hemen kabul

grdn sylemek mmkn deildir. Bu nedenle kimileri bnl-Arab ve fikirleri

hakknda reddiyeler yazarken, kimileri de onun dncelerini aklamak ve mdafaa

etmek gayesiyle ok sayda eseri vcda getirmilerdir.149 Dolaysyla bata bn

Teymiyye (.728/1328) olmak zere, bnl-Arabyi sert bir ekilde eletirenler ve

bu eletirileri hakl grenler olduu gibi, aslnda onun gr ve dncelerindeki

kastnn iyi anlalmadn ileri srerek bnl-Arabye yaplan tenkit, tahkir, hatta

tekfirleri haksz, yersiz ve ar grenler de bulunmaktadr.150

Toshihiko Izutsu, bnl-Arabnin tasavvuf gr ve dncelerinin naslanlalabilecei ve kavranabilecei konusunda unlar sylemektedir:

bnl-Arab gibi bir ztn dncesini anlamak iin bu dncenin tmne

hayat veren ve onu istil eden ruhu kavramak gereklidir; aksi halde her ey kaybolur

gider. Sath ve dardan retilen btn mtlalarn hedeften uzak sonular

douraca muhakkaktr. Entellektel ve felsef bir dzeyde dahi bnl-Arabnin

dncesini iinden kavramaya ve onu kendi nefsinde gerek bir sempati ile yeni

batan ina etmeye almak gerekir.151 Izutsunun dedii gibi gnmz tekml

etmi entellektel dnyasnda bu inaya ihtiya vardr.

148 Abdurrezzak Tek, bnl-Arabyi Savunan Afrikal Bir Sf: Ali b. Meymn El-Marib,Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), Ocak-Haziran 2008, say:21, s. 297.149 bnl-Arabnin hayat ve eserleri ile ilgili yaplm almalar iin bkz: Ethem Cebeciolu,Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi

(bnl-Arab zel Says-1), Ocak-Haziran 2008, say: 21, s. 9-25; Nihat Keklik, el-Fthtl-Mekkiyye, stanbul niv. Edebiyat Fak. Yay., stanbul 1974.150 mer Ylmaz, bnl-Arab Hakknda Yaplan Eletirilere brahim Krnnin Yaklam,Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), Ocak-Haziran 2008, say:21, s. 366.151 Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar, ev. Ahmed Yksel zemre,Kakns Yay., 4. Basm, stanbul 2005, s. 19.


40/307


41/307


42/307

33

Vahdet-i vcd dncesini sistemletiren bnl-Arab bu bakmdan

tasavvufta bir okuldur. Eserlerinde ilah vcd birliini deiik alardan izah

ederken, tasavvuf tecrbenin ou zaman akln ve dilin snrlarn amas sebebiyle,

insan akln zmleme asndan zorlayan cmleler sarfeder. Bu yzden o, kimileri

tarafndan anlalamam, tenkid ve tahkir edilmitir. bnl-Arabyi ar ve sert bir

biimde eletirip tahkir edenlerin syledikleri eyhl-Ekfer lakab, eyhl-

Ekber den kinaye uydurulmu bir ifadedir.159

Bu tenkid ve tahkirlere ramen bnl-Arab, Anadolu sahasnda yetien

birok edip ve mutasavvfmzn dnce dnyasna nfz etmitir. Ayrca

vurgulanmas gereken nemli bir nokta da udur ki, Muhyiddin-i Arab, air ve

ediplerimizin eserlerinde daha ok stn nitelikleriyle yer almtr. Bu da onun,

Osmanl Trkl sahasnda tekke mensuplarndan medreselilere, her kesimden

insan zerinde derin etkiler braktn gstermektedir.160

bnl-Arabnin tasavvuf felsefesi ile ilgili baz deerlendirmeleri

kaydettikten sonra onun riclul-gayb hiyerarisini, bu konudaki snflandrmasn

esas alarak onun ve dier melliflerin riclul-gaybla ilgili grlerini ortaya

koymaya alalm. Daha evvel de belirttiimiz gibi bnl-Arab riclul-gayb, herdnemde saylar belli olan riclul-aded (say adamlar) ve saylar belli olmayan,

artp eksilen riclul-mertib (mertebe adamlar) olmak zere iki gruba ayrmtr.

Riclul-adedden balamak zere bu konudaki grleri ele alalm.

I. Riclul-aded (Say adamlar)

1) Kutub

a) Kutub ile ilgili grler

Szlkte; deirmenin etrafnda dnd mil, deirmen ii, eksen vs.

anlamlarna gelen kutub kelimesinin oulu aktbdr161 ve kuful

veznindedir.162 Byk deirmen ta, milin (kutbun) etrafnda dnd gibi, kinat

159 Mustafa Tat, ir Nbnin Muhyiddin-i Arabye Bir Medhiyesi, Tasavvuf lm ve AkademikAratrma Dergisi, (bnl-Arabi zel Says-II), Ocak-Haziran 2009, say: 23, s. 414.160 Ayn makale, s. 417.161 bn Manzr,Lisanul-Arab, c. XI, s. 213; Frzabd, el-Kmsul-Muht, s. 126.162 bn bidin,cbetl-Gavs, s. 264.


43/307


44/307

35

Gavstr.170 Gavs, mukarrabnden, yani Hakka yakn olanlardandr. O, kendi

dneminde cemaatin efendisidir. Onlardan bir ksm zahirde hkm sahibidir ve

makam ynnden batn hilafeti elde edebilecei gibi zahir hilafeti de elde edebilir.

Bu ksma rnek olarak Eb Bekir, mer, Osman, Ali, Hasan, Muaviye b. Yezid,

mer b. Abdulaziz ve Mtevekkili verebiliriz. Bir ksm ise, zel anlamda batn

halifelik sahibidir, zahirde yneticilii yoktur. Bu ksma rnek olarak Sebteli Ahmed

b. Harun er-Reidi ya da Ebu Yezid el-Bestamiyi verebiliriz. Kutublarn

ounluunun dnyev bir hkmdarl yoktur.171 Bu durumda, grld zere

hepsinin ortak paydas manev hkmdarlk oluyor.

Seyyid Muhammed Emin bn bidin (.1258/1836)e gre, kutub,

mutasavvflarn stlahnda btn halifesidir ve kendi dneminde yaayan insanlarn

efendisidir. Btn makamlar ve halleri kendisinde toplad ve btn bu makamlarn

ve hallerin onun etrafnda dnmesi nedeniyle kutub diye isimlendirilmitir ki ismi,

deirmen tana yerletirilen ve talarn onun etrafnda dnd demir kutubtan

(iden) alnmtr.172

Aslnda makro lemden mikro leme kadar evrendeki her ey dnmektedir.

Bu durum yle anlatlmaktadr:Uzaydaki uydular, gezegenler etrafnda; gezegenler gneler etrafnda;

gneler galaktik merkez etrafnda; galaktik merkez kendi ekseni etrafnda,

galaksiler sper galaksiler etrafnda dnerler. Bu byk lemi uzmanlar,

makrokozmos olarak adlandrmaktadrlar. Maddenin en kk eleman olan

atomda da benzer planlamay ve dengeli bir tasarm grmek mmkndr.

Mikrokozmosun harika dzeni iinde elektronlar, ekirdek etrafnda; elektronlar

kendi ekseni (spin) etrafnda dnerler. Atomlar, fiziksel yasalarla, kimsayal

prensipler ve matematiksel denklemlerle baland molekller evresinde hareket

edip srekli bir titreim halindedirler.173

Dolaysyla en kk lemden en byk leme kadar her eyin, merkezdeki

sabit bir gcn etrafnda dnd gibi, manev lemde de her ey kutub denen bir

170 Gavs nedir? Gavs, zamann sahibi ve tekidir. Bazen onun verdii eyler, lyasn eliyle gerekleir.bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye , c. XIII, s. 192.171 bn Arab, a.g.e., c. XI, s. 274-275.172 bn bidin,cbetl-Gavs, s. 264.173 Takn Tuna, Ol Dedi Oldu Big Bangin Nefes Kesen yks -I, ule Yay., Yedinci Bask,stanbul 2010, s. 202.


45/307


46/307

37

Abdrrezzak el-Knye gre kutub, her zaman lemde Allahn nazargh

olan ve srfl (a.s.)in kalbi zerinde bulunan yegne velidir. Kutbiyyet-i kbr

ise, kutbul-aktbn mertebesidir. Hz. Muhammedin nbvvetinin btn (hakikat-i

Muhammediyye) olan bu mertebe, ancak Hz. Peygamber (a.s.)in en kmil

vrislerine ihsan edilmitir. Bu durumda htem-i velyet ve kutbul-aktb, htem-i

nbvvetin btnn, baka bir deyile manev hviyetini temsil eder.179

Yakn zamanlarn nemli sfilerinden Mustafa Fevzi Efendi (.1925)nin

kutub ile ilgili baz grleri u ekilde nakledilmitir:

Btn eya kutba rbta eyler ve her zmre iin vasta olan bir kutub vardr.

Onlar seyirlerini kutbuyla yapar, devirlerini de kutba tbi ederler. O kutublar

tbileriyle beraber kutb-i aktbdan feyz alrlar. Kutb-i zam en yce veldir, yani

evliynn en kmilidir. Onun nispeti enbiyadan zuhr ederken feyzini de nbvvet

nurundan alr. Her vel feyzi kendi nebisinden alr ki Hazret-i Mustafa da nebilere

misbh olmutur. Fahr-i cihnn mmetinden olan evliy Ondan gizli feyzler alr.

Hibir evliy, peygamber gibi olamaz. nk nebilerin sahip olduklar tavr, fevk-i

fevkten fevktedir. lemlerde her ne ortaya karsa hepsi Hz. Peygambere balanm

bir haldedir. Merkezinde liyt ve sfilt olduu halde, her kinat bylecedevreder.180

Ebul-Abbs et-Ticanye gre kutubluk, tm ayrntlaryla varln hepsinde

tasarruf etmek zere, Hakkn verdii byk bir hilfettir. Rabbin ilh olduu her

yerde kutub, ilerin idaresi ve Allah Telnn ulhiyeti altnda olan herkes ile ilgili

olarak hkmn yerine getirilmesidir. Kutub olmakszn btn kinat, ruhu olmayan

hayalet gibi grnr. Btn varlklarn ruh ve hayat kazanmalar ancak kutbun

onlarda hkim olmasyla mmkn hale gelir. Btn varlklar, onun vesilesiyle

rahmet grr.181 Allahn btn srlarna vakf klmas, btn feyizlerini ona vermesi

ve ilminin ihata ettii her eyi ona bildirmesi, Allahn kutbul-aktba ikramlarndan

bazlardr. Yine lemin varlndan ncesi ve sonrasnn ilmini retmesi, nihayeti

olmayan bildirmesi ve btn varlklarn nizamnn kendisiyle kim olduu btn

179

Abdrrezzk el-Kn,Istlhtus-Sfiyye, Tahk. Abdl-l hn, Drul-Menr, Birinci Bask,Kahire 1413/1992, s. 162.180 Fikri Akbulut,Ktib Mustafa Fevzi b. Numan Efendinin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri,Baslmam Yksek Lisans Tezi, Yznc Yl niv. SBE, Van 2006, s. 70-71.181 Ali Harzm bnl-Arab el-Marib, Cevhirl-Man ve Bulil-Emn f Feyzi Seyyid Ebil-

Abbs et-Ticn, Tashh: Abdllatf Abdurrahmn, Drul-Ktbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut,1417/1997, c. II, s. 290.


47/307

38

isimleri retmesi de Allahn kutbul-aktba ikramlarndandr.182 Kutubluk

makamna oturduu andan itibaren hibir zaman kutbul-aktb ile Raslullah (a.s.)

arasnda bir perde bulunmaz. Hibir an ondan gizli kalmaz.183

Abdulmecd-i Sivsye (.1049/1639) gre semda, biri kuzeyde dieri

gneyde olmak zere iki kutub vardr. Semdaki bu iki kutba mukabil, Allah

yeryznde de biri kutbul-ird dieri kutbul-abdl olmak zere iki kutub yaratm,

bunlardan her biri iin bir mertebe tayin etmitir.184

Mehur sfi Abdlkadir-i Geyln kutub ile ilgili olarak, hibir evliynn

mertebesinin onun mertebesinden yksekte olmadn belirtir. Ona gre, kutbun

eriate ittibasndan daha kuvvetli bir ittiba yoktur ve onunla beraber olan kimse ak

olmaz.185

Yakub- erhye (.851/1447) gre; gney ve kuzey kutbu gibi riclul-gayb

hiyerarisinde de kutbul- abdl ve kutbul-ird olmak zere iki tr kutub

bulunmaktadr. Kutbul-bdl, uzlete ekilen riclin banda bulunan kutubdur. Bu

tifeye uzlete ekilenleranlamnda uzletiynad da verilmitir. Kutbul-ird ise,

halkn arasna karan riclin kutbu olup bu tifede yer alanlar iin de iretiyn

tabiri kullanlmtr.186

smail Hakk-i Bursev (.1137/1725) kutbu, kutbl-vcd ve kutbul-ird

olmak zere ikiye ayrmtr. Bu ikisi kutbiyyette mterektir fakat kutbul-vcd

medr- lemdir ve her asrda bir olur, kutbul-ird ise ok sayda olur. Kutbul-

vcd, Cenab- Hakkn tecelllerine ehil olan bir kimsedir ve ulhiyet hakikatinin

srr ondadr. nk o, halifetullahtr ve Allahn btn isimlerinin mecmuasdr.187

Ve gerekte kutbul-vcd her asrda kadmen ve hadsen Hz. Muhammed

(s.a.v.)dir.188 Enbiynn hepsi dnyada Raslullhn (s.a.v.) zllidir ki, her birinin

kendi asrlarnda kutbiyyetleri veklet ve niybetledir, yoksa asletle deildir.189

182 Ayn eser, c. II, s. 288-289.183 Ayn eser, c. II, s. 276.184

Sivs, Tefsr-i Sre-i Ftiha, Sleymaniye Ktp., Mihriah Sultan No: 300/2, vr. 44a.185 Abdulkadir Geyln,Risleler, haz. Dilaver Grer, nsan Yay., stanbul 2007, s. 176.186 Ahmed Cahid Haksever, 15. Yzyl Bir Trk Sfisi: Yakub- erh, Baslmam Doktora Tezi,Ankara niv. SBE, Ankara 2005, s. 266.187 Bursev,Kitbn-Netce, c. I, s. 299.188 Ayn eser, c. I, s. 341.189 Ayn eser, c. I, s. 367.


48/307


49/307

40

mmetinin avm tabakas, zamnn halfesinin ve kutbunun kim olduunu bilemez.

Onun kim olduunu sadece mmetin havss olan evliy bilebilir. Zamnn halfesi

olan kutub, ilh nazarn ve Rabbn tecelllerin de mahallidir. Gizli ve ak, bu

lemde gerekleen ilh isimlerin her trl tecellsi hep ondan sudr edip tm halka

datlr. Zr o, yeryznde ilh haznenin emnidir. Mesel, bir kimseye merhamet

veya azb olunsa, bu, hep onun sebebiyle olur.198

Konuyla ilgili bnl-Arabnin grlerini aktaran Ahmed Avni Konukun

kaydettiine gre: lemde tasarruft- ilhiyye, halfetullh fil-arz199 olan kutub

vstasyladr. Onun mahall-i nazar, ancak Hakk Sbhneh hazretleridir. Ve

bilcmle fyzt- ilhiyye, leme onun vstasyla nzil olur. Ve onun ism-i

mnevsi Abdullhtr. Binenaleyh o, lhin-ns makamnda kimdir.200

Kutbun ism-i manevsi olan Abdullah, Hakkn kendisine btn isimleriyle

tecelli ettii kuldur. Bu kul, Onun en byk ismini gerekletirip, onunla sfatland

iin kullar arasnda bundan daha yce bir makam yoktur. Nitekim u ayette de ifade

edildii gibi, bu isim, sadece Hz. Peygamber (s)e mahsustur: Allahn kulu, Onu

anmak iin kalktnda, neredeyse onun etrafnda kee gibi birbirlerine

geeceklerdi (Cin,72/19). Hakikaten bu, sadece Hz. Peygamber (a.s.) iin geerlidir.Kutublar iin bu makam, snnetine uymakla ona miras olduklarndan dolaydr. Bu

isim, bakalarna meczen verilir. nk btn isimlerle muttasf olmak, vhidiyyet

ve tm isimlerin ehadiyyeti iledir.201

Kulluk (Abdiyyet) bir insan iin en byk makamdr. Nitekim lemde en

byk vel olarak kabul edilen kutbun manev isminin Abdullah (Allahn kulu)

olmas, bu balamda manidardr. Tasavvufta, aadan yukarya doru manev

ykselii ifade eden makamlarn banda tevbe, zirvede ise kulluk bulunmaktadr.

Kul olan kii gerek hrriyet sahibi olup, Allahtan baka kimseye boyun emez,

sadece Allahn emirlerine sarlr, Ondan baka her eyden bamsz ve hr olur.

198

Ayn eser, s. 43.199 Nitekim Allh Tel: Ben yeryznde bir halfe yaratacam (Bakara, 2/30) ve Allah siziyeryznde halfe kld (Neml, 28/62; Ftr, 35/39) buyurmaktadr. nsan- kmilin halfetullh filarzoluuyla ilgili olarak bkz: Bursev,Kitbn-Netce, c. I, s. 163, 217, 299, 341, 367, 442; c. II, s. 1, 66,122, 191, 258.200 bn Arab, Tedbrt- lhiye, s. 204.201 Abdrrezzk el-Kn,Istlhtus-Sfiyye, s. 126.


50/307


51/307


52/307

43

Herey kutbun evresinde ve onun syesinde hareket eder; yni hereyi o idre

eder.209

Kutbun bulunduu makamda grev sresinin ne kadar olduu, grevden

alnp alnamayaca hakknda baz sorular akla gelebilir. Bazlar kutubluun belli

bir mddet sonra sona erebileceini, yni kutbun gerekli grlrse bu makamdan

azledilebileceini ileri srerken; bazlar da kutbiyyet iin muayyen bir mddet

olmadn, kutbun adletten ayrlmasnn mmkn olmamas sebebiyle makamndan

azledilmesinin de sz konusu olamayacan, onun ancak vefatyla birlikte bu

makamdan ayrlabileceini savunmaktadrlar.210

Manev derecesi byk, veli bir kul olan kutub, lemin ruhu olarak

deerlendirilir. Allah, emaneti varlklar iinde sadece insana vermi ve buna bal

olarak kinatn tmn de onun emrine boyun edirmitir. Emaneti tahakkuk

ettirebilen, yani onu kuvveden fiile karabilen kmil veli, bu niteliiyle btn

kinatn zerinde, onun mahkmu deil hkimi gibidir. Kutub olabilme zellii,

herkeste bilkuvve vardr. Ama bunu gerekletirebilmek ok az kiiye nasip

olmaktadr. Ancak kutub, Allahn izniyle hareket eder, kendi kafasna gre

davranmaz. nk mutlak bamsz yetki ve g sadece Allaha aittir. Emrleminden halk lemine doru meydana gelen tenezzl olaylar, kutub zerinden

cereyan ederek vuk bulur.211

Suad el-Hakm, ada bir dille, banda kutbun bulunduu riclul-gayb

hiyerarisini manev bir devlete benzetmektedir. Ona gre kutubluk, yasama gcn

temsil eden ilah ilmin icra gcdr. Mutasavvflar grnen (zhir) devlet gibi

grnmeyen (btn), etkin, manev bir devlet ortaya koymulardr. Bu devlette de

grnr devletteki halifenin mukabili olarak kutub bulunur. Yine grnr

devletteki halifenin vezirleri mukabilinde, grnmeyen devlette de kutbun

yardmclar olan immn vardr. Kutbiyyet veya bu grnmez devletin hilafeti

kendisine lemde tasarruf imkn salayan kutbun eritii bir mertebedir; ancak bu

icrac tasarrufun snrn ilm-i ilah belirler. Kutub, yaad zamanda tek kiidir, tm

209 Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,Marmara niv. lhiyat Fak. Vakf Yay., stanbul 2005, c. I, s. 297, 299.210 bn bidn, a.g.e., s. 275; Ayrca bkz: Muhammed Ebul-Ysr bidn, Hikys-Sfiyye, Drul-Beir, Dimak, 1993, s. 116; Ahmet gke, a.g.m., s. 174.211 Muhammed b. Ala b. Ali el-Faruk et-Tehnev,Kefu Istlhatil-Fnn, Daru Sadr, Beyrut ts.,c. III, s. 1166-1167; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s. 385.


53/307


54/307


55/307


56/307


57/307


58/307

49

(deniz), Mulsak (balanan), Hdi, Muslih (slah eden), ve Bkdir.230 smail Hakk-i

Bursev de ayn isimleri zikretmektedir.231

Bursev, ilk mmetlerde kutublarn az oluunu enbiyann okluuna

balamaktadr. Ona gre ilk zamanlarda halk ilzam eden mucizelerdi. Onun iin

uzun bir zamanda yirmi be kutubtan fazla gelmedi. Bu mmet-i merhme arasnda

ise her asrda birer kutub mevcuttur.232

bnl-Arabnin, Kitabu menzilil-kutb ve maklihi ve

Tasavvufta.Ricâlu’l-Gayb-307s-Doktora,Ahmet Atlı

Documents