Tarih Tasarımı - R.G. Collingwood

R.G. Collingwood Tarih Tasanmt

.. ev. ~}urtulu Diner GUNDOGAN YA YlNLARI

R.G. Collingwood

TARIH TASARIMI ev. Kurtulu Diner

Gzden Geirilmi kinci Bask .

Ll GONDOAN.

Tarih Tasarm R.G. Collingwood

ev. Kurtulu Diner Gndoan Yaynlar: 96.123

Felsefe Dizisi: 04.22 Dzeltme: Soner zdemir Dizgi: GndoanYaynlar Bask, Cilt: zkan Matbaaclk

Kapak Dzenleme: Gndoan Grafik Birinci Bask: Ara Yaynlar

kinci Bask: Haziran 1996 ISBN:975-520- 121-1

Gndoan Yaynlar Bayndr Sok. 6/ 12

Kzlay 1 Ankara Tel: O 312 433 97 95

Faks: O 312 432 32 50 Yazma Adresi: P.K. 271 Yeniehir 1 Ankara

NDEKLER

YAYINCININ NSZ ........................................... _ ................ ll l. Disiecta Membra .................................................................... I I 2. Magis Amica Veritas ......... , ....................................... : .............. 13 3. Amicatiae Sacrum .................................................................... 26

GR I. Tarih Felsefesi ......................................................................... 31

. .

2. Tarihin Yaps, Nesnesi, Yntemi ve Deeri ................ ; .......... 37 3.I.IV. Blmterin Sorunu ........................................................... 41

I. BLM YUNAN-ROMA.TARH YAZIMI

l. Teokratik Tarih Ve Mitos ......................................................... 45 .. Herodotos'un Bilimsel Tarihi Yarat ..................................... 49 3. Yunan Dncesinin Tarih D Eilimi... .............................. 51 4. Tarihin Yaps le Deerine likin Yunan Anlay ................ 53 5. Yunan Tarihsel Yntemi Ve Snrlar. ..................................... 56 6. Herodotos le Thukydides ....................................................... 60 7. Hellenistik Dnem ................................................................... 63 8. Polybius .................................................................................... 66 9. Livius Ile Tacitus ............... - ............................... ...................... 69 10. Yunan-roma Tarih Yazmnn zellii: (i) nsanclk ............ 74 ll. Yunan-roma Tarih Yazmnn zellii: (ii) Tzclk ............ 75

7

ll. BLM mRSTY ANLIGIN ETKS

1. Hristiyan Tasarmlarnn Mayas .............................................. 79 2. Hristiyan Tarih Yazmnn Iralay clar .................................... 83 3. Ortaa Tarih Yazm ................................................................. 85 4. Renaissance Tarihileri ............................................................... 90 5. Descartes ..................................................................................... 92 6. Descartes Tarih Yazm ........................................................... 95 7. Descartesla Kar: (i) Vico ................................................... 97 8. Descartesla Kar: (ii) Locke, Berkeley ve Hume ............. 105 9. Aydnlanma .................................. , ............................................. I lO 10. nsan Doasnn Bilimi.. ......................................................... 116

m. BLM BLMSEL TARiniN EG

1. Romantizm ................................................................................ l21 2. Herder ........................................................................................ 124 3. Kant ........................................................................................... l28 4. Schiller ...................................................................................... 140 5. Fichte ............................... ; ......................................................... 142 6. Schelling .......................... : ......................................................... 147 7. Hegel ......................................................................................... 149 8. Hegel ile Marx .................................... ~ ..................................... 159 9. Pozitivizm ................................................................................. 163

8

IV. BLM BLMSEL TARH

1. ngiltere..................................................................................... 171 (i) Bradley ............................................................................... 171 (ii) Bradley'in zleyicileri ...................................................... 179 (iii) Ondokuzuncu Yzyl Sonu Tarih Yazm ...................... 182 (iv) Bury .................................................................................. 185 (v) Oakeshott .......................................................................... 189 (vi) Toynbee ............................................................................ 198

2. Almanya .......................................... : ......................................... 204 (i) Windelband ........................................................................ 204 (ii) Rickert .............................................................................. ;207 (iii) Simmel ............................................... : .............................. 209 (iv) Dilthey ............................................................................. 210 (v) Meyer ........................................... , ..................................... 215 (vi) Spengler ........................................... : ............................... 22

3. Fransa ........................................................................................ 223 (i) Ravaisson'un Tinselcilii.. ................................................ 223 (ii) Lachelier'nin dealizmi .................................................... 226 (iii) Bergson'un Evrimcilii .................................................. 227 (iv) Modern Fransz Tarih Yazm ........................................ 229

4. talya .............. : ... ~ ......................................... : ............................ 231 (i) Croce'in 1893'deki Denemesi ........................................... 231 (ii) Croce'nin kinci Tutumu: "Mantk" ................................. 235 (iii) Tarih le Fe ls efe .............. : .............................................. 237 (iv) Tarih ile Doa ................................................................. 238 (v) Croce'nin Son Gr: Tarihin zerklii ....................... 242

9

V. BLM SONSZ

L nsann Doas ile nsann Tarihi ............................................. 247 (i) nsan Doasnn Bilimi ..................................................... 247 (ii) Tarihsel Dncenin Alan .............................................. 252 (iii) Zihin Bilgisi Olarak Tarih ............................................... 260 (iv) Sonular ........................................................................... 271

2. Tarihsel mgelem ...................................................................... 275 3. Tarihsel Kant ........................................................................... 294

Giri (i) karmsal Olarak Tarih ................................................... 297 (ii) Farkl karm eitleri .................................................. 298 (iii) Tankhk ........................................................................... 301 (iv) Makas-zamk ..................................................................... 302 (v) Tarihsel karm ............................................................... 306 (vi) ekmeeelerne .................................................................. 309 (vii) John Doe'yu Kim ldrd ............................................. 312 (viii) Soru ............................................................................... 314 (ix) lfade ve Kant. ................................................................. 320 (x) Soru ve Kant .................................................................... 324

4. Gemi Yaantnn Yeniden Canlandrlmas Olarak Tarih ... 328 5. Tarihin Konusu .......................................................................... 350 6. Tarih ve zgrlk ..................................................................... 364 7. Tarihsel Dnmeyle Yaratlan lerleme ................................. 370

lO

YAYINCININ NSZ I. Disiecta membra

1936 ylnn ilk alt ay boyunca, Collingwood The Philosophy of History adl otuz iki ders yazd. Elyazmas, her birini . birer kitap haline getirme niyetinde olduu iki blme ayrlr. lki modern tarih tasannnn Herodotos'tan yirminci yzyla dek nasl geliliine

ilikin tarihsel bir betimlemedir; ikincisi, tarihin yaps; konusu ve yntemi zerine "metafizik sonsz"den ya da felsefi dncelerden oluur.

Tasarlanan iki kitaptan ikincisi 1939 baharnda, Cava'daki ksa ikameti srasnda, The Principles of History'yi yazmaya giritii zaman biimlenmeye balad. Bu yaptta "zel bir bilim olarak tarihin ana ralayclarn" tartmak, ardndan da onun teki bilimlerle, zellikle doa bilimi ve felsefeyle, ayn zamanda klgn

yaamla ilikilerini ele almak niyetindeydi. 1940'ta 1936 elyazmasnn zellikle Yunanistan ve Roma'ya ilikin ksmn yeniden gzden geirip, ona The Idea of History adn verdi. leride onu The Idea of Nature adl bir kitaba elik edecek bir kitap yapmak istediyse de, ikincisi zerine pek fazla

alamad. lmnden sonra yazlarnn yaymlanmas sz konusu olursa, sk ltlerle yarglanmalar Collingwood'un isteiydi ve tarih zerine bu elyazmalarndan bir kitap oluturma karar kolay verilmedi. Bununla birlikte, tarihitere olduu kadar felsefecilere de

yararl olabilecek, yaymlanmamas yazk olacak bir malzeme ierdikleri dnld.

Eldeki malzemenin byke bir ksm bir ilk taslaktan bir para fazla birey olduundan, onu burada yaymlamak The Idea of Nature'da yaymlamaktan ok daha gerekli oldu. Ama kitabn

dzentenii ve biiminin. kimi yanlar yayncnn elinden kmakla birlikte, ieriin her yerde Collingwood'un olduunu sylemek doru olur sanrm. Kitabn ta

yinelemelerde bulunuyor (zellikle benim setiim ve V. Blm oluturmak zere biraraya getirdiim, hemen hemen tamamen

yazldklar gibi haslnalan en iyisi gibi grnen ayn ayn denemelerde) ve farkl blmterin eitli tarihlerde yazlmas, ayn

ekilde yazarn 1936 elyazmasn yazd srada bile dncesinin gelimi olmas, geriye kalan byle yer yer tutarszildan aklamaya yarayabilir.

Yukarda sz edilen istisnalarla, kitabn temeli 1936 dersleridir; ben de iki kitap yerine tek kitap yaparken o derslerin plann izledim. Bundaki gerekem, elde yeterince yaymlanmam elyazmas ve tarihin yaps zerine yazlardan ayn bir kitap yapmak iin yeterince

yaymlanm deneme bulunduu halde, yaymlanmam tm malzemenin niteliini, yaymlamay hakl gstermeye yetecek lde yksek bulmaym.

Principles of History'nin elyazmas, planlanann ancak te birini ieren bir para, ama Collingwood onun zerine "en az yirmi be

yldr bayaptm olarak yazmaya altm eyin bir paras olduunu aklayan" bir nszle yaymlanmasna izin veren bir not

yazm. Bu izne karn, aada Blm III, 8; Blm V, 3 ve 6 olarak kacak seme paradan daha fazlasn basma hakkn kendimde grmedim. Onlar bile kukuyla soktum. Bunlar Collingwood'un sonraki slObuyla yazlm ve sluplar ile yaplar kitabin geri kalanyla kimi kez pek badamyor; ama onlann kitaba

sokulmas Collingwood'un tarih grn tamamlamaya ve baka yerlerde zetle belirtilen kimi noktalar daha aynnul olarak aklamaya yarar.

Blm V, 1 ve 2'ye daha nce yaymlann tarih zerine iki deneme soktum: Collingwood'un 28 Ekim 1935'te Waynflete Metafizik Felsefe Profesr olarak verdii Tren Dersi (Clanderon Press tarafndan bir kitapk olarak yaymlanm) ve 20 Mays 1936'da British Academy'de verdii ders (Akademi'nin Proceedings'inde, cilt XXII'de yaymlanm, imdi de Akademi'nin izniyle yaymland). Tarih zerine zaman zaman yaymlam olduu teki denemeler, ya sonradan terkettii tutumlar temsil ettii ya da zleri bu cildin ierisinde bulunduu iin, yeniden haslnaya deer

12

grlmedi. Bu denemelerin aynnblan, Proceedings of the British Academy'nin XXIX. cildindeki lm duyurusuna eklenen felsefi

yazlannn listesinde bulunabilir.O listeye u paralar eklenebilir: 1925 "Economics as a Philosophical Science (/nt. Journal of

Ethics, cilt XXXV). 1926 "Religion, Science, and Philosophy (Truth and Freedom, cilt

Il, no.7). 1928 Croce'nin Enc. Brit., 14. basksndaki "Aesthetic" adl

makalesinin evirisi. 1929 "A Philosophy of Progress" (The Realis, ,no.l).1940

"Fascism and Nazism" (Philosophy, cilt XV). English Historical Review'in yaynclan Bay Longman ve Bay

Green ile Ortaklarna, Collingwood'un katkda bulunmu olduu dergi-kitaptan bu kitabn Blm IV, 1 (iv)'nde yararlanmamza izin verdikleri iin teekkr borluyum.

2. Magis amica veritas

Collingwood'un lrinden sonra yaymlanacak . yazlan hakkndaki isteklerini gz nne alacak olsak, bu onun felsefi kitap lannn sonuncusu olacaktr; bu blmde onun felsefi yapu hakknda, bu yaznn 3'nde de kiilii ve felsefe dnyasndaki konumu hakkndaki kimi genel deinilerde bulunmak yerinde olabilir.

Collingwood hep felsefenin dizgeli olmas gerektiini ileri srmtr, ama kendi felsefi yazlan, pek de yle dizgeler dizisi olan bir dizge oluturnaz. Her bein yaptlannda bir dnce gelimesi izlenebilse de, belki bee blnebilir bunlar. lki genlik dnemi

sayd, Religion and Philosophy (1916) ve Speculum Mentis'ten (1924) oluur. kincisi Essay on the Philosophical Method1a (1933) balar, (Sonu blm dnda, 1934'le tarihlenen) The Idea of Nature1a ve daha ok The Idea of History'yle (1936) devam eder. Sonuncusu Autobiography'yi (1939), Essay on Methaphysics'i (1940) ve The New Leviathan' (1942) kapsar. The Principles of An (1938)

13

ksmen ikinci ksmen nc bee yakndr. Bu ciltlerin ierdii bylesine ok yanl bir yaptui tam bir deerlendirmesi, burada ayrlabilenden daha fazla yer . tutacaktr ve bundan tr, tartma onun yzlerinden yalnzca biriyle, yani Collingwood'un felsefe ile tarih arasndaki ilikiye degin

anlayyla snrlanrsa iyi olabilir. Collingwood, felsefedeki amacnn bu iki disiplin arasnda bir rapprochment (*) salamak olduunu Autobiography'sinde kendi sylyordu; benim de bu blmde sylemem gerekenierin ou eletirel tonda olaca iin, bu

amacn, gcnn doruundayken yazd kitaplarda, yani felsefi yazlarnn ikinci bei diye nitelediklerimizde baaryla gereklemi olduu daha batan kabul edilmelidir. The Essay on Philosophical Metlwd felsefenin konusunun doadan ok taribe benzediini ve ynteminin ona gre kurulmas gerektiini ileri srer.

17e Idea of History felsefecilerin dikkatini taribin varlndan doan epistemolojik sorulara yneltir ve The Idea of Nature gibi, felsefi

sorunlarn tarihsel bir yaklamla nasl aydnlatlabileceini, nasl zlebileceini gsterir. Bu kitaplardan sonra ngiliz filozoflarnn taribi ancak kafalarn kuma sokarak grmemezlikten gelmeye devam edebileceklerini sylemek pek fazla olmaz.

Collingwood'un felsefe ve tarih konusunda olduu kadar, baka konulardaki grleri de sk sk Croce'ninkilerle karlatrlmtr ve elbette bu iki adamn felsefi gelimeleri arasnda ilgin bir koutluk vardr. Croce'nin felsefeye ilk ilgisini Hegelcilie kar ve

Herbart olan Labriola uyandrmu; Collingwood ise niversite rencisiyken Cook Wilson'un gerekiliiyle alannt. kisi de sanatsal ve tarihsel ilgilerinden tr kendilerine retilen felsefeden honut deildi. kisi de Hegel'i kendi kendilerine incelemeye ve tarihte zgn yaptlar vermeye giritiler; ikisi de bir idealizm biimine ynelip, sonunda felsefeyi tarihle zdeletirmeye vardlar. Ne ki, Collingwood Croce'den -estetik konusunda ok fy, tarih konusunda da bireyler renmi olmakla birlikte, onu znde Croce'nin bir izleyicisi saymak hata olur. rnein, 17e Idea of History'deki grlerinin ou Croce'ninkilere benzer, ama bunlar

(*) Yaknlama (ev.).

14

geni lde kendi tarihsel almasnn bir sonucu olarak, bamszca gelitirilmi, daha aynnul olarak ortaya konmu, dah~ dikkatle dile getirilmitir. Dahas, gzde filozofunun Platon olduunu ve Vico'nun kendisini baka herkesten ok etkilediini sylerdi; son

yllannda Croce'ninkinden farkl olmayan bir tarihsicilii benimsemeye baladysa da, daha nce Croce'yi iddetle eletirmi ve en azndan Tin Felsefesinin elerinden epeyce farkl olan kendine zg bir felsefe zerinde almaya balamu. Sz konusu felsefe Essay on Philosophical Method'da, zel olarak ortaya konmamakla birlikte, ngrlmektedir.

O Essay'de tarihsel inceleme ile felsefi eletiri arasnda, tekle ilgili olan tarihsel dnce ile evrenselle ilgili olan felsefi dnce

arasnda, felsefe incelemesine uygun tutumlarla tarih incelemesine uygun tutumlar arasnda ayrmlar yaplr. Bu ayrrnlara dayanlrsa, kitabn kendisi tarih deil, felscfedir. Yine de, aktr ki oradaki felsefe hem tarihten hem doa biliminden bireyler renmitir; nk z, felsefe kavramlarnn, bir gelime sreci ierisinde daha yukarda, dab~ aaida olmak gibi, biribiriyle ilikili bir biimler

sralamasyla belidendii retisidir. Tpk fzik dnyay anlamak iin bilimsel evrim anlayna bavurmamz gereknesi ve ngiliz

Anayasasn yaratld t3risel sreci soruturmadan anlayamariamz gibi, hazz, fayday ve ahlaki iyilii, iyiliin

ezamanl bir yaratltan beri (evrimsel biyoloji ncesi biyolojik trler gibi) yan yana varolan salt zel durumlar olarak grmememiz

gerektiini ileri sryordu Collingwood; onlarn biribiriyle genetik balanUlann kefetmemiz, her birini iyilik kavramnn gelitii sre ierisindeki aamalar olarak sergilememiz gerekir. Bununla birlikte, kavramlarla urarken biribiriyle diyalektik olarak ilikili dncelerle, dolaysyla doa biliminkinden ok tarihinkine yakn bir malzemeyle urarz.

Bu adan, felsefe bir tmelle (rnein hakikatle ya da iyilikle) uramas bakmndan bilim gibidir; ama tmelin zel durumlarnn, tarihsel sre ierisinde bulunan ve her biri kendinden ncekilerin zelliklerini kendi iine alan, sonrakilerin .zelliklerine gebe olan

aamalar gibi biribirine balanm olmas bakmndan, tarih gibidir.

15

Kategorilerin kendilerine zg bir eit tarihleri oluyorsa, felsefenin de, onlarn incelenmesi olarak, tarih olduu dnlebilir. Ama bu Collingwood'un gr deildir; nk o, tarihin btn srelerin deil, yalnzca insan ilerinin incelemesi olduunu ve 17e Idea of Bistory'nin Blm V, 3'nde betimlenen izgiler zerinde, kanun

yorumlanmasyla ilediini ileri srer. Bu demektir ki, felsefe, biyoloji de dahil bilimler gibi, taribin dnda kalr ve Essay on Philosophical Met/od'da yine de sorulmasna izin verilen "yilik nedir?" sorusunu sormaktan vazgeip "Platon'un iyilik konusundaki

anlay neydi?" gibi sorular zerinde durulmadka, onun ierisine so ku lamaz.

Collingwood'un Essay'inde savunduu yntemin kullanmndan kacak felsefe, leit-nwtiv'i olarak gelime anlayn tayacak ve o lde tarihsel etkiler alUnda bir felsefe olacak, ama kimi dncelerin tarihin temeli saydklar kategorilerin incelenmesiyle

snrlansa bile yine de tarihten farkl olacakur. Ne ki, Collingwood'un dncesindeki bu noktada, felsefe byle

snrlanmyordu, nk o srada filozofun, doa tasarmnn bir taribini yazmann yan sra, rnein, o tarih zerine dncelerinin sonucu olarak, bir kosmoloji kurmas gerektiini; bir felsefe taribisi olmann yan sra, kendine zg bir felsefe ortaya koymas

gerektiini savunuyordu. Bu Essay "en son sorunlar" aka gzden uzak tutar ve ierdii metafzii, manu ve etii kurmay okurun kendisine brakr. Collingwood bu yntemi kosmolojiye uygulamaya balam ve 1935'te bir Oxford topluluuna sunduu bir bildiride, ayrca doa felsefesi zerine derslerine yazd zgn sonuta, vard sonularn ana hatlarn izmiti. Yazd o sonucu daha sonra karm ve Essay'in balang olmas istenen felsefeyi tam olarak yazya dkme

iine bir daha dnmemitir. Bunun nedeni, kafasnn deimesiydi. O da Croce gibi "ayr bir disiplin olan felsefenin taribe

dntrlerek ortadan kaldrldn" dnmeye balamu. (Bu blmdeki teki alnUlar gibi hibir kaynak gsterilmeyen bu alnU da 1939'un balarnda The Principles of History iin yazlan bir dizi nottan alnmur.)

16

Bu gii deiiklii nasl oldu ve son olarak savunduu gii daha nce savunduklanyla nasl karlatrlabilir?

Autobiography'sinin VII. ve X. blmlerinden kan u ki, "mutlak saylUlar"a ve metafziin (1940'da yaymlanan, ama 1938'de hazrlanm olan Essay on Methaphysics'de ortaya kondu bu) tmyle tarihsel yapsna ilikin retisini, 1932'de Essay on Philosophical Method'u yazmadan nce gelitirmiti. Bu pek inanlr deil. Grm olduumuz gibi, felsefe yi tarihten yalnz nceki Essay'de ayrmyor, tarih felsefesi zerine 1936'daki derslerinde de

ayn ayrm yapyordu; tarihten btnyle farkl, ayn bir inceleme olarak, "Bir'in, Doru'nun ve yi'nin" incelemesi olarak metafziin

olanakllna 1936'da aa inandnn belgeli kant var elimde. Bu bakma, Autobiography'sinde byle bir deime kaytl olmasa. bile ve bakalan, giileri gelini olmakla birlikte, gelimenin derece derece ve hep ayn yol boyunca olduunu ileri srseler bile, felsefi tutumunun 1936 ile 1938 arasnda Kkten bir biimde' deini olduuna inanmak zorundaym. ,

Bu gii farkllklan bir lde badatrlabilir, nk szn ettiim deime, akamdan sabaha bir devrim deildir; Collingwood'un ilk dncesinde bulunan kukucu ve dogmac

eilimler 1932 ile 1936 arasnda uradklan geici bozgunun stesinden geldikleri zaman domutu bu; yle ki, 1936'dan sonra "ortaya kan" felsefe tmyle ye: bir gelime deildi, kklerini yazarnn geniinde buluyordu.

Collingwood, Essay on Philosophical Methodun sonunda, kukuculuk sulamasn bibir zaman kabul edemediini, ama Speculum Mentis'teki kimi blmlere dayanarak bu sulamada srar edilince, onu reddetmek iin gsterdii deiik fkenin susuzluu konusunda gven uyandrmaya pek yaramadn sylyordu. Ayn Essay'de, kukuculuun rtk bir dog:naclk olduunu, bunun da zellikle kendisinin eitimini grd Oxford felsefesi iin doru

olduunu belirtiyordu. Ama o felsefedeki kukucu eilimden (ve eo ipso ondan gelen bir dog:naclktan) sonunda kendini kurtarama:nt; tarih kavra::m gelitirirken o eilirnin Collingwood'un dncesi zerindeld etkisini gzlernek de ilgintir.

17

u ya da bu biimdeki felsefi kukuculuk, felsefeyi tarih ierisine sktrma abas iin dedii bedeldi.

Autobiograply'de, feisefe tarihini incelerken ilkin "Platon ne dnyordu?" diye, ikincileyin "Hakl myd?" diye sormann zorunlu olduu yollu, Oxford'daki hocalarnca yaygn bir biimde savunulan gr ele alyordu. lk sorunun tarihsel, ikincinin felsefi olduu syleniyordu. Ama Collingwood gerekte tek bir soru bulunduunu, onun da tarihsel bir soru olduunu ileri srer; zmeye alt sorunun ne oldpunu kefetmeden, Platon'un ne dndn anlamak olanakszdr, nk sorunun ne olduunu ancak zmden geriye doru giderek biliriz. Bu demektir ki, Platon'un ne dndn, dncesinin doru olup olmadn

ayn anda kefetmeden kefetmek olanakszdr. Bu uslamlama onu aydnlatmak iin kullanlan benzeimlerin kabul ediliiyle daha kolay klnmaz: Nelson'un Trafalgar savan kazand iin taktik

sorunlarn zd anlatlr bize ve biz de bunlarn ne olduunu, Nelson'un plannn ne olduunu, savata kulland taktiklerden geriye doru giderek kefedebiliriz: bununla birlikte, Villeneuve

sava kaybetmitir; sorunlarn zememitir;, o zaman biz de onun plannn ne olduunu kefedemeyiz. Bu benzeimde srar edilirse, bir filozofun sorununu ancak sava kazandysa ya da sorununu

doru zdyse anlayabildiimiz, bylece btn felsefi yazlarn ya doru ya anlalmaz olduu sonucu kacaktr. Bu artc sonucu Collingwood'un Platon'a ynelik eletirisiyle badatrmak zor; ki-

tabn o blmnde, Platon'un Devlet'te Yunan siyasal yaam biimi yerine siyasal yaamn asl biimini betimlediini sanmakta haksz

olduuna dikkati eker. "Tarihsel" ve "felsefi" sorular arasndaki balanuya ilikin farkl

ama bir o kadar zor bir gr baka yerlerde de ortaya kar. 1936'da yazlm bir elyazmasnda yle der Collingwood: "St. Augustinus Roma tarihine bir ilk Hristiyann gzyle bakyordu; Tillemont bir onyedinci yzyl Fransznn gzyle; Gibbon bir onsekizinci yzyl

ngilizinin gzyle; Mornnsen bir ondokuzuncu yzyl Almannn gzyle bakyordu. Hangisinin doru bak olduunu sormann bir

anlam yok. Her biri onu benimseyen insan iin tek olanakl bakt."

18

Bu para gemi taribilerin Ortaaa ynelik deien tutumlar "tarihsel hatalar" diye betimledii tutumlar hakknda The Idea of History' de (Blm III, 5) sylediklerine ters dyor. Gemiteki bir dnrn hakl olup olmadn sormann anlam yoksa, sorulamayacak bir soru olarak, olduu gibi bir kenara konmutur. Collingwood 1939'da "tarihin tek bilgi eidi olduunu" yazp,

"mantk mantknn kendi gnnde geerli dnce saylan eyin ilkelerini aklama abasdr; etik kurarnlar farkl farkldr, ama hibiri bundan tr hatal deildir, nk bir etik kuram ama edinmeye deer saylan yaam trn dile getirme abasdr ve "Kimce?" sorusu her zaman sorulan sorudur. Doa bilimi aslnda tarihten farkldr ve felsefenin tersine, tarih ierisinde eritilemez; ama bu, birtakm sayllardan yola kt ve onlarn sonularn

dnd iind~; bu sayltlar ne doru ne yanl olduundan, onlar sonularyla birlikte dnmek ne bilgidir ne hata" diye

1 ekleyerek ne demek istediini aklamaya giritiinde, bunu aka ortaya koyar. Galiba, felsefi yntem zerine bir deneme, filozoflarn

doru yntem olduu iin benimserneleri gereken yntemin sergilenii deil, denemednin ya da ncellerinden unun veya bunun kullanmakta olduu yntemin betimleniidir yalnzca

Bir dnr bilginin ancak taribilerce ve tarihsel kant yorumlayarak elde edilebildiini savunmaya gtren, kesinlikle, hem felsefe hem doa bilimi konusunda kkten bir kukuculuk olsa gerek. The Idea of History'den balayarak, Collingwood'un yazlarnda, taribin bilgi adn almay doa bilimininkilerden hi de daha az hak etmeyen sonular yarattn kabul ettirmek iin etkili . bir tartma bulunur. Ama felsefeyi tek. bilgi biimi olan doa biJiilli ierisinde eritneye ynelik pozitivist abaya kar knakla -bunu da pek gayretle ve inandnci bir biimde yapyordu- yetinmemiti; daha ileri

gitmi ve hasmlarnn bilim iin ileri srdklerini tam tarnma tarih iin ileri srerek, ayn lde uzlamaz ve aslnda ayn kukucu nedenlere dayanan bir tutum taknmt. Felsefe ile tarih. arasndaki salt bir rapprochment artk onu doyurmuyordu.

Sonraki yazlarndan alnan bir rnek felsefi kukuculuk mayasnn onun dncelerinde nasl ilediini gsterebilir. The

19

Idea of History'de, Dilthey'n, bir insann benimsedii felsefenin onun psikolojik yapsna bal olduu yollu dncesinin keskin bir reddi vardr. Keskinlik kendisine gittike daha ok ekici gelen tarihsel grecilikte benzer ve bir o kadar kukucu bir grn rtk olarak bulunduu konusundaki henz bilinli olmayan bir kukudan m douyordu? Grm olduumuz gibi, St. Augustinus'un Roma tarihine ilikin grnn doru olup olmadn sormann anlam

olmadn dnmeye balamt; nk Augustinus, ann koullarnda, dndnden baka trl dnemezdi. Tam olarak niye baka trl dnemezdi diye sorarsak, yantn en azndan bir ksm "psikolojik yapsndan tr" olmaldr ve gerekte bu yant Essay on Methaplysics'ten bir onay grr.

O kitapta bir bilgi btnnn eninde sonunda bir bek "mutlak sayltnn" kabulne dayand ileri srlr; rnein, "Tann vardr"n "bilimin ve uygarln" mutlak sayltlan arasnda olduu sylenir. Ama Colling';l'ood'un kendi tarihsici ilkeleri "Kimin bilimi?", "Kimin uygarl?" diye sormarnz engeller. Biz de modern bilim ile Bat uygarlnn dnce tarihine eletirel bakn olmasna izin vereceinden ok daha btnlemi birlikler olduunu varsaymadan, "Modern bilin" ya da "Bat uygarl" diye

yantlayamayz bu sorular. "Bat uygarlnn" ona katlan ya da onun altnda yaayanann hepsinde ortak bir tr hava olduu ya da modern bilim alannda alan herkesin tam tarnma ayn mutlak

sayltlar grubunu zorunlu olarak paylanas gerektii ciddi ciddi savunulabilir mi? Bilim adarnlan, bilim dndaki ilgileri bilimsel almalatma etki edebilen, milliyet, eitim ve gelenek bakmndan farkllklan almalannn sayltlarnda eitlilikler yaratr ya da en azndan buna izin verir gibi grnen insanlardr. Collingwood'un

uslamlamasnn mant eninde sonunda onu "bilim" ve "uygarlk" gibi genelliklerden teke inmeye ve tek bir dnrn almasnn, son zmlemede kendisinin benimsemedii belli bir mutlak sayltlar kmesince olduu ey haline getirildiini savunmaya zorlar. mdi, bir insann koyduu sayltlan nasl savunmaya balad ve zaman ak ierisinde bunlann baka sayltlar adna

nasl reddedildikleri, can alc bir sorudur. Collingwood bu soruya,

20

sonradan aklna gelmi gibi, ancak bir dipnotta dner; yant da, bu sayltlarn bilinsizce benimsendii ve bir "bilind dnce" sreciyle deimeye urad biimindedir. Kendi balan ierisinde, bu bulank ifade u anlama geliyor gibi: bu sayltlar,

"bilindnn" alanna girdiklerinden, Collingwood'un psikolojinin meru olarak igal ettiini dnd alana ittir. Dilthey'n

retisiyle uyu~ma artc bir biimde yaknlaveriyor. Belki de Collingwood'un birok farkl aratrma dalyla kafasnn megul oluu, bu dallar arasndaki ayrmlar kendisi iin bulanklatnyordu. rnein, ilk kitabnda din, teoloji ve felsefenin hepsinin ayn olduu sylenir. The Principles of Art'ta (Essay on Philosophical Method'un son blmndeki tartmaya karn)

yaznsal kompozisyon trleri olarak felsefe ile iir arasnda ayrm yapmann kesin bir yolu yoktur. Doa bilimi sonunda tarih ile zdeletirilmekten kuttuluyorsa, bu, Collingwood'un, doa biliminin tarihinde pek bilgili olmakla birlikte, bunun iin hibir zaman gerekten aba gstermemesinden tr olabilir. Collingwood, gl bir zihni, teoloji olsun, sanat olsun, tarih olsun, igcn

tket~cek hereyle ilgilenmeye zorluyordu; nesnesi ne olursa olsun, ayn sorgulayc zihnin ibanda olduunun bilincindeyili ve galiba, o srada her ne ile uramaktaysa felsefenin onunla zde olduu sonucunu karmaya eilimliydi. 1935-36'da -Essay on Philosophical Method'u sonraki yllann tarihsiciliinden ayran dnem- dikkatini en ok ouran tarihti; o srada balam olan "felsefenin ortadan

kaldnl" hem bundan he~ de dncesinde bulunan gstermekte olduum kukucu eilimin, kanlmaz refakats olan dogmac eilimle birlemesinden ileri geliyordu.

Collingwood'un yaptndaki dogmac e kukucu eden daha yaygn bir biimde kabul edilmitir; Essay on Philosophical Method'u, The Idea of Nature' ve The Idea of History' nin epeyce bir ksmn saymazsak, olgunluk dnemi felsefi yazlannda bir gven

havas, kimi kez de abartl bir hava vardr; eletirmenler de sonraki dersleri konusunda ayn an gven havasn farketnilerdir. Bu istenmeyen dogmaclk yalnzca kukuculuunun teki yz deildi; sonraki yaptnn biimini renklendirmekle de kalmyordu; ieriini

21

etkiliyordu ve bir deiiklikle her zaman en sk ilgilerinden biri olan din konusundaki tutumuyla balantlyd. Speculum Mentis'te dini teoloji ve felsefeyle ilk zdeletiriinden geri ekildi ve onun yerine, dini anmsatan bir gr -rnein, Hegel ile Croce'nin

grn- benimsedi: din dnmeyi imgelerneyle kartrr ve ancak simge olann gerekliini ileri srer. Hristiyanlk, dinin

Tanny insanla badatma sorununu zer ve felsefenin onun yerini alnn yolunu hazrlar; insan akl iin deimez bir tuzak olan batl inantan kurtulmann tek arac olduu iin, Collingwood'un dncesindeki kukucu eilim Hristiyan retisi karsndaki tutumunda ortaya kyor; oysa bu, dogmac olmaya

eilimli olan felsefenin isteidir. Speculun Mentis'le pek fazla yetinmedi ve dinle ilgili olarak, Faitl and Reason (1928) adl bir kitapkta yeni bir gr ortaya koydu. Bu deneme Essay on Metaplysics'in tohumudur ve o kitap zerine deerli bir amlana oluturur. Akl ile inann biribirinden

vazgeemeyeceini savunur. Her biri bamsz bir bilgi kaynadr; akl bizi ayrntlar ierisinde dnyann bilgisiyle, inan ise bir btn olarak dnyann bilgisiyle donatr. Bilimsel dnce, dnya hakknda, bilimsel yntemlerle edinnediimiz ve onunla

eletiremediimiz birtakm bilgi paralarndan oluan bir temele dayanr: bunlarn rnekleri Tanrnn varl, zgr istencin ve lmszln gereklii ve doa yasalarnn varolmas olgusudur. Bu bilgi paralar iin elimizde hibir gereke yoktur; bunlar inann

meyvasdr, salt inann deil, herkeste evrensel olan, her dncede, hatta bir eletirmenin onu eletirdiini iddia edebilecei

dncesinde bile zorunlu olan ussal Jir inandr. Burada hakikati herhangi bir disiplinin tekeline verme abas yok; her dnce iin evrensel ve geerli olacak bir hakikati bulma konusunda bir kukuculuk da yok. Kukuculuun s sular ile dogmacln koca

dalgalar gvenle alm ve gemi, 1933'de etik zerine derslerini kapatan felsefi teolojiyi ve Essay on Plilosophical Method'u yaratan felsefi berrakln dingin denizinde demirlenmitir.

Bununla birlikte, Essay on Metaphysics ile nemli farklar ortaya kar. Mutlak sayltlarn (yani dinsel inann ieriinin) artk bilgi

22

olduu sylenmez; bunlar saylt olarak ne dorudur ne yanl. Artk her dncenin evrensel ralayclar da deildirler; hep tarihsel olarak belirlenmilerdir. Bu ekilde oraya yeniden getirileri felsefi kukuculukla yeni bir dogmacla balanlr; mutlak sayltlarmz (yani kendi dinimiz) karsndaki ttununuzun "sorgulamayan kabul" tutumu olmas gerekir. Collingwood.ayn kitapta gerekiliin "felsefenin sahip olabilecei en byk temel" zerine, yani insann budalal zerine kurulduunu syler bize. Collingwood'un bunun yerine felsefeyi insani safl temeli zerinde ykseltneye alp almadgm merak eden bi.r okur balanabilir bazan.

Bir fke dini olarak Hristiyanlk zerine nemli bir paras olan The New Leviatlan'da kimi imalar bulunabilse de, din zerine sonraki kurgulanalarnn onu nereye gtrdn sylemek zor. Son

tarihskiliinin Dilthey ve Croce'ye yaknl olmasna 1 karlk, 1 dinsel ve teolojik arka plan ile birlikte mutlak sayltdara ilikin

retisinin Kierkegaard ve hatta Karl Barth ile yaknl olduuna dikkati ekmek yetebilir. Yazlarndaki birok parann tanklk ettii gibi, Collingwood coincidentia oppositorum'a(*) inanyordu. Bana kalrsa, sonraki felsefesi bu fenomene ilikin dikkat . ekici bir

aklama salamaktadr. Yukardaki paragraflar Collingwood'un sonraki yaptnda badamaz kartlar olarak . yan yana varolan kukucu ve dogmac

elere dikkati ekti. Her tarihsicilik biimi tam kukuculuktan kanma gl ile kar karya kalr. (Hegel'in felsefesi kendi psikolojik yapsndan geliyorsa ya da anda egemen olan iktisadi veya baka koullarn bir ileviyse, ayn ey tarihinin kendi metodolojisi ve herhangi bir olanakl eletiri lt iin de

dorudur.) Dinsel giiliderin bir para dogmac zm gibi grnen eyle srklenen Collingwood, bu Scylla'dan ancak "sorgulanmayan kabul" Charybdis'ine derek

The Principles of History'yi niye bitirmedi? Azalan fzik gc ve The New Leviathan1a uramas bunun iki ak yantdr. Ama doru yant tasarsnn ya olanaksz ya da gereksiz hale gelmi olmasdr. The Principles of History ya felsefi bir yapt, tarihin ne olduunu betimleme ve tarihsel bilginin nasl olanakl olduunu aklama abasyd ya da otobiyografden, yazarn bir olgu olarak kendi tarihsel almasnda nasl iledediine ilikin bir aklamadan

baka birey deildi. 1939'daki Collingwood iin ilki olamazd, nk felsefe tarihe sourulnutu; ikincisini yaznaksa onun iin

yararszd, nk Autobiography'si zaten baskdayd. O srada bir tarihi olarak uygulamasn uygulamasna ilikin felsefi kuramndan

ayrmann yolu onun iin ak da deildi, nk Autobiography'de kurarn uygulama ile zdeletirilniti.

Eletiriye snrlar koyarak, felsefesinin tarihinin kendine dnk zeletirisi olabilmesi olanana da kapy kapamt. Bu felsefe anlay, baka yerlerde olduu gibi, bir dnce ile dncenin farknda oluumuz arasnda ya da birinci dereceden dnce (yani tarih) ile ikinci dereceden dnce (felsefe) arasnda ayrm yapt The Idea of History'nin Giri'inin l'inde ima edilir. Dahas, Collingwood x'i dndnn bilincinde olmann x'i eletirecek durumda olmak olduunu, nk kendinin bilgisinin zeletirinin

olana olduunu savunuyordu. mdi, dnmemiz ilkin farknda olmadmz sayltlar zerinde yryor olabilir pelclla; ama onlarn farknda olmak olanaklysa -Collingwood yle olduunu dnyordu- eletirmeye nasl kar koyabiliriz? Bir itirazc "Hangi ltle?" diye sorabilir, ama ilk yllarndaki Collingwood akln kendini kurtarmasna gerek yok diye yantard bunu. O zaman

uslamlamann en azndan eletirebildii, kategorilerini dzeltebildii~ kendi hatalarn ortaya karabildii lde zeletirel

olduunu savunuyordu. Bir nyargs olduunun farknda olmak, zaten o nyargy am olmaktr. Bilinmeyen sayltlarnz kukusuz sorgulannadan kabul edilir, ama bilindikleri zaman ayn ruhla kabul edilmeleri gerektiini savunmak, inanlarmzn farknda

olmamzn onlar hakkndaki onlar eletiriye tutacak bilgimizden farkl birey olduunu savunmaktr. Collingwood bu retiyi kabul

24

etmeye ve tarih. felsefesini terk etmeye yanatysa, bunun nedeni galiba gemiinden gelen bir ruhla srkleuni olmasdr; nk

reti hemen kendinin bilgisinin gereki yadsnn ve rnein Alexander'n kendi (self) "yaanr" ama bilinmez biimindeki savn akla getiriyor; Collingwood o sav The Idea of History'de (Blm IV, I ()) reddetti; bu da o yaptn Giriine koyduum parayla tutarl; ama Essay on Methaphysics'te o sav rtk bir biimde bulunuyor ve bu, o kitabn yazarn genliindeki gerekiliinin yeniden nksettii tek yeri deildir. nan ile akln, farzetme ile sylemeyi yan yana getirmenin yadsn da bulunur orada. Bu, Essay on Philosoplical Method'un retisinden Cook Wilson'un inan ile bilgi arasnda, brakn derece farkm, tr fark olduu retisine dmnek deil de nedir?

Collingwood'un sonraki yaptlarnda eskiden reddettii birtakm retiler bulmak, bu retilerin yanlln kantlanaz. Ama sonraki

yaptlar kendileriyle bile tutarl klmak kimi kez olduka . gtr. Essay on Methaphysics yazarn kendi metafzik grlerini ortaya koyma iddiasnda deil, metafziin ne olduunu, "her zaman ne

olmu olduunu~ aklama iddiasndadr. O zaman, kendi ilkelerine baklrsa, bir tarih yapt olmas pek gtr ve aslnda "Farzetme zerine" adl can alc blmdeki sav more matlematico (*) ortaya kounutur; bu yalnzca bir biim sorunu olsa bile, aada Blm V, 3 olarak baslan The Principles of History'den alnn parada tarihsel kant ve karm hakknda syleneni kabul ettiimiz sr!!Ce, sav yine de tarihsel bir biime sokulabilir. Felsefe, tarihin iine ekildii ilfu edilirken bu ekilie direnmi gibi grnyor. Collingwood bu eletiriye yanl bir tarih grne dayandn syleyerek karlk verebilirdi. "Tarih anlaylarnn dengesini dorultmak iin bir felsefe anlay peydahlayp, atlam olduklar

eyi ekleyerek (ve yapm olduklar hatalar dzelterek) tarihi dzene sokmay zorunlu grenler" bu tr eletirinin destekilendir diye yazmtr. Buna da Collingwood'un grne baklrsa kendi tarih anlayn dengeye getirecek dogmac tipten bir teolojiyi gereksindii sylenerek karlk verilebilirdi; ama belki asl karlk,

(*)Matematiksel gelenekle (ev.)

25

doru tarih anlay konusunda bizi aka aydnlatmadan brakm olduudur. Collingwood tarih denecek ve (Autobiograply'sinde ileri srd gibi) insan ilerine degin btn sorunlar zmenin yolu olacak yeni bir disiplin olutunnak iin genel olarak felsefe diye bilinen eyi genel olarak tarih diye bilinen eyle birletinne sorununu zdyse bile, zmn yazlarnda hibir zaman aka dile getirmedi.

Collingwood'un sonraki felsefi yaptlarn okumak, kendisinin Bury hakknda yazd eyi (bak. Blm IV, I (IV)) hznle hatrlamak olacaktr. 1932'de genliinin kukuculuundan kendini ku1armay "byk zahmetle" baarm ve Essay on Philosoplical Method'da felsefe sorunlar onoannda yolunu amay ve kendisi iin

eletiri rzgarlar karsnda uzun sre gvenli kalabilecek bir ev dikmeyi salayabilen bir silfil ilemiti. 1938'de, Autobiograply

yazlrken, yanlln alt yl nce anlad kukuculua yeniden sapland ve dolaysyla Essay on Philosoplical Method'da yerin dibine soktuu bir dogmacla dt; sonu, tarih iin duyduu

cokunun onu felsefedeki iinde "dneklik" etmeye itmesiydi. ine gmld ilgilerinin okluu, erken bir lmn sezgisiyle birlikte onu hzl almaya gtrd. Savlarnn btn iennelerini gnnek iin fazla m hzl yazd acaba? ok fazla abalamasnn bedeli, beklemekle gelebilecek bilgeliin yitirilnesi mi?

3. Amicitiae sacrum

Collingwood The Idea of Nature'da bir filozofun bykln ortaya karmak iin kendi deneyiminden vazgeti. Felsefede byk sliip, "felsefi malzemesini hakkyla ele alm ve baznetmi bir zihnin iaretidir. Konusuna bakn geniliine ve sarslmazlna dayanr; ... glklerin gizlenmedii ve hibireyin ktle ya da tutkuya gtrlnedii bir ruh dinginlii ve ifade itenliiyle gsterir kendini. Btn byk filozoflarda bu zihin dinginlii bulunur,

grleri ak olunca her tutku geer gider ve eyleri bir dan tepesinden gnn gibi yazarlar. Byk bir flozofu sekin klan nitelik budur; ondan yoksun olan bir yazar okumaya deer olabilir ya

26

da olmayabilir, ama kesinlikle byklkten yoksun kalr". Bu ltle yarglandnda Collirigwood'un byk denebilecek tek bir kitab vardr, o da Essay on Philosophical Method; ama ayn felsefi ruhun The Idea of Nature ile The Idea of History'de de bulunaca eklenmelidir. Geri kalan felsefi kitaplar tutkudan kesinlikle kurtulmamtr ve dingin olduklar dnlemez.

Essay on Philbsophical Method'u yeniden gzden geirirken ona "bir felsefe klasii" diyecek kadar cretliydim. adalarndan bazlar alayc, bazlar da arkada yanls olmaktan gelen yargn balayacak kadar inceydi. Eletirmenler arasnda kesinlikle

aznlkta buldum kendimi. Philosophy'deki eletiri aleyhindeydi; Mind'daki, deerini teslim etmemekle birlikte, yazarnn sonradan

konuma srasnda kabul ettii gibi, hemen hemen tmyle, Collingwood'un Giri'ini yeterince dikkatle okunay baaramamaya

dayanyordu. Yine de, baka eletirnenlerin syledii hibirey beni kann deitirmeye gtrnedi; Alexander'n ' kitap hakknda Collingwood'a yazd bir mektubu grnce ve birka yl sonra Essay'i "birinci snf" bir felsefi yapt diye betinleyen Joachin ile konuonca kanm glendi.

Essay ne denli iyi bir kitap olursa olsun, henz yazlmam bir felsefeye giriten azck daha fazla birey olarak kalr. Okura ok

ey bekletir, ama tek bana ele alndnda yazarna felsefe tarihinde bir sr sayfa kazandrmak iin yetersizdir. Modem felsefe zerine en son ngilizce kitabn (Recent Philosophy, Home University Library, 1936) Collingwood'un adndan hi sz etmemesinin bir nedeni bu olabilir. Estetikte Croce'ye yaknlnn yan sra, onunla

kiisel dostluu, G. da Ruggiero'nun Filosoji del Novecento'da (Bari, 1934) Speculum Mentis'e ayrd oniki sayfay aklayabilir.

Nasl oldu da Essay on Philosophical Method'un beklettikleri sonraki yaptlarda deil de, yalnz The Idea of Nature ile The Idea of History'de yerine - getirildiyse!- getirildi? nceki blmde

dncesinin nasl gelitii ve gelimenin o izgiyi tutturnasnn nedenleri konusunda kimi deinilerde bulunmutun. Ama

sylediim eksikti, nk sonraki btn yaptma kara bir glge dren nemli bir etkeni belirtmekten baka birey yapmadm: o da hastalyd.

27

1922'den bu yana yazlm ve yeniden yazlm etik zerine derslerle balant ierisinde ortaya konan Essay on Philosophical Metlwd 1932 babar boyunca yayma hazrland. Aa yukar ayn

sralarda, Collingwood'un sal sknt vermeye balamt. Bunun, mrnn geri kalannda kahramanca savaaca hastaln

balangc olduunu o zaman anlamamt. Sonraki yllarda bir noktada olan oldu ve beyindeki klcal damarlar atarnaya balad; sonu, beynin bundan etkilenen kk kk blgelerinin ilevini yitirmesiydi. 1938'de onu ileride yatalak eden iDrnelerin ilki indiinde, bu sre hzlanmt; yle ki 1943'de elliiki yandayken zatrreden lm, bir bakma, ac bir son olmad.

B u koullarda artc olan, . sonraki kitaplarnn berraklktan yoksun olnas, atelilikten ve fazla gvenden tr karnakark olmas ya da dostlarn rkten konular iermesi deildir; artc olan, daha da artc olan, kalborst deer tayan paralar iermeleridir. The Principles of Art'ta meslekten felsefecilerden

(onlarn da dikkati, Mind'n onu hi eletirmemi alnasndan tr, kitaptan baka yne elinmi olabilir) imdiye dek grdmden daha fazla incelerneyi hak eden, dikkatle gelitirilmi bir imgelem kuramna aynln bir blm vardr. Autobiography ada

mantklarca farkedilneye balam ilgin bir soru-yant mantnn ana hatlarn izer. Essay on Methaphysics'teki specimina philosophandi (*) dnce tarihinde parlak bir denemedir. The New Leviathan 1933'te aklanan yntemi etie uygulamann verimliliine

ilikin kimi deinilerde bulunur; uygar yaam biimimiz hakkndaki srekli savunusunun deeri ise, Collingwood'un teki kitaplarna pek hayrl bakmayan eletirmenlerce bile kabul edilmitir.

Yine de, bunlarn ve sonraki kitaplarndaki teki paralarn deeri ne olursa olsun, Collingwood'un felsefi kafasnn dzeyi ile

derinliinin, yaynlarnn aa vurduundan daha byk olduu olgusu ayn kalr. Bana onun ne lde iyi bir filozof olduu sorulsa, beklettiklerini yaptklarndan ayrnarn gerekir. Olgunluk dneminde,

kafasnn gc onu adalarnn deil, kendisinden kdemli olan Alexander ile Whitehead'in bulunduu bir dzeye yerletirme umudu

(*)Felsefe yapma rnei (ev.)

28

veriyordu dersem, buna itiraz etmesi en az olas olanlar, onu en iyi tanm olanlardr (bunlar da ok deildir, nk kendini almaya verii, ardndan hastal onu neredeyse dnyadan elini eteini ekmi biri baline getinniti). Mthi bir eletiri yeteneinin ve kendisininkinden ok farkl felsefeterin ierisine duyguda olarak girme gcnn yan sra, son zamanlarn ngiliz felsefesinde, demin adlarn verdiimiz filozoflarnkiyle karlatrlabilecek lde yapc bir kafas vard. Ama beklettikleri bibir zaman yerine getirilmedi; onu yalnzca ya da esas olarak felsefi yazlaryla

tanyanlarn Collingwood'u yetenekli, becerikli ve kimi kez aksi bir yazar -ama bundan fazlas pek deil- diye grmeleri artc deil belki de.

Eletirmenler, onun kimi aykrtklarn destekleyen uslamlamalar yantlamaktan ok, onlardan kama eiliminde olmularsa da, kendisini kimi zaman "kanmakla" ve "inadna aksilikle" r sulamlardr. Essay on Methaphysics rile Autobiography'den iki rnek verilebilir: ilki, bir duygu bilimi olarak

meru ve ok deerli olan psikolojinin, "usdln propagandas" baline geldii yollu sav; ikincisi, modern analitik ve pozitivist felsefelerin, ilfu l!ttikleri amalarna karn, aslnda eilim bakmndan usdlktan yana ve uygarlk iin tehlikeli olduklarna

inanc. lkine Mind'da (1942) kar kld, ama kar kann, belki de ortaya konuundaki tan biimden tr, Collingwood'un savn gerekten kavrayp kavramad kukuludur: kincisi elence yaratu, ama dman bir eletirmen Collingwood'a kendi taribsiciliinin

aslnda ylesine acmaszca saldrd filozoflardan daa m az usd ya da uygarlk karsnda daha m az nyargl olduunu sorduysa da, bu pek yantlanmad. Collingwood bu konularda hter

hakl olsun ister haksz, iki durumda da ciddiydi. Kendini beenmilikle okurlarn etkilemek ya da sarsmak iin yazmyordu; ne sylemek istiyorsa sylyor, gerekelerini de veriyordu; ama kendini daha az tutkulu bir biimde dile getirebilseydi, daha ikna edici olabilirdi.

So":fald kitaplarn olduka rahatsz edici uslbu, yazarlarnn kibirli bir stnlk duygusu ierisinde olduu izlenimini verir.

29

Gerek Collingwood yle deildi. Hastal onu deitirmeden nce, aslnda alak gnllyd. Sradan olmayan yetenekleri bulunduunun bilincindeydi, ama ayn ekilde onlarn snrlarnn da bilincindeydi; eletiri tutkunuydu ve onu bulmak iin yolundan bile

sapard. Ben burada onun yaptlarn eletirdim; o da ancak bunu bekler ve arzulard. Arkasnda brakt yaymlanmam elyazmas

yn, grlerini akla kavuturmak ve aynntyla gelitirmek iin ektii byk zahmetin kantdr; aynca unutillmamas gerekir ki, felsefi yaptlar tm bilimsel veriminin ancak bir ksmdr; Roma

Eritanyas tarihisi Collingwood'un deerini vermek iin, yalnzca LA. Richmond'un canl denemesinden ve onunla birlikte Collingwood'un tarihe ilikin yazlar hakknda Proceedings of the Eritis/ Academy, cilt XXIX'daki bibliyografyadan sz etsem yeter.

Collingwood niversitedeki rencilerine son derece zen gsterirdi; bununla birlikte onlarn pek az felsefeye fazla ilgi duydular; ama en iyi yaptlarnn epeyce bir ksm, ok geni dinleyici eken ve bir felsefe retneni olarak etkisini genileten niversite derslerinde ortaya kondu. Clz ama ak bir sesle konutuundan, hep syleyecek nemli bireyi varm izlenimi veriyordu; bu onu ilgin klyor, zgn anlatm, ak seik ifade ve iyi seilmi szckler, o eyi dinieyecek herkes iin anlalr hale getiriyordu. zellikle ilk yllarnda, etik zerine dersleri ou niversite rencisine bir vahiy gibi geliyordu. Soukluu iliki kurmasna engel olsa da, yetenekleri sayg uyandryordu; ama onunla dost olma ayrcalna kavumu olanlarn yannda hi

souk deildi. Benim iin en nemlisi hangisiydi? Collingwood'un insan olarak uyandrd sevgi mi, vasilikten gelen drt m, yoksa kendisinden "renebileceimi umduumdan fazlasn" rendiim filozof ve tarihinin yeteneklerinin yaratt hayranlk m? Bunu sylemem g.

ST.ANDREWS

30

T.M.KNOX 30Ekim 1945

GR 1. Tarih Felsefesi

Bu kitap tarih felsefesinde bir denemedir.'Tarih felsefesi' adn, onsekizinci yzylda, onunla eletirel ya da bilimsel tarihten, tarihinin eski kitaplarda bulduu ykleri yinelemek yerine, kendi kafasnda kendi kendine kurduu bir tarihsel dnme tipinden baka birey kastetmeyen Voltaire buldu. Ayn ad Hegel ile ondokuzuncu yzyl sonundaki baka yazarlar da kulland; ama onlar ok farkl bir anlam verdiler ve onu yalnzca evrensel tarih ya da dnya tarihi anlamna gelen birey diye grdler. Deyimin nc bir kullanm eitli ondokuzuncu yzyl pozitivistlerinde bulunur; onlar iin tarih felsefesi, anlatlmas tarihin ii olan olaylarn akn yneten genel yasalarn kefiydi.

Pozitivistler tarihi bir felsefe konusu deil, meteoroloji gibi bir deneysel bilim konusu haline getirmeye altklar halde, Voltaire ile Hegel'in tarih "felsefesine" ykledikleri ii ancak tarih yerine getirebilirdi. B u durumlarn her birinde, tarih felsefesi anlayna egemen olan bir felsefe anlay vard: Voltaire iin, felsefe bamsz ve eletirel dnme demekti; He gel iin bir btn olarak dnya hakknda dnme demekti; ondokuzuncu yzyl pozitivizmi iin tekbiimli yasalarn kefi demekti.

Benim 'tarih felsefesi' terimini kullanm bunlarn hepsinden farkldr; ondan ne anladm aklamak iin de, nce felsefe

anlayma ilikin bireyler syleyeceim. Felsefe kendine dnk dnmedir. Felsefe yapan zihin hibir

zaman yalnzca bir nesne hakknda dnmez; herhangi bir nesneyi dnrken, ayn zamanda hep o nesneye ilikin kendi dncesi hakknda dnr. O zaman, felsefeye ikinci dereceden dnce,

dnce hakknda dnce denebilir. rnein, yerin gneten uzakln kefetmek, dnce iin birinci dereceden bir i, bu durumda gkbilimin iidir; yerin gneten uzakln kefederken bizim yapbmzn tam olarak ne olduunu kefetmek ikinci

31

dereceden dnce ii, bu durumda mantn ya da bilim kuramnn iidir.

Bu, felsefe zihin bilimidir ya da psikolojidir demek deildir. Psikoloji birinci dereceden dncedir; zihni tpk biyolojinin

yaam inceledii gibi inceler. Dnce ile nesnesi arasndaki ilikiyle uramaz; nesnesinden taminen ayn birey olarak, yalnzca dnyada olup biten birey olarak, kendi bana tartlabilen zel trden bir fenomen olarak, dorudan doruya dnceyle urar. Felsefe hibir zaman kendi bana dnceyle il~ili deildir; hep onun nesnesiyle ilikisine bakar, dolaysyla dnceyle olduu kadar nesneyle ilgilidir.

Felsefeyle psikoloji arasndaki bu farkllk, imdilik gemi diye tanmlayacamz zel trden bir nesneyle ilgili zel trden bir dnme olan tarihsel dnme konusunda bu disiplinlerce benimsenmi farkl tutumlara bakarak betimlenebilir. Psikolog tarihsel dnmeye ilgi duyabilir; tarihide srp giden zihinsel

olayn zel trlerini zmleyebilir; rnein, tarihilerin, gerek dnyada doru drst yaayamayacak kadar nevrotik olduklanndan,

sanatlar gibi bir d dnyas kurmu insanlar olduklarn, ama sanatlarn tersine, bu d dnyasn gemie yansttklann, nk nevrozlannn kklerini ocukluklanndaki gemi olaylara

baladklann, bu nevraziardan kurtulmak iin bo bir abayla hep gemie dndklerini ileri srebilir. Bu zmlemeler daha da aynntya girebilir, tarihinin Julius Caesar gibi buyurgan bir kiiye ilgisinin babas karsndaki ocuksu tutumunu nasl dile getirdiini vb. gsterebilir. Byle bir zmlemenin vakit kayb olduunu sylemek istemiyorum. Ben yalnzca zgn zne-nesne ilikisinde dikkatini srf zne yan zerinde topladn gstennek iin onun tipik bir durumunu betimliyorum. Psikolog tarihinin dncesine bakar, onun nesnesine, gemie deil. Gemi diye birey

olmasayd, Julius Caesar dsel bir kii olsayd, tarih bilgi deil, salt d olsayd, tarihsel dneeye ilikin tm psikolojik zmlemeler

tam tarnma ayn olurdu. Filozof iin dikkat isteyen olgu, ne tarihi iin olduu gibi kendi bana gemitir ne de psikolog iin olduu gibi tarihinin kendi

32

bana gemie ilikin dncesidir; karlkl ilikileri ierisinde her ikisidir. Nesnesiyle ilikisi ierisinde dnce, salt dnce deil, bilgidir; o zaman psikoloji iin salt dnce kuram, herhangi bir nesneden soyutlanm zihin olaylan kuran olan ey, felsefe iin bilgi kurandr. Psikoloun "Tarihiler nasl dnr?" diye merak ettii yerde, filozof "Tariliiler nasl bilir? Gemii nasl kavrarlar?" diye merak eder. Buna karlk, gemii kendinde birey olarak

r kavramak, rnein, u kadar yl nce u u olayiann gerekten olduunu sylemek, flozofun deil, tarihinin iidir. Filozof bu olaylarla. kendinde eyler olmalar bakmndan deil, tarihinin

bildii eyler olmalan bakmndan ilgenir ve ne eit olaylar olduunu, nerede ne zaman olup bittiini deil, tarihinin onlan bilmesini olanakl klann ne olduunu sorar.

O zaman filozofun tarihinin zihni hakknda dnmesi gerekir. Ama bunu yaparken, psikoloun iini bir daha yapyor olmaz; nk onun iin tarihinin dncesi bir zihinsel fenomenler karm deil, bir bilgi dizgesidir. Filozof da gemi hakknda dnr, ama tarihinin iini bir daha yapacak biimde deil: nk gemi, onun iin, bir olaylar dizisi deil; bir bilinen eyler dizgesidir. Bunu, filozofun tarihin znel yan hakknda dnd srece epistemolog, nesnel yan hakknda dnd srece metafziki olduunu syleyerek ortaya koyabiliriz; ama bunu sylemek, yaptnn epistemolojik ve metafizik paralanna ayr ayr balalabilecei yollu bir imaya gtreceinden, tehlikeli olur; bu da bir hata olacaktr. Felsefe bilenin . incelenmesini bilinenin incelenmesinden ayramaz. Bu olanaksZlk dorudan doruya ikinci dereceden dnce olarak felsefe tasanmndan kar.

Felsefi dnmenin genel zellii buysa, 'felsefe' terimini 'tarih'i ekleyerek nitelediimde ne demek istiyorum? Genel olarak felsefeden ve baka bireyin felsefesinden farkl, zel bir tarih felsefesi ne anlamda var?

Felsefenin btn ierisinde ayrmiann bulunduu, bir para kararszlklada olsa, genellikle kabul edilmitir. ou insan mant ya da bilgi kuramn etikten ya da eylem kuranndan ayrr; bununla birlikte, ayrm yapaniann ou, bilmenin bir anlainda bir eit

33

eylem, etiin inceledii eylemin de belli bir bilme eidi olduunu da (ya da en azndan bunu ierdiini) kabul eder. Mantkmn inceledii dnce hakikatn kefini amalayan bir dncedir, onun iin de bir amaca ynelmi bir etkinlik rneidir ve bunlar da etik kavramlardr. Ahlak filozofunun inceledii eylem doruya ya da

yanla ilikin bilgiye veya inanca dayal bir eylemdir; bilgi ya da inan ise epistemolojik bir kavramdr. Demek ki, nantk ile etik biribirine baldr ve farkl olmakla birlikte, gerekte biribirinden

ayrlamaz. Bir tarih felsefesi varsa, baka felsefi bilimiere bu ikisinin biribirine bal olduu kadar iten bal olacaktr.

O zaman tarih felsefesinin, genel bir bilgi kuramma karp gitmek yerine, niye zel bir inceleme konusu olmas gerektiini

sornalyz. Avrupa uygarlnn ak boyunca, insanlar bir lde tarihsel olarak dnmlerdir; ama biz pek kolay gerekletirdiimiz etkinlikler zerine nadiren dnrz! Ancak karlatnz glkler bizi onlar yenme abalarnzn bilincine varmaya zorlar. Demek ki, felsefenin kendinin bilincinin dzenli ve bilimsel gelinesi olan konusu, zaman zaman, belli bir ada

insanlarn ierilerinde zel glkler bulduu zel sorunlara baldr. Belli insanlarn, tarihlerinin belli bir dnemindeki felsefesinde zellikle ne kan konulara bakmak, zihinlerinin tm igcn yneltmi grndlderi zel sorunlarn bir gstergesini bulmak demektir. ikincil ya pa yan konular, zel bir glk ekmedikleri

eyleri aa vuracaktr. imdi, bizim felsefe geleneimiz srekli bir izgi halinde altnc yzyl Yunanlianna ve dncenin zel sorununun matenatiin temellerini atma ii olduu aa dek gider. Yunan felsefesi bunun iin matematii resminin merkezine yerletirmi ve bilgi kuramn

tartt zaman ondan en bata matematiksel bilginin kuramn anlamtr.

O zamandan beri, yz yl ncesine dek, Avrupa tarihinin iki byk oluturucu a oldu. Ortaada dncenin merkez sorunlar teolojiyle ilgiliydi, felsefenin sorunlar da, bundan tr, teoloji zerine dnmeden douyordu ve Tanr ile insann ilikilerine

degindi. Onaltnc yzyldan ondokuzuncu yzyla dek, dncenin

34

ana abas doa biliminin temellerini atmakla ilgiliydi; felsefe de zne olarak insan zihninin, nesne olarak uzayda kendisini evreleyen doal eyler dnyasyla ilikisini kendi ana izlei olarak gryordu. Btn bu alarda, insanlar elbette tarihsel olarak da dnyorlard, ama onlarn tarihsel dncesi hep olduka basit, hattft gelimemi bir eit dnceydi; zmekte glk ektii sorunlar yaratmyordu ve hibir zaman kendi zerine dnmeye zorlanmamt. Ama onsekizinci yzylda, insanlar d dnya hakknda eletirel

dnmeyi daha nce renmi olduklarndan, tarih hakknda eletirel dnmeye baladlar; nk tarih, d~ncenin matematie, teolojiye ya da bilime pek benzemeyen zel bir biimi oiarak grlmeye balamt.

Kendi zerine dnmenin sonucu, matematiin, teolojinin ya da bilimin veya nn birarada genel olarak bilgi sorunlarn tketebilecei sayltsna dayanarak i gren bir bilgi kuralnnn artk doyurucu olmadyd. Tarihsel dncenin kendine zg zellikleri olan bir nesnesi vardr. Uzay ve zamandaki artk olup bitmeyen tek tek olaylardan oluan gemi, matematiksel dnmeyle kavranamaz; nk matematiksel dnme uzay ve zamanda zel bir yeri olmayan nesneleri kavrar; onlar bilinir klan da kendilerine zg uzay-zamansal yerden yoksun olulardr. Gemi teolojik dnmeyle de kavranamaz; nk bu eit dnmenin nesnesi tek bir sonsuz nesnedir; tarihsel olaylar ise sonlu ve oktur. Bilimsel

dnmeyle de kavranamaz, nk bilimin kefettii hakikatler u anda algladmz eylerde rneini bulan deney ve gzlem yoluyla temellendirilince doru diye bilinir; oysa gemi uup gitmitir ve bizim onun hakkndaki tasarmlarnz hibir zaman bilimsel

varsaymlarmz doruladmz gibi dorulanamaz. Bunun iin, matematiksel, teolojik ya da bilimsel bilginin hesabn vermek zere

tasarlanm bilgi kurarnlar tarihsel bilginin zel sorunlarna deinmezler; kendilerini bilginin tam bir hesab diye sunsalar da, aslnda tarihsel bilginin olanaksz olduunu ngrrler.

Tarihsel bilgi ' zel glklerle kar karya kalp onlar gslemek iin zel bir teknik bularak filozoflarn kafasnda yer etmedii srece nemi yoktu bunun. Ama aa yukar ondokuzuncu

35

yzylda olduu gibi, bal byle olunca, yaygn bilgi kurarnlan zel bilim sorunlanDa yneldiler ve matematik ile teoloji incelemesine

dayal bir gelenei miras aldlar; bu arada, her yanda gelimekte olan yeni tarih tekniinin hesab verilmemi oldu. Dolaysyla, ii bu yeni sorunu ya da sorunlar grubunu, dzenli ve dizgeli tarihsel aratrmann varlndan doan felsefi sorunlan incelemek olan zel bir aratrma gerekli oldu. Bu yeni aratrma hakl olarak tarih felsefesi adn almay isteyebilirdi; bu kitap da bu aratrmaya bir katkdr.

Aratrmann iki aamadan gemesi beklenir. lkin, tarih felsefesinin gerekte su geirmez bir blme ierisinde i grmemesi gerekecektir; nk felsefede zel bir sorunun zel bir incelemesi diye birey, ancak olduka ayn bir koulda vardr. Sorun srf geleneksel felsefeler onunla uramad iin zel bir yaklam gerektirir; bir felsefenin savunmad eyi yadsd genel bir kural

olduu, geleneksel felsefeler de tarihsel bilginin olanaksz olduu iermesini getirdii iin, ayn tutulmas gerekir. Bunun iin, tarih felsefesi, tarihin nasl olanakl olduuna ilikin bamsz bir

tantlama getiremedii srece, geleneksel felsefelere dokunnamaldr.

kinci aama bu yeni felsefe dalyla eski geleneksel retiler arasnda balanular kurmak olacakur. Felsefi grler ynna herhangi bir ekleme, daha nce orada bulunan hereyi bir lde

deitirir ve yeni bir felsefi bilimin kuruluu btn eskileri gzden geirmeyi gerektirir. rnein, modern doa biliminin dourduu felsefi kuramn kuruluu, tasmsal manttk konusunda yaygn bir

honutsuzlUk yaraup yerine Descartes ile Bacon'n yeni metodolojilerini koyarak, yerleik manua tepki gsterdi; ayn ey onyedinci yzyln Ortaadan miras ald teolojik metafizie de tepki gsterdi ve rnein Descartes ile Spinoza'da bulduumuz yeni Tann anlaylarn dourdu. Spinoza'nn Tanns onyedinci yzyl biliminin nda gzden geirilmi Ortaa teolojisinin Tannsdr.

Dolaysyla, Spinoza zamannda bilim felsefesi aruk felsefi araurmann tekilerden ayn zel bir dal deildi: btn tekilerin ierisine szm ve her yan bilimsel bir ruhla ele alnm bir felsefe

36

dourmutu. imdiki durumda bu, btn felsefi sorularn dar anlamda tarih felsefesinin uJab sonulann nda genel olarak elden geirilmesi demek olacaktr; bu da geni. anlamda bir tarih felsefesi olacak yeni bir felsefe, yani, tarihsel bak asyla ele

alnm tam bir felsefe douracaktr. Bu kitap bu iki aamadan ilkini temsil ederse honut olmalyz.

Benim burada giritiim i, zel trden bir nesnesi olan zel bir bilgi tr ya da biimi saylan tarihin yapsn, bu aratrmann teki felse.fi aratrma blmlerini nasl etkileyecei sorusunu imdilik bir yana brakarak, felsefi olarak aratrmaktr.

2. Tarihin yaps, nesnesi, yntemi ve deeri

Tarihin ne olduu, ne hakknda olduu, nasl iledii ve ne iin olduu sorulan, bir lde farkl insanlarn farld biimlerde

yantayaca sorulardr. Ne ki, farkllklara karn, yantlar arasnda geni lde uyuma vardr. Yantlar niteliksiz tanldardan gelenleri bir kenara atan bir bakla incelemeye tublursa, bu uyuma daha da

sk olur. Tarih, teoloji ya da doa bilimi gi,bi, zel bir dnme biimidir. yleyse, bu dnce biiminin yapsna, nesnesine, yntemine ve deerine ilikin sorular u iki nitelii tayan kiilerce

yantlanmaldr. lldn, bUnlarn o dnce biiminde deneyimleri olmas gerekir.

Tarihi olmalan gerekir. Bir anlamda, gnmzde hepimiz tarihiyiz. Her eitimli kii bir para tarihsel dnme ieren bir eitimden

gemitir. Ama bu onlara tarihsel dnmenin yaps, nesnesi, yntemi ve deeri konusunda gr bildirme hakkn kazandrmaz. nk ilkin, bu yolla edindikleri tarihsel dnme deneyimi ola ki ok yzeyseldir, ona dayal grler de, dolaysyla, bir insann,

Fransz halkna ilikin, Paris'e yapb tek bir hafta sonu gezisine dayal grnden daha salam temelli deildir. kincileyin, sradan eitim kanallanndan kazanlm herhangi bireyin deneyimi, yzeysel olduu kadar, deimez bir biimde gn gemi bir deneyimdir. Byle kazanlan tarihsel dnme deneyimi ders

37

kitaplarndan rnek alnmtr; ders kitaplar da yaayan gerek tarihilerin imdi dndklerini deil, ders kitabnn oluturulduu

zamann dndaki bir zamanda, ham malzemenin yaratld gemiteki bir zamanda yaayan gerek tarihilerin dndklerini betimler hep. Zamanla ders kitaplarna giren, tarihsel dncenin gn gemi sonular deildir yalnzca. Tarihsel dncenin ilkeleri de girer: yani tarihsel dnmenin yapsna, nesnesine, yntemine ve deerine ilikin tasarmlar. ncleyin ve bununla balantl olarak, eitim yoluyla edinilmi her bilginin doal sonucu olan garip bir yanlsama vardr: kesinlik yanlsamas. Bir renci herhangi bir konuda in statu pupillari (*) olduu zaman hereyin

kesinlemi olduuna inanmas gerekir; nk retmenleri ile ders kitaplar onlar kesinlemi saymaktadr. B u durumdan kt ve konuyu kendi kendine incelemeye giritii zaman, hibireyin kesinlemi olmadn grr. Toyluun deimez bir iareti olan

dogmaclk zerinden silinir gider. Szde olgulara yeni bir gzle bakar. Kendi kendine yle der: "retnenim ve ders kitaplar bana

unun unun doru olduunu sylyordu; acaba doru mu? Doru olduunu dnmek iin ne gibi gerekeleri vard ve bu gerekeler uygun muydu?" te yandan, renci durumundan kp konunun peinde komay srdrmezse, bu dogmac tutumdan kendini hibir zaman kurtaramaz. Bu da onu szn ettiim sorular yamtlamakta zellikle yetersiz bir kii haline getirir. rnein, bu sorular

genliinde ustalar okumu, bir zamanlar bir tarih rencisi olan ve tarihsel dnme konusundaki bu genlik deneyiminin kendisine tarihin ne olduunu, ne hakknda olduunu syleme yetkisini

verdiini dnen bir Oxford filozofur,Jan daha kt yantayacak ola ki kimse yoktur.

Bu sorular yantlamak iin ikinci nitelik, insann tarihsel dnme konusunda deneyimli olmakla kalnayp ayn zamanda o deneyim zerine dnmesidir. Yalnzca tarihi olmakla kalmamal, filozof da olmal; zellikle de felsefi dncesi tarihsel dncenin

sorunlarna zel bir dikkal gstermi olmal. ndi, kendi trihsel

(*)renci durumunda (ev.).

38

dnmesi zerine dnmeksizin (en yksek dzeyde bir tarihi deilse de) olduka iyi bir tarihi olmak olanakldr. Bu ekilde dnmeksizin (en iyisinden bir retmen deilse de) olduka iyi bir tarih retmeni olmak daha da kolaydr. Ayn zamanda, deneyimin nce, o deneyim zerine dnmenin sonra geldiini unutmamak nemlidir. En az dnen tarihi bile ilk nitelii tar. zerinde

dnecek deneyimi vardr; onun zerine dnmesi istendiinde de, dncelerinin yerinde olma ans yksektir. Felsefe konusunda hibir zaman fazla almam bir tarihi, bizim drt sorumuzu, tarih konusunda hibir zaman fazla almam bir filozoftan ola ki daha

akll, daha deerli bir biimde yantlayacaktr. Bundan tr, drt soruma gnmzdeki herhangi bir tarihinin

kabul edeceini dndm yantlar nereceim. Bunlar burada yaklak ve hazr yantlar olacak, ama konumuzun n bir tanm olarak ie yarayacak, tartma ilerledike de savunulacak ve

gelitirilecek

(a) Tarihin tanm .. Tarihin bir eit araurma ya la soruturma olduunu sanrm her tarihi kabul edecektir. Ne eit bir soruturma olduunu henz sormuyorum. u ki, tarih tr bakmndan bilim

dediimiz eyler arasna giriyor: yani, sayelerinde sorular sordugumuz ve bu sorular yantlamaya altmz dnce biimleri arasna. Genel olarak biliin -bunu anlamak nemlidir- zaten bildiimiz eyleri biraraya getirmekten ve onu u ya da bu eit rntler ierisinde dzenlemekten ibaret deildir. Bilmediimiz bireye ynelmekten ve onu kefetmeye almaktan oluur. Daha nce bildiimiz eylerle oyalanmak bu amaca gtren yararl bir yol olabilir, ama amacn kendisi bu deildir. Bu olsa olsa ancak aratr, ancak yeni dzenleme bize zaten sormaya karar vermi olduirnuz bir sorunun yantn veriyorsa bilimsel olarak deerlidir. Her bilirnin kendi bilgisizliirnizin bilgisiyle balaffiasnn nedeni budur: herey

hakkndaki bilgisizliimizle deil, belirli birey -parlamentonun kkeni, kanserin nedeni, gnein kimyasal bileimi, bir insann, bir

atn ya da bir baka uysal hayvann kas gcn kullanmakszn bir

39

pompay ilebilenin yolu- hakkndaki bilgisizlilmizle. Bilim eyleri aramadr: bu anlamda da, tarih bir bilimdir.

(b) Tarihin nesnesi. Bir bilim bir bakasndan farkl trden eyler aramasyla aynlr. Tarih ne tr eyler arar? Ben res gestae diye

yantlyorum bunu: insaniann gemite yaplm eylemleri. Bu. yant ou tartmal olan eit eit baka sorular dourmakla birlikte, bunlar yine de yantlanabilir; yantlar taribin res gestae 'nin bilimi,

insann gemite yaplm eylemlerine ilikin sorular yantlama abas olduu nermesini sarsmaz.

(c) Tarih nasl iler? Tarih kantn yorumlanmasyla iler: Burada kant tek tek belge denen eylerin ortak bir addr, belge ise

imdi ve burada varolan, tarihinin, zerinde dnerek, gemi olaylar hakknda sordou sorulan yantlayabilecei trden bireydir. Burada da yine, kantn zelliklerinin neler olduu ve nasl yorumland konusunda soru~cak bir sr g soru vardr. Ama bizim .bu aamada bunlan . soimamza gerek yok. Bunlar nasl

yantlanrsa yantlansn, tarihiler tarihsel ilemin ya da yntemin znde kant yorumlamaktan olutuu konusunda uyuacaklardr.

(d) Son ol~. tarih ne iindir? Bu belki tekilerden daha g bir soru; bunu yantlayan birinin daha nce yantladmz soruyu

yantlayan birinden ok daha geni dnmesi gerekecektir. Tarihsel dnme zerine dnmekle kalmamas, baka eyler zerine de dnmesi gerekir, nk bireyin birey "iin" olduunu sylemek, A ile B arasnda bir ayrm burada A birey iin iyidir, B ise kendisi iin bireyin iyi olduu eydir- ierir. Ama ben bir yant

nereceim ve doumca baka sorular sayca ok ve g olsa da, hibir tarihinin onu reddebneyecei grn dile getireceim.

Benim yantm, tarihin insann kendine ilikin bilgisi "iin" olduu. Kendini bilmesinin insan iin nemli olduu dnlr genellikle: kendini bilme burada salt kendi kiisel zelliklerini, onu teki insanlardan ayran eyleri bilme deil, insan olarak yapsn bilme demektir. Kendinizi bilmeniz, ilkin bir insan olmann ne

40

demek olduunu bilmeniz, ikincileyin olduunuz insan olmann ne demek olduunu bilmeniz, ncleyin olduunuz insan olmann ve

baka biri olmapann ne demek olduunu bilmeniz anlamna gelir. Kendinizi bilmeniz ne yapabilecejnizi bilmeniz anlamna gelir; kimse ne yapabileceini denemeden bilmedii 'iin de, insann ne

yapabilecei konusundaki tek ipucu ne yapbdr. yleyse, tarihin deeri bize insann ne yapbn, bylece insann ne olduunu rebnesidir.

3. I-IV. blm/erin sorunu

~. zedemi olduum tarih tasarm modem an tasannndr ve V. Blmde bu tasarn daba ayrnuh olarak aklayp gelitirmeden nce, tarihini soruturarak k tubnak niyetindeyim. Gnmz tarihilei taribin (a) bir bilim ya da sorular

yantlama olmas; (b) gemiteki insan eylemleriyle ilgilenmesi; (c) kanbn yorumlanmasyla uramas; (d) insann kendine ilikin bilgisi uruna olmas gerektiini dnyorlar.Ama insaniann tarih bakkmda dndkleri ber zaman bu deil. rnein, son zamanlardaki bir yaza(l) 'tsa'dan nce nc bindeki Smerler hakknda yle yazyor:

"Tarih yazm saraylarn, tapnaklarn kuruluunu belirten resmt yaztlarla temsil edilir. Yaznanlarn teokratik slObu, bik rnekten biri olan aadaki paradan da grlebilecei gibi, hereyi tanrsal gcn eylemine ykler.

Laga ile Umma'mn krallar arasmda kendilerine ait topraklarn snrlar konusunda bir tartma doar. T;lrtma Ki kral Mesilim'in hakemliine sunulur ve Ki'in, Laga'ft ve Umma'mn _yalnzca vekili ya da elisi olduklar Tanrlarca yattrlr:

Topraklarn kral Tanr Enlil'in doru szleri zerine, Tann Ningirsu ile Tanr ara oturup dndler. Ki Kral Mesilim,

(1) Monsieur Charles F. Jean, Edward Eyre'de, European Civilization (Lon-dra, 1935), ciltl, s.259

41

Tanns Gu-Silim'in buyruuyla ........ [bu] yere bir ta dilcti. Druna'nn isag' olan D hrsl analanna gre eyledi. Mesilim'in tan kaldrd ve Laga ovasna geldi. Tann Enlil'in savas Tann Ningirsu'nun adaletli sz jjzerine Druna ile bir sava oldu. Tann Enlil'in sz zerine byk kutsal a dmanlarn hakkndan geldi, ovada durduklar yerlerde, gmt tell'ler ykseltildi."

Monsieur Jean'n Smer tarih yaznnn bu eit birey olduunu sylemedii, Smer literatrnde tarih yaznmn bu eit

eylerle temsil edildiini syledii grlecektir. Ben bu eit eylerin gerekte tarih olmad, kimi bakmdan tarihe benzer birey olduu anlamn karyorum bundan. Benim bu konudaki yorumnn

yle olurdu: byle bir yazt hibir modem tarihinin tarih derneyecei bir dnce, biimini dile getirir; nk ilkin, bilim zelliinden yoksundur: yazarn yantn bilmeden balad bir soruyu yantlama abasdr; yalnzca yazarn bir olgu olarak bildii bireyin kayddr; ikincileyin, kaydedilen olgu insanlarn birtakm eylemleri deil, Tanrlarn birtakm eylemleridir. Kukusuz bu

tanrsal eylemler insanlarn yapt eylemlerde olur; ama ilk nce insan eylemleri diye deil, tannsal eylemler diye dnlr; o lde de, dile gelen dnce nesnesi bakmndan tarihsel deildir,

dolaysyla, yntemi bakmndan da tarihsel deildir, nk kantn yorumlanmas yoktur; deeri bakmndan da tarihsel deildir, nk

amacnn insann kendine ilikin bilgisini ilerietmek olduu yollu hibir belirti yoktur. Byle bir kaydn ileriettii bilgi -her halde en

bata- insann insana ilikin bilgisi deil, insann Tannlara ilikin bilgisidir.

Bundan tr, yazarn bak asndan, bu, tarihsel bir metin diyeceimiz birey deildir. Yazar tarih y~yordu, din yazyordu. Bizim bak amzdan tarihsel kawt olarak kullanlabilir bu, nk

insann res gestae1erine gzn dikmi bir modem tarihi onu Mesilim ile U'un ve onlarn uyruklarnn yapt eylenlere ilikin

kant diye yorunlayabilir. Ama bu metin, tarihsel kant zelliini ancak yazarn lmnden sonra, bizim onun karsndaki kendi tarihsel tutumumuzla edinir; ayn ekilde, tarih ncesi akmak

42

talar ya da Roma mlekleri tarihsel kant zelliini, onlar yapan insanlar tarihsel kant diye dndkleri iin deil, biz onlar tarihsel kant diye dndmz iin, sonradan edinir. Eski Snerler arkalarnda tarih diyeceimiz hibirey braknanlardr. Tarihsel bilin diye bireyleri olmusa da, buna ilikin hibir kayt braknanlardr. Byle bireyleri olmas gerektiini syleyebiliriz; bizim iin tarihsel gerek yle gerek, her yana yle yaylm bir /yaam biimidir ki, birilerinin ondan yoksun olmu olabileceini

dneneyiz; ama byle grmekte hakl olup olnadnz kukuludur. Belgelerin nmze serdii olgulara bal kalrsak,

sanrm, eski Snerlerin tarihsel bilincinin bilim adamlarnn gizemli varlk dedii ey, bilimsel yntemin, entia non sunt multiplicanda praeter necessitatenC*) biimindeki cearn usturas ilkesine dayanarak, onaylanamz yasaklad birey olduunu sylememiz gerekir.

yleyse, drtbin yl nce, uygarlktaki atalarmzn bizim tarih tasarn dediimiz tasarmlar yoktu. Grebildiimiz kadaryla,

eyin kendisine sahip olduklar, ama onun zerine dnmedikleri iin deildi bu. eyin kendisine sahip olmadklar iindi. Tarih yoktu. Onun yerine kinH bakmdan tarih dediimiz eye benzeyen birey

vard, ama bu, bizim tarih dediimiz eyden, bugn varolan tarihle zdeletirdiimiz drt zelliin her biri bakmndan farklyd.

Demek ki bugn varolan tarih, Bat Asya ile Avrupa'da son drtbin ylda ortaya kmtr. Bu nasl oldu? Tarih denen ey hangi

aamalardan geerek ortaya kt? I-IV. blmlerde olduka sade ve zet bir yant sunacanz soru bu.

(*) Varolanlar gerekme/dike oaltlnamal (ev.).

43

I. BLM YUNAN-ROMA TARHYAZIMI

1. Teokratik tarih ve mi to s

Modem Avrupa'nn tarih tasarm. hangi admlarla, hangi aamalarla ortaya kb? Bu aamalarn hibirinin Akdeniz blgesi dnda, yani Avrupa, Akdeniz'den Mezopotamya'ya dek Yakn Dou ve Kuzey Afrika kylar dnda gereklemediini

dndmden, in'deki ya da dnyann szn ettiim blge dnda kalan baka bir yanndaki tarihsel dnce hakknda birey sylemiyorum.

Yaklak t. 2500'den bir belgeye dayanarak Mezopotamya'nn ilk.alarndan bir rnek vermitim. Tarih diyorum:, ama aslnda yar tarih demem gerek; nk, belirttiim gibi, bu belgede dile getirilen

dnce, bizim gemi hakknda ifadelerde bulunurken tarih dediimiz eye benziyor ama, ilkin, bu ifadelerin sorulara verilmi yantlar, arabrma meyvalar olmayp yazarn nceden bildii

eylere ilikin savlar olmas bakmndan, ikincileyin, kaydedilen ilerin insan eylemleri olmayp hereyden nce tanrsal eylemler olmas bakmndan ondan farkldr. Tanrlarn, insan hkmdarlara benzetilerek, krallarn, efierin kendi uyruklarnn eylemlerini ynebUesi gibi, krallarn ve efierin eylemlerini ynettikleri

tasarlanr; hiyerarik ynetim dizgesi bir eit genilebneyle yukar tanr. Uyruk, dk memur,. yksek memur, kral dizisi yenne, elimizde uyruk, dk memur, yksek memur, kral, Tann dizisi

vardr.' Tannnn topluluun gerek ba, kralnsa onun hizmetisi olarak tasarlanmasyla kral ile Tannnn biribirinden keskin bir biimde aynlp ayrlamayaca ya da kraln Tannnn cisimlemesi ya ~ yalnzca insan deil, her halde bir biimde tanrsal diye tasarlanmasyla kral ile Tannnn zdeletirilip zdeletirilmedii, ierisine girmemiz gerekmeyen bir sorudur; nk bunu yantasak bile, ynetimin teOkratik bir biimde tasarland sonucu kacaktr.

45

Bu eit tarihe teokratik tarih demeyi neriyorum; burada 'tarih' deyimi bilimsel tarih olan tarihin kendisi demek deil, bilinen olgulara ilikin bir ifade; bu olgular bilmeyen, ama sz konusu

Tanrya tapan kiilere, Tanrnn kendini aa vurduu ileri bilmesi gereken kiilere bilgi vermeye ynelik bir ifade demektir.

Bir baka yan tarih biimi var ki, Mezopotamya yaznnda bunun da rneklerini buluyoruz: yani nitos. Teokratik tarih aslnda insan eylemlerinin tarihi olmasa bile, ykdeki kahramanlarn insan

toplumlarnn insanst yneticileri olmas, bunlann eylemlerinin ksmen bu toplurnlara ynelik ksmen onlar sayesinde olmas anlamnda, yine de insan eylemleriyle ilgilidir. Teokratik tarihte insanlk bir eylemci deil, kaydedilen eylemlerin ksmen bir arac, ksmen konusudur. Dahas, bu eylemlerin bir zaman dizisi ierisinde belirli yerleri olduu ve gemiteki tarihlerde olup bittii dnlr. Mitos ise, tersine, hi de insan eylemleriyle ilgili deildir. nsan esi tamamen dan atlntr ve yknn kahramanlan yalnzca Tanrlardr. Kaydedilen tanrsal eylemler ise gemiteki tarihli olaylar deildir: gemite olup bitmi diye tasarlanrlar aslnda, ama ne zaman olduunu kimsenin bilmedii, ok uzak, tarihsiz bir

gemite. Bizim btn zaman hesabnzn dndadr ve "eylerin balangc" adn alr. yleyse, bir mitos, belirli bir srayla biribirini izleyen olaylar anlatt iin zamansal gibi grnen bir biime

sokulduunda, bu biim aslnda zamansal deil, yan zamansaldr: anlatc gerekte zamansal diye tasa~lamad ilikileri dile gcirmek iin, bir eretileme olarak zaman silsilesi dilini kullanr. Bu ekilde zamansal silsile diliyle nitosa dile getirilen konu, mitosun kendisinde eitli Tanrlar ya da tanrsal doann eitli eleri

arasndaki ilikilerdir. Demek ki mitos hep teogoni zellii tar. rnek olarak, Babillilelerin Yaratl iiri'nin ana hatlarn ele alalm. Bunu .. yedinci yzyldan bir metinde buluyoruz, ama bu metin ok daha eski metinlerin, ola ki daha nce szn ettiim belgeyle ayn dneme dek giden metinlerin bir kopyas olduunu

aa vuruyor ve kukusuz yle: "r hereyin balangcnda balar. Henz hibirey yok,

46

Tanrlar bile. Bu hilikten kosmik ilkeler olan Apsu, yani tatl su ile Tianat, yani tuzlu su kar." Teogonideki ilk adm, Apsu ile Tiamat'n ilk olu Mummu'nun doumudur. 'Tanrlar artar ve katlanarak oalr. Sonra [bu ilk] Tanrya bakaldrrlar. Apsu

onlar yok etmeye karar verir. ...... Ama Bilge Ea b~ kullanarak galip gelir. Apsu'nun esi olan sulara gl bir by yapar, atasn uyutur' ve Mummu'yu esir alr. Bu kez Tiamat 'kazanandan almay planlar. Kingu ile evlenir ve onu ordusunun bana geirir, yazg kitabelerini ona emanet eder.' Ea, Tiamat'n planlarn sezerek, onlar eski Tanr Anar'a aklar. Tiamat nce bu birlemeyi yener, ama bu kez Tiamat' teke tek dmeye aran Marduk kar, onu da ldrr, be-denini 'balk gibi' ikiye bler, bir yarsndan ierisine

yldzlar yerletiedii gkleri, teki yarsndan yeri yapar. Marduk'un kanndan insan yaplr. "(l)

Bu iki yar tarih biimi, teokratik tarih ile mitos, Yunanistan'n douima dek Yakn Dou'nun tmne egemen olmutur. rnein, Moab ta (.. dokuzuncu yzyl) teokratik tarihin birinci bin ile ikinci bin arasnda dnce biiminde bir para deime olduunu gsteren esiz bir belgesidir:

"Kemo'un olu Moab kral Mea'ym ben. Babam otuz yl Moab'n kralyd ve babamdan sonra ben kral oldum. Bu yksek yeri de Kemo iin yaptm, nk o beni dmekten kurtard ve dmana kar zafer kazandrd bana.

srail kral Omri ok uzun gnlerdir Moab'~kfeniyordu, nk Kemo onun lkesine ksknd. Omri'nin olu da ona uydu ve dedi ki "Moab' ayarnn altna alacam." Bunu benim gnmde dedi. Ben de onu ve lkesini yendim. srail de yok oldu gitti.

Ve Orri Mehedeba lkesini ele geirdi ve rrn, oullarmn yar mrn, krk yl orada geirdi; ama Kemo onu ben saken bize geri verdi"

Ya da yine .. yeinci yzyln balarnda, babas Sennaerib'i ldren dmanarna kar seferi konusunda, Ninova kralnn

(l) Jean, Eyre'de, op. cit., s.27 dipnot .

47

azndan yaplan aklamalardan bir alnu: "Ulu tannlannn, efendilerinin korkusu onlar ykt. Korkun savanun hzn grnce kendilerini kaybettiler. Savan ve dn tanras, duachnu seven tannca tar benden yana oidu ve onlann hattn yard.

Sava hatlarn yard, onlar da toplanp "O bizim kralnuzdr" dediler" (1) brani kutsal yazlannda hem teokratik tarihten hem mitostan

epeyce bulunur. Bu eski yaznlan ele aldm bak asndan, Eski Abit'teki yan tarihsel eler Mezopotamya ve Mstr yazmnda ona karlk gelen elerden pek farld deildir. Temel fark, bu iki

yazndaki teokratik enin genellilde teki bir yaps olmasna karlk, brani kutsal yazlannda evrenseki olmaya eilim gstermesidir. Yani, bu iki yaznda ileri kaydedilen Tannlar genellilde tek tek toplumlarn kutsal ba olarak grlrler.

braniterin Tanrs da elbette zel bir anlamda brani topluluunun kutsal ba olarak grlr, ama aa yukar sekizinci yzyln

ortasndan bu yana, "peygamber" hareketinin etkisi altinda, braniler Onu giderek btn insanln kutsal ba olarak tasariarnaya baladlar; bundan tr Onun aruk tek tek baka toplumlarn

karianna kar kendi karlarn korumasn beklemiyor, kendilerine hak ettikleri gibi davranmasn, tek tek teki toplurnlara da ayn ekilde davranmasn bekliyorlard. Tekitikten

evrenselcilie ynelen bu eilim braniterin yalnzca teokratik tarihini deil, mitolojilerini de etkiler. Babil yaraul efsanesinin tersine, brani yaraul efsanesinde, ok iyi dnlm bir aba olmasa da (nk, samrn, her ocuk byklerine u yantlananayan soruyu, "Kabil'in kans kimdi?" sorusunu sormutur), yalnzca genel olarak insann kaynan deil, efsanenin yazarlannn bildii gibi, insanln blnd eitli halkiann kaynan aklama abas bulunur. Aslnda hemen hemen diyebiliriz ki, Babil efsanesiyle karlaunldnda, brani efsanesinin zellii, teogoninin yerine etnogoniyi koynasdtr.

(1) lbid., s.364.

48

2. Herodotos'un bilimsel tarihi yarat1

Btn bunlarla karlatmldnda, Yunan tarihilerinin, aynntl olarak beinci yzyl tarihilerinde, Herodotos ile Thoukydides'te bulduumuz yapt bizi yeni bir dnyaya sokar.

Yunanllar hem tarihin bir bilim olduunu ya da olabileceini, hem insan eylemleriyle ilgili olduunu ak ve bilinJi bir biimde kabul

etnilerdir. Yunan tarihi efsane deil, aratrmadr; insann kendini bilgisiz sayd konulara ilikin belirli sorulan yantlama abasdr.

Teokratik deil, insancdr; soruturolan konular ta theia (*)deil, ta antlropinaC**) dr. Dahas, soruturolan olaylar eylerin balangcnda tarihsiz bir gemiteki olaylar deildir: t kadar yl nceki, tarihli bir gemiteki olaylardr.

Bu, efsanenin, teokratik biimli olsun, mitos biimli olsun, Yunan ruhuna yabanc olduu anlamna gelnez. Homeros'un yapt

aratmna deil, efsanedir; byk lde de teokratik efsane. Homeros'ta tannlann; Yakn Dou'nun teokratik tarihlerinde grlenden pek farkl olmayan bir biimde, insan ilerine kantklar grlr. Ayn ekilde, Hesiodos da bir mitos rnei

vermitir bize. Bu, efsanevi elerin, teokratik olsin mitosal olsun, beinci . yzyl tarihilerinin klasik yaptlarnda hi bulunmad

anlamna da gelnez. F.M. Comford Thucydides Mythistoricus'unda (Londra, 1907), en makul ve bilimsel Thoukydides'te bile byle

elerin varolduuna dikkati ekiyordu. Elbette son derece haklyd; ayn efsanevi eler Herodotos'ta da sz edilecek lde sktr. Ama Yunanllarda dikkat ekici olan, tarihsel dncelerinin tarihsel

olnadn syleyeceimiz elerden birtakm artklar tamas deil, bunlann yannda, tarih dediimiz eyin elerini tamasyd.

Tarihin Giri'te saydm drt ralayc zellii, ( a) bilimsel olnas ya da sorular sorarak balamas -oysa efsane yazarlan bireyi bilerek balar ve bildii eyi anlatr; (b) insanc olnas ya da

gemiteki belirli zamanlarda insaniann yapt eyler hakknda (*) Tannyla ilgili (ev.). (**) nsanla ilgili (ev.).

49

sorular sormas; (c) ussal olmas ya da sorularna verdii yantlar temellere dayandnnas, yani kanta bavurmas; (d) kendini aa

vunnas ya da insann ne yaptn kendisine anlatarak, insana insan anlatmak iin varolmas. imdi, bu zelliklerin birincisi, ikincisi ve drdncs Herodotos'ta aka grlr: (i)Bir bilim olarak tarihin Bir Yunan icad olduu bugn adndan bellidir. History, salt bir

soruturma ya da aratrma anlamna gelen Yunanca bir szcktr. Onu yaptnn balnda kullanan Herodotos, onunla (Yunan yazn tarihisi Croiset'nin dedii gibi(l)) "bir yaznsal devrime damgasn vurur". nceki yazlar logograploi, yani gnn yklerinin yazya dklmesi olmutur: "tarihi" der How ile Wells, "hakikati 'bulmaya'

alr". Herodotos'u tarihin babas yapan, bu szc kullanmas ve onun iermeleridir. Efsane yazurunn tarih bilimine dnmesi Yunan ruhunda doutan deildi, beinci yzyln bir icadyd,, icat eden adam da Herodotos'tu. (ii) Herodotos iin tarihin, mitasal ya da teokratik olmaktan farkl olarak, insanc olduu ayn ekilde aktr. nsznde syledii gibi, amac insanlarn ilerini betimlemektir. (i) Kendisinin anlatt gibi, hedefi bu ilejn sonrakilerce

unutulmamasdr. te bu benim tarihin drdnc zellii dediim ey, yani insann insan bilmesine hizmet etnesi. Herodotos zellikle, tarihin insan ussal bir eylemci olarak gsterdiine iaret ediyor: yani, ilevi ksmen insanlarn ne yaptn kefetnek,

ksmen de onu niye yaptklarn (di hen aitien epolemesan ) kefetnek. Herodotos dikkatini plak olaylara yneltniyor; bu

olaylar, tmyle insanc bir biimde, eyledikleri gibi eylemek iin gerekeleri olan insan varlklarnn eylemleri olarak ele alyor: tarihi de bu gerekelerle ilgileniyor.

Bu nokta Thoukydides'in Heredotos'a bakarak yazld besbelli olan nsznde yeniden grlr. on lehesiyle deil, Attika lehesiyle yazan Thoukydides historie szcn kullanmaz elbette, ama ona baka terimlerle gnderinede bulunur: Onun logograf deil, efsaneleri yinelemek yerine sorular soran bir bilimsel aratrmac

(1) Histoire de la litterature greque, cilt Il, s.589; apud How and Wells, Com-mentaryon Herodotus (Oxford. 1912) ciltl, s.53.

50

tayamaz. Bilinebilir alacaksa, belirli olmas gerekir; belirliyse, yle L:'llll ve eksiksiz bir biimde olduu ey olmaldr ki, iteki hibir deime, dtaki hibir g onu baka birey haline getimeye kalkmasn. Yunan dncesi ilk zaferini matematiksel nesnelerde bu koullar yerine getiren bireyi kefettii zaman elde etmitir. Dz bir demir ubuk eilebilir, durgun, bir su yzeyi

dalgalandrlabilir, ama matematikinin dnd dz bir izgi, dz bir yzey, zellikleri deieneyen ncesiz-sonrasz nesnelerdir.

Byle balayan uslamlamay izleyerek, Yunan dncesi iki dnce tipi arasnda, bilgi (episteme) ile'san' (doxa) diye evirdiimiz ey arasnda bir ayrm yapmtr. San, deimekte olan olgular hakknda edindiiniz deneysel yar-bilgidir. Dnyann gelip geici gereklikleri ile gelip geici tanklnzdr; onun iin, ancak kendi sresi iin, imdi ve buras iin geerlidir; dolayszdr, gereklerle ternellendirilmemitir, tantlanamaz. Doru bilgi ise, tersine, yalnz imdi ve buras iin deil, her yerde ve her zaman geerlidir; tantlayc uslamlamaya dayanr ve diyalektik eletirinin

silahlaryla hatay grp yenebilir. Bundan tr, Yunanllar iin, sre ancak algland lde

bilinebiiirdi ve srecin bilgisi hibir zaian tantlanamazd. Bu grn Eleallarda bulduumuz abartl bir ifadesi, gerekte ancak tam anlamyla bilgi denen alandaki hataya kar geerli olan diyalektik silahn, deimenin varolmadn ve deimeye ilikin

"sanlarnzn". gerekte san bile deil, salt yanlsamalar olduunu kantlam,ak iin yanl kullanmak olacakt. Platon o retiyi reddeder ve deime dnyasnda aslnda kavranamayan, ama alglanabilir

olduu lde gerek olan bireyi, Eleallarn deime dnyasyla zdeletirdii hilik ile ncesiz-sonraszn tam gereklii ve kavranrl arasndaki arac bireyi grr. Byle bir kurama gre, tarihin olanaksz olmas gerekir. nk tarih u iki zellii

tamaldr: ilkin, geici olana ilikin olmal, ikincileyin, bilimsel ya da tandayc olmaldr. Ama bu kurama gre, geici olan tantlama yoluyla bilinenez; bilin konusu olamaz; ancak insan duyarlnn gelip geen anlar uup giderken yakalad aistlesis'in, algnn

52

konusu olabilir. Anlk deineye ilikin bu anlk duyusal algnn bir bilim ya da bir bilirnin dayan11 olananas, Yunan bak asnn

tenelidir.

4. Tarihii yaps ile deerine ilikin Yunan anlay

Yunanllarn deimez ve ncesiz-sonrasz bir bilgi nesnesi lksnn peinde kona gayreti, tarihsel ilgileri konusunda bizi kolayca yanltabilir. Onlar dikkatsizce okursak, Platon'un airlere

saldn,nn zeki olmayan bir okura onun iiri ciddiye almadn dndrmesi gibi, Yunanllarn tarihe ilgisiz olduklarn

dndrebilirler bize. Byle eyleri doru yorumlamak iin, iinin ehli hibir dnrn ya da yazarn, dsel bir dna"{la saidrnakla vaktini harcamayacan .aklnzoan karmamz gerekir. Belli bir

retiye kar sk bir kalem kavgas, sz konusu retinin yazarn evresinde ok kabul grdnn, hatta yazarn kendisine fena halde ekici geldiinin amaz bir iaretidir. Yunanlnn ncesiz-

sonraszn peinde koma isteinin bu denli byk oluu, kesinlikle allnadk li_ide canl bir zaman duygusu olnasndand. Tarihin olaanst hzla ilededii bir ada, deprem ile annann topran yzn baka yerde zor grlr bir iddetle deitirdii bir lkede

yayorlard. Btn dnyay dinrnek bilmeyen bir deime gsterisi olarak, insan yaann da baka hereyden daha iddetle deien

birey olarak . gryorlard. Toplum anlaylar yapsnn ana zelliklerini deineden koruma umuduyla demirlenmi olan inlinin ya da Ortaa Avrupa uygarlnn tersine, bu kalcln

olanaksz olduu olgusunu cesaretle karlayp katlannay ilk amalar haline getirmilerdir. nsan ilerinde deimenin zorunlu

olduunun tann, Yunanlllara kendine zg bir tarih duyarl vermitir.

Y aanda hibireyin deimeden kalamayacan bildiklerinden, allm bir biimde, imdiyi V\lfetmek iin olmu

olmas gerektiini bildikleri deimenin tan olarak ne olduunu kendi kendilerine sormaya balamlardr. Tarihsel bilinleri bir

53

kuan ardndan bir baka kuan yaamn tekbiinli bir iint halinde biinleyen uzun sreli bir gelenein bilinci deildi; iddetli peripeteiai'nin, yani eylerin bir durumundan kartna, kklkten

bykle, gururdan alalmaya, mutluluktan acya felaketsi deimelerin bilinciydi. Bu, tiyatro yaptlarnda insan yaamnn genel karakterini yorumlama biinleriydi, o yaamn ayr ayr paralarn tarihlerinde aniatma biinleriydi. Herodotos gibi zeki ve

eletirel bir Yunanlnn, tarihin aknn yazgsn izen tanrsal g hakknda syleyecei tek ey, onun plthonero kai taraklodes olduudur: yani eyleri ykp bozmaktan baland. Herodotos her

Yunanlnn bildii eyi, yani Zeus'un gcnn depremle, Aponon'un gcnn vebay