Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19, ss. 165-186. Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi TASAVVUF ARAŞTIRMALARINDA ALMAN EKOLÜ - II TASAVVUF ALANINDA ÇALIŞMA YAPAN ALMAN ORYANTALİSTLER VE ESERLERİ Salih ÇİFT * Bu makalede, daha önce tasavvuf alanındaki çalışmalarının tarihsel gelişimi hakkında ana hatlarıyla bilgi verilen Alman Ekolü’ne 1 mensup başlıca or- yantalistler ve bunların gerçekleştirdikleri araştırmalar üzerinde durulacak- tır. Bu doğrultuda, öncelikle söz konusu gruba dâhil olan bilim adamlarının kısa biyografileri aktarılacak, ardından bunların tasavvuf sahasında yaptı k- ları çalışmaların dökümü verilecektir. Amaç, tasavvuf tarihi ve düşüncesiyle ilgili olarak yaklaşık üç yüz yıldan beri önemli ürünler vermekte olan Al- man ekolüne bağlı isimleri ve eserlerini toplu halde sunmak ve bu sahada araştırma yapmak isteyenlere kısmen de olsa faydalı olmaktır. Burada, devam etmekte olan bir faaliyeti belli bir noktada dondurmak gibi sıkıntılı bir durumun mevcut olduğunun farkındayız. Ayrıca bu yazıda aktarılacak olan bilgilerin bütünü yansıttığı iddiasından da uzağız. Zira burada yalnızca şu ana kadar ulaşılabilen bilgilere yer verilmiş olup bundan sonraki çalışmalarda bunlara ilaveler söz konusu olacaktır. Kaynaklar Üzerine Biyografiler ve eser listeleri oluşturulurken başvurulan en önemli kaynak Rudi Paret’in The Study of Arabic and Islam at German Universities, German Orientalists Since Theodor Nöldeke (Wiesbaden 1968) adlı çalışmasıdır. Ancak buradaki bilgilerin oldukça sınırlı olduğu ifade edilmelidir. Zira küçük ha- cimli olan bu kitap genel olarak Alman oryantalistleri bahis konusu etmekte, küçük bir bölüm ayırdığı tasavvuf sahasındaki isimler ve eserler hakkında ayrıntılı bilgi vermemektedir. İstifade edilen bir diğer eser Necib el - * Ar. Gör. Dr., Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı. 1 Bu makalenin birinci bölümü olarak hazırlanan çalışma için bk. Salih Çift, ‚Tasavvuf Araştırmalarında Alman Ekolü I: Tarihsel Boyut‛, Tasavvuf, yıl: 8, sayı: 18 (Ocak-Haziran 2007), ss. 177-190. Ayrıca Alman Ekolü şeklindeki isimlendirmeyle ilgili olarak bir önceki makalede ayrıntılı bilgi verilmiştir.
22
Embed
TASAVVUF ARAŞTIRMALARINDA ALMAN EKOLÜ: IIisamveri.org/pdfdrg/D02193/2007_VIII_19/2007_VIII_19...Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi TASAVVUF ARAŞTIRMALARINDA ALMAN
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19, ss. 165-186.
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi
TASAVVUF ARAŞTIRMALARINDA ALMAN EKOLÜ - II
TASAVVUF ALANINDA ÇALIŞMA YAPAN ALMAN
ORYANTALİSTLER VE ESERLERİ
Salih ÇİFT *
Bu makalede, daha önce tasavvuf alanındaki çalışmalarının tarihsel gelişimi
hakkında ana hatlarıyla bilgi verilen Alman Ekolü’ne1 mensup başlıca or-
yantalistler ve bunların gerçekleştirdikleri araştırmalar üzerinde durulacak-
tır. Bu doğrultuda, öncelikle söz konusu gruba dâhil olan bilim adamlarının
kısa biyografileri aktarılacak, ardından bunların tasavvuf sahasında yaptık-
ları çalışmaların dökümü verilecektir. Amaç, tasavvuf tarihi ve düşüncesiyle
ilgili olarak yaklaşık üç yüz yıldan beri önemli ürünler vermekte olan Al-
man ekolüne bağlı isimleri ve eserlerini toplu halde sunmak ve bu sahada
araştırma yapmak isteyenlere kısmen de olsa faydalı olmaktır.
Burada, devam etmekte olan bir faaliyeti belli bir noktada dondurmak
gibi sıkıntılı bir durumun mevcut olduğunun farkındayız. Ayrıca bu yazıda
aktarılacak olan bilgilerin bütünü yansıttığı iddiasından da uzağız. Zira
burada yalnızca şu ana kadar ulaşılabilen bilgilere yer verilmiş olup bundan
sonraki çalışmalarda bunlara ilaveler söz konusu olacaktır.
Kaynaklar Üzerine
Biyografiler ve eser listeleri oluşturulurken başvurulan en önemli kaynak
Rudi Paret’in The Study of Arabic and Islam at German Universities, German
Orientalists Since Theodor Nöldeke (Wiesbaden 1968) adlı çalışmasıdır. Ancak
buradaki bilgilerin oldukça sınırlı olduğu ifade edilmelidir. Zira küçük ha-
cimli olan bu kitap genel olarak Alman oryantalistleri bahis konusu etmekte,
küçük bir bölüm ayırdığı tasavvuf sahasındaki isimler ve eserler hakkında
ayrıntılı bilgi vermemektedir. İstifade edilen bir diğer eser Necib el-
* Ar. Gör. Dr., Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı.
1 Bu makalenin birinci bölümü olarak hazırlanan çalışma için bk. Salih Çift, ‚Tasavvuf
Araştırmalarında Alman Ekolü I: Tarihsel Boyut‛, Tasavvuf, yıl: 8, sayı: 18 (Ocak-Haziran
2007), ss. 177-190. Ayrıca Alman Ekolü şeklindeki isimlendirmeyle ilgili olarak bir önceki makalede ayrıntılı bilgi verilmiştir.
166 | Salih ÇİFT
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19
Akîkî’nin el-Müsteşrikûn (Kahire ts.) adlı kitabıdır. Bu eserde mevcut malu-
mat ise eksik ve kısmen de hatalıdır. Abdurrahman Bedevî’nin Mevsuatü’l-
müsteşrikîn (Amman 2003) isimli eseri de müracaat edilen kaynaklardandır.2
Diğerlerine göre nisbeten yeni bir çalışma olmasına rağmen maalesef bura-
daki bilgiler de konumuz açısından yetersiz kalmaktadır. Özellikle biyogra-
fik malzemenin derlenmesinde başta Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedi-
si’nde (DİA) mevcut olan bilgilerden yararlanılmıştır. Ancak, bilhassa tasav-
vuf sahasındaki faaliyetleri ile bilinen önemli bazı isimlerin bu ansiklopedi-
de yer almadığı müşahede edilmiştir.3 Bunlardan başka, başta batıda gerçek-
leştirilenler olmak üzere, birçok farklı eserden istifade edilerek olabildiğince
geniş bir liste oluşturulmaya çalışılmıştır. Ancak özellikle çağdaş müsteşrik-
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19
olan 1877’ye kadar Halle Üniversitesi’nde görev yaptı.16 Tasavvufla ilgili
çalışmalarında tasavvufun varlık görüşünü bir çeşit panteizm olarak tanım-
layıp Neopltonizmle karşılaştırmaktadır. Buna rağmen ortaya koyduğu
eserler ile tasavvufun batı dünyası tarafından tanınmasına katkıda bulun-
muş ve bazı İngiliz şairleri de etkilemiştir.17
a. Sufismus, sive Theosophia Persarum Pantheistica, Berlin 1821.18
b. Blüthensammlung aus der Morgenlandischen Mystik, Berlin 1825.19
Rosen, Georg (1820-1891)
Ünlü müsteşrik Friedrich Rosen’in babasıdır. Diplomat olarak görev yap-
mıştır. Ortadoğu ülkelerindeki görevleri oğlunun yetişmesi için önemli bir
fırsat oluşturmuştur.20
Mesnevi Oder Doppelverse des Scheich Mevlana Dschalal ad-Din Rumi,
Leipzig 1849; Münih 1913.21
Gosche, Richard. (1824-1889)
Batıda Gazzalî’nin eserleri ile ilgili çalışmaları başlatan kişidir. Gazzâlî’nin
kırk kadar eserini değerlendirerek ona nisbetini tartışmıştır.22
‚Über Ghazzalis Leben und Werke‛, Philologische und Historische
Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenchaften zu Berlin, 1858, ss.
239-311.23
Sprenger, Aloys (1813-1893)
İslam kültürü ile ilgili çok sayıda eserin yayımını gerçekleştirmiştir.24
Dictionary of the technical terms of the Sufies, Kalküta 1845.25
16 Biyografisi hakkında bk. http://www.bautz.de/bbkl/t/tholuck_f_a_g.shtml
17 Jahanpour, Farhang, ‚Western Encounters with Persian Sufi Literature‛, The Heritage of Sufism v. III (ed. Leonard Lewisohn-David Morgan), Oxford 1999, s. 47.
18 Tholuck bu çalışmasında Aziz Nesefî’nin (ö. 700/1300) Maksâd-ı Aksâ adlı eserinden büyük
ölçüde yararlanmıştır, bk. Düzen, İbrahim, ‚Aziz Nesefî‛, DİA, IV, s. 345 (344-346).
19 Doğu Mistisizminden Seçki.
20 Bedevî, Abdurrahman, Mevsu’atü’l-müsteşrikîn, Amman 2003, s. 286.
35 Bektaşilik hakkındaki bu eser, Bektaşiliğin tarihi, yayıldığı alanlar ve kültürünü ele alır.
Bunun yanında söz konusu tarikatla ilgili rivayetleri de eleştiri süzgecinden geçirir. Eser içerisinde ayrıca Harputlu İshak Efendi’nin Bektaşiliğe reddiye olarak kaleme aldığı
Kâşifu’l-esrâr ve dâfiu’l-eşrâr adlı kitabın Almanca çevirisi de mevcuttur. Jacob’un bu eseri
hakkındaki değerlendirme için bk. Birge, John Kingsley, The Bektashi Order of Dervishes, s. 18.
36 Bu eserde Bektaşilik öğretisi, pratikleri ve Hıristiyan, Gnostik, Şii ve Pagan kökenleri
araştırılmaktadır. Ayrıca benzeri tasavvufi hareketlerle ilişkisi ele alınmaktadır.
37 ‚İslâm’da Grek ve İlk Dönem Hıristiyan Mistiklerinin Etkisi‛
38 Rudolf Tschudi ile birlikte gerçekleştirilen bu çalışma Hacım Sultan Vilâyetnâmesi’nin
neşridir.
39 Schimmel, s. 454; Akîkî, c.II, s. 409. Nisaburî’nin Ukala-i mecânîn adlı eseri üzerine olan bu
çalışma müellifin doktora tezidir.
40 Bedevî, s. 618; Kahraman, Kemal, ‚Horten, Max‛, DİA, c. XVIII, ss. 245-247.
41 İbn Arabi’nin üç şiirinin açıklamalı çevirisidir.
Tasavvuf Araştırmalarında Alman Ekolü – II: Tasavvuf Alanında Çalışma Yapan Alman Oryantalisler | 171
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19
1912, Hildesheim 1981.42
c. Die Sittlich Religiösen Ideale der Bektaschi-Mönche, Berlin 1917.43
d. Die Religiösen Vorstellungen des Volkes im Heutigen Islam, Halle
1917.44
e. Indische Strömungen in der Islamischen Mystik: I Zur Geschichte
und Kritik Leipzig 1927); II Lexikon Wichtigster Termini in der
Islamischen Mystik. Terminologische Untersuchungen zu
grundlegenden Texten Islamischer Frühmystik in Persien um 900,
Heidelberg 1928.45
f. Der Islam in Seinem Mystisch-Religiösen Erleben, Düsseldorf 1928.46
g. ‚Der Sinn der Islamischen Mystik‛, Scientia, Haziran 1927.47
Kahle, Paul Ernst (1875-1964)
Dönemindeki birçok şarkiyatçı gibi Hıristiyan ilahiyatçısı olarak yetişen
Kahle ilmi hayatında iki ayrı alanda çalışmış ve bunlara önemli katkılarda
bulunmuştur. Bu sahalar Ahd-i atik ve İslam araştırmalarıdır. Bilhassa Mısır
tarihi üzerine yoğunlaşmıştır. Fütüvvet kurumuna dair araştırmaları da
önemlidir.48
On the Organisation of the Dervish Orders in Egypt, 1916.49
Littmann, Enno (1875-1958)
Oldenburg’da doğdu. Oryantalizm sahasındaki hocaları arasında Georg
Jacob da vardır. Göttingen, Bonn ve Tübingen Üniversitelerinde doğu dilleri
hocalığı yapmıştır.50
a. Ahmed el-Bedawi, Ein Lied auf den Agyptischen National heiligen,
Mainz 1950.51
b. Islamisch-Arabische Heiligenlieder, Wiesbaden 1951.52
42 Sühreverdi-i Maktûl’ün Hikmetü’l-işrâk adlı eserinin çevirisidir.
43 Bektaşi dervişlerinin geleneksel dînî ideallerini konu alan bir eserdir.
44 Günümüz İslâm’ın Halkın Dinî Tasavvurları.
45 İslâm tasavvufu üzerindeki Hint etkisini konu edinen bir eserdir.
46 Dînî-tasavvufî hayata dair bir eserdir.
47 ‚İslâm Mistisizminin Anlamı.‛. Diğer Eserleri için bk. Sezgin, GAS, c.XIV, ss. 531-38.
48 Akîkî,c. II, s. 441; Görgün, Tahsin, ‚Kahle‛, DİA, c.XXIV, ss. 191-192; Bedevî, ss.452-455.
49 Mısır’da Tarikatların Yapılanması.
50 Bedevî, ss. 512-513.
51 Ahmed el-Bedevî: Mısır Milletinden Kutsal Bir Nefes.
52 Müslüman-Arap İlâhîleri.
172 | Salih ÇİFT
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19
Menzel, Theodor (1878-1939)
a. “Bekrî Mustafa Bei Mehmet Tewfik‛, Ksz VII (1906), s. 83-89.
Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], sayı: 19
Gudrun, Schubert Annaherungen (?)
Der mystisch-philosophische Briefwechsel zwischen Sadr ud-Din-i Qonawi
und Nasır ud-dîn Tûsî, Beyrut 1995.162
Luts, Berger, (?)
Geschieden von allem auβer Gott, Sufik und Welt bei Abu Abd ar-Rahman
as-Sulami 936-1021, Hildesheim 1998.163
Tor Andrea (?)
Islamische Mystiker, Stuttgart 1960.164
Schimmel, Annemarie (1922-2003)
Tasavvuf alanında çalışma yapan Alman oryantalistlerin en önemlilerinden
biri olan Annemarie Schimmel hakkında Türkçe literatürde yeteri kadar
malzeme mevcut olduğundan burada ayrıntıya girilmeyecektir.165 Bununla
birlikte Schimmel’in anısına hürmeten, onun tasavvuf alanında klasikleşmiş
olan bir eserini zikretmek uygun olacaktır:
Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill 1975.
Suraiya Faroqhi (1941-)
Suraiya Faroqhi 1941’de Berlin’de doğdu. Hamburg, İstanbul ve
Bloomington/Indiana üniversitelerinde okudu. 1971-87 arası ODTÜ’de gö-
rev yaptı; bu üniversitede 1980’de doçent, 1986’da profesör oldu. 1988’den
beri Münih’te Ludwig Maximilian Üniversitesi’nde Ortadoğu Tarihi ve Kül-
türü ve Türk Araştırmaları Enstitüsü’nde çalışıyor. 1990-93 arası
International Journal of Middle East Studies’in yayın kurulu üyeliğinde
bulundu.166
162 Sadreddîn Konevî ile Nâsıruddî Tûsî’nin birbirlerine yazdıkları mektupların tenkildi
neşridir.
163 Allah’tan Başka Herkesten Ayrı: Ebû Abdurrahman es-Sülemî’de Sûfi ve Dünya.
164 Müslüman Mistik.
165 Annemarie Schimmel’in hayatı ve eserleri hakkında bk. Schimmel’in eserlerinin listesi için
bk. Chaghatai, M. Ikram, Bibliography of the Works of the Scholar-Hermit Prof. Dr. Annemarie Schimmel (ed. Muhammed Suheyl Omar), Lahore 2003; Bilman, Şule, Annemarie
Schimmel’in Tasavvuf Kültüründeki Yeri, UÜSBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa
Jahanpour, Farhang, ‚Western Encounters with Persian Sufi Literature‛, The Heritage of Sufism, c. III, edit.: Leonard Lewisohn-David Morgan, Oxford 1999.
Kahraman, Kemal, ‚Horten, Max‛, DİA, c. XVIII.
Kara, Mustafa, ‚Giriş‛, Tasavvufî Hayat (Usûlü aşere, Risâle ile’l-hâim, Fevâihu’l-cemâl), İstanbul 1996.
Karlığa, H. Bekir, ‚Gazzâli‛, DİA, c. XIII.
Kreiser, Klaus, ‚Jacob, Georg‛, DİA, c. XXIII.
Küçükcan, Talip, ‚Ethe Hermann‛, DİA, c. XI.
Necib el-Akîkî, el-Müsteşrikûn, Kahire, ts.
Ortaylı, İlber, ‚Hammer-Purgstall‛, DİA, c. XV.
Rudi Paret-Anton Schall, Ein Jahrhundert Orientalstik, Wiesbaden 1955.
Paret, Rudi, The Study of Arabic and Islam at German Universities, German Orientalists Since Theodor Nöldeke, Wiesbaden 1968.
Said, Edward W., Orientalism, New York 1979.
Schmiede, H. Ahmed, ‚Fück Johann W.‛, DİA, c. XIII, ss. 247-248.
Yüce, Nuri, ‚Jansky, Herbert‛, DİA, c. XXIII, ss. 569-570.