Table of Contents - f.libvui.comf.libvui.com/dlsm1/BiAnCuaNhanLoai_26a57468d0.pdf · tai và mũi không ngừng phát triển cho đến lúc cuối đời. - Trung bình một đời

TableofContentsLỜINHÀXUẤTBẢNPHẦN1:CONNGƯỜI–THẾGIỚIKỲBÍNHẤTTRONGVŨTRỤ

1.NHỮNGĐIỀUCHƯABIẾTVỀCƠTHỂCONNGƯỜI2.BÍMẬTCỦAHIỆNTƯỢNGSIÊUTRÍNHỚ3.NGỦLỊMHÀNGCHỤCNĂM–MỘTHIỆNTƯỢNGCHƯAĐƯỢCGIẢITHÍCH4.HIỆNTƯỢNG"NGƯỜILƠLỬNG"5.NGƯỜIHOÁSÁPMỠVÀCÁICHẾTBÍẨN6.BÍMẬTVỀHIỆNTƯỢNGẢOGIÁC7.CÁCHỌASĨTẠOẢOGIÁCTRÊNTRANHNHƯTHẾNÀO?8.BƯỚCVÀOTHẾGIỚIBACHIỀUTRONGCÁCTÁCPHẨMTHỜIKỲPHỤCHƯNG9.ÂMNHẠCTRONGTÁCPHẨMHỘIHỌATHỜIKỲPHỤCHƯNG10.CUỘCGẶPGỠỞCHIỀUKHÔNGGIANTHỨTƯ11.CONNGƯỜICÓCONMẮTTHỨBA?12.SỰTHẬTVỀHIỆNTƯỢNGNGƯỜITỰBỐCHOẢ13.HIỆNTƯỢNGCHẾTLÂMSÀNG:TRÁITIMNGỪNGĐẬP–CÒNSỐNGHAYĐÃCHẾT?14.THẦNGIAOCÁCHCẢM,THỰCVÀHƯ15.SỨCHÚTCỦANỖISỢ16.VÌSAOCHÚNGTASỢ?17.BÍMẬTCỦA"ẢNHGƯƠNG"18.TRỰCGIÁCĐẾNTỪĐÂU?19.GIẢIMÃNHỮNGBÍMẬTCỦATHIỀNĐỊNH20.GIẢIMÃNHỮNGGIẤCMƠ21.THIÊNTÀIVÀNHỮNGCĂNBỆNHBÍẨN22.HIỆNTƯỢNG"NGƯỜISIÊUPHÀM"23.CÓMỘTNHÀBÁCHỌCTRONGMỖICHÚNGTA24.TÌMHIỂUNÃOBỘKẺGIẾTNGƯỜIHÀNGLOẠT25.THẾGIỚIBÍẨNCỦANHỮNGNGƯỜI"NGHE"MÀU26.NHỮNGBÓNGMA"ĐỀUNẰMTRONGTÂMTƯỞNG"27.VÌSAOTHẦYBÓILUÔNNÓIĐÚNG?28.LỜINGUYỀN–TRUYỀNTHUYẾTHAYĐIỀUCÓTHẬTĐÃĐƯỢCMÃHOÁ29.TẤMVẢILIỆMCỦACHÚAJESSUS30.CONNGƯỜIMẤTKHẢNĂNGĐÁNHHƠINHƯTHẾNÀO?31.BÍẨNHIỆNTƯỢNGƯỚPXÁCTỰNHIÊNỞCOLOMBIA

32.KỸTHUẬTBÍẨNGIỮXÁCƯỚPNGUYÊNVẸNSAU70NĂM33.ƯỚPLẠNHCƠTHỂ–HÀNHTRÌNHGIANNANĐITÌMSỰBẤTTỬ34.TRẺEMGIẢITHÍCHTHẾGIỚINHƯTHẾNÀO?35.GIẤYGIÁNTƯỜNGGIẾTCHẾTNAPOLEON36.BÍẨNTRONGSỰ"HOẠVÔĐƠNCHÍ"37.NGƯỜIRỪNGỞVIỆTNAM,HUYỀNTHOẠIVÀSỰTHẬT38.SỰTHẬTVỀQUÁIVẬTĐỘCNHÃNCYCLOPE39.DỊVẬTKỲLẠTRONGCƠTHỂNGƯỜI40.SỰLỰACHỌNBÍẨNCỦATỰNHIÊN41.SỌPHALÊ-PHÁTHIỆNBÍẨNNHẤTTHỂKỶXX42.NHỮNGBÍẨNXUNGQUANHHIỆNTƯỢNGĐAPHU43.THUYẾTƯUSINHVÀMẢNGTỐICỦADITRUYỀNHỌC

PHẦN2:VŨTRỤVÀNHỮNGHIỆNTƯỢNGKHOAHỌCCHƯAĐƯỢCGIẢIMÃ1.NHỮNGCƠNGIẬNCỦAVŨTRỤ2.SỰVAĐẬPCỦATHẾGIỚI3.ĐIỆUNHẢYCHẾTNGƯỜI4.LÀMSÁNGTỎBÍMẬTNỬATHẾKỶCỦAMẶTTRĂNG5.SỨCMẠNHNÀOTẠONÊNNHỮNGCHIẾCHỐBÍẨNỞARGENTINA?6.SÓNGHẠÂMTẠONÊNSỰHUYỀNBÍTRONGCÁCNGÔINHÀMA7.LỐCXOÁY–HIỆNTƯỢNGTHIÊNNHIÊNBÍẨN8.VÌSAOĐẠNSÚNGTHẦNCÔNGBỐCCHÁYKHIĐƯALÊNMẶTBIỂN?9.GIẢIĐƯỢCBÍẨNCỦANHỮNGBÓNGSÁNGKỲLẠ10.SAOKIMQUAYNGƯỢCCHIỀU11.LỬAVŨTRỤVÀVỤCHÁYBÍẨNỞCHICAGO12.BÍẨNNHỮNGTẢNGĐÁBIẾTĐI13.TAIHỌABÍẨNỞSIBERIAKHÔNGPHẢIDOTHIÊNTHẠCH14.VẬTTHỂBAYBÍẨNKHIẾNNÔNGDÂNẤNĐỘKHIẾPSỢ15.VẬTTHỂLẠXUẤTHIỆNỞSRILANKA16.LỜIGIẢICHONHỮNGVÒNGTRÒNBÍẨNTRÊNCÁNHĐỒNG17.ÁNHSÁNGVĨNHHẰNGTRÊNMẶTTRĂNG18.TÌMTHẤYHIỆNVẬTCỦANGƯỜIHÀNHTINHKHÁC?19.ĐẰNGSAUTAIHỌABÍẨNỞSIBERIA20.LỜIGIẢICHOSỰMẤTTÍCHBÍẨNCỦAHẠTNEUTRINO21.BÍẨNCỦASÉTHÒN22.SÉTHÒNVẪNLÀKHOẢNGTỐITRONGKHOAHỌC

23.LỜIGIẢICHONHỮNGVÒNGĐÁBÍẨNTRÊNBẮCCỰC24.BÍMẬTCỦANHỮNGCONSÔNGMA25.VÌSAOTRỤSẮTDELHIKHÔNGGỈ?26.BÍẨNXUNGQUANHCUỐNDICẢOVOYNICHTHẾKỶXIII27.GIẢIMÃBÍẨNTAMGIÁCQUỶBERMUDA28.VÌSAOTRỨNGLUỘCQUAYTRÊNĐẦUNHỎ?

PHẦN3:NHỮNGĐIỀUKỲLẠCỦATHẾGIỚIĐỘNGTHỰCVẬT1.THẦNGIAOCÁCHCẢMỞLOÀIVẬT2.GIẢIMÃCƠCHẾBAYCỦATHẰNLẰNCỔĐẠI3.CÁKÌNHTHÍCHNHẠITIẾNG4.PHÁTHIỆNCHIMKHƯỚUMUNTẠIRỪNGĐĂKRÔNG5.BƯỚMTỪNGĐỒNGHÀNHVỚIKHỦNGLONG6.HƯƠUCAOCỔKHÔNGPHẢILÚCNÀOCŨNGCAOCỔ7.GIẢIMÃNGÔNNGỮCỦALOÀIVOI8.BÍẨNVỀSỰTÁISINHCÁCCƠQUANỞĐỘNGVẬT9.NHỮNGGIẢTHUYẾTVỀVIỆCĐÁNHMẤTKHẢNĂNGTÁISINH10.TRUNGQUỐCXÔNXAOVỀGIỐNGNGỰACÓ“MỒHÔIMÁU”11.VÌSAOLOÀIDÚICÓHAIRĂNGCỬAVẬNĐỘNGĐỘCLẬPNHAU?12.NHẬNDIỆNMÙIHƯƠNGLÀMGIẢMHỨNGTÌNH13.KIẾNCHÚATHỰCTHIQUYỀNLỰCNHƯTHẾNÀO?14.HOAMỞ“HỘPĐÊM”MỜICHÀOBỌHUNG15.TÔMGIAOTIẾPBẰNGÁNHHUỲNHQUANG16.XƯƠNGRỒNGMEXICO“PHỤTÌNH”DƠIĐỂTHEOCHIM17.NHỆNSÓIKHÔNGQUÊNNGÀY“HẸNHÒ”ĐẦUTIÊN18.ĐÔIMẮT–VŨKHÍSĂNTÌNHCỦARUỒIĐỰC19.CHIMMOACÁIƯACÁCCHÀNGTÍHON20.MÓNQUÀTÌNHYÊUĐỘCĐÁOCỦABỌZEUS21.MẶTHỒNGHẤPDẪNHƠNMẶTTRẮNG22.THÂNTHIỆN–BÍQUYẾTĐỂLINHCẨUĐỰCLỌTMẮTXANHCONCÁI23.SẺBIỂNQUYẾNRŨNHAUBẰNGMÙIQUÝT24.ÁNHSÁNGPHÂNCỰCTRÊNCÁNHBƯỚMHẤPDẪNBẠNTÌNH25.ĐOMDÓMTỎAÁNHSÁNGĐỂTHUHÚTBẠNTÌNH26.MỎCÀNGSÁNG,CHIMĐỰCCÀNGKHỎE,CÀNGHẤPDẪN27.CÁGAIĐỰCTRANGHOÀNGTỔĐỂQUYẾNRŨBẠNTÌNH28.KHỈCÁITHÍCHLÀMBẠNVỚINHAUHƠNLÀCONĐỰC

29.ĐỘNGVẬTNHỜTHỰCVẬTGỌIHỘBẠNTÌNH30.CÁCHTHỨCSINHSẢNKỲLẠCỦATHẰNLẰNSƯỜNĐỐM31.KIẾNĐỰCGIẢMÙICONCÁIĐỂTRÁNHKẺTHÙ32.KHỦNGLONGQUYẾNRŨBẠNTÌNHNHƯTHẾNÀO?33.ẾCHĐỰC“CẦUHÔN”BẰNGTIẾNGHÓT34.GIỐNGCÁICŨNGCHỦĐỘNGSĂNĐÓNBẠNTÌNH35.PHONGLANDỤDỖONGBẰNGMÀUSẮC36.NHỆNSĂNMỒIBẰNGCÁCHGIẢMẠOMÙIHƯƠNG37.CÁHEODỤDỖBẠNGÁIBẰNGGIỌNGHÁTTRẦM38.DƠIHÚTMÁU–HUYỀNTHOẠIVÀSỰTHẬT

PHẦN4:THẾGIỚICỔĐẠIKỲBÍ1.TÌMKIẾMDẤUVẾTCỔĐẠITỪVŨTRỤ2.PHÁTHIỆNBÃIĐÁNHẠCCỔTẠIẤNĐỘ3.PHÁTHIỆNMỘNGƯỜIHẦUCỦAVUAAICẬP4.BÍMẬTCỦANHỮNGNGÔIMỘ3.500NĂMỞMÁNBẠC5.BÍẨNCỦACÔNGNGHỆƯỚPXÁCAICẬP6.BÍẨNVỀNHỮNGNGỌNĐÈNVĨNHCỬU7.BÍMẬTXUNGQUANHNHỮNGDẤUCHÂNKỲQUẶC8.BÍẨNCỦANHỮNGTƯỢNGĐÁTRÊNĐẢOPHỤCSINH9.TÌMKIẾMĐỘIQUÂNBATƯCỔTRÊNSAMẠCAICẬP10.GIẢTHUYẾTMỚIVỀNGUỒNGỐCKIMTỰTHÁP11.ĐỜISỐNGCÔNGNHÂNXÂYKIMTỰTHÁP12.TÌMRADẤUVẾTVỀTRIỀUĐẠIPHARAONRAMSESII13.TÌMTHẤYTẤMBÙAHỘMỆNHTHỜILAMÃCỔĐẠI14.NGƯỜIAICẬPMỚILÀTÁCGIẢCỦAHỆSỐĐẾM15.AICẬPDÙNGKHOAHỌCXÓABỎLỜINGUYỀNPHARAON16.KHÁMPHÁBÍẨNVỀHOÀNGĐẾLAMÃ17.BÍQUYẾTLÀMĐẸPTHỜILAMÃCỔĐẠI18.MỸPHẨMLAMÃCỔĐẠIXUẤTHIỆNỞLONDON19.ALEXANDERĐẠIĐẾCÓTHỰCSỰVĨĐẠI?20.TÌMTHẤYXÁCƯỚPCỦANỮHOÀNGAICẬPCỔĐẠI21.THÀNHROMEĐƯỢCLẤYTÊNCỦAMỘTPHỤNỮ?

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

TLỜINHÀXUẤTBẢN

hếgiớichúngtađangsốngquảthựcvôcùngrộnglớnvàhàngngàyvẫnluônxảyracácsựkiện,hiệntượngmàchúngtachưathểgiảithíchđượcbằngnhữnghiểubiếthiệncó.Trải

quabaonhiêuthếkỷvớikhảnănghiểubiếtngàycàngmởrộng,conngườiđãphầnnàohiểuđượcthếgiớitựnhiênxungquanhmình.Nhưngtỉlệthuậnvớinó,nhữngđiềukỳlạkhôngíthơnmàngàycàngnhiều,càngtháchthứctrítuệvàkiếnthứccủanhânloại.Vớimongmuốncungcấpchobạnđọcnhữngthôngtinvềcácsựkiện,hiệntượngkỳbíđang

diễnraxungquanhcuộcsốngcủaconngười,đượcgiảithíchtrêncơsởkhoahọc,NhàxuấtbảnTừĐiểnBáchKhoaxintrântrọnggiớithiệutớibạnđọccuốn"Bíẩncủanhânloại".Hyvọngcuốnsáchsẽlànguồntàiliệubổích,hấpdẫnđốivớinhữngbạnđọc.

NXBTỪĐIỂNBÁCHKHOA

C

PHẦN1:CONNGƯỜI–THẾGIỚIKỲBÍNHẤTTRONG

VŨTRỤ1.NHỮNGĐIỀUCHƯABIẾTVỀCƠTHỂCON

NGƯỜIơthểconngườilàmộttrongnhữngbộmáykỳdiệunhất.Chúngtabiếtrằngquảtimcủamỗingườiphảilàmviệcsuốt70-80nămtrờikhôngmộtgiâyphútngừngnghỉ,thìmới

thấyhếtđượcsựkỳdiệuđó.Dùlàchủsởhữu,nhưngkhôngmấyaitrongchúngtahiểuhếtnhữnggìđangxảyratrongcơthểmình.-Trongsuốtmộtđờingười,quảtimđập3tỷlầnvàbơm48triệugallonmáu.-Mỗingày,máuthựchiệnmộtcuộchànhtrìnhdài95.540kmtrongcơthểchúngta.-Bộnãotrungbìnhcủamộtngườicó100tỷtếbàothầnkinh.-Cácxungđộngthầnkinhtruyềnđếnnãovàtừnãotruyềnđivớivậntốc274km/giờ.-Khôngbaogiờbạncóthểhắthơimàkhôngphảinhắmmắt.-Khibạnhắthơi,mọichứcnăngcủacơthểđềungưnghoạtđộngkểcảtráitim.-Dạdàycủabạncầnphảitạoramộtlớpmàngnhầymớicứsauhaituầnlễ,nếukhông,nósẽ

tự"tiêuhoá"nó.-Cầncósựtươngtáccủa72cơbắpkhácnhauđểtạothànhtiếngnóicủachúngta.-Tuổithọtrungbìnhcủamỗichiếcgailưỡilà10ngày.-Tiếnghovăngrakhỏimiệngchúngtavớivậntốc96km/giờ.-Đứatrẻsinhrakhôngcóxươngbánhchè.Phảichờkhichúngđượctừ2đến6tuầntuổithì

bộphậnnàymớixuấthiện.-Chúngtasinhravới300khúcxương,khitrưởngthành,chỉcòn206khúcxương.-Đứatrẻlớnnhanhhơnvàomùaxuânsovớicácmùakhác.-Trongsuốtmộtđờingười,phụnữchớpmắtnhiềugầngấp2lầnđànông.-Mộtngườinháymắttrungbình6.205.000lầnmỗinăm.-Ngườicònmộtmắtchỉbịmấtkhoảng1,5thịlực,nhưngmấttoànbộcảmgiácvềchiềusâu.-Từlúcsinhrachođếnkhitrưởngthành,mắtcủachúngtavẫnkhôngthayđổi,trongkhiđó,

taivàmũikhôngngừngpháttriểnchođếnlúccuốiđời.-Trungbìnhmộtđờingười,chúngtađibộtrênmộtquãngđườngdàibằng5lầnđườngxích

đạo.-Dađầumỗingườitrungbìnhchứa100.000sợitóc.-Hộpsọconngườiđượccấutạobởi29mảnhxươngkhácnhau.-Tốcđộmọcdàiracủamóngtaytươngứngvớichiềudàingóntay.Móngtaycủangóngiữa

mọcnhanhnhất.Móngtaymọcnhanhgấpđôimóngchân.

-Tócvàmóngtaycócùngmộtchấtliệucấutạonhưnhau.-Khiconngườichếtđi,cơthểkhôlại,tạoảogiáclàmóngtayvàtóccòntiếptụcmọcthêm

saukhichết.-Diệntíchbềmặtruộtlà200m2.-Diệntíchbềmặtdangườilà2m2.-Mộtngườitrungbìnhbịthayđihơn18kgdatrongmộtđờingười.-Cứmỗigiâyđiqua,có15triệutếbàomáubịtiêuhuỷtrongcơthể.-Mỗinămquađi,cókhoảng98%nguyêntửtrongcơthểbịthaythế.-Quảtimconngườitạoramộtápsuấtđủđểđẩymáuđixa9m.-Xươngđùicủaconngườicứnghơnbêtông.-Dướilớpdamỗingườicó72kmdâythầnkinh.-Mỗi2,5cm2dangườichứa6mmạchmáu.-Cứ24giờ,mộtngườitrungbìnhthở23.040lần.

2.BÍMẬTCỦAHIỆNTƯỢNGSIÊUTRÍNHỚNăm20tuổi,côgáiElinaMarkand(ngườiĐức)bịtainạn.Khitỉnhdậy,Elinabỗngnóitiếng

Italyrấtthôngthạo,mặcdùtrướcđócôchưatừnghọcmộtngoạingữnào.CôcòntựnhậnmìnhlàRozettaCasteLiani,côngdânItalyvàđượcyêucầuđượctrởvềthămquêhương.

“Mysytic”tranhcủaLiisaRahkonenVềtới“nhà",ElinamớibiếtrằngngườicótênlàRozettaCasteđãmấttừnăm1917.Đóncôlà

mộtbàgiàlụkhụ,xưnglàcongáicủaRozettaCaste.Elinachỉtayvàobàgià,nói:"ĐâylàFransa,congáitôi!".Lúcấy,tấtcảmọingườiđềugiậtmình,vìngườiđànbàquảthựctênlàFransa,đúngnhưElinagọi.CâuchuyệncủaElinaMarkandđãtrởthànhđềtàiđầyhấpdẫnchokhoahọc.Thựctế,trong

lịchsửtừngcókhôngíttrườnghợptươngtựvàhiệntượng"nhớvềquákhứ"khôngnhấtthiếtphảibắtđầutừmộtchấnthươngnàođó,nhưtrườnghợpcủaElinaMarkand.Vàothậpniêntrước,mộtcôgáinhỏngườiAnhđãbiếnthành"mộtngườixalạ"saukhithức

dậyvàomộtbuổisáng.Emkhôngnhậnramẹvàngườithâncủamình,khôngnóiđượctiếngmẹđẻtrongkhilạithôngthạotiếngTâyBanNhavàlúcnàocũngtỏrasợsệt.Cácbácsĩđềucókếtluậngiốngnhau:Embé10tuổinàykhôngcóbiểuhiệngìvềbệnhlý

hoặctâmthần,sứckhoẻtốt.EmnhậnmìnhlàngườiTâyBanNhavàsốngởthànhphốToledo.Emkểlạirằngmộtngườicùngphốdoghenghétvàđốkỵđãđâmchếtemnămem22tuổi.CảnhsátTâyBanNhađãthẩmtralạicâuchuyệnkỳquặcvề"tiềnkiếp"củaemvàkếtluận,đúngnhưlờiemkể.ỞsốnhàđótrongthànhphốToledotừngcómộtcôgái22tuổibịhãmhại.Nhữngngườihàngxómđãtìmthấyxáccôngaytrongnhà.Câuchuyệncàngsángtỏhơnkhihungthủ(lúcnàyđãgià)tựđếngặpcảnhsátđểthútội.Cácnhàkhoahọccòntiếptụcghinhậnnhiềutrườnghợpkhác.Chẳnghạncómộtngườiđột

nhiên"biếnthành”côngdânLaMãcổđại,vớibằngchứngkhóchốicãilàanhtabiếtsửdụngthứngônngữ"nguyênthuỷ"củamình,màkhôngcònaihiểuđược.Tươngtựnhưvậy,cóngườichâuÂubỗngnóitiếngAiCập,mấthẳnkhảnăngnóitiếngmẹđẻ.RồianhtamôtảchínhxáccảnhvậtởsôngNilevàtựnhậncónguồngốcAiCập.

*"Trínhớgene"Mộtsốnhàkhoahọcđãthửđưaramộtlýthuyếtgiảithíchhiệntượngtrênvớikháiniệm"trí

nhớgene":Nếucácvùng"ngủ"trongADNbịkíchthích,conngườicóthểtrởvềtiềnkiếp".HọbỗngnhớlạinguồngốcLaMãhoặcAiCậptừxãxưa.Cũngdoảnhhưởngbởitiềnkiếpmànhiềungườicóthóiquenxoarâuquainón,mặcdùtrênmặtkhônghềcórâu.Ngườikháclạicóthóiquennhấcvạtáovét,ynhưđộngtácvénváydàiđangmặckhivượtquavũngnướccủaphụnữ.NhưởcôElinangườiĐứcvàbégáingườiAnhthìrõràngkhônghềcóquanhệnàovề"gene

ditruyền"vớingườimàmìnhhoáthân,cónghĩalàtrườnghợpcủahọkhôngthểgiảithíchbằng"trínhớgene".Vậynghĩalàthếnào?Nhữngngườitheođạophậtrấtquenthuộcvớithuyếtluânhồichorằngthểxácconngười–tứclàcái"bềngoài"–luônthayđổi.Còncái"bêntrongthểxác"–tứclinhhồn–làvĩnhcửu.Theothuyếtluânhồi,cuộcsốngkhôngkhởiđầubằngsựsinhravàcũngkhôngkếtthúcbằngsựmấtđi.Cuộcsốngcứtrôivôtận.Linhhồnởmỗi"kiếp"lạinhậpvàomộtthânxácmới.Vìthế,sẽkhônglạkhicôElinavàbégáingườiAnhđộtnhiênnhớlạikiếptrướccủamình.*Thuyếtvềkếtcấu"phách"Lạicómộtsốnhàvậtlývàsinhhọcđưaracáchgiảithíchvấnđềtrênbằng"kếtcấuphách".

"Phách"ởđâytấtnhiênkhôngphảilà"phách"trongâmnhạc,màlàmộtkháiniệmchỉ"phầnbấtbiến"củaconngười,cònđượchiểulà"phầnnănglượngtáchradướidạngsóng".Khingườichết,"phách"liềntanvàovũtrụ.Vìthế,"phách"cóthểhiểulàmộtloại"trườngsónghạtcơbảnnhẹ,hoặclà"tậphợpnhữngnănglượngthôngtincáthể".Theocácnhàkhoahọcnày,thuyếtvềpháchcóthểlýgiảiđượcnhưđaphầnhiệntượngthần

đồng(trongâmnhạc,thica,khoahọc...).Ởtuổirấttrẻ,nhữngthầnđồngnàyđãtíchtụđượclượngkiếnthứckhổnglồmàngườibìnhthườngcảđờidùhọctậpchămchỉcũngkhócóđược.Theothuyếtnày,"phách"củacácthiêntàilàsảnphẩmcủahàngvạnkiếptrongquákhứdồnlạitrongmộtcơthểhiệnhữu.Nóicáchkhác,"trườngsónghạtcơbảnnhẹ"haynhững"tậphợpthôngtincáthể"đãtậptrungvàocơthểhọtheomộtquyluậtnàođó.Nhiềunhàkhoahọcđãmạnhdạnđềcậptớinhữngkháiniệmrấtmớivềhiệntượng"nhớvề

quákhứ".Họđãlậpramộtquytrìnhcôngnghệ"chophépbằngthựcnghiệmđưaconngườivàotrạngtháigiữamơvàthực.Ởtrạngtháilơlửngkỳảonày,ngườithamgiathựcnghiệmvẫnnhìnthấynhữnggìquanhmình,nhưngtrongtiềmthức,họlạithấycảquákhứ.Phươngphápthựcnghiệmnàyđãđượcápdụngđểchữamộtsốbệnhtâmthầnvàđemlạikếtquả.Mặcdùđãcónhữngthànhtựunhấtđịnh,nhưngđếnnay,nhữngchuyệnvề"siêutrínhớ"gần

nhưvẫnnằmngoàivòngnghiêncứucủakhoahọcchínhthống.Tấtnhiên,điềuđókhôngcónghĩalànhânloạichịubỏcuộcđểrơitựdovàovòng"bấtkhảtri",cácnhàkhoahọcvẫnđangtìmcáchđểnghiêncứunhữngđiềukhógiảithíchnhất.

3.NGỦLỊMHÀNGCHỤCNĂM–MỘTHIỆNTƯỢNGCHƯAĐƯỢCGIẢITHÍCH

Dobịtưởngnhầmlàđãchết,côbéNaziraRustemova(4tuổi,ngườiKazakstan)từngbịchônsống.Đượcđưarakhỏimộ,Nazirachìmvàomộtgiấcngủdài16nămrồimớiđâybỗngnhiêntỉnhgiấc.Cơthểcủacô(vốnthayđổirấtíttrongthờigianhônmê)bỗnglớnlêntừngngàyđểnhanhchóngtrởthànhcơthểmộtthiếunữtrưởngthành.Đólàmộttrongnhữngtrườnghợpmắcchứnghônthuỵ,chođếnnayvẫnlàmộtbíẩnđốivới

khoahọc.Nhữngngườibịchứnghônthuỵcóthểngủhàngthángtrời,thậmchívàichụcnăm.Trongthờigianđó,cơthểhọhầunhưkhôngcósựthayđổi.Saukhitỉnhgiấc,quátrìnhtraođổichấtđượctăngtốckhiếnchocơthểlớnnhanhtrôngthấy,ynhưtrongtruyệncổtích.Ởmộtsốbệnhnhâncònxuấthiệnnhiềukhảnăngkỳlạmàtrướckhihônmêhọchưahềcó.

NaziraRustemovalàmộttrườnghợpđiểnhình.Lúcmớisinh,Naziralàmộtcôbékhoẻmạnh,cơthểpháttriểnbìnhthườngnhưbaođứatrẻ

khác.Gầnđếnsinhnhậtlầnthứ4,độtnhiêncôbébịđauđầudữdội,khôngthuốcnàolàmgiảmđược.Saumỗicơnđau,côbélạilịmđi.Mộtbuổisáng,khivàođánhthứccon,chamẹcủaNazirathấycôbénằmbấtđộngtrêngiường.CácbácsĩởbệnhviệnhuyệnkhẳngđịnhNazirađãchếtmàkhôngrõnguyênnhân.SaukhimaitángchoNazira,ôngvàbốcôbénằmmộngthấycóngườibảorằngNazirachưa

chếtmãđãbịchônsống.Ngườichatrởlạinghĩađịa,lậtvánáoquanlênđểkiểmtra.Ôngsửngsốtnhậnthấyxáccongáiđãnằmsátvàomộtgócchứkhôngởvịtríchínhgiữanhưlúchạhuyệt.Lớpvảiliệmquấnquanhcôbébịnhàuvàđôichỗcóvếtcàoxước.Ôngvộivàngbếconvềnhà.Haituầnliền.GiađìnhNaziratìmmọicáchđểđánhthứccôbénhưngvôhiệu.Khibiếttin,

BộYtếLiênXôđãchuyểnNaziralênMatxcơvađểnghiêncứu.Côbéđượcđặttronglồngkínhsuốt16nămchođếnngàytỉnhlại."Suốtthờigianđó,tôikhônghềngồidậylầnnào"–Naziranhớlại–"Mặcdùnằmbấtđộng

nhưngtôivẫnnhậnbiếtđượcmọichuyệnxảyraxungquanhmình.Thậmchícólầntôicònngửithấyhươngthơmthoangthoảngđặctrưngcủavùngthảonguyênquêtôi.Mộthôm,tôinghethấytiếngchuôngđiệnthoạiréorấtlâu.Mãimàkhôngcóainhấcmáy;thếlàtôiquyếtđịnhđứngdậyđểnóichuyệnđiệnthoại..."Saukhitỉnhgiấc,Nazirađượccácbácsĩgiữlạiđểtiếptụckiểmtrasứckhoẻtrongmấythángrồimớitrởvềnhà.Trong16nămngủlịm,ngườiNazirachỉdàithêm30cmmặcdùvẫntiếpnhậnthứcănqua

hệthốngốngdẫnnốivớidạdày.Tuynhiên,khitỉnhlại,cơthểcôpháttriểnnhanhnhưthổi.Chỉtrongmộtthờigianrấtngắntừmộtcôbé,Nazirađãcómộtcơthểpháttriểnnhưmọicôgái20tuổikhác.Trongmấyngàyđầu,Nazirađãphụchồikhảnăngkhẩungữ,cóthểgiaotiếpvớimọingười

màkhôngquêntừnào.Thậmchí,côcònnóiđược4ngoạingữ,trongđócótiếngLatinh(mộtngônngữhiệnnayrấtítngườibiết)vàtựnhấcmìnhkhỏimặtđấtnhẹnhàngnhưbay.Tuynhiên,sauđómấynăm,nhữngkhảnăngnàybiếnmất.Naziraquêncảtiếngmẹđẻ(tiếngKazakstan),chỉcònnhớduynhấttiếngNga.

4.HIỆNTƯỢNG"NGƯỜILƠLỬNG""Quátrưa,SubbayahPullivarrachàochúngtôivàchobiếtđãthựchànhyogađượcgần20

năm.

LơlửngkhôngphảilàkhôngthểKhinghilễlơlửngbắtđầu,nhàyogaẤnĐộnàyđivàomộtcáilều.Vàiphútsau,váchlềuđược

nânglên,chothấyôngđanglơlửnggiữavòngtrònnước".ĐólàlờikểcủaP.Y.Plunkett,mộtngườibạntậnmắtchứngkiếnmànbiểudiễnngày6/6/1936.Nhiềukhángiảđếngầnkiểmtrađểxemcósựgiandốinàokhông.SubbayahPullivarnhư

trongtrạngtháilênđồng,lơlửngtrênkhông,cáchmặtđấtkhoảng1mét.Ôngdựavàomộtcâygậy,hẳnlàchỉđểgiữthăngbằng,Plunkettvàbạnbèđếnkiểmtraxungquanhnhàyoga:chẳngcódâyhaytròmamãnhnàocả.Sauđó,cáilềuđượcphủxuốngvàPullivarhạxuốngđất.Plunkettchứngkiếnsựhạxuống

nàyquamộtcáikhetrênváchlềumỏng.“Saumộtphút,nhàyogacóvẻlắclư.Ôngbắtđầuhạxuốngtừtừ,vẫntrongtưthếnằmngangnhưlúcđầu.Phảimất5phútđểchạmxuốngđất.Lúcấy,cácđệtửđưaôngragiữakhángiả,yêucầumọingườithửbẻtaybẻchânông.Nhưngdùcónhiềungười,chúngtôivẫnkhôngthểlàmđược.SubbayayPullivarđượcxoabópbằngnước

lạnhhơn5phútsaukhirờikhỏitrạngtháilơlửngvàlạicửđộngtaychânbìnhthường”.Trongnhiềutrườnghợplơlửngkhác,khángiảchúýđếnchuyểnđộnglắclưvàtưthếnằm

ngang.CảnhtượngdiễnratạiThuỵSĩ,ởtrườngcủanhàyogaMaharishiMahesh,mộthọcviênmônthiềnsiêuviệthọckểlại:"Chúngtôilắclư,lúcđầuchậm,saunhanhdần.Kếđó,chúngtôibắtđầunhấcmìnhlênkhỏimặtđất.Phảithựchànhbàitậptrongtưthếngồixếpbằng.Ngườitasẽbịđauđớnnếuđểhaichânbuôngthõng.Lúchạxuốnglàmộtcúsốc.Vìthếcầnphảingồitrênnệm.Sauđóchúngtôibiếtcáchkiểmsoátvàbàitậptrởnênthậtthíchthú".Liệumộtngàynàođótấtcảmọingườiđềucóthểbiếtlơlửngkhông?Theonhữngngườihọc

thiềnsiêuviệt,điềuđólàcóthể,vớiđiềukiệnphảirènluyệntinhthầnrấttíchcực.*TrạngtháibántrọnglựcCũngcómộtcáchlơlửngđangđượcbàncãi,làđặtmộtngườitrongtrạngtháibántrọnglực.

Ngườiấyngồitrênghế,xungquanhlà4ngườithínghiệm.Bốnngườinàyxếphaibàntaytrênđầungườikia(nhưngkhôngchạmnhau),rồitậptrungtưtưởngtrong15giây.Sauđó,họnhanhchóngđặtngóntrỏlênkhuỷutayvàđầugốicủanhữngngườingồitrênghế.Thếlàngườiấyđượcnângkhỏimặtđất.Làmsaocóthểgiảithíchđượchiệntượngđó?Sựtậptrungtưtưởngcủa4ngườicódựtínhchínhxácliệucóthểgiảiphóngmộtsứcmạnhbíẩncủanghịlực,giúpthoátkhỏicácđịnhluậtcủatrọngtrườngkhông?Nhiềucâuhỏichưacólờigiảithíchthỏamãn.Bennettlànhàsư.Ôngnhẹnhàngđếnmứccóthểtựmìnhnânglênnhưmộtchiếclá,tựanhư

đãthoátkhỏitrọnglực.Tuynhiên,hiệntượnglơlửngdườngnhưkhôngcaođượcbaonhiêu:đốitượngthườngchỉlênđược1-2mlàtốiđa.Nhưngbiếtđâucácdântộcthờicổđạiđãcó"chìakhoá"chokhảnăngbaybổngcaohơn.Nhưthế,họcóthểthựchiệnnhữngcôngtrìnhvĩđại,chẳnghạnnhưcáchìnhvẽtrongsamạcNazcaởPerumàngườitachỉcóthểthấyrõtừtrêncao.NhiềutruyềnthuyếtcủangườiCeltecũngkểvềcácphápsưcókhảnăngbayđược.Phảichăngđólàsựhoáthâncủalinhhồn,haylàsựlơlửngthậtsựcủacơthể.Trongnhiềutrườnghợpngoạilệ,sựlơlửngdườngnhưcóliênquanđếnmộttrạngtháiđặc

biệt,tiếpthuđượcsaumộtquátrìnhluyệntậplâudài.Lúcấy,cơthểbấtchấpcácđịnhluậthấpdẫnthôngthườngnhờmộtsứcmạnhbíẩn.Năm1657,mộtthiếuniênAnh12tuổi,HenryJones,bỗngdưngbaylênđếntrầnnhà,đặthaibàntaylêntrần.Hiệntượngnàychỉkéodàitrong1năm,vàsaunàycậutamấtkhảnăngđó.

5.NGƯỜIHOÁSÁPMỠVÀCÁICHẾTBÍẨN

ThínghiệmchụpcắtlớpthihàiNgày27/9,tạibảotàngMutter,Philadelphia,Mỹ,ngườitađãtiếnhànhchụpcắtlớpmộtthi

thểkỳlạ:xácướpcủamộtphụnữmậpmạpđãbiếnđổigầnnhưhoàntoànthànhchấtsápmỡ.Ngườiđànbànàylàai?BàtamấtvàothếkỷXVII,XVIIIhayXIX?Vìsaothânthểbàtalạicóthểhoásáp?...Cácnhàkhoahọchyvọngsớmcócâutrảlờitừthiếtbịquétmới,máyscanCT.Thihàingườiphụnữnày,vớibiệtdanh"SoapLady",đãnằmtrongtủkínhcủabảotàng

Mutterhơnmộtthếkỷ.Thờigianquabàluônlàmẫuthựcnghiệmlýtưởngchocácsinhviênykhoavàbâygiờxácbàđanghấpdẫndukháchnhưmộttrườnghợplýthútrongyhọc.BằngmáychụpCT,cácnhàkhoahọcđãquansátthấymộtsốmônộitạng.Họhyvọngsẽtrả

lờiđượcnghivấnlâunay:Bàấychếtnhưthếnào?GeraldConlogue,GiáosưĐạihọcQuinnipacvàcáccộngsựđangtìmkiếmmộtmiếngvỏquantàiđượclàmtừthứchấtxàphòngnàybịrơirangoàimôitrường.Từđó,họsẽhiểurõhơnvềsựxàphònghoá-hiệntượngchuyểnhoá

chấtbéothànhchấtsápmỡ.Trongtựnhiên,trườnghợpnàyrấthiếmgặpvìquátrìnhxàphònghoáphụthuộcvàonhiềunhântố,nhưđộẩm,nhiệtđộ,quầnáovàhoạtđộngcủavikhuẩn.Ngườicàngbéo,khảnăngbịxàphònghoácànglớn.*ĐitìmtungtíchSoapLadyLầnthínghiệmchụpcắtlớplàlầnđầutiênSoapLadyđượcđưakhỏibàntrưngbày,kểtừ

năm1874.MộtnhàgiảiphẫunổitiếngcủaĐạihọcPennsylvania,JosephLeidy,đãtặngthihàinàychobảotàng.LeidykhẳngđịnhSoapLadymấtvàokhoảngcuốithếkỷXVII.Theomẩuchúthíchgắnkèmvớigiátrưngbày,"Ngườiđànbànày,cótênEllenbogen,đãmấtnăm1792tạiPhiladenlphiavìbệnhsốtvàngvàđượcchôngầnđườngFourthvàRace".Nhưng,lờigiảithíchcủaLeidychỉđứngvữngtớinăm1942,khiTiếnsĩJosephMcFarland,

ngườiquảnlýbảotàngđãxácđịnhSoapLadymấtvàothếkỷXVIIIvàtêncủabàđãbịquákhứlãngquên.Theoông,khôngcóaiquađờivìbệnhsốtvàngởPhiladenphiavàonăm1792.Chỉcómộttrườnghợpxảyravào1793,nhưngtênkhôngphảilà"Ellenbogen".Hơnthế,chưahềcómộtnghĩađịagầnđườngFourthvàRace.Năm1987,ngườitađãchụptiaXtrênxácướpnàyvàpháthiệnthấycó2cáighimthẳngvà

2chiếckhuy4lỗđượcsảnxuấtvàothếkỷXIX.Mộtquanchứcbảotàngnói:"Đếnđây,tungtíchcủangườiđànbànàylạicàngmờmịthơn".

6.BÍMẬTVỀHIỆNTƯỢNGẢOGIÁCMộtlần,bạnđangtrảlờimộtngườihỏiđường,thìđộtnhiên,haingườilạmặtkhênh

mộtcánhcửađặtgiữabạnvàvịkhách.Bạnhơingạcnhiênmộtchút,nhưngsauđóhaikẻbấtlịchsựkiađãvộivãkhênhcửađi.Sauđó,bạnvẫntiếptụcnóimàkhôngnhậnthấymộtđiềukỳlạđãxảyra...Ngườikháchhỏi:"Chịthấygìlạkhông?".Bạnnhăntrán...hìnhnhưbạncảmthấy

cógìđókháclạnhưnglạikhônghiểulàgì.Ngườikháchlạihỏi:"Chịthửnhìntôikỹhơnxemnào!"Bạnnhìnrấtsâuvàomắtngườikhách,rồibạnđểýtớigiọnganhtanói,tớiáoquầnanhtamặc...Hồilâu...“A!”Bạnbỗnghétlên.Đứngtrướcmặtbạnlàmộtngườiđànônghoàntoànkhácchứkhôngphảingườiđãhỏiđườngbạn...Mộtlúcsau,ngườilạmặtnàygiảithíchchobạnbiếtrằng,anhtalàmộttronghaingườiđànôngkhênhcánhcửavàđãtráođổivịtrívớingườikháchhỏiđườngtrongthờigianngắnngủikhihọdừnglạigiữahaingười...Trênđâylàmộtvídụtiêubiểuvềhiệntượngảogiác,mộthiệntượngkỳlạvàkhóhiểunhất

thườnggặptrongthựctế.NgườilàmthínghiệmnàylàGiáosưDanielSimons,ĐạihọcHavard,Mỹ.Ôngđãtiếnhànhthínghiệmnàytrênhàngtrămtrườnghợpkhácnhauvàkếtquảthậtkỳlạ:Trên50%cáctrườnghợp,ngườichỉđườngvẫntiếptụcnóichuyệnvớivịkháchhỏiđườngđãbịđánhtráomàkhôngnhậnrađiềugìlạ,mặcdùhainhânvậtnàyhoàntoànkhácnhau,từhìnhdáng,giọngnóitớiquầnáo.*NhậnbiếtcólựachọnHiệntượngtrêncòncótênkhoahọclà"mùthoángqua"(change-blindness).Cùngvớicác

kếtquảthínghiệmkhác,đầunhữngnăm90,hiệntượngnàydẫntớimộtgiảthuyếtgâyranhiềucuộctranhluậndữdội:Cáichúngtathựcsựnhìnthấyíthơnnhiềusovớicáichúngtatưởngrằngđãnhìnthấy.Điềuđócónghĩalà,chúngtaluônsốngtrongảogiácbởiniềmtinđượctạora.Trongthínghiệmtrên,ngườichỉđườngluôntinrằngmìnhđangnóichuyệnvớicùngmộtngườihỏiđường,nênhoàntoànkhôngnhậnthấyanhtacósựthayđổigìsaukhiđãbịđánhtráo.ÔngSimonsgiảithích:"Nếubạnquansátmộtkhungcảnhvớinhữnghiệntượngxảyra

trongđó,thườngbạnchỉcóthểnhậnbiếtmộtsốchitiếtnhấtđịnh.Nhữngchitiếtnàysẽđượcbổsungthêmnhờkhảnăngnhớlạihoặctrítưởngtượngcủabạn,đểchoramộthìnhảnhtổngquátvềcáimàbạnđãnhìnđượcvàghilạitrongnãobộ".

*MắtcóvaitrònhưmộtốngkínhTronghệthốngghichépvàlưugiữhìnhảnh,mắtđóngvaitrònhưmộtốngkínhvideo.Nó

liêntụcquétcáchìnhảnhđểđưavàotrungtâmxửlýcủanãobộ.Tạiđây,hìnhảnhsẽđượcphântíchrấtnhanh.Thôngtinkhôngquantrọngsẽbịloạibỏvàchỉcónhữngchitiếtquantrọngnhấtgiúpconngườiứngxửtronghoàncảnhnhấtđịnhmớiđượcgiữlạitrongnãobộ."Nhờviệclựachọngiữanhữngchitiếtquantrọngvàkhôngquantrọngnênconngườimới

cóthểtồntạiđược",TriếtgiaDanialDennettđãkhẳngđịnhnhưvậytrongmộtcuốnsáchcótiêuđề"Kiếngiảivềýthức".Theođó,hìnhảnhlưutrữtrongbộnãolâungàyđãchiếmquánhiềubộnhớnênnóchỉghilạinhữnggìđãthayđổivàgiảđịnhrằng,tấtcảnhữngthứkhácvẫngiữnguyênnhưvậy.*Chuyệnvềmộtconvượnchạyqua...DanielSimonslạitiếptụclàmmộtthínghiệmnữađểchứngminhrằng,thựctếchúngtaluôn

bỏsótnhữngchitiếtnhấtđịnh.Ôngchomời40ngườiđànôngtớixemmộttrậnbóngrổvàyêucầuhọđếmtấtcảcácđườngchuyềncủahaiđội.Nhữngngườiđànôngđềutậptrunghếtsứcvàocácphachuyềnbóng.Độtnhiênxuấthiệnmộtconvượnchạyđichạylạiquasânbóngđến5giâyđồnghồ.Sauđó,Simonsđãhỏitấtcả40ngườiđànôngnàyvềconvượnvàhọđềutrảlờilàkhôngnhìnthấygìcả."Thườngthìngườitakhôngbaogiờnhìnthấyrừngxanhgiữađámcâycốirậmrạp",Simons

nói.Điềuđóđôikhirấtnguyhiểm.Cácchuyêngianghiêncứugiaothôngchobiết,phầnlớncáctainạnôtôđềucóliênquantớihiệntượng"mùthoángqua".Trongthínghiệmtrên,nhữngngườiđànôngchúimắtvàocácquảbóngcóthểsosánhvớingườitàixếđangláixechạytrênđườngvàmảimênghĩvềmộtchuyệngìđó,cònconvượngiốngnhưngườiquađường.Thếlàxảyratainạn.*GiảimãnụcườicủanàngMonaLisa

MonaLisa,nỗibuồnẩndướinụcườiNụcườicủaMonaLisacũnggâyảogiác.Càngnhìnlâuvàokhuônmặtnàng,bạncàngthấy

đôimắtấyđangcười,rấtkiêusavàrấtmãnnguyện.Nhưngchỉcầnnhìnxuốngkhoémiệngmộtchútbạnsẽthấykhuônmặtngườithiếunữnghiêmnghịkỳlạ.Độtnhiên,bạnkhônghiểunàngđangvuihaybuồn,thanhthảnhaylolắng.Trongphầntrướcchúngtađãđềcậptớihiệntượng"mùthoángqua",giảithíchvìsaođôi

mắtthườngbỏsótmộtsốchitiếtnhấtđịnhkhitaquansátmộtkhungcảnhnàođó.Hoạsĩ,triếtgia,nhàkhoahọcthiêntàingườiItaliaLeonarddeVinceđã"vôtình"lợidụnghiệntượngnàyđểsángtạoranụcườibíhiểmcómộtkhônghaitrênkhoémiệngMonaLisa.

MonaLisa"ĐiềukhiếnchúngtayêuthíchMonaLisachínhlàbộmặtcôấyluônthayđổimỗikhichúng

tanhìn,khiếnchocôấydườngnhưsốngđộng",MargaretLivingstone,nhàsinhhọc–thầnkinhhọctạiĐạihọcHarvard(Mỹ)nhậnxétnhưvậy,saumỗithờigiannghiêncứuhoạphẩmnổitiếngcủaLeonardodeVince.Tuynhiên,bàchorằngthựctếbộmặtMonaLisakhôngđổi,bảnchấtchínhlàsựthayđổi

trongmắtngườixemchứkhôngphảiởmàusơn.Theobà,thịgiáctrungtâmcủaconngườibắtgiữnhữngchitiếtnhỏrấttốt,trongkhithịgiácngoạibiênchỉxửlýnhữngchitiếtlờmờgọilà

tầnsốkhônggianthấp.NhưngnụcườicủaMonaLisalạiđượcvẽbằngtôngmàuêmdịu,rơivàotầnsốthấp.Livingstonenói:"BạnkhôngthểnhìnnụcườinàybằngthịgiáctrungtâmmàphảibằngthịgiácngoạibiênkhinhìntừmiệngcủaMonaLisa".HiệuquảtươngtựđượcquansáttrênnhữngtácphẩmcuốithếkỷXIXcủanhữngngườitheo

kỹthuậtchấmmàu(pointillist),cũngnhưtrêncácbứchoạchândunghiệnđạicủaChuckClosevàtranhghépmảnhcủaRobertSilvers(thườngdùngtrongquảngcáo).Livingstonenhậnxét:"Mỗikhinhìn,bạnnhìnnhữngchấmriêngrẽ,nhưngthịgiácngoạibiênthìtậphợpchúnglạivớinhauvàtrộnlẫnmàusắc,vìthếbạnchuyểnđộngmắtxungquanhvàtạoranhữngthayđổitrongkhinhìn".Cáchgiảithíchnàycólẽlàmngạcnhiênnhữnghoạsĩcủakĩthuậtchấmmàu,bởihọnghĩrằngtácphẩmcủamìnhlàsựtrộnlẫnmàusắc.Tuynhiên,LivingstonelạichorằngLeonardkhônghiểuđượcđiềuthúvịtừbứctranhcủa

ông:"ÔngấyviếtnhiềuđiềunhưngkhôngbaogiờviếtđiềunàyravàcũngkhôngvẽlạimộtbứchoạnàonhưMonaLisa.TôichorằngôngcũngnhìnthấyđiềutuyệtvờitrongnụcườicủaMonaLisa,nhưngcũngnhiềungười,lạikhôngthểphântíchđượctạisaonólạinhưvậy".

7.CÁCHỌASĨTẠOẢOGIÁCTRÊNTRANHNHƯTHẾNÀO?

BứcẤntượngmặttrờimọccủaClaudeMonetTrongkiệttácẤntượngMặttrờimọccủaClaudeMonet,mặttrờidườngnhưhúthếtsinhlực

củathiênnhiênđểtoảsángrựcrỡ.Nhưngthựcra,độsángcủanókhônghềlớnhơnnhữngđiểmxámtrênnềntrờixungquanh.Thìra,ClaudeMonetđãkhaithácmộtđặcđiểmthịgiáccủamắtngườiđểtạonênảogiácđó.NhàthầnkinhhọcMargaretLivingstone,ĐạihọcYkhoaHarvard(Mỹ),đãcôngbốcông

trìnhnghiêncứunàytạicuộchọpthườngniêncủaHiệphộikhoahọctiếnbộMỹ,đangdiễnratạiDenver.Livingstoneđãsửdụngnhữngkiệttáchộihoạđểminhchứngchosựkhácbiệtgiữanhận

thứcvềmàusắcvàđộsángcủanãongười.TrongmộtchuyếnthămtớiPaisgầnđây,bàcódịpkiểmtrabứctranhẤntượngMặttrờimọcvẽbếncảngLeHarvecủaMonet.Tâmđiểmcủabứctranhlàhìnhảnhmặttrời,xuấthiệnnhưmộtquảcầulửanhôlêntrênnềntrờimâymùxanhxám,phảnchiếuánhsángxuốngmặtnước,nơinhữngcontàuđánhcáđangbuôngneo.Tuynhiên,tráivớicảmnhậnthôngthườngcủachúngta,Livingstonechobiếtmặttrờitrênbứctranhkhônghềsánghơnsovớinềntrờixanhxámởquanhđó.Bànói:"Lýdolàhệthốngthịgiáccủachúngtabịphânđôirõrệt:Mộtbêncảmnhậnvềmàu

sắcvàbênkialàvềđộsáng(cườngđộphảnxạánhsáng).Giữachúngkhônghềcómốiràngbuộcvớinhau.Khiđánhgiámàusắcbứctranh,nãotađãvôtìnhcoimặttrờinhưlàmộtloạicấpsángvàvìthếtatưởngrằngmặttrờichóiloáhơnhẳncảnhvậtxungquanh".Việcđánhgiásẽcôngbằnghơn,nếutấtcảđềuởdạngđentrắng,khiđómọivậtthểcóđộ

sángnhưnhauđềuxámcùngmộtcấp.LivingstoneđãchứngminhđiềunàybằngcáchchụplạiảnhđentrắngcủabứcẤntượngMặttrờimọc.Vớibứcảnhđó,bằngmắtthườngmặttrờibiếnmất,nóiđúnghơnlàhoàvàomàuxámcủanềntrời,donócóđộsángbằngvớiđộsángcủanềntrờixungquanh."CáchoạsĩthiêntàinhưMonethiểurõhệthốngthịgiáccủaconngườiphânđôinhưthếnào

vàđãkhaithácnómộtcáchtinhtếđểtạoraảogiácvềmàusắcvàkhônggian".Livingstonegiảithích.Haiphầnthịgiácđóđôikhicònđượcgọilàhệthống"Where"(ởđâu)và"What"(cáigì).Hệthống"Where"tồntạiởđộngvậtcóvú,chophépchúngtacóthểthấyđượcsựvật

trongkhônggian3chiều,vànhậnranhữngvậtthểdiđộng,nhưngkhôngthấymàusắc.Ngượclại,hệthống"What"chỉtồntạiởloàiđộngvậtbậccao,trongđócóconngười,chophéptanhìnthấymàusắc,phânbiệtđượccáckhuônmặtcũngnhưđánhgiámặtbiểuhiệnhoặctháiđộ.

NụcườicủaMonaLisadướicácgócnhìnkhácnhau(chọntâmđiểmcủabứctranhkhácnhau).Cũngbằngthủpháptạohiệuứngảogiác,LeonarddeVinceđãkhiếnchonụcườicủanàng

MonaLisatrởnênnhẹnhàngmàhuyềnbí.Livingstonechobiết:khichămchúnhìnvàođôimắtcủaMonaLisa,bạnchỉ"khoanh"đượcmộtkhuvựcrấtnhỏbênlôngmàyvàgòmá.Vìvậy,bạnkhôngnhìnthấytoànbộkhuônmặtvàkhônggianđằngsaubứctranh.Khiđó,cácnétmờtrêngòmáMonaLisasẽhiệnlênkhárõ,khiếnbạncócảmgiáckhoémôicủangườiphụnữnàycũngđượckéonhếchlênvàtôđậmhơn.Kếtquả,bạnthấyngườiphụnữcười.Ngượclại,khibạnnhìnvàomiệngnàngthìhiệuứngnàycũnglậptứcbiếnmấtcùngvớinụcườiấy.Thìranụcườinàyvừathật,vừaảo.Cóđiều,khisửdụng"mẹo"ảogiácnày,LeonarddeVincecólẽđãkhôngvậndụngđếnkiếnthứckhoahọcmàdựavàokinhnghiệmcủamộtnghệsĩnhiềuhơn.*"Mắtthần"BàinghiêncứucủaGiáosưItzhkFried,ĐạihọcCalifornia(Mỹ)đăngtrêntạpchíkhoahọc

TheLancetnăm1992khẳngđịnh:"Đểnhậnbiếthìnhảnh,conngườicầnrấtítthựctế".Đâylàmộtkếtluậnthậtkhóhiểu.ĐểtìmhiểuxemFriednóigì,mộtlầnnữa,chúngtalạiphảiquaylại...vớibứctranhMonaLisa.Friedchomời100ngườiđànôngtớimộtcuộcthửnghiệm.Ôngchiahọlàmhainhóm.

NhómthứnhấtđượcnhìnthấybảnsaocủaMonaLisatreotrêntường,cònnhómthứhaitớimộtcănphòngtrốngtrơnđểnghekểvềbứctranh.Sauđóôngmờihainhómtớimộtcănphòngkhácvàđềnghịhọmiêutảlạibứctranh.Trongkhinhữngngườinàymiêutả,Frieddùngmộtphươngphápđặcbiệtđểđocáchoạtđộngtrongnãobộcủahọ.Kếtquảthậtkỳlạ:Nãobộcủanhữngngườinàyđềuvậnđộngcáctếbàogiốnghệtnhauvà"bứctranh"màhọkểlạikhágiốngnhau:Chúngđềulàsảnphẩmcủarấtítthựctếvàrấtnhiềutưởngtượng."Điềuquantrọngkhôngphảilàchúngtanhìnthấybứctranhthậthaychỉngồitưởngtượng.

Mỗingườiđềucómộtconmắtthần–bộphậnlưugiữcáchìnhảnhtưởngtượng–giúpchúngtacóthểtổnghợphìnhảnhvàtrìnhbàymộtkhungcảnhnhấtđịnh",Friednói.*Thựctếvàảogiác

ẢogiáchoaThủyTiênTạisaobạnluôncócảmgiácrằngbạncómộtbứctranhđầyđủvàthựctếvềcuộcsốnghiện

thựcnày?"Bởivìrấthiếmkhibạngặpđượcaiđóchỉchothấyđiềungượclại!",cácnhànghiêncứuhànhvigiảithích.Nãobộcủabạnluônđượcthunạpvàxửlýmộtsốhìnhảnhmàmắtbạn"quét"đượctừthực

tế,nhưngnócònthunhậnmộtkhốilượnglớnhơnnhiềucáchìnhảnhtừkhokinhnghiệmvàtrítưởngtượngcủabạn.Mặtkhác,việcnãobộcủabạnlựachọn"thựctế"nàolàdotrítưởngtượngquyếtđịnh.Vídụ,mắtbạn"quét"đượctoàncảnhmộtcánhđồnggồmnhiềubươmbướmvàchuột,nhưngnếutrítưởngtượngcủabạnchỉ“thích”bươmbướmchẳnghạn,thìnãobộsẽtựđộngxoánhữngconchuộtrakhỏibứctranh.Kếtquảlàbạnchỉnhớđượcmộtbứctranhcótoànbươmbướm.Tómlại,bứctranhtổngthểvềthếgiớicủabạnphầnnhiềulàtưởngtượngchứkhôngphảithựctế.Cóthểnói,mộtsốhìnhảnhvềthếgiớichỉdoảogiáccủaconngườimàcóđược.Cácnghiêncứumớinhấtvềkhoahọcthầnkinhchobiết,khôngaicóthểcùngmộtlúcnhìn

thấytấtcảnhữngchitiếtcủamộtbứctranh.Mỗivậtthể,dướiconmắtcủamỗingườisẽcómộthìnhthùkhácnhau.Cácnhàkhoahọcgiảthuyết:"Nhìnvàlựachọnhìnhảnhlàmộtquátrìnhsángtạo,yhệtnhưhìnhvẽmộtbứctranhvậy.Sảnphẩmcủanóchỉvôtìnhtrùnglặpvớithếgiớicủanhữnghiệntượngvậtlýmàthôi".*ChuyệnchọnáonhầmmàutrongsiêuthịNếugiảthuyếttrênđượcủnghoặckiểmchứngthìđósẽlàmộttinmừnglớnvớinhàvậtlý

IsaacNewton.CuốithếkỷXVII,Newtonđãcóýtưởngchorằng:mọivậttựnóđềukhôngcómàusắcnếukhôngcósựhiệnhữucủaánhsáng.Tuyvậy,nãobộcủachúngvẫncốgánchochúngmàusắcnàođó.HainhàsinhhọcthầnkinhDalePurvesvàBeauLotto,ĐạihọcDuke(Anh),chobiết:"Màu

sắclàsảnphẩmcủacảmnhậnchứkhôngphảithựctế".Theođó,conngườicóthểthunạphìnhảnhdựatrêntưởngtượngvàkinhnghiệmmộtcáchkháchínhxác.Tuynhiên,khôngphảilúcnàocũngnhưvậy.Nhiềutrườnghợp,ngườimuahàngchọnmộtchiếcáotheomàuưathíchtrongsiêuthị,nhưngkhivềnhàmớipháthiệnranócómàukhôngnhưýmuốn.Nguyênnhânlàkhiởcửahàng,ngườiđóđãchọnmàutheotưởngtượngvàkinhnghiệmchứkhôngphảitheomàuthựcdomắt"quét"được.*VấnđềnhânchứngNếucáchìnhảnhlưugiữtrongnãobộkhôngcóliênhệgìrõràngvớithếgiớihiệnhữu,thìai

cóthểkhẳngđịnhrằng,cáianhtanhìnthấylà"thậtsựđãxảyra",hayđóchỉlà"ảogiác".Tronglầnthínghiệmởphầnthứnhất,ngườiphụnữđãnóichuyệnmấyphútliềnvớikháchhỏiđườngmàkhôngnhậnraanhtađãbịtráođổi.Vậythìlờikểcủanhânchứngtrongmộtsựkiệnchỉdiễnrachớpnhoángcóthểtinđượchaykhông?Hơnnữa,ởthờiđiểmxảyrasựkiện,nhânchứngthườngkháthờơ,thậmchíanhtađangchútâmvàomộtviệcgìđóhoàntoànkhác.Thếthì,nhânchứngcókhácgìnhữngngườiđànôngxembóngrổ,khônghềnhìnthấyconvượnchạyqua.NhàkhoahọcStephenKosslyn,ĐạihọcHarvard,cònlàmmộtthínghiệmnhưsau:Ôngmời

10ngườixembứcảnhcủamộtngườiđànông.Sauđó,ôngchohọxemmộtbứcảnhkháccũngcủangườiấyvớimộtsốnétthayđổivềquầnáovàkiểutóc.Khiđượcmờikểlạivềsựkhácbiệtgiữahaibứcảnh,10ngườinàyđãnóikhácnhau,trongđócónhiềuchitiếtkhônghềcótrongcảhaibứcảnh.Kosslynkếtluận:"Conngườikhôngthểphânbiệtđượcđâulàthôngtinkháchquan(thựctế)vàđâulàtưởngtượng.Bìnhthường,họthunhậnhỗnhợpcảhainguồnthôngtinnày".*MộtmìnhgiữacõiđờiCólẽsẽrấtlâukhoahọcmớigiảithíchđượcmốiliênhệgiữathựctếvàtưởngtượng.Tuy

nhiênngàycàngcónhiềugiảthiếtchorằng:Thếgiớithịgiácđầyđủcủachúngtađượchìnhthànhtừmộtsốhìnhảnhcụthể,kếthợpvớimộtsốhìnhảnhchìmsâutrongkhokinhnghiệmvà...rấtnhiềutưởngtượng.Vìmỗingườiđềucómộttrítưởngtượngriêng,nênmỗingườiđềucôđộctrongmộtthếgiới

củanhữnghìnhảnhthịgiácđơnlẻ.TiếnsĩRichardGregory,nhàtâmlý,tácgiảcủarấtnhiềucuốnsáchvềtrithứcthịgiácđãđưaramộttổngkếtbiquannhưsau:"Thếgiớithịgiácmàbạnđangsốnglàngôinhàriêngcủabạn.Thỉnhthoảngbạnlạinuôiảotưởngrằng,cóthểchiasẻnóvớimộtngườinàođó.Nhưngthựctế,chẳngaicóthểchiasẻvớibạn.Bạnchỉcómộtmìnhmàthôi...Mộtmìnhgiữacõiđờinày”.

8.BƯỚCVÀOTHẾGIỚIBACHIỀUTRONGCÁCTÁCPHẨMTHỜIKỲPHỤCHƯNG

TácphẩmChúachịuphạt(TheFlagellationofChrist)Microsoftđãpháttriểnkỹthuậtgiúpngườiyêuhộihoạtiếpcậnthếgiớicủanhữnghoạsĩ

bậcthầythờiPhụcHưng.Bằngmộtchuyếndulịchảo,kháchthamquancóthểthâmnhậpvàomọigóccạnhcủabứctranhChúachịuphạtcủadanhhọaPierodellaFrancesca,đibêncáctôngđồhoặcđứngcạnhChúaJesus.CácnhànghiêncứutạiphòngthínghiệmcủaMicrosoftởCambridge.Anh,đãxâydựngcác

thuậttoánđểtạoratoànbộkhungcảnhhoặctừngphầncủabứchoạ,chophépcácnhànghiêncứunghệthuậtphântíchhìnhkhốivàvịtrícủatừngvậtthể.Kỹthuậtnàycòncóthểgiúptáitạokhônggianbachiềucủatoànbộbứchoạ.AntoniaCriminisi,mộttrongnhữngnhànghiêncứu,chobiết:"Bạnsẽcảmthấymìnhnhư

hiệndiệntrongbứctranhvàthậmchíđượcđứngngaycạnhChúaJesus".Ngườitahyvọngcôngnghệchụphìnhmớinàysẽđưathếgiớinghệthuậtvàkhoahọcmáy

tínhtiếnlạigầnnhauhơn.Nócũnggópphầncảitiếnhìnhthứcthamquanbảotàngthôngquamộtchuyếndulịchảo,khôngcònbịgiớihạntrênnhữngbứctường.

9.ÂMNHẠCTRONGTÁCPHẨMHỘIHỌATHỜIKỲPHỤCHƯNG

MộtbứchoạnổitiếngthờikỳPhụcHưngđãhélộẩnkỳdiệuvềmộttrongnhữnghìnhthứcnghệthuậtđầutiêncósựkếthợpgiữaâmnhạcvàhộihoạ.Tácphẩmcótên“Thánhmẫuvàconcùngđànthiênthần”củadanhhoạFilippinoLippi,ngườiItaly,ởthếkỷXV.TácphẩmđượctrưngbàytạicuộctriểnlãmcủadanhhọaBotticellivàFilippino–Nhữngtác

phẩmhộihọcấntượngvàđặcsắccủathếkỷXVtạiFlorence,Italy,nhằmtônvinhhaidanhhoạBotticellivàFillipino.Cáchọcgiảtừlâuvẫntinrằngnhữngnốtnhạctrêndảigiấynằmtrêntaycácthiênthầnđược

vẽmộtcáchngẫunhiên,chứkhôngmangtínhnhạcnào.Tuyvậy,giáosưâmnhạcTimothyMcGeetạiĐạihọcToronto,Canada,đãpháthiệnrằngnhữngnốtnhạcđócóchứanhạcđiệu.McGeenói."Nhữngnốtnhạcđầutiênchínhlàkhúcmởđầutrongbàihátnổitiếngthờikỳ

PhụcHưng:FortunaDesperata.Tuyvậy,nhữngnốitiếptheothìlạikhôngtheogiaiđiệuđó".Cóthểnhàsoạnnhạcđãcódụngýđểngườinghenhậnthấyrằngôngđãmượnđoạnmởđầu

trongbảnnhạcFortunaDesperata.McGeenhậnđịnh:"Nócóthểgiốngnhưkiểumộtnhàthơmởđầutácphẩmcủamìnhbằnglờitríchcủamộtbàithơnổitiếngkhác".ĐượcviếtđểtưởngniệmcáichếtcủaSimonettaCattaneo,ngườitìnhcủaGiulianodeMedici

vàcũnglàanhtraicủaLorenzotheMagnificient,FortunaDesperatatrởthànhbàicanổitiếngnhấtvàothếkỷXVởItalyvàlàmộttrongnhữngbảnmẫuđượcsửdụngnhiềunhấtvàothờikỳPhụcHưng.McGeenói."Thậtkhôngmaylàchúngtachỉcònmộtnửađầucủabảnnhạc.Đoạncònlạibị

cuốntrongdảigiấydướichâncácthiênthần.Tôiđãlụckhắpmọinơitìmtấtcảcácbảnthảothuộcgiaiđoạnđónhưngđềukhôngthấy.Vìvậyđâylàbảnsaochépduynhất".BảnnhạcđóđãđượctrìnhdiễntạicuộctriểnlãmnghệthuậtởFlorentine.Ởđó,kháchtham

quancóthểvừangắmtranh,vừanghenhạc.NhàlịchsửJonathanNelsonphátbiểu."Khôngnghingờgìkhiđâylàlầnđầutiênbảnnhạc

đượccấtlêntrong500năm.Đólàmộtcảmgiácthúvị,đưachúngtangượclạivớithờigian,khithứâmnhạcthiênthầnđócũngđãđượctrìnhdiễnngaytrướcbứchoạ".

FillipoLippi(1457-1504)sinhratạiPrato,gầnFlorence,nơiđâycócuộcsốngbịbaotrùmbởicácvụxì-căngđan.Ônglàcontraicủamộtnicô23tuổi.LucreziaButivớimộtthầydòngCarmelitengoài50tuổivàcũnglàmộthoạsĩlừngdanh.Năm12tuổi,FilippotrởthànhhọcsinhcủaSandroBotticelli.CònBotticellithìchínhlàhọc

sinhcủachaPhilippino.TriểnlãmlầnđầutiêntạiFlorentineđãtáihiệnlạicuộcsốngvàsựnghiệpcủahaidanhhoạnày,họđềunổidanhtiếngvềtàinăngthicavàhộihoạ.TheoNelson,nhữnggìtìmthấychứngtỏFilppinocũngtàinăngnhưBotticelli."Ôngtacũng

làmộtnhạcsĩtàiba.CóthểchínhFilippinođãsoạnrabảnnhạctrongbứctranhđó".

10.CUỘCGẶPGỠỞCHIỀUKHÔNGGIANTHỨTƯ“Độtnhiênmặtđấtrungchuyển,nhàcửa,câycốinghiêngngảnhưđộngđất.Nhữngsinhvật

kìlạsửdụngcácloạimáybayquaytròntrênnhữngnócnhàtronglàng.Ởngaykhoảngđấttrướcnhàmình,"họ"đápxuốngvàmởcửakhoangmáyrangoài.Lúcđó,nỗisợhãivàkhiếpđảmkhiếnchoemhoảngloạn,Nhưngkhibìnhtâm,emnhớlạitấtcả...”

KhônggianbốnchiềutrongtưởngtượngcủadanhhọaDalivềnhữngđinhcâurútđóngtrêntaychúaJesusĐólàlờikểcủaemgái13tuổiTheodonakhinhìnthấyngườingoàitráiđấttronghaitrận

cuồngphongxảyranăm1998ởmộtlàngnhỏthuộcngoạiôthànhphốShoumen(Bulgaria).Theolờicáccụgiàtronglàng,đólàhaitrậncuồngphongkỳlạchưatừngcó.Đấtđáphảixảyratrênmộtvùngrộnglớnchứkhôngphảichỉtrongphạmvilàng.Tuynhiên,khôngaitronglàngnhìnthấygìkháclạ.NgoạitrừTheodona...Theosựmôtảcủabégáinày,cácnhàkhoahọcphỏngđoán,đóphảilàcuộcviếngthămcủa

nhữngcưdânngoàitráiđất,khisửdụngphithuyềndạngđĩabay,cótốcđộrấtlớntươngđươngtốcđộánhsáng(300.000km/s)đápxuốnglàng.Theodonakểrằng,"đámngườilạcónhiềuhìnhthùkhácnhau,cóngườigiốngnhưngườiBulgariavớivócdángrấtđẹpnhưthiênthầntrongcáctruyệncổtích,nhưngkhôngítngườidiệnmạodữdằnnhưquỷ...".NhàkhoahọcvũtrụNgaValentinPhomenkođãsangBulgariatìmhiểuvề"chuyệncủacô

họctrònhỏvùngShoumen".Saumộtthờigiannghiêncứu,ôngkếtluận:"BégáiTheodonathậtsựcókhảnănggiaotiếpvànhìnrõnhữngsinhvậtlạtừbênngoàivũtrụ,trongkhinhữngngườikhácởShoumenkhôngcókhảnăngnày".TheoPhomenko,điềuđócóliênquanđếnmộtnănglựcđặcbiệt,giúpTheodonađivàokhônggianbốnchiềuđầybíẩn,vìvậyemđãnhìnthấyhìnhảnhmàngườikháckhôngthấyđược".Theocácnhàkhoahọc,nãobộcủaconngườikhôngthểtưởngtượngđượckhônggianbốn

chiều.Điềuđóđượcgiảithíchnhưsau:Bạnhãytưởngtượngcácsinhvậtởkhônggianhaichiều.Chúngsốngtrongmộtmặtphẳngvàkhôngbiếtgìvềsựhiệnhữucủakhônggianbachiều.Vìvậy,mọidichuyểncủachúngsẽbịgiớihạntrênmặtphẳngấyvàkhôngthểtiếnvàochiềuthứtưnhưchúngta.Nếumộtquảcầulọtvàothếgiớiđó,cácsinhvậthaichiềumớiđầusẽnhìnthấymộtđiểmsáng,rồiđếncáchìnhtròntodầnlên,đếnmứccựcđại,rồicáchìnhtrònnhỏdần,thulạithànhmộtđiểmrồibiếnmất.Kếtquảlà,chúngchỉnhìnthấynhữngđườngtrònmàkhônghiểu"toànbộcâuchuyệnvềquảcầu"nhưthếnào.Nhưngđôikhi,sinhvậthaichiềucũngcóthểđạttớiđiềukỳbí.Vídụchúngmuốnvượtqua

khoảngcáchtừAtớiBtrênmặtphẳng.Theolẽthường,thờigiancầnthiếtlêntớicảchụcnăm.Nhưngvìmộtbiếncốnàođó,mặtphẳngkiabịconglạitrongkhônggianbachiều,khiếnđiểmAvàBtrởnêngầnnhau,thậmchítrùnglênnhau.Khiđó,điềukỳdiệuđãđếnvớichúng:khoảngcáchchụcnămsẽđượcrútngắnchỉtrongphútchốc!Phomenkogiảithích,khônggianbachiềunằmtrongcáinôicủakhônggianbốnchiều.Nếu

aicókhảnăngxâmnhậpvàokhônggianthứtư,thìđốivớianhta,khoảngcáchhàngvạndặm,thậmchíhàngvạnnămánhsángkhôngcóýnghĩagì.Anhtavượtquatrongphútchốcbằngcáchđiquakhehởcủachiềuthứtưnày."Khehở"đólàbiêngiớingăncáchhaithếgiới,thếgiớicủakhônggianbachiềuvàkhônggianbốnchiều.Đóchínhlàcơhộiđểnhữngsinhvậtnhỏbéxâmnhậpvàochiềuthứtư,nhưemgáiTheodona.

11.CONNGƯỜICÓCONMẮTTHỨBA?

Nữthầnvới10cánhtayvà3conmắtCácnhàkhoahọctừlâuđãtranhluậnvànghiêncứuvềgiảthuyếtnày.Theohọ,conmắtthứ

barấtcóthểlàcơquangiúpmộtsốngườicóđượcnhữngkhảnăngrấtđặcbiệtnhưtiêntrihaythầngiaocáchcảm...vàbấtcứaitrongchúngtacũngcóconmắtđó,vấnđềlàtacóbiết"mở"nórahaykhông.Khảnăngđọcđượcchữhayphimảnhtrongmộtphongbìdánkín,ngănánhsáng,cótrên

tráncủanhiềunhàngoạicảmkhôngphảilàquáxalạvớichúngta.Khoahọchiệnvẫnchưathểgiảithíchthấuđáovềhiệntượngnày.CòntruyềnthuyếtcổxưacủaphươngĐônglạikhẳngđịnh,cónhữngtrungtâmnănglượngđặcbiệtcókhảnăngđọcvàphátracácdạngýđượcgọilà"conmắtthứba".Việcsùngbáiloạimắtnàycónguồngốctừrấtxaxưa.Trongnhiềutínngưỡngởphương

Đông,cơquanđặcbiệtnàygầnnhưđượccoilàtàisảnriêngcủacácvịthần.Nóchophéphọtheodõilịchsửcủatoànbộthếgiới,nhìnthấytươnglai,quansátbấtcứgócđộnàotrongvũtrụbaola.Cóthểthườngxuyênbắtgặpconmắtthứbađượcgắntrêntráncácvịthần,trêncáchìnhvẽhayphotượngtạinhữngđềnchùađạoPhật.Mộtsốnhànghiêncứucònchorằngđâychínhlàkýứcvềnhững"tổtiêncónguồngốcngoàitráiđất"củanhânloại.Theonhữngtruyềnthuyếtcòntồntạiđếnngàynay,conmắtđógiúphọcókhảnănghếtsứcđặcbiệt–thôimiênvàtiêntri,thầngiaocáchcảmvàtácđộngtừxa,khảnăngthunhậnkiếnthứctrựctiếpcủavũtrụ,biếtđượcquákhứvàtươnglai...Nhữngngườiluyệnyogatrênthựctếđãmởrađượccáckhảnăngtâmlýkhácthường.Nhiều

ngườitừngtậnmắtchứngkiếnkỳcôngcủahọđãnhậnxét:"ChínhxáctươngtựnhưcáctiasángxuyênquakínhhaytiaXđiquacácvậttrongsuốt,nhàyogacóthểnhìnthấycácđồvậtđằngsaubứctườngdày,biếtnộidungbứcthưtrongphongbìdánkínhaypháthiệnkhobáudướiđấtnhờsựgiúpđỡcủaconmắttinhthầnbêntrongcủamình".Phạmviảnhhưởngcủa"conmắtthứba"cònvượtrangoàikhônggianbachiềuquenthuộc

đốichúngta.Cácnhàyogacóthểquansátđượccácsựkiệndiễnratrênnhữngkhoảngcáchlớnvàởbấtcứthờigiannào,quákhứ,hiệntạihaytươnglai.TạiẤnĐộ,nhữngngườicókhảnăngkỳdiệunhưvậyđượcgọivậyđượcgọilàTrikalazna(ngườibiếtbathờigian).Tuynhiên,khôngphảinhàyoganàocũngcóđượcnhữngkhảnăngđặcbiệttrên–tấtcảphụthuộcvàosựpháttriểncủaconmắtthứba".Theotruyềnthốngcủayoga,ngườitachianhữngkhảnăngnàythành4mứcđộ.Mứcthấpnhấtchophépnhìnthấynhữngvònghàoquang(haycòngọilàtinhhoa)phátratừ

đồvậthayconngười."Hàoquang"nàythườngthayđổivềhìnhdạngvàmàusắctuỳtheomứcđộsứckhoẻvàtrạngtháitâmlýcủangườiđó.Chínhnhờkhảnăngnày,mộtvàinhàyogacókhảnăngdựđoánđượcmộtsốbệnhtậtcủaconngười.Ởmứcđộtiếptheo,conngườicóthểquansátcácđồvậtvàsựkiệntươngtựnhưtrongmột

"bảnvẽthunhỏ"–vídụnhưnhìnthấybêntrongcơthểhayđộcaocủacácloàichimđangbay.Nhữngbứctranhđượcquansátthườngliênquanđếnhiệntại,hayởquákhứmớixảyrakhônglâu.Tạimứcđộnày,đôikhingườitacònnhìnthấynhữngdạngýnghĩcựckỳmạnhmẽ(vínhưliênquanđếntôngiáotínngưỡng)–kếtquảcủaquátrìnhtậptrungcaođộcủaconngười.Nhữnggiaiđoạnđầu,khảnăngnhìnthấunàyvẫnchưarõràngvàbềnvững.Nhưngvớibướcpháttriểntiếptheocủaconmắtthứba,độsángvàđộrõnétcủacácbứctranhsẽngàycàngtănglên.Đếnmộtthờiđiểmnàođócủamứcđộthứba,nhữnghìnhảnhđượcquansátbằng"conmắtthứba"sẽcóchấtlượngkhôngkémnhữnggìchúngtanhìnthấybằngmắt

thường.Dùthờigianhiểnthịcủachúngrấtngắn,thậmchíthườngchỉtrongkhoảnhkhắc,tavẫncóthểnhìnthấyrõràngvàtỉmỉtừngchitiết.Cácchuyêngiakhẳngđịnh,bấtcứngườinàocũngcóthểđạtđượcbamứcđộnóitrênbằng

cáchluyệntập.Thậmchíđốivớinhữngngườimù,khảnăngpháttriển"conmắtthứba"thườngnhanhchóngvàthànhcônghơn.Cònmứcđộthứtư–mứcđộtinhthông–thìrấtítngườicóthểlàmđược.Đểđạttớingưỡngnày,conngườicầnphảitoàntâmcốnghiếnchosựnghiệphoànthiệnvềtinhthần.Khiđãđạtđếnmứcđộtuyệtđỉnhcủagiaiđoạnthứtư,conngườisẽtrởthànhmộtmônđồ"khôngcầnhọcaivàkhôngcầnhọccáigìnữa".Điềunàykhôngphảidoanhtađãbiếttấtcả,màlàanhtasẽkhôngphảivùiđầuvàohàngtrămcuốnsách,nghegiảngsuốtngày,chúiđầuvàokínhhiểnvihaykínhviễnvọng...Khảnăngthịgiácbằngtinhthầnsẽchophépconngườibiếtvànhìnthấytấtcảnhữnggìanhtamongmuốnmàkhôngphụthuộcvàothờigianhaykhônggian.

Cácýkiếnnhậnđịnhvềvấnđềnàykhákhácbiệt.Mộtluậnđiểmchorằngnhữngđộngvậtcóconmắtthứbacũngkhôngphảilàhiếm,thườngxuyêngặphơncảlànhữngloàibòsát,đặcbiệtlàrắnvàthằnlằn.Chúngcómộtconmắtthópđặcbiệt,nằmngaydướimộtlỗnhỏtrênphầnxươngsọ.Ởloàibòsát,lỗnhỏnàyđượcphủmộtlớpdamỏngbántrongsuốtkhiếncácnhàkhoahọcnhậnđịnhnókhôngchỉlàmviệctrongdảiánhsángnhìnthấy.Dựđoántrênđãđược

khẳngđịnh,saukhingườitapháthiệncơquannàyđặcbiệtnhạycảmvớidảisóngmilimétcũngnhưđốivớitừngtrường.Họcònđặtgiảthuyết,nócóthểthunhậnđượccácloạisóngsiêuâmvàhạâm.Chínhnhờđó,loàibòsátthườngcókhảnăngcảmnhậntrướcnhữngthảmhọathiênnhiênnhưđộngđất,núilửaphuntràohaythậmchícảmưabão.Cònđốivớimộtsốngười,chúngtacũngcóbằngchứngkháthuyếtphụcvề“conmắtthứba”.

Cơquankỳlạnàyđôikhinằmtrênthóphaygáycủamộtsốngườivẫnđangsốngbêncạnhchúngta.ĐólàtrườnghợpcủaEmiHanson,mộtcôgiáo25tuổitạithànhphốColumbus(Mỹ).Emiquảthậtcótới3conmắt,trongkhimắtthứbanằmsaugáylạinhìnrõhơnhaiconmắtphíatrướcvốnbịcậncủacô.Ưuđiểmcủaconmắtnàykhárõràng,Emicóthểxemtruyềnhìnhbằnggáyhayquansátđượcđằngsauxehơicủamìnhmàkhôngcầnkínhchiếuhậu.NhữnghuyềnthoạicủaẤnĐộvề“conmắtthứba”-conmắtcủasựtưởngtượngvàmơước

đãthuyếtphụcđượccácnhàkhoahọcAnhvàĐức.Vàothậpniên80,họđưaragiảthuyếtvềsựtồntạicủanhữngngườicóconmắtthứba,tươngtựnhưởcácloàibòsátnguyênthủy.Tuynhiênởconngười,conmắtnàydầndầnchuisâuvàobêntronglớpxươngsọ.Theoxuhướngnày,hiệncónhiềuýkiếnchorằngcơquanbíẩntrênkhôngcógìkhácmàchínhlàtuyếnquảthông(epiphisis)-mộtbộphậnchỉnhỏcỡhạtđậu,códạnghìnhquảlêvàmàuđỏnâu,nằmngayphíatrướctiểunão.Nhữngnghiêncứukhoahọcgầnđâycũngnóinhiềuvềcơquanthầnbínày.Ngườitaphát

hiệntrongtuyếnquảthôngcóchứacácthànhphầngọilà"cátnão"(acervuluscerebralis)–nhữngmẩukhoángchấthìnhcầucókíchthướckhoảng0,5mm.Chodùcóởmọingườingaytừkhisinhra,nhưngcácnhàkhoahọcvẫnchưabiếtnócótácdụnggì.Xungquangđócókhánhiềugiảthuyết.PhântíchbằngtiaXghinhậntrongnhững"hạtcát"cónhữngcấutrúcdạngtinhthểsilic.Dườngnhưnhữngvitinhthểnàylànơichứađựngthôngtindạngbachiềuvềtoànbộcơthểconngười.Trongkhitìmhiểutácdụngcủatuyếnquảthông,mộtsốngườiđãchúýtớichuyểnđộngkỳ

lạcủacơquannày.Nócókhảnăngtựxoaytươngtựnhưmắtngười.Ngườitacònbànvềnhữngđiểmgiốngnhaugiữatuyếnquảthôngvớinhãncầumắtdonócũngcóthấukínhvàcácthànhphầnthụcảmmàusắc.Mộtđiểmchúýnữalàhoạtđộngcủatuyếnquảthôngđượcthúcđẩyđángkểbởitínhiệusángđếntừmắt.Cũngnhưcóýkiếnnhậnđịnh,dokếtquảcủaquátrìnhhàngnghìnnămkhônghoạtđộng,tuyếnnàyđãthunhỏkíchthướcđángkể(trongquákhứ,nólớncỡviênbicủatrẻem).Hiệnvẫnchưathểkhẳngđịnhchắcchắnepiphisiscóphảilàconmắtthứbatừngcóthời

nằmtrênnão,haylàmộtcơquanđộclậpnàođócónhữngkhảnăngđặcbiệt.Tuynhiênngườitavẫncóđượcmộtbằngchứng,dùlàgiántiếp,chothấyepiphisiscóliênquanđếnthịgiácvànhữngkhảnăngthôngtinđặcbiệtcủaconngười.Cácnhàkhoahọccònnhậnthấymộtquyluậtkháthúvị:Ởnhữngngườithườngxuyênrènluyệnvềtinhthầnvàcóđượcnhữngkhảnăngthôngtin–tâmlýđặcbiệt,phầnxươngtrênchóplạimỏngđiđếnmứcchỉcònnhưmộtlớpda–tươngtựnhưconmắtloàirắn.

12.SỰTHẬTVỀHIỆNTƯỢNGNGƯỜITỰBỐCHOẢ

Minhhọamộtvụcháytựphát.Từtráisang:ngườingồitrênnghế,bốccháyvàhóathanvớiđôichâncònnguyênvẹn

MộtvịkháchđếngõcửanhàbàReeser,ngườiphụnữluốngtuổivềhưusốngtạibangFlorida,Mỹ.Mãikhôngthấyaira,bàgọingườiđếnphácửa.Trongnhà,trênchiếcghếbành,chủnhàđãcháythànhthan,chỉcònlạimộtbànchânđigiàyvải,xungquanhđồđạchầunhưvẫnnguyênvẹn...Sựviệcxảyravàonăm1951.BàReeserchỉlàmộttrongnhiềutrườnghợpđượclịchsửghi

nhậnlànạnnhâncủacáichếtrấtlạ:tựbốchoảthànhthan.Vàonăm1660,dưluậnParistừngxônxaovớivụcháy"tựnhiên"củamộtphụnữnghiệnrượunặng,chỉcònlạivàiđốtngóntayvàchiếcsọ.Điềukỳlạlàtrongmọivụcháy,cácnạnnhânđềuđểlạicácdấuhiệugiốngnhau:thânthể

hoáthannhưngbaogiờcũngsótlạimộtbộphậnkhôngcháytrụi,thườngđólàcẳngchânhaybànchânvàcònnguyênvẹnđếnlạkỳ.Ngườitakhônghiểulửatừđâura,vìxungquanhnạnnhân,thườngđượctìmthấytrongtư

thếngồitrênghế,lửahầunhưkhônggâyhưhại.Chínhvìvậy,cácnhàquansátthờiđókhôngchútnghingờ,mộtmựcchorằnglửanhấtthiếtphảikhởipháttừphủtạngcủanạnnhânvớimộtlýdo...khôngrõvàbấtngờ.Vìthế,têngọimàbấylâungườitavẫngánchohiệntượngbíẩntrênlà"Vụcháyngườitựphát".*Ngọnđuốccồn?Mộtgiảthuyếtkhôngkhỏikhiếnngườitanghĩđếnngay,donóđượcsuyramộtcáchtự

nhiêntừthóiquencủacácnạnnhânlàhọđềunghiệnrượunặngvàkinhniên.Nếuhọbốccháythìlýdocólẽcũngrấtđơngiản:dohọuốngquánhiềuchấtmen,khiếnchúngthấmvàocảcơthểvàchỉcầnmộttialửalàđủlàmhọbốccháy.Lậpluậnnghecóvẻxuôitai,nhưngkỳthựcquávộivãhấptấp.BácsĩMercierGuyongiải

thích:“Cứlấythửtỷsuấtlàtrongmỗilítmáunạnnhâncóđến9grượu,tươngđươngmộtlượngrượucóthểgâytửvongnếunóđượcuốngcạnmộthơi.Mộtlítmáucânnặngchừng1000g,vậytỷlệrượuởđâylà0,9%;dílửavàomộtchấtlỏngcóđộcònyếuđếnvậycũngchẳngkhácgìthửđốtcháynướcgiảikhátsoda!”Vàngaycảkhitoàncơthểngườinghiệnrượucóthấmchấtmenđếnđâuđinữa,nócũng

khôngthểtựbốccháy.Từnăm1850,nhàhoáhọcĐứcJustusvonLiebigđãchứngminhrằngkhôngthểnàođốtcháyratrocácmôcủaconngườitẩmrượuphaloãngchỉvớimộtngọnlửađơnthuần.*Bốclửavìstress?Lạicómộtgiảthuyếtđượcđưaranhưsau:conngườinhiềukhicóthểđóngvaitròcủa

nhữngắc-quyđiệnvàthusét.Nhữngngườicótrítưởngtượnghơncảcònnóiđếnmộtdạng

"tựsáttâmthần":cơthểbốclửadướitácđộngcủastresscaođộ!Kỳthựcvấnđềkhôngdễdànggiảiquyếtnhưvậy.ChẳnghạnThomasKrompecher,bácsĩphápyởĐạihọcLausanne(ThuỵSĩ)đãphảitrăn

trở:"Cơthểconngườiđượctạobởigần70%lànước.Điềuđókhiếnviệcđốtcháylàcựckỳkhókhăn!".Quảvậy,đểđốtcháymộtxácngườicầnmộtnhiệtđộrấtlớn.Trongmộtlòđốtxác,đểthiêuxácngườithànhtrophảiđạtnhiệtđộ9500C,trongmộttiếngrưỡi.Cònmuốnđạtkếtquảđóởbêntrongngôinhà,phảidùngnhiênliệunhưxăng.Vàkếtquảsẽrasao?Mộtngọnlửamạnhnhưvậysẽlantoảkhắpngôinhà.Màđiềunàylạikhôngkhớpvớichuyệnkểvềcácnạnnhâncủachứngbốchoảđángsợ:cácxácchếtcháythànhthanmộtphần,nhưngngọnlửarấtítxâmhạiđốivớiđồvậtxungquanh.*LờigiảiCuốicùng,cácnhàkhoahọccũngđưarađượcmộtđápánhợplýhơncả.Đólàhiệntượng

"hiệuứngđèncầy",khôngcóchútgìlàsiêunhiên.Theogiảthuyếtnày,ngọnlửađượctruyềnlansangthânthểcủanạnnhânquamộtnguồnbênngoài,cứthếthiêucháydầndầnthânthểngườiđónhưmộtngọnsápcháyvậy.Đạithể,kịchbảnnhưnhau:Bịmộtsựcốvềtimhayngã,mộtngườitắtthở.Lửatừmộtvật

trunggianlàthuốclá,tẩuhaymộtđèncầy,cháylanraáoquần,rồicháyđếndavàlớpmỡngaydướida.Tiếpxúcvớilửa,mỡnàytanranước,chảyrabênngoàithânthể,thấmvàocáclầnvảitiếpxúcvớinạnnhân.Trongphầnlớncáctrườnghợpthìđólàquầnáođangmặctrênngười,đồphủghếtựanơimànạnnhânđangngồi.Đồvảithấmướtmỡsẽcháytừtừtrongnhiềugiờ.Sựcháynàytạoravàduytrìmộtngọnlửacháyđượmcónhiệtđộ6000C,nókhônglàmhưhạiđượctoàngianphòngmàchỉthiêuhuỷđượcxácchết.Sựcháychậmkéodàicóthểlàmhưhạimộtsốbộphậncủacơthể,nhưngvẫnkhônglàm

chúngcháythànhtrovàđểlạimộtbộphậnhoàntoànlànhlặn.MarkBenecke,bácsĩphápytạiđạihọcCologne(Đức)giảithích:lửachỉthiêuhuỷđượccácmôcủacơthểngườinằmbêntrênngọnlửa.Haibànchânvàcẳngchânthườngcònnguyênvẹnlàdochúngnằmphíangọnlửakhôngcháyxuống.Lửathườngbắtcháytừhaiđùicủangườingồi,hầuhếtlànhữngngườigiàhayđứngtuổi–

lớpngườidễgặptaibiếnvềtimkhiếnhọphảingồilỳmộtchỗ–hoặcnhữngngườiđangcơnsayrượuthảmcảnhxảyra.Chínhrượutạođiềukiệnthuậnlợichocácloạitainạnđó.Trướchết,mộtaiđókhisaythìítchúýđếnloạilửamàhọđangcầmtrongtay,hơnnữarượucũnggópphầnlàmhìnhthànhmôbéo,cónghĩamỡlàchấtđốtchínhtrongvụcháychậmnày.Rõràng,hiệntượngngườicháy"tựnhiên"hay"tựphát"lâunaychỉlàhuyềnthoạihay

huyễnhoặc,đượcnuôidưỡngbởitràolưuvănhọckinhdịthếkỷXIXvàđặcbiệtlàtrongcácchuyệntranhvuicủaMỹsaunày.

13.HIỆNTƯỢNGCHẾTLÂMSÀNG:TRÁITIMNGỪNGĐẬP–CÒNSỐNGHAYĐÃCHẾT?

Ngaycảkhiđiệntâmđồchạythànhmộtvạchthẳngtắp,bệnhnhânchưahẳnđãchếtTrongphòngcấpcứu,xungđiệnlàmngườibệnhgiậtlênnhiềulần,nhưngtimkhônghoạt

độnglại.Bácsĩnhìnđồnghồ:"Mườiphútrồi!Nãokhôngcònhoạtđộng...Anhtađangởthếgiớibênkia...".Sailầmnàykhiếnhàngtrămnghìnngườivĩnhviễnrađitrongkhiyhọccòncóthểcứusốnghọ."KhôngbiếtởHollywoodrasao,chứởbệnhviệnchúngtôi,mọichuyệnkhôngkếtthúc

nhanhnhưvậy".GiáosưRantBagdasarovkhẳngđịnh:"Việccấpcứuvẫntiếptụckhoảngtrên

dướimộttiếngđồnghồsaukhitimđãngừngđập.Đạođứcnghềnghiệpbuộcchúngtôiphảihồisứcchobệnhnhândẫungườiđóchỉcóthểsốnglạithêmvàigiờnữa"."Nếungườibệnhđãquathờiđiểmđótrênmộttiếngrưỡiđồnghồhoặcbịchấnthương

khôngthểcứusống,hoặcbịbệnhhiểmnghèoởgiaiđoạncuốithìbệnhviệnmớikhôngtiếnhànhhồisứccấpcứu.Trongtrườnghợpđó,bệnhviệnphảithànhlậpmộthộiđồngytếtheođúngquyđịnhđược.Ngườibệnhđượcđưađếntrongtìnhtrạngrấtnguykịch,mỗimộtgiâyđồnghồđềuhếtsứcgiátrị.Bởithếnênchúngtôiphảibắttayvàocấpcứutrước,sauđórồimớitậphợphộiđồngxácđịnhxemcónêncấpcứuhaykhông",Bagdasarovnói.Ranhgiớigiữasựsốngvàcáichếtrấtmongmanh,đếnmứckhôngmộtbácsĩnàođủthẩm

quyềnxácđịnhxemngườibệnhcóthểcòncứuđượchaykhông.Thựctếyhọcchohay,khingườibệnhtrúthơithởcuốicùng,tráitimngừngđập,điệntâmđồchạythànhmộtvạchthẳngtắp,vẫnchưathểkhẳngđịnhrằnghọđãchết.Nhiềubácsĩkhôngnhấttrívớikháiniệm"cáichếtlâmsàng".Theohọ,khibệnhnhânbịcoilàchếtlâmsàng,thựctếanhtavẫncònsống,chỉcóđiềuyhọcchưahiểuđượctrạngtháiđặcbiệtđócủasựsốngmàthôi.*Chếtlâmsànghaygiấcngủlạ?

“Conquạ”-mộthìnhảnhtượngtượngvềđịangụcGiáosưRantBagdasarovđãdành29nămđểnghiêncứuvề"cáichếtlâmsàng"vàcóthể

khẳngđịnhvớiđầyđủluậncứkhoahọcrằngchỉkhicácmôvàtếbàocủacơthểbắtđầutanrã,khôngphụchồiđượcmớicóthểcoilàngườichếtđãchết.Timngừngđập,nãongừnghoạtđộngchỉlàmộtsựcảnhbáovềnguycơchết.Tronglúcđó,cơthểvẫnsốngtrongtrạngthái"chờđợi"xemđiềugìsẽxảyratiếptheo.Nếucónhữngtácđộngykhoađúngđắn,cơthểcóthểthoátrakhỏitrạngthái“chờđợi”đó

đãbịhiểulầmlà"cáichếtlâmsàng".Bagdasarovnói:"Tôiđãtừngchứngkiếnnhiềucuộchồisứccấpcứunhưsau:Timbệnh

nhânngừngđậpnhiềulần.Mỗilầnxungđiệnlàmnóhoạtđộngtrởlại,bệnhnhânđềugắtlên:Đểyênchongườitangủnào!".Cólẽcáichếtlâmsànghaytrạngtháichờđợichỉlàmộtgiấcngủđặcbiệt.Ngườibệnhcóthể

"thứcdậy"hoặc"yêngiấcngànthu"...Vấnđềchỉcònởtráchnhiệmcủacácbácsĩ:Đánhthứcđượcanhtadậyhayđểanhtarađivĩnhviễn.Chếtlâmsàng:Linhhồnđivềđâu?"Tôibỗngthấykhôngcònđauđớntronglồngngựcnữa.Ngườitôinhẹtênh,nổiphìnhtrên

trầnnhà,phíasaucácchụpđènphủđầybụi.Tôiphátbựcmình,saophòngmổlạibẩnthỉuthế!Phíadưới,cácbácsĩđangloayhoayquanhmộtxácchết.Phảimấtmộtlúctôimớihiểu,đóchínhlàcáixáccủatôi...",chịMarline,mộtbệnhnhânchếtlâmsàngkểlại.Marlinekểtiếp:"...Nhưngtôikhônghềhoảngsợmàlạithấysungsướngvàtựdo.Mộtđường

hầmsâuhunhútvớiánhsángchóiloàởcuốiđườngnhưmờigọi.Tôiđãđịnhlaovàođó,nhưngcònmuốnnhìnxuốngdướilầncuối:Toànhàtrongsuốtnhưđúcbằngphalêvậy.Cómấyngườiđangsụtsịtkhóc.Đólàchồngvàcáccontôi.Tôinói:Tạmbiệt!Nhưngkhôngainghethấy.Bỗngtôisựctỉnh:Mìnhkhôngthểbỏmặccácconaisẽnuôidạychúng...".Câuchuyệntrênchỉlàmộttronghàngnghìntrảinghiệmdonhữngbệnhnhânchếtlâmsàng

kểlại.TheokếtquảnghiêncứucủacácnhàkhoahọcAnh,thì6%sốbệnhnhâncảmthấyvuisướngkhitimngừngđập.69%đượcxemlạitoànbộcuộcđờitrướcđónhưtrongmộtcuốnphimtuanhanh.44%thấymìnhbaytrongđườngống.72%thấyngườithânđãmấthoặccácthiênthầnnóivớihọrằngchưanênchếtvội.19%khẳngđịnhđãnhìnthấyđịangục,phầnlớntrongsốnàylànhữngngườitựsát.

Chođếnnay,cácnhàkhoahọcphươngTâyvẫnchưathốngnhất:Vìsaongườitacóthểnhìnđượcsaukhiđãchết?Mộtsốýkiếnchorằng,đólàvìnãobộvẫncònsốngsaukhitimngừngđập.Nhưngvìkhôngđượccungcấpoxynênngườibệnhrơivàotrạngtháimêsảng.Nhiềungườikháclạikhẳngđịnhđólàkếtquảcủahiệuứngtrànhoócmôndựtrữvàothờiđiểmtimngừngđập.Vàinhómkhoahọckháclạichorằng:ýthứcvẫntiếptụcsống,ngaycảkhicơsởvậtchấtcủanólànãobộđãchết(điềunàytrùngvớiquanđiểmcủacáctôngiáolớntrênthếgiới).*Ranhgiớigiữasựsốngvàcáichết?Chếtlâmsànglàmộttrongnhữnghiệntượngkhógiảithíchnhấttrongyhọchiệnđại.Đólà

sự"rađi"nhưnglạibịníukéo"trởvề",hayđơngiảnlàkhoahọcchưaxácđịnhđượcđúngranhgiớigiữaviệccònsốngvàđãchết?GiáosưBagdasarovnói:"Sailầmcủatấtcảcácnhànghiêncứulàhọđãliêntụchỏingười

bệnhngaykhihọtrảiquacáichếtlâmsàng.Anhtaphảitrảlờinhữngcâuhỏitheomẫuđịnhtrước,trongkhicònchưakịptỉnhtáođểhiểuđiềugìđãxảyra".Kếtquảlàhọthuđượcmộtbảndịchnhữngcảmgiáccủangườibệnhtrongquátrìnhtỉnhlại,đượcdiễnđạtbằngngônngữthôngthườngvớicácđườngống,ánhsángchóiloà...tứclàyhệtnhưtrongKinhThánh.Tuynhiên,nhữngbệnhnhânvôthầnlạikhôngthấygìcảthậmchíkhôngnhớnổiđiềugìđãxảyrasaukhichếtlâmsàng.Bagdasarovnhậnxét:"Nhưthếlàđãrõ:Khihồitỉnh,nãobộràsoátnhanhlạitoànbộnhớ,vìvậynhữnggìbệnhnhânkểchocácnhàkhoahọcchỉlàđiềuđượcghinhậntrongnãobộcủahọtừtrước,khônghơnkhôngkém"."Chúngtôiđãtừngnghiêncứuhơn20bệnhnhânngoạiđạotỉnhlạisaukhibịngất.Họcũng

kểvềnhữngcảmgiácnhẹbẫng,vềđườngống,ánhsángchóiloà,thânnhân,thiênthần...mặcdùrõràngngườibịngấtchưaởranhgiớicủasựsốngvàcáichết,cũngnhưkhôngthểthấyđượcthếgiớibênkia.Điềuđókhẳngđịnhthêmquanđiểmvềsựràsoátnhanhbộnhớtrongquátrìnhbệnhnhântỉnhlại,dùbịngấthaychấtlâmsàng.Kếtluậnnàykhiếnchúngtôiphảiđặtlạicâuhỏi:Vậybảnchấtcủachếtlâmsànglàgì?Ranhgiớigiữasựsốngvàcáichếtnhưhiệnnaychúngtavẫntintưởngđãchuẩnxácchưa?...",Bagdasarovnói.

14.THẦNGIAOCÁCHCẢM,THỰCVÀHƯ

CónhàngoạicảmcònnhậnbiếtđượcngườikhácquatườngSaumộtvụnổbomkhủngbốtạiquảngtrườngPuskin,Matxcơva(Nga),bệnhviện

Sklifosovskiđãtiếpnhậnmộtnạnnhânnữbịvôsốvếtbỏngtrênngười.Khingườichịsinhđôiđếnthămbệnhnhânđó,cácnhânviênvôcùngsửngsốtnhậnthấytrêncơthểkhoẻmạnhcủacôcũngcónhữngvếtbỏng.Mặcdùkhônghềcómặttạivòinổnhưngngườichịđãnhậnmộtphầnđauđớntừem.Sự

kiệntrêndiễnravàotháng8/2000.Đâyđượccoilàmộtvídụvềhiệntượngthầngiaocáchcảm.Cácnhàkhoahọctừlâuđãchứngminhđượcrằng:Cósựtồntạicủatínhiệuthầngiaocách

cảm.Từnăm1989,tạiViệnNãothuộcViệnHànlâmYhọcNga,ngườitađãtiếnhànhnhữngcuộcnghiêncứuchophépthunhậnnhữngtínhiệuđóbằngmáyđo.*ThửnghiệmValeriGuzel,TrưởngkhoaTâmlýthuộcĐạihọcNhânvăn(Nga)bậtmáytính,mởmộttập

dữliệu.Trênmànhìnhhiệnlênmộtngườivớinhữngvầnghàoquangvànhữngtiasángđứtđoạnphátraxungquanh."Đấylàaura,tứctrườngsinhhọccủamộtngườiđượcthínghiệm",ôngnóivàgiảithíchthêm:"Hãyxemđâylàvùngđảmtráchcôngviệccủahệtimmạch,vùngnàychoruộtnon,vùngnàychoxươngcụt...ởkhuvựcdạdày,aurayếu,cólẽanhtaănphảicáigìđókhôngổn...Sốlượngchung:36.000đơnvị.Tínhđốixứng98%,đólàcácchỉsốtốt.Còn

bâygiờ,hãyxemsaukhianhtatiếpxúcvớimộtngườikhác,auragiảmbớt:Sốlượngtụtxuốngcòn31.000đơnvị,tínhđốixứng:76%.Nghĩalàviệctiếpxúckhôngthànhcông".Saunhiềunămtheodõivàthửnghiệm,Guzelkếtluận:giữabácsĩtâmlýtrịliệuvàbệnh

nhân(cũngnhưgiữabácsĩvànhữngngườicóbấtkỳquanhệchặtchẽnàovớibệnhnhân)đềucósựtraođổiởdạngnănglượng.Chúngtruyềntảithôngtinvềsựhoạtđộngcủacáccơquanhayhệthốngtrongcơthểmỗingười.Nếutìnhtrạngcủabệnhnhânđượccảithiệnthìnhiềukhichínhbácsĩlạigặpdấuhiệumệtmỏivàtrầmuất.Hơnnữa,cókhibácsĩ"nhận"vềmìnhnhữngvấnđềvàbệnhtậttừbệnhnhân.Rồihọ,lạichuyểnchobạnbè,ngườithânhaybệnhnhânđếnsau.*SựđiềuchỉnhtheonhauTiếnsĩtriếthọc,GSAleksandrVodolagin(Nga)nói:"Mộtsốtrạngtháitâmlýcóthểcótính

lâynhiễmvàđượctruyềnthôngquatraođổinănglượng".Ởđâykhôngcógìlàhuyềnbí,đơngiảnlàkhicósựtiếpxúc,xảyrahiệntượngliênkếthaihệthốngnănglượngsinhhọcthànhmộtkhốithốngnhất.Hiệntượngnàyđượcgọilàsựđiềuchỉnhtheonhau.Ngườitacóthểgặphiệntượngnàytrongđờisốnghằngngày,khihaingườihiểunhauchỉ

cầnbằngnửalờinói,cũngnhư"haitráitimcùngmộtnhịpđập"...Chẳnghạn,ngườitanhậnthấyrằngnếuvợchồngsốngvớinhautâmđầuýhợptrongnhiềunăm,thìcáchthểhiệnbênngoàicủahọtrởnêngiốngnhau.Cácnhànghiêncứuđãđưamộtconthỏlêntàungầm.Còntrênmộtcontàungầmkhác,lặnở

mộtđạidươngkhác,ngườitanhốtnhữngđứaconcủanó.Vàomộtthờiđiểm,khichíchđiệnvàodathỏcon,thỏmẹđồngthờicũngbịgiậttheo.Ngườimẹvàđứaconnhỏcũngcóđiềuchỉnhtheonhaurấtlớn,dovậy"nghe"thấynhautừkhoảngcáchrấtxa,giốngnhưhaiđàiphátsóngvôtuyếncùngtrênmộttầnsố.*HộichứngsốđôngTạisaomộtngườibìnhthường,khiởgiữađámđônglạihànhđộngnhưmộtkẻmấthồnvà

hoàntoàntuântheo"khôngkhí"củađámđôngđó?."Sựđiềuchỉnhtheonhaucủađámđôngcósứcmạnhrấtlớn.Bấtcứmụcđíchthốngnhất

nào,dùcótínhxâydựnghaypháhuỷ,sẽdẫntớimộttừtrườngmạnh.Tinhthầncủađámđônglàmthayđổitinhthầncủacáthể,làmchonómấttínhđốixứngvàtừđókhiếnchocảmxúcvượtquágiớihạn,Vodolagingiảithích.Cácdấuhiệuđặctrưngchomộtquốcgianhưquốcca,quốchuylànhữngyếutốcủasựđiều

chỉnhtheonhau.Đólànhữngtínhiệulàmchobạnkhócvàxaoxuyếnkhinóitớimộtđiềugìđóvĩđại.Cònnếutrongđámđôngcómộtthầntượngchung,thìngườiđócócơhộituyệtvờiđểthayđổitrạngtháitâmlýcủamỗingười.Vídụ,mộtnghệsĩnghiệnmatuý,bảnthânkhôngcóýđịnhtuyêntruyền,nhưngvôtìnhđã"hướng"đámđôngcủangườihâmmộtớiviệcthửdùngchấtnguyhiểmđó.

15.SỨCHÚTCỦANỖISỢỞMỹtừngxảyramộtchuyệnkỳlạ:TrướckhibộphimThânthể(Body)đượcchiếulênmàn

ảnh,ngườitakhôngthấycótrườnghợpnàocámậptấncôngngười.Nhưngkhiphimđượctrìnhchiếu,cácconcáhungdữbắtđầusănđuổinhữngngườiđinghỉtrênbãibiển.Điềugìđãxảyra?"Đólàsựlậptrìnhđềukhắp,sựđịnhtrướcvàonỗilosợ-ôngGuzelđưaramộtgiảthuyết–

khiconngườisợmộtcáigì,anhtasẽnhậnđượcchínhcáiđó.Khitìmcáchxuađuổiđốitượnggâyranỗisợhãi,chúngtanhậnđượcsựđáptrảtừchínhnó.Sựđáptrảđóđưatađếnchỗtheođúngkhônggianvàthờigiannơiđốitượng(haytìnhhuống)chờđợichúngta.Tấtnhiênđómớichỉlàmộtcáchgiảithíchchomộttrongnhữnghiệntượngcònbíẩntrongcuộcsốngcủachúngta.

16.VÌSAOCHÚNGTASỢ?Anna-LiYaronsẽkhôngbaogiờquênđượctiếngbomnổmàlầnđầutiêncôđã

nghethấy.Nóxảyravàođầutháng1/2003khicôđangngồihọcởtrườngtrunghọcCharlesSmithtạiJerusalem.Giáoviênđãbáotrướcchocảlớpbiếtvềcuộcdiễntậpquânsựnhưngkhitiếngcòihúkéodài,côbéYaron16tuổivẫnrunlênvì

sợ.Cảlớpcườichếnhạocô.Chínhcôcũngthấybuồncườivìsựnhútnhátcủamình.Đólàmột

phầntâmlýcủaYaronvàcảthếgiớixungquanhmình.GiađìnhcôđãchuẩnbịmọithứcầnthiếtđểđềphòngchiếntranhIraq.Nhàtrườngcũngdiễntậpsơtáncáchọcsinhđếnnơitrúẩn.Họluôncăngthẳngvềnhữngdiễnbiếnxảyratrênthếgiới.ỞNhật,ngườitalolắngvềnềnkinhtếsuysụptrongnước.ỞAnhvàMỹ,ngườitalosợkhủngbốkiểu11/9.Vàởđâucũngcónhữngnỗilosợ...Nhữngnỗisợnhưthếlàmsuygiảmtínhmiễndịch,khiếntakémăn,mấtngủ,nổimụnhoặc

cókhốiu.Tìnhtrạngtâmlýảnhhưởngtớinhịpsinhhọccủaconngười.Nhữngngườilolắngdễgặptainạn,cảmlạnhhoặcbịbệnhtim.Mộtđiềukỳlạlàcàngsợhãingườitalạicàngănnhiều.Đólànghịchlýcủanỗisợ.Đólàphảnứngcơbảnvớisựsinhtồn.Chúngcóhạiđốivớichúngta,làmgiảmthọ,thậmchílàgiếtchếtconngười.Trướcđây,khôngaibiếtnãosinhcảmgiácsợhãihoặclolắngbằngcáchnào.Cuốithậpniên

1970,mộtnhàkhoahọcvềthầnkinhJosephLeDouxthuộcĐạihọcNewYork,Mỹ,đãnghiêncứuvềnỗisợ.Vàrồinóđượclàmsángtỏhơnbấtkỳlĩnhvựcnàocủatâmlý.Cảmgiácsợhãimơhồkhácvớicảmgiácsợhãikhiởtrongngôinhàđangcháyhoặcởtrên

chiếcmáybaybịcướp.Nhưngchúngkhôngtáchbiệt.Nỗisợvànỗiloxuấthiệntheodâychuyền,bắtnguồntừsinhlývàcóhệquảtươngtự.Nãobộkhôngchỉlà"cỗmáysuynghĩ",màcònlàsựphỏngtạosinhhọc,đượcthiếtkếđể

thúcđẩysựsinhtồntrongmôitrường.Cấutrúcnãoxửlýcôngviệctrướchoạtđộngnhậnthức.LeDouxgọilà"nãocảmxúc"là"mạnglướimạch"đượcđiềuchỉnhtheocáctínhiệucủasựnguyhiểmcựcđộ.Nỗisợcàngkéodàithìcàngnguyhiểmtớisứckhoẻ.Nókhởinguồntừvùngphảnứnggần

vùnghạđồitrongkhisảnsinhCRF(corticotropinreleasingfactor).Nóluânphiênpháttínhiệuchocáctuyếnnhờnvàtuyếnthượngthậnđểđưacácchấtepinephrine(adrenaline),nor-epinephrinevàcortisolvàomạchmáu.Cáchoócmôngâycăngthẳngnày"đóng"cáchoạtđộng"khôngkhẩncấp"nhưtiêuhoávàmiễndịchđể"trựcchiếnhoặctrốnchạy".Timđập,phổibơmvàcơbắpnhậnglucose.Norepinephrinerấtgâyhạichocácmô,nhấtlàtimIsraelthốngkêđượcgần100catửvong

trongcuộctấncôngbằngtênlửaScudcủaIraqtrongcuộcchiếnvùngVịnhlầnI,họkhôngchếtvìbommàvìđautim,dosợhãivàcăngthẳng.Sauvụ11/9,sốbệnhnhântimquanhvùngNewYorkđãtănggấpđôi.Chấtadrenalinelàmhạitimvàchấtcortisollàmhạihệmiễndịch,dovậymàngườitadễbịnhiễmtrùng,dễbịbệnhtruyềnnhiễmvàungthư.Cáchoócmôngâycăngthẳnglàmtổnthươngnão,làmsuyyếuliênkếtneuron.Cảởngườilẫnđộngvật,càngcăngthẳngthìnãocàngsuyyếu.Trẻemrấtnhạycảmvớinỗisợvànỗilolắng,vìnãocủachúngđangpháttriển,ảnhhưởng

đếntínhkhí.Hàngtriệungườibịámảnh,nhấtlàphụnữ.Ítnhấtcókhoảnghơn300chứngsợhãi.Càngngàyconngườicàngcóthêmnhiềunỗilosợ.

17.BÍMẬTCỦA"ẢNHGƯƠNG"

ThườngthìbảnsaocâmlặngvàchỉnhìnphiênbảnthứnhấttrântrốiKhithấychínhmìnhđangngồitrongchiếcghếbên,ngườiphụnữ75tuổibấtgiácmỉmcười

thúvị.Phiênbảnthứhaicủabàngồiim,mặcmộtchiếcváyquenthuộc–chiếcváymàbàthườngmặcthời17tuổi,nhoẻnmiệngvới"chủnhân".Hìnhảnhkéodàinhiềugiâyđồnghồ.Sáugiờsau,bàđượcđưavàobệnhviệnvìmộtcơnđộtquỵtrầmtrọng.Mộtthợcơkhí35tuổilạithấycuộcgặpgỡvới“vịkháchcâmlặng”củaanhchẳnghayho

chútnào.Khipháthiệnrahìnhảnhcủamình,haiđầugốianhmềmnhũnra,chânrunlẩybẩy.Phiênbảnthứhaicủaanhđứngsừngsữngtrướcmặt,ngaytạinơilàmviệc,váctrênvaimộthộpđựngđồnghềvànhìnanhtrừngtrừng.Ngườitalậptứcđưaanhvàobệnhviệnngaykhingheanhkểvềảoảnhđó.Khámnghiệmcủabácsĩchothấy:anhthợnàycósứckhoẻhoànhảo.Suốtthờigianvềsau,sổbệnháncủaanhcũngchỉcómộtđiểmđángchúýnhưlầntrướclàmộtngàynọ,anhlạinhìnthấyhìnhảnhcủachínhmình.Hiệntượngảoảnhvềchínhbảnthânmình,còngọilàảnhgương."Phiênbản"củacácnhân

chứngthườngngồitrongnhữnggócbàntrốnghoặcxuấthiệndướidạngảnhtreotrêntường,haynhìntrântrốivào"phiênbảnthứnhất"từmộtnhómngườiđôngđúctrênquảngtrường,haykỳlạhơnlàvắtvẻotrênmộtcộtđènđườngnàođó!Ngànhtâmlýhọcchođếnnayđãghinhậnchínhthức70trườnghợpgặpgỡảnhgươngnhư

vậy.Nhưngcácchuyêngiachorằngsốlượngthậtsựlớngấpnhiềulần,bởinhữngaigặphiệntượng"nhânđôi"đóthườngsợngườixungquanhcholàhọmắcbệnhđiênvàgiấukỹtâmsựcủamình.*Nhậnxétbướcđầucủacácnhàtâmlýhọc:CóthậtCácchuyêngiahoàntoànkhôngnghingờsựtồntạicủahiệntượngảnhgươngkỳlạ.Nhà

tâmlýhọcBerndFrank,ngườiđãchữabệnhsuốt17nămcho7ngườimắctriệuchứngảnhgương,khẳngđịnh:"Bộnãocủachúngtathỉnhthoảngcũngcónhữngbướcnhảybấtngờvàđộtngộtmàchúngtachưarõtạisao".Tháng12/200,tạpchíchuyênngànhMedicalTribunecảnhbáo:khôngnêncoichuyệnảnh

gươnglànhỏ,vídụnhữngngườinàotừngnhìnthấybảnthânmìnhbịchếtvàtreolủnglẳngtrênmộtcànhcâythườngrấtdễsavàoconđườngtựtử.Điềukhiếnmọingườikinhngạcqualờimiêutảcủanhânchứnglàhọcảmnhậnvềphiênbản

thứhaicủachínhmìnhrấtchitiếtvàsốngđộng.Mặcdùluônýthứcđượcvềnétsiêuthựccủa"vịkhách","chủnhà"vẫntinrằnghọcómộtmốiquanhệbíhiểmvớinhânvậtảokia.Mộtsốngườicòncảmnhậngươngrõrànghơnchínhbảnthânmình.Saunày,họthườngnhớ

lạirằngcơthểhọtạinhữnggiâyphútgặpgỡkinhhãiđóthườngtrốngrỗng,lạnhlùngnhưđãkiệtmáu,trongkhichínhnhânvậtkiamớichứađựngtoànbộsựsốngcủacảhai.*Nhậndạng"ảnhgương"Trênthếgiới,nhómhoạtđộngtíchcựcnhấtvềhiệntượng“ảnhgương”làcácnhànghiên

cứuAnh.Họđãxemxét,nghiêncứu,thínghiệmvớihiệntượngkỳbínàyvàđăngkếtluậnđótrêntạpchíTâmlýSứckhoẻAnh:-Nhânvậtthứhaixuấthiệnhếtsứcđộtngột.Chỉtrongmộtsốtrườnghợp,nhânchứng

trướcđócócảmgiáclàcóngườiđứngcạnhhoặcsaulưngmình.-Ảnhgươngthườngxuấthiệntrongmàuxámvớinhữngđườngnéttươngđốinhoà.Nhưng

khôngíttrườnghợpchúnghiệnlênrấtrõràngnhưnhữngbứctườngtranhmàusốngđộng.Khôngnhânchứngnàocóthểnhớrằng"ngườikia"cóbónghaykhông.

-Thườngthìphiênbảnthứhaicâmlặngvàchỉnhìnphiênbảnthứnhấttrântrối.Trongmộtsốtrườnghợp,chúngchuyểnđộngnhưhìnhảnhsoigươngcủanhânchứng,hànhđộnghoặcbiểulộnhữngcửchỉtươngtựnhưnhânchứngtrongnhữngtìnhhuốngbấtngờ,đòihỏiphảnxạbảnnăng.-Ảnhgươngthườngxuấthiệnngoàitầmtayvớivàsẽbiếnmấtkhinhânchứngtìmcáchsờ

tớihoặcđếngầnchúng.-Đạiđasốảnhgươngxuấthiệnlúchoànghônhaylúcsớmmai.Mộtsốtrườnghợpchỉxuất

hiệnmộthoặchailầntrongcảcuộcđời.Mộtsốngườikháclạigặptới5-6lầntrongmộtkhoảngthờigiankéodài.

Khiảoảnhxuấthiệnngườitabịthầnkinhhoặckiệtsức*Bímậtcủa"ảnhgương"Mộtnạnnhâncókhốiutrongkhuvựctuyếnyênởnãokểrằnganhđãphảichungsốngvới

ảnhgươngsuốt7nămtrời.Ngườisốtphátbannhưngnhiềukhicócảmgiácnhưmộtcơthểthứhaiđangnằmcạnhmìnhtrêngiường.Nhữngaibịliệtnửangườithỉnhthoảngcũngkểvềhiệntượngđó...NhàvănngườiPhápGuydeMaupasantđãbịảnhgươnghànhhạsuốtthờigianôngphải

nằmbẹptrêngiườngvìbệnhgiangmai.Theocácchuyêngia,nguyênnhângâyrahiệntượngảonàythườnglàcáccănbệnhnhưtâm

thầnphânliệt,trầmcảm,độngkinh...đặcbiệtlànhữngcơnđộtquỵhoặccănbệnhungthưtạikhuvựctuyếnyênởnão.NhàtâmlýhọcngườiMỹGeoKrizekcủabệnhviệnSt.ElizabethtạiWashingtonvừathông

báorằngnhữngvụtainạngâyảnhhưởngtrầmtrọngđếnbáncầunãophảicũngcóthểmanglạinhữnghìnhảnhkỳquáiđó.Mộttrongnhữngbệnhnhâncủaôngđượcđưavàobệnhviệnnăm15tuổisaumộttainạngiaothôngvớitriệuchứngchảymáutrongbáncầunãophải.Vàinămsau,anhquaylạigặpKrizekvìđãgặpảnhgươngcủaanhngaygiữaphố,thậmchíđãnóichuyệnvới"ngườiđó"suốt15phút.Ảnhgươngxuấthiệnnhiềunhấtởnhómngườimắcchứngbệnhđaunửađầu.Mộtnữbệnh

nhân42tuổikểrằngthỉnhthoảnglạithấymộtthânhìnhnữacủabảnthânchịnằmbêncạnh.Tronglúcnhưvậy,chịcảmthấyrấtrõràng:Nóấmápvàmọiđườngnétđềuyhệtthânhình"thứnhất"củachị.Tàiliệungànhyghilạirằngcảnhữngngườimắcbệnhđộngkinhcũngthườngphảichiêm

ngưỡngbảnthânmìnhkiểuấy.TácgiảcủatácphẩmTộiácvàtrừngphạt,nhàvănNgaDostoievsliđãviếtmộtcuốntiểuthuyếtcótựađềBảnthểthứhaivàtrongnhữngtácphẩmkhác,thườngcácnhânvậtchínhcủaôngcũngluônnhìnthấyảnhgươngbíhiểm:Nhữngbóngngườixámxịt,khôngmàu,đốimặtvớinạnnhântrongánhsángmờảocủahoànghônhoặcbanmai.Cácchuyêngiaphỏngđoánrằngnhàvănđãmiêutảnhữngbứctranhxuấtpháttừtâmhồnông,thúcépvàhànhhạbảnthânông:NgườitađồnrằngDostoievskimắcbệnhđộngkinh.*Ảoảnh,"conđẻ"củakiệtsứcTrongkhiảoảnhcủanhữngngườimắcbệnhđaunửađầuhoặcbệnhđộngkinhthườngxuất

hiệnsaunhữngquầngsángrựcrỡ,thìởnhữngngườikhoẻmạnh,chúngxuấthiệnbấtngờ,khônghềbáotrước.Nỗicăngthẳnggaygắtvềtìnhcảm,nhữngsợhãihoặcnhữnglúckiệtsứcthườnglàmchomỗingườibịảnhhưởngcủaảnhgương.BácsĩDirkArenzcủaBệnhviệnThầnkinhAndernach(Đức)giảithích:"Khinhữnggiácquan

mệtmỏivìphảilàmviệcquásức,hiệnthựcbênngoàisẽnhạtnhoàđi,nhữnghìnhảnhchỉhuy

nộitạihiệnlên,“nắmquyềnchỉhuy”và...laorangoài".TheobácsĩErichKastencủaĐạihọcTổnghợpMagdeburg,“trungtâmnãobộlưutrữhìnhảnhcủachínhbảnthânbệnhnhântrongtìnhtrạngquámệtmỏisẽliêntụcđượckíchhoạtvàlàmnảysinhhiệuứngnhânđôiảo”.Việctrungtâmnãobộđóngmộtvaitrònhấtđịnhtrongviệcxuấthiệnảnhgươngcũngđã

đượcchứngminhquasốphậnngượcchiềucủanhữngbệnhnhânAlzheimer.Theothờigian,trungtâmnãocủahọngàycàngbịpháhuỷ.Hậuquảlànạnnhânmộtngàykiasẽđứngtrướcgươngvàtựhỏi:Kẻlạmặtnàođangnhìntatronggươngkia?Hiệnthời,nhàtâmlýhọcBerndFrankđãthừanhậnrằng:"Chúngtachỉcóthểlắngnghe,an

ủivàcảmthôngvớihọ".

18.TRỰCGIÁCĐẾNTỪĐÂU?TạimộtbệnhviệnởZimbabwe,mộtphụnữ30tuổiđangnằmtrênbăngcachờ

đượcđưavàophòngmổ,tìnhcờnữbácsĩRebeccaBinghamđingangqua.Mặcdùchưatừnggặpcũngnhưđọcbệnháncủabệnhnhânnày,Binghambỗngcómộtcảmgiácbấtan,mộtsựthôithúcbíẩnbuộcchịphảikiểmtratimngườibệnh.

Ápốngnghevàongựcbệnhnhân,chịnhậnthấydấuhiệucủachứnghẹpvanhailá,mộttìnhtrạngcóthểgâyrabiếnchứngtrongquátrìnhgâymêđểphẫuthuật.Chịlậptứcbáovớibácsĩđangchuẩnbịcaphẫuthuậtvàhọquyếtđịnhhoãnlại.CáccuộcxétnghiệmkỹlưỡngsauđóxácđịnhnhữngđiềuBinghamnóilàđúng.Tuynhiênkhiđượchỏidođâumàchịnhậnđịnhđượcđiềuđó,Binghamtrảlờiđơngiản:Đólàmộtlinhcảm.Trongcuộcsốngcủachúngta,nhữnglinhcảmnhưcủabácsĩBinghamxuấthiệnkhánhiều,

đôikhivượtngoàitầmchúýcủamọingười.Nhiềunhàtâmlýhọc,trongđócótiếnsĩTimothyD.Wilson,giáosưĐạihọcVirginiavàlàtácgiảcuốnStrangerstoOurselves(Nhữngkẻxalạvớichínhmình),tinrằnglinhcảmlàsựgợinhớtừmộtmiềnvôthức.NókhôngnhưnhữngkýứcbịdồnnénhaynhữngcảmxúcnguyênthuỷnhưtronglýthuyếtcủaFreud,màlàcơchếtrongnãocótácdụngđiềuhànhcácthôngtinvềcảmgiác,phânloạichúngtìmracácnguyêncớ,phánđoánvềconngườivàtácđộnglêncảmxúccùngnhữngcáchứngxửvượtrangoàitầmýthứccủachúngta.TheotiếnsĩGaryKlein,tácgiảcuốnIntuitionatwork(Trựcgiáchoạtđộng),"chínhnhững

nănglựctiềmtàngcủatrigiáclàđiềumàngườitathườnggọilàkhảnăngnhìnthấycáivôhình".TrongtrườnghợpcủaBingham,sựbíẩnnằmbêndướibềmặtýthức.KinhnghiệmcôngtáctạichâuPhimáchbảochochịbiếtrằng:ChứnghẹpvanhailáởchâulụcnàycótínhphổbiếnhơnởMỹ.CũngnhưBingham,hầuhếttrongchúngtađềucómộttrựcgiácchínhxácxuấtpháttừmộtnơinàođó.Chúngthườngđượcgọilà"nhữngloésángđầybíẩncủalinhcảm","trigiácngoạicảm","bảnnăngloàivật"hay"giácquanthứsáu"...TiếnsĩKleinluônchútâmđếnnănglựctiềmtàngcủatrựcgiác.Ôngdànhthờigiannghiên

cứuhànhvicủanhữngngườimànghềnghiệpbuộchọphảiđưaraquyếtđịnhtứcthìvàcótínhsinhtửnhưlínhcứuhoả,ytácấpcứuhaylínhtrận.Trongmộtcuộcphỏngvấn,mộttrunguýcứuhoảmiêutảchínhgiácquanthứsáuđãcứusốnganhcùngđồngđội.Khivàomộtngôinhàđểdậptắtlửaphátratừmộtcănbếp,họluônbịngọnlửađẩyngượctrởlại.Đâychỉlàmộtvụcháynhỏnhưngcănbếplạinóngkhủngkhiếp.Viêntrunguýcócảmgiácmốinguyhiểmnghiêmtrọngđanggầnkề,vộiralệnhchothuộccấprờikhỏingôinhà.Khihọvừarađếnđườngthìcănnhàsụpxuống;nếucònởlại,họsẽrơivàochínhtâmđiểmcủangọnlửađangbốclênngùnngụt.

Ảoảnhthácnước.Phântíchtrườnghợptrên,Kleinchorằnglinhcảmcủaviêntrunguýcứuhoảthựcrachỉlà

mộtsựhồiứccủatiềmthức.Ngọnlửakhôngthểdậptắt,cănphòngquánóngchínhlànhững

hồitưởngbáođộngtrongtiềmthứccủaviênsĩquan.Chínhtiềmthứcnàygợinhắcđếnmộttrườnghợpcónhữngđiềukiệntươngtựcũnggâyrasựsụpđổcủakhốikiếntrúcmàanhtừngtrảiqua(nhưngkhôngnhớ)vàlệnhrútkhỏingôinhàcủaanhxuấtpháttừmộtmệnhlệnhcủatiềmthức.Trongquátrìnhnghiêncứu,Kleinđãnghenóiđếnnhiềutrườnghợptươngtự.Cácphicông,ytácấpcứuvànhiềuthànhphầnnghềnghiệpkháckểrằngtrongtìnhhuốngkhẩncấp,họkhôngcóđiềukiệnlựachọnhayđưaramộtquyếtđịnhcóýthức.Họbuộcphảihànhđộngtheomộttrigiácngoạicảmnàođó.Trongmộttiếntrìnhnhưvậy,dùlàkhẩncấpđểđốiphóvớitìnhthế,trựcgiáccủaconngườithườngcóhaibướchoạtđộng:Trướctiên,nónhanhchóngphânbiệtcáckýức,tìmmộtmẫukýứcquenthuộcđểdẫndắtchúngtavàsauđó,khichúngtađitheomộtphươngánđãxảyratrongmộttìnhhuốngtươngtựtrướcđây,tiềmthứcsẽchútrọngđếnnhữngđiềukỳquặcvàbấtngờnhất.*NhữngtínhiệucủacơthểNgaycảkhikhôngởvàotìnhthếkhẩncấp,hệthống"radar"trongcơthểcủachúngtacũng

luônpháttínhiệubáođộngkhicónhữngdấuhiệuđedoạsựantoànchobảnthânhayngườithân.MộtcuộcnghiêncứudocácnhàkhoahọcthuộctrườngYcủaĐạihọcIowa(Mỹ)chothấycơthểchúngtathôngminhhơnchúngtatưởng.TrườnghợpcủaGeorgeSoros,nhàtỷphúđượctạpchíForbesxếphạng38trongsốnhữngngườigiàunhấtthếgiớinăm2003,làmột.TheotiếtlộcủachínhSoros,ôngdựaphầnnhiềuvàobảnnăngđểquyếtđịnhđầutưbạctỷ.MỗikhilưngcủaSorosbắtđầunhóiđaulàtínhiệuchobiếtcómộtđiềugìđókhôngthuậnlợitrongquyếtđịnhđầutưchuẩnbịđượcđưara,nhờvậymànhiềulúcôngtránhđượcnhiềutrườnghợpthualỗ.*ĐọctínhiệutrêngươngmặtngườikhácNhiềulúcchínhtrựcgiáchaylinhtínhgiúpchúngtanhậnđịnhmộttìnhthếkhôngnguy

hiểmnhưtatưởng.Mộtbữanọ,anhJohnYarboughthuộcsởcảnhsátLosAngelesđituầntravàyêucầudừngmộtchiếcxelạiđểkiểmsoátnhưthườnglệ.Khianhđếngần,tàixếlàmộtthiếuniênvụtbướcramộtkhẩusúnglămlămtrongtay.Họđangởcáchnhaukhôngđầy2mvàYarboughchỉcómộtnháymắtđểphánđoánýđồcủacậuthiếuniênnày.Trênnguyêntắc,trongtìnhhuốngnày,anhcóquyềnbắnhạy,nhưngvìlýdonàođó,anhđãkhônglàmthế.Kếtcụcchothấytrựcgiáccủaanhlàđúng.Chỉsaumộtvàicâunóikhônkhéo,cậuthiếuniênbỏsúngxuốngtheoyêucầucủacảnhsát.Nhiềunămsau,khithamgiatruylùngtộiphạm,Yarboughmớicóđiềukiệntìmhiểutạisao

anhđãkhôngnổsúngtrước,trongkhibảnnăngsinhtồnthôithúcanhlàmđiềuđó.QuakếtquảnghiêncứucủatiếnsĩPaulEkman,tácgiảcuốnEmotionsrevealed(Nhữngcảmxúcđượcpháthiện),Yarboughmớibiếtrằngtrongcuộcđốiđầuchớpnhoángkểtrên,anhđãvậndụngkỹthuật"đọcgươngmặt"đốithủmàkhôngbiết.Chínhtrựcgiáccăncứvàonétmặtcủacậuthiếuniênláixeđóđãmáchbảovớianhrằngcậutasẽkhôngbắnanhtrước.Ởkhảnăngnàymỗichúngtađềucónhữngmứcđộkhácnhau.Chúnggiúptađánhgiáchínhxácnhữngbiểuhiệnnhỏnhấttrêngươngmặtngườiđốidiện.Đócóthểlànhữngcảmxúcmạnhmẽcókhichỉxuấthiệntrong1/4giây,nhưngcũngđủthểhiệncảmnghĩthựccủachủnhânngaycảtrongtrườnghợpđượcsựcốtìnhchegiấuchúng.TrởlạitrườnghợpcủabácsĩBingham,chịchorằnglinhcảmcủachịthườngxuấthiệntrong

mộtsốlầnchẩnđoánđếnmứckỳlạ.Cólầnchịpháthiệnbệnhungthưphổiởmộtbệnhnhânđếnkhámbệnhthôngthường.Ởbệnhnhânnàykhôngcótriệuchứngnàorõrệt,nhưnglinhtínhmáchbảoBinghamrằngcầnchụpXquanglồngngựccủabệnhnhân.Nhờvậymàchịpháthiệnrakhốiumớiphátcủangườibệnh,giúpchoviệcđiềutrịtrởnêndễdànghơn.

19.GIẢIMÃNHỮNGBÍMẬTCỦATHIỀNĐỊNHThiềnđịnhđãtrởthànhmônhọcchínhkhóaởnhiềutrườnghọccủaMỹ

Khôngcứphảivàorừngkiếmmộtgururâudàimớihọcđượcthiền.TạiMỹ,giờđây,nhiềukhikhôngmuốnngồithiềncũngkhóvìgiờđâynólàmônđượcyêucầutạinhiềutrườnghọc,bệnhviện,côngtyluật,cáctổchứcchínhphủvàcảtrongnhàtù...Trongcáctrườnghọcbaogồmcảđạihọc,trunghọccấp2,cấp3vàtiểuhọcởFairfeild,Iowa,

sinhviênvàhọcsinhngồithiềntậpthể2lầnmỗingày.NgaytạicáckháchsạnkhuCatskillsởNewYorkđãtrởthànhcáctrungtâmthiềnnhanhđếnmứcđượccoilàBuddhistBelt(VànhđaiPhậtgiáo).Tràolưuthiềnđịnhkhởipháttừvănhoávàyhọc.NgàycàngnhiềuthầythuốcởMỹyêucầu

bệnhnhânngồithiềnnhưmộtbiệnphápphòngvàđiềutrịcácbệnhmạntínhnhưtim,AIDS,ungthư,vôsinhvàđặcbiệtlàcácbệnhrốiloạnthầnkinh,trầmcảm."30nămnghiêncứuđãchochúngtôithấythiềnđịnhcótácdụngtuyệtvờitrongviệcgiảmstress",DanielGolemanchobiết.ÔnglàtácgiảcủacuốnDestructiveEmotions(Nhữngcảmxúctiêucực)–cuốnsáchmiêutảcuộcđốithoạigiữaĐạtLaiLạtMavànhómcácnhàthầnkinhhọc.Cáckỹthuậtquétảnhnãotântiếnchothấythiềncóthể"rửa"lạinão,giảitoảcáckhuvựccăngthẳngvìmáuởtìnhtrạngáchtắc...Bộnãocũnggiốngnhưcơthể,cóthểtrảiquanhữngthayđổicựcnhỏtrongthiềnđịnhsâu.

Năm1967,giáosưHerbertBensonởĐạihọcYHarvardđãtiếnhànhnghiêncứutrên36ngườithiềnđịnhvàthấyrằngkhingồithiềnhọdùnglượngoxyíthơnbìnhthường17%,giảm3nhịptim/phútvàtăngsóngThetaởnão–hệtnhưtrạngtháitrướcngủ–trongkhitoànnãovẫntỉnhtáo.Nhữngnăm70,Bensoncònchứngminhrằng:ngườingồithiềncóthểđạtđượctrạngtháitỉnhtáohơnvàhạnhphúchơn.Bensonnói:"Tấtcảnhữnggìtôilàmlàdùnglogicsinhvậthọcđểgiảithíchmônthiềnhọcđượcconngườidùnghàngnghìnnămnay".Bảynămsau,tiếnsĩtâmthầnhọcGreggJacobs,ĐạihọcHavardquaviệcghisóngnãođã

pháthiệnrarằngnhữngngườingồithiềnđịnhcóthểsảnsinhrarấtnhiềusóngThetavàcóthểphongtoảphầnnãotrướcvốnnhậnvàxửlýcảmgiác,ngoàirahọcũnggiảmthiểuhoạtđộngởphầnthuỳđỉnhnão,nơiphụtráchcáccảmgiácvềkhônggian–thờigian.Bằngcách"tắt"thuỳđỉnhnão,ngườitacóthểmấtcảmgiácvềgiớihạnvàthấyvũtrụ"trởthànhmột".Côngnghệdựngảnhnãorađờicàngthúcđẩythêmnhiềunghiêncứu.Năm1997,nhàthần

kinhhọcAndrewNewberg,thuộcĐạihọctổnghợpPennsylvania,đãdùngtiaphóngxạđểxemáplựcmáutrongnãocủamộtnhómcácthiềnsưvàpháthiệnrarằngkhihọnhậpđịnh,nãocủahọkhông"tắt"màchỉphongtoảcácthôngtinlênthuỳđỉnhnão.Nghiêncứuthiềnđịnhđãcómộtbướcngoặtvàotháng3/2000khiĐạtLaiLạtMagặpgỡcácnhàthầnkinhhọcởẤnĐộvàyêucầusửdụngcáckỹthuậtdựngảnhnãohiệnđạinhấtđểquansátcácđạisưthiềnđịnh(gắnđầycácđiệncực).NgườiMỹđangsaymêthửcáckỹthuậtthiềnnhưVipassana(tậpthở),thiềnđịnh(đibộ

chậmtrongtỉnhgiác),TM(thầnthiền,bằngcáchnhắcđinhắclạinhữngcâuthầnchútiếngPhạn).Dzogchen(tỉnhgiác)vàthậmchícảthiềnvũ(nhảytheonhạc).RogerWalsh,giáosưtriếthọc,tâmthầnhọc,ĐạihọctổnghợpCalifornia,nói:"ChỉnhữngnămgầnđâyngànhtâmthầnhọcphươngTâymớichỉnhậnrahộichứngnhiễuloạnchúýmấttậptrung).NhưngcácthiềngiảphươngĐôngđãbiếttừhàngnghìnnămtrướcrằngconngườiluônbịnhiễuloạnchúýmàkhôngýthứcđược".Hơn10nămtrước,tiếnsĩDeanOrnishđãkhẳngđịnhthiềncùngvớiyogavàănkiêngcótác

dụnggiảmthiểusựtíchtụcácmảngbámởđộngmạchvành.Tháng4/2003,tạiđạihộicủaHộiTiếtniệuMỹ,ôngđãcôngbốnghiêncứurằng:Thiềnđịnhcóthểlàmchậmlạisựpháttriểncủaungthưtuyếntiềnliệt.TạiĐạihọcCambridge,JohnTeasdalechứngminhrằng:Thiềngiúpbệnhnhântrầmcảmrấthiệuquảvàgiảmtới1/2khảnăngtáiphátbệnh.Ngoàira,JonKabat-Zin,ngườithànhlậpTrungtâmtrịliệuStressnăm1979,đãgiúpđỡhơn14.000ngườivượtquacácbệnhđauđớnmàkhôngcầndùngthuốcbằngcáchtậptrungthiềnđịnh.Jonnói:"Thiềnđịnhcựckỳhữudụngvớinhữngbệnhnhânungthư,AIDShaycácbệnhnhânđaumạntính".CũngtheoJon,kỹthuậtthiềnđịnhcànghoànhảo,conngườicàngcónhiềukhángthểvà

hệthốngmiễndịchtrongcơthểcànglớnmạnh.Ngoàira,nhiềunghiêncứumớicũngchothấythiềnđôikhicóthểthaythếđượcViagravìnó

manglạirấtnhiềusinhlực.NữnghệsĩHeatherGrahambắtđầungồithiềntừ12nămtrướcdướisựhướngdẫncủaDavidLynch,đệtửcủaMaharishinổitiếng:"Thiềnđịnhđãkhiếnđờitôiđổikhác",chịnói."Vàocuốingày,nhữngcâuchuyệnphứctạpởphimtrườngchẳngcònýnghĩagìvớitôinữa".RấtnhiềungườiMỹnổitiếngđãngồithiềnnhư:GoldieHawn,vớithiềnphòngđầyảnhĐạtLaiLạtMavàmẹTeresa;hayBillFord,ôngchủhãngFordMotors;cảHillaryClintoncũngngồithiền;rồivợchồngnhàAlGore."Cảhaichúngtôiđềutintưởngvàocầunguyệnvàđặcbiệtlàthiềnđịnh",AlGore,cựuphótổngthốngMỹđãnói.

20.GIẢIMÃNHỮNGGIẤCMƠTheonhiềuchuyêngia,giấcmơphảnánhphầnnàonhữngmongướccủaconngười,hoặc

thểhiệntínhcáchcánhân...vớicuốnsáchnày,chúngtahãycùngkhámphábíẩncủanhữnggiấcmơtheosựtổnghợpcủamộtnhàtâmlýhọcngườiPháp.Mơthấynướcmắt:Nếubạnmơthấymìnhkhóc,điềuđóchứngtỏbạnđanggặpchuyện

khôngvuivàcầnđượcanủi.Cònnếubạnmơthấyngườithânhoặcbạnbèkhócthìngườiấyđangcónhucầuđượcchiasẻ.Mơthấymặttrăng:Mặttrănglàbiểutượngcủanhữnggìêmáinhất.Nếumặttrăngluôn

hiệnhữutronggiấcmơcủabạn,chothấybạnsốngkhálãngmạn,thậmchíhơiuỷmị.Nhưngkhôngsao,bạnrấtnữtínhvànhiềungườimếnbạnbởitínhcáchnày.Mơthấybàntay:Bắttaylàmộthànhđộngđểgiaotiếpxãhội.Bàntaycũngđạidiệncho

hànhđộngvàócsángtạo.Mơthấyđangrửataythểhiệnbạnmuốntiếnxahơnnữatrongquanhệvớimộtngườinàođó.Cònnếutrongmộngthấybàntaybịtêcứng,hãythửkiểmtraxembạncóđanggặpbếtắcvớivấnđềnàođókhông.Mơthấygương:Hìnhảnhmàbạnnhìnthấytronggươngchothấybạncónhucầumuốn

khámphánhữngtínhcáchcủaconngườiđó.Nếubạnnhìnthấyhìnhảnhcủangườimàbạnrấtcócảmtìnhthìbạncứcanđảmmàbướctiếp,bởiđiềuđóchứngminhrằngkhoảngcáchgiữabạnvàngườiấyđangdầnđượcrútngắn.Mơthấychếtvàsinhnở:TheoquanniệmcủangườiViệtthì"sinhdữtửlành",nhưngtrong

giấcmơthìnólạikhôngthểhiệnnhưvậy.Mơthấychếtkhôngcónghĩalàmộtđiềmxấumàđơngiảnchỉlàsựchialyhaylàsựđơnđộc.Cònmơthấysinhnởlạibáotrướcmộtsựmaymắn.Mơthấytuyết:Tuyếtluônthểhiệnsựlạnhlẽo.Bạnlàngườisợcôđơnvàsợcảthờigiantrôi

quanữa.Nếubạnmơthấyđangvotừngnắmtuyếtnhỏchứngtỏbạnđangnuốitiếcquãngthờigianvừatrôiquavàcóýđịnhníukéothờigian.Mơthấymây:Tinhthầnbạnđangbịrốiloạn.Giấcmơbáohiệumộtcuộccãilộnsắpxảyra.

Cóthểbạnsẽhờngiậnngườiyêuhoặcđồngnghiệp.Nặngnềhơnlàxungđộtnổrangaychínhtronggiađìnhbạn.Mơthấygiông:Chothấysựkhácbiệtgiữabạnvàngườithân.Nếubạnđãcógiađìnhthìđó

chínhlàsựkhácgiữabạnvàchồng(vợ)bạn,từđónảysinhnhiềuvấnđềtrongcuộcsốnggiađìnhbạn.Mơthấybịbạiliệt:Bạnđanggặpbếtắctrongcôngviệc.Cáchtốtnhấtlàcứđểmặcthờigian

chonótrôiqua.Mơthấybốmẹ:Giấcmơthểhiệnbạnđangbănkhoăngiữaviệcsốngtrongsựbaobọccủa

bốmẹnhưnglạibịbóbuộc,hoặcsốngmộtcáchthoảimáimàkhôngcóhọbêncạnh.Nếuchỉmơthấymẹthôiđiềuđóthểhiệnbạnđangbịứcchếvềmặttìnhcảm,cònchỉmơthấybốthìthểhiệnsựthoảimái.

Mơthấycảnhsát:Thôngthườngmỗikhigặpcảnhsátnỗilobịkiểmtragiấytờxuấthiệnkhôngchỉởriêngai.Tronggiấcmơnólạithểhiệnsựsợhãivềmặttìnhcảm.Đócóthểlàhànhđộngngoạitình.Mơthấycầu:Nằmmơthấyngườitađiquacầuchothấybạnlàngườirấtcónănglựctrong

côngviệc.Bạncóthểcùngmộtlúcgiảiquyếtnhiềuvấnđềtưởngnhưđivàobếtắc.Nếumơthấymộtchiếccầubịgãy,thamvọngcủabạncónguycơbịsụpđổnhưchiếccầukiavậy.Mơthấycánhcửa:Cánhcửachỉmởmộtcáchchứngtỏbạnđangvậndụngócsángtạovà

tínhphiêulưucủamìnhvàomộtcôngviệchaymộtmốiquanhệmới.Nếucửamởvàobêntrong,bạnnhưtiếnthêmmộtbướctrênconđườngtựkhámpháchínhmình.Cửamởrabênngoài,chothấymốiquanhệxãhộicủabạntiếntriểntốtđẹp.Cửađóng,bạnvừalàmtuộtmấtmộtcơhộinàođóvàphảichờđợirấtlâuthìcơhộiấymớiquaytrởlại.Mơthấynhàtù:Thểhiệnmộttìnhcảmbíbách.Mơthấymìnhởtrongtù,rấtcóthểcông

việchiệntạikhôngphùhợpvớitrìnhđộchuyênmônhoặcvớitínhcáchcủabạn.Nhìnthấyngườithânởtrongtùchothấybạnlàngườicótínhđanghicao,ngaycảvớingườithânbạncũngluôntỏýdèchừng.Mơthấychuột:Gắnliềnvớibệnhtật.Mơthấychuộtbòlênngườithìnênkiểmtraxemcó

mắcmộtbệnhnàođókhông.Nếuthấychuộtchạylungtunghoặcchúngđuổibắtnhauthìrấtcóthểtuổithơcủabạntrôiquakhôngbìnhlặng.Bạncómộtngườimẹkhôngbiếtchiềuchuộngconhaymộtngườichaquánghiêmkhắc.Mơhẹnhò:Bạnđangmuốnthayđổicuộcsốnghiệntạinhưngthậtkhócóthểlàmđượcviệc

ấyvàbạnđangcầnsựgiúpđỡcủachínhngườimàbạnhẹnhòtronggiấcmơ.Mơthấyđổnát:Cơthểbạnđangtrongtrạngtháisuynhượctrầmtrọng.Mộtngôinhàbình

yênvớinhữngđốngđổnátxungquanhchothấymộttìnhyêuđơnphươngcóthểbạnvớimộtaiđóhoặcngượclại.Mơthấyrắn:Nóiđếnrắnngườitaliêntưởngđếnyhọc.Nhưngtronggiấcmơđiềunàylại

hoàntoànkhác.Nếumơthấyrắnbò,bạnđanggặpmộtvấnđềkhóxửtrongtìnhcảmvàbạnđauđầuvìnó.Mơthấygiếtchếtrắn,thểhiệnsựquyếttâmdámnghĩdámlàm.Mơthấyquanhệtìnhdục:Nhữngngườithườngnằmmơđếnvấnđềnàythườngcóđời

sốngtìnhdụckhôngđầyđủ.Mơthấyquanhệvớingườicùnggiớithểhiệnsựthiếutintưởngvàobảnthânvàsợhãikhôngđượcđápứng.Mơthấysóng:Mộtlànsóngcuồncuộndữdộithểhiệnmộthànhđộngmàbạnđãlàmmột

cáchkhôngýthứcchỉnhằmgiảiquyếtchoxongcôngviệcmàkhônghềnghĩđếnhậuquảcủanó.Nếugiấcmơcóliênhệđếnsựchialythìchínhbạnlànguyênnhâncủacuộcchialyấy.Mơbay:Cuộcsốnghiệntạiđanglàmbạnbứcbốivàbạnmuốnthoátkhỏinó.Nếubạnnằm

mơbayngangchứngtỏbạnđangmuốnthoátkhỏisựđedoạcủaaiđó.Cònnếumơbaylênxuống,bạnđangcómộtsựthayđổivềmặttinhthần.

TổngthốngMỹAbrahamLincolnlànhânvậtnổitiếngmắchộichứngMarfa.

21.THIÊNTÀIVÀNHỮNGCĂNBỆNHBÍẨNThiêntàiđượcsinhramộtcáchngẫunhiênhaytheomộtquyluậtnhấtđịnhnàođó?Đâylà

câuhỏilớnđốivớicácnhàkhoahọc.Theomộtthuyếtđượcnhiềungườiquantâmthìthiêntàithườngmắcmộtcănbệnhđặcbiệtnàođóvàchínhcănbệnhnàyđãtácđộngkhiếnhọcónhữngkhảnăngphithường.ThuyếtnàylầnđầutiênđượcnhàditruyềnhọcngườiNgaVladimirFroismonđưarahồi

đầuthếkỷXX.VladimirFroismonđãdànhnhiềuthờigianđểthốngkêthànhmộtdanhsáchnhữngthiên

tàibịảnhhưởngcủabệnhviêmkhớp,trongđócónhữngngườicótêntuổilớnhơnIsaacNewton,CharlesDarwin,ChristopheColombo,Galileo,FrancisBacon,Desiderius,Voltaire...TheonghiêncứucủaFroismonthìbệnhviêmkhớpthườnggâyramộtlượngaxituriccaotrongmáu.Loạiaxitnàylàtácnhânkíchthíchbộóclàmviệcmạnhmẽ.Thànhphầncủaaxituriccũngtươngtựnhưthànhphầncủachấtcaffeinvàtheobromin,nhữngchấtkíchthíchcótrongcàphêvàchè.Hiệntượngnhiềuaxiturictrongmáukhôngchỉgiúplàmtăngkhảnăngnghiêncứutrongcáclĩnhvựckhoahọctựnhiênnhưtoánhọc,vậtlýhọc,hoáhọc,thiênvănhọcmàcònthúcđẩycácnhàhoạtđộngxãhộivàtàinăngnghệthuật,vănchươngpháttriển.DanhsáchnhữngngườichịuảnhhưởngcủabệnhviêmkhớpcòncócácdanhhoạnhưMichelAngelo,Rembrandt,thiêntàiâmnhạcBeethovenvànhàchínhtrịnổitiếngngườiĐứcOttoBismarck.Mộtcănbệnhkháccũngđượccoilàảnhhưởngđếnsựrađờicủacácthiêntàivàhộichứng

Marfan.Nhữngngườimắchộichứngnàythườngcótầmvóccaolớnquákhổvớinhữngngóntay,ngónchân,cẳngtay,cẳngchândàimộtcáchkhácthường.MộtđặcđiểmnữalàhầuhếtnhữngngườimắchộichứngMarfanđềucókhuônmặtdàivàhẹp.Đặctrưnglạlùngtrênlàdonhữngbiếnthểđặcbiệtcủacơthểconngườidướitácđộngcủa

hộichứngMarfangâyra.Nhiềunhàkhoahọcchorằngchínhsựbiếnđổinhưvậyđãmanglạichothếgiớinhiềunhânvậtxuấtchúng.CóthểliệtkênhiềunhânvậtnổitiếngtrênthếgiớimắchộichứngMarfanđềucónhữngđặcđiểmnhưvậy,trongđótiêubiểunhấtlà3ngườisauđây.ThứnhấtlàtổngthốngAnhAbrahamLincoln(1809-1865),ngườicócôngxoábỏchếđộnô

lệởnướcnày.AbrahamLincolnxuấtthântừmộtthợkhắcgỗ,sauđónhờnghịlựcvươnlênôngtrởthànhluậtsư,rồithànhtổngthốngMỹ.Ôngcónănglựclàmviệcphithường,khảnăngphánđoánvàcólòngdũngcảm.TổngthốngLincolncũngcókhuônmặtdàivàhẹp.

Nhữngngườicókhảnăngtruyềncảmsốliệuthườngthấymột“mànhìnhảotrướcmắtNgườithứhailànhàvănnổitiếngngườiĐanMạch,HansChristianAndersen(1805-1875).

Ôngvốnlàcontraicủamộtngườithợđónggiàynghèokhổ,mồcôitừnhỏ,Andersenbắtđầuđihọcrấtmuộnvàmãiđếnnăm23tuổimớivàođạihọc.Ôngnổitiếngquanhữngcâuchuyệncổtích,chuyệnngụngônlàmsaymêcảtrẻemlẫnngườilớntrênkhắpthếgiớihơnthếkỷqua.KhuônmặtcủaAndersencũngcónétnhỏhẹpcủanhữngngườimắchộichứngMarfan.NgườithứbalàtổngthốngPhápCharlesdeGaulle(1890-1970).Ônglàmộtvịtướngnổi

tiếngcủaPháptrongChiếntranhthếgiớilầnthứ2vàvềsautrởthànhvịtổngthốngghiđậmdấuấntronglịchsửchínhtrịPhápgiaiđoạnsauchiếntranh.Ngaytừkhicònnhỏ,deGaulleđãbiểuhiệnlòngdũngcảmvàtríthôngminh.Ôngcótầmvóccaolớnhơntấtcảbạnbèvàbờvaiđặcbiệthẹphìnhgócnhọn.

Cả3nhânvậtnổitiếngnêutrênđềumangnhữngtriệuchứngcủahộichứngMarfan.Ngoàinăngkhiếuđặcbiệtvềchínhtrị,vănhọcvàquânsự,họcòncómộtsứckhoẻrấtđángnể.CácnhàkhoahọcchorằnghộichứngMarfanlànguyênnhânsảnsinhranhiềuchất

catecholamintrongmáu.Đâylàtốchấtgópphầnkíchthíchsựhoạtđộngcaocủatríócvàsinhlýcơthể,khiếnchohầuhếtnhữngngườimắchộichứngMarfanđềucónănglựclàmviệcphithường.Ngoàira,mộttrongnhữngđiểmchungcủangườimắchộichứngMarfanlàđasốhọđềucónhữngkhảnănghàihướcđặcbiệt.TổngthốngLincolnvànhàvănAndersenlàminhchứngchonhậnđịnhnày.

22.HIỆNTƯỢNG"NGƯỜISIÊUPHÀM"Khôngítngườicókhảnăngđặcbiệtnhưnhìnđượcvậttronghộpkínhoặclinhcảmtrướctai

họa.Họthườngđượccoilànhữngngườicókhảnăng"siêuphàm".Vừaqua,TrungQuốcđãchothànhlập"Họchộikhoahọcnhânthể"đểnghiêncứuvềcáchiệntượngđượccoilà"khôngthểgiảithích"này.

Cáchđâykhônglâu,khoaVậtlýCôngtrìnhđiệntử,ĐạihọcPhúcĐán,ThượngHải(TrungQuốc),đãtiếnhànhhaithínghiệmvớimộtsốngườicókhảnăngđặcbiệt.Ởthínghiệmthứnhấtngườitađặtmộtquediêmtrongchiếchộpnhựamàuđen.Sauđó,haingườicókhảnăngđặcbiệtđứngtừxa,khônghềđụngtớichiếchộp,nhưngvẫnbẻgãy

đượcquediêmởtrongchiếchộp.Thínghiệmthứhai:Haingườicókhảnăngđặcbiệtnàyđứngcáchrấtxamộtngườikhác,nhưngvẫnđọcđượcnhữngchữdongườinàyviếtra.Trênđâychỉlàhaitrongsốrấtnhiềutrườnghợpvềkhảnăngđặcbiệtcủamộtsốngườiở

rấtnhiềuvídụvềkhảnăngđặcbiệtcủamộtsốngườiởTrungQuốc.Chínhvìvậy,Chínhphủnướcnàyđãđồngýchothànhlập"Họchộikhoahọcnhânthể".Hộinàyđượcphéppháthànhtạpchí"Khoahọcnhânthể"đểgiớithiệunhữnghiệntượngkỳlạ,cũngnhưnhữngcôngtrìnhnghiêncứuvềkhảnăngđặcbiệtcủaconngười.GiáosưThịnhHổHỉ,ViêntrưởngViệnNghiêncứuditruyềnhọc,đạihọcPhúcĐán(Trung

Quốc),chobiết:sauhơn10nămnghiêncứuhiệntượngtrườngsinhhọc,ôngpháthiệnrarằngchúngcũngcómộtsốquyluật.Chẳnghạn,nhữngngườicókhảnăngtruyềncảmsốliệu(tứclànhữngngườicókhảnăngđọcvàtruyềnđinhữngsốliệuđượcviếtratừcựlyxa)đềukểrằng,khiđótựnhiêntrướcmắthọhiệnlênmột"mànhìnhảo".Cácsốliệuhoặchìnhảnhđềuhiệndầnlên"mànhình"nàyvàhọcóthểnhìnthấychúngrõràng.Nhữngvậtthểhiệnlên"mànhình"đềuchuyểnđộngtừtừtheohìnhxoắntròntừphíasaura

phíatrước.Nhờvậy,nhữngngườicókhảnăngđặcbiệtcóthểnhậnrađượcvậtthểđólàgì.Nhữngquansátvề"ngườisiêuphàm"gầnđâychothấy,khảnăng"truyềncảmsốliệu"hoặc"truyềncảmhìnhảnh"củahọcóthểthựchiệnđượcởcựlytrên1.000km,từBắcKinhtớiThượngHảivàdunglượngtruyềncảmcóthểlêntới41chữcáihoặcchữsố.Ngoàikhảnăngtruyềncảmbằngthịgiác,mộtsốngườicòncóthểtruyềncảmbằngvịgiác

hoặckhứugiác,như"ngửi"được,hoặc"cảm"đượcmộtvậtthểởxacómùigìhoặcvịgì...Tuynhiên,môitrườngtruyềncảmcũngnhưcácquyluậttruyềncảmvẫncònbíẩnvớicácnhànghiêncứu.ÔngThịnhHổHỉnóirằng:hiệncònquásớmđểdựbáovềmộtngànhkhoahọcmới–khoahọcnhânthể,nhưngchắcchắnlànócótriểnvọng,vìcáchiệntượngdịthườnglàcóthật.

23.CÓMỘTNHÀBÁCHỌCTRONGMỖICHÚNGTAMộtcậubé10tuổisaumấythángbịmộtquảbóngchàyvăngtrúngđầu,bỗngnhiêncó

nhữngnănglựcmàđasốngườikhácvàcảcậutrướcđókhôngcó?Mộtngườichỉtrongvàigiây,cóthểnhẩmchínhxácbàitoángồm9consốđượcnhânđôiđến24lần?Làmsaogiảithíchcáctrườnghợpkỳlạnày,nếukhôngphảiđólàdonănglựctiềmẩncủaconngười?

Khirađời,béNadiahoàntoànkhoẻmạnh.Nhưngđếnnămcôbélên2tuổi,bốmẹcảmthấycóđiềugìđókhôngbìnhthường.Emnétránhánhmắtngườikhácvàtỏravôcảmtrướcnụcườicủahọ.Cóvẻnhưcôbékhôngcònnhậnramẹnữa.Từlúc6tuổi,Nadiađãchẳngthốtlênmộtlờinào,thườnglầmlìvàlặpđilặplạimộtviệcnàođóchẳnghạnnhưxégiấy.Vềmặtyhọc,đólànhữngdấuhiệucủabệnhtựkỷ(autism:ngườibệnhkhôngcókhảnăng

giaotiếphoặcthiếtlậpquanhệgiaotiếpvớingườikhác).NhưnglúclênbatuổirưỡithìNadiađãcầmlấycâybútvà...vẽ.Chưatừngđượcdạyvẽbaogiờ,nhưngcôbéđãpháchoạđượctheotrínhớhìnhảnhnhữngconngựađangphinướcđạimàchỉnhữngngườilớntừnghọcvẽmớicóthểlàmđược.Khônggiốngnhưcáchvẽngựacủangườilớn,côbébắtđầuvớinhữngchitiếtngẫunhiên,trướctiênlàcáimóngrồiđếnbộbờmvàbộyêncương,nhìnquathìchúngchẳngănnhậpgìvớinhaucả.NhưngkhiNadianốinhữngđiểmđólại,ngườitanhậnthấychúngnằmđúngvịtrímộtcáchkhôngngờ.Tronglịchsử,ngườitaghinhậnrấtnhiềutrườnghợp"thôngthái"mộtcáchkỳlạ,vượtxa

trườnghợpcủabéNadia.TiêubiểunhấtcólẽlàtrườnghợpcủaôngJoseph.Khiđượchỏi"consốnàonhânlênbaonhiêulầnthìraconsố1.234.567.890?",ôngđápngaytứckhắc:"Đólàconsố137.174.210nhânlên9lần".Quảđúnglànhưvậy.Mộtngườikháclạinhânđôiconsố8.288.628vàtiếptụcnhânđôinhưthếđến24lần,chorasố140.737.488.355.328!Nhữngviệclàmấythựcsựvượtquákhảnăngcủanhữngngườibìnhthườngnhưchúngta.Mộtngàynọ,nhàbáophươngTâyDouglasS.FoxđếnthămtrạiAcornOutdoorOrnaments

dànhchonhữngngườilớnmắcbệnhtựkỷ,đượcchămsócvàhuấnluyệncáchsốngtựlập.MộttrongnhữngngườimàcôgặplàGuy.Mặcdùchưabiếtsảnphẩmđiệntửlàgì.Guyđãtrangtrícănphòngcủamìnhmộtcáchđángnểphục.Trongsốnhữngsảnphẩmanhtựlàm,cóchiếcquạtđiệngắnmộtconcásấu.Mỗikhiquạtxoaytừbênnàyquabênkiathìmiệngconcásấuhátorồingậmlại.Trênmộtcâyquạtkhác,cótượngngưôngbằngkimloạicóthểgiơcầncâulênhayhạcầncâuxuốngtheochuyểnđộngcủaquạt.Nhưngđộcđáonhấtcólẽlàconcừu,khinhìntừbêntráinólàmộtconvậtcóbộlôngrấtmượt,nhưngkhinhìntừbênphảithìđóchỉlàmộtbộxương.ĐiềuđángnóilàGuychưahềbiếtđọchaylàmtoán,nhưnglạicókhảnăngchếtạomộtconchóvậnhànhbằngđiện,cóthểsủa,vẫyđuôivà...tè.

Nãobộngườithường(trái)Nãobộngườithường(Phải)MộtngườikhácmàS.FoxgặptrongtrạiAcornnữalàTim.Anhtađivàophòngkháchnhẹ

nhàngnhưmộtcơngió,rồikhiđịnhchạyđi,nhưngnghĩtớimộtđiềugìđó,anhtađứnglạihỏingàysinhcủacônhàbáo:-Ngày15/7/1970-Đólàthứtưphảikhông?Anhtanóiđúngmàkhôngphảisuynghĩmộtgiâynào,rồisauđóchạyđimất.Cáchđâynhiềunăm,TimothyRichard,mộtnhàtâmlýhọcthuộcĐạihọcCaliforniaởSan

Diego(Mỹ),đãtiếpxúcvớimộtngườiđànông40tuổimàtheođánhgiácủaông,trìnhđộnhậnthứccủaôngtachỉbằngmộtđứatrẻlên5.Anhtamùbẩmsinh,khônglàmđượcmộtbàitoánđơngiảnnhất,khôngbiếtlịchngàylàgìvàcũngchưatừngtưởngtượngnórasao.Thếmàkhiđưarabấtkỳmộtconsốngàythángnào,anhtađãcóthểchobiếtđólàngàythứmấytrongtuần,vớiđộchínhxác70%.Tronglịchsử,nhữnghiệntượngnhưTimkhôngphảilàít.Cónhữngbáocáokhoahọcđềcập

đếnmộtcặpsongsinhcóthểtínhngàytrongvòngtrướchaysau40.000năm!Đâyquảlàđiềulàmđauđầucácnhàkhoahọc.

24.TÌMHIỂUNÃOBỘKẺGIẾTNGƯỜIHÀNGLOẠT

JoelRifkin,têntộiphạmkhéttiếngởNewyork,kẻgiết17côgáiđiếmtrongvòng4năm,thúnhậnrằng:Hắnkhônghiểutạisaomìnhlạigiếtngười.Trongmộtcuộcphỏngvấnởnhàtù,ythanthở:"Tôikhôngbiếttôicóphảilàmộtquáivậtkhông,haybộnãocủatôibịhỏngmàtôilạihànhđộngnhưvậynữa".CâuhỏicủaRifkincũngchínhlàcâuhỏimàhàngnghìnnhànghiêncứutộiphạmtrênthế

giớiđangphảiđốidiện.Quảthực,cónhữngkẻgiếtngười,hoàntoànkhôngvìtrảthùhayvìtiềnbạc,màchínhbảnthânhắncũngkhônghiểuvìsaohắnlàmnhưvậy.NhómnghiêncứucủaAdrianRaine,ĐạihọcNamCaliforniavàMonteBuchsbaum,ĐạihọcY

khoaMountSinaiởNewYork(Mỹ),đãdùngkỹthuậtcộnghưởngtừđểchụpnãocủanhữngkẻgiếtngườihàngloạt.Sosánhvớinãobộcủangườithường,cácnhàkhoahọcpháthiện:Nãocủanhữngtêntội

phạmnàycónhiềuđiểmkháclạởthuỳtháidương.Buchsbaumnói:"Thuỳtháidươnglàmộttrongnhữngkhuvựchoạtđộngmạnhnhấtcủanão,tuynhiênởnhữngkẻgiếtngườihàngloạt,khuvựcnàyhầunhưkhônghoạtđộng,hoặchoạtđộngrấtkém".Theocácnhàkhoahọc,thuỳtháidươngcótráchnhiệmkiểmsoátcảmxúcvàhànhvicủa

conngười.Nógiúpngườitakiềmchếtronghànhđộng.Nếukhuvựcnàybịhỏng,conngườisẽxửsựbuôngthảtheocảmxúc.Đâycóthểlàlờigiảithíchchohànhđộng"khônghiểutạisao"củanhữngkẻgiếtngườihàngloạt.Tuynhiên,cácnhàkhoahọcchorằng:Pháthiệnlầnnàykhôngthểgiảithíchhoàntoànđộng

cơgiếtngườicủanhữngtêntộiphạm.Cònnhiềuyếutốtâmlýkhác:Nhưsựxalánhcủaxãhội,haysựghêtởmđồngloạidobịlạmdụngtìnhdụclúcấuthơ,cũngcóthểbiếnbấtcứaiđóthànhtộiphạm.Tuynhiên,nhữnghưhạiởthuỳtháidươngkhôngphảibaogiờcũngdẫntớihànhđộnggiết

người.Ngượclại,tronghầuhếtcáctrườnghợp,đóchỉlàmộtdạngbệnhnãobìnhthường.

25.THẾGIỚIBÍẨNCỦANHỮNGNGƯỜI"NGHE"MÀU

Mộtngườiđànôngtrungniênkhẳngđịnhtừkhicònbéđãnhìnvànghebằng...màusắc.Chẳnghạnchữ"hai"cómàuxanhlơ,số"2"màuvàng,số"3"màuhồngvàchữ"giaothông"làphatrộngiữaxanhlơvànâu.Cóngườicholàôngmấttrí.Nhưngxemra,điềuôngnóichínhlànhữnggìôngthậtsựthấy.Trongnhiềuthángthửnghiệm,khiđượccácnhàkhoahọcyêucầunóitênmàumàôngnhìn

thấytrênmộtsốchữin,ngườiđànôngnàyđềukhẳngđịnhtrướcsaunhưmộtcảmgiáccủamình.Ôngchỉlàmộttrongsốrấtítngườicóthể"nghe"màu,"sờ"âmthanhhay"nếm"hìnhdạng,

thậmchícóthểnhìnthấycácmàusắckhácnhauđikèmvớimộtchữhoặcsốnàođó.Cácnhàkhoahọcgọiđâylàhộichứng"cảmgiácthứphát".Theođịnhnghĩathìhiệntượngnàylàsựnhậnthứcmàtrongđócácconsố,kýtựvàtừngữcónhữngmàusắcriêngbiệt.

NghiêncứucủaWisemansửdụnghàngtrămngườitìnhnguyệnTheonghiêncứucủaĐạihọcVanderbilt(Washington,Mỹ)chobiết:Bộnãocủanhữngngười

mắchộichứngnàycómộtchútkhácbiệtsovớinhữngngườibìnhthườngvàkếtquảlàthayđổicáchthứcxửlýthôngtincủahọ.Ướctính,cứtrong2.000đến25.000ngườithìcómột

ngườimắcphảivàởphụnữthìhaymắchơnđànông.Từnhữngcâutrảlờicủangườibịhộichứngnày,cácbácsĩxácđịnhrằngcảmgiácthứphát

diễnraởkhâutrungtâmtrongquátrìnhxửlýthôngtinthịgiác,saukhihìnhảnhthuthậptừhaimắtkếthợpvớinhau.Bằngcáchnàohiệntượngđócóthểxảyra?Khôngaibiếtchắc,nhưngkếtquảnghiêncứu

trênđườngnhưủnghộgiảthuyếtcủaVilayanurRamachandran,ĐạihọcCalifornia.Theođó,cảmgiácthứpháthìnhthànhdocácliênkếtđanxennhauhếtsứctinhviđãdiễnratrongnão.Nhữngvùngnãođặcbiệtsẽxửlýthôngtinvềnhữngkhíacạnhkhácnhaucủacùngmộtsựvậtđượcnhìnthấynhưmàusắc,hìnhdángchuyểnđộng.

Ảnhtrênchụptạihầmmộsố9củaSouthBridge.Ảnhdướiđượcchụpchỉsau5phútCácbảnđồnãochỉrarằngtrênnãocómộtvùngmàucơbảnnằmliềnkềvớivùngđiềukhiển

vàkýtự.Mộtvùngmàukháclạinằmngaycạnhvùngxửlýthôngtinthínhgiác.Nếunơrontrongnhữngvùngnàyđanxendàyđặchơnhoặcliênkếtvớinhaumạnhhơnbìnhthường,thìngườitasẽnhìnthấycáctừvựng,sốvàngheâmthanhvớinhữngmàusắckhácnhau.

26.NHỮNGBÓNGMA"ĐỀUNẰMTRONGTÂMTƯỞNG"

“Bóngmalàcáchdiễngiảitríócvềquátrìnhtươngtáccủacơthểvớinhữngvậtxungquanh”,cácnhàtâmlýhọcAnhđãnhậnđịnh.Cảmgiácớnlạnhkhitrờichạngvạngtốihoặcởtrongmộttừtrườngnàođócóthểgợinênnỗiámảnh"cóaiđó"trongphòng,nhưngtấtcảchỉdừnglạiởmứcđộcảmgiácmàthôi.Lờigiảithíchnàylàkếtquảcủamộtcuộcnghiêncứulớn.Trongđó,cácnhànghiêncứuđã

dẫnhàngtrămngườitìnhnguyệnđivòngquanhhaiđịadanhhãihùngnhấtởnướcAnh–cungđiệnHamptonCourtvàcáchầmmộSouthBridgeởEdingburgh,Scotland.TiếnsĩRichardWiseman,thuộcĐạihọcHertfordshirevàcộngsựchobiếtnghiêncứucủa

họđãđưaranhiềusốliệuthúvị,giúplýgiảivìsaonhiềungườicóthểcảmthấykinhhãitrongmộttoànhà,nhưngkhôngtìmthấybằngchứngvềsựtồntạicủabóngmaởđó.TạiHamptonCourt–đượccholànơiđangẩnnáuoanhồnCatherineHoward,vợthứ5của

vuaHenryVIII,ngườiđãbịxửtử–cáctìnhnguyệnviênđượcyêucầuđốimặtvớinỗisợcủahọ.Họphảighilạitấtcảtrảinghiệmbấtthườngnào,chẳngnghethấytiếngbướcchân,cảmgiácớnlạnhhoặcnhìnthấymộtbóngngườixuấthiệntrongphòng,cũngnhưđánhdấumứcđộcảmnhậnởmỗivịtrílênmộtsơđồ.Tấtnhiêntrướckhilàmđiềunày,cáctìnhnguyệnviênđãphảikêkhaitấtcảnhữnggìhọbiếthoặctừngnghenóivềnhữngnỗiámảnhởđây.Tiếpđó,cácnhànghiêncứukiểmtralạisựphânbốcủanhữngtrảinghiệmbấtthường.Theo

sắpđặtthôngthường,tầnsuấtgặpmasẽphânbốđềukhắptoànhà.Nhưngtrongmộtmôtípámảnhcổđiển,cáccuộcchạmtránsẽtậptrungxungquanhnhữngvịtríđặcbiệtnàođó.Kếtquảthậtbấtngờ:nhữngngườithamgiaghinhậnsốlượngtrảinghiệmbấtthườngcao

hơnhẳntạicácđiểmvốnnổitiếnglàmaquáicủaHamptonCourt,nhưcácphòngcủaGeorgianvàphòngtrưngbàyMaám.TrongcáchầmmộởEdinburgh,kếtquảcũngtươngtự:nhữnghầmmộbịcoilàkỳbíhơncảcũnglànhữngđịađiểmdiễnrahầuhếtcáctrảinghiệmbấtthườngcủanhữngngườitìnhnguyện.Cácnhànghiêncứucắtnghĩa:Đâychínhlàbằngchứngchothấynỗiámảnhlàhiệntượngcó

thật,bởichúngchỉtậptrungởmộtvàiđịađiểmđặcbiệtnàođó.Vàthựctếlànhữngngườithuộccácnềnvănhoákhácnhauđềutrảiquanhữngcảmgiáctươngtựdùđãquahàngtrămnăm.

"Ámảnhtồntại,vớiýnghĩalàtồntạinhữngkhuvựcmàởđóngườitatrảiquanhữngcảmgiácbấtthường",tiếnsĩRichardWisemanlậpluận.Nhưngsựthựcthìmaquỷlàgì?Wisemanvàcộngsựkhôngchắcchắnvềđiềuđó.Họnhận

định,dùcóvẻnhưhơingượcđờirằngámảnhtồntạinhưngmathìkhông."Ngườitatrảiquanhữngcảmgiácnhưnhauởnhữngđịađiểmkhôngđổi,nhưngtôichorằngnóchủyếuxuấtpháttừnhữngnhântốthịgiác,vàcùngvớimộtvàiyếutốmôitrườngnữa",ôngnói.Khikiểmtrachitiếttạimỗiđịađiểmnhưnhiệtđộ,cườngđộánhsángvàdiệntíchphòng,

tiếnsĩWisemanchorằngnhữngngười"bịámảnh"đãbịảnhhưởngmộtcáchvôthứcvớinhữngyếutốcủamôitrườngvà"trạngtháigợinênsựhoảngsợ"củacảnhvậtxungquang.Ôngchobiếtcórấtnhiềutrườnghợpcảnhvậtđãtrởnênmaquáitrongmắtngườitìnhnguyện,ởnhữngnơimàtrướcđóchưaaitrảinghiệmcảmgiácấy.Nhữngngườitheochủnghĩahoàinghitừlâuvẫntinrằng:nhữnglầngặpgỡvớimamột

phầnbịchiphốibởinhữnghiểubiếttrướcđócủamộtngườivềđịađiểmnàyvàlịchsửcủanó.Nhưngnghiêncứumớiđãbácbỏgiảithíchđó."Chúngtôitìmthấyrấtítnếukhôngmuốnnóilàkhôngcóbằngchứngnàovềviệchìnhdungtrướcđócủamộtngườivềcáckhuvựcbịmaámlạicóthểảnhhưởngđếnnhữngtrảinghiệmthựctếcủahọ",Wisemannói.

27.VÌSAOTHẦYBÓILUÔNNÓIĐÚNG?Nhưmọihìnhthứcbóitoán,chiêmtinhđưaracácdựbáoquáchungchung,nênnhiềungười

cholàchínhxác.Năm1992,nhàvậtlýGeofreyDeanđãđúckếtra10nguyênlývà26kỹthuậtthườnggặpnhất.1.HiệuứngBarnum,hayviệcngườidễdàngtiếpnhậnnhữngthôngbáomơhồ,chungchung.

HiệuứngnàyđượcđặttêntheocácmànxiếccủaP.T.Barnum.Năm1949,mộtgiáosưtâmlýđãđưaramộtmôtảnhâncáchrấttổngquátđếnmứcmọisinhviênđềunhậnđólàchínhmình,kiểunhư:"Bạncóxuhướngphêphánbảnthân"hay"bạnthíchmộtchútthayđổi".ThôngbáoBarnumcàngđượcthừanhậnkhi:1)Ngắngọn,tổngquát,dễđượcchấpnhậnvàđượccholàđúngvớibạn.2)Lànhữngđiềudễưa,phùhợpvớinhâncáchbạn,tránhnhữngthôngbáokhóchịukiểunhư:"Bạnkhôngphảilàngườisuynghĩđộclập",3)Đốitượngngâythơvàdễthayđổi.2.Đọcnguội(coldreading),hayvaitròcủangônngữcơthể.ĐầuthếkỷXXtạiBerlin,chú

ngựaHansthôngminhbiếtlựatheophảnứngcủangườiđốidiện(nhướnmày,nhămtrán,hítvàohaythởra,vươnhaysovai...)đểlàmtoán.Ngựacònbiết,thìtạisaothầybóilạikhông?Khôngchỉcácthầybói,màgiớiđồngcốtcũngrấtthạo"kỹthuậtlấytin"này.3.HiệuứngtiếnsĩFox,haychúngtabịlừabằngkhoahọcvàsựhàihước.Khicảmthấyở

trongmộtmôitrườnggiàutrítuệvàtinrằngđangđượcnghemộtngườiamhiểuvấnđềnói,tasẽthoảmãnmàkhôngđểýrằng,thựcraquanđiểmđóchưahẳnđãđúng.Năm1947,banhàgiáodùngmộtngườiđóngvai"tiếnsĩFox"thuyếtgiảivềLýthuyếttròchơitrongtoánhọc,ứngdụngtronggiảngdạyvậtlýtrước55nhàtâmthầnhọc,tâmlýhọc,giảngviên,quanchứctrườngphổthôngvànhàhoạtđộngxãhội.Khiđiềnphiếuthămdò,42ngườichorằng:bàigiảngđượctổchứctốt,nhiềuminhhoạvàkíchthíchtưduy.Hầuhếtngườingheđềumuốnnghethêmvềchủđềnày.Khôngaibiếtđóchỉlàmộttròlừagạt.4.Hiệuứngvầnghàoquang,haytầmquantrọngcủaấntượngbanđầu.Tacóxuhướngtin

tưởngnhữngthấybóicótínhcáchnồngnhiệthơnlạnhlùng,tựchủhơnthiếutựchủ,áoquầntươmtấthơnănmặccẩuthả,ưanhìnhơnkémhìnhthức...Giớibóitoánthuộclòngnhữngquytắcnày!5.Tươngquanảohaytintưởnglàsẽthấy.Đâylàquyluậtvàngcủatâmlýhọc.Tasẽthấycái

màtamuốnthấy.Từvôsốsựkiệnđãxảyratrongđời,tanhấtđịnhthấyđượcmộtsựkiệnphùhợpvớidựbáocủaôngthầybóimàtathích.

6.Tínhkhôngsailầmhayvìsaothầybóikhôngthểsai.Dựbáothìđãquáchungchungnênkhócóthểsailầm.Nếusaithìthầybóicũngcócáchbiệnminh,đơngiảnnhấtlàthừanhậnchưahiểuhếtthiêncơ.Aimàkhôngmắcsailầmvàaicóthểhiểuhếtthiêncơ?7.Hiệuứnggiảđược(placebo),haynósẽtốtnếutanghĩrằngnótốtđốivớita.Rấtítngười

đixembóilạihyvọngthầybóinóisai.Cáiướcvọngmuốntinlàmộtvũkhílợihạiđốivớithầybói.Khihọbóisai,tasẵnsàngcungcấpnhữngámhiệuđểgiúphọhiệuchỉnh.8.Hiệuứngngườiphụcvụkháchhàng,haybuộckháchhàngphùhợpvớidựbáo.Điềunày

thựcradễdànghơntanghĩnhiều.Ngườiphụcvụkháchsạnnghĩrằngvịkháchnàysẽchoíttiềnboa,thếlàanhtaphụcvụkhôngragì,kếtquảlàtiềnboaítthật.Anhtachođólàkếtquảtiêntri,màkhôngnghĩrằngđóchỉlàhệquảcủasựphụcvụtồi.

PhảichăngnhữngcáichếtbíẩnxungquanhKimtựthápcóliênquanđếnlờinguyền9.Kýứcchọnlọc,haychỉnhớnhữnggìmuốnnhớ.Khithầybóiđưarahaidựbáođúngvà

támdựbáosai,tasaysưakểchomọingườivềhaidựbáo"đúngmộtcáchkỳlạ",màquênmấtrằng,độchínhxácchỉlà20%!Trênthựctế,nhiềukhiđoánmòcũngđạtđộchínhxáctới50%(thắnghaythua,traihaygái...),thậmchí70%(thờitiếtngàymaigiốnghômnay).10.Hiệuứngmongước,haydựbáocàngdễđượcchấpnhận.Giớibóitoánhiểurõđiềunày

nêncácdựbáothườnglàdễchịu.Vàsựxunịnhsẽđưatatớibấtcứđâu.Khicóaituyênbốtatàigiỏi,thôngminh,giàutrítuệ,nhạycảm,giaothiệprộng,thăngtiếnliêntụcvàgiàucó,tatứckhắcxemđólàmộtnhàtiêntrithấuhiểuhuyềncơ!Cũngkhôngnênquênmộtkỹthuậtthôsơnhưnghữudụng,đólàđọcnóng(hotreading).Nó

thôsơđếnmứckhôngđượcDeannhắctới.Vừagặpbạn,ôngthầybóiđãnóingayrằngôngquámệtmỏidođãxemquánhiềungườinênhẹnbạnvàotuầnsau.Đúnghẹnbạntớivàôngtaliềnkểvanhváchnhữngthôngtincơbảnvềbạnnhưhọtên,cơquan,hoàncảnhgiađình...Bạnchoángvángtrước"tàinghệ"siêuphàmvàsauđótintheotấtcảnhữnggìthầynói,màkhônghềbiếtrằng,lầntrướcthámtửcủathầyđãkínđáobámtheobạn.Chỉcầnhỏingườibánnướctrướccửanhàbạncũngđãcóđủthôngtincầnthiết!Vànhưvậy,theobạn,bóitoáncócầnphảichínhxáckhông?

28.LỜINGUYỀN–TRUYỀNTHUYẾTHAYĐIỀUCÓTHẬTĐÃĐƯỢCMÃHOÁ

VàothếkỷXVIIvàthếkỷXVIII,nhữnghầmmộđầutiêncủacácPharaonbịkhaiquật.Từđó,câuchuyệncóthậtvềlờinguyềnđãhơnmộtlầnvượtkhỏicáckimtựtháp,vanglênđiềurănđekhủngkhiếp.NgườitanhớđếnvụcảnướcAnhrunlênvìcáinắpquáchđượctìmthấyvàonăm1860,thuộcsởhữucủaViệnBảotàngHoànggiaAnh.Cáinắpđóđượclấylêntừphầnmộcủamộtnữtusĩthờixưa.KhivềAnhquốc,vậtphẩmlạ

kiađãgieorắctaihọachotấtcảnhữngngườitiếpxúctrựctiếpvớinó.NgườichủsởhữuđầutiênlàôngDouglasMuray.Ôngnàybịmấtmộtcánhtayngaysaukhimuacáinắpdomộtviênđạnphátnổtừchínhkhẩusúngcủamình.Ítlâusau,ngườithứhainếmtrảisựtrừngphạtlàmộtnhàbáoởLondon.Cômượncáinắpvềnhàđểxem.Ítngàysau,mẹcôđộtngộtquađời,rồilờihứahônbịtanvỡvàcômắcmộtchứngbệnhnanybíhiểm,yhọcthờiđókhôngthểchữatrịđược.NhưngsựtrừngphạtvẫntiếptụckhiôngMuray"cungtiến"cáinắpquỷquáiđóchoViện

Bảotàng.MộtnhàkhoahọcvềAiCập,khiđangxemxétnhữngdòngchữcổintrênnắp,bỗnglănrachết.Nạnnhântiếptheolàmộtnhànhiếpảnh.Ôngnàyđộttửsaukhichụpđượctấmảnhlàmrõnétgianáccủakhuônmặtvẽphíangoàinắp(màaicũngcholàgươngmặthiền

lành,khảái)...Tinđồnvềsựghêgớmcủacáinắpquáchlannhanhđếnmứcvàothậpniên1930,đồcúnglễ

từkhắphànhtinhtớitấpgửivềViệnBảotàngHoànggiaAnh,đặcbiệtlàcácvònghoaquanhnắpluôntươimới.NhưngnhiềucáichếtkỳlạvàđộtngộtvẫnliêntiếpxảyraởcácđiểmkhaiquậtkhảocổởAiCậpvànhữngnơikháctrênthếgiới.LờinguyềnkhôngchỉcótừcácđồvậtởmộphầncácPharaon.Nhữngvịchủnhânkháccũng

cókhảnăng"tẩm"lờinguyềnđộcđịavàocáimàhọcảmthấycầngiữgìn.ThurstonHopskinsđãghilạicâuchuyệnnhưsau:VàothờiNữhoàngVictoria,tênsátnhânWilliamCorderđãgiếtchếttìnhnhâncủahắntại

Polsted(nướcAnh)vàokhoảngtháng5/1827.Vàhắnbịhànhhình.Nămmươinămsau,phầnthithểcủatênsátnhânđượcvịbácsĩcótênKilmercấtgiữ.Ônglàmộtnhàkhoahọccóquanđiểmrõràngđốivớihiệntượngkỳbí.Vịbácsĩđãtáchchiếcsọcủatêngiếtngười,đánhbóngnóvàbày"làmcảnh"ởphònglàmviệc.Thếrồiđiềukỳlạđãxảyra.Vịbácsĩvàcảcôgiúpviệcđềucùngnhìnthấycólúcmơhồ,cólúcrấtrõkẻlạmặtđứngtrongphòng,vậnyphụcthờiVictoria.RiêngbácsĩKilmercònngherõcảtiếnglẩmbẩmvàhơithởphìphò.Nhiềulầnnửađêmthứcgiấc,bácsĩnghenhiềutiếngđộngbấtbìnhthườngởcănphòngcóbàycáisọ.Mộtđêm,cơngiólạnhtừđâuthốctới,giữalúcKilmerbướcvàophòng,cáigiáđặtsọrơivỡtung,cònsọtênsátnhântựdịchchuyểnsangvịtríkhácvàôngcảmthấynónhưcườinhănnhở(?).Kilmerđãkiểmsoátnhàcửanhưnglạikhôngthấydấuhiệunàocủangườilạhiệndiệnbêntrong.Vịbácsĩ,nhàkhoahọcnàythậtsựthảngthốt.ÔngđemchiếcsọCordertrảlạichochaThurstonHopskin,ôngnàyđemcácthứấychôncấtởnghĩađịa.Từđótrởđi,hiệntượngkỳlạtrongnhàbácsĩKilmercũngbiếnmất.

ViphủmặtSudariumChuyệnchiếcáokhoáccủaNhàhátCôngtướcYorkgâyranỗisợđếnlạnhngười.Đólàvào

năm1948,ThoraHird,nữdiễnviênhàikịchnổitiếngđãmặcchiếcáođókhitrìnhdiễnmộtvởkịch.Côkinhhãikhithấychiếcáongàycàngthítchặtvàongườimình.Tấtcảđồngnghiệpcủacôcũnggặpnỗisợhãitươngtựkhikhoácchiếcáonàylênngười...Phảichănglờinguyềnđãbaophủlêntaihoạtrongcáccâuchuyệntrên,haytaihoạbắt

nguồntừnỗikhiếpsợámảnh.Câuhỏivẫnkhôngcólờiđápkhingườitangàycàngcốgắngtìmthấynhiềubằngchứngkỳbíởnhữngvậtquýhiếm,đắttiền.Viênkimcương"Hyvọng"làđiểnhìnhcủachuỗigiaithoạitheomôtípấy:Mởđầulàthảmhoạcủavịchủnhânthứnhất:Mấtcảngườilẫncủa.SauđótaiươnggiángxuốngvịhoànghậuMarieAntoinette,cũngtừviệcsởhữuviênkimcương"Hyvọng".Sauđó,nóliêntiếpreorắcđenđủilànhữngvụtựsát,khuynhgiabạisảnchonhữngngườitừngsởhữunó,trongđócómộtvịvuaHồigiáobịmấtngôi.

TấmvảiliệmTurin.Đitìmlờigiảichotruyềnthuyếtcóthậtvềlờinguyền,nhiềunhàkhoahọcđồngtìnhvớiý

kiếnchorằngnguyênnhâncủanhữngcáichếtvàcảnhữngtaihọabíẩntrênlàdomộtloàivikhuẩn"chưabiếtđến"đangnằmyêntronghầmmộ,tíchtụngàymộtnhiềutrongcácđồvật.Khihầmmộđượckhaiquật,các"quáivật"nhỏlitiđượcgiảiphóngkhỏichỗẩnnáu,liềnchứngtỏngaysứcmạnhtànphácủachúng.Vẫncònnhiềuđiềubíẩnvẫnchưađượcbiếtđếnvàliệulờigiảithíchbằngloạivikhuẩn

“chưabiếtđến"nàycóđủsứcthuyếtphụcnhữngngườicòntinvàosựhiệnhữumangtínhthêudệtcủalờinguyềnđócònlàđiềubíẩn.

29.TẤMVẢILIỆMCỦACHÚAJESSUS

Cáchđây15năm,tấmvàiliệmTurinmànhiềungườitinlàmộttrongnhữngdivậtthiêngliêngnhấtcủagiáohộiCơĐốcđãđượcbaviệnkhoahọcđộclậptuyênbốlàvậtgiảmạo.Tuynhiên,cácchuyêngiavẫnrấtquantâmtớinóvànhữngnghiêncứumớichothấytấmvảiTurinnàyđángđượckiểmtramộtlầnnữa.VảiliệmTurin,dàikhoảng4m,rộng1m,nhuốmmáuvàhằnlênhìnhkhuônmặt,tayvàthân

thểmờnhạtcủamộtnamgiớibịtratấn.NhiềutínđồCơĐốcgiáotinrằngđólàtấmvảiliệmcủaJesus.RaymondRogers,mộtnhàhoáhọcvậtlýđãnghỉhưu,từnglàmviệctạiPhòngThínghiệmQuốcgiaLosAlmosởNewMexico,Mỹ,chorằng:mẫuđượcsửdụngđểxácđịnhniênđạicủavảiliệmTurincónhiềukhiếmkhuyếtvànêngiámđịnhlại.Kếtluậnnàyđượcdựatrênphântíchhoáhọcgầnđâycủaôngvềtấmvảivànhữngquansátnăm1978.RogerslàmộttronghơnhaimươinhàkhoahọcMỹthamgiavàoDựánnghiêncứutấmvải

liệmTurin(STURP)vàonăm1978-mộtcuộcđiềutrakhoahọckéodàinămngàytạiTurin,Italia.Năm1988,Vaticanđãchophépcácchuyêngiacắtnhiềumiếngcókíchcỡbằngcontemởmộtgóccủatấmvải,rồiđưachúngtớibaphòngthínghiệmđểxácđịnhniênđạibằngphươngphápphóngxạcarbon(ĐạihọcArizona,ĐạihọcOxford,vàViệnLiênbangThuỵSĩ).Kếtquảchothấytấmvảiđượcsảnxuấtvàokhoảngnăm1260tớinăm1390.Tháng12/2003,Rogersnhậnđượcmộtmẫuvảiliệmtừđồngnghiệplàmviệctrongdựán

STURRP.Mẫunàycũngđượclấyvàonăm1988.Sửdụngphươngphápphântíchhoáhọcvàkínhhiểnvi,Rogersđãpháthiệnmộtchấtkếtdínhđãđượcquétlênmặtsợiởgóccủatấmvảiliệmbịcắtra.Điềuđóchothấytấmvảiđãđượcphụcchế.Chấtkếtdínhcólẽđãđượcsửdụngđểgắnchấtnhuộmvàosợi.Rogerschobiết:"Gócvảinàychắcchắnđượcnhuộmđểphùhợpvớimàubanđầucủatấm

vảiliệm".Rogerscũngtìmthấymộtchỗghép–bằngchứngchothấygócvảikhôngchỉđượcnhuộmmàcònđượcsửachữavàdệtlại.ÔngnghingờchấtnhuộmvàcôngviệcsửachữacólẽđãđượctiếnhànhởvùngCậnĐôngtrongthờiTrungcổ,trùnghợpvớikếtquảxácđịnhniênđạibằngcarbon,bởimãichotớithếkỷXVI,hỗnhợpchấtnhuộmtrênmớiđượcdunhậptớiAnhvàPháp.Rogersnói:"Côngviệcgiámđịnhnăm1988đưaraniênđạichínhxáccủamẫuvảiđượccungcấp.Tuynhiên,khôngcóainghingờchỗvảiđượcxácđịnhniênđạicócấutrúchoáhọchoàntoànkhácvớiphầnchínhlàniênđạicủatấmvải".KếtquảnghiêncứucủacácnhàkhoahọcthuộcdựánSTURRPcũngchothấygócvảiđượclấymẫukhônggiốngcácvùngkháccủatấmvảiliệm.TheoKinhPhúcÂm,ChúaJesusđượcđưaxuốngvàcởitróikhỏithánhgiá,đượcđặtvàomột

ngôimộmàtrướcđóthithểôngđượccuốnvảitheotậpquánDoThái.Tuynhiên,córấtíttàiliệutừthờigianđóghichitiếtvịtrícủavảiliệm.TấmvảiliệmTurinthuhútsựquantâmcủacôngchúngvàGiáohoàngClementVI,vàonăm1349khimộthiệpsĩngườiPháptênGeoffreydeCharnymuađượcnóởConstantinople(Istanbulngàynay).TấmvảiliệmđượclưutạimộtnhàthờLirey,Phápvàlầnđầutiênđượctrưngbàytrướccôngchúngvàonăm1355.Kểtừcuộctriểnlãmđầutiênnày,nhiềungườihoàinghivềtínhchânthựccủatấmvảivìlàm

giảcácđồvậttôngiáokháphổbiếntrongthờiTrungcổ.Kếtquảxácđịnhniênđạilàvàonăm1988đãlàmchonhiềungườithoảmãn:Tấmvảilàđồgiảmạo.DouglasDonahue,nhàvậtlýthuộcĐạihọcArizona,đãtớiTurinvàonăm1988đểthuthậpmẫuvảichoquátrìnhkiểmtra.Ôngchobiết:"Tôithoảmãnvớicáchlấymẫuvải.Chúngtôicónhiềuchuyêngiavảitớitừcácquốcgiavàtấtcảhọđềunhấttrímẫuchúngtôinhậnđượcđạidiệnchotoàntấmvải.NgaycảkhiphươngphápxácđịnhniênđạibằngcarbonchothấytấmvảicótừthếkỷthứI,khócóthểchứngminhnólàtấmvảiliệmcuốnChúaJesus.

Conngườimấtdầnkhảnăngkhứugiácđểthịgiácpháttriểnhơn?Tuynhiên,mộtsốnhàkhoahọclạikhôngthoảmãn.Năm1999,tạiHộinghịThựcvậthọc

QuốctếlầnthứXVI,AvinoamDanin,nhàsinhvậthọcthuộcĐạihọcJerusalem,tuyênbốcáchạtphấnhoatrêntấmvảichỉcóthểđượctìmthấyởJerusalem.Ôngkếtluậntấmvảicónguồn

gốcởTrungĐông.Sudarium-tấmvảiđượccholàvảiphủmặtcủaJesus–códínhphấnhoagiốngnhómAB.DoSudariumđượcgiữtrongmộtnhàthờởTâyBanNhatừthếkỷthứVIIInêncóthểthấylàtấmvảiliệmTurincóniênđạicổkhôngkémSudarium.DùtấmvảicóthuộcvềChúaJesushaykhôngthìnócũngthuhútđượchàngtriệudukhách

tạicácbuổitrưngbày.GiáosưPhillipWiebethuộcĐạihọcTrinityWestern,Canada,chobiết"TấmvảiliệmTurincósứclôicuốncảvềmặtkhoahọclẫntâmlinh.Nólàmộtvậtthểđầybíẩn.Câuhỏiđặtralàhìnhảnhtrênvảiđượchìnhthànhnhưthếnàovàđólàhìnhảnhcủaai?".Nếuhìnhảnhnàylàgiảđịnhchăngnữathìvẫncònnhữngbíẩnxungquanhcáchnóđượctạora.Mộtsốngườichorằngđólàhìnhvẽ.Tuynhiên,giớiphântíchnghệthuậtSTURRPkhôngtìmthấybằngchứngcủamàuvẽ.

30.CONNGƯỜIMẤTKHẢNĂNGĐÁNHHƠINHƯTHẾNÀO?

Chócóthểđượchuấnluyệnđểtìmrathuốcphiệnvàchấtnổ,hoặclầntheodấuvếtcủakẻtìnhnghilàtộiphạmchỉquangửimùi.Vậytạisaochúngtakhônglàmđượcđiềuđó?CácnhàkhoahọccủaViệnWeizmannvàViệnnhânchủnghọctiếnhóaMaxPlanck(Đức)đãcólờigiảithíchchohiệntượngnày.

XácướpbêntronghầmmộởnghĩatrangSanBemadoTấtcảcácđộngvật,trongđócóconngườiđềucókhoảng1.000genechiphốinhữngprotein

pháthiệnmùi,haycòngọilàcơquancảmthụkhứugiác.Nhữngthụquannàykhutrútronglớpmàngnhầycủamũi,vànhậnramộtmùihươngnàođóbằngviệcbámdínhcácphântửchấtmùiấy.Tuynhiên,cácgenekhứugiáckhôngpháthuyhiệuquảtrêntấtcảcácloàiđộngvật,màchỉtrênmộtsốloài.Phầntrămsốgenenàyhoạtđộngsẽquyếtđịnhđộnhạybénvớimùicủađộngvậthoặcngườiđó.Trongcácnghiêncứutrướckia,giáosưDoronLancetcủaViệnWeizmannđãkhámphára

rằng:hơnmộtnửasốgenekhứugiácởngườichứađộtbiến,khiếnchúngkhôngthểhoạtđộngbìnhthường.TrongmộtnghiêncứumớiđâyđăngtrêntạpchíProceedingsoftheNationalAcademyof

Sciences,cácnhànghiêncứuđãgiảiđápđượccâuhỏithứhai:Liệuhiệntượngmấtchứcnănggenekhứugiáccóảnhhưởngtớitấtcảcácloàilinhtrưởng,haychỉtrênngười?NhómnghiêncứuđãsosánhADNcủa50genekhứugiácchungchocảngười,vượnngườivà

khỉ.Họpháthiệnthấyởngười,54%sốgeneđóbịsuyyếu,sovới28-36%trêncácloàivậtcònlại.Cácnhàkhoahọcchorằng:quátrìnhsuygiảmnàykéodàitừ3đến5triệunămvàdiễnratrênngườivớitốcđộnhanhgấp4lầntrêncácnhánhlinhtrưởngkhác,khiếnconngườithiếunhạycảmhơnvớimùivị.Tuynhiên,cũngtheocácnhànghiêncứu:Sựsuygiảmchứcnăngkhứugiáclàmộtđặcđiểm

tiếnhoácủahomosapiens.Nócóthểđãnảysinhdosựpháttriểnkhảnăngthịgiáccủanãongười–khảnăngchophépchúngtaphânbiệtmàusắcvàcácthànhviênkháccùngloàiquanhữngđặcđiểmngoạihình,chứkhôngchỉbằngmùivị.

Xácướpkhônghềthayđổisau70năm

31.BÍẨNHIỆNTƯỢNGƯỚPXÁCTỰNHIÊNỞCOLOMBIA

Bốnmươinămtrướcđây,cácthợđàohuyệtởmộtngôilàngColombiađãmởmộtsốquantàiđãđượcchôncấtrấtlâuravànhậnthấy:Nhữngxácngườibêntrongđãkhôquắtlạivàcònnguyênhìnhdáng.Làmthếnàonhữngthithểđóvẫncònnguyênvẹn,đếnnayđanglàmộtđiềubíẩnđốivớicácnhàkhoahọc.PháthiệnnàyđãbiếnnghĩatrangSanBernadothànhmộtđiểmdừngchânchokháchdulịch,

nơihọcóthểchiêmngưỡngnhữngxácướpđượccấttrongtủkính:tóc,răngvàmóngchân,tayvẫncònnguyênvẹn.Mộtdòngchữởbêntrêncóghi:"HỡiChúa,hãychohọđượcyênnghỉởcõivĩnhhằng".

NhữngđốmnâucóthểlàcácvùngbịmấtnướcNhữngxácướpđượcpháthiệnkhicôngnhânmởnắpquantàiđểchuyểnthithểsangvật

chungđựngdicốt,mộtthủtụcthôngthườngđểdọnchỗtrongcácnghĩađịaởColombia.CácnhàkhoahọcvẫnchưatìmđượccáchgiảithíchrànhmạchchoviệcnhữngxácướpởnghĩatrangSanBernado,nằmởmộtthunglũngmàumỡcáchthủđôBogota72kmvềphíaTâyNam,khôngbịphânrãmàlạikhônhưvậy.

ThiHàiLêninNgườidânđịaphươngchorằnghợpchấthoáhọctrongđấtởkhuvực,sựphânhuỷcácloài

quảnhiềugaiởbảnxứgọilàguatilavàkhíhậukhôcằnđãbảoquảnđượcnhữngthithểnày.

32.KỸTHUẬTBÍẨNGIỮXÁCƯỚPNGUYÊNVẸNSAU70NĂM

TrongkhinướcNgaphảidùngtớicảmộtnhómkhoahọcđểbảoquảnthihàiLêninthìAndreyRomadanovsky,mộttrợlýphòngthínghiệmkhôngbằngcấp,đãtựmìnhtìmramộtphươngphápướpxáckhônghềthuakémđượcthựchiệntạiSiberiatừ70nămtrướcđây.

TrungtâmtruyềnhìnhNga(TV)chobiết:HiệnmộtthithểápdụngkỹthuậtđặcbiệtnàyđangđượctrưngbàytạiViệnhànlâmYkhoaởthànhphốOmsk.Đólàxácmộtngườiđànông,trôngôngtahầunhưkhôngthayđổitừkhiđượcướpvàonăm1933.

Cácnhàkhoahọckhôngrõdanhtínhcủangườinày,nhưngphỏngđoánđólàmộttrongnhữngnhânviêncủaViệnđãtìnhnguyệnhiếnxácchocácthínghiệmcủakhoahọc.KhácvớithihàiLêninđangyênnghỉtronglăngởQuảngtrườngĐỏ(nơiápsuấtkhôngkhívà

nhiệtđộluônđượcgiữkhôngđổi),xácướpvôdanhởOmskchỉnằmtrongquantàibằngkínhthườngđểtránhbụi.Tuythế,thithểnàyvẫngầnnhưkhôngthayđổisovớinăm1993.Thậmchítấtcảcácnộitạngbêntrongcũngvẫncònnguyênvẹn.CácnhàkhoahọcbiếtrằngRomadanovskyđãsửdụngmộthợpchấttổnghợptừformol,cồnvàglycerinđểtạoradịchướp.Nhưngbímậtnằmởtỷlệkếthợpnàyvàđếnnay,chưaaicóthểphachếlạinó.Trongkhiđó,đểbảoquảnthihàiLênin,cácnhàkhoahọcphảitheodõithườngxuyênđể

đảmbảođiềukiệntốtnhất.Khuônmặtvàđôitaycủaôngđượcngâmhailầnmỗituầntrongmộtdungdịchđặcbiệt.Vàhàngnăm,lănglạiđượcđóngcửamộtlầnđểngườitangâmcảthithểLênintrongdungdịchnày.

Hiệntại,mộtViệnnghiêncứuđặcbiệtvẫntiếptụcthínghiệmtìmraphươngphápbảoquảntốthơnthihàingườisánglậpraLiênbangXôViết.CòntạiOmsk,tấtcảnhữnggìmàcácnhânviênbảotàngđãlàmđểbảoquảnxácướpcủahọlàrắcmộtítbộtướpxácquanhđó.

33.ƯỚPLẠNHCƠTHỂ–HÀNHTRÌNHGIANNANĐITÌMSỰBẤTTỬ

Tạmngưngcuộcsốngbằngphươngphápđônglạnhrồiđánhthứcdậysauhàngchục,thậmchíhàngtrămnămlàđiềukhôngítngườitinvàbỏracảgiatàiđểthựchiện.Trongviệcnày,chỉcómộttrởngạiduynhất,nhưnglạilàlớnnhất:khinướcđôngcứnglạithànhđá,nóđãpháhuỷcáctếbào.

XácướpcủamộtcậubéỞMỹ,cóhàngnghìnngườiđangmongđượcđônglạnhsaukhichết.Cóđến5hãngkinh

doanhthịtrườngđầytiềmnăngnày.Hiệnnay,gần70dihàiđãđượcthảvàotrongcácthùngđổđầynitơlỏng,vàhàngtrămngườicònsốngđãđăngkýdịchvũnày.Họđềuhyvọngtrởlạivớicuộcsốngđãđăngkýdịchvụnày.Họđềuhyvọngtrởlạivớicuộcsốngsau20,50hay100năm,khimàcácnhàkhoahọcđãtìmraphươngthuốcchốnglạithứbệnhđãcướpđitínhmạngcủahọ,hoặcđãcócáchđểchốnglạituổigià.Tuynhiênđểcóhyvọngphụcsinh,nhấtthiếtbạnphảilàngườigiàucó.Quátrìnhđônglạnh

vàbảoquảncơthểtốntrên150.000USD.Nhữngngườiíttiềnhơncóthểchọngiảiphápkhác,kinhtếhơngọilàneuro.Đólàchỉcóphầnđầucủangườichếtđượcgiữtrongmôitrườngđônglạnh,chủyếuđểgiữlấynão,cơquanquyếtđịnhbảnchấtcủangườimuốnhồisinh.HughHixon,kỹthuậtviêncủaAlcorCryogenics,mộttrong5hãngđônglạnhnổitiếng,chobiết:Nãobộcủangườithamgiadịchvụcóthểđượcghépvớimộtcơthểsinhsảnvôtínhcủachínhmìnhđãbỏnão,hoặcvớimộtthểxáckhácđãđượccảithiệntheokiểungườihùngRambohoặclàthôngtincủabộnãosẽđượcchuyểnvàomộtngườimáythôngquamáytính...Đểthựchiệnđượcnhữnglýthuyếtđó,trướchếtcácthânthểvàbộóckiaphảivượtquamột

quãngthờigiandàimàvẫnkhôngbịhưhỏngnhiều.Đúnglàcáilạnhcókhảnănggìngiữ.Nólàmchậmlạivàchấmdứtquátrìnhphânhuỷởnhiệtđộ-1960C(nhiệtđộcủanitơlỏng).Nhưngnếusựthốirữakhôngxảyra,thìcáctửthiđượcướplạnhvẫncóthểthứcdậynhưngtrongtìnhtrạngbịthủnglỗchỗ...Thủphạmởđâylàsựđóngbăng.Ngaykhivượtquáranhgiới00C,nước(chiếmđến70%cơ

thểchúngta)bắtđầuchuyểnthànhbăng.Nótăng9%khốilượngvàkếttinh.Nhữngtinhthểnàyđặcbiệtcóhạichocơthể.Nếuquátrìnhđônglạnhdiễnratừtừ,nhữngviênđáđósẽđượchìnhthànhbênngoàitếbào,đồngthờicôlậpnhữngphântửnướccủachấtlỏngtrongcơthể.Kếtquảlàtấtcảnhữngthànhphầntrongchấtlỏngđósẽbịhoàtantronglượngchấtlỏngmỗilúcmộtthunhỏ.Dungdịchbênngoàisẽđặchơndungdịchbêntrongtếbàovàtạothànhlựchútnướctừtrongtếbàorabênngoài.Hiệntượngnàysẽlàmtanvỡtếbào.Ngượclạivớiquytrìnhtrên,nếuquátrìnhlàmlạnhđẩynhanh,cáctếbàokhôngcóthờigian

đểmấtnước.Băngsẽhìnhthànhngaybêntrongtếbàovàcáctinhthểxéráchcáclớpmàng.Hiểnnhiênlàtrênlýthuyếtcótồntạimộtquátrìnhlàmlạnhlýtưởng,khônglàmtổnhạiđếncáctếbào.Nhưngápdụngnóđồngbộvớitấtcảcáctếbàocủamộttửthinặêng70kgvẫncònlàmột"nhiệmvụbấtkhảthi"(vìmỗiloạitếbàocầnmộtđiềukiệnbảoquảnkhácnhau,trongkhicơthểngườithìcóhàngtrămnghìnloạitếbàonhưthếvậy)....Mộtsốđộngvậtmáulạnh,nhưếchrừng,thíchnghirấttốtvớinhiệtđộkhắcnghiệt.Vào

mùađông,loàilưỡngcưnàycókhảnăngsốngsótsauhaituầnvới65%lượngnướctrongcơthểởdạngbăng.Bímậtcủachúnglàkhôngbaogiờđểcáctinhthểhìnhthànhbêntrongtế

bào.Đểthựchiệnđượcđiềuđó,cơthểếchcónhữngphântửchứagluco,đóngvaitròmộtcôngcụ

chốnglạnhngấmvàobêntrongtếbàovàngăncảnsựđôngđá.Kếtquảlàcácphântửnướctựdocóliênkếtvớinhau,nhờvậyquátrìnhđóngbăngdiễnrachậmhơn.Vàvớinhiệtđộthấp,chođến-80C(dướinhiệtđộnàyếchsẽchết),phíabêntrongcủatếbàovẫncònchấtlỏng.Lấyýtưởngtừkhảnăngcủaếch,cácchuyêngiakỹthuậtcủacôngtyAlcorđãthửtruyềncho

kháchhàngcủamìnhchấtglycerol.Tuynhiênđốivớicácchuyêngiatronglĩnhvựcướpxácthìđâychưaphảilàgiảipháptốiưu.Họcũngđãtínhđếngiảiphápsửdụngcácchấtchốngđônglạnh.Mụcđíchlàlưugiữcáctếbàoởnhiệtđộ-1960C,nhằmbảoquảncácbộphậntrongcơthể,phụcvụviệccấyghép.Hiệntại,cácnộitạngđượcbảoquảntrongmôitrườngtrên00Cmộtchút.Vớinhiệtđộnày,mộttráitimcóthểgiữđược4-6tiếng,chỉđủđểcácbácsĩlàmcácxétnghiệmcầnthiếttrướckhicấyghép.*TruyềnchấtlỏngđóngbăngNhờvàocácchấtchốngđóngbăngkhácnhau,cácchuyêngiaướpxácngàynayđãcóthểgiữ

đượccáctếbàođơnlẻdưới00Cmàkhôngbịhưhại,vídụnhưhồngcầu,tinhtrùng,cáctếbàogan,tim,xươnghaycảmộtnhómnhỏtếbàonhưcácphôichưapháttriển(từ4đến8tếbào),cácvantimvàthậmchímộtvàimôđơngiảnnhưdahaygiácmạc.Tuynhiên,cácbộphậnnguyênvẹnnhưtráitim,ganhaythậnđượcgiữởnhiệtđộâm-1960C,sauđóđượchồiphụcthìđềukhôngthànhcông.Nguyênnhânlàvìmỗicơquanđượchợpthànhtừhàngtriệutếbàorấtkhácnhau,mỗiloạilạicónhữngyêucầuđặcbiệt(vídụnhưtếbàotuỵsảnxuấtrainsulin,chốnglạisựđônglạnhnhanh,trongkhitếbàokhác,tiếtragulcagon,lạikhôngchịuđượcbấtkỳmộtchấtchốngđóngbăngnhanhnào...)Giảsửcácnhàkhoahọccóthểxácđịnhđượcnhữngđiềukiệntrungbìnhphùhợpvớitấtcả

cáctếbào,thìcũngkhócóthểápdụngmộtcáchđồngthờivớitoànbộcơthể.Cáctếbàonằmởbềmặtđônglạnhnhanhhơncáctếbàoởtrungtâm,cáctếbàonằmcạnhđộngmạch(ngườitatruyềnchấtchốngđóngbănglạnhquađộngmạch)sẽđượccungcấptốthơncáctếbàoởxa.*Thuỷtinhthaythếbănggiá

ĐasốtrẻemĐứctinrằngmộtvụnổđãsinhratráiđấtKhôngchịu,cácchuyêngiakỹthuậtđổihướngsangmộtphươngphápmới:thuỷtinhhoá.

Vớikỹthuậtnàykhôngcònbănggiữacáctếbào,màlàmộtchấtvôđịnhhìnhgiốngnhưthuỷtinh.Nhưvậy,khinhiệtđộđượcgiảmnhanhxuống-1300Cthìcácchấtlỏngtồntạimộtcáchlộnxộnvàkhôngđóngbăngđược.Nhờđó,tếbàovẫngiữđượchìnhthểbanđầu,và"thuỷtinh"đãngănkhoảngtrốnggiữacáctếbàokhônglàmbiếnđổicấutrúccủacácbộphậncơthể.Đâyđượccoilàkỹthuậtlýtưởngđểgiữđượcmộtbộphậnhoặccảcơthểngười.Tuynhiên,

nóvẫnchỉlàlýthuyếtvìcácnhàkhoahọcđãnhiềulầnthửnghiệmtrênmộtbộphậncơthể,nhưngvẫnchưathànhcông.Nếutếbàokhôngchếtvìnhiễmđộcchốngđóngbăng(thườnggâyđộcởnhữngchỗtậptrungnhiều),chúngcũngchếtvìbịxéráchbởicáctinhthểhìnhthànhlúchâmnónglên,nếuquátrìnhhâmnóngkhôngđủmạnh...Mặcdùvậy,GeogoryM.Fahy,chuyêngiathuỷtinhhoácácnộitạng,vẫnrấtlạcquan.Trong

phòngthínghiệm,ôngtiếptụcthửnghiệmnhữnghợpchấtchốngđóngbăngmới,ítđộchơn.VàcácchuyêngiacủaAlcorcũngkhôngbỏcuộc.Trongcuốnsáchcủamình,họgiảithíchrằngtrongmộttươnglaigần,conngườisẽchếngựđượcnhữngcôngnghệsiêunhỏtronghệthốngtuầnhoànmáu.Nhờkhảnănghoạtđộngđộclập,cáccỗmáynàysẽđượclênchươngtrìnhđểsửachữahếtphântửnàyđếnphântửkhác,ngănchặnmọitổnhạigâyradoquátrìnhđônglạnh,tuổitác,bệnhtậtvàcáichết.Tấtnhiênchođếnnay,tấtcảmớichỉlàchuyệnkhoahọcviễntưởng.

34.TRẺEMGIẢITHÍCHTHẾGIỚINHƯTHẾNÀO?"Đólàhồixưa,xưalắm,lúcemcònchưasinhra.Bỗngcómộttiếngnổlớn,rồitấtcảxuất

hiện:mặttrời,mặttrăng,cácvìsao...Đơngiảnnhưvậythôi",mộtcôbé9tuổihồnnhiêntrảlờinhưvậykhiđượchỏithếgiớiđãrađờinhưthếnào.Trongmộtcuộckhảosátsuynghĩcủatrẻemvềsựxuấthiệncủatráiđất,cácnhàkhoahọc

ĐứcđãtậptrungvàonhữngemđanghọccấpI,tứclàchưacókiếnthứcvềvũtrụ.Kếtquảthậtkỳlạ,đasốcácemđềutrảlời:Mộtvụnổlớnđãsinhratráiđất.ChỉcórấtítemnóirằngChúađãtạorathếgiới."Nóđãnổ.Emnghĩlàmộtvụnổđãsinhratráiđất.Tấtcảmọingườiđềubịtiếngnổđánh

thứcdậy.Ngaylậptức,họbắtđầulàmcôngviệccủamình.Vànhiềungườiđưakínhviễnvọngrangắmxemtạisaonólạinổtonhưvậy",mộtcậubé10tuổiđãnói.Đượchỏivìsaocóvụnổ,mộthọcsinh12tuổinói:"Mộtvụnổlớnhơnsinhravụnổnày.Rồi

vụnổnàyđãsinhrathếgiới.Lúcđầutấtcảđềurấtđẹp,mặttrờicũngdịumátchứkhôngnóngnhưbâygiờ".ChỉcórấtítemtinrằngChúatạoratráiđất.Trongđó,nhiềuemnhỏtỏrakháhoàinghi.Một

emnói:"Chỉcóchúahoặcquỷmớicóthểtạoratráiđất.Nhiềungườitinrằngquỷđãlàmnhưvậy,cónhưthếthìbâygiờtráiđấtcủachúngtamớihỗnloạnvìloàingười”.

Nếubạntìmđượcmộtchiếcthangđủdàivớibứctượng...

35.GIẤYGIÁNTƯỜNGGIẾTCHẾTNAPOLEONMộtmẩugiấynhỏcóthểlànguyênnhânđãgiếtchếthoàngđếNapoleonvừađượcbánvới

giá1250bảngAnhtạinhàđấugiáLudlowngày16-10.

...thìtượngsẽvỡNhữngcuộckiểmnghiệmcáchđây8nămtrênmộtlọntócđượccắtratừtóccủaNapoleon

saukhiôngchết,chothấy8lầnđềucóbộthạchtín."Thủphạm"cóthểlàmiếnggiấydántườngmàuđỏvàvàngtrêngiườngngủcủaôngởngôinhàLongwoodtrênđảoStHelena,nơiôngđãsống6nămlưuđàytrướckhiquađờivàonăm1821.Thạchtínđượcdùngđểlàmđặccácchấtnhuộmtổnghợptronggiấyvàvải,mộtvàinhà

khoahọctinrằngmộtbứctườngẩmcóthểgâychếtngườivìlượngthạchtíntoảra.Mẩugiấy-đãđượcbánchonhàsưutậptưnhân,ngườibánđấugiáMullockMadele–Đócó

thểlàvậtduynhấtchứngminhchogiảthuyếttrênvàchấmdứtnhữngnghivấnvềviệcôngđãchếtvìungthưdạdàyhoặcbịámsát.RichardWestwood-Brookes,chuyêngiatưliệucủanhàđấugiáchobiết:Mảnhgiấy2-inch

đượcxemlàmẩuvậtduynhấtcònlạitừgiườngngủcủaNapoleon.NgườibánnặcdanhđãthừahưởngvậtnàytừôngnộicủaôngthuộcgiáohoàngPeter–

ngườiđãxémảnhgiấytừbứctườngđónằm1825–đưalại.Ngườibánchobiếtkhicònnhỏtuổi,ôngbịcấmđếngầncáihòmchứamảnhgiấycủaôngnộivìvậtchứabêntrongđórấtcógiátrịvàcòncóđộctốnữa.

36.BÍẨNTRONGSỰ"HOẠVÔĐƠNCHÍ"Sắpđilàmmuộn,bạnvộivànglôingănkéonhưngkhôngtìmđượchaichiếctấtcùngđôi.

Trongnhàbếp,látbànhmỳtrượtkhỏiđĩarơixuốngsàn-đángbuồnnhấtlàmặtphếtbơúpxuốngđất.Tớibếnxe,bạnxếpítngườinhấtđểcuốicùngbạnnhậnrarằng,hàngbêncạnhđãđượcmuavétrongkhivịkháchđứngtrướcmặtbạnvẫnloayhoaysắpxếpchochuyếnđi...Đóchỉlàngẫunhiênhayđólàcáchvậnhànhcủavũtrụ?Cóthểngạcnhiênnhưngbạncần

làmquenvớimộtsựthậtkhôngvuilà:vũtrụluônchốnglạiconngười.Quanniệmnàyđãđượcbiếtđếntừlâu,thậmchícóhẳntêngọilàĐịnhluậtMurphy:Nếumộtviệccóthểdiễnbiếnxấu,nósẽdiễnbiếnđúngtưthếvàkèmtheomộtsốsựvậtxấukhácnữa.ỞmộtsốnướcphươngĐông,cũngcóquanniệmtươngtựnhưvậy,dùcáchdiễngiảihơikhác:Phúcbấttrùnglai,hoạvôđơnchí.

Nếumọiviệcdườngnhưtiếntriểnrấttốtđẹp,thìhiểnnhiênbạnđãbỏquamộtđiềugìđóTrongkhihầuhếtmọingườithừanhậnquyluậtnàythìgiớikhoahọcthườngxemđólàkết

quảcủa"kýứcchọnlọc",donhữngsựviệcđángbuồnluônănsâutrongtâmtrímỗingười.Mộtsốnhàkhoahọc,trongđócóRobertMatthewsởĐạihọcAstontạiBirmingham(Anh),đãdùngkiếnthứccủanhiềungànhkhoahọcđểkhámphávànhậnthấy:NhiềuvídụnổitiếngtheođịnhluậtMurphylàcócơsở.ĐịnhluậtMurphyxuấthiệnnăm1949,đólànghiêncứucủakhôngquânMỹvềtácdụngcủa

quátrìnhgiảmtốcđộnhanhcủacácphicông.NgườitìnhnguyệnbịbuộctrongxetrượttuyếtgắnđộngcơphảnlựcvàphảnứngcủahọkhixedừngđộtngộtsẽđượcghilạinhờhệthốngđiệncựcgắnkhítvàobộghếngồidođạiuýEdwardA.Murphythiếtkế.Tuynhiên,Murphyđãkhôngghiđượcsốliệunàosaucuộcthửnghiệmtưởngchừngkhôngcósaisótgì.Thìra,mộtđiệncựcbịmắcsai.SailầmhyhữunàykhiếnMurphyphảithốtlên:"Nếutrongnhiềucáchcómộtcáchsai–sẽcóngườithựchiệncáchsaiđó".Tạimộtcuộchọpbáo,quansátcủaMurphyđượccáckỹsưdựánghilạivàtrìnhbàynhưmộtgiảthuyếtlàmviệctuyệtvờiởcáckỹthuậtđòihỏisựantoàncaonhất.NhưngkhôngphảiđếnMurphyngườitamớinhậnratínhbướngbỉnhcủacácdiễnbiến.

Nhiềuphiênbảncủađịnhluậtđãcótừnhữngthếkỷtrước.Chẳnghạn,nóđượcnhàthơScotlandRobertBurnphátbiểutừ1786:"Tôichưatừngcómộtmẩubánhmỳ/Đủdàivàđủlớn/Nhưngkhirơixuốngnềncát/Mặtphếtbơluônrơixuốngtrước".*Vũtrụluônchốnglạiconngười?Năm1994,cómộtthôngtinvềviệcsáchrơitừtrênbànxuốngđất.Mộtbạnđọckểlạirằng

cuốnsáchnằmtrênbànkhibịrơixuốngđấtluônbịúpsấpvàthắcmắc,hiệntượngđócógìchungvớilátbánhmìphếtbơkhông.

ÔtôthườngbịhỏngtrênđườngtớicuộchọpquantrọngPhảnứngbanđầucủagiớikhoahọclà:Khảnăngsáchrơisấphayngửađềunhưnhauvàbạn

khônglặplạinhiềuthínghiệmđủđểthốngkêthànhcácquyluật.Tuynhiên,ngườitanhanhchóngnhậnrarằng,hiệntượngsáchrơikhácxasựngẫunhiên.Kếtluậncuốicùngđượcđưaralà:tốcđộquaycủacuốnsáchquánhỏđểnócóthểquayhếtmộtvòng-điềukiệnđểnócóthểquaytrọnmộtvòng-điềukiệnđểnócóthểnằmngửanhưkhitrênmặtbàn.Đólàdolựcxoắncủatrườnglựchấpdẫntráiđấttácđộnglêncácvậthàngngàynhưsách,látbánhmỳ...khánhỏ,nêntốcđộquaycủacuốnsáchquánhỏđểnócóthểquaytrọnmộtvòng-điềukiệnđểnócóthểnằmngửanhưkhitrênmặtbàn.Đólàdolựcxoắncủatrườnghấpdẫntráiđấttácđộnglêncácvậthàngngàynhưsách,látbánhmỳ...khánhỏ,nêntốcđộquaykhôngđủnhanh.NhữngnghiêncứucủaMatthewsthựcsựđánglàmngạcnhiên:Cómộtmốiliênhệsâuxa

giữa"hànhđộng"củalátbánhmỳvàcáchằngsốcơbảncủavũtrụ.Rõrànglàmặtphếtbơcủalátbánhmỳsẽkhôngúpđấtnếuchiếcbànđủcao(đểlátbánhmỳquayhếtmộtvòng).Nhưngtạisaobànkhôngđủcao?Vìnóphảiphùhợpvớichiềucaocủaconngười.Vậytạisaochúngta

lạicóchiềucaođangcó?GiáosưvậtlýthiênvănWilliamH.PrescủaĐạihọcHarvardchỉrarằng:chúngtalàloàiđộngvậtcóxươngsốngđứngbằnghaichânnênrấtdễngã.Nếucaoquá,chúngsẽbịchấnthươngsọnãomỗikhingã.Vàloàingườisẽdiệtvongvìmộtnguyênnhânkhátầmthườnglàbịngã!Đểtránhthảmhoạtuyệtchủngnày,chúngtakhôngđượccaoquámộtgiớihạnnàođóvàgiớihạnchiềucaoconngườiđượcquyđịnhbằngđộlớntươngđốigiữacácliênkếthoáhọcvàvậtlýcủahộpsọđốivớilựchấpdẫncủatráiđất.

Hàngbạnđứngluônkếtthúcsaucùng!Tiếpđó,cácliênkếtcủahộpsọlạilàkếtquảcủacáchằngsốcơbảnkhác,chẳnghạnđiện

tíchcủađiệntử.Màgiátrịcủamườimấyhằngsốcơbảntrongvũtrụthìđượccốđịnhtrướcthờiđiểmvũtrụnổ(BigBang)15tỷnămtrước.Từcácgiátrịđó,Matthewstínhđượcrằng,chiềucaocựcđạicủaconngườichỉvàokhoảng3m,thấphơnnhiềugiátrịcầnthiếtđểmặtphếtbơcủalátbánhmỳkhôngúpxuốngđất.Nóimộtcáchkhoahọc,mặtphếtbơúpxuốngđấtvìvũtrụ"mongmuốn"nhưvậy!KếtluậntrênđượcđăngtrênTạpchívậtlýchâuÂuvàthuhútsựchúýđặcbiệtcủacông

chúng.NgườitađềnghịMattthewsgiảithíchcácvídụkháccủađịnhluậtMurphy:Tạisaothờitiết

thườngxấuvàongàynghỉ,cònôtôthườnghỏngtrênđườngtớimộtcuộchọpquantrọng?Trongkhichỉrarằng,đóchỉlàkếtquảcủa"kýứcchọnlọc",thìMatthewscũngthấynhiềutrườnghợpkhẳngđịnhhiệulựccủađịnhluậtMurphy.VídụđiểnhìnhlàQuyluậtbảnđồ:"Nếuđịađiểmbạntìmcóthểnằmởnhữngvịtríkhông

thuậnlợitrênbảnđồ,nósẽnằmởđó".Cănnguyêncủaquyluậtlàsựkếthợplýthúgiữaxácsuấtvàảogiácquanghọc.Hãygiảđịnhbảnđồhìnhvuông,khiđó"vùngMurphy"gồmcácphầnnằmởrìavàphíadướibảnđồ,nơihệthốngđườngsádẫntớichúngphầnlớnlàbấttiện.Hìnhhọctrựcquanchothấy,nếuđộrộngvùngMurphychỉbằng1/10độrộngtấmbảnđồ

thìnóđãchiếmhơnphânnửadiệntíchcảbảnđồ.Nhưvậy,mộtđiểmbấtkỳcũngcóxácsuấtrơivàovùngMurphylớnhơn50%.Ngoàiralàảogiácquanghọc:ChodùvùngMurphykháhẹp,ranhgiớicủanóđượckểtrênphầnlớntấmbảnđồ,khiếntatưởngnóchiếmmộtdiệntíchlớn.MộtvídụkháclàQuyluậtxếphàng:"Hàngbêncạnhthườngkếtthúctrước".Tấtnhiênnếu

bạnxếpsaumộtgiađìnhđôngngườiđimuasắmđồcuốinăm,sẽchẳngngạcnhiênnếucáchàngkháckếtthúctrước.Nhưngnếubạnđứngởmộthàngcùngđộdàivàthànhphầnnhưcáchàngkhácthìsao?BạncóthoátkhỏisứcámảnhkỳlạcủaĐịnhluậtMurphyhaykhông?Rấtđángtiếclàkhông.Lấytrungbìnhthìmọihàngđềukếtthúcnhưnhau,nhưngcácdiễn

biếnngẫunhiênluôncóthểxảyra:Máytínhtiềnhỏng,ngườithungânbấmnhầm,vịkháchhàngmuốnkiểmtrahoáđơn...Nhưngkhixếphàngtrongsiêuthị,takhôngquantâm,tớicácgiátrịtrungbình,màbảnthânchỉmuốnkếtthúcsớm.Vàxácsuấtchọnđúnghàngđểxếplà1/N,vớiNlàtổngsốhàngtrongsiêuthị.Trongtrườnghợpnày,thậmchíchỉsosánhvớihaihàngkếbên,cơmaycủatacũngchỉlà

mộtphầnba.Nóicáchkhác,tathườngthuavìtronghaiphầnbatrườnghợp,tachọnphảihàngsai!XácsuấtvàlýthuyếttổhợpgiữvaitròchìakhoátrongmộtquyluậtMurphykhác:"Nếucứ

nghĩtấtcóthểkhôngcùngđôi,nósẽkhôngcùngđôi".Nếubanđầubạncó10đôitất,saumộtthờigianbạnmấtmộtnửa,thìkhảnăngbạncómộtngănkéotoàntấtcọccạchnhiềulầngấp4lầnkhảnăngbạncóhaichiếccùngđôi.Chínhvìvậy,khótìmđượcmộtđôitấthoànchỉnhtronglúcvộiđilàlẽđươngnhiên.

Ngườirừngđượcnhìnthấyliệucóphảilàđườiươi

LýthuyếtxácsuấtcũnggiảithíchđượcQuyluậtmangô:"Mangôkhicódựbáomưakhiếnmưaítkhixảyra".Vớikhảnăngdựbáothờitiếtđạttớiđộchínhxác80%,dườngnhưviệcmangôtheolờikhuyêncủanhàkhítượngsẽđúng4trong5trườnghợp.Thếnhưng,lậpluậncóvẻchínhxácnàylạitỏrakhôngthíchhợpvớivùnghiếmmưa.Ởnhữngnơiđó,80%cácdựbáomưalạicókếtquảlàtrờikhôngmưa.Vìthếmàcóchuyệnvuivềbàvợvịgiámđốcnhàkhítượngvớichiếcáomưaluônluônmới(vìchẳngkhinàodùng),bàmangáomưakhichồngbáomưa(màtrờilạinắng)vàđểáoởnhàmỗikhitrờimưa!Đểquyếtđịnhcómangôhaykhông,cầntínhđếnxácsuấtcómưatrongkhoảngthờigian

bạnđiđường(chẳnghạn1giờđồnghồ).Nócógiátrịđủnhỏtrêntoànthếgiới.Vídụxácsuấtmưalà0,1cónghĩalàkhảnăngbạnkhôngdínhmưalớngấp10lầnkhảnăngdínhmưa.Trongtrườnghợpấy,lýthuyếtxácsuấtchỉrarằng:khiếnviệcmangôcủabạntrởnênvôích.Bảnchấtcủavấnđềnằmởchỗ,khảnăngdựbáocaocũngchưađủđểdựbáotrướcđượccácdiễnbiếnítxảyra.ĐạiuýMurphycóthểkhônghàilòngvìxuhướngtầmthườnghoácácnguyênlýrấtcógiátrị

củaôngtrongcáckỹthuậtđòihỏisựhoànthiệnvàchínhxác.Tuynhiên,nhiềunhàkhoahọcchorằng,cácphiênbản"bìnhdân"củaquyluậtnàykhônghềthiếusứcsốngvàtiệních.BàihọcquantrọngnhấtlàtừđịnhluậtMurphylàcáchiệntượngtầmthườngchưachắcđãcócáchgiảithíchtầmthường.

37.NGƯỜIRỪNGỞVIỆTNAM,HUYỀNTHOẠIVÀSỰTHẬT

"Mộtdấuchânduynhấtcủabànchântráitrôngrõràngnhưkhitalấytayấnlênbộtbánhtrôi.Nótomộtcáchlạthườngvớinhữngngóndàivàthonnhưbàntaycongái!...".TiếnsĩTrầnHồngViệt,GiámđốctrungtâmnghiêncứuđộngvậtẩnsinhvàđộngvậtquýhiếmViệtNam,kểvềdấuchânngườirừngmàôngtừnggặptạiTâyNguyên.Câuchuyệnxảyravàođầumùamưanăm1982,tạiđịaphậntỉnhGiaLai–KonTum.Chuyến

thámhiểmnằmtrongkhuônkhổchươngtrìnhbảovệmôisinh5.202.TiếnsĩTrầnHồngViệt,naylàchủnhiệmBộmônđộngvậthọc,ĐạihọcSưphạmHàNội,làngườicómaymắn"tóm"đượcdấuchânngườirừngtrênđỉnhđèoNgọcVinẩmướt.Dấurõràngnhưkhitalấytayấnlênbộtbánhtrôi,đủđểkhiếnôngcóniềmtinsắtđárằngngườirừngđanghiệnhữuởViệtNam.TiếnsĩViệtđãchụpđượcbứcảnhvềbànchânnày.Nódàikhoảng30cm,rộnggần13cm

(tươngđươngcỡgiày55-60).Căncứvàodấuchântrênnềnđất,ngườitathấylòngbànchânngườirừnglõmrấtsâu,đặcđiểmmàtheocácnhàkhoahọclàrấtphùhợpvớiđiềukiệnleonúi.ĐâyrấtcóthểlàbằngchứngchothấytrongnhữngcánhrừngđạingàncủamiềnnamViệtNam,ngườirừngvẫncònsống!Khôngnhữngthế,đâycònlàmộtloàirấtcổ,thậmchítrướccảngườiNeanderthal,loàisốngcáchchúngtatừ25.000đến30.000năm.Kểlạicâuchuyệnnày,nhàđộngvậthọctỏratiếcnuốivôcùng:NếungàyấychiếcUoátcổlỗ

khônggãynhíp,nếuôngcómộtchúchóbécgiê,rấtcóthểđãcómộtcuộcgặpgỡ"lịchsử"giữalớpcháuchắt"vănminh"vànhữnghậuduệhoangdãcủacáccụtổănlôngởlỗthờixaxưa.Thựcra,thôngtinvềngườirừngởViệtnamkhôngchỉquadấuchânduynhấtnày.Nhiều

chiếnsĩcũngtừngbắtgặpngườirừngkhihànhquânquarừngTrườngSơn.Trongđó,đángchúýlàchuyệnvềcuộchộingộgiữamộtđoàndâncôngvớingườirừngtrongmộtđêmtrăngsáng.Đêmđó,hơnhaimươianhchịemđangthồhànglênthìbỗngnhiênsữngsờkhithấymộtcáibóngtolớn,sừngsữngđixuốngtừtrênđỉnhđèoNgọcVin.Conngườitolớnđầylônglánàythảnnhiênrẽđámđôngsanghaibênvànhanhchóngmấthúttrongrừnggià.Saunàykểlại,cácthànhviêntrongđoànkhẳngđịnhhọđãnhìnrõngườirừng.TiếnsĩViệtchobiếtcónhữngngườitrongđoàndâncôngấyvẫncònsốngvàmớiđâyôngđãđếngặpmộtvàingườitrongsốhọ.

Xahơnchútnữa,dânKonTumcònlưutruyềncâuchuyệnlínhMỹbắnchếtmộtngườirừng.LúcởsânbaytrựcthăngdãchiếnKonTum,línhMỹđặtxácngườirừngtrongchiếcvõng.Họthấythựcsựđâylàmộtngườirừngkhổnglồ,caogần2m.Dùđólàtruyềnthuyếthaycâuchuyệnkể,tiếnsĩViệtvẫntinrằngđâylàchuyệncóthật.Bởi

lẽngườidânTâyNguyênvốnsốngtrongrừngsâu,làmsaobiếtsáchgiáokhoamôtảngườicổđạinhưthếnào,vậymàkhiđượcphỏngvấn,họđãmôtảrấtchitiếtvềhìnhdáng,bướcđi,khuônmặt...củangườirừngvàchínhxácnhưsáchvậy!Cũngkhôngphảingẫunhiên,lâmtrườngBắcSaThầycómộtkhurừngđượcgọilà"rừng

đườiươi".Ởbãigỗgầnsuối,nhânviêncủalâmtrườngtừngnhìnthấydấuchâncủacảmộtgiađìnhngườirừng.Cònnăm1980,hainhânviênkiểmlâmđãtậnmắtngắmngườirừngởvịtrírấtgần.Thoạtđầu,họtưởngđólàgấu,nhưngtiếnsátlạigần,lạilà"congấu"đứngthẳngbằnghaichân,tócxoãnganglưng,đangrungmộtthâncâyđểnhặttrứngchimrơixuống.Tuynhiên,tiếnsĩTrầnHồngViệtvẫnchưađưarakếtluậnchắcchắnnàovàôngtừchốiđềnghịđượcđăngbứcảnhdấuchânngườicổđại.

ChứngđộcnhãnởbàothaidịdạngNgườirừngNamBộtolớnnhưvậy,cònởBắcBộthìsao?Trongđợtcôngtácgầnđâynhất

tạiSơnLa,tiếnsĩViệttìnhcờgặpmộtngườithợsănlànhnghề,từnglàmộtquânnhân.Anhnàychobiếtđãnhìnthấymộtconvậtkỳlạ,màtheomôtả,rấtgiốngvớiconvậtmàgiáosưĐàoVănTiếnđượcngườidânSơnLakểchonghetừnăm1965.Đólàmộtconkhỉgiốngynhưngười,tiếngTháigọilà“Pìcoongcói”(hayMacoongcói),caokhoảng1,5m.Trướcđây,theogiáosưTiến,nókhôngphảilàkhỉvìkhôngcóthóiquenănđêm.Lạicàngchưabaogiờkhỉlàm"đạochích"độtnhậpvàonhàdânbốctrộmcơm.Tên"đạochích"màanhthợsănSơnLavừagặpcũnggiốngnhưvậy,ngườiđầylônglá;nóđanglậtđákiếmgiun,thấyanhliềnbỏchạy.Lênđỉnhđồi,nógặp"đồngbọn",mộttaynótúmlấybạn,taykiadứdứvềphíangườithợsăn,rồicảhaibướcđirấtnhanhbằngđôichânđứngthẳng.

XươngsọgiốngvoilùnđượctìmthấytạiSicile,ItaliaĐiềuđángnóilàdù"ngườirừng"caolớn,thíchsốngcôđộcởmiềnNam,hayngườirừngbé

nhỏsốngtheođànởmiềnBắc,thìcảhaiđềuđangcónguycơbịtuyệtchủng.MiềnNam,nhữngcánhđồngSaThầy–nhữngcánhrừngnguyênsinhcuốicùngởTâyNguyên-đangbịtànphá.CònmiềnBắc,thuỷđiệnSơnLasắpkhởicôngvàomộtngàykhôngxa,sẽnhấnchìmnơiởcủa“Pìcoongcói”trongbểnướcmênhmông.Dùsao,câuchuyệnvềngườirừngởViệtNamvẫnđangchephủởmànsươnghuyềnthoại,

ngaycảvớinhữngngườicótrítưởngtượngphongphú.VàliệunhữngđiềumàtiếnsĩViệtbộclộtrênđâycómởramộthướngnghiêncứumớitrongtươnglai?

38.SỰTHẬTVỀQUÁIVẬTĐỘCNHÃNCYCLOPEVàothờitrungcổnhữngxươngsọtìmthấytrênđảoSicile(Italia)chứađầybíẩn:Rấttovàở

giữatránlạicómộtlỗhổngkỳlạ.PhảichăngđólàvếttíchcủanhữngconquáivậtCyclopekhổnglồmàHomeređãnóiđếntrongtrườngcaOdysses?ChuyệnbắtđầukhingườichiếnthắngthànhTroiecùngvớithuỷthủđoànghévàobờbiển

Sicile,vùngđấtcủabọnquáivậtCyclopes(mộtmắt)2.700nămtrước.Tạiđây,đãdiễnracuộcgặpgỡđẫmmáugiữaUlysse,vuaxứIthaquevàPolypheme,conquáivậtmộtmắtkhổnglồ,concủathầnbiển,rấtthíchănthịtngười.Khoảng2.000nămsau,cácnhàhànghảivôdanhđãkhámphátrongmộthangđộngphíabắc

Sicilenhiềumẩuxươngsọbíẩn.Tấtcảđềucómộtlỗrỗngkỳlạtrêntrán.Rõràngđókhôngphảilànhữngngườibìnhthường.Nhưngchúnglàai?

*Sảnphẩmcủabàothaidịdạng?Lúcbấygiờ,cóthisĩngườiItalia,Boccade,chorằngđóhẳnlàvếttíchcủanhữngconCyclope

trongtrườngcaOdysses!Vảlạiđâykhôngphảilàlầnđầutiênngườitatìmthấyxươngcủanhữngloàikhổnglồ.TừthếkỷVtrướcCôngnguyên,triếtgiaHyLạpEmpedocleđãkểvềsựpháthiệncácbộxươngkhổnglồ.Cònsinhvậtmộtmắtcũngkhôngócgìlàhoangtưởngcả.Thiênnhiênđôikhivẫngánchoconngườivàđộngvậtnhữngchứngdịdạngkỳlạ,nhưchứngđộcnhãn(Cyclope).Từsáutuần,mũicủabàothaimắcbệnhkhôngpháttriểnnữavàhaimắtnhíchlạigầnđếnmứcnhậpvàolàmmột.Đứabéđóchàođờisẽkhôngcócơmaysốngsótvìnãođãngưngpháttriểnrấtsớm.Theocácbácsĩ,đâykhôngphảilàmộtdịdạngdogene,màcóthểlàdongườimẹđãdùngquánhiềuvitaminAlúcmangthai.

Dịvậttrongxươngmộtbệnhnhân*SựnhầmlẫncủaHomereĐếncuốithếkỷXVII,mộtsốhọcgiảbắtđầunghingờvềtínhxácthựccủaOdysses.

AthanasiusKircherlàngườiđầutiênthắcmắcvềnhữngloàikhổnglồđó.Đểlàmsángtỏđiềunày,ôngđãvùiđầutrongthưviệnvàtìmthấybảnviếtcủaBoccade.Theonhàthơ,conquáivậtnàycaokhôngdưới100m.Khinghiêncứukỹvănbảnvàtínhtoánlại,Kircherkhẳngđịnhnóchỉcaocó10m.Ôngcũngtìmđượcmộttácphẩmtrongđómôtảtỉmỉcáisọcủaloàivoi.Từđó,ôngkhôngcònnghingờgìnữavìcácxươngsọtìmthấychínhlàcủanhữngconvoi.

ĐếnthếkỷXVIII,mọiviệcđãthayđổicùngvớisựtiếnbộcủangànhcơthểhọcđốichiếu.Cácnhàsinhhọcnghiêncứuloàivậtkỹcànghơn,mỗiloàiđượcmôtảmộtcáchchínhxác.Năm1914,nhàkhoahọcÁoOthenioAbelxemxétlạinhữngmẫuxươngsọở

SicilevàchobiếtđólàxươngcủagiốngvoilùnMnaidriensis,đãsốngtrênđảocáchđây10.000năm.OthenioAbellàngườiđầutiênliênkếtcácmẩuxươngvoitruyềnthuyếtvềCyclope.Cáilỗtrêntránchínhlàhốcmũicủachúng,nơimàvòigắnvớiđầu.Mắtthậtchỉlàhailỗnhỏbénằmởhaibên.Nhưthế,nhữngmẫuxươngvoiđãkhiếnnhiềuthếhệloàingườibịnhầmlẫn,kểcảHomere.

39.DỊVẬTKỲLẠTRONGCƠTHỂNGƯỜIMộtnữbệnhnhân30tuổiphànnànvềnhữngcơnđauđầuthườngxuyên.ChụpXquang,

ngườitanhậnthấymộtvếttrònmàuthẫmtrongđầucủacô.Vậtđócókíchthướcgần5mmvớihìnhdạngkháphứctạp,cónguồngốckhôngphảicủatựnhiên.DovậtlạtrởnêntrongsuốtdướitácdụngcủatiaRơnghen,cácchuyêngiaytếkếtluận:Nó

khôngphảilàkimloạivàxếpdịvậttrênvàoloại"khôngxácđịnh".Từ30nămtrước,báochíkhoahọcbắtđầuđưaranhữngtuyênbốnghiêmtúcvềviệcphát

hiệnracácvậtkỳlạtrongcơthểngười.Vàogiữanhữngnăm1980,HarloyvàClark,nhânviênytếcủamộtbệnhviệnởOxford,Anh,khidùngkínhhiểnvikiểmtranướcốicủamộtphụnữmangthai,đãpháthiệnmộtdịvậtcókíchthướcgần0,5mmnằmgiữacácnhiễmsắcthể.Nógiốngnhưmộtmatrậngồmnhữnghìnhvuôngxếpthẳnghàng,códạngnhưmộtđoạnmãnhịphân.Trongbàibáonóivềsựviệcnày,tạpchíNaturelầnđầutiênđãgọidịvậtkiểutrênlàimplant,ýnóiđếnkhảnăngnócóthểđượccấytừbênngoàivào.CụctìnhbáoTrungươngMỹ(CIA)từlâuđãthuthậpđượchàngtrămvậtcấy(implant)rất

đadạng,đượclấyratrongquátrìnhphẫuthuật.CIAcòncómộtchuyêngiahàngđầuchuyênnghiêncứuvềvấnđềnàylàtiếnsĩRogerLeir.Từgiữanăm1990,RogerLeirđãđượcgiaotìmhiểuhơn100ngườicónhữngvậtlạnguồngốckhôngxácđịnhnằmtrongcơthể.Phầnlớntrongsốhọđãđồngýphẫuthuậtđểlấynhữngdịvậtra.MộttrongnhữngdịvậtlýthúđầutiênlàcóhìnhdángchữTdàigần1cm.Nógắnvàoxương

bànchâncủamộtphụnữkhoẻmạnhtênlàPatriciavàđượcbaophủbằngmộtlớpmàngsinh

họcmàutối,ngaycảdaomổsắccũngkhótáchra.Lớpmàngkỳlạgắnchặtvớiphầnlõicứngcủadịvậtlàxươngbànchân.Phầnmôxungquangdịvậtcócấutạorấtkháclạ,dườngnhưchúngđãbịdịchchuyểnhaynóiđúnghơnlàđượcsắpxếplại."Dịvậtgắnliềnvớixươngchânđểlàmgì,khinàovàvìsao,tôihoàntoànkhôngrõ.Phầndabênngoàikhônghềcómộtvếtsẹonàodùlànhỏnhấtđểcóthểchứngminhkhảnăngvậtlạđượccấyghépvàocơthểbằngphẫuthuật",tiếnsĩLeirngạcnhiênnói.Cácdịvậtđượclấyratừcơthểngườirấtđadạng.Đólànhữngvậthìnhcầumàuxámnhạt

rấtgiốngnhaucócấutạobằngcanxi,hoặcbằngnhữngchấtphứctạpchưatừngbiếtđến.TrongbộsưutậpcủaCIAcòncónhữngdịvậthìnhkimcóthànhphầnhoáhọcgầngiốngvớicấutạocủacác...thiênthạch.Chúngkhôngcómànghữucơbaobọcxungquanh,nhưnglạikhônghềgâyramộtphảnứngtựvệnàocủacơthểdướidạngsưngtấyhayunang.Trongrấtnhiềutrườnghợplớpmàngsinhhọcbaoquanhcácdịvậtđượccấutạotừkeratin-mộtloạitếbàoda,thườngchỉnằmởlớpngoàicùngcủadangười.

CuốnsáchvềcácdịvậttrongcơthểngườicủatiếnsĩRogerLeirTừhơn10nămnay,trêndacủamộtbệnhnhânởNgatheođịnhkỳnhôranhững...mẩunhỏ

kimloạiởnhữngvịtríhuyệtchâmcứu,gâyranhữngvếtthươngđauđớnrấtlâukhỏi.Chúnglànhữngdịvậtcóhìnhdạngkíchthướctừ1mmđến1cm,chứasilic,magievàbạc.Nhữnghoáchấtnàykhôngthểgọilà"nhữngmónquàcủasứckhoẻ"nhưngdùsaocũngkhôngquáđộcnhưthuỷngânđượctìmthấytrongcơthểngườithợđiện53tuổiPavelPopkovởNikolaiev-an-Amur(Nga).Bácsĩphẫuthuậtsaukhimổvếtsưngtấytrênvaiôngđãpháthiệncảmột...nhúmthuỷngânóngánh.Kếtquảkiểmtrasauđóchothấy,tìnhtrạngsứckhoẻcùngcácchỉsốsinhhoácủaPavelPopkovhoàntoànbìnhthường,bấtchấpmộtsốlượngthuỷngânđangnằmtrongcơthể.ThuỷngâncònđượctìmthấykhắpngườiPopkov,trừphầnđầu.Dườngnhưthuỷngânđãvàocơthểanhtabằngconđườngtiêm,nhưngPavelPopkovđãbácbỏkhảnăngnày.Mộtvếtsưngtấycóthuỷngânnữacũngđượcpháthiệntrongcơthểmộtchàngtraimới18tuổi.ThôngtingầnđâynhấtliênquanđếnviệcpháthiệnkimloạitrongcơthểngườiđếntừPháp,

quacâuchuyệnkểcủamộtchuyêngiaphẫuthuậttrẻemnổitiếngAndreMayertạimộthộinghịquốctế.Khiđó,ôngphảiphẫuthuậtchomộtđứabémới6thángtuổibịbệnhtimvàcótrụctrặctrongtuầnhoànmáu.Ngaysaukhimởlồngngực,giáosưMayerpháthiệnmộtvậtthểbằngkimloạinằmngaycạnhđộngmạchchủ.Saukhilấydịvậtra,bệnhtimcủađứabécũngbiếnmất.Cảbácsĩvàmẹđứabéđềukhônghiểuđược,vìsaomộtvậttươngđốilớncóhìnhđầuđạntừhồithếkỷXVIII-XIXlạicóthểnằmngaybêncạnhtimcủacậubé.

Ánhsángvàtừtrườngtácđộngcùnglúcvàocácphântửtráivàphảivớisốlượngnhưnhau(A).Nhữngliênkếtbịphávỡ(B)đểtạonênmộtdạngphântửtráihoặcphải(C)*Mộtsốgiảthuyết

PhầnlớnnhữngngườiMỹcódịvậttrongngườiđều“nhớlại”rằngđãtừnggặpngườingoàitráiđất.Họcókhuynhhướnggiảithíchsựcómặtcủacácdịvậttrongngườimìnhlàdokếtquảcủalầntiếpxúcnày.Nhưngbằngcáchnàomàcác“sinhvậtthôngminh”cóthểcấycácdịvậtvàocơthểhọmàhọkhôngdùngdaokéothìkhôngaibiết.Tuynhiên,Leirchorằng,việctiếpxúcvớingườihànhtinhkhácchỉlàkếtquảcủaquátrìnhsángtạokhôngnhậnthứccủanãobộconngườihaycòngọilàảogiác.Trêncơsởnày,ôngđãgiảithíchrõmộtsốtrườnghợphoangtưởngcủacácbệnhnhâncódịvậttrongngười.Ôngnhậnthấyởhọcónhữngcảmgiáchồihộp,lolắng,sợhãihaycảhiệuquảthấpcủaviệcgâymêhaygâytêkhiphẫuthuật.Cácchuyêngiatâmlýnghiêncứuvềvấnđềnàycũngđưaramộtkếtluậnchung:Dùnhữngngườinàytừngđượctiếpxúcvớiđạidiệncủathếgiớikháctuykhôngcónhữngbệnhlýrõràng,nhưnghọcũngcónhữngbiểuhiệncủabệnhrốiloạnthầnkinhchứcnăng.Theomộtsốchuyêngia,dịvậtxuấthiệntrongcơthểngườihoàntoàncókhảnănglàkếtquả

củahoạtđộngtựphátvàkhôngthểđiềukhiểntrongnhậnthứccủaconngười,đãhìnhthànhnênhiệntượngvậtchấthóahayteleportasia(nghĩalàquátrìnhtựchuyểndờicủađồvật,thậmchíconngười)từvịtrínàysangvịtríkhác.Trongtrườnghợpmôitrườngnảysinhchỉlàyếutốthứyếu,quátrìnhteleportasiacóthểdiễnratrongkhôngkhí,trongcáclớpđấtđátrênnúi.Đólàlýdogiảithíchviệcpháthiệnranhữngsảnphẩmdobàntayconngườilàmra–nhữngcôngcụ,đồkimhoàn,đồvậtkimloại,nằmtrongcáctầngthan,đávôihayđáhoacươngvốnđượchìnhthànhtừhàngtrămtriệunămtrướcđây.Tuyniên,lờigiảithíchđúngvàhợplýnhấtvẫnphảichờthờigianđểcómộtnghiêncứu

đúngđắnhơnnữa.

40.SỰLỰACHỌNBÍẨNCỦATỰNHIÊNNếutựnhiênlàmộtcôgáithìngườiấysẽcó2taytráivà2chânphải–mộtcơthểkhôngcân

đối.Thậtvậy,cácphântửkhôngthểthiếuchosựsống,cácaxitamincủaproteinhoặcđườngcủaAND,chỉtồntạiởmộthìnhdạngkhônggianduynhất,chỉbênphảihoặcbêntráicủahaihìnhđốinhauquagương.Nếuđãtồntạidạngnày,thìdạngkiasẽkhôngcótrongtựnhiênnữa.Tạisaovậy?Cólẽlời

giảiẩnchứaởtừtrườngcủacácngôisao.

MộtchiếcsọphalêtrongbảotàngTừlâu,vấnđề“cùngtay”củatựnhiênđãthuhútsựchúýcủanhiềunhàsinhvậthọcvàhóa

học,bởihìnhdángcủacácphântửsẽquyếtđịnhđếnhiệuquảsửdụngcủanó.Chẳnghạn,mộtsốloạidượcphẩmchỉcóthểsửdụngcácphântửtrái,hayphảimàthôi.LouisPasteurcũngtừngcốgắngtạorahìnhdạngcủaaxittatriccótrongnướcnho,nhưngvôích.Giảithíchchovấnđề“cùngphía”này,mộtsốnhàsinhhọcchorằng:Trướckia,sốcácphân

tửphảivàtráibằngnhau,rồitựnhiênđãlựachọnđểgiữlạimộtdạngduynhất.Tuynhiênhọkhôngcóbằngchứngthựcnghiệmvềđiềunày.Nhiềunhàhóahọckháclạitinlàsựsốngchỉxuấthiệntrongmộtmôitrườngđãbấtđốixứnglớn.Chẳnghạn,sựtrùngđôicủaANDlàkhôngthểcótrongmộtmôitrườngmàcácphântửphảivàtráibằngnhau.

Xươngsọphalê“Mitchell-Hedges”tìmthấytạiTrungMỹvàonăm1972Nhưvậysựthậtcầnđượctìmratheocáchkhác,đólàcáclựcbênngoàitácđộngvàophân

tử.Mớiđây,hainhànghiêncứuthuộcphòngthínghiệmtừtrườngởGrenoble(Pháp)GeertRikkenvàErnstRaupach,đãchọnánhsángvàtừtrườngđểnghiêncứu.Từlâungườitađãbiếtrằngđểnhậnbiếtcácphântửtráivàphải,cáchtốtnhấtlàdùngmáy

chiếu.Bởisựhútánhsángphụthuộcvàonhữngđặctínhđiệncủaphântử,hayhìnhdạngkhônggiancủachúng.Bằngviệcphốihợprấthợplýgiữaánhsángvàtừtrường,RikkenvàRaupachđãthànhcôngkhilàmmấtcânbằngmộtnhómcácphântửhóahọcbanđầu,gồmcácphântửphảivàtráivớisốlượngnhưnhau.Cácphântửnàyhútánhsángkhácnhautrongđiềukiệncótừtrườngsongsongvớitiasáng.Kếtquảlàcânbằngbịphávỡ,cácphântửđượctạorahoặcchỉcùngphải,hoặccùngtrái.Từtrườngcàngmạnhthìsựmấtcânbằngcànglớn.Từpháthiệnnàycácnhànghiêncứuchorằng:Rấtcóthểdạng“taymộtphía”–phântửcùng

phảihoặccùngtrái-đãxuấthiệnởcácngôisao(nơicótừtrườngmạnhhơnhàngtriệulầnsovớithínghiệmvàhàngnghìntỷlầnsovớicácvùngtrêntráiđất).Nghiêncứucòndẫntớimộtkhámpháthúvịkhác.Đólàchỉcầnsựvượttrộirấtnhỏvềsố

lượngcủamộtloạisovớiloạikia(mộtphântửtráiđượcthêmtrên1.000phântửphảicótrước),cũngđủđểlàmđảolộntrậttựcácphântử.Kếtquảlàchúngđềuởmộtphíacủagương.Tuynhiên,đểchứngminhđượctầmquantrọngcủahiệntượngnày,hainhànghiêncứucòn

phảithínghiệmđượctươngtựvớinhữngphântửchuyểnhóa,nhưcácaxitamin.Vấnđềđặt

raởđâylàthiếuphươngtiệnvàmộtsốngườiphảnđối,bởitheohọ,thínghiệmnàyảnhhưởngđến“nguồngốccủasựsống”.

41.SỌPHALÊ-PHÁTHIỆNBÍẨNNHẤTTHỂKỶXX

HàngchụcsọngườibằngphalêđượctìmthấyởnhiềunơitrênthếgiớivàothếkỷXX,khiếnchocácnhàkhoahọcvàcácnhànghiêncứulịchsửđauđầutrongviệclýgiảinhữngbíẩnliênquanđếnchúng.Nhữngchiếcsọnàykhôngđượctạoratheokỹthuậtthôngthường.Chiếcsọđầutiênthuộcloạinàyđượctìmthấyvàonăm1927tạiTrungMỹ,trongchuyến

khảosátcủanhàkhảocổhọcnốitiếngcủangườiAnhF.AlbertMitchell-HedgesvềmộtthànhphốcổcủangườiMaya.Nhữngcôngtrìnhbíẩncổxưanaybịchephủhoàntoàntrongmộtdiệntích33harừngrậm.Ởđócónhữngkimtựthápđổnátbằngđá,nhữngbứctườngnhàởsátnhauvàcuốicùnglàmộthítrườngrộnglớncóthểchứahàngnghìnkhángiả.Mitchell-HedgesđãđặttênchothànhphốcủanhữngcôngtrìnhđásụpđổnàylàLubaantun.Banămsau,Mitchell-HedgeschocongáimìnhlàAnnacùngđitrongchuyếnkhảosáttiếp

theotạiđây.Vàomộtngàytháng4/1927,côgái17tuổinàytìnhcờpháthiệnthấymộtvậtkỳlạnằmdướiđốngđổnátcủamộtbàncờcổxưa.Đólàmộtchiếcsọngườilàmbằngthạchanh(mộtdạngphalêtrongsuốt),đượcđánhbónghoànhảovàcókíchthướcynhưthật.Khiđượcpháthiệnchiếcsọbịthiếuphầnxươnghàmdưới.Nhưngchỉ3thángsau,ngườitađãtìmrađượcphầnxươngnàycáchđóvàichụcmét.Phầnxươnggắnrấtkhítvớihộpsọquanhữngbảnlềhoànhảovàcóthểcửđộngmỗikhicóngườichạmvào.Từthờiđiểmđó,nhữngcâuchuyệnlạlùngbắtđầuxảyravớinhữngngườitiếpxúcvớichiếc

sọ,màngườiđầutiênlàAnna.Cứmỗilầnđặtchiếcsọbêncạnhgiườngngủ,Annalạigặpnhữnggiấcmơkhákỳlạ.Thứcdậy,côcóthểkểlạichitiếtmọiđiềuđãnhìnthấytrongmộng,chủyếuliênquanđếncuộcsốngcủangườidađỏtừhàngnghìnnămvềtrước.

Xươngsọméođượctìmthấytạibangcolorado(Mỹ)năm1994Banđầu,Annachưachúýđếnsựliênquangiữahộpsọvànhữnggiấcmơ.Nhưngchúngvẫn

tiếptụcđếnvớicôkhicôvẫnđểchiếcsọphalêngaycạnhgiườngngủ–mỗilầnđềucónhữngchitiếtmớivềcuộcsốngxaxưacủangườidađỏ,trongđócónhữngđiềumàcácnhàkhoahọcchưatừngbiếtđếntrướcđây.Nhữngđêmchiếcsọđượcđemđinơikhác,Annalạikhôngbắtgặpnhữnggiấcmơkiểunhưvậynữa...

Khuônmặtcôgáitrẻđượctáitạolạitừxươngsọ“Mitchell-Hedges”.Saucáichếtcủangườichavàođầuthậpniên60,Annaquyếtđịnhtraochiếcsọchonhà

nghiêncứunghệthuậtFrankDordland.Khixemxéttỉmỉtừngchitiết,ôngpháthiệnrachiếcsọcómộthệthốnghoànchỉnhcácthấukính,lăngkínhvàrãnhtạonênnhữnghiệuứngquanghọckỳlạ.Dordlandcònngạcnhiênhơnkhinhậnthấy,khốiphalênàyđượcđánhbónglýtưởngđếnnỗi,kínhhiểnvicũngkhôngthểnhìnthấynhữngdấuvếtcủaquátrìnhgiacông.CuốicùngôngquyếtđịnhthamvấnhãngHewlett-Packard,nơichuyênsảnxuấtcácmáyphátthạchanhvàđâyđượcđánhgiálànơicóuytínnhấttronglĩnhvựcthẩmđịnhthạchanh.Thậtbấtngờkhibiếtkếtquảthửnghiệm:Chiếcsọnàyxuấthiệntừrấtlâu,trướcthờikỳ

xuấthiệncủanhữngnềnvănminhđầutiêntạikhuvựcnàycủachâuMỹ.Ngoàira,loạithạchanhcóchấtlượngcaođếnnhưvậycũngchưahềthấyởđây.Mộtpháthiệnkỳlạkháclàchiếcsọđượcchếtạotừmộtkhốitinhthểhoànchỉnh.Mộtkỹsưhàngđầucủacôngtythửnghiệmchobiết:Loạithạchanhtạonênchiếcsọphalê

cóđộcứngtới7theothangđộMoos–chỉthua3loạiđálàhoàngngọc(topaz),cươngngọc

(coridon)vàkimcương.Ngoàikimcươngra,khôngvậtliệunàocắtđượcnó.Vớicấutrúctinhthểkiểunhưtrên,bấtcứmộtnỗlựcnàonhằmđẽogọtloạivậtliệunàycũngchỉlàmnóvỡra.Đểcóthểtạorachiếcsọhoànhảonhưvậy,cầnphảicónhữngphươngphápphântíchchínhxácnhất:Việccắtcầnphảikhớphoàntoànvớitrụccủatinhthể.CácchuyêngiatừHewlett-Parkardcuốicùngcũngphảibốirốinóirằng:“Cáivậtđáng

nguyềnrủanàyđơngiảnlàkhôngthểtồntại.Ngườiđãlàmranókhôngcóbấtcứmộtkháiniệmnhỏnhấtnàovềtinhthểhọcvàquanghọc.Họhoàntoànphớtlờcáctrụcđốixứngvàvậtnàychắcchắnphảivỡrangaytừnhữngbướcchếtácđầutiên.Vìsaođiềunàykhôngxảyrathìkhócóthểtưởngtượngnổi”.Cácchuyêngiacôngnghệtạiđâycònkhẳngđịnh,trênchiếcsọkhônghềcóbấtcứmộtdấuvếtnhỏnhấtnàothaotáccơkhí–thậmchícảnhữngvếttrầyxướcnhỏdođánhbóng.Đểđánhbóngvậtliệucứngnhưvậytheođộhoànhảocủachiếcsọ,cầnphảimấttrămnăm...*Cáchộpsọđượclàmtừ“phalêdẻo”?Nhậnđịnhnàyđượcgiántiếpkhẳngđịnhtừmộttrongnhữngpháthiệngầnđâyđượctạpchí

FATEcôngbốtháng8/1996.Mùađôngnăm1994,mộtchủtrangtrạigầnKreston(bangColorado–Mỹ)khicưỡingựatrongkhuđấtcủamình,vôtìnhnhìnthấymộtvậtlấplánhnằmdướiđất.Đóchínhlàmộtchiếcsọngườibằngkínhhayphalêtrongsuốt.Cóđiềuchiếcsọnàylạiméomóvàvặnvẹogiốngnhưthểtrướckhiđôngcứngnólàmộtloạichấtdẻonàođó.Chiếcsọnàytừđâuravàvìsaolạiméomónhưvậyhiệnvẫncònlàmộtbíẩn.Bịthuhúttrướcnhữngpháthiệnkỳlạnày,cácnhàlịchsửhọcvàcácnhàdântộchọcbắtđầu

laovàomộtchiếndịchtìmkiếm,vớihyvọnglầnrachútánhsángvềnhữngsọngườikỳbí.Chẳngbaolâu,nhữngdấuvếtđầutiênđãđượctìmthấytrongcáctruyềnthuyếtcủangười

dađỏcổxưa.Theođó,cótới30chiếcsọphalêcủa“Thầnchết”vàchúngđượclưugiữriêngbiệtdướisựcanhgácchặtchẽcủacácnhàtưtếvànhữngchiếnbinhđặcbiệt.Việcnỗlựctìmkiếmcũngchoranhữngkếtquảđầutiên.Nhữngchiếcsọtươngtựcũngđược

pháthiệntạikhocủamộtsốbảotàngvàtrongcácbộsưutậpcánhân.ChúngkhôngchỉtìmthấytạichâuMỹ(Mexico,Brazil,Mỹ)màcònlạitạichâuÂu(Pháp)vàchâuÁ(MôngCổ,TâyTạng–TrungQuốc).Nhữnghộpsọkiểunàycònnhiềuhơncảconsố30theonhưtruyềnthuyết,chodùtấtcảđềukhônghoànthiệnnhưhộpsọMitchell-Hedges.Phầnlớnchúngđềucóvẻthôhơnrấtnhiều.Dườngnhưchúngđãđượclàmsauđóđể“nhái”nhữngchiếcsọlýtưởng,vốnđượccoilàquàtặngcủacácvịthầndànhcholoàingười.

MộtconkhỉLangurđangtìmcáchdụdỗbạntìnhMộttrongnhữngnhànghiêncứuvềhộpsọphalêcóuytínnhất,FrankJosheph,bỗngnảyra

mộtýtưởng:Liệungười“nguyênmẫu”củahộpsọ“Mitchell-Hedges”cókhuônmặtnhưthếnào.Đểtrảlờicâuhỏinày,ngườitagiaonhiệmvụchohainhómriêngbiệtnhằmđảmbảotínhkháchquan:PhòngthínghiệmcủacảnhsátNewYork(nơichuyêntráchdựnglạikhuônmặtngườitheocácxươngsọ)vàmộtnhómcácchuyêngiangoạicảmtiếpxúcvớichiếcsọtrongtrạngtháithôimiên.Kếtquảlàcảhainhómtrênđềuchobiết:“nguyênmẫu”củaxươngsọMitchell-Hedgeslàsọcủamộtcôgáitrẻ.Chândungcủacảhaibênđưararấtgiốngnhau.Tuynhiên,khôngphảitấtcảnhữngxươngsọkiểutrênđềucóliênquanđếnconngười.

Ngườitacònbắtgặpnhữngkiểunhư“xươngsọMaya”và“xươngsọngườingoàihànhtinh”,nhữngloạiđóítcócácđườngnétcủaconngười.Mộtsốnhàkhoahọcchorằng:Ngườixưadùngnhữnghộpsọbíẩnnàyđểchữabệnhvàthực

hiệncácliệupháptâmlý.Quansátvàphỏngvấnnhữngngườichứngkiếnchothấy,sọphalêquảthậtđãtácđộnglênbấtcứaiđếngần,dùởmứckhácnhau.Mộtsốngườicảmthấykhó

chịuvàcónỗisợkhóhiểu,cònsốkhácthìngấtxỉuvàmấttrínhớtrongmộtthờigiandài...Nhưngcónhữngđốitượnglạicảmthấyrấtbìnhan,thậmchícảmthấysảngkhoái.Mộtsố

ngườisaukhi“giaotiếp”vớichiếcsọ"Mitchell-Hedges”đãkhỏihẳnnhữngcănbệnhnặng.Nữchủnhâncủa“xươngsọngườihànhtinhkhác”làJokefonDitanthìcamđoan,khốiutrongnãocủabàtađãxẹpdầnvàbiếnmấtnhờchiếcsọphalênày.CònJuanParks,ngườiđượcthừakếsọphalêMarkstừmộtnhàsưTâyTạng,cũngkhẳngđịnhchiếcsọcóthểchữađượcbệnh.Cácnhàngoàicảmvàmộtsốngườicókhảnăngnhạycảmcaođềucóchungmộtđánhgiá:

Nhữnghộpsọphalêđãđưahọvàonhữngtrạngtháigầnnhưthôimiên,kèmtheolànhữngmùivịvàâmthanhkỳlạ,nhữngảothịsángchói.Đôikhiởnhữngthờiđiểmđặcbiệt,họcònnhìnthấynhữngảoảnhtừquákhứxaxôihaycũngcóthểtừtươnglaitới.Thờigiangầnđây,ngàycàngcónhiềuýkiếnthiênvềgiảthuyếtchorằng,sọphalêlàmột

loạimáythuphátđặcbiệt,làmviệctrongnhữngdảinănglượngtâmlývàdạngýnghĩ.Đốivớiloạimáynày,khônghềcóràocảnvềkhoảngcáchhaythờigian.Chúngrấtcóthểđượcdùngđểliênlạcvớinhữngngườiởhànhtinhkhác.Vấnđềbâygiờlàliệucóthểđưarađượcmộtgiảthuyếtnàođó,giảithíchtínhchấtkỳlạcủa

nhữngtinhthểnóichúngvàsọphalênóiriênghaykhông?Cáctinhthểvốncómộttínhchấtchúngkhákỳdiệulàcóbộnhớriêngnhưcácđốitượngsinhhọcsống.Điềunàyliênquannhiềuđếncấutrúctinhthểchặtchẽcủachúng.Mỗikhoángchấtđềucómộttấmlướikhônggianriêngbiệt,quađóxácđịnhđượcnhữngtínhchấtvậtlývàđặctínhkỳlạcủachúng.Đâychínhlànơighilạinhữngsựkiệnxảyratrongquátrìnhhìnhthànhvàpháttriểncủatinhthể.Họdùthếnào,tấtcảnhữnglýgiảitrênvẫnchỉdừnglạiởmứcđộgiảthuyếtvàchiếcsọpha

lêvẫnluônlàmộttrongnhữngpháthiệnbíẩnnhấtcủathếkỷXX.

42.NHỮNGBÍẨNXUNGQUANHHIỆNTƯỢNGĐAPHU

Quansátthếgiớiloàivật,ôngtổcủathuyếttiếnhóa-Darwinchorằngconcáithườngnhútnhát,ítthíchgiaophốihơnconđựcvàchỉchọnmộtconđựcnàonổibậtnhất.Từhọcthuyếtnày,Darwinđãsuyraphụnữcũngcótháiđộứngxửnhưvậy.Tuynhiên,cáccôngtrìnhnghiêncứugầnđâylạinhìnnhậnkhác.TrêntạpchíkhoahọcProceedingofRoyalSocietysốgầnđây,nhàtâmlýhọc–sinhvậthọc

StevenGangestad,ĐạihọcNewMexico(Mỹ),đãgiớithiệumộtcôngtrìnhnghiêncứubằngphươngphápvấnđápvàxétnghiệmhormoneđốivới51phụnữ.Ôngrútrakếtluận:Trongchukỳrụngtrứng,phụnữcókhuynhhướngbịnhữngngườiđànôngkhácthuhúthơnchồngmìnhvàđôilúcsẵnsàngngoạitình.TuysốphụnữđượcStevenGangestadkhảosátcònchưalớn,nhưngkếtluậnnàylạiđượcnhiềunhànghiêncứuthừanhận,vìnóphùhợpvớinhiềuphỏngđoánlâunay.Cáchđây3năm,giáosưsinhvậthọcnổitiếngJaredDiamond,ĐạihọcYkhoaLosAngeles(Mỹ),đãtừngđưaramộtnhậnđịnhtươngtự.

63%trẻemthuộcbộtộcAcheđềucómộthoặchaingườichaphụMộtcuộckhảosátkhácđãđượccácnhàxãhộihọcMỹthựchiệntrongcácvũtrườngcho

thấy:Trongthờikỳmangthai,phụnữthườngthíchănmặchởhanghơnbìnhthường.MộtnghiêncứutiếptheovềphụnữthuộcbộtộcdumụcBushmansốngởsamạcKalaharitạimiềnNamchâuPhikếtluận:Trongthờikỳrụngtrứng,bảnnăngtìnhdụccủaphụnữgiatăng,vìvậyhọsẵnlòngquanhệtìnhdụcthoảimáivớichồngcũngnhưnhiềungườiđànôngkhác.Trướcđó,mộtcôngtrìnhnghiêncứuởAnhchứngminhrằng,phụnữđồngtínhvẫncảmthấy“sung”hơntrongthờikỳrụngtrứng.Hàngngànnămnay,namgiớithườngdùngmọibiệnphápđểkiểmsoátkhảnăngsinhsảnvà

bảnnăngtìnhdụccủaphụnữ.Dùvậy,xuhướngngoạitìnhtheochukỳkinhnguyệtvẫntồntại

vìxétvềditruyềnhọc,xuhướngnàylàdisảncònsótlạicủalịchsửtiếnhóa.ĐếngiữathếkỷXX,cáccôngtrìnhnghiêncứuditruyềnhọcvẫntiếptụccủngcốhọcthuyếtcủaDarwin.Quanghiêncứutrênruồigiấm,cácnhàkhoahọckếtluận:Conđựccảithiệngiốngnòibằngcáchgiaophốivớiconcáicàngnhiềucàngtốt.Trongkhiđó,concáikhôngbaogiờhànhđộng“buôngthả”nhưvậy.NhàsinhhọcAngusJohnBatemandùngphươngpháploạisuytừloàivậtsangloàingườivàkếtluận:Conđựccàng“háosắc”baonhiêuthìconcáicàngthụđộngbấynhiêu.TheoBateman,conđựcrấtdễsảnxuấttinhdịchnêncàngphungphítinhdịchbaonhiêucàngcónhiềuconcháubấynhiêu,trongkhiconcáisảnxuấtíttrứnghơn,dođórấtchămchúttìmkiếmconđựcthíchhợpmớichotrứng.Tuynhiênhiệnnay,luậnthuyếtcủaBatemanđangbịnhiềunhànghiêncứuvềsinhvậthọc

ứngxửphảnbác.ThậmchíhọcònyêucầuxemxétlạihọcthuyếtchọnlọcgiớitínhcủaDarwin.NhànhânchủnghọcvàlinhtrưởnghọcSarahBalaffreeHrdethuộcĐạihọcCalifornia-Davies(Mỹ)đãnhậnxét:Trongthờikỳcóthểthụthai,khỉđầuchócáichỉchờkhỉđựcđầuđànđichỗkháclànósẽgiaophốingayvớiconđực“trẻtrung”khác.Trongthậpniên1980,HrdelàmộttrongnhữngngườiđầutiênbácbỏhìnhmẫuconcáiconcáiluônthụđộngtrongquanhệgiớitínhcủaDarwinquanhiềubằngchứng:KhỉLangurcáiháohứcđibắtcặpvớinhiềukhỉđực,hoặckhỉcáidùmangthaivẫntranhnhaugiaophốivớiconđựcvừatranhgiànhđượcvịtríđầuđàn.Theobà,khỉcáilàmthếđểchegiấugốctíchcharuộtcủakhỉcon,vìnạnsáthạiconrấtphổbiếntrongthếgiớiloàikhỉ.*Nhữngbímậtxungquanhhiệntượngđaphu...Vàothờibấygiờ,cộngđồngkhoahọcrấthoàinghiluậnđiểmcủaSarahBalafferHrde,khibà

bácbỏquanniệmconcáiluônthụđộngtrongquanhệgiớitính.Nhưngsauđó,nhiềunghiêncứukháccũngđưarakếtluậnrằng,concáicó“máuđatình”khôngkhácgìconđựcđathê.Lâunay,cácnhàkhoahọccứnghĩchỉcóconđựcmớiđánhnhauvì“bạngái”.NhưngJakob

Bro-Jorgensen,HộiĐộngvậthọcLondon(Anh),đãquansátthấytrongquầnthểlinhdươngTâyPhi,conđựcthườngtậptrungvàomộtkhuvựctrongmùagiaophốivàchờcácconcáiđánhnhauchítửgiànhlấyconđựcnổitrộinhất.Đốivớimộtsốloàivật,khảnăngduytrìnòigiốngphụthuộctrựctiếpvàokhảnăngtìmkiếm

nhiềubạntìnhcủaconcái.Ởloàikhỉ,concáicàngtìmkiếmnhiềubạntình,thìthếhệconcủanócàngđược“bảohiểm”tốthơn.Ngoàira,dochúngsốngtheochếđộ“tỳthiếp”củakhỉđực,nênngoạitìnhsẽgiúpchúngtránhkhỏihiệntượngđồnghuyết.JohnHooglandởĐạihọcMaryland(Mỹ)đãchứngminhrằng:ChócáigiốngCymomys

gunnisonnisẵnsànggiaophốivớinhiềuconđực.Ngoàimụcđíchsinhsảnnhiều,chúngcònmuốnconsinhracósứckhỏetốthơnsovớiconcủanhữngconcáichỉgiaophốivớimộtconđựcduynhất.MộtnghiêncứumớiđâycủaĐạihọcLeeds(Anh)trênloàidếGryllusbimaculatuscũngchothấy,chấtlượngtinhtrùngquyếtđịnhđếnsứckhỏecủađờicon:Ngườitađãchonhómdếcáithứnhấtgiaophốivớimộtconđựcanhemvànhómthứhaigiaophốimộtconđựckháckhôngcùngdònghọ.Kếtquảlà:Nhómthứhaisinhconmạnhkhỏehơn.CáccôngtrìnhnghiêncứutrênthằnlằnsamạcLacertaagilisvàrắnviperemõmtròncũngchokếtluậntươngtự.Sởdĩconcáingoạitìnhvìchúngcócơhộitìmđượcmộtconđựctươngthíchvớichúngvề

mặtditruyền,JeannevàDavidZed,thuộcĐạihọcNevada(Mỹ),đãsuyđoán.Đểkhẳngđịnhgiảthuyếtnày,họchonhệnbọcạpgiốngCordylochernesscorpioidesgiaophốihailầnvớimộtconđựchoặcmộtlầnvớihaiconđựckhácnhau.Theocáchnày,mọiconcáiđềunhậnđượcmộtlượngtinhdịchnhưnhau,nhưngconcáinàogiaophốivớinhiềuconđựchơnsẽcótỷlệnhệnconsốngsótđếngiaiđoạntrưởngthànhcaohơn.Đươngnhiên,cáckếtquảnghiêncứutrênloàivậtkhôngthểđượcsửdụngđểsuyracholoài

người.Nhưngmộtnghiêncứugầnđâycũngghinhậnrằng:Phụnữcókhảnăngngửimùivàbiếtđượcngườiđànôngnàocóhệmiễndịchthíchhợpvớimình.

Trongtácphẩm“LýthuyếtvàthựctếcủavaitròngườichatạiNamMỹ”,hainhànhânchủnghọcSteveBeckermanởĐạihọcbangPennsylvania(Mỹ)vàPaulValentineởĐạihọcLondon(Anh)đãđúckết20nămnghiêncứucủahọbằnghìnhảnhsau:“Mộtđứabéchàođời.Ngườimẹcôngkhainêutênmộthoặcnhiềungườiđànôngmàbàđãquanhệtìnhdục.Nếungườiđànôngnàochịutráchnhiệmlàmcha,dânlàngsẽđồngýchongườiấychămsócbàmẹvàđứabéđó”.

TrườnghợpcảbathếhệcùnglàbáchọcnhưgiađìnhDarwinkhôngnhiềutronglịchsửTheocôngtrìnhnghiêncứunày,trongmộtsốbộtộcNamMỹ,ngườimẹmuốnbảovệcon

cáikhỏiđóikémhoặcmồcôiđãhợpthứchóavaitròcủangườitìnhnhưngườichathứhaitronggiađình.HọtựdolàmđiềuấyvìtheomộttruyềnthuyếtrấtphổbiếnởkhuvựcMỹLatinh:Bàothaidotinhtrùngcủanhiềungườiđànôngtạothành.TrẻemthuộccácbộtộcBariởVenezuelahoặcAcheởParaguayđượcnhiềungườichacùngchămsócnêntỷlệsốngsótcaohơnnhữngđứatrẻsốngvớimộtngườichaduynhất.TheokếtquảkhảosátcủanhànhânchủnghọcKimHill,63%trẻemthuộcbộtộcAcheđềucómộthoặchaingườichaphụ.CòntrongbộtộcBari,SteveBeckemanđãghinhận80%trongsố194trẻđượcnghiêncứucónhiềuchaphụ,sẽsốngtốithiểu15tuổi,trongkhichỉcó64%trong628trẻcómộtngườichaduynhấtsốngđếnlứatuổinày.Tùytheovịtrícủangườiphụnữtrongbộtộc,họcóquyềnlựachọnthêmngườichachocon

cái.TrongbộtộcCurrioacoởColombia,namgiớigiữcươngvịchủgiađình.Concáirađờimàkhôngchắcchắnmangdòngmáucủangườichatrongnhàsẽbịngượcđãivàthườngchếtsớm.Ngượclại,trongbộtộcCanela,dânchúnglạinghĩrằng:Làmchophụnữmangthailànhiệmvụhếtsứcquantrọngvàkhókhănmàmộtngườiđànôngduynhấtkhóđảmđươngnổi.TậptụcphảicónhiềungườiđànônggiúpmộtngườiphụnữmangthaicũngphổbiếnởchâuPhi.Đốivớingườiphụnữkhókhăn,mộtngườichakhôngthểnuôinổigiađình,haingườichasẽlàđiềukiệnđảmbảohơnvàbangườichagầnnhưchắcchắnsẽmanglạicuộcsốngấmnochoconhọ.Môhìnhgiađìnhđaphụnhưvậykhôngchỉtồntạitrongcácbộtộclạchậu,màcònphổbiến

ởnhữngtầnglớpnghèokhótrongxãhộivănminhvànóđãxuấthiệntừthờixaxưa.MộtsốbàmẹởvùngđôthịchâuPhi,cáckhuphốnghèoởNamMỹhoặcBắcMỹsẵnsàngquanhệtìnhdụcvớinhiềungườiđểđảmbảocuộcsốngsungtúchơn.NhàditruyềnhọcBryanSykesởĐạihọcOxfordđãsửdụngphươngphápphântíchditruyềnvàpháthiện50%thànhviêntrongdònghọcủaôngkhôngmanggeneđặcthùcủadònghọ.Trongvòng700nămqua,cứmỗithếhệlạicó1,3%trẻemchàođờitrongdònghọSykeslàconngoạihôn.MộtbáocáocủaHiệphộingânhàngmáuởMỹghinhận,trongnăm1999,đãcó25.000caxétnghiệmANDtìmquanhệchaconđượcthựchiệnởMỹ.Trongsốnàycó28%trườnghợpkhôngphảilàcharuột.ỞThụyĐiển,tỷlệngoạihôndaođộngtừ1-10%.ỞAnh,tỷlệnàylà5,9%.

43.THUYẾTƯUSINHVÀMẢNGTỐICỦADITRUYỀNHỌC

Nhiềunhàkhoahọcđangđẩymạnhnghiêncứunhânbảnđểcóđượccácbảnsaongườitheoýmuốn:Gáihaytrai,thiêntàihaycósởtrườngđặcbiệt...Nhưnghẳnhọchưaquêntrạigiống“ngườithượngđẳng”củaphátxítĐức,nơiphầnlớntrongsố50.000emnhỏđượcsinhratừcácôngbốbàmẹhoànmỹlạicóIQdướimứctrungbình.Hitlertừngtuyênbốnhiềulần:“Chúngtaphảitạoramộtgiaicấpưuviệtnhất,cókhảnăng

thốngtrịởnhiềuthếkỷ.Độiquâncủachúngtaphảiđượclựachọntrênnguyêntắccủahọcthuyếtưusinh,đểhọvàconcáitrởthànhgiaicấpquýtộccủahiệntạivàtươnglai,khôngchỉởnướcĐứcmàtrêntoànthếgiới”.TheolệnhcủaHitler,nướcĐứcđãthànhlậpcáctrạigiốngchonhữngngườithuộcdòngdõi

“lenbenborn”,tạmgọilà“nguồngốccuộcsống”.Đólànhữngchàngtraiđượctuyểnchọntrongquânđộitheotiêuchuẩncựckỳnghiêmngặt,nhữngcôgáihoànmỹvềngoạihìnhvàthểlực,vềtinhthầnvàtưtưởng(theotiêuchuẩncủachủnghĩaphátxítĐức).Họđượcnuôidưỡngcẩnthậnvàchứngminhhọcthuyếtưusinh.Tuy

nhiên,kếtquảthuđượclạikháthấtvọng.Cókhoảng50.000trẻemrađờitừcáctrạigiống“ngườithượngđẳng”này.Saukhichủnghĩa

phátxítthấtbạivàtanrã,ngườitabiếtrằngphầnlớncácemnhỏđócóchỉsốthôngminhdướitrungbình.Sốtrẻnàyđầnđộnnhưngtínhtìnhhunghãnhơnmứcbìnhthườngđếnvàilần.Điềunàyđánhdấuchấmhếtchonhữngtranhcãicòndaidẳng,xóanhòakhảnăngthựchiệnthuyếtưusinhđốivớiconngười.Nhưngchúngtakhôngthểphủnhậntínhditruyềnquathựctếcủanhữngvĩnhânmàcon

cháucủahọcũngdanhtiếngkhôngkém.Chẳnghạn,ôngnộicủaCharlesDarwincũnglàmộtnhàkhoahọclớn:ErasmeDarwin,ngườiphátminhrathuyếtvềnguồngốccủaTháidươnghệtừnhữngđámbụitrongvũtrụ.ĐếnđờiconcủaCharlesDarwin,cảbađềulànhữngnhàbáchọclớn.Trongsuốt5thếhệkếtiếpcủanhàsoạnnhạcthiêntàiBachcótới16nhạcsĩnổitiếngvà20nhạccôngcóhạng.Tuynhiên,cũngcónhữngconsốđángbuồnvềtínhchấtditruyền:Vídụconcháucủa

A.Tolstoingayđờikếtiếpđãcómộtngườibịđiên,đờithứtưbị3ngườingớngẩnvà2ngườicâmđiếc.ChacủanhạcsĩthiêntàiSchumanlànhàthơnhưngtínhnếtrấtlẩmcẩm,mẹônglàngườihaybốcđồngvàchịôngtừngbịbệnhtâmthần.BảnthânSchumanchếttrongbệnhviệnvìcănbệnhtươngtự.Nhiềubậcvĩnhânvàthiêntàikháccũngmắccănbệnhnàyvàthườngbịbệnhrốiloạnthầnkinhhếtsứcbấtthường.HọasĩthiêntàiVanGoghlúcnổicơnđiêncắtcảtaivàđốtcháybàntaymình.Newton,Gogol,Pascal,Maupassantnhiềukhicũnglêncơnhoảngloạnlàmmọingườixungquanhsợhãi...Cácvídụtrênchứngtỏrằngkhôngphảigeneditruyềnquyếtđịnhtấtcảđếnnhữngtính

năngưuviệtđượcchắtlọctừthếhệnàyquathếhệkhác.Vàcácnhàkhoahọc,nhữngngườiđangnungnấuýđịnhnhânbảnconngườicầnphảisuyxéttớicáctìnhhuống“dởkhócdởcười”,kiểunhư:Chathiêntài,connhânbảnlạikhùkhờ.

T

PHẦN2:VŨTRỤVÀNHỮNGHIỆNTƯỢNGKHOAHỌC

CHƯAĐƯỢCGIẢIMÃ1.NHỮNGCƠNGIẬNCỦAVŨTRỤ

rongkhiconngườilàmbiếnđổitrậttựcủathiênnhiên,thìcácsựkiệndữdộinhấtcủavũtrụlạitạoranhữngkhởiđầumới.Nóicáchkhác,chínhsựhỗnđộnđãtạoramọithứ.

Đượcsinhratừ“địangục”BigBang,vũtrụđãphảitrảiquanhữnggiaiđoạndữdộinhất.Nhữngcơnmưatiểuhànhtinhvàsaochổiđãvađậpvàonhữngthiênthể,ngôisaovàdảithiênhàkháckhiếnchúngbịnhậpvàohoặcvỡravàdẫntớicácthảmhọacóởkhắpnơi.Chỉcầnmộtngôisaochết,nósẽtrởthànhmộtlỗđenhúttấtcảcáctianănglượngmạnhvàchỉtrongvàigiâynósángrựclênbằngánhsángcủacảtriệungôisaogộplại.Tiếpđến,hốđennày“nuốt”tấtcảvậtchấtđiquanó,giốngnhưmộtvậtphàmăncủavũtrụvàphátracácvệtsángmạnhgấp500.00lầnánhsángcủamặttrời.“Nhưngnhữngcơngiậndữấylạichínhlànhữngphươngtiệnmanglạichothiênnhiên

nhữngđiềumới,làmthayđổicácđịnhluậtvậtlýtừngcóảnhhưởngquyếtđịnhtớivũtrụ”,mộtsốnhàvậtlýthiênvănnhậnđịnh.ĐiềunàyngượcvớiýtưởngcủaFriedrichHegel:Chẳngcógìlàmớimẻtrongthiênnhiêncả.Thậtvậy,từthếkỷXX,tầmlịchsửvềvũtrụđãđượcthayđổi.Vũtrụcủachúngtakhônglà

thểbấtbiếnvàvậnhànhnhưmộtchiếcđồnghồ.Nóđangphảichịumộtcuộcbiếnđổitrongđócácthảmhọa–thườngrấtdữdội–tạoranhữngthayđổicóảnhhưởnglớntớiconngười.“Hiệnthựckhôngchỉcònđượcđịnhđoạtbởinhữngquyluậtthiênnhiênápdụngvớinhững

điềukiệnđặcbiệtbanđầu,nócũngbịcắtgọtvàđiềukhiểnbởimộtloạtnhữngsựkiệnngẫunhiênvàlịchsử.Thứtựluôncứngnhắctrongkhisựhỗnđộnlạiđượctạoraliêntục”,đólàýchínhtrongcuốnbest-sellercủaTrịnhXuânThuậnLeChaosatHarmonie(HỗnđộnvàHàihòa).Đâylàmộtýtưởngmànhàthiênvănsẽbảovệtrongnhữngtrangtiếptheocủabàiviết,mangđếnmộtviễncảnhmớitrongcáchnhìnnhậnnhữngthảmhọacủavũtrụ.

2.SỰVAĐẬPCỦATHẾGIỚICáctiểuhànhtinhrơirụng,cáchànhtinhđụngđộvớinhau:Nhữngthiênthểtrongvũtrụcó

mộtcuộcsốngthậtlộnxộn.Trongnhữngvòngtrònchậmchạpvàtĩnhlặng,hàngtrămnghìncácmảnhthiênthạchlớn

quaytừnghàngsátxungquanhmặttrời.Mộtmặt,saoMộc–dokíchthướcquálớn–chekhuấtgầnhếtcác“cưdân”tiểuhànhtinhởvùngvànhđaichính,mặtkhácsaoHỏađỏmộtcáchyếuớt,nằmởphíasaucanhgiữnhữnghànhtinhđấtkhác.Độtnhiên,mộttiểuhànhtinhlướtsượtquamộtthiênthạchkhác.Bịlệchkhỏiquỹđạobay,nóđụngvàomộttiểuhànhtinhbêncạnhkhiếnhànhtinhnàybịnổtung.Vụvachạmkhổnglồgâyrađợtsóngnănglượnglàmđảolộncácthiênthạchgầnđóvàthayđổisựlưuthôngcủacáctiểuhànhtinhtrênphạmvilớn.Nhiềunămnay,cácnhàkhoahọcđãbiếtđượcrằngnhiềuvụvachạmtiểuhànhtinhtừxa

xưađãtạorahệmặttrờingàynay.Nhưngviệcnhìnnhậnđầutiênvềthảmhọachỉmớiđượcđưaracáchđâykhônglâu,domộtnhómcácnhànghiêncứuSouthwestởBolder(bangColorado).Tuynhiên,cácnhànghiêncứuvẫnchưabiếtđượcthờigianchínhxáccủathảmhọamàchỉbiếtnócáchđây5,8triệunăm.Dùthế,họcũngcóthểtáitạolạinhữngsựkiệnmộtcáchchínhxáctừnhữngmảnhvỡcủasựvađậplớn.Vađậpvàomộtthiênthểnhỏnhưngvớitốcđộ

quálớn,tiểuhànhtinhcóđườngkínhkhoảng25kmbịvỡthành39mảnhcócấutrúcgiốngnhauvẫnđangdichuyểntrêncùngmộtquỹđạo.Nhữngvụvachạmđềulànhữngtaibiếnraởphạmvicủanhiềuhànhtinh.Chúngthường

xảyravàođầuthờikỳhệmặttrời,đượcsinhrakhikhônggianliênhànhtinhcònchứađầynhữngmảnhthiênthạchvàsaochổi.Nhữngthứnàydầnbiếnmấthoặcbịvăngkhỏihệmặttrờidướitácđộngcủalựchấpdẫntừnhữnghànhtinhkhổnglồ.SaoKimdườngnhưđãcórấtnhiềucuộcvachạmmạnhtừkhixuấthiệnvà“vìthếnóquay

rấtchậm”.Cóthểlúcđầuhaivậtthểđãsátnhậplàmmộtrồinóđãbịmộtsaobăngcựclớn,cỡsaoHỏavađậpvào.Việcvachạmđãkhiếnnóngượcvớicáchànhtinhkhác:“MặttrờimọcởphíatâycủasaoKimchứkhôngnhưphíađôngcủacáchànhtinh”.Vụvađậpnàycũnglànguồngốccủacáchoạtđộngnúilửaởnhữnghànhtinhgầntráiđấtkhiếnchúngkhôngcóthểsựsống?Đếnnay,nhữnggiảthuyếtvềsựkỳlạcủasaoKimvẫnđangmâuthuẫnnhau.Xahơnnữa,việckhámphánhữnghànhtinhngoàihệmặttrờiđãchứngtỏsựhiệndiệncủa

cáctiếntrìnhcònkhủngkhiếphơn.Hệthốngcácngôisaocóhiệntượngnhữnghànhtinhkhổnglồdichuyểnvềhướngngôisaotrungtâm.Trênđườngđi,nhữngngôisaonhỏcỡtráiđấtnếuvaphảichúngthìbịvỡtan,còntệhơnnữa,chúngsẽbịvăngrakhỏihệmặttrờivàcòntrôitrongkhoảngtốivôtậncủa“samạc”khônggian.

3.ĐIỆUNHẢYCHẾTNGƯỜI

LeonStuartvớichiếckínhthiênvăn.Đốivớingôisao,“nhữngcâuchuyệntình”thườngkếtthúckhôngcóhậu,gâyranhữngvụnổ

sángchói,kinhkhủng.Mộttaibiếnthựcsựsẽxảyrakhihaingôisaođâmthẳngvàonhau.Nếuđiềunàydiễnrađối

vớimặttrời,nhữngngôisaochổisẽlànạnnhânđầutiên.Khibịđẩytớigầnngôisaolangthang,nhữnghìnhcầubằngbăngkiasẽvỡtungnhưnhữngquảbomnhiệthạchtronghệmặttrời.Rồiđiềunàytiếptụcxảyravớinhữnghànhtinhbéhơncủahệmặttrời.Rồiđiềunàytiếptụcxảyravớinhữnghànhtinhbịđánhbậtrakhỏiquỹđạovachạmvàonhữnghànhtinhbéhơncủahệmặttrời.Cuốicùng,haihànhtinhrựcsángsẽđâmthẳngvàonhau,vachạmvànhậpthànhmộtngôisaokhổnglồ.Sựhợpnhấtchếtngườinàykhôngbềnvàngôisaođósaukhiđốtcháyhếtvậtchấtsẽkếtthúcbằngviệcnổtungvàphóngracarbontớihànhtinhkháctrongkhoảngkhôngliênhànhtinh.Thậtmaymắn,điềugiảtưởngnóitrênhầunhưkhôngthểthựchiệnđượcđốivớimặttrời:Ngôisaogầnnhấtvàđángđedọanhất–ProximaduCentaura-đangởvịtrícáchchúngtakhoảng4,2nămánhsáng.Trênthựctế,mộtsamạcvũtrụdàyđặcluônngăncáchphầnlớncácngôisaovớinhững“hàngxóm”trongdảithiênhà.Nhưngcũngcólúcchúngtớigầnnhauđếnmứckhôngthểtránhđượcvachạm.Đólàtrườnghợpởtrungtâmcủadảingânhà,trongnhữngtinhcầu,hàngtriệungôisaotậptrungtrongmộtkhônggianhẹpxungquanhngoạivicủacácdảithiênhà.Giữachúngluôncómộtlựchấpdẫnđủmạnhđểchúngchỉcáchnhaukhoảng1/10nămánhsáng.Nhữngngôisaocủađámtinhcầubayhỗnloạntrongkhoảngkhônghẹpvàkếtthúcbằngnhữngcúvađập.Nhiềungôisaokháctrongnhững“cộngđồng”nàycũngnhưtrongdảingânhàcácngôisao

thường“sốngcặp”vớinhau.Haingôisaoquayxungquanhnhauvàdichuyểnrất“giữgìn”chonhau.“Điệunhảythiênthể”nàysẽkếtthúckhicặpsaogặpphảimộtngôisaoneutron,tứclàmộtngôisaonhỏnhưngcómậtđộcácảnhghéplạicựckỳdàyđặc(kiểunhư10ngôisaocỡmặttrờinénlạithànhmộtcódiệntíchcỡchỉbẳngParis)–vếttíchcủamộtngôisaokhácchếtkhéplại.Saunhữnghànhđộngtiệmcậnnhaukháphứctạp,thànhviên“nhẹcân”trong“cặptìnhnhân”sẽtáchkhỏi“bạnnhảy”chơvơtrongkhoảngkhôngđể“cặpbồ”vớingôisaoneutronmàchẳngchút“ngượngngùng”.Saukhigiànhđược“ngườitình”ngôisaoneutronbắtđầu“nụhônmacàrồng”củanó:Lựchấpdẫnmạnhmẽ,tiếptụctăngthêmvậtchấttrongnó

chotớikhi“nạnnhânchếthẳn”.Sốgashútđượcbịrơivàovòngcầunóngrựcbaoquanhngôisaoneutron,tạothànhnhữngđợtnổlớnngoạnmụcnhìnthấyđượcdướidạngtiaX.Cảnhtượngnàytồntạikhálâuvớicáctiatrướcđâygiảthuyếtlàtiavũtrụ,hiệntạiđượcchỉnhlýnhờcácnghiêncứucủahainhómthiênvănMỹđượctrợgiúpbởikínhviễnvọngChandra.

4.LÀMSÁNGTỎBÍMẬTNỬATHẾKỶCỦAMẶTTRĂNG

MiệnghốdothiênthạchgâyraởArizona(Mỹ).Sángngày15/11/1953,nhàthiênvănnghiệpdưLeonStuartởOklahoma(Mỹ)đãchụp

đượcmộthìnhảnhngoạnmục:Mộtkhốiđábiếnthànhquảcầulửakhổnglồ,bắntunglêntừbềmặtcủamặttrăng.Nếuđiềunàyđượcxácnhận,thìStuartsẽlàngườiđầutiêntronglịchsửchứngkiếnvàghilạiđượctácđộngcủamộtthiênthểtớichịHằng.Cácnhàthiênvăngọihiệntượngđólà“Stuart’sEvent”.Gầnnửathếkỷqua,nhiềutàuthăm

dòvà6contàucóngườiláiđãlầnlượthạcánhtrênvệtinhcủatráiđất,nhưngvẫnkhôngtìnradấuvếtcủavụvachạmnàyởmặttrăng.NhữngngườitheochủnghĩahoàinghiphủnhậndữliệucủaStuartvàkhẳngđịnhrằngvậtsángkỳlạmàôngnhìnthấychỉlàmộtthiênthạch,bịbốccháykhibayvàobầukhíquyểncủatráiđất.Tuynhiên,giờđây,hainhàkhoahọcMỹđãchứngminhđiềugiảđịnhcủaStuartlàhoàntoànđúng:HọtìmthấydấuvếtcủavụvachạmmàStuartđãnhìnthấy–mộtmiệnghố“mớitinh”trênbềmặtcủamặttrăng.“CăncứvàochớpsángkỳlạtrênbứcảnhcủaStuart,chúngtôiphỏngđoánrằngvậtthểvavàomặttrăngcóđườngkínhkhoảng20mvàtạoramộtcáihốrộngkhoảng2km.Nhiệmvụcủachúngtôilàtìmđượcchiếchốnày”,tiếnsĩBonnieBuratti,phòngthínghiệmJetPropulsioncủaNASAởCalifornia,vàLaneJohnson,ĐạihọcPomona,đãchobiết.Hainhànghiêncứunóirằng:Dosựkiệndiễnrachưalâu,nênchiếchốcóthểcònnguyênvẹn,nếukhôngbịxóimònhayphonghóa.Họsửdụnghaichỉthịtrênđểchứngtỏmộtmiệnghốtrênbềmặt(chứngtỏđấtởđóchưa

phảitrảiquaquátrìnhphonghóa,vốnlàmchođấtcómàuđỏ)vàdấuhiệuthứhailàcáchốmớibaogiờcũngphảnxạánhsángnhiềuhơnnhữngvùngxungquanh.BurattivàLaneđãtìmkiếmtrênmộtvùngrộng35km,nơiđượcxemlàdiễnravụvachạm.Đầutiên,họlọcnhiễutrêncácbứcảnhdotàuLunarOrbitergửivềtừnăm1967,nhưngtrênđókhôngmộtmiệnghốnàocóvẻphùhợp.Sauđó,họtìmtớinhữngbứcảnhrõnéthơn,dotàukhônggianClementinechụpđượcnăm1994.Ởđây,BurattivàLaneđãcóđượcđiềumàhọmuốn:Mộtmiệnghốrộng1,5kmvớilớpbụixanhsángởxungquanhvànằmởvịtríchínhgiữatrongbứcảnhcủaStuart.Từnhữngthôngtinquantrọngnày,hainhànghiêncứuđãtínhđượcnănglượnggiảiphóngtrongvụvachạmlàkhoảng5megatấn(gấp35lầnsứccôngphácủaquảbomnguyêntửmàMỹthảxuốngHiroshima)vàphỏngđoánrằngcứsaunửathếkỷ,lạicómộtvụvachạmnhưvậyxảyratrênmặttrăng.“Chúngtôitừngđượcdạyrằngmặttrănglàmảnhđấtchết,nhưngpháthiệnnàyđãphủnhậnđiềuđó.Giờđây,chúngtôithựcsựcóthểnhìnthấynhữngthayđổitrênmặttrăng”,Burattinói.NghiêncứucủahainhàkhoahọcđượccôngbốtrênsốmớinhấtcủatạpchívũtrụhọcIcarus.

5.SỨCMẠNHNÀOTẠONÊNNHỮNGCHIẾCHỐBÍẨNỞARGENTINA?

Mộtthậpkỷnay,cácnhàhànhtinhhọctinrằng,nhữngbồntrũngthondàichạysongsonghàngtrămkmvàởvùngPampashìnhthànhtừcáccuộcvachạmthiênthạchlớn.Hiệnnay,cógiảthuyếtlạichorằng:Đóchẳngquachỉlàsảnphẩmđiêukhắccủagiótronghàngnghìnnăm.Năm1991,mộtsốnhàđịachấthọcArgentinakhibayquavùngPampas(còngọilàđồng

bằngPampean)đãquansátthấynhữnghốtrũngthondài,nhưthểđượctạcnênkhicórấtnhiềuvậtthểkhácnhaulaoxiênxuốngmặtđất,ởgócgầnnhưnằmngang.Cácbồntrũngnàychạysongsongvớinhau,chothấycácmảnhthiênthạchđãbaycùngmộthướng.Trênmặtđất,họcũngtìmthấymộtsốmẩuthiênthạchvàcácmảnhkínhđượcsinhradonhiệtđộcaocủavụvachạm.Từnhữngbằngchứngnày,nhómnghiêncứusuyđoánmộtthiênthạchlớn,rộngkhoảng150–300mđãvăngngangvớivậntốc90.000km/h,vàsượtquamặtđấtởgócnhỏhơn7độ.Sựkiệnnàyxảyrakhoảng10.000nămtrướcđây,khiđótrongvùngmớichỉcócácthổdânchâuMỹsinhsống.Câuchuyệnlykỳnàyđượccôngbố1992,khiếnrấtnhiềunhàkhoahọc“nóngmắt”.Họcho

rằngmộttảngthiênthạchlớnbayvớigócthấpnhưvậylàkhôngthểtồntại.

Bứcảnhcổnhấtvềlốcxoáyđượcchụpngày28/8/1984tạiNamDakota.Saumộtthậpkỷ,PhilipA.Blandvàcộngsựcủaôngđãvàonghiêncứu.Khiphântíchảnhvệ

tinhcủahàngngànkm2trongvùngPampas,nhómnghiêncứunhậnthấybứctranhlịchsửphứctạphơnnhiềusovớitưởngtượngcủahọ.Tuycáchốtrũngchạydọckhắpvùngvàởmỗivùng,đềuthẳnghướngvớinhau,nhưngtrênảnhvệtinh,chúngchẳnggiốngtínàovớicáchốthiênthạchcả,màgiốngnhưcácđụncáthơn.Ngày10/5vừaqua,côngbốtrêntạpchíScience,JayMelosh,cộngsựcủaBlandởĐạihọcArizona(Mỹ)chobiết:Nhữnghốtrũngnàylàdogiótạonên,vàởmỗiđịaphương,chúngxoaytheomộthướngkhácnhau,theođúnghướnggióthịnhhànhtrongvùng.Xahơnnữa,nhómcủaBlandkếtluậnrằngnhữngmẩuthiênthạchđượctìmthấytừmộtthậpkỷtrướcđóquảđúnglàsảnphẩmcủacácvụthiênthạchvachạmvớitráiđất,nhưngđãxảyratừrấtlâu.Chúngbịchônvùitrongđấtvàchođếngầnđâythìlộratrongquátrìnhgióthổimạnhcácbồntrũng.Bằngchứnglàcácmẩuthiênthạchnàyvàcảnhữngmẩumớiđượctìmthấygầnđâycóhìnhdạngvàthờigianhìnhthànhhoàntoànkhácnhau,chứngtỏchúngxuấthiệntrongnhữngthờiđiểmđịachấtcũnghoàntoànkhácnhau.Vậylàsaumộtthếkỷ,bímậtvềnhữngchiếchốtrênđồngbằngPampasđãcólờigiảihợplý

hơncả.Nhưngtrongtươnglai,cóthểlạicónhữngnhậnđịnhmớivềnhữngchiếchỗbíẩn.Vàchúngtahãycùngchờxem.

6.SÓNGHẠÂMTẠONÊNSỰHUYỀNBÍTRONGCÁCNGÔINHÀMA

“Nhữngngọnnếnphụttắt,cảmgiácmaquáivàớnlạnhsốnglưngcóthểkhôngphảilàsựhiểnhiệncủanhữngbóngma,màđượcgợinênbởimộtloạiâmthanhcótầnsốcựcthấpmàconngườikhôngnghethấy,cácnhàkhoahọcAnhtuyênbố.“Thườngthìbạnkhôngthểnghethấyloạiâmthanhnày”,tiếnsĩRichardLord,mộtchuyên

giavềâmhọctạiPhòngthínghiệmVậtlýQuốcgiaAnh,đãchobiết.Trongmộtthínghiệm,Lordvàcộngsựđãtạonênsónghạâmbằngmộtchiếcốngdài7mvà

thửnghiệmphảnứngcủanólên750ngườingồitrongmộtphònghoànhạcởLondon.Cácthínhgiảđượcnghe4bảnnhạc(mộtsốtrongđócólồngthêmsónghạâm)vàđượcyêucầumôtảlạicảmgiáccủahọ.Nhữngngườinàykhôngbiếtbảnnhạcnàocócộnghưởngthêmsónghạâm,nhưng22%chobiếthọđãtrảiquanhữngcảmgiáckháclạnhưlolắngbứtrứt,buồnbã,ớnlạnhxươngsống,hồihộp,khiếpsợhayhoảnghốt.“Kếtquảnàychứngtỏâmthanhcótầnsốthấpcóthểkhiếnconngườicónhữngtrảinghiệmbấtthường,dùhọkhôngpháthiệnrađólàdohạâm”,RichardWiseman,giáosưtâmlýhọctạiĐạihọcHertfordshire,thànhviêncủanhómnghiêncứu,đãchobiếtnhưvậytronghộithảomớiđâycủaHiệphộiKhoahọcAnh.Pháthiệnnàyđãủnghộmộtgiảthuyếtphổbiếnlâunayvềmốiliênquangiữahạâmvànhữngcảmgiáckỳlạ.“Mộtsốnhàkhoahọctừngphỏngđoánrằngloạiâmthanhnàycóthểxuấthiệnởmộtsốkhuvựcbịcoilàcómaámvàvìthế,nókhiếnngườitacảmgiáckỳlạmàhọtưởngtượngralàcóma.Pháthiệncủachúngtôiđãxácnhậnđiềuđó”.Wisemannói.

Cũngtheocácnhànghiêncứu,sónghạâmcòncóthểphátsinhtừnhữnghiệntượngtựnhiên,nhưtrongcáccơbão,giómùa,nhữngkiểuthờitiếtđặcbiệtvàđôikhilàcácdạngđộngđất.Nhiềuloàiđộngvậtnhưvoicũngsửdụngloạisóngnàyđểgiaotiếpquanhữngkhoảngcáchlớnhaylàmvũkhíđểđánhđuổikẻthù.

MỗinămtạiMỹcógần,1000cơnlốcxoáy,làmchếtkhoảng80ngườivà1.500ngườibịthương

7.LỐCXOÁY–HIỆNTƯỢNGTHIÊNNHIÊNBÍẨNMùalốcxoáyđãbắtđầuởMỹvàsẽlêncaotràovàocuốitháng5.Dùhiệntượngtựnhiên

nguyhiểmxảyraliêntụcvàthỉnhthoảnggâychếtngườinhưngnóvẫnlàmộtbíẩnđốivớicácnhàkhoahọc.*NănglượngCácchuyêngiakhítượngchobiếtlốcxoáylàmộttrongnhữngloạibãomạnhnhấtcủatự

nhiêndobãosấmsinhra.Đólàmộtcộtkhícựcmạnh,trảidàitừmộtcơnbãosấmxuốngmặtđất.Tuynhiên,họchưarõthờiđiểmhoặccácđiềukiệnmàmộtcơnbãosấmcầncóđểsinhralốcxoáy.RogerEdwards,nhàkhítượngthuộcTrungtâmbáoBãothuộcCụcKhíquyểnvàđạidươngquốcgiaMỹ(NOAA),chobiết:“Phầnlớncáccơnbãokhôngsinhralốcxoáy.Phảicónhiềugiaiđoạnvàtácđộngdâychuyềnxảyratrongkhíquyểnđểbãosấmsinhralốcxoáy”.Cấp Sứcgió MứcđộtànpháF0 <116km/g ThiệthạinhẹF1 117-180km/g ThiệthạitrungbìnhF2 253km/g ThiệthạilớnF3 >322km/g ThiệthạinghiêmtrọngF4,5333-512km/gSứcpháhủyghêgớmF6 >513km/g BịnghingờLốcxoáyxảyraởnhiềunơitrênthếgiớivàcũngxảyranhiềunơitrênnướcMỹ.Tuynhiên,

mộtsốđiềukiệnthờitiếtđặcbiệtthườngtạorachúngởvùngAlleyTornado.VùngAlleyTornadoởMỹtrảidàivềphíaNamtừDakotatớiGulfCoast,phíaTâytiếpgiápvớidãynúiRockyvàphíaĐônggiápvớidãyAppalachian.Trongkhuvựcnày,khôngkhíkhôbốclêntừdãyRockygặpkhôngkhíấmvàẩmtừvịnhMexicocũngnhưkhôngkhílạnhBắcCựctrànxuốngtừmiềnBắc.Sựkếthợpgiữakhôngkhínóngvàlạnh,ẩmvàkhôđãcungcấpnănglượngthôchocáccơnbãosấmvàlốcxoáy.*ĐiềutraCácnhàkhoahọcmớichỉbắtđầuthuthậpdữliệuvềlốcxoáytrongvòngvàichụcnămqua.

TheonhàkhítượngGregForbes,ítnhất80%lốcxoáyxảyratrướcnăm1950khôngđượcghinhận.Ngàynay,mộtsốlốcxoáyyếucũngkhôngđượcdòhoặcthôngbáo.Sốlốcxoáyđượcthôngbáotăngtừkhoảng600/nămvàocuốinhữngnăm1950lênkhoảng1.200/nămhiệnnay.Đasốnhữngcơnlốcxoáynàykhônggâythiệthạilớn,chỉkhoảng5%đủmạnhcóthểsanbằngcáctoànhàvàthỉnhthoảnglàmchếtngười.Thuthậpthôngtinvềlốcxoáycũnggiốngnhưviệcghilạithóiquencủamộtmãnhthúvàigiâytrướckhinótấncôngvậy.

MộtlốcxoáymạnhtrêncánhđồngtạivùngTrungTâynướcMỹKhônggiốngmộtcơnbãomạnhcấp8(hurricane),lốcxoáythườngnhỏ,kéodàitrongmột

thờigianngắnvàdichuyểnnhanh.Điềuđócónghĩalàcácnhànghiêncứulốcxoáyphảiđuổitheocáccơnbãosấmmàhọhyvọngcóthểsinhralốcxoáy.Khibãosinhralốcxoáy,họphảithuthậpdữliệu,chúýtớiphễulốctrongkhinhữngngườikhácthìtìmđườngthoátgầnnhất.Mộtsốcảitiếngầnđâytrongviệcrượtđuổilốcxoáyđãcungcấpchocácnhàkhítượngnhiều

thôngtinmới.CácnhànghiêncứuthuộcNOAAđãsửdụngnhữngchiếcxetảichấtđầydụngcụđuổitheolốcxoáyvàthuthậpdữliệu.NhàkhoahọcTimSamarasởDenver,Colorado,đãthiếtkếmộtphươngtiệnthămdòchứanhiềumáycảmbiếnđểthuthậpthôngtinlốcxoáy.Nócóthểchịuđượctácđộngtrựctiếptừmộtcơnlốcxoáytrênthựcđịa.

Nhữngviênđạnsúngthầncôngcóthểnónglêncựcnhanhsaunhiềunămbịvùidướibiển.Vàotháng6/2003,Samarasvàđồngnghiệpcủaôngđãtiếngầntớimộtcơnlốcxoáyở

khoảngcách180mgầnManchester,NamDakota.Họthảthiếtbịthămdòvà...bỏchạykhilốcxoáytiếnsáttớichỗhọ.Samarasnói:“Âmthanhcủalốcxoáygiốngnhưmộtthácnướcmạnhkếthợpvớiđộngcơphảnlực”.Lốcxoáydichuyểnvàgầmrúngaybêntrênmáythămdòvàmởramộtsốbímậtkhiđiqua.Thiếtbịchothấykhíápgiảm100milibarbêntronglốcxoáy.Khíápgiảmvàđộtngộtchínhlànguyênnhânsinhranhữngluồnggiócựcmạnhtronglốcxoáyvàbão.Nếukhíápgiảmđộtngột,chẳnghạntừ1.000milibarxuốngcòn900milibar,mộtcơngiócựcmạnhsẽxuấthiện.Từlâu,cácnhàkhítượngđãnghingờlốcxoáydẫntớihiệntượnggiảmkhíápsongphươngtiệnthămdòcủaSamaraslàbằngchứngthuyếtphụcđầutiênchothấyđiềuđócóthểxảyra.*NhữngvòixoáykhổnglồNhàkhítượngTedFujitađãxếploạilốcxoáytrênthangđotừcấp0tớicấp6.Thỉnhthoảng,

mộtcơnlốcxoáycựcmạnhcóthểtấncôngmộtthànhphốvàgiếthàngchụcđếnhàngtrămngười.Mộtlốcxoáyxuấthiệnvào6/5/1840ởphíaĐôngLouisianavàtiếntớiNatchezvàokhoảng1giờtrưa.Nólàmđắmnhiềutàuthuyền,pháhuỷnhàcửavàcuốncácmảnhvụnđixanhiềukm.Ítnhấtcó317ngườibịchết.Vàongày8/3/1925,mộtlốcxoáyđãxuấthiệngầnEllington,Missouri.Đườngđicủanótrảidài352kmquababang.Trướcđó,nóđãlàmchết695ngườitạiMissouri,IllinoisvàIndiana.Đôikhi,cáccơnbãosấmcựcmạnhsinhranhiềulốcxoáy,“thả”chúngxuốnggiốngnhư

nhữngquảbom.Đợtlốcxoáytồitệnhấtđượcghilạixảyravàongàymùng3vàmùng4/4/1974khicáccơbãosấmkhắpvùngTrungTâynướcMỹsinhra148lốcxoáy.Hơn300ngườibịchếtkhicáccơnlốcxoáynàyđiquatới13bangtừMichigantớiBắcCarolina.SốngườichếtcólẽđãcaohơnnhiềunếukhôngcóDickGilbert,phicôngláitrựcthăngđồngthờilàphóngviêngiaothôngchođàiphátthanhWHASởLouisville.Kentucky.Gilbertđangởtrêncaothìmộtlốcxoáyvớisứcgióhơn333km/gtấncôngởLouisvillengaysau16giờchiềungày3/4.Gilberttheodõilốcxoáynàytừmáybaykhinóquétquathànhphố.Lờicảnhbáocủaôngđãgiúphàngtrămngườisơtánkhỏiđườngđicủalốcxoáy.Ngàynay,cácnhàkhítượngmuốncảnhbáosớmhơnchodâncưởmộtvùngrộnglớnhơn.

Đólàmộttrongnhữngđộnglựckhiếnhọnghiêncứulốcxoáy.Điềukiệnnàolàmlốcxoáyxuấthiện?Điềugìxảyrangaykhichúnghìnhthành?Trảlờiđượcnhữngcâuhỏinàycácnhàkhítượngcóthểcảnhbáosớmvàcứuđượcnhiềungườithoátnạnhơn.Hyvọngtrongmùabãosắptới,cácnhàkhoahọcsẽcónhiềuthôngtinhơnvềxoáylốc.Trongtrườnghợpgặplốcxoáyhoặccócảnhbáovềlốcxoáy,mỗingườinêntìmkiếmchỗẩn

nấpngay:Xuốngtầnghầm,chuixuốngđệmhoặcdướimộtchiếcbànvữngchắc;nếutoànhàkhôngcóhầm,hãychạyvàophòngtrongcùnghoặcởbêndướicầuthang;tránhxacửasổvàkhommình,haitaycheđầu.Nếubạnđangởtrongmộtcănnhàdiđộnghoặcxeôtô,tốthơnhếtlànhanhchóngrakhỏiđóvàtìmđiểmthấpnhấtcóthểtrênmặtđất,tránhxacâycối,ôtô,nằmúpmặtxuốngđất,haitaychelênđầu.

GiáosưJackPettigrewvàmộtbóngsáng.

8.VÌSAOĐẠNSÚNGTHẦNCÔNGBỐCCHÁYKHIĐƯALÊNMẶTBIỂN?

HainhàhoáhọcAnhtinrằnghọđãgiảimãđượcmộthiệntượngbíẩntừ26nămnay,trảlờicâuhỏi:Tạisaonhữngviênđạnsắtlạibùngcháythànhnhữngquảcầulửalớn,khiđượcvớtlêntừcontàuđắm?"Chúngbắtđầurựcđỏlênvàbạncóthểcảmthấyhơinóngtoảrakhichiếcbànkêbắtđầu

bốckhói".BobChild,hiệnlànhàhoáhọctạicácBảotàngvàPhòngtrưngbàytựnhiêncủaxứWalesởCardiff,kểlại.Hiệntượngkỳlạnàyxảyranăm1976,khiChildđangbảoquảnnhữngđồvậttrụcvớtđược

từcontàuHMSCoronation,bịđắmnăm1961.Trongmẻlướikéolênvàichụcviênđạnsúngthầncôngbằngsắt,bịmộtlớpvỏcátcứngnhưbêtôngbaophủsau3thếkỷnằmyêndướiđáybiển.Khidùngbúađậpvỡlớpvỏngoàinày,Childsửngsốtkhithấymộtviênbisắtđộtnhiênnónglêndữdội,đếnmứchầunhưđãbénlửasangchiếcbàngỗkêbêndưới.Theophỏngđoáncủaông,nhiệtđộcủanhữngquảcầusắtphảilêntới300-4000C.Ngàynay,khi“hâmnóng”lạihiệntượngnày,Childvàmộtnhàhoáhọckhác,David

Rosseinky,chobiếthọđãtìmhiểuđượcnguyênnhân.Ônggiảithíchnhưsau:

Ánhsángbịkhúcxạ,đitheođườngcongcủamặtcầuKhichiếcCoronationchìmxuốngđáybiển,dobịbaobọcbởinướcbiểnmặnvàgiàuoxy,

nhữngquảcầusắtbịhoengỉmạnh.Quátrìnhnàykhiếnthểtíchkhốicầutănglên,chúngnởra,vàtỷtrọnggiảmxuống(thựctế,nhữngquảcầubisắtđượclôilênmặtnướcnhẹhơnnhiềusovớinhữnggìngườitatưởng).Cùnglúcđó,nhữngquảcầutừtừchìmvàocát,tươngtácvớitầngcátđáybiểntạonênmộtlớpvỏcứngchắcnhưcanxi.Quanhiềuthếkỷ,nhữngvậtchấthữucơthốirữaởgầnđóđãkhửcáckimloạibịoxyhoánày,chuyểnchúngthànhsắtnguyênchất.Tuynhiên,điềucầnlưuýởđâylàthểtíchkhốicầuvẫncầngiữkhôngđổi,nghĩalànhữnglỗrỗng(màtrướcđólàvịtrícủacácionsắt)vẫnđượcgiữnguyên.Khiđưaquảcầulênmặtbiểnvàđậpvỡlớpvỏxi,khôngkhítrànvàocáclỗrỗngnàyvàphảnứngoxyhoáxảyratứcthì,bùnglênthànhngọnlửa.

Ảoảnhcủamộtrặngnúiởxa.NótanđikhimặttrờilàmấmlớpkhísátmặtđấtNhànghiêncứuStephenFletcherthuộcĐạihọcLoughborough,Mỹ,chorằng:Hiệntượng

nàykhôngcógìlàbấtthường.Khisắtbịôxyhoá,nógiảiphóngranănglượngvàvìquảcầusắtcóvôsốcáclỗrỗng,nêndiệntíchtiếpxúccủasắtvớiôxylàcựclớnvàquátrìnhôxyhoáxảyracựcnhanh,đếnmứccóthểbốccháy.

9.GIẢIĐƯỢCBÍẨNCỦANHỮNGBÓNGSÁNGKỲLẠ

Hãytưởngtượngbạnđangngồitrongphòngkhách,độtnhiêncómộtbóngsángxuấthiệnlơlửnggiữanhà.Khibạnnghiêngđầuđểxemđiềugìđãtạonênthứánhsángkỳlạđó,nócũngnghiêngtheo...Đóchínhlànhữngbóngsáng(còngọiMinMinlight)vànóthườngthấyởAustralia.Kỳthực,nhữngbóngsángnàychỉlàảoảnhcủacácnguồnsángđôikhiởcáchđóhàngtrăm

km,giáosưJackPettigrew,ĐạihọcQueenslandởBrisbane,Australia,vừakhẳngđịnhnhưvậytrêntạpchíClinicalandExperimentalOptometry.PettigrewđãnghiêncứuhiệntượngnàyởChannel,miềntâyQueensland,nơinóđãámảnh

ngườidânđịaphươngtrongnhiềunămqua.“Ngaycảnhữngngườiđàngôngmạnhdạnnhấtcũngphảichảynướcmắtvìsợhãi”,ôngnói:

SaoKim,trạngtháiquayngượcchiềubềnvữngLầnđầutiênchạmchánvớiMinMinhlight,PettigrewtưởngrằngđólàsaoKim.Nhưng

khôngphảithế,“nóđixuốngđườngchântrờivànằmyênởđómộtlúc”.Lầnsauđó,khiđangláixevớihaicộngsự,Pettigrewtrôngthấymộtđốmsángmàthoạtđầuhọtựnhủđólàmắtcủamộtconmèoởcáchđókhoảng50m.Tuynhiên,khihọdừngxevàtắtđènpha,đốmsángkiavẫncònnguyênởđó,nhảynhótxungquanhnhưthểnólàmộtsinhthểsống.“Chúngtôiđãtranhcãikịchliệt,khôngthểđồngtìnhvớinhauđượcđólàcáigìvàởcáchbaoxa”.Bộbađãláixexuyênquavùngđồngbằngvàsửdụngmộtchiếclabàntrênôtôđểtínhra

khoảngcáchtớiđốmsáng.Nhưngsau5km,labàntrênxevẫnkhônghềđổihướng.“Chúngtôiphỏngđoánnóphảinằmcáchđókhoảng300kmtrênđườngchântrời”.Vềsau,bangườimớibiếtcómộtchiếcxeđãđingượcchiềuởđúngthờiđiểmhọnhìnthấyđốmsáng.Pettigrew,ngườitừngbiếtđếnhiệntượngảoảnh–tứclàcáccảnhvậtởrấtxadườngnhư

treongượctrênbầutrời–chorằngđiềunàycóthểgiúpgiảithíchđượccácMinMinlight.Ảoảnhxuấthiệnkhicóhiệntượngnghịchnhiệt,tứclàkhôngkhílạnhđậmđặcnằmbên

dướisátvớimặtđất,cònlớpkhíấmởbêntrên.Trongđiềukiệnnhưvậy,ánhsángtừmặtđấtchiếulênsẽbịkhúcxạ,vàđitheođườngcongômlấytráiđất,thayvìchiếuthẳngrangoài(ảnh).Tronglớpkhílạnhnày,ánhsángcóthểxuấthiệnởcáchxanguồncủanóhàngtrămkm,tạonênảoảnhởđó.ĐểthửnghiệmgiảthuyếtrằngMinMinlightthựcsựlàmộthiệntượngảoảnhtrongđêm,

Pettigrewđãthựchiệnmộtthínghiệmchothấyôngcóthểtạorathứtươngtựnhưvậy.

MinhhọavềđámcháykhủngkhiếptạiChicagoTrướchết,Pettigrewchọnmộtđêmcóthờitiếtthuậnlợi:Đêmlạnhsaumộtngàytrờinóng,

ítgió.Sauđó,ôngláixe10kmvòngquamộtkhuđồitớiđiểmnằmdướiđườngđichuẩncủaánhsáng(đườngthẳng).Điềukỳlạđãxuấthiện6ngườiquansátvẫnnhìnthấyánhsángcủachiếcxehơilơlửngởphíachântrời.Buổisángsauđêmtrìnhdiễn,Pettigrewchobiếtđãnhìnthấyảoảnhcủamộtrặngnúiởxa

tạikhuvựcnày.ĐiềuđóủnghộgiảthuyếtchorằngMinMinlightđượctạoratrongmộtđiềukiệnđặcbiệtcủakhíquyển.“Thôngthườngtakhôngthểnhìnthấyrặngnúiđó,vìnónằmdướiđườngchântrời.Nhưngtrongđiềukiệnnghịchnhiệt,nóxuấthiệnlơlửngtrêncaovàdầndầntanđi,cuốicùngthìbiếnmấtkhimặttrờisưởiấmlớpkhôngkhísátmặtđất.CơhộinhìnthấyMinMinlightvàảoảnhbanngàyởChannellàrấtcao,vìvùngnàybằng

phẳngvớicácchỗhơitrũng,nơikhôngkhílạnhrấtdễbịgiữlại.Hơnnữaởđây,ngườitanhìnthấyrõchântrời.

10.SAOKIMQUAYNGƯỢCCHIỀUSaoKimcótrạngtháiquayngượcchiềubềnvững.SaoKim,cònđượcgọilàsaoHôm,hay

saoMailàhànhtinhduynhấttronghệmặttrờiquaytừđôngsangtây,trongtấtcảcáchànhtinhkhácđềuquaytheochiềungượclại.NguyênnhâncủahiệntượngnàylàdobầukhíquyểndàyđặccủaKimtinh.HainhànghiêncứuAlexanderCoreiavàJacquesLaskarthuộctrungtâmCNRS(Pháp),cho

rằng:Banđầuhànhtinhnàycótrụcquayrấtnghiêng.Theohọ,cóítnhấthaicáchgiảithíchsựthayđổichiềuquaynày.Đầutiên,nhưđasốcácnhàkhoahọcthườngnghĩ,hànhtinhnàyđã

đảongượctrụcquay180độ.Sựvậnđộnghỗnđộncủatầngkhíquyểntrênhànhtinhkhiếntrụcquaycủanónhíchdầnrồiđảongượchẳn.Giảthuyếtthứhaichorằngdosựvậnđộngtầngkhíquyểndàyđặcbênngoàikhiếncấutrúcrắnbêntrongbịkéotheo,quayngượcchiềutrongkhitrụcquaykhôngthayđổi.Làhànhtinhsángnhấttronghệmặttrời,saoKimđượccoilà“anhemsongsinh”củatrái

đất.Kíchthướccủanóbằng93%đườngkínhtráiđất,khốilượngbằng88%,cómậtđộvàthànhphầnhoáhọcgầntươngtựvàđộtuổitươngđốitrẻ(córấtítmiệngnúilửaởhaihànhtinhnày).Tuynhiên,saoKimkháchẳnhànhtinhxanhcủachúngta,đặcbiệtdoápsuấtcủanócaogấp

90lầntráiđất.Cáclớpmâydàyđặcchứaacidsulfurickhiếnchocácnhàthiênvănkhôngthểquansátđược“bộmặtthật”củasaoKim.Docótầngmâykhổnglồbaophủ,nhiệtđộbềmặthànhtinhnàycaođến4700Ctừđósinhrahiệuứngnhàkính.

11.LỬAVŨTRỤVÀVỤCHÁYBÍẨNỞCHICAGOĐêmchủnhật,ngày8/10/1871,đườngphốChicago(Mỹ)đangnáonhiệtvuivẻthìđộtnhiên

mộtngôinhàởphíađôngbắcthànhphốbốccháy.LínhcứuhoảchưakịpphảnứngthìmộtngọnlửakhácđãbủakínnhàthờthánhPaul.Khắpthànhphốcòibáocháyhúvang...ChicagonổitiếngởMỹvìnhiềugiónêncònđượcgọilà“thànhphốgió”.Naythànhphốgặp

lửa,tìnhtrạngcàngthảmhạihơn.Lửamượnsứcgióbốccaodữdộivàlannhanhkhủngkhiếp.Chưađầynửatiếngsau,Chicagođãchìmtrongbiểnlửamênhmông.Dânchúnghoảngloạnchưatừngthấy,ngườitanháonhàochạyrađường,giẫmđạplênnhau,chenlẫncùnggiasúctìmđườngchạytrốn.Đámcháykhủngkhiếpkéodàitớisánghômsau.Hơn17.000ngôinhàởtrungtâmthànhphốbiếnthànhtrobụi,hàngnghìnngườitửnạnvìcháyvàvìbịgiàyxéo.Giảithíchnguyênnhâncủavụhoảhoạn,tờThờibáoChicagovàmộtsốbáolớncủaMỹđưa

tin:Đólàdosơsuấtcủamộtbàchủ,mộtconbòcáiđãhúcđổngọnđèndầugâycháychuồng,đámcháyphátlửatừchuồngbòđãlankhắpChicago.Tuynhiên,lờigiảithíchnàybịđasốdânChicagophảnbác,họchorằnggiớibáochíchẳngbiếtgì.Mộtvịchỉhuytrựctiếpthamgiacứuhoảchobiết:Chỉtrongchớpmắt,thànhphốđãtrànngậptrongbiểnlửa,dođóbảorằng“đámcháylanratừchuồngbò”làđiềuvôlý,đâythựcsựlàmộttrậnlửabaymớinhanhđếnnhưvậy!Cảbầutrờibốccháy,nhữnghònđánóngbỏngnhưtừtrêntrờitrútxuống.

CóphảitrongmỗitảngđáđềucólinhhồncủamộtdạngsốngkhácNhiềungườidânthoátchếtsauvụhoảhoạncũngkhẳngđịnh:Lửagiốngnhưmưatừtrên

trờirơixuống.Tậphợplạicácthôngtin,cảnhsátliênbangMỹchobiết:Buổitốiđó,cùngvớiChicago,ởcácnơinhưWisconsin,Michigan,Nevadavàmộtsốvùngrừngnúi,đồngcỏphíađôngMỹcũngcóhoảhạn.Rõràngkhôngthểlàsựphátlửabìnhthường.Đitìmvậtchứngchohiệntượngkìlạ,ngườitatìmthấysốphotượngđáhoacươngởtrungtâmChicagobịnungchảy;giàngiáođỡbằngthépcủamộtxưởngđóngtàudựngbênsôngcũngbịđốtchảyradínhvàonhau,nhiềukhosắtthépbịđốtchảythànhđống...Điềuđóchứngtỏnhiệtđộphảirấtcao.MộtđiềukỳlạnữatrongvụđạihoạcủaChicagolàcáichếtthảmkhốccủacảngànngườidân

đãchạythoátkhỏithầnlửa,ratớiđượcvùngngoạiô.Giámđịnhthithểnạnnhânchothấy,cáichếtcủahọkhôngcóchútgìliênquanđếnlửa.Đếnđây,cácnhàkhoahọcphảivàocuộc.TiếnsĩW.Ximoberin,mộtchuyêngialừngdanhvềcácvụánthiênvănđãchorằng:“Lửađá

đượcđemđếnChicagotrongtrậnmưasaobăng”.Theoông,thủphạmcủavụnàylàsaochổiBira(tênnhàthiênvănTiệpKhắctìmranóvàonăm1826).SaochổiBiracóchukỳquayquanhmặttrờilà6,6năm.Vàonăm1846,trongkhibayquatráiđất,nhânBirabịvỡlàmhaimảnh.Nhữngquansáttiếptheochothấy,đếnnăm1852,haiphầnbịvỡđôikiađãcáchnhautới2,4triệukmđểmấthúttrongvũtrụ.Đúngvàongày8/10/1871,mộtphầnnhânsaochổiBiralại“gặpgỡ”tráiđấtvàđiểmgiaotiếplầnnàynằmtrênkhôngphậnMỹ.Kếtquảlàtrậnmưasaobăngdữdộiđãxảyra.Phầnlớnthiênthạchbịđốtcháykhimasátvớikhôngkhí,phầncònlạirơiàoạtxuốngmặtđấtcónhiệtđộcao,đủnănglựchoálỏngsắtthépvàcácloạiđáhoacương.Chicagokhôngmaymắnnằmgọntrongvòngtrungtâmcủatrậnmưalửa.Ngoàira,Ximoberincũngchorằng,trận“mưa”nàydosựbốccháycủavẩnthạchcònmang

theomộtlượnglớnkhíxyanuavàdioxitcarbon,tạothànhcácvùng“tiểukhíhậugiếtngười”.Điềunàygiảithíchvềviệccảnghìnngườiđãthoátkhỏivùnglửa,rađếnngoạiôthànhphố,songvẫnkhôngthoátchếtdongộđộcmộtlượngkhíquáđậmdặc.LuậnthuyếtcủaXimoberinđượcnhiềungườiquantâm.Nhưngthựctế,đếnnayngườita

vẫnchưatìmđượcmộtbằngchứngnàoủnghộgiảthuyếtđó,nhưcácmẩuthiênthạchcònsótlại,thựcvậtbịlửatrờithiêuđốthaycáckhuđấtbịônhiễm...NhữngngườibácbỏgiảthuyếtcủaXimoberinchorằng,saochổilàmột“thiênthểkhổnglồ

nhưngrấtloãng”,nhânsaochổinếucóvaquệtvàotráiđấtthìcũngkhôngthểgâytaihoạvìtráiđấtcóbầukhíquyểnlàtấmláchắnrấthữuhiệu.Nếucóthiênthạchnàochưacháyhếttrongbầukhíquyển,thìkhirơixuốngbềmặttráiđấtcũngkhôngthểgâyrahoảhoạn.“ĐámcháyChicago”vẫncònlàmộtbíẩnchođếnngàynay.

12.BÍẨNNHỮNGTẢNGĐÁBIẾTĐITrêntráiđấtcónhữngtảngđábỗngnhiêntựdichuyểnkhỏichỗchúngđangnằm.Vídụở

bangCalifornia(Mỹ),nhữngtảngđánặnghàngnửatấnđãthựchiệnnhữngcuộc“dạochơi”tạiđáyhồcạnRestrakemàkhôngcầnbấtkỳsựtrợgiúpnào.HồRestrakenằmtrongKhubảotồnthiênnhiênởthunglũngChết,California.Đâylàmột

trongnhữngnơinóngnhấttrêntráiđất.Vàonăm1917,nhiệtđộlêntới500Ctrongsuốt43ngày.Cáctảngđádichuyểnchậmchạp,đôikhitheođườngzic-zắc,vượtquahàngchụcmét,đểlạidấuvếtrõràngtrênnềncát.Chúngkhônglăn,khôngquay,mà“trườn”trênbềmặtnhưcólựcvôhìnhkéođi.Cácnhàkhoahọcđãnhiềulầntìmcáchghilạisựdichuyểncủachúng,nhưngkhôngthànhcông.Ngườitakhôngsaochộpđượcthờiđiểmmàcáctảngđá“dungoạn”.Songchỉcầnnhữngngườitheodõitránhxamộtchút,làchúnglạibắtđầudịchchuyển,đôikhiđếnnửamétmỗigiờ.Cácnhàkhoahọcđãtheodõisuốtngàyđêmquanhkhuvực,nhưngkhôngnhậnrabấtcứaihoặccáigìđãtrợgiúpchúng.ĐiềukỳlạvớicáctảngđákhôngchỉxảyraởMỹ.CáchlàngGorodishe(gầnPereslavl-Zalesk,

Nga)khôngxacótảngđáSin.Theotruyềnthuyết,trongtảngđánàycóvịthầnướcmơvàmongmuốn.VàođầuthếkỷXVII,nhàthờđịaphươngtuyênchiếnvớiđạođathần.ChaAnufri,phótếcủanhàthờ,đãchođàomộthốlớnđểnémđáSinxuốngđó.Nhưngvàinămsau,tảngđálạibíhiểmhiệnlênmặtđất.150nămsau,chínhquyềnvànhàthờởPereslavlquyếtđịnhđặttảngđáthầnbídướiđáymóngcủathápchuôngđịaphương.NgườitađặttảngđálênxetrượtvàkéonótrênmặtbăngcủahồPlesheev.Băngvỡvàtảngđáchìmxuốngđộsâu5m.Nhưngchẳngbaolâu,nhữngngườiđánhcábắtđầunhậnthấytảngđáđãthayđổivịtrí.Nótừtừdichuyểnởđáyhồ.Vào40nămsau,nóđãbòlênđếnbờởchânnúiIarilinrồinằmởđóchođếntậnbâygiờ.

HiệntrườngvụnổởTunguska.Ảnhchụpnăm1953.ỞvùngviễnđôngcủaNga,cáchhồBolonkhôngxa,cómộttảngđánặngnửatấn,dạnggần

nhưtròn.Nóđượcdânđịaphươnggọilàtảngđáchết.Tuyvậynócũngthích“đidulịch”.Bìnhthườngnónằmyênmộtchỗtrongvàitháng,nhưngcókhinólạiđộtngộtdichuyển.NhữngtảngđábíhiểmnhấtcólẽlàởvùngTâyTạng,gầnmộtPhậtviệnlâuđời.Nókhông

chỉđơngiản“đi”được,màcònnhẹnhàng“leo”đượclênnúi.Vìtảngđánàynặng1.100kg,nênkhảnăng“leonúi”củanókỳdiệu.Hànhtrìnhlênđỉnhnúicủatảngđáđãkéodàihơn1.000nămnay.Nódichuyểntheomộttuyếnxácđịnh,rồibòxuống.Cuốicùng,nódichuyểntheovòngtròn.Thờigianlênvàxuốngnúicủanókéodàichừng15năm.Thờigianđitheovòngtròn,60km,mất50năm.Tảngđánàycókhoảmg50triệunămtuổi.Cácnhàkhoahọcđãtìmcáchgiảithíchtronghàngchụcnămvềđiềubíẩnxungquanh

nhữngtảngđá.Ngườitađưaranhiềugiảthuyết,trongđócókhôngítđiềuhuyềnbí.Mộtsốnhànghiêncứuchorằngcáctảngđáchuyểnđộnglàđạidiệncủamộtdạngsốngkhác.Họquanniệmcuộcsốnghoàntoàncóthểđượchìnhthànhtừsilic(phầnchínhcủađá).Thêmvàođó,truyềnthuyếtvềcác“tảngđásống”xuấthiệnkhôngphảingẫunhiên.NhữngngườitrồnglúamìởBắcÂuvàvùngBalticchođếnnayvẫntinmộtcáchnghiêmtúclàcáctảngđákhôngchỉcókhảnăngdichuyển,màcònmọclênđược,vìchúngthườngxuyênxuấthiệntrêncáccánhđồngđãđượcdọnsạch.Cũngcónhữngcáchgiảithíchkhoahọchơnvềhiệntượng“đálangthang”.Mộtsốnhàkhoa

họcchorằngđólàdoảnhhưởngcủađịatừ,vìđasốcáctảngđálangthangthường“ngụcư”ở

nhữngnơicósựbấtổnđịatừmạnhnhất.Tuynhiên,ngườitakhônghiểuđượctrườngđịatừphảilớnnhưthếnàomớichốnglạiđượclựchấpdẫnđểcóthểdịchchuyểnđượcnhữngtảngđáđồsộtừchỗnàysangchỗkhác.Mộtgiảthuyếtkhácchorằng,sựdichuyểncủacáctảngđálàdoảnhhưởngcủamưavàgió.Cácnhànghiêncứukhẳngđịnhrằngsởdĩcáctảngđádichuyểnđượclàdochúngtrượttrênnềnđấtsétkhibịnhữngcơngióđẩy.TuynhiênđốivớitrườnghợpcácviênđáởthunglũngChết,giảthuyếtnàytỏrabấtlực.Thứnhất,ởđórấtítcómưa.Thứhai,nhữngvếtmàcáctảngđáđểlạithườngngượcvớihướnggióthổi.Năm1995,mộtnhómcácnhàđịachấtởbangMassachussets(Mỹ)saunhữngcuộcnghiêncứukéodàiởthunglũngChếtđãđưaramộtgiảthuyếtkhác.Theođó,điềukiệnchínhđểtảngđádichuyểnđượclàlựcmasátgiảmđộtngột.ỞthunglũngChếtthườngcósựchênhlệchnhiệtđộngày-đêmrấtcao,dẫnđếnsựhìnhthànhvàtíchtụnước.Cácgiọtnướcbanđêmđọngtrênbềmặtđávàbiếnthànhbăng.Bềmặtbăngrấttrơn,vìthếcáccơngiógiậtmạnhcóthểlàmcáctảngđábứtrakhỏichỗđóvàdichuyển.

MộtvậtthểlạchụpđượctạiquậnMirzapur.

13.TAIHỌABÍẨNỞSIBERIAKHÔNGPHẢIDOTHIÊNTHẠCH

Tráivớicácquanđiểmlâunaychorằng:TaihoạthiêutrụimộtphầnSiberianăm1908làdothiênthạchgâyra,nhàđịachấtNgaVladimirEpifanovtuyênbố:Vụnổcónguyênnhântừtronglòngđất.Cáchđâygần100năm,khuvựcTunguskaởSiberiađãtrảiquamộttaihọabấtngờ.Buổi

sángngày30/6/1908,mộttiếngnổvớisứccôngphátươngđương10-15triệutấnTNTđãthiêutrụicảmộtkhuvựcrộnglớn.Tuynhiênđếnnay,nguyênnhâncủavụnổnàyvẫncònlàcâuhỏivớinhiềunhàkhoahọc.Gầnđây,cácnhàkhoahọcItalychorằng,mộtthiênthạchnhỏlàthủphạmgâytaihoạnày.

NhưngnaytheoôngVladimirEpifanovViệnNghiêncứuđịachấtNovosibirscởSiberia,thìgiảthuyếtcủanhàkhoahọcItalycónhiềuđiểmkhôngthoảđáng.Thứnhất,nếuquảthựcmộtthiênthạchđâmxuốngSiberia,thìnóđãphảiđểlạimộthốsâu

nhưcáihồtạitrungtâmvụnổ,hoặcítrangườitacũngphảitìmthấycácmảnhvỡcủathiênthạch.Thứhai,câycốitạitrungtâmvachạmphảibịnáthoàntoàn(thựctếcònnhữngkhúcgỗkhánguyênvẹn).Thứba,khiphântíchcácvếtgãy,xướccủacáccâygỗ,Epifanovthấyrằng,chúngkhônggiốngnhưbịmộtthiênthạchtừtrêncaolaoxuốnglàmgẫy,màcóvẻnhưbịchémngangbởivụnổtừdướiđấtgâynên.Dựatrêncácluậnđiểmnày,Epifanovkếtluận:Taihoạnàykhôngphảidothiênthạchgâyra.TheoEpifanov,quangcảnhởTunguskanhìngiốngmộthiệntrườngsauvụnổbomnguyên

tử,dùkhônghềcóphóngxạ.Theoông,mộtvụnổnhưvậycólẽđãxuấthiệntừtronglòngđất:Khímetanphụtlên,bùngcháy,tạoramộtquảcầulửakhổnglồkèmtheotiếngnổ.Tunguskalàkhuvựccócấutạođịachấtđặcbiệt.Dướilớpđấtbazandày,ngườitatìmthấy

sốlượngdầulửavàkhíđốtrấtlớn.Tạiđâycòncócácrãnhnứtchạytronglòngđất.theogiảthuyếtcủaEpifanov,năm1908,mộttrậnđộngđấttrungbìnhlàmhỗnhợpkhívàdầulửabịnénmạnh.Hỗnhợpnàychạydọctheocáckhenứttronglòngđấtrồiphụtlên.Đồngthời,cácđámbụitừkhenứtcũngtheođãthoátlên,tụởkhíquyển,tạoracácđámmâybụitíchđiện.Rấtcóthểmộttialửađiệnmạnhđãphóngxuốnglớphỗnhợpkhívàdầulửadướiđất,tạoravụnổkhủngkhiếp.GiảthuyếtcủaEpifanovcóthểgiảithíchvìsaokhôngcómộthốkhổnglồhaycácmảnhvỡ

củathiênthạchxungquanhtâmnổ.Tuynhiên,nhữngngườitheothuyết“thiênthạch”vẫnbảovệquanđiểmcủamình.Theohọ,thiênthạchtrướckhiđâmvàotráiđấtđãbịvỡvụnởđộcao

vàikmtrênkhôngkhí,nênđãkhôngđểlạidấuvếtgì.

14.VẬTTHỂBAYBÍẨNKHIẾNNÔNGDÂNẤNĐỘKHIẾPSỢ

Xuấthiệnhàngđêmdướidạng“quảcầuxanhlèvàđỏtía”,vậtthểtrởthànhnỗikinhhoàngchonhữngngườinôngdânẤnĐộ,khinógâyranhữngvếtbỏngvàthậmchílàcáichếtchomộtvàingười.TạibangUttarPradesh,cóítnhất7ngườiđãtửvongmàcùngbiểuhiệnmộttriệuchứng.“Mộtvậtthểbaykỳlạđãtấncônganhấytrongđêm”,ôngRaghurajPalkểvềcáichếtcủa

ngườihàngxómRamjiPaltrướcđómấyhômtạilàngShanwa.“Bụnganhấybịxérách,vàanhấyđãquađờihaingàysauđó”.Nhữngngườikháctronglàngcũngkhẳngđịnhmộtvậtthểkỳlạđãlàmdahọbịtrầyxướcvàngườihọbịthươngtrongkhiđangngủ.CòntạilàngDarra,bàKalawati,53tuổi,chobiếtbàđãbịmộtquảbónglửatấncônghồituần

trước.“Vậtthểđótrôngnhưmộtquảbóngđávớinhữngtiasángchóiloà.Nóđốtcháydathịtkhiếntôikhôngthểngủđượcvìđau”,vừanói,bàKalawativừachìaranhữngvếtbỏngrộpvẫncònnguyêndấutrêncẳngtayđen.KhuvựcbịảnhhưởngnặngnhấtlàquậnMirzapur,cáchNewDelhi700kmvềphíaĐôngNam.

CácvòngtrònvàhoavăncầukỳtrêncánhđồngTrướcphỏngđoáncủadânlàng,cácbácsĩđãnghĩtớimộtnguyênnhânkhác.Họchorằng

nhữngngườibịchếthoặcbịthươngđềulànạnnhâncủamộtcơnkíchđộngvôthức,đãtựtấncôngmìnhchođếnkhibịđau.Trongkhiđó,cảnhsátlạichorằngcảhaigiảthuyếttrênđềukhôngđúng.Theohọ,mộtloàibọvừađượcdânđịaphươngtìmthấymớilàthủphạmcủanhữngvếtthươngkỳlạnày.“Đólàmộtloàicôntrùngcócánhdàikhoảng7cm.Chúngđểlạinhữngnốtphátbanvàvếtthươngtrênbềmặtda”,ôngKavindraP.Singh,mộtsĩquancảnhsát,chobiết.Tuynhiên,dâncáclàngđangphảitrảiquanỗikhiếpsợnàynênhọkhôngtinlờigiảithích

củabácsĩvàcảnhsát.Họchấpnhậnngủtrongnhàtùdùnhiệtđộnóngbứcđến“chảymỡ”vàtìnhtrạngmấtđiệndiễnrathườngxuyên.Độibảovệđịaphươngliêntụcđánhtrốngvàbáođộngvớicâunói:“Tấtcảmọingườicảnhgiác.Đềphòngbịtấncông”.Nhiềungườidânđãđổrađườngyêucầucáccấpchínhquyềnthựchiệnngaybiệnphápbảovệvàbắtgiữ“nhữngvậtthểlạngoàitráiđất”.

15.VẬTTHỂLẠXUẤTHIỆNỞSRILANKATrongvòngvàituầnqua,hàngtrămngườidânởvùngtrungBắcSrilankachobiếtđãvàilần

nhìnthấymộtquảcầubíẩn,phátraánhsángxanhtrắng.Tươngtự,mộtnhómngườiđidulịchcũngđượcxácnhậnnhữngthôngtinvềsựvậttrênlàcóthật.GiáosưChandanaJayaratne,mộtnhàvậtlýthiênvăntạiĐạihọcColombo(SriLanka)cho

biết,lầnđầutiêndânlàngnhìnthấymộtquảcầukỳlạlàtrênkhuditíchlịchsửDimbulagala,cóniênđạitừthếkỷđầutiênsauCôngnguyên.Vàmớiđây,mộtnhómkháchdulịchtớivùngnàycũngđãcó3ngàyliêntiếpchứngkiếnUFO(Vậtthểbaykhôngxácđịnh).

GiáosưMidencùngHarrivàVivienThomlison,nhữngngườichứngkiếnsựtạothànhcácvòngtròntrêncánhđồng.HọchobiếtđólàmộtchùmsánghìnhchữV,dườngnhưdichuyểnvớitốcđộrấtcao,vàkhi

sàxuốngthấp,nóphátratiếngđộnggiốngnhưtiếngvovecủaong.Nhậnđịnhnàycũngtrùngkhớpvớiýkiếncủanhữngngườidântrongvùng.Mộtthànhviêngiấutêntrongđoànnói:“Hơn100ngườidântronglàngđãnhìnthấyUFO.

Chúngtôicũngvậyvàkhôngthểcoiđólànhữngcâuchuyệnbịađặt.Chùmsángkhônggiốngbấtcứthứgìmàchúngtôitừngnhìnthấy...Nóquaytròn,độtngộtbiếnmấtvàlạiđộtngộthiệntrởlạitrongvàigiâysauđóởvịtrícáchđó300–400m.Nócóthểđổihướngđểtránhvachạmvớicâycối”.Ngườinàycũngchobiếtthêm:“Ánhsánglạdườngnhưphátratừmộtcánhrừngrậm,vìthế

chúngtôikhôngthểđếngầnđểtìmhiểukỹhơn.TheophỏngđoánbanđầuthìđâylàmộtvậtthểcóthểphátrachùmsánghìnhchữVvớicườngđộrấtmạnh”.

16.LỜIGIẢICHONHỮNGVÒNGTRÒNBÍẨNTRÊNCÁNHĐỒNG

Ngườitagọichúng–nhữnghìnhtròntonhỏdolúađổrạpxuốngmàthành–làdấuvếtcủađĩabay,kếtquảthửnghiệmvũkhímới,haythậmchílàmộtdạngghichépbímậtcủavũtrụtốicao...Nhưngthuyếtphụcnhấtlàýkiếnrằngđócholàsảnphẩmcủacácluồnggióxoáy.Córấtnhiềukiểuhìnhtrònkhácnhau.Đơngiảnnhấtlàmộthìnhtrònvớicácbônglúanằm

rạpxuốngởbêntrong,nhưngchúngkhônghềbịgãymàchỉquấnquanhrễ.Cũngcókhivòngtrònxuấthiệnởdạngkép,cácbônglúaởvòngngoàicũngquấnquanhrễ,nhưnglạingượcchiềuvớilúaởvòngtrong.Đôikhi,baoquanhvòngtròntrungtâmlàmộtloạtcácvòngnhỏ(vệtinh),thườngđượcnốivòngvớivòngchínhbằngnhững“conkênh”.Trongtrườnghợpkháccóthểthấynhữngvòngtrònnhỏvớinhữngbônglúakhôngquấnquanhrễ,mànằmngảgiữavòngtrungtâmvớivònglớnngoàicùng.Lúcđầu,ngườitatưởngrằngvòngtrongkỳlạchỉxuấthiệnởmiềnnamnướcAnh.Nhưng

khibáochíbắtđầuviếtvềnóthìrấtnhiềutintứctươngtựtừkhắpnướcAnhvàcácnướckháccũngđượcđăngtải.Cácgiảthuyếtliêntụcđượcđềcử,từnguyênnhândođànnhímhaychồnpháhoại,đếmdấuvếtđểlạicủađĩabay;từhậuquảcủacuộcchiếngiữacácđànchimchođếnviệclúabịlâybệnhdonấm;từviệcbónquánhiềuphânchođếnviệcthửnghiệmnhữngloạivũkhímới.Ngàycàngcóthêmnhiềuthôngtin,khôngchỉvềsốlượngcácvòngtrònmàcòncócảcác

dạnghoavăncầukỳlạmắt.Trongcuốnsáchđượcxếphạng“bestseller”:“Cácvòngtrongnhânchứng”,haikỹsưvàhiệnlàhainhànghiêncứuvềcáchìnhkỳlạ,PatDelgaldovàColinEndriusđãđưaragiảthuyếtvòngtrònchínhlàmộtdạngghichépbímậtcủavũtrụtốicao.Trongkhiđó,nhữngbộtộcdađỏvùngArizonathìchorằngđólànhữngkýhiệubáotrướcvềmộthiểmhọachếtngườiđangđedọacảthếgiới.Mộtgiảthuyết“đờithường”màthuyếtphụchơncả,đólàcủagiáosưtiếnsĩMiden,người

Anh.Theoông,trênđườngđicủanhữngcơngiógiật,nếucónhữngngọnnúinằmchắnngang,sẽtạonêncácxoáykhí.Kếtquảlàkhôngkhíthẳngđứngởphíakhuấtgiócủangọnnúibịxoáythànhhìnhtrônốc,xiếtchặtkhôngkhíbêntrongvàtạonênmộtluồngđiệnkhíquyển.Khihiệntượngnàyxảyratrêncánhđồng,thìluồngkhíxoắntrônốcsẽlàmchocácbônglúarạpxuốngđấtvàtạonêncácvòngtròn.Cùngvớiviệctạothànhcácluồngđiện,cònxuấthiệnmộtâmthanhgiórítchóitaingaytrướckhicácvòngtrònđượctạothành.LýthuyếtcủaMidenkhôngchỉlàmsángtỏcácquátrìnhvậtlýcủasựtạothànhcácvòng

trònmàcòngiảithíchđượctrườnghợpcáchìnhảnhkỳlạnàyxuấthiệnngaytrướcmắtcủangườichứngkiến.Điềunàyđãxảyravàotháng8/1991khiHarrivàVivienTomlisonsốngởHambldonđang

dạochơingoàicánhđồng.Bấtchợthọđượcchứngkiếnmộtcảnhtượngrấtlạởcánhđồnglúamỳphíabênphải.Mộtđámsươngmùchephủvàhọnghethấyâmthanhkỳlạrítlên.Tiếpđó,saulưnghọmộtcơnlốcnổilênvớisứcgiómạnhđếnmứckhókhănlắmhọmớiđứngvữngđược.MáitócHarritậptrungnhiềuđiệntíchnêndựngngượchếtlên.Vàcũngđộtnhiên,gióxoáygiảmhẳnrồibiếnmất.Sươngmùtanđi,cònlạihaingườiđứngởtrungtâmmộtvòngtròngiữanhữngbônglúangảrạp.

Hiệnvậtbằnghợpkimnhômdài20cm,tìmđượcởAuid,RomaniaMộtnhómnhàkhoahọcNhậtBảndogiáosưIoshikhikoOshukiđứngđầuđãkhẳngđịnhlại

giảthuyếttrêncủaMiden.Vàotháng6/1991,họthôngbáođãlàmđượcmộtthínghiệm,trongđócóđặtcácquảcầunhỏđểkiểmtrasựtácđộngcủacácplasma(khôngkhíbịionhóa)dotruyềnđiệntừvàokhôngkhí.Khitiếpxúcvớinhữngchiếcđĩaphủmộtlớpbộtnhôm,cácquảcầunàytạonênnhữnghìnhtròngiốngnhưđãxuấthiệntrêncánhđồng.TiếnsĩMidencòngắnnhữngvòngtrònkỳlạtrêncánhđồngnàyvớitậpquánxaxưacủacon

người.Trongcuốn"Nữthầnđất”củamình,ôngđưaragiảthuyếtchorằng:Nhữngbứchọanổitiếngtrêncácchénbát,nhữnghoavănrắcrốihaynhữngđồtrangsứchìnhkhốilàtượngtrưngchonhữngluồnggiógắnvớiquanniệmtừthờitrungcổvềNữthầnsinhsôi.Rấtcóthểnhữngtậpquánnàyxuấthiệntrongcuộcsốnglàdoconngườiđãnhìnthấynhữngvòngtròntrêncánhđồngvàđãchứngkiếnquátrìnhchúngđượchìnhthànhnhưthếnào.

17.ÁNHSÁNGVĨNHHẰNGTRÊNMẶTTRĂNGCácnhàthiênvănđãtìmthấynhữngvùngtrênxứsởcủaMặttrăngnơimàánhmặttrời

khôngbaogiờtắt.Đólà4khuvựctrênrìamiệnghốPearyrộng73kmcựcBắcmặttrăng.Nhómnghiêncứu,dẫnđầulàtiếnsĩBenBusseythuộcĐạihọcJopkinsởMỹ,đãxemxétcác

bứcảnhchụpcựcmặttrăngdotàuthămdòClementinechụpnăm1994.Họtạoramộtbộphimthểhiệnsựthayđổiđộchiếusángtrêncácvùngtrênmặttrăngtrongvòngmộttháng.Trụctựquaycủamặttrăngnghiêng1,5độsovớimặtphẳngquỹđạocủatráiđấtquay

quanhmặttrời.Kếtquảlàmặttrăngcómùangắnhơnsovớitrêntráiđấtvàquamỗimùa,điềukiệnchiếusánglạithayđổiđángkểtạicáccựccủanó.Cónhữngđáyhốvàthànhmiệnghốhướngvềcựckhôngbaogiờcóánhsángmặttrời.

Những“vếtsẹo”chưalànhvẫncònthấyrõtrênmảnhđấtnàyngàynayGiớinghiêncứutừngtinrằng:Khôngcónơinàotrênmặttrăngđượcchiếusángmãimãi,

mặcdùmộtsốcôngtrìnhđãxácđịnhđượcvàiđiểmtrêncựcBắcsángtrong95%thờigian.Tuynhiên,theophântíchcủanhómthuộcĐạihọcJohnHop-kinschothấy,kếtluậnnàycóthểlàquávộivàng.Khônggiốngnhưởcựcnamcủamặttrăng,nơikhôngcóngọnnúinàosángvĩnhviễn,cực

Bắccónhữngđỉnhnúiđượcmặttrờichiếurọitriềnmiên–ítnhấtlàtrongmùahèởmặttrăng.PhátbiểutạiHộithảokhoahọchànhtinhvàMặttrăngởHouston,Texas,tiếnsĩBenBussey

cảnhbáorằng:Việcchiếusángvĩnhviễncóthểlàmộthiệuứngtheomùavànósẽbiếnmấttrongmùađông(vìchúngtachưacódữliệuvàomùađó).PháthiệnvềvùngsángthườngxuyênnàykhiếnchocựcBắccủamặttrăngtrởthànhmộtđịa

điểmthúvịđểthámhiểmvàđểđặttrạmnghiêncứuđầutiêntrênvệtinhnày.

18.TÌMTHẤYHIỆNVẬTCỦANGƯỜIHÀNHTINHKHÁC?

ChiềuđổcủacâychothấyhướngbaycủathiênthạchMảnhhợpkimnhômgiốngnhưchiếcrìuđượctìmthấygiữađámxươngvoi1triệunămtuổi

ởAuid–mộtthànhphốphíanamRomania–làbíẩnlớnđốivớicácnhàkhảocổ.Bởivìcáchđây1triệunămconngườichỉvừathoátkhỏihìnhdángcủaloàivượn.Vàphảiđếnđầuthếkỷ

XIX,họmớitìmracáchsảnxuấtnhôm.Hiệnvậttìmđượcgồmhaimảnhxươngvàmộtmảnhkimloạinằmsâu10métdướilớpđất

đáởRomania.Saukhixétnghiệm,cácnhàkhảocổkếtluận,haimảnhxươngthuộcvềmộtgiốngvoiđãtuyệtchủngcáchđây1triệunăm.Cònmảnhkimloạilàmộthợpkimnhôm,dài20cm.Theophântíchchothấy,đâykhôngthểlàmộtcấutrúctựnhiên,màrõrànglàmộtsảnphẩmnhântạo:Haimặtkhoanlỗtròn,xuyênthẳngvàotâmcủavậtthể.Ngoàira,ởđầuhiệnvậtcòncómộtmấutreo(đãbịgãy)nhưmộtvậtdụngởthờihiệnđại.TiễnsĩI.Niederkorn,ViệnnghiêncứuquặngkimloạiởĐức,saukhinghiêncứuhiệnvậtđã

chỉrathànhphầncủanónhưsau:6,2%đồng,2,84%silic,1,81%thiếc,0,11%cadmium,0,0024%niken,0,0023%coban,0,0002%bạcvà89%nhôm.Nhưvậy,cóthểnóirằng,nhômchiếmđaphầntronghợpkimnày.Đểtìmhiểuvềbímậtcủa

hiệnvật,cólẽchúngtacũngnênbiếtmộtsốđiềuvềnhôm.Năm1825,lầnđầutiênngườitatìmracáchchếbiếnnhômvàphảiđầuthếkỷXX,côngnghệsảnxuấtnhômmớipháttriển.Đểcónhômnguyênchất,ngườitaphảinungquặngnhômởnhiệtđộtrên10000C.Khinhômnguyênchấtgặpkhôngkhí,ngaylậptứcnóbịoxyhóavàtạoramộtlớpoxitcựcmỏngtrênbềmặt.Lớpôxitmỏngnàyrấtcứng,nhằmbảovệcáclớpnhômnguyênchấtbêntrong.

Bồnnướcnặngtrungtâmmáydò(môhình)

19.ĐẰNGSAUTAIHỌABÍẨNỞSIBERIAĐiềugìđãtànphághêgớmmộtvùngxaxôicủaSiberia?Câuhỏinàylàmđauđầucácnhà

thiênvăntronggầnmộtthếkỷqua.Cácnhânchứngkểlạirằngmờsángngày30/6/1908,họđãthấymộtvụnổkhủngkhiếpvàmộtcộtlửabừnglên.Hàngngànkm2rừngbịthiêutrụivàsanphẳng...Từlâu,cácnhàkhoahọcvẫntinrằngmộtngôisaochổihaythiênthạchnàođólàmthủ

phạmcủathảmhọanày.Nhưngngườitakhôngpháthiệnramộtmiệnghốnào,cũngnhưkhôngthấybấtkỳmảnhvụnnàothuộcvềmộtvậtthểngoàitráiđất.Hiệnnay,mộtnhómcácnhànghiêncứuItaliatinrằngcóthểhọđãcócâutrảlờichínhxác.

Saukhikếthợpthôngtintừcácnhânchứngchưahềđượcbiếttrướcđây,vớicácdữliệuđịachấn,cộngvớimộtcuộckhảosátmớivềvùngbịảnhhưởng,cácnhàkhoahọcnhậnđịnhrằng:Kẻchủmưulàmộtthiênthạchcótỷtrọngnhỏ.Thậmchíhọcònbiếtvậtthểnàytừđâutớitrongvũtrụxaxăm.*“Thủphạm”đãphânrãhoàntoàn“Chúngtôicómộtbứctranhhoànchỉnhvềnhữnggìđãxảyra”,TiếnsĩLuigiFoschini,một

trongnhữngngườilãnhđạocủanhómthámhiểmchobiết.Vụnổnày,tươngđươngvớisứccôngphácủa1-15triệutấnTNT,xảyratrêncáccánhrừngSiberia,gầnkhuvựcTunguska.Chỉcóvàingườithợsănvànhữngngườibẫythúsốngtrongvùngdâncưthưathớtđó,vìthế,

chắcchắnkhôngcóaibịthiệtmạng.NếuvụđụngđộnàyxảyraởmộtthủđôcủachâuÂu,thìhàngtrămngànngườicóthểđãthànhnạnnhâncủanó.Ngaysautiếngnổ,đámcháybùnglênlàmđổhàngngàncâycốitrongkhuvựcbịảnhhưởng.

Mộtcơnsóngchấncựcmạnhtrongbầukhíquyểnđãlanđihaivòngquanhtráiđấtvàsuốthaingàysauđó,trobụimịntrongkhôngtrungnhiềuđếnnỗingườitacóthểđọcbáovàobanđêmnhờánhsángkhuyếchtántrêncácđườngphốcủaLuânđôn,cáchđó10.000km.CácnhàkhoahọcphỏngđoánrằngvậtthểnàylaođếnTunguskatừphíaĐôngNam,vớivận

tốcgần11km/s.Căncứvàosốliệunàycùngdấuvếttạihiệntrường,cácnhàkhoahọcđưaradanhsách“nghican”,gồm886vậtthểrắnđangbaytrênquỹđạoquanhtráiđất.Trongsốđó,hơn80%làthiênthạch.Nhưngtạisaochúnglạiphânrãhoàntoàn?

Quaốngkhói,séthònđộtnhậpvàonhàRấtcóthểvậtnàyđượccấutạotươngtựthiênthạchMathildeđượctàuNear-Shoemaker

chụpnăm1997.Mathildelàmộtđốngđấtđávụnvớitỷtrọnggầnbằngtỷtrọngnước.Điềunàycónghĩalànócóthểbùngnổvàtanthànhnhiềumảnhtrongkhíquyển,màchỉtạoramộtsóngchấnđộnglàlantớiđượcmặtđất.

20.LỜIGIẢICHOSỰMẤTTÍCHBÍẨNCỦAHẠTNEUTRINO

MộtnhómnghiêncứuVậtlýquốctếvừakhẳngđịnhđãcóđápánchobíẩnkéodài30nămqua:Sựmấttíchcủacáchạtneutrino(dạnghạtcơbảncấuthànhvậtchất)phátratừmặttrời.Khôngvậtnàokhác,màchínhcácneutrinođã“thayhìnhđổidạng”trênđườngbayđếntráiđất,khiếncácnhàkhoahọcmấtdấuvếtcủachúng!Neutrinolàmộttrongsốcáchạtcơbảncấuthànhvậtchất.Chúngthườngđượcgọilà“bóng

ma”dođặctínhtươngtácquáyếusovớicácdạngkháccủavậtchất.Chúngchiathành3dạng:Electron–neutrino,moun–neutrinovàtau–neutrino.Cácneutrinosinhratừcácphảnứnghạtnhântronglòngmặttrờiđềulàdạngelectron–neutrino.Đầuthậpkỷ70,cácnhàkhoahọcđãthựchiệnnhiềuthínghiệmđểxácđịnhlượngneutrino

đếntráiđất.Tuynhiên,họchỉtìmthấykhoảng1/3sốhạtsovớiướctính.Nhữnghạtcònlạiđiđâu?Cóđiềugìsaisóttronglýthuyếtvềmặttrời,haynhậnthứccủachúngtavềneutrino?Saunhiềunămnghiêncứu,đếnnaycácnhàkhoahọcMỹ,AnhvàCanadađãcóđượclờigiải

rõràng:Chínhelectron–neutrino,trongquátrình“chudu”từnhânmặttrờitớitráiđất,đãchuyểnhóasangdạngmoun–neutrinovàtau–neutrinokhiếncácnhàkhoahọckhôngpháthiệnđược.Thựctế,tổnglượngelectron–neutrinođượcsinhratừmặttrờivẫnbằngvớisốlượngtínhtoántheomôhình.*MáydòneutrinokhổnglồNghiêncứuđượcthựchiệnbởimộtmáydòneutrinokhổnglồđặtngầmdướilòngđấtở

Canada-ĐàinghiêncứuNeutrinoSudbury(SNO).Tổhợpnàynằmsâu2kmtrongmộtmỏnikengầnSudbury,Ontario,gồmmộtquảcầutrònchứa1.000tấnnướcnặng,bênngoàilàcácmáydò.Nhiệmvụduynhấtcủanólàpháthiệncácdạngtươngtáccủaneutrino.Trongphântửnướcnặng,nguyêntửhydrođượcthaythếbằngđồngvịnặngdeuterum.Khimộtnguyêntửdeuterium–neutrinobắnphá,nósẽtáchthànhmộtprotonvàmộtneutron.Nhờvậy,cácmáydòđếmđượcsốhạtnày.Haidạngcònlạicủaneutrinokhôngthểbẻgãynguyêntửdeuterium.SosánhsốhạtđếmđượcvớimộtkếtquảkhácdomáydòởNhậtthựchiện,sốlượngcác

neutrinođếmđượcởNhậtnhiềuhơn,vớiđủcả3loại.Điềuđóchứngtỏtronghànhtrìnhbayđếntráiđất,eletron–neutrinođãchuyểnhóathànhmoun–neutrinovàtau–neutrino.Cácnhàkhoahọccũngchorằng:Dùcósốlượngrấtlớn,nhưngtổngkhốilượngcủacác

neutrinolạirấtnhỏ,dovậy,chúnghầunhưkhôngthểngănchặnquátrìnhnởrộngcủavũtrụ.

21.BÍẨNCỦASÉTHÒNTrongđêmmưasấmsét,mộtvậtsánglóahìnhcầukíchthướcbằngquảcamhayquảnho

bayvụtquacửasổvàonhàvàlướtquasân,chớpnhoángtrongvàigiây,pháhủyđồđạcrồibiếnmất,đểlạiđằngsauâmthanhvàmộtthứmùikỳlạ.Đólà“nhậndạng”sơbộcủaséthòn.Séthònlàmộttrongnhữnghiệntượngvậtlýchưacólờigiảithíchthỏađáng.Nhiềungười

gắnchúngvớimaquỷhayvậtthểbaykhôngxácđịnh(UFO).Mộtsốnhàkhoahọckhótínhxemchúnglàkếtquảcủaảogiáchaynhữngsailệchtronghoạtđộngcủacácgiácquantrongcơthểconngười.Trênthựctế,séthònlàmộthiệntượngtựnhiênđãđượcquansátvàmiêutảtỉmỉtừthờiHyLạpcổ.TheoýkiếncủaMcNally(đưaravàothậpniên1960)khoảng5%dânsốtrêntráiđấtđãtận

nhìnthấyséthòn.TrongmộtláthưgửiNhậtbáoBưuđiệnLondon,Moris(1936)đãmôtảtrườnghợpséthònlàmsôicảmộtkétnước.*“Bạnđồnghành”củasétPhầnlớncácquansátđượcthựchiệnkhicósấmsét.Đaphầnnhữngséthònđóxuấthiện

hầunhưđồngthờivớimộttiasétđánhtừmâyxuốngđất.Chúngxuấthiệncáchmặtđấtvàimét.Cònkhixuấthiệnlúckhôngcósétđánh,chúngbaythấphơnnữa.Ngườitacũngquansátđượcnhữngséthònbaycaotrênkhôngvànhữngséthòntừmộtđámmâyđánhnhanhxuốngmặtđất.*KhôngcứphảitrònChúngthườngcódạnghìnhcầunhưngcũngcóhìnhdạngkhác.Đườngkínhquảcầuthayđổi

từ0,01-1m,trongđóthườnggặplàđườngkính0,1–0,2m.Séthòncónhiềumàukhácnhau,thôngthườnglàmàuđỏ,dacamvàmàuvàng.Chúngkhôngnhấtthiếtphảitỏasángrựcrỡnhưngcóthểnhìnthấyrấtrõdướiánhsángbanngày.Chúngthườnggiữnguyênđộsángvàkíchthướctrongsuốtthờigianxuấthiện,tuykhônghiếmtrườnghợpcósựthayđổi.*“Hànhvi”kỳquặcSéthònthườngchuyểnđộngtheophươngnằmngangvớivậntốcvàimétmộtgiây.Chúngcó

thểđứngyêntrênkhôngtrunghoặctừtrênmâybayxuốngmặtđất.Chúngítkhibaylênnhưtrườnghợpcácquảkhícầunóngchuyểnđộngtrongkhôngkhí.Nhiềubáocáomôtảchúngtựxoaykhiđangchuyểnđộng.Thỉnhthoảngchúngbaylêntrêncácđồvậtcứnghaytrênmặtđất.“Hànhvi”củaséthònlàđiềugâychúýnhấtđốivớicácnhàkhoahọc.Khônggiốngcácloại

sétthôngthườngvàhiệntượngđiệnkhác,nókhông“chúý”tớidâydẫn,vậtkimloạivànướchơncácvậtdụngkémhaykhôngdẫnđiện.Thayvàođólàmộthànhvigiốngnhưđượcđiềukhiểnbởisựtòmòvàtríthôngminhcỡloàivật:Bayvòngquanhvàbaytheongười,“khámphá”cáccănphòngvàtreogiữakhoảngkhônggầncácđồvậtnhưđể“nhìn”chorõhơn.Séthònthườngbámvàocácđồvậtkimloạinhưhàngràodâythépgaihayđườngdâyđiệnthoại.Saukhibám,chúngthườngchuyểnđộngdọctheonhữngđồvậtnày.*TồntạingắnngủiSéthònthườngcóthờigiantồntạikhôngquá5giây.Mộtsốtrườnghợptồntạihơnmột

phút.Ítngườikhiquansátcảmthấysứcnóngcủanhiệt.Tuynhiên,nhiềuséthònlàmcháyđồvật

haylàmnóngchảykimloại.BáocáocủaMcNallynăm1996môtảmộtséthònchạmvàobìnhnướccùngvớiđólàtiếngxèoxèophátranhưkhinhúngmộtmiếngkimloạinungđỏvàonước.Đôikhi,chúngphátraâmthanhnhưtiếnghuýtcòi.Nhiềungườingửithấymùikháclạ,rấtkhóchịu,giốngnhưmùiozone,sulphurcháyhayoxitnitric.*Độtnhậpnhư“thần”

Séthònthườngvàonhàquamànchehayốngkhói.Đôikhi,chúngđộtnhậpquacửakínhmàkhônglàmvỡkính.Cũngđãthấytrườnghợpséthònxuấthiệnchínhtrongcáctòanhà,cótrườnghợptừmáyđiệnthoại.Séthòncũngcóthểxuấthiệnvàtồntạitrongmộtcấutrúctoànkimloại,vídụtrongkhoangmáybay,nhưmộtbáocáocủaUmannăm1968.*Hoàntất“chuyếndungoạn”Séthònphânrãtheomộthaicách:Imlặnghaykèmtheomộttiếngnổ.Phânrãimlặngcó

thểxảyranhanhhaychậm.Saukhiphânrã,thỉnhthoảngséthònđểlạimộtchútsươngmùhaychấtbã.Hiếmkhiquansátthấymộtséthònphânrãthànhhaihaynhiềuséthònnhỏhơn.

LửaSt.Elmotrêncộtbuồm,thườngbịđánhđồnglàséthònNăm1928,ReverendJohnHenryLehnđangởphòngtắmtạicănnhàởJimThorpe,

Pennsylvania(Mỹ)thìnhìnthấygiữamộtcơngiôngcósétthìxuấthiệnmộtquảcầulửamàuvàngcỡbằngquảnhongaybênngoàirèmcửasổ.NótừtừxuyênquatấmrèmmàkhônglàmráchhayhỏngrèmrồilượntrònquanhbànchânReverend.Sauđónóbayvàomộtchậudùngđựngnướcvàlàmnóngchảysợidâythéptrêncáinútngắtnước.Rấtkỳlạlàvàituầnsau,Reverendgặptrườnghợptươngtự,nhưnglầnnàyhànhtrìnhcủasétkếtthúcởbồntắm,cũngvớiviệclàmnóngchảycáinútngắt!Điềuthúvịlàdùcókhảnănggâyrachấnthươngvàcáichết,dườngnhưséthònrấtnhẹnhàngtrongcáchđốixửvớiconngười.Cómộttrườnghợp,séthònbaychầmchậmquasânhướngtớimộtcáibàn,nơihaiđứatrẻđangchơiđùa.Mộtchúbéđávàoquảcầuvànóphátnổ.Kếtquảlà11conbòtrongchuồngbịchết,cònhaicậubévẫnvôsự.Ởtrườnghợpkhác,séthònbayquanhmộtbégáirồichạmvàochúmèoconđangngồitronglòngbé.Chúmèochếttứcthìtrongkhiembékhôngsaocả.Rấtnhiềusúcvậtbịséthònlàmchết,cònconngườiítkhiphảichịuthảmcảnhđó.*CáclýthuyếtvềséthònCácmôhìnhnạpnănglượngbêntrong:-Séthònlàmộtloạikhíhaykhôngkhí“hànhxử”mộtcáchbấtthường.Trongmôhìnhnày,

séthònlàloạikhícháychậm.-Séthònlàquảcầukhôngkhí,bịnungnóngởápsuấtkhíquyển.-Séthònlàmộtkhốiplasmacómậtđộrấtcao,vớicáctínhchấtlượngtửđặctrưngchochất

rắn(Neugebauer,1937).-Séthònlàmộttrongnhữngcấuhìnhcủamộtdòngđiệnkhépkínđượcduytrìbởitừ

trườngdochínhnósinhra.FinkelsteinvàRubinstein(1964)chorằngplasmaloạinàykhôngthểxuấthiệntrongđiềukiệnthờitiếtthôngthường.-Séthònlàmộtvùngkhôngkhíxoáy(giốngnhưcácvòngkhói).-Séthònlàtrườngbứcxạvisóngtrongmộtvànhđaiplasmahìnhcầumỏng(Dawsonvà

Jones,1968).Cácmôhìnhnănglượngbênngoài:-Trườngđiệntừtầnsốcao(hơn100MHz):Cerrillo(1943)vàKapitsa(1955)giảđịnhvề

nănglượngsóngvôtuyếnhộitụtừđámmâytíchđiệncóthểhìnhthànhvàduytrìmộtséthòn.Tuynhiên,chưabaogiờngườitathấymộttrườngđiệntừlớn,cầnthiếtchocơchếnày.-Dòngđiệnkhôngđổitừđámmâyxuốngđất:FinkelsteinvàRubinstein(1964),Umanvà

Helstrom(1966)giảđịnhmộtdòngđiệnkhôngđổichạytừđámmâyxuốngđấtsẽcolạivềtiếtdiệnngangởvùngcóđộdẫncao(quảcầu).Lýthuyếtnàykhôngphùhợpvớicácséthònhìnhthànhtrongcáccấutrúc,đặcbiệttrongcáccấutrúckimloạinhưkhoangmáybayhaytàungầm.

-Cáchạtvũtrụhộitụ?Arabadzhi(1957)giảđịnhcáchạtvũtrụphóngxạcóthểđượchộitụbởiđiệntrườngtrongcơndông,chúngtạoramộtsựphóngđiệntrongkhôngkhíởtạiđiểmsinhraséthòn.*BíẩncủaséthònSéthònkhôngbaogiờxuấthiệnởváchnúicao,cáccaoốchaycácđiểmcaothườngthuhút

cácloạisétkhác.Nó“tớigần”cácnôngdânvàlảngtránhcácnhàkhoahọc!Nhữngđiềunàyđãủnghộcholýthuyếtkhảdĩnhấtvềséthòn:Soliton-Maser.

BứcảnhnàydomộtngườichụptạiQueensland,Australianăm1987.Mớiđây,khiđọcvềnghiêncứuséthòn,ôngđãgửichocácnhàkhoahọc.

Trongsốcácmôhìnhvềséthòn,chỉcólýthuyếtcủanhàvậtlýNgaNobelPyotrKapista(môhìnhTrườngđiệntừtầnsốcao)làđượcnhiềungườiquantâmchỉnhlý,bổsung.Banđầu,Kapistacoiséthònlàsựphóngđiệnphiđiệncực,tạorabởicácsóngđứngsiêucaotầnUHF,nguồngốcchưarõ,tồntạigiữamặtđấtvàđámmây.Trêncơsởlýthuyếtnày,GiáosưPeterH.Handel,ĐạihọcMisourri(Mỹ)đãđưaralýthuyết

Soliton-Masernăm1975.Theođó,séthònngoàitrờiđượctạorabởimộtmaserkhíquyểncóthểtíchnhiềukm3.Maserlàthiếtbịtạorasựkhuếchđạiánhsáng.Trongmộtsốđiềukiệnnhấtđịnh,masertạoramộtđiệntrườngđịnhxứ(haysoliton),xuấthiệnnhưmộtséthònquansátđược.Nóicáchkhác,séthònlàcácsoliton(cáchạtgiả)domasertạoratrongkhôngkhí.Tuynhiên,mộtsựxuấthiệnnhưvậychưađượctạoratrongphòngthínghiệm.CóbalýgiảiủnghộcholýthuyếtSoliton-Maser:Đầutiên,séthònkhônghềcómặttạicácváchnúicao,nhàcaotầnghaycácđiểmcao

thườngthuhútcácloạisétkhác.Chínhđiềuđókhiếnnhiềungườinghingờsựtồntạicủachúng.Tuynhiên,theolýthuyếtSoliton-Maser,cácvùngkhônggianchậthẹpbêncạnhcáccấutrúcđộcaolớnnhưthếlàkhôngthíchhợpchosựxuấthiệnséthòn.Ngượclại,khisétđánhxuốngcánhđồngvắng,trườngtácđộngcao3kmvàrộngtới10km.Đólàlýdoséthòngiữđượcbímậtcủamình:Nó“tìmgặp”nhữngnôngdânvà“tránhxa”nhữngnhàkhoahọc!Thứhai,séthònvôhạitrongkhoangmáybay,tàungầmhaynhữngngôinhàcócấutrúcdẫn

điện.TheolýthuyếtSoliton-Maser,nănglượngcủamasertrongcáccấutrúcđóchỉkhoảng10jun,sovớimứchàngtỷjunngoàitrời,nênkhôngnguyhiểmđốivớiconngười.Thứba,séthònngoàitrờithườngkếtthúcbằngmộtvụnổmạnh,đôikhicósứcpháhoạighê

gớm.Đặcbiệtlàcácđồvậtcótínhdẫnđiệnchịutácđộngmạnhhơnrấtnhiềusovớivậtkhôngdẫnđiện.Ngoàira,lýthuyếttrêncònđượcủnghộbởinhữngthínghiệmvềphóngđiệnUHFcủahai

nhànghiêncứuséthònOhtsukivàOfurutontạiĐạihọcKỹthuậthàngkhông,NhậtBảnvàcủacácnhàkhoahọctạiTrungtâmkhoahọcKurchatov,nướcNga,bắtđầutừnhữngnămđầucủathậpniên90.*NhầmlẫnvôhạiSéthònvàngọnlửaSt.Elmo(ngọnlửacủaThánhElmo)thườngbịđánhđồngvớinhaumột

cáchsailầm.LửaSt.Elmolàsựphóngđiệntừmộtvậtdẫnnhọnkhiếnchomậtđộđiệntíchtăngcao,dẫntớisựphóngđiệndocóđiệntrườngmạnh.Giốngséthòn,lửaSt.Elmocódạnghìnhcầu.Nhưngcóđiểmkhônggiốngvớiséthòn,đólàngọnlửanàyvẫntiếpxúcvớivậtdẫn,mặcdùcólúcnódichuyểndọctheovậtdẫn.Hơnnữa,lửaSt.Elmocólúcthờigiantồntạilâuhơnséthònrấtnhiều.

cácvòngtrònđá,bêntronglàđất

22.SÉTHÒNVẪNLÀKHOẢNGTỐITRONGKHOAHỌC

Mộtquảcầucỡnhưtráibóngrổ,chóilòa,lơlửngtrênmặtđấtvàigiâyrồibiếnmất,thườngxuấthiệntrướccáccơndông.Đólàchândungcủamộtvậtthểbíhiểm–séthòn.Cácnhàkhoahọcđãtinchắcvềsựtồntạicủanó,nhưngthừanhậnrằngtấtcảnhữnggiảthuyếttrướcđâyvềséthònmớichỉlà“thầybóixemvoi”.Trongmộtbáocáomớiđây,HiệphộihoànggiaAnhđãđưaralờikểcủacácnhânchứng,vốn

chưahềđượccôngbố.MộttrongsốhọmôtảquảcầusánglòađãđểlạimộtcáihốtobằngquảbóngrổtrênbứctườngkhinóbayvàomộtngôinhàởOregon.Sauđóquảcầulửanàychuixuốngtầnghầmvàgâyhỏngmộtmáycánvải.Trongtrườnghợpkhác,mộtquảcầurựcrỡcóđườngkính80cmlại“trêungười”mộtgiáoviênngườiNga,bằngcáchđậpvàođầuôngtahơn20lầntrướckhibiếnmất.Trướcnay,lờikểcủacácnhânchứngnhưthếthườngbịcoilàmaquái,làsảnphẩmcủatrí

tưởngtượng.Nhưngvớikhoảng10.000nhânchứngthuthậptrongvàithậpkỷqua,cácnhàkhoahọcbuộcphảitinrằngséthònthựcsựtồntại.Vìcácbứcảnhchụpđượcvềchúngrấthiếmhoi.TheophácthảocủaHiệphộihoànggiaAnh,séthòncónhữngnhậndạngchínhnhưsau:-Mộtquảcầulửasángchói,tồntạikhoảng10giây.-Quảcầunàychạyquanh,đôikhilaoxuốnghoặcbayvụtlên,đôikhilẩnvàotrongnhàhoặc

xuyênquacửakính.-Chúngthườngbiếnmấtsaumộttiếngnổ,đôikhikéotheosựpháhủy.*Các“thầybóixemvoi”Lýgiảivềquảbóngsétnàylàđiềucựckìphứctạp.Ngườitakhônghiểutạisaoséthòncó

thểsángnhưmộtbóngđèn100W,nhưnglạikhôngcónănglượnghữuhình.Nókhôngbứcxạnhiệt,dùcóthểlàmtanchảykínhkhilơlửngtrêncáccánhcửa.

SóngmaxuấthiệnđộtngộtvànuốtnhữngcontàuTheomộtgiảthuyếtcóảnhhưởnglớn,séthònhìnhthànhkhimộttiachớpđánhxuốnglàm

bốchơisilicdioxintrongđất.Hơisilicnàyngưngtụdướidạngbụimịn,gắnkếtvớinhaunhờcácđiệntích,tạonênmộtquảcầutrôinổi,bịôxihóavàbùngsáng.Mộtkhảnăngkháclàkhôngkhíbịcáctiachớpionhóađãhóahợpvớinước,tạothànhmộtquảcầuplasmanóngvớilớpvỏlàionvànướclạnh.Tuynhiên,báocáocủaHiệphộihoànggiaAnhlạichorằngkhôngcógiảthuyếtnàotrongsốcácgiảthuyếthiệnnaygiảithíchtrọnvẹnbíẩnvềséthòn,mànócóthểlàsảnphẩmcủamộtchuỗicácquátrìnhkhácnhau.Môphỏngnhữngquátrìnhnàytrongphòngthínghiệmcóthểtạođượcmộtquảcầusét,nhưngnhỏhơnnhiềusovớicácdạngthứckỳlạtrongtựnhiênvàkhôngtồntạiđượclâunhưthế.Theocácnhàkhoahọc,nếucóthểhiểuđầyđủvềséthònvàtạoranótrongphòngthínghiệm,ngườitasẽtìmramộtphươngphápmớiduytrìcácphảnứngởnhiệtđộcao,rấtcóíchtrongcôngnghiệp.

23.LỜIGIẢICHONHỮNGVÒNGĐÁBÍẨNTRÊNBẮCCỰC

Cácnhànghiêncứuđãtìmratungtích“ngườithợđiêukhắc”đãtạcnênnhữngvòngđágầnnhưhoànhảotrênmặtđấtAlaskavàquầnđảoSpisbergenởNaUy:Đólàmộtquátrìnhsànglọctựnhiên.Kếtluậnnàycũngchứngtỏrằngnhữngsinhvậtvũtrụvàcácthếlựcsiêuphàmkhôngđếnnơinày.

VùngđấtlạnhlẽovàcằncỗinhấtthếgiớiởbắcAlaskavàquầnđảoSpitsbergentừlâuđãđượcbiếtđếnvớivôsốnhữngvòngtròn,nhữnghìnhđagiácvànhữngvạchsọcbằngđá,đềuđặnvàtròntrịanhưđượcmộtbàntaycủangườinghệsĩtạonên.Tuynhiên,bằngcáchnàođểtạoranhữnghìnhthùtuyệtđẹpđóthìvẫncònlàđiềubíẩn.Nhiềugiảthuyếtchorằngcácbàmẹthiênnhiênkhôngthểlàmđượcđiềuđó,màphảilàcácthếlựcngoàivũtrụhaycácthếlựcsiêunhiên.

Mộtvòngtayngườilớnmớiômhếtcộttrụnày“Chúngquảlàkỳlạ”,nhànghiêncứuMarkKesslercủaĐạihọcCaliforniatạiSantaCruz,cho

biết.Ôngnhậnđịnhrằngnếunhữnghìnhthùnàyxuấthiệnởcácvùngđấtấmhơn,chúngsẽđượcchúýnhiềuhơn.Nhưngvìngườitachỉtìmthấychúngtrongđiềukiệnkhíhậukhắcnghiệtởvùngcựchaytrênđỉnhnúicao,nênviệcchúývàquansátcủamọingườibịgiảmđiđángkể.Đểgiảiđápbíẩnnày,Kesslervàcộngsựđãpháttriểnmộtmôhìnhmáytính3chiềuvềbề

mặtđá,trongđótínhtớitấtcảcáckhảnăngbiếnđổicủanódướiđiềukiệncủakhíhậu,nhấtlàtrongchukỳngàyvàđêm:Nởravìđóngbăngvàcolạikhibăngtan(hiệntượngnàyrấtphổbiếntrêncácvùngđấtđóngbăngvĩnhcửu).Cácnhànghiêncứupháthiệnthấyrằng:Quanhiềuthếkỷđóngbăng–tanbăng,cáctảngđá

từtừnhôlênkhỏimặtđất,cocụmlạivớinhau,baolấynhữngchỗkhôngcóđá,tạoranhữngchỗtrũnggiốngnhưnhữngmiệnghố.Trêncácsườnđồi,quátrìnhtươngtựđãtạoranhữngdảiđá.Nhómkhoahọcnhậnđịnh:Pháthiệnnàyđãmởramộthướngmớichogiớinghiêncứu,vìtừ

xưađếnnayđaphầncáccảnhquanđượcxemlàsảnphẩmcủaquátrìnhxóimòn,đứtgãydođộngđấtvàcácquátrìnhtáchđấtkhác,chứchưaaibiếtđếntrườnghợpđấtvàđátựphânloạinhưtrongtrườnghợpnày.

24.BÍMẬTCỦANHỮNGCONSÔNGMA

MộttrangtrongbảncảoVoynichKhácvớinhữngconsóngthần–tsumani,đượcsinhratừcácvụđộngđấthoặctrượtđất

dướiđáybiển,sóngma(freakwave)thườngxuấthiệnđộtngộtkhôngvìlýdogì.Lâunay,ngườitakhônggiảithíchnổivìsaotừlòngbiểnyênbìnhbỗngdưngdựngđứnglênnhữngcộtsóngcaotớimấychụcmét.

Trongnhữnggiaithoạidonhữngngườiđibiểnkểlại,thìsóngmaluônlàmộtnỗiámảnh,bởivìnóxuấthiệnđộtngộtnhưmộthungthần,khócóthểhiểuđược.Nhiềungườichorằng,nóthựcrakhôngcóthật,màchỉlàsảnphẩmtưởngtượngcủanhữngđầuócconngườiưaphiêulưu.Tuynhiêngầnđây,cácnhàkhoahọcAnhđãtìmranhữngbằng

chứngkháthuyếtphụcvềsựhiệnhữucủasóngma.Năm1978,contàuchởdầukhổnglồMunchen(Đức),mộttrongnhữngcontàulớnnhấtthế

giới,đãbịchìmmộtcáchbấtngờ.Nhiềungườichorằng,nógặpsựcốkỹthuật.Tuynhiên,gầnđâykhiphântíchnhữngmảnhvỡcủanó,cácnhàkhoaAnhthấyrằngcontàuđãbịtấncôngbởimộtlựclớnkhủngkhiếp,ậptừtrêncaoxuống.Rấtcóthểđólàmộtconsóngma.Hiệnnaytrênthếgiới,cứmỗituầnlạicómộtcontàunhỏbịnhấnchìmmộtcáchhếtsứckhó

hiểu.Nhiềunhàkhoahọcchorằng,chúngđềubịtấncôngbởicácconsóngmađơnlẻ,độtngộttrồilêntừđáybiển.Cácbứcảnhchụptừvệtinhgầnđâychothấy,nhữngconsóngmanàylàhoàntoàncóthật.

Cácnhàkhoahọcgiảithíchrằng:Sóngmaxuấthiệntrongnhữngtrườnghợpđặcbiệt,khisóngthủytriềukếthợpvớicáccơngiómạnhbấtchợt,tạoramộtkhuvựcnhỏ“bấtthường”.Khuvựcnàynhanhchóngcuốncácconsóng“bìnhthường”khácvàonó,

“nuốt”nănglượngcủachúngđểtạoramộtcộtsónglớn.Cộtsóngnàychỉxuấthiệnđơnlẻ,àolênmộtlầnrồitanngay.Quátrìnhnàyxảyrarấtnhanh,khiếnngườitahầunhưkhôngkịpphảnứng.Việcnghiêncứusóngmalàrấtcầnthiết,vìnógiúpcácnhàkhoahọcthiếtkếnhữngcontàu

cóthểchốnglạinó.

25.VÌSAOTRỤSẮTDELHIKHÔNGGỈ?Cộtsắt1.600tuổitạiDelhi(ẤnĐộ)từlâuđãnổitiếngvìkhônghềbịgỉséttronghàngnghìn

nămqua,bấtchấpđiềukiệnkhắcnghiệtcủathờitiếttrongvùng.CácchuyêngiacủaViệncôngnghệẤnĐộmớiđâypháthiệnramộtlớpmàngmỏng,làhợpchấtcủasắt,oxyvàhidro,đãbảovệchocộttrụnày.

SơđồvùngtamgiácquỷBermudaCộttrụsắtởDelhicaohơn7m,nặnghơn6tấn,đượcdựngnênbởihoàngđếKumaraGupta

củatriềuđạiGupta(thốngtrịBắcẤnvàonăm320-540).Cácnhànghiêncứuchobiếtlớpmàngbảovệđượchìnhthànhtrongkhoảng3nămsaukhicôngtrìnhđượcdựnglênvàkểtừđó,tốcđộdàylênrấtchậm.Sau1600năm,bềdàycủanóchỉlà1/10mm.Màngxuấthiệnnhờsựxúctáccủasốlượnglớnphốtphotrongsắt,khoảng1%(trongkhisắtthờinaychứalượngphốtphokhôngquá0,05%).LượngphốtphocaonhưvậylàhệquảtừmộtquytrìnhchếtạosắtđộcđáocủangườiẤnĐộ

cổđại:Trướckhiquặngsắtđượcépthànhthép,họtrộnnóvớithancủi,làloạivậtliệuchứarấtnhiềuphốtpho.Trongkhiđó,cáclòluyệnkimhiệnđạisửdụngđávôithaychothancủiđểtáchxỉquặngkhỏikimloại.Lượngkimloạinàysauđóđượcchuyểnthànhthép.Chínhtrongquátrìnhtáchxỉquặng,hầuhếtphốtphođãbịloạibỏ.

26.BÍẨNXUNGQUANHCUỐNDICẢOVOYNICHTHẾKỶXIII

SơđồphảnxạcácbứcxạtựnhiêntạivùngtamgiácquỷCuốnsáchkhổ14,6cmx21,6cm,gồm232tranggiấydacừuvớinétchữđềuđặn,khôngtẩy

xóa,kểcảcáchìnhminhhọa,hẳnngườiviếtđãcânnhắcrấtkỹtrướckhiđặtbút.Cóđiều,đólàmộtkiểuchữchưatừngthấytronglịchsửnhânloại,cònnhữnghìnhvẽthựcvậtvàđộngvậtlạikhônghềgiốngvớinhữnggìchúngtathấytrênmặtđất.Nguồngốccủacuốnsáchcũngkhôngrõràng.Mộttàiliệulịchsửviếtnăm1666chohay,nó

đượcHoàngđếRudolfII(1552-1612)củaĐứcmuavớigiácaokhủngkhiếp:600thùngvàng.VịvuanàyđoánrằngcuốnsáchbíhiểmđượcnhàbáchọcvàtiêntriRogerBacon(1220-1292)viếtra,trongđóhẳnchứanhữngkiếnthứckỳlạ,nhữnglờibíẩnvềtươnglai.Cuốnsáchđượcviếtbằngbútlôngvớinétchữđềuđặn,chínhxácvàsạchsẽđếnmứckỳlạ.KýtựthoángnhìnnhưchữLatinh,nhưngkỳthựcđólàmộtkiểuchữchưatừngcótronglịchsửchữviếtcủanhânloại.Mộtsốhìnhvẽdườngnhưgiốngngườivàcâycỏ,nhưnglạikhôngphảivậy.Tuynhiênlầnnày,YardleykhôngtìmrađượcnhữngtínhiệulặplạithườngthấyởmộtngônngữtrongbảncảoVoynich.TheoYardley,cáiđượcviếttrongbảnnàycóthểkhôngphảingônngữmàchúngtabiết,hoặcnóđãđượcmãhóanhiềulầnmộtcáchtàitìnhđếnnỗikhôngthểđọcrađược.Sựviệckhôngdừnglạiởđó.Ởtrangcuốicủacuốnsách,cómộtđoạnviếtbởichữcủangườikhác,cólẽlàmộtlờinhậnxét.Nétchữmờmịt,rốirắm,hầunhưkhôngthểđọcđược.Nhưngsau

nhiềunămnghiêncứu,giáosưWilliamR.Newbold,ĐạihọcCalifornia(Mỹ),tinrằngtrongđócómộtđoạntiếngLatinh:Amihidabasmultasportas.Newboldkhẳngđịnh,nộidungcuốnsáchđãđượcmãhóanhiềulần.Cóthểtácgiảđãghéphaihoặcbachữcáilatinhthànhmộtchữcáitheocáchnàođó.Tuynhiên,ôngcũngchỉdừnglạiởđâymàkhôngthểgiảithíchthêmđượcnữa.Gầnđâynhất,nhàngônngữhọcnổitiếngtạiĐạihọcYale,giáosưBrumbaugh,chorằngBản

cảoVoynichđượcviếtbằngmộtbảngmãgồm26kýtự.ConsốnàytrùnglặpvớichữcáiLatinh(liệuđâycóphảilàmộtsựngẫunhiên).Cóđiều,mọigiảiphápLatinhhóanhữngkýtựnày,rồithayvàocácdòngchữviếttaytrongbảncảo,đềutạoracácđoạnchữkhôngtheoquyluậtvàcóvẻnhưkhôngmangmộtýnghĩagì.Brumbaughchorằng,cólẽnộidungcuốnsáchđãđượcmãhóatheohệngônngữkhácvớichữLatinh.Vàđếnnay,bảncảoVoynichvẫncònlàmộtbíẩn.

27.GIẢIMÃBÍẨNTAMGIÁCQUỶBERMUDATamgiácquỷBermudatừngđượcđềcậpđếnnhưmộtvùngchếtchóc,gâyrabiếtbaothảm

họachotàuthuyềnvàmáybayqualại.Gầnđây,cácnhàkhoahọclạiđưathêmmộtgiảthuyếtmớiđểgiảithíchtínhchấtkỳbícủakhuvựcnày.BermudalàvùngvenbiểnBắcMỹởkhuvựcnằmgiữamũiGatterac,bánđảoFloridavàquần

đảoCuba.Xétvềđịalývàkhíhậu,đâylàmộtvùnggầngiốngnhưtấmgươngphảnchiếurộnglớn.CáccơnbãoxuấtpháttừĐạiTâyDươngtạonênluồngsónghạâmcựcmạnh,bịphảnhồitừkhuvựcphảnxạnàyvàhộitụvàokhuvựcTamgiácquỷ.Kíchthướcrộnglớncủacáccấutrúchộitụchophépđưaragiảthuyếttạiđócónhữngkhuvựcphảnxạmàsónghạâmcóthểđạttớicườngđộrấtlớnvàlànguyênnhângâynêncáchiệntượngquáidị.Hìnhvẽdướiđâymôtảtrìnhtựcácbiếncốxảyratạinơinày.Nhưchúngtađãbiết,sónghạâmcócườngđộlớngâynêncảmgiácsợhãivàmuốnbứtphá

rakhỏikhônggiankhépkín.Dĩnhiên,hànhviđólàhậuquảcủaphảnứngtrựccảmđãhìnhthànhtừrấtlâutrongquákhứtiếnhóacủaconngười,mỗikhibịtácđộngcủasónghạâmhìnhthànhtrướclúcnổracácvụđộngđất.Chínhphảnxạnàyđãkhiếnchocáckípmáybayvàhànhkháchbịhốthoảngvàvộivãnhảyrakhỏimáybayhoặccontàu.

TamgiácquỷBermudangoàikhơiMexicoDòngxoáyhạâmcủacơnbãohộitụvàokhuvựcTamgiácquỷ.Khicộnghưởngvớinhịp

sinhhọccủaconngười,sónghạâmcócườngđộcaocóthểgâychếtngườingaytứckhắc.Sónghạâmcóthểlànguyênnhândaođộngcộnghưởngcủacộtbuồmtrênthuyềnvàlàmchochúnggãyvụn.Hiệntượngtươngtựcũngxảyrakhisónghạâmcộnghưởngvớiđộrungcủacácyếutốcấuthànhcủamáybay.Sónghạâmcũngcóthểlànguyênnhânhìnhthànhmộtlớpsươngmùdàyđặccómàuđụcnhưsữatrênđạidươngvànhanhchóngbiếnmất.Độẩmcủakhíquyểntíchtụlạitronggiaiđoạngiãnnởcóthểkhôngkịptanrãtrongkhôngkhíởgiaiđoạnnéntiếptheo,nhưngcóthểbiếnmấtngaytứckhắckhikhôngcósónghạâm.Cuốicùng,sónghạâmcótầnsố5-7Hzcóthểcộnghưởngvớidaođộngcơhọc,vớiconlắcđồnghồcócùngtầnsốdaođộngvàgâynêntácđộngpháhủy.Điểmxuấtphátcủahuyềnthoạivềtrậngióhúrùngrợn,gâycảmgiácsợhãidosónghạâmmạnhgâyracóthểlàcáchiệntượngtươngtựxảyraởTamgiácquỷ.Cáccấutrúccótínhchấthộitụtươngtựcũngcóthểcóởcáckhuvựckhácnhautrênhànhtinh.Sónghạâmcóthểtruyềndướinước,còncấutrúchộitụcóthểhìnhthànhởthềmlụcđịa.

Nguồngốccủacácsónghạâmcũngcóthểlàcácnúilửahoạtđộngngầmdướibiểnvàđộngđất.Dĩnhiên,hìnhdạngcủacáctấmgươngphảnchiếusónghạâmởthềmlụcđịakhônghoànchỉnh.Vớikíchthướctươngđươngbướcsóng,cấutrúcthềmlụcđịacũngcóthểcótínhchấtcộnghưởng.Cầnphảinghiêncứumốiliênhệgiữathamsốcủacácnguồnphátrasónghạâm

vàsựphânbốcườngđộsónghạâmtrongmỗikhuvựcbịnghilàcóhiệntượngdịthường.Quyluậthìnhthànhcáckhuvựcnguyhiểmquyếtđịnhmứcđộcủacácbiệnphápphòngngừa.Ảnhhưởngcủasónghạâmtớiconngườikhôngchỉtrựctiếpđốivớicơthể,màcòntớihệ

thốngthầnkinh.Trongquátrìnhtiếnhóacủaconngười,chắcchắnđãhìnhthànhmộttrungtâmxúccảmvớisónghạâmnhằmbáođộngtrướcđộngđấtvànúilửa.Tậphợpcácphảnứngcầnphảicókhixảyratácđộngbênngoàivàotrungtâmnàyđểcóthểxácđịnhđược,khibiếtchứcnăngcủacácphảnứngđólàđểđảmbảochoconngườisốngsótantoànmỗikhibịcáctainạntươngtự.Vậyđólàphảnứnggì?Cóthểnêutêncácphảnứngsau:Nétránhkhônggiankhépkínđểkhôngbịrơivàotìnhtrạngchếthàngloạt,xuhướngchạyratránhxacácđốitượngcóthểbịđổvỡ.Nóitómlại,conngườicóxuhướngchạyđibấtcứđâuđểtránhkhuvựccóthảmhọahaynguyhiểm.Dĩnhiên,tấtcảnhữnghànhđộngđóđềukéotheocảmxúcsợhãi.Cóthểquansátđượccácphảnứngtươngtựởnhiềuđộngvật,nhưchóbiếtcứucácemnhỏ

trướckhixảyrađộngđất.Đồngthời,khibịtácđộngtrựctiếpvàocơthể,sẽxuấthiệncácphảnứngkhôngcụthểnhưsuykiệt,mệtmỏivàrốiloạngiốngnhưkhibịtácđộngbởitiaXquangvàsóngvôtuyếntầnsốcao.Ngàynay,conngườikhôngcònnhạycảmvớisónghạâm,nhưngkhibịtácđộngcủasónghạâmcườngđộlớn,hệthốngbảovệtừxacóthểbịkíchđộngvàlấnátkhảnănghànhđộngtỉnhtáo.Nếusựsợhãikhôngphảidocácbiểutượngbênngoàigâyrathìcóthểxuấtpháttừbêntrong.Conngườisẽcảmthấymộtxúccảmsợhãimộtcáchvôthức.ĐiềunàyđượcchứngminhquanhữnglờinóicuốicùngcủacácphicôngvàthủythủkhibịchếttrongvùngTamgiácquỷ,như:"Bầutrờithậtkháclạ",“Mặtbiểnthậtkháclạ,mộtđiềukhủngkhiếpđangxảyra”...Nếusựsợhãidocácbiểutượngbênngoàigâynênthìnhữngngườidũngcảmđãquenvớinỗisợhãicóthểkịpphátnhữngthôngbáocụthể.Phụthuộcvàocườngđộcủasónghạâm,nhữngngườiởtrêntàucóthểcảmthấysợhãiởcácmứcđộkhácnhau.Họcóthểngồivàoxuồngvàbơikhỏitàuhoặcchạylênboong.Vớicườngđộsónghạâmcựclớn,họcóthểbịchếtnhưđãtừngđượcmôtả.*LiệucóthểhóagiảiđượchuyềnthoạivềTamgiácquỷBermuda?Mớiđây,nhàđịachấtngườiAnhAlanJuddđãpháthiệnmộtxáctàuđắmởWitch’sHole,

ngoàikhơiScotland,vớinhữngdấuhiệucủamột“cáichết”bíẩn.ViệcnghiêncứucủaôngcóthểsẽlàmsángtỏnhữngđiềukỳlạvềtoạđộchếtBermuda.“Này,này...lạthật,cóphải...đúng,đúnglàmộtchiếctàu!Nhưngquỷthật,tạisaonólạilặnở

đây?”nghiêngmìnhvềphíachiếcmáydòbằngsóngâm,AlanJuddcảmthấybốirối.ĐâykhôngphảilầnđầutiênnhàđịachấtngườiAnh,chuyênthămdònhữngmỏdầudướiđáybiểnchocôngtyTotal,pháthiệnmộtxáctàuchìm.Nhưnglầnnày,vịtríchiếctàumàôngvừanhìnthấytrênmànhìnhlạinằmchínhgiữamộtcáihốrộngđườngkínhkhoảng100m,vốnrấtquenthuộcvớicácnhànghiêncứukhíđốttựnhiên.Witch’sHolehìnhthànhsaukhimộttúikhíngầmdướibiểnthoátrađộtngột.Mỏkhímêtan

nàynằmngoàikhơi,cáchbờbiểnScotland150km.Nhưngtạisaochiếctàulạichìmnằmngaygiữalỗhổngấy.Liệunócóliênquangìđếnvụthoátkhíđộtngộtnàođókhông?*TừmộtgiảthuyếtHiệntượngWitch’sHolethườngxảyrakhingườitakhoandầunhưngchẳngmaygặpphải

túikhí.Từbấylâunay,nólànỗilosợcủacáccôngtykhaithácdầu,vìđãcóhơn40tàuthămdòbịlậtnhàodokhíthoátđộtngột.Vềmặtlýthuyết,cólẽnhiềuchiếctàuđãbịnhấnchìmgiữađạidươngdokhímêtanthoátratheocáchđó.Từnăm1982,nhàđịachấtMỹRichardD.Maiver,mộtchuyêngiavềdầukhíđãđềxuấtgiảthuyếtnàyđểgiảithíchnhữngvụmấttíchbíẩnởvùngTamgiácquỷBermuda,ngoàikhơiMexico.Thếnhưng,từđóđếnnaychưacóaitìmđượcchứngcứxácthực.

Quảtrứngluộc“hysinh”nănglượngquayđểđứngthẳng

TheoMaiver,cólẽ“thảmkịchxảyranhưsau:Tronglúckhímêtanbấtngờthoátrakhỏitúikhíngầmgâynênmộtđợtsóngdữdộitrênmặtbiển,mộtchiếctàuxuixẻonàođóđivàogiữavùngbiểnhỗnđộnnày.Nhữngđợtsóngấychẳngcógìnguyhiểmlắm.Nhưngkhikhímêtanthoáthết,dướiđáybiểnhìnhthànhmộtlỗhổngkhổnglồ.Nướcsẽdồnlạiđểlấpđầychỗtrốngđó,kéotheocảcontàu.Thếlànóchìmnhưlàmộttảngđábịnémxuốngnướcmàkhôngđểlạibấtkỳdấuvếtnào.Juddsuynghĩnhiềuvềgiảthuyếtnày.DùsaokịchbảncủaMaivercũngkhôngvôlý.Ôngđã

thửnghiệmvềkiểuđắmtàunàybằngmôhìnhthunhỏtrongphòngthínghiệmvàđượcgiáosưBruceC.Denardo,thuộctrườnghảiquânCaliornia,xácnhận.Trongmộtchậuthủytinhchứa4lítnước,ônglàmđắmmộtchiếctàutíhonnhờmộtthiếtbịgiốngnhưhệthốngthổikhíôxytrongcácbểnuôicá.ThínghiệmnàychỉlàbướcđầuđểchứngminhgiảthuyếtcủaMaiver.Nhưngđạidươnglàmộtthếgiớimởvàphứctạphơnchậunướcrấtnhiều.*DấuvếtchưaxácđịnhChiếctàuđắmmớiđượctìmthấylàcơhộithuậnlợiđểJuddchứngminhnóthựcsựlànạn

nhâncủamộtvụthoátkhívànhưvậygiảthuyếtcủaMaiversẽtìmđượcchỗđứng.Năm2000,trênchiếcSkandiInspectorrấthiệnđạimượncủacôngtynghiêncứuhảidươngởAberdeen(hảicảnglớnthuộcđôngbắcScotland),Juddvàcộngsựđãđịnhvịvàtiếpcậnđượcvớixácchiếctàuđắm.Thoạtnhìn,vịtrícủanócủngcốthêmnhữngnghingờcủaông:Contàucắmthẳngtrênnền

Witch’sHole,nhưthểbịmộtđợtbọtkhíkhổnglồchộplấyrồikéoxuống.Hơnnữa,nhữnghìnhảnhdotàungầmghilạichothấynóítbịhưhại,mạnvàcầutàuvẫncònnguyênvẹn.Trongtrườnghợpvavàođángầm,thântàuthườngbịvỡtoáckhiếnnướctrànvàolàmtàuchìm.Mặtkhác,đoạnphimdotàungầmquayởbêntrongWitch’sHolechothấyđáybiểnrấtmấp

mô,cònnhữngchỗkháclạibằngphẳng.Juddnhậnđịnhsựkhácbiệtnàylàdấuhiệuchothấy,đãxảyramộtvụtrượtđấtlàmchotúikhívỡtung.Hơnnữa,đầunămnay,JuddcònpháthiệnthêmhaimiệngnúilửacókíchcỡtươngtựnhưWitch’sHole,cáchđịađiểmôngkhảosátkhoảng100kmvềphíabắc.Nhữngtínhiệucủamáyđịnhvịbằngsóngâmchobiếtcónhữngvậtlớnnằmởgiữa.Juddchưaxácđịnhđượcđólàvậtgì,nhưngôngphỏngđoánrấtcóthểđócũnglànhữngcontàuđắm.Tuynhiên,chỉnhữngluậnchứngnàythôivẫnchưađủđểxácnhậngiảthuyết.Vìvậy,Judd

luôntìmnhữngbằngchứngcụthểvềvụthoátkhí,chẳnghạndấuvếtcủanhữngloạivikhuẩnđặctrưng,sinhsôitrongvùngcókhímêtan.Nhưngcáccuộctìmkiếmcủaôngvẫnvôvọng.Khôngcódấuvếtnàocủacácloàivikhuẩntronglớptrầmtíchquanhxáctàuđắm.Dùvậy,Juddkhôngđầuhàng,ôngvẫntiếptụctìmkiếmnhữngluậnchứngkhácđểcủngcốgiảthuyếtcủamình.Ônghyvọngsẽlàmsángtỏmọiđiềutrongtươnglaikhôngxa.

Chólàloàivậtrấttìnhnghĩa.Chúngcũngbiếtnhớchủvàcóthểtìmrachủởrấtxa

28.VÌSAOTRỨNGLUỘCQUAYTRÊNĐẦUNHỎ?NgàynaykhiconngườiđãchinhphụcsaoHỏa,khámphácáchạtcơbản,giảimãđượcbộ

genengười...,thìvẫncònnhữnghiệntượngđờithườnglàmđauđầucácnhàkhoahọc.Tạisaomộtquảtrứngluộccóthểquaytrênđầunhọncủanó?Hainhómkhoahọcphảicần6thángnghiêncứuđểtrảlờicâuhỏinày.Bạnhãyquansáthiệntượngsau:Khibạnquaymộtquảtrứngluộcvớitốcđộnhấtđịnh,

thoạttiênbạnthấynóchuyểnđộngnghiêngngả,rồinóquaychậmdầnvàcuốicùngthìđứngthẳngtrênchiếcđầunhọn.Dườngnhưđâylàmộtnghịchlí,vìtrọngtâmcủaquảtrứngnằmởphíađầutùvàtheolẽthường,khitrứngquaytrọngtâmphảihướngxuốngdưới.Thếmàtrứng

lạiquaybằngđầunhọnmớilạ.Từtrướctớinay,chưaaigiảithíchđượchiệntượngnày.ĐúngdịplễPhụcsinhnămđó,nhómkhoahọccủaKeithMoffatt,ĐạihọcCambridge(Anh)vàYutakaShimomura,ĐạihọcKeo(NhậtBản)đãcôngbốcácphươngtrìnhtoánhọcđểgiảithíchhiệntượngtrên,qua6thángnghiêncứu.Sởdĩquảtrứngluộcquayđứngbằngđầunhọnlànhờsựphốihợpgiữalựcquayvàlựcmasát.Theotínhtoán,khiquảtrứngquayvớitốcđộtrên10vòng/s,mộtphầncủanănglượngquayđượcchuyểnhóathànhlựctheophươngngang.Chínhlựcnàynângtrọngtâmcủatrứnglên,khiếnnóquaytrênmũinhọn,nhưngvớitốcđộchậmdần.“Quảtrứng“hysinh”nănglượngquayđểtrứngđứngthẳng”,Moffattnói.Hiệntượngtrứngluộcquayđứngbằngđầunhọnchỉxảyrakhimặtbànkhôngquánhẵn

cũngkhôngquásầnsùi.Nócầnmộtlựcmasátđểcânbằngvớilựctheophươngngangdonănglượngquaysinhra.Nếubànquánhẵn,lựcmasátkhôngđủlớn,quảtrứngsẽbịđổ.Ngượclại,nếumasátquálớnthìtrứngkhôngquayđược.Trứngsốngkhôngthểquayđứngbằngđầunhọn,vìphầnlớnnănglượngquaytruyềnchovỏ

trứngbịphầnlỏngbêntronghóagiảivàkhôngđủlựcchonóđứngthẳnglênđượcnữa.

T

PHẦN3:NHỮNGĐIỀUKỲLẠCỦATHẾGIỚIĐỘNG

THỰCVẬT1.THẦNGIAOCÁCHCẢMỞLOÀIVẬT

rongmộtchiếctàungầm,ngườitađưaxuốngmộtđànthỏconmớisinh,táchkhỏimẹchúngđangởtrênmặtđất,cáchđóhàngnghìnkm.Đoànthủythủđượcmệnhlệnhgiết

từngconthỏmột.Vàcứsaumỗinhátdao,trênđiệntâmđồ,ngườitalạithấytimcủathỏmẹđậpnhanhhơn...Trongthínghiệmnày,cácnhàkhoahọcNgakhônggiảithíchđượctạisaolạicósợidâyvô

hìnhgiữathỏmẹvàcondùởcáchxanhaunhưvậyvàchấpnhậncoiđólàhiệntượngthầngiaocáchcảm.ĐiềukhôngthểgiảithíchnàychỉlàmộttrongvôsốbíẩncủatựnhiênđượcgiáosưPhillippedeWaillytậphợplạitrongcuốnsáchcótựađề“Giácquanthứsáuởloàivật”.Trongnhữngkhảnănglinhcảmcủađộngvật,phảikểđếnkhảnăng“tiêntri”thảmhọa,nhất

làđộngđất,phunnúilửa.Mộtbuổisángmùahènăm1963,nhânviênbảovệThảocầmviênởthànhphốSkopjethuộctỉnhMacedoniacủaNamTư(naylàthủđôSkopjecủanướccộnghòaMacedonia)cảmthấycóđiềugìđókhácthường.Từsángsớm,khônghiểuvìsaonhữngconthúrừngnuôitronglồngnhốnnháocảlên,chúngkhôngănuống,cứgàolênnhữngtiếngthảmthiết,nhảylungtungđịnhpháhàngràorangoài.Đếnchiềuthìhiệntượngnàylâysangcảvậtnuôitrongnhà.Nhữngchúmèovốnhiềnlànhbỗngleolênmáinhà,xùlông,congđuôirồirítlêntừnghồi.Vàiconbòkhôngbiếttừđâuchạyngơngáctrênđườngphố,vavàocửahàng,xecộ...Cònchimchócxáoxácxuấthiệntừngđànbayvềhướngnam.Hìnhnhưtấtcảcácconvậtvớitiếngkêuhaycửchỉriêngđềumuốnbáochocưdânthànhphốmộtđiềugìđórấtnghiêmtrọng.Nhưngconngườiđãbỏquahiệntượngnàyvàkhichợthiểurathìđãquámuộn.Vào5giờsángngày26/7/1963,tronglúcmọingườichưathứcgiấc,thìmặtđấtchuyểnđộngnhôlênrồihạxuốngnhưsóngbiển,nhữngkheđấtmởranhưmiệngconquáivật.Chỉsau17phút,cảthànhphốchỉcònlàmộtđốngđổnátchônvùi1.500ngườibấthạnh.TheoGiáosưPhillippedeWailly,giácquanthứsáucủaloàivậtcònthểhiệnởmốiquanhệ

khácthườnggiữachúngvớinhữngcáichếtcủathânchủ.Vào18giờtrongmộtchiềumùađôngnăm1952,gianhântrongcungđiệnBuckinhambỗngnghethấyđượctiếngrítđauđớncủachúmèoJackofSandrighamđượcnhàvuaGeorgeVIcủaAnhrấtcưngchiều.Chỉvàiphútsau,cácbácsĩthôngbáolànhàvuađãquađời.Cònvàothậpniên30,khiBộtrưởnghàngkhôngPháplàMauriceBokanovskibịchếttrong

mộttainạnmáybayởthànhphốToul,miềnnamnướcPháp,thìconmèođượcôngrấtyêuquýởParisbỗngkêugàothảmthiết,rồibỏtrốndướimộtcáitủ,ngayđúngthờikhắcchiếcmáybaychởchủnóđâmsầmxuốngmặtđất.Suốtnhiềungàyliềnconmèokhôngrờiđáytủ,chođếnkhixáccủaBokanovskiđượcđưavềParistẩmliệmthìnómớichuira.NhàvănlừngdanhngườiĐanMạch,HansChristianAndersen,cómộtngườibạnthânlàGiáo

sưOlafLundenbịmắcbệnhlaophổinênphảiđếnvùngBờbiểnNgàđểđiềutrị.Trướckhiđi,giáosưLundengửichúchóAmourcủamìnhlạichobạnchămsócgiùm.Sauđóhaingườivẫngiữliênlạcvớinhau.Thờigiansau,chúchóAmourrầurĩđếnmứcbỏăn.Mộtbuổisáng,nhàvănbỗngthấyAmourđếngầnbênmìnhrồiliếmtayôngmộtcáchmệtmỏi,buồnrầu,trướcđókhônglâuởtậnmiềnnamnướcPháp,chủnóvừamớiquađời.NữdiễnviênnổitiếngBrigitteBardotcủaPhápcũngkểlạirằng:Vàothờiđiểmmàmẹcủa

bàquađờitạiBệnhviệnNeuillyởParis,thìchúchóđốmNiniđangởcùngbàtạivùng

Bazoches,cáchParis30km,bỗnghúlêntừngcơnmộtcáchđauđớn.NiniđượcmẹcủaBrigittenuôidưỡngtừnhỏvàchỉgửilạichocongáikhiphảivàocấpcứutạiBệnhviện.Chodùcácnhàkhoahọcrấtcốgắngtrongviệcnghiêncứunhữngbíẩncủaloàivật,nhấtlà

hiệntượngtiênđoánnhữngbiếnđộngcủatráiđất,cáichếtcủaconngười,cảmgiáccủađộngvậtvớichủ....,nhưngdườngnhưlờigiảiđápvẫncònởđâuđó.Cònvớiconngười,ngàycàngpháthiệnthêmnhiềuđiềukỳlạliênquanđếnkhảnăngphithườngcủađộngvật.

2.GIẢIMÃCƠCHẾBAYCỦATHẰNLẰNCỔĐẠIThôngminhhơncảchimhiệnđại,loàibòsátcổnàykhôngchỉthựchiệnnhữngchuyếndu

ngoạntrênkhônghoànhảonhờđôicánhcómàngnhưcánhdơi,chúngcònthựchiệncácbiệnphápkiểmsoátcơthểmàchimngàynaykhôngcó.SankarChatterjee–nhàkhảocổhọcđồngthờilàmộtkỹsưhàngkhôngởĐạihọcCôngnghệ

Texas(Mỹ)-đãkếthợpcáckiếnthứccơbảncủamìnhđểlàmsángtỏkhảnăngkỳdiệucủathằnlằnbay,nhữngsinhvậtcókíchcỡthayđổitừmộtconchimkéttớimộtphicơphảnlực.Chatterjeeđãnghiêncứu10nhómthằnlằnbayđượcbảoquảntrongcáctầnghóathạchở

Brazil,ápdụngnhữngmôhìnhkhíđộnghọcthườngđượcdùngđểnghiêncứumáybayvàtrựcthăng.“Điềukỳdiệulàchúngbaycóthểđượcvớinhữngchiếccánhcựcdàivàcựcmỏngnhưvậy”.

Chatterjeenói.Nhànghiêncứunàyđãpháthiệnmộtđiềuđặcbiệtchỉcóởthằnlằnbaymàkhôngcóởchim

hiệnđại:Ngónchânthứtưcựcdàicủanónângđỡvàđiềukhiểnphầnngoàicủacánh,trongkhibangónnhỏhơnnằmtựdobêntrongtạichỗgấpkhúcphíatrướccánh.Nhữngngóntựdonàychophépchúngvồmồivàthậmchíđitrênmặtđấttrongnhiềugiờ.Hơnnữa,nhữngconthằnlằnbaylớnnhấtdườngnhưcòncứnghóađôicánhcủamình,giống

nhưnhữngtấmvánbuồm.Dạng“tấmván”nàytạochođôicánhmỏngcósứcmạnhkhixòerộng,nhưngvẫncóthểgậplạilúchạxuốngmặtđất.Cácnhànghiêncứucũngkhámphárarằng:Thằnlằnbaycóhailoạicánh.Mộtloạiđượctìm

thấytrênnhóm“rhamphorhynchoids”,cóđôicánhmỏngnhưcủadơi,vớimàngdagắnvàomắtcáchân.Từcấutạonày,thằnlằnbayđãtiếnhóalêndạngcánh“pterodactyloids”tiếnbộhơn,thuôn,hẹphơnvàgắngầnvớikhuỷucánh(chỗgấpkhúc).“Nhữngkiểuhìnhnhưvậycũngđadạngnhưchimhiệnđại”,Chatterjeenhậnxét.Chimhiện

đạisửdụngmộtloạtkỹthuậtbay,từcáchlượn-tiếtkiệmnănglượngnhưởchimhảiâulớn,đếnđậpcánhnhanhvàchaomìnhgiốngvớiloàichimruồi.“Trongmộtsốtrườnghợp,thằnlằnbaycònđiêuluyệnhơncảchim”.Pháthiệnnàyđãxóanhòanhữngýkiếntrướckiachorằng:Cácsinhvậtcóvẻngoàigiống

rồngchỉlànhữngconthằnlằnbiếtnhảycócvàbiếtlượntrênkhông.

3.CÁKÌNHTHÍCHNHẠITIẾNGLầnđầutiên,nhờthiếtbịcôngnghệcaodướinước,cácnhàkhoahọcđãthuđượctiếngkêu

củatừngconcákìnhriêngbiệt.Băngghiâmtiếtlộ:Giađìnhlũcávoinàyrấtthíchbắtchướcnhautrongkhinóichuyện.Trướcđây,ngườitacũngtừngthuđượcâmthanhcủacákình(mộtnhómđộngvậtlớnthuộc

họcáheotrongbộcávoi),songđóchỉlànhữngtiếngkêuphatạpvàcácnhànghiêncứukhôngthểphânbiệtđượcnóphátratừthànhviênnàotrongbầy.Dữliệutrongcuộcnghiêncứumớinhấtphỏngđoánrằngcávoigiaotiếpvớiđồngloại

tươngtựnhưconngười,cácloàilinhtrưởng,cáheovàchim.

PatrickMiller,trưởngnhómnghiêncứutạiBộphậnnghiêncứuthúbiểnNERC(ĐạihọcAndrewsởScotland)vàcộngsựđãtheodõinhữngconcákìnhđượcđánhdấubằngcáchsửdụngmộtchiếcthuyềnnhỏkéotheomộtchùmcácốngnghedướinước.Chùmốngnghenàynhằmxácđịnhgóctớicủaâmthanhvàxácđịnhconnàođangtạoratiếngđộng.Tấtcảâmthanhthuđượcđềuthuộcnhữngnhómgiađìnhnàođó,bởicákìnhsốngtheođàngầngũinhauvềhuyếtthống.Cákìnhconthườngkhôngxamẹchođếnlúcchết.Âmthanhđượcthulạikhicáccáthểtáchkhỏibầytheomộtgócítnhất20độ.Từđó,nhóm

nghiêncứucóthểphânbiệttừngcontheođặcđiểmnhậndạngcủachúng.Phântíchbăngthuâmchothấykhimộtthànhviêntrongđàncấttiếng,nhữngconkhácsẽbắtchướckêutheo.Thửnghiệmtrênnhữngtiếngkêungẫunhiên,chứngtỏrằngsốlầnmôphỏngnhưvậylớnhơnnhiềusựtrùnglặptìnhcờ,cónghĩalàcákìnhphảicốýbắtchướctiếnggọicủaconkhác.Millervàcộngsựkhôngchắcchắnvềýnghĩacủanhữngâmthanhnày,nhưngtinrằng

“nhữngcuộcnóichuyện”giúpgiađìnhchúngđượcbảotoàn.Trongnhiềutìnhhuống,conngườicũngbắtchướcnhau,nhưkhimộtngườinàođónói“xin

chào”vớimộtngườibạnhoặcmộtngườitrongnhà,anhtasẽnhậnđượcnhữngcâuđáptươngtự:“Xinchào”.Nghiêncứutrướckiacònthôngbáorằngcáheomũitocũngthamgianhữngcuộcnháitiếngnhưvậy.

4.PHÁTHIỆNCHIMKHƯỚUMUNTẠIRỪNGĐĂKRÔNG

CácnhàkhoahọcthuộcbảotàngLịchsửtựnhiênThụyĐiển,trongkhithámhiểmtạiKhubảotồnthiênnhiênĐăkRông-QuảngTrị,đãpháthiệnmộtđànkhướumungồm5convàđâyđượccoilàloàichimquýcótêntrongsáchĐỏthếgiới.

VoisửdụngâmthanhđểliênkếtbầyđànvàbàytỏtìnhcảmKhướumunlàloàichimđặchữucủarừngĐôngDương,tênkhoahọclàStachyrisherberti,

thườngkiếmănởcáclènđáhiểmtrởtrênnúiđávôi.TrênthếgiớilầnđầutiênchúngđượcpháthiệntạiLàonăm1937,lầnthứhaitạiPhongNha-KẻBàng(ViệtNam)năm1996.Cácnhàkhoahọcnhậnđịnh:TìnhtrạngsinhsốngthưathớtcủakhướumunởrừngmiềntrungViệtNamchothấyloàichimquýnàyđangđứngtrướcnguycơtuyệtchủng.

5.BƯỚMTỪNGĐỒNGHÀNHVỚIKHỦNGLONGNhữngsinhvậtduyêndángnhấttrongthếgiớicôntrùngdườngnhưđãbắtđầulịchsửcùng

vớinhómbòsátkhổnglồ,lùixahơnnhiềusovớiướcđoántrướckiacủagiớikhoahọc.Cácmẫuhóathạchhổpháchtuyệtmỹcủachúngvừanóilênđiềuđó.NămmiếnghổpháchđượctìmthấyởCộnghòaDominicathuộcvùngbiểnCaribbe,mỗi

mảnhchứamộtconbướmmetalmarkcònnguyênvẹn,thuộcloàiVoltiniadrambađãtuyệtchủng.Trướcđó,hóathạchbướmđượcxemlàcổnhấtcóniênđạikhoảng40-50triệunăm.Song,5mẫuvậtmớinàyđãphákỷlụcđó:Chúngchứngtỏbướmcóthểbaylượntrênđầulũkhủnglong-loàisinhvậtbịtuyệtchủngkhoảng65triệunămtrước.“Thậtkhóđểtinnổisựhoànhảocủacácmẫuvật.Chẳngkhácgìbạnbắtlấymộtconbướmở

hiệnđạivàđặtnódướiánhsánghiểnvi”,RobertRobbins,mộtthànhviêncủanhómnghiêncứutạiViệnSmithsonianởthủđôWashington,Mỹ,tuyênbố.RobbinsvàhainhàcôntrùnghọcJasonHall,DonaldHarvayđãtìmhiểu5mẫuhóathạch

nàytrongnhiềunăm.Khihọhànggầnnhấtcủachúng–bướmVoltiniadanforthicònsốngvàđượcpháthiệnởMexico,họđãcóthểrútrakếtluậncủamìnhvềsựtiếnhóacủabướm.

Ngàynay,bướmmetalmarkchỉcònduynhấtmộtloàitồntạitrênquầnđảoCaribbe,nhưngTrungvàNamMỹthìcóhơn1.200loài.MetalmarksốngởcácvùngẩmướtvàchủyếuởsâutrongrừngAmazonhoặccácrừngẩntrongmâymù.

Kỳnhông“Cáccôngtrìnhnghiêncứugầnđâycủachúngtôichothấy:Hóathạchtronghổpháchvàloài

đangsốngởMexicoVoltiniadanforthilàchịemhọgầnnhấtcủanhau”,Robbinsgiảithích.“VoltiniadanforthivàVoltiniadrambađãphântáchthànhhaidòngcáchđâyítnhất15-20

triệunăm.Nhưngvìchúnghầunhưkhôngchịucưtrúởvùngnàokhácngoàicácrừngnhiệtđới,nênchúngtôicóthểtinchắcrằngbướmhổpháchhẳnđãtheochâncáchònđảokhicácđảonàytrôidạttừTrungMỹtớiCaribbe”.

6.HƯƠUCAOCỔKHÔNGPHẢILÚCNÀOCŨNGCAOCỔ

Hàngtriệunămtrước,rấtnhiềuđộngvậtvùngBờTây,NamPhi,từngtồntạitronghìnhdángkhákhácbiệtsovớihậuduệcủachúngngàynay.Trongsốđócónhữngsinhvậtnhưhươucaocổvớicáicổrấtngắnvànhữngchiếcsừngdài.MộtcưdâncủavùngJacobsBay,RudolfvanVuuren,đãkhámpháradấutíchcủamộttrong

nhữngsinhvậtđãđivàodĩvãngđó-cònđượcgọilàsivathere-trongmộthốđàođểcungcấpvậtliệuchoconđườngmớimởtrongthịtrấn.VanVuurenđưachiếcxươnghóathạchtớiCôngviênhóathạchBờTâygầnLangebaawegvà

traonóchonhàquảnlýPippaHaarhoff.Haarhoffchobiếtđódườngnhưlàmộtphầncủamộtconsivanthere-loàiđãtuyệtchủngvàokhoảng400.000nămtrước.“Cònphảikiểmtrathêmnữa,nhưngtừnhữnggìnhìnthấy,chúngtôiphỏngđoánđólàmộtconsivanthere”,Haarhoffnói.Chiếcxương,cóthểlàxươngđùi,đãbịgãylàmđôitrongkhiđàođất.“Nửacònlạicóthểvẫn

nằmtronghốvàôngVanVuurenquyếtđịnhsẽtìmkiếmnó.CảvùngBờTâykencứngcáchóathạch”,Haarhoffnói.Sivantherelàmộtđộngvậtlớn,chắcnịch.“Chúngtôikhôngrõmụcđíchcủanhữngchiếc

sừngdàitrênđầuchúng-cóthểlàmộtcáchphôtrươngtínhdụcchăng”.Chotớinay,hàngnghìnhóathạchđãđượccácnhàkhảocổtìmthấyởLangebaanweg,trong

đócónhữngđộngvậttốicổnhưcánhcụtkhổnglồ,gấuvàmèorăngkiếm.Khoảng500consivantherecũngđượctìmthấyởđây,nhưngkhônghóathạchnàocósọnguyênvẹn.

7.GIẢIMÃNGÔNNGỮCỦALOÀIVOINhàsinhvậthọcJoycePooleđãnhậnrarằngvoisửdụnghơn70kiểuphátâmvà160tín

hiệu,biểuhiệncửchỉđểgiaotiếphàngngàyvớinhau.Đólàkếtquảcủa27nămbàsốnggiữađànvoiởcôngviênquốcgiaAmboseli,Kenya,đểnghiêncứuhànhvivàcáchthứcgiaotiếpcủachúng.Giốngvớiconngườivànhiềuđộngvậtcóvúkhác,voicónhiềukiểutiếngkêu,tínhiệuđể

phụcvụcácmụcđíchkhácnhaunhư:Phòngvệ,cảnhbáonguyhiểm,gianhậpcáchoạtđộngtậpthể,hòagiảibấtđồng,thuhútbạntình,củngcốmốiquanhệgiađình,bàytỏnhucầuvàướcmuốn...Nhữngbiểuhiệntìnhcảmnhưvuithích,giậndữ,thôngcảm,trêuđùavànhiềutrạngthái

khácđềuđượcthểhiệnbằngnhữngmàntrìnhdiễnâmthanhphithường.Chúngkhôngchỉ

rốnglênmàcònkêuré,hòhét,gầmgừ,gàorú,khịtkhịt,rênrỉ...Cáctiếngkêucóthểbiếnđổitừnhẹnhàngnhưnhữnglờithủthỉđếnđinhtainhứcóchơncả

mộtcáibúakhoan,cóthểchoechóenhưtiếnggàgáyhayùngụcnhưnướcchảyquacốngngầm.Mộtsốâmthanhcònnhỏđếnnỗitaingườikhôngthểngheđược.“Voilàđộngvậtrấtsungsứcvàbiểucảm”,Poolenói,“Tìnhcảmvànănglượngcủacảđàn

khikếthợpvớinhauthậtmạnhmẽ”.Theocácnhàkhoahọc,voicầncóhệthốnggiaotiếptinhtếnhưvậyđểduytrìmộtcấutrúc

xãhộiphứctạp,dựatrêncácmốiquanhệgiađìnhbềnvững.Voiđựctrưởngthànhsốngvàhoạtđộngriêngrẽhoặctrongmốiquanhệlỏnglẻovớicácconđựckhác,nhưngconcáitrưởngthànhthìcầmđầucácnhómgồmnhữngconcáivàconnhỏkhác.Dovậy,voiđựcvàvoicáicũngcótiếngkêukhácnhauphùhợpvớivaitròcủachúng.Ngoàiâmthanh,voicòngiaotiếpquaxúcgiác,khứugiác,thịgiácvàtínhiệuhóahọc.Nhữngâmthanhsiêumạnhmẽchophépchúngtruyềnthôngđiệpvàlờicảnhbáovới

khoảngcáchrấtxa.Vídụ,voicóthểgửinhữngthôngđiệpnhư:“Xinchào,tôiởđây.Bạnởđâu?”;“Cứutôivới,tôibịlạc”;“Tôiđãsẵnsàngđểlàmbạntình”hoặc“Chúngtađanglàmụctiêubịthanhtoán"...

8.BÍẨNVỀSỰTÁISINHCÁCCƠQUANỞĐỘNGVẬT

Nếucắtđầumộtconvậtthuộcloàithủytức,đầucủanósẽmọclạitrong3ngày.Nếucắtmộtgiundẹpralàm200mảnh,2tuầnsausẽthành200congiunmới.Việcthằnlằn,kỳnhông,sagiôngmọcđuôihầunhưaicũngbiết,nhưngloàicóxươngsốngnàybiếttáisinhmộtchân,mộtphầnhàm,mắthaytimthìkhôngmấyaibiếtđược.Nằmtrongsốnhữngyếutốquantrọngnhấtcủasựtáisinhlàgene,nhànghiêncứuKiyokazu

AgatavàcộngsựthuộcTrungtâmRikencủaNhậtđãkhámphánhữnggenekhácnhauliênquanđếnsựtáisinhcủaloàigiundẹpdài1cm.Nhữnggeneấyphátđitínhiệuchophépbiếntếbàogốccủaconvậtthànhtếbàothầnkinh(vìvậytêncủaloàigiunnàytrongtiếngNhậtcónghĩalà“nãoởkhắpnơi”).

MộtconngựaAkhal-TekeTuynhiên,cácloàiđộngvậtdùngtếbàogốcđểtáitạomộtcơquanthườngkhônggiống

nhau.Giundẹpcótrữlượngtếbàogốcquantrọngchiếmđến30%toànkhốitếbàogiun.Khicơthểconvậtbịtổnhại,cáctếbàogốcđượcbáođộng,dichuyểnvềnơibịmấtvàtiếnhành“sửachữa”,tứclàsinhsảnnhữngtếbàobịthiếu,chođếnkhihoànthànhmộtcơthểmới.Phươngphápthứhailàcáchcủakỳnhông.Nókhôngcótrữlượnglớntếbàogốcmàcáctế

bàonàysẽđượcsảnxuấttạinơibịthươngtổn,từnhữngtếbàođãđượcbiệthóa(tếbàocơ,bìhaythầnkinh),đượclậptrìnhvàtrởnênkhôngphânhóa.Vìlýdonày,quátrìnhtáisinhđượcgọilà“sựmấtphânhoá”.Mangtínhtổngnăng(totipotente),cáctếbàogốcnàycóthểsinhsảnvôhạnđểtáitạophầncơthểbịmất.

9.NHỮNGGIẢTHUYẾTVỀVIỆCĐÁNHMẤTKHẢNĂNGTÁISINH

Thoạttiên,ngườitanghĩsựtáisinhnàylàmộtkhảnănghiếmthấytrongthếgiớiđộngvật,làkếtquảcủamộtbiếnđổimaymắntrongsựtiếnhóa.Nhưngkhôngphảivậy.TheochuyêngiathuộcĐạihọcGeneve(ThụySĩ),đâylàtínhchấtkháphổbiến.Phầnlớncácloàicókhảnăngtáisinh.Tômhùmthuộcloàigiápxácmọclạicàng,saobiểnmọclạinhánh.Cóđiểm

nghịchlý:Mộtsốloàigầnvớicácloàitrênlạikhôngcókhảnăngtáisinh.Tạisaosagiôngtáisinhđượcmàếchlạikhông?Trongkhinhữnggenevềpháttriểncơthểvẫnđượcbảotoànquadòngtiếnhóa.Cóthểthấytrongsựtiếnhóa,tạimộthayhaiđiểmtrênchuỗiditruyền,nhữngđộtbiếnxảyrachelấpđimộtsốgeneditruyềnchínhvềmọclại,đặcbiệtởconngười.

Dúikhônglông.Bênphảilàảnhthật.Bêntráilàảnhminhhọasựmấtcânxứnggiữavùngnãodànhchoxúcgiácvớivùngnãodànhchothịgiác.

Độngvậtbiếttáisinh,tạisaoconngườikhôngbiết?Làmthếnàođể“đánhthức”nhữngkhảnăngchúngtacónhưngđãbịvùiđiấy?ởkỳnhôngvàthủytức,quátrìnhtáisinhhoạtđộngvàobấtcứlúcnàotrongthờikỳtrưởngthànhvàtạoranhữngtếbàogốcgiúpchúngmọclạinhữngcơquanđãmất.Trongmộtsốtrườnghợpcácđốtcuốingóntaycủatrẻnhỏmọclại,nhưngdườngnhưphôingườithànhhìnhđãđánhmấtmọikhảnăngvềtáisinh.Tạisaophôilạivứtbỏkhảnăngkỳdiệunày?Câutrảlờiđơngiảnnhưviệctìmlạinhữnggenebị“lãngquên”.Trườnghợpcủaloàithủytứcmởrachochúngtamộthướngtìmmới.Loàivậtnàysinhsảnbằngcách“nảymầm”.Nhờtínhtáisinh,từsườncủanómọcranhữngthủytứcnhỏkhác,chúngsẽtáchrasauvàingày.Nhưngnếutabỏđóiconvậtđó,nósẽchuyểnsangmộtkếhoạchkhẩncấpvềgiớitính.Nósẽngừngmọcchồi,sauđómọcnhữngtinhhoànvàbuồngtrứng,thườnglàcùngmộtlúcvàkíchhoạtsựpháttriểnsinhdục,tạoramộttrứngcósứcchịuđựngcaohơnchínhconvậtđểcóthểsốngsóttrongnhữngđiềukiệnkhắcnghiệt.Từthídụnày,tacóthểhìnhdungcácsinhvậtcaocấpđãtạmthờibỏđikhảnăngtáisinhtrongdòngtiếnhóa,đểnhườngchỗchokhảnăngtìnhdụckịchphát,hiệuquảhơntrongthờikỳ“khủnghoảng”,nhấtlàvềkhíhậu.Concáiđầyđàn,lạiđượcsinhratừmộtbộgene,làcáchtốtnhấtđểđảmbảochosựtồntạicủaloàivật.Theomộtgiảthuyếtkhác:Mấttínhtáisinhthìphảicókhảnănglênsẹonhanh.Theoquan

sátcủamộtnhàkhoahọcMỹ,mộttrongnhữngnguồngốccủachuột,cótênMRL,lênsẹochậmhơnnhữnggốckhác.Bùlại,MRLbiếttáisinhtừnhữngphầnbịtổnhạinghiêmtrọngởtimtrongkhinhữngconchuộtbìnhthườngkhôngcókhảnăngnày.Diễntrìnhtrêncũngcónhiềunétgiốngvớidiễntrìnhtáisinhởsagiông.Mộtlỗ2mmđượcxuyênquataicủaMRLsẽđượcbịtkín,khôngđểlạimộtvếtsẹonhỏ.Theologic:sựlênsẹogiúpmiệngvếtthươngmauliền,hạnchếtốiđanguycơnhiễmkhuẩnvàsựxâmnhậpcủavisinhvậtgâybệnh.Nhưngsựlênsẹonhanhcảntrởviệckhởiphátdiễntrìnhmấtphânhóatếbàohaysựchuyểndịchnhữngtếbàogốccầnthiếtchosựtáisinh.Nhưngkhôngcógìlàkhôngthểđổilại.SựhiệndiệncủachuộtMRLchứngtỏcóthểkhởi

phátmộtthếphẩm(ersatz)táisinhởloàicóvú.Trongphòngthínghiệm,cácnhàkhoahọcđãkíchhoạtquátrìnhtáisinhsợicơcủachuột,bằngcáchthêmvàonhữngtếbàođượctríchtừsợicơcủasagiông.Việcsosánhbộgenecủacácloàikhôngcókhảnăngnàysẽgiúpviệcnghiêncứutiếnhànhnhanhhơn.

MộtconbướmPierisnapiđangtìmkiếmbạntình.

10.TRUNGQUỐCXÔNXAOVỀGIỐNGNGỰACÓ“MỒHÔIMÁU”

CácchuyêngiatrênkhắpđấtnướcTrungQuốcđãhọptạiUrumqu,thủphủcủakhutựtrịdântộcDuyNgôNhĩởTânCương,phíaTâyBắcnướcnày,đểthảoluậnvềnhữngbíẩncủagiốngngựathuầnchủngcómồhôiđỏnhưmáu.Tạihộinghị,mộtsốhọcgiảkếtluậnrằng:Màuđỏcủamồhôithựcchấtlàmộtcănbệnh

hiếmgặp,docáckýsinhtrùnggâyratrênnhữngcáthểngựa,vàkhôngphổbiếntrênbấtcứloàinàokhác.

Cácchuyêngiacũngchorằngcókhoảng3.000conngựamắcbệnhtươngtựđangsốngởTurkmenistan,Nga,KazakhstanvàUzbekistan.ChúngthuộcvềgiốngngựaAkhal-Teke,bắtđầuđượcthuầnhóacáchđâykhoảng3.000năm.Đâylàloàingựathuầnchủngnhấtthếgiới,cótốcđộphicựcnhanhvàkhảnăngchịuđựngrấttốt.Hộinghịnàyxuấtpháttừsựkiệntháng4/2001,mộtchuyêngiaNhậtBảnthôngbáođãphát

hiệnthấyconngựacó“mồhôimáu”gầnnúiThiênSơn,TânCương,vàchụpđượcảnhcủanó.Thôngtinnàylậptứcthuhútsựchúýcủanhữngngườinuôingựatrongnướcvàquốctế.Tuynhiên,cácchuyêngiaTrungQuốcphỏngđoánđóchỉlàmộtconngựalai.Họtinrằnggiốngngựa“mồhôimáu”thuầnchủngkhôngcònhiệndiệntạiTrungQuốc,màtừlâuchúngchỉsốngtrongđiềukiệnnuôinhốtởvùngTrungÁ.Nhưngđếnđầunămnay,rấtnhiềucuộcđiệnthoại,thưtừvàcácbứcảnh,cùngcácnhân

chứngkhẳngđịnhrằngđãnhìnthấyđộngvậtnàyởTânCương,khiếncholuậnđiểmcủacácnhàkhoahọcbịlunglay.Mớiđâynhất,trungtuầntháng5,TrungQuốcđãnhậnmộtmónquàđặcbiệttừquốcgialánggiềngTurmenistan,mộtconngựathuầnchủngAkhal-Teke.NgườiTrungQuốcđãnhậpkhoảng3.000conngựathuộcloạinàyvàohơn2.100nămtrước

đây,nhằmtăngcườngkhảnăngphòngthủquốcgia.Tiếpđó,năm1952,khoảng101conkháccũngđượcnhậpvàonướcnàytừLiênbangXôViết.TuynhiênnhữngnỗlựcđểduytrìsựsốngcủachúngởTrungQuốcthìkhôngthànhcông.

11.VÌSAOLOÀIDÚICÓHAIRĂNGCỬAVẬNĐỘNGĐỘCLẬPNHAU?

Dùkhôngđượcbìnhchọnlàloàivậtđángyêunhấtnhưngdúikhônglôngcóđủđặcđiểmđểđứngtronghàngngũcácloàithúkỳlạ.Loàigặmnhấmnàycónhữngchiếcrăngcửarấtlớn,vớihaichiếcởhàmdướicóthểvậnđộngmộtcáchđộclập:Sựkhácbiệtởđâylànằmtrongnãocủachúng.

Trongkhinhững“ngườibàcon”cólôngmaocủadúikhônglôngsốngtheokiểucộngđồng(nhưởongvàcácloàicôntrùngkhác),thìloàivậtnàylạisốngđơnlẻ.Vẻngoàitrầntrụivớivàicáilôngthụcảmthưathớtcònsótlại,đôitaivàmắtnhỏ,đầy

nếpnhăn,dúikhônglôngsốngchuilủitrongnhữngchiếchangsâudướilòngđất.Nhữngđặcđiểmnàygiúpchúngthíchnghivớicuộcsốngđàobớivàtốităm.Nhưngchưahết,điểmkỳlạnhấtcủachúnglànhữngchiếcrăngcửarấtlớn,haichiếcởhàmdướicóthểvậnđộngđộclậpvớinhau,giúpchúngđàohangvàdichuyểncácvậtmộtcáchkhéoléo.Trongmộtcuộcnghiêncứumới,cácnhàkhoahọcMỹđãchỉrarằng:Cácvùngnãocủadúi

khônglôngcósựbiệthóatươngtự,quyếtđịnhđếnhoạtđộngcủacặprăngkỳdịnày.KennethCataniavàcộngsựtạiĐạihọcVanderbiltđãsửdụngcácthiếtbịđiệntửtíhonghilạihoạtđộngthầnkinhtrongnãodúi.Họnhậnthấygần1/3vùngvỏnãochiphốicảmgiácxúcgiác(somatosensorycortex)làdànhchoviệcthuvàphátthôngtintớinhữngchiếcrăngcửangoạicỡ.Trongkhiđó,haichâncủadúikhônglôngchỉnhậnđược10%sựchiphốitừnão.Cataniacũngnóirằng:Vùngvỏnãochiphốicảmgiácxúcgiáccủadúikhônglôngdườngnhư

đãlấnáthếtvùngvỏnãomới(thôngthườngcóvaitròchiphốithịgiác).Cólẽvìthếmàtầmnhìncủadúirấtkém,nhưngchúnglạilàmviệckhánhanhnhẹntrongbóngtối.Chođếnnay,ngườitavẫnchưahiểuvìsaodúikhônglônglạidànhphầnnãolớnđếnthếchonhữngchiếcrăngcửa.Nhưngdùvớilýdogìđinữa,kếtquảcùngchỉrarằng:Đãcósựsắpxếplạinãobộởloàidúikhônglông,songsongvớiviệcchuyênhóacáccấutrúcnãovànhữnghànhvicóliênquanđếnđờisốngđàobới.

HoahộpđêmPhilodendron

12.NHẬNDIỆNMÙIHƯƠNGLÀMGIẢMHỨNGTÌNH

Lầnđầutiên,cácnhàkhoahọcxácđịnhđượcmộthóachấtlàmmấthứngthúáiâncủagiốngđực.Hóachất–methylsalicilate-hiệnchỉđượcbiếtcótácdụngởmộtvàiloàibướm,songgiớinghiêncứutinrằnghiệntượngtươngtựcóthểxảyratrênngười,cácđộngvậtvàcôntrùngkhác.Cácnhànghiêncứuđãkhámphárachấtlàmsuygiảmtìnhdụctrongkhiđangtìmhiểuloài

bướmtrắnggânxanhPierisnapi.Thayvì“tặngbạngáimộtchiếcnhẫnđínhhôn”đểthểhiệnrằngnàngđã“cóchủ”,bướmđựccủaloàinàytặngchobạntìnhmộtliềumethylsalicilatetrongtinhdịchcủachúng.Mùikhóchịucủahóachấtnàysẽkhiếncácchàngbướmđựckhácphảitránhxa.Chúngđànhphảibayđitìmcáccônàngbướmkhácchưacóbạntìnhmàlạithơmthohơn.Tuynhiên,hiệulựccủamùihươnglàmmấthứngáiânkhôngphảilàmãimãi.“Thườngthì

tácdụngcủanócóliênquanđếnchukỳkếtđôicủaconcái”,JohanAnderson,tạiViệncôngnghệHoànggiaởStockholm,ThụyĐiển,chobiết.“Điềuđócónghĩalàkhoảngthờigianbịkìmchếgiaophốikéodàitrongkhoảng4-6ngày,rồiconcáilạitrởnênhấpdẫnnhưthườngvàbắt

đầucáccuộctìnhmới”.Andersonchorằngquátrìnhnàyđemlạilợiíchchocảconđựcvàconcái,bởitừ4-6ngàylà

thờigianđủdàiđểconcáiđẻtrứng.Nếukhôngcóhóachấtnày,nàngbướmsẽkhôngđượcyênổnđểsinhnở.Conđựccũngcólợibởichúngđảmbảođược“khoảnđầutư”chocuộctìnhvớiconcáiđóvànhữngđứaconrađờisẽmanggenecủanó.Cácấutrùngcũngphải“cảmơn”thứhóachấtnày,vìtrongkhoảngthờigianbịbuộc“kiêng

khemtìnhdục”sẽkhiếnchoconcáichọnlọchơntrongviệctìmbạnânái.Chúngsẽcốgắnglựachọnnhữngkẻphốigiốngmạnhmẽvàhấpdẫnnhấttrongđámbạntình.Methylsalicilatekhôngcótácdụngđốivớingười.Nhìnchung,độngvậtcóvúsửdụngtấtcả

cácgiácquanđểngửi,nghe,sờvàcácbiệnphápkhácnhằmđiềutratiềmnăngcủabạntình.Trongsốtấtcảcácgiácquan,conngườithườngsửdụngnhiềunhấtlàthịgiácvàxúcgiác.“Tuynhiên,mộtvàithửnghiệmđãchỉrarằngmộtsốhoócmôncủachúngtacũngcóthểcótácdụnglàmứcchếsex",Andersonnói.CũngtheoAndersonvàmộtsốnghiêncứukhácđãchothấy,khiđượcchọnmộtđốitượng,

namgiớisẽtránhxanhữngngườiphụnữtừngđượcxịttestoteronecủamộtngườiđànôngkhác.Andersontinrằngviệcnghiêncứuhiệntượngứcchếtìnhdụccủaloàibướmtrongtươnglai

cóthểgiúpđỡđượcnhữngnhànông,ngườilàmvườnvàngườitiêudùngtránhđượctáchạicủathuốctrừsâuvàsâubệnh.

13.KIẾNCHÚATHỰCTHIQUYỀNLỰCNHƯTHẾNÀO?

Tậptínhcộngđồngcóthểlàbảnnăngcủaloàikiến.Nhưngnếucảkiếnthợcũngdànhthờigianđểsinhnở,thìnăngsuấtcủabầycóthểsuygiảm.Bởivậy,trongvaitròtruyềngiống,kiếnchúasẽcốgắngđảmbảorằngnólàbàmẹduynhất.Bằngmộtcáchnàonósẽápđặtquyềnlực?

TômbọngựaMộtnhómcácnhànghiêncứuchâuÂuđãtìmhiểuloàikiếnCapononotusfloridanus–một

loàichuyênsốngthànhnhữngtổlớn-đểtìmralờigiảichokhúcmắcnày.Họpháthiệnthấy,kiếnchúabaobọcchonhữngquảtrứngcủanómộthóachấtcótêngọilàpheromone,ứcchếsựsinhsảncủakiếnthợ.JuergenLiebigvàcộngsựtạiĐạihọcWuerzburgởĐứcđãtạonênvàiđànkiếnchỉgồmtoàn

kiếnthợ(khôngcókiếnchúa)vàbổsungvàođónhiềuthànhviênởnhữngnhómtuổikhácnhaunhưtrứng,nhộngvàấutrùng.Trongcácđànkhôngnhậnđượctrứngdokiếnchúađẻra,kiếnthợbắtđầutựmìnhsinhsản.

Nhưngkhitrứngcủakiếnchúavàcủakiếnthợcùngđượcthảvàotổ,lũkiếnsẽpháhủytrứngdokiếnthợđẻra.Nhưvậy,sựcómặtcủatrứngdokiếnchúasinhrađãcảntrởquátrìnhsinhsảncủakiếnthợ.Cácnhànghiêncứuđãphântíchbềmặtcủanhữngquảtrứngấuchúanàyvànhậnthấy

chúngchứamộthỗnhợphydrocacbonđặcbiệt,rấtgiốngvớihóachấtnàylênbềmặttrứngcủakiếnthợ,cácquảtrứngđócũngđượcbảovệantoàn.PháthiệnđượccôngbốtrêntạpchícủaViệnKhoahọcQuốcgiaĐức.

14.HOAMỞ“HỘPĐÊM”MỜICHÀOBỌHUNG

XươngrồngPachycereuspectin-aboriginumKhinhữngconbọhungNamMỹmuốncómộtđêm“vuichơixảláng”thìchúngtìmđếnmột

loàihoakỳlạcóthểtạorakhôngkhíhộpđêmsôiđộng.Trongbầuhoalàmộtkhônggiantrànngậphươngthơmlàmngâyngất“đầuócnhữngkẻsaytình”,mộtkhothứcăndồidàovàcảmộtnơiyêntĩnhđểnghỉquađêm.ĐólàloàihoaphilodendrontạiFrenchGuiana,nởramộtbôngtrônggiốngnhưhoalilytỏa

hơinóng.Hơiấmnồngnànnàylàlờimờichàohấpdẫnđốivớinhữngconbọhung,bởinógiúpchúngbảotồnnănglượngđểđánhchénvàlàmtìnhthayvìphảigiữấmchocơthể.“Điềuthúvịlàtừtrướctớinayngườitavẫnchorằnghoatỏahơinóngđểgiúphươngthơm

thêmnồngnànchứkhôngphảiđểgiúpmấyvịkháchvãnglai”,tácgiảnghiêncứuRogerSeymourtạiĐạihọcAdlaideởmiềnnamAustraliaphátbiểu.Naycácnhàkhoahọcđãchứngtỏrằngsứcnóngcũngcómộtvaitròquantrọngkhôngkhácgìmậthoavàphấnhoa.Đổilạiloàihoanàysẽđượccácloàibọhunggiúpthụphấnvàsinhsảnthànhcông.Banđầu,cácnhànghiêncứuđịnhtìmhiểukhảnăngđặcbiệtcủahoaphilodendrontrongcáchthứctỏarahơinónggiốngnhưchimvàđộngvậtcóvú.Mộtsốhoahâmnóngmìnhbằngcáchđốtmỡhoặctinhbột–mộtsảnphẩmphụtrongquátrìnhtraođổichất.Nhưngcácnhànghiêncứunhậnthấyhoaphilodendronchỉtựhâmnóngmỗikhicómộtconbọtrongbầuhoa.Nhữngconbọnàysẽgiảmđi2-5lầnnănglượngcầnthiếtđểhoạtđộngtrongbônghoasovớiởbênngoài.Cácnhàkhoahọcđãtìmhiểuvàxâydựngnênmốiquanhệkỳlạgiữahoaphilodendronvàbọhung.Bầuhoamàuxanhcómộtthântrắngmuốtởbêntrong.Chiếcthânnàygồmhàngtrămbônghoanhỏ.Nhữngbôngởtrêncùnglàhoađựctạophấn,cònbôngởdướilàhoacáisinhsản.ởgiữalànhữnghoađựctạorahơinóngvàthứcănhấpdẫnchobọhung.Đểtránhviệcthụphấnchochínhmình,hoatựđiềuchỉnhthờigiansaochohoacáitrưởngthànhtrước.Khiđêmđến,hoanóngdầnlênvàhươngthơmcủanócuốnhútrấtnhiềubọhung.Chúngnhanhchónglaođếnchuiđầuvàobầuhoavàsaysưađánhchénrồigiaophốiởđó.NhiệtđộtrongbầuhoacóthểcaohơnvàiđộCsovớikhôngkhíbênngoài.Khinhữngconbọdichuyển,phấncủachúnglấytừhoakhácdínhtrêncơthểsẽđượcthụphấnchonhữnghoacáiởđây.Khibọhungđãmệtvàngủthiếpđingaytrongbầuhoa,nhữnghoađựcnhanhchóngthụphấnvàtrưởngthành.Trướckhibìnhminhlên,bônghoakhépchặtvỏlạibuộcnhữngconbọphảibayranếukhôngmuốnbịnghiềnnát.Khi“kháchchơi”đãđikhỏi,thânthểcủachúngdínhđầyphấnhoavàlạimangtớinhữngbônghoakhácđểtiếptụcvòngđờiởđó.Seymourchobiết:Nhữngbônghoatựnónglênnàyrấtphổbiếnởcáccánhrừngnhiệtđới,nơibọhungcóthểthụphấnchoítnhất900loài.Ôngtinrằng:Hơinóngcóthểcótầmquantrọnghơntrongthờikỳđầutiếnhóacủacácloàihoa.

Nhệnsóicáixơiconđực

15.TÔMGIAOTIẾPBẰNGÁNHHUỲNHQUANGTômsửdụngnhữngmàntrìnhdiễnánhsánghuỳnhquangđầyấntượngđểxuađuổikẻthù

vàthuhútbạntình.Đâylàlầnđầutiênhoạtđộnggiaotiếpbằnghuỳnhquangđượctìmthấytrongthếgiớiđộngvật.CácnhànghiêncứuđãtìmmộtloàibọngựaphổbiếnvùngĐạiTâyDươngsửdụngsắcvàng

xanhnhợtnổibậtởdướinướcđểcảnhbáonguyhiểm.“Chúngtôibiếtrằngsanhôcóhuỳnhquangnhưngkhôngthểgâyấntượngbằngmàusắcsánglóacủatôm”,JustinMarshalltạiĐạihọcQueenslandchobiết.Theonhómnghiêncứu,khitômbọngựaLysiosquillinaglabriuslacầnphảibảovệlãnhthổhoặcxuađuổikẻthù,nócảnhbáobằngcáchtăngcườngánhvànghuỳnhquangtrêncơthể.Màntrìnhdiễntươngtựcũngdiễnrakhitômđựcgặptômcái.“Ngoàiviệccảnhbáokẻthù,ánhsángnàycònđượcsửdụngđểthuhútbạntình”,Marshallnói.

Dàitới22cm,tômbọngựatươngđốitosovớimộtcontômbìnhthường.Nólàloàiănthịthungdữởdướiđáyđạidương,trồilênbấtthìnhlìnhtừtronghangvàsửdụngđôicàngtrướctokhỏeđểbắtcá.Trongsuốtmàntrìnhdiễnmàusắc–phầncơthểcủachúngphảnánhvàngthôngthường,đồngthờitỏaraánhsánghuỳnhquangmàuvàngvàxanhnhợt.

RuồicáikhócóthểthoátkhỏimắtruồiđựcNhữngmàusắcbìnhthườngrấtkhóphânbiệtđượckhiởdướinướcdocácđặctínhcủa

nước.Nhưngánhsánghuỳnhquangnổibậttrongđiềukiệndướinướchơnlàngoàikhôngkhí.Tômbọngựacũngcóloàicóhệthốngtiếpnhậnmàusắckháphứctạp,dochúngcóbộcảmthụmàusắcnhiềugấp4lầnsovớiconngười.

16.XƯƠNGRỒNGMEXICO“PHỤTÌNH”DƠIĐỂTHEOCHIM

LoàicâyxươngrồngyêuthíchcủadơitạisamạcSonoran,Mexico,đangbịlợiíchcộngsinhlàmcho“lầmđườnglạclối”.Từngđượccholàgắnbómậtthiếtvớidơiănmậthoabanđêmđểthụphấnvàsinhsản,loàixươngrồngnàyđãchuyểnsangkếtgiaovớinhững“kẻthụphấn”khácđángtincậyhơn.Xươngrồnghìnhtrụ(Pachycereuspectin-aboriginum)làmộttrongsốcácloàixươngrồng

Mexicođượcthụphấnbởiloàidơiănđêm.Loàixươngrồngnàycũngđãpháttriểnnhữngbônghoato,nhiềumậtvớimùihươngđộcđáođểquyếnrũnhữngconthúcócánh.NhưngmộtnghiêncứumớithựchiệntrênsamạcởtâybắcMexico,đãpháthiệnrarằng:XươngrồnghìnhtrụkhôngcònphụthuộchoàntoànvàonhữngchúdơichỉghéquaMexicotrongnhữngchuyếndicưtớiNammỹvàngượclại.“Cóvẻnhưnhữngchuyếnviếngthămcủadơikhôngđềuđặnvàdễđoántrước,vìvậymàxươngrồngMexicobuộcphảimởrộngbônghoađểđónchào“cácvụkháchbanngày”nhằmduytrìnhucầusinhsản”,CarlosMartinezDelRiotạiĐạihọcWyomingphátbiểu.Cácnhàkhoahọcđãpháthiệnthấyxươngrồnghìnhtrụcòngiaoduvớichimvàcôntrùngvàobanngày,trừdơivàobanđêm.TrongsốnhữngvịkháchthườngxuyênbaytớivàobanngàylàloàichimgõkiếnGila.Pháthiệnnàychothấyxươngrồngđãtựđiềuchỉnhbảnthânđểthíchnghivớihoàncảnhxungquanh.“Loàidơiănđêmphụthuộcvàoxươngrồnghìnhtrụđểsinhsống.Nếumuốnduytrìmốiquanhệtốtđẹpgiữadơivàxươngrồng,cácnhàkhoahọccầnphảixâydựngmộtbứctranhrõràngvềviệchailoàiđãtươngtácvớinhaunhưthếnàoquacácgiaiđoạnvàcónhữngbiệnpháptácđộngthíchhợp”,DelRionhậnđịnh.

ChimMoa

17.NHỆNSÓIKHÔNGQUÊNNGÀY“HẸNHÒ”ĐẦUTIÊN

Nếumộtconnhệnđựctrôngquenmắtvớicôbạntìnhthìnósẽítbịănthịthơntrongthờigiangiaophối.Cácnhàkhoahọcđãtìmthấynhệnsóicái(schizocosauetzi)thíchquanhệvớinhữnganhchàngtrônggiốngvớinhữngconchúngđãgặpgỡtrướckhitrưởngthành.

BọZeusđựccưỡitrênlưngconcáivàxơibữaluôntrênđó.Trongtựnhiên,nhệnsóiđựctrưởngthànhnhanhhơnnhiềusovớiconcái.Điềunàycó

nghĩalàtrongkhibảnthânchưathểgiaophốithìconcáiđãgặpgỡrấtnhiềuconđựcđã

trưởngthànhvềmặttìnhdục.Nhữnggìcônàngnhìnthấyvàothờiđiểmquantrọngnàysẽquyếtđịnhsởthíchbạntìnhvềsau.Thôngthường,nhệnsóiđựcquyếnrũđốiphươngbằngcáchvẫyvẫyđôichântrước.Nhữngchiếcchânlônglánàycómàusắckhácnhau,từnâusẫmsangđentuyền,tùythuộcvàomỗicáthể.Đóchínhlàđặcđiểmđểnhệncáiphânbiệtnhữnganhchàngtheođuổi.Chúngsẽchọnnhữngconđựccóđôichâncómàutươngtựvớinhữnganhchàngmàchúngnhìnthấykhituổidậythì.Kẻkhôngđạttiêuchuẩnkhôngnhữngbịloạibỏmàcòncóthểtrởthànhbữatrưachocáccônàngkiêukỳ.Nóitheocáchkhác,nhệncáikhôngthíchnhữnganhchànglạmắt.Kếtquảnàychothấyđộngvậtkhôngxươngsốngcókhảnăngnhậnbiếtxãhội,mộtđiềuchưatừngđượctìmthấytrướcđó.TiếnsĩEileenHebetstạiĐạihọcCornellởNewYork(Mỹ),đứngđầunghiêncứu,phátbiểu:“Kinhnghiệmxãhộiđãảnhhưởngtớisựlựachọnbạntìnhcủanhện.Điềunàychothấyđộngvậtkhôngxươngsốngbiếtnhậnthứcvềmặtxãhộivàcókhảnăngghinhớsựkiệnquacácgiaiđoạntrưởngthành.Hànhvinàycóthểcóíchvềmặttiếnhóa,bởinhữngconnhệnkhỏemạnhthườngtrưởngthànhsớmhơn,dovậymàconcáichọnlựanhữnganhchàngđãđượckiểmchứngtrướcđó,đểchoranhữnganhchàngđãđượckiểmchứngtrướcđó,đểchoranhữngđứaconkhỏemạnh”,Herbetsgiảithích.Ngoàira,nhệnsợsốnggiữanhiềubầyđànkhácnhau,nênviệcchọnbạnđờiquenmắtcũnglàmộtcáchđảmbảochúngchọnđúnggiốngnòi.Ởđộngvậtcóvúthìlạingượclại,chúngchọnbạnđờikhônggiốngmìnhđểtránhgiaophốiphảinhữngconcócùngdònghọ.

18.ĐÔIMẮT–VŨKHÍSĂNTÌNHCỦARUỒIĐỰCNhữngconruồiđựccómộtđôimắtđặcbiệtmàconruồicáinàolọtvàokhómàthoátđược.

Tếbàotrongvõngmạccủamắtruồiđựcchuyênbiệthóađểnhậnbiếtnhữngvậtthểnhỏchuyểnđộng,điềunàygiúpchúngtruyđuổinhữngconcáichạytrốn.

Khỉcáiưathíchbộmặtmàuhồngcủakhỉđực“Điểmtình”trongmắtruồiđựccóthểnhậnbiếtđượcnhữngconruồibayvớitốcđộcaoở

khoảngcách76cm,trongkhimắtconcáichỉnhìnthấyđượctrongkhoảng33cm.“Khibạnnhìnthấy2conruồilượnquanhmộtcáichaođèn,khảnăngsẽlàconruồiđựcđangđuổi,cònconcáiđangtìmcáchtrốnthoát”,SimonLaughlintạiĐạihọcCambridge,nướcAnh,chobiết.Tếbàocảmthụtrong“điểmtình”củamắtruồiđựcphảnứngmạnhmẽvớinhữngvậtthểnhỏvànhậndiệnmụctiêuchínhxáchơn.Chúngcũngdừngphảnxạmộtcáchnhanhchóng,giúpgiảmđượcsựhoamắt,bởinócóthểxóacáchìnhảnhcònlưulạitrongvõngmạc(điềunàythườngxảyrakhingườitaxempháohoa).Mắtruồicóthuỷtinhthểlớnhơnvìvậymàchorahìnhảnhsắcnéthơn.Tấtcảnhữngkhảnăngnàyđềutiêutốnrấtnhiềunănglượng,điềuđólýgiảivìsao“điểmtình”chỉnằmtrên1/5conmắt.Cácnhàkhoahọcchobiết,mắtđộngvậtthườngthíchnghivớicuộcsốngcủachúng.Chẳnghạnmắtếchphảnứngmạnhmẽvớinhữngvậtthểbay.Nhưngnóxảyratrongquátrìnhxửlýhìnhảnh,chứkhôngnằmtrongtếbàocảmthụ.

19.CHIMMOACÁIƯACÁCCHÀNGTÍHONNhữngloàichimđãtrởthànhthiêncổnàyđềucóchungmộtđặcđiểmkỳlạ,đólàhiệntượng

lưỡnghìnhgiớitínhđảongược–concáithườnglớngấpđôibạnđờicủamình.ĐólàkếtquảphântíchANDmớinhấttừhóathạchchimMoacủahainhómnghiêncứutạiAnhvàNewZealand.

LinhCẩuJoelCracraft,mộtnhàđiểuhọctạiBảotànglịchsửtựnhiênMỹởNewYork,chobiếtđâylà

nhữngcôngtrìnhnghiêncứuđầutiênvềgiớitínhcủachimMoadựatrêncáchóathạch.Phân

tíchANDcủahainhómcũngchothấy,rấtcóthểhiệntượnglưỡnghìnhgiớitínhđảongượccòntồntạiởmộtsốloàichimkhácđãtuyệtchủng,chứkhôngchỉởchimMoa.NewZealandtừnglàquêhươngcủanhómchimnày–nhữngloàichimkhôngbiếtbay,cóthểcaotừchưađầynửaméttớihơn2m,vànặngtừ20đến250kg.Họhàngcònsốngcủachúnghiệnnaylàđàđiểu,đàđiểusamạcAustraliavàkiwi.ChimMoasinhsôitrongnhữngcánhrừngtươitốtởNewZealandchođếnnăm1.100sauCôngnguyên,khiconngườivàcácloàichuộtxuấthiện.Kểtừđó,chúngvàgầnmộtnửaloàichimbảnđịaởquốcđảonàydầnbịđẩyđếnchỗtuyệtchủng.Trongvòng160nămkểtừkhingườitatìmthấychimMoađầutiên,xươngcủahàngnghìnđồngloạicủanóđãđượckhaiquậttrongcácđầmlầyvàhangđộng.Căncứvàokíchcỡvàhìnhdángcủachúng,cácnhàkhoahọcđãxếpchúngthành60loàikhácnhau.Cácnhànghiêncứuphỏngđoánkíchcỡvượttrộicủaconcáilàdonóphảiđikiếmthứcănxahơntrongcácđầmlầy,hoặccũngcóthểđểđủsứccạnhtranhtrongcuộcchiếntìmđượcmột“chàng”chomình.Chỉcóđiều,vớithânhìnhquákhổnhưvậysovới“đốitác”,ngườitakhônghiểuchúngsẽgiaophốibằngcáchnào.

20.MÓNQUÀTÌNHYÊUĐỘCĐÁOCỦABỌZEUSNhữngconcáithuộcloàibọsôngnướcởAustralianàychuyêncungcấpthứcănchobạntình

trongthờikỳgiaophốikéodài4ngàycủachúng.Đâylà“mónquàcưới”đượccoilàđộcnhấtvônhịtrongthếgiớiđộngvật.NhữngconbọcáicánhcứngZeus–thuộcloàicôntrùngtíhoncótênkhoahọclà

Phoreticoveliadisparata,tiếtramộtthứmậtngonlànhtrênlưngcủachúngđểconđựccóthểxơigiữacácchặnglàmtìnhđầynặngnhọc.“Đókhôngchỉlàmộtbữaănnhẹmàlàcảmộtbữatiệcthịnhsoạn”,cácchuyêngiachobiết.Mộtconbọđựctrungbìnhtiêuthụlượngchấtbàitiếttươngđươngvớivàiphầntrămcânnặngcủanó–giốngnhưmộtbữaăngồmcópizza,mộtchaichampagnevàmộthộpchocolate.Mónquàxaxỉcủaconcáinàylàvôcùngbấtthườngxétvềmặttiếnhóa.Trongthếgiớiđộngvật,thôngthườngconđựccungcấpthứcănchoconcáitrongquátrìnhtìmhiểuhoặcáiân.Điềunàyđượclýgiảitheothuyếttiếnhóarằng:Làmchoconcáikhỏemạnhvàsungsứccũngcónghĩalàconđựcđangđầutưvàonhữngđứaconsắpsinhcủamình.NhưngđiềunàycóthểkhôngđúngđốivớiloàibọZeus.TrongtrườnghợpcủabọZeuscái,thứcănchỉlàmộthànhđộngnhằmcứusốngbảnthân–nhằmgiúpchúngkhỏibịconđựcnuốtchửngvìđóilảđisaukhilàmtình.“Kếtquảnghiêncứucủachúngtôichothấyviệcconcáichucấpchoconđựckhôngphảiđểnhằmnuôidưỡngtinhtrùng,màchỉđểngănchặnhậuquảdoconđựcgâyranhưănthịt,tấncông...”,cáctácgiảkếtluận.LoàibọnàyđượclấytêntừvịthầnHyLạpZeus,ngườiđãănthịtngườivợđầutiêncủamìnhlàMetis.

Sẻbiểnnhỏcómào

21.MẶTHỒNGHẤPDẪNHƠNMẶTTRẮNGĐôimáhồngdườngnhưđóngmộtvaitròquantrọngtrongcuộccạnhtranhtìmkiếmbạn

đờicủalinhtrưởng(trongđócóconngười).Ítnhấtởloàikhỉnâurhesusmacaque,concáibịcuốnhútnhiềuhơnbởinhữnganhchàngcókhuônmặtmangsắcđỏ.MộtnhómnghiêncứungườiAnhđãthửnghiệmtrên24conkhỉnâuđựcrhesusmacaque.

Họsửdụngmáytínhđểbiếnhìnhảnhkhuônmặtchúngtừtrắngxanhsangửngđỏvàcho6concáixem.Họnhậnthấynhữngconcáidừnglạilâuhơntrênkhuônmặthồnghàovàcóhànhđộngnhưchépmiệngthểhiệnsựthíchthú.Theocácnhàkhoahọc,máhồngchứngtỏhàmlượngtestoteronecaoởconđực,cũngđồngnghĩavớihệthốngmiễndịchkhỏemạnhvàbộgenetốt.“Nhữngconlinhtrưởng(khôngphảilàngười)cóvẻmặthồnghàonhấttrongcácloàithú.Khôngaibiếtrõvìsaonhưngnócóthểđóngvaitròquantrọngtrongcuộccạnhtranhgiànhbạntìnhgiữacácconđồnggiới”,ngườiđứngđầunhómnghiêncứuCorriWaitttạiĐạihọcStirling,Anh,phátbiểu.Cácnhàkhoahọcchorằng:Khuônmặthồnghàocũnglàmộtđặcđiểmhấpdẫnởconngười.Phụnữluônmuốntìmkiếmnhữngôngchồngcóbộgenechấtlượngcao.Nhưngcáikhólàđặcđiểmthểchấtnàophảnánhđượcđúngchấtlượngđó.Dườngnhưsắcđỏhồnghàolàmộtsựphảnánhtrungthựcvềbộgenevàsứckhỏeconngười.Điềuđócóthểlýgiảivìsaophụnữdùngmỹphẩmđểlàmhồngmávàđỏmôi.

Heliconiuscydno(trên)phâncựcánhsángphảnchiếu,cònHeliconiusmelpomene(dướithìkhông)Giảthuyếtrằnglinhtrưởngcáibịhấpdẫnbởimàuhồngcủaconđực,thựcrađãđượcnhà

sinhvậthọcCharlesDarwinđềcậpđếnvàonăm1876.Nhưngđâyđượccoilàbằngchứngthựcnghiệmđầutiênủnghộgiảthuyếtnày.

22.THÂNTHIỆN–BÍQUYẾTĐỂLINHCẨUĐỰCLỌTMẮTXANHCONCÁI

Thiệnchí,chứkhôngphảihunghăng,làcáchtốtnhấtđểchinhphục“ngườiđẹp”.Chiếnlượcnàycólẽkhôngchỉcủariêngloàilinhcẩumàcònlàbàihọcchocácchàngtrai.MộtnhómkhoahọcAnh,Đứcđãrútrakếtluậnnàytừmôhìnhkếtđôicủalinhcẩu.MarionEast,thuộcViệnnghiêncứuđộngvậtvàthúhoangởBerlin(Đức),đãsửdụngkỹ

thuậtgeneđểnghiêncứunhững“mánhlớikếtđôi”mà3nhómlinhcẩuđốmtrongcôngviênquốcgiaSerengetiởTanzaniađãlàm.Họnhậnthấynhữngconlinhcẩuđựcthểhiệnsựthânthiệnthườngcóduyênmayvớiconcáinhiềuhơnnhữngconchuyênđigâyhấn.Nếucốcưỡngéphoặcđộcchiếmcácnàng,linhcẩuđựcsẽkhônghoànthànhđượccuộcgiaophối.Nhưngchỉcầnbỏrathờigianvànănglượngđểxâydựngmốiquanhệcũngnhưthiệncảm,thìcơmaylàmbốcủachúngchắcchắnsẽtănglên.“Nhiềungườithườngnghĩconcáisẽchọngiaophốivớiconđựcthốngtrịtrongđàn...nhưngkếtquảnghiêncứucủachúngtôilạichỉrarằngđiềuđókhôngđúngvớilinhcẩu”–MarionEastnói.“Càngthânthiệnvàbềnbỉ,conđựccàngcótriểnvọngđượccáccôlinhcẩuđểmắttới”.Cũngtheocácnhànghiêncứu,concáibịấntượngbởi“nhữngđiệubộthânmật,niềmnởvàhàohoa”.Trongkhiđó,nhữngcốgắngđeobámbạntìnhtươnglaitrongnhiềutuầnhoặcnhiềutháng,hoặccốgắnggiànhconcáikhỏisựchúýcủanhữngconlinhcẩuđựckhácđềubịxemlà“hànhviđángkhinh”.Ngoàira,nghiêncứucũngchothấy:Mộtsốconđựcphạmphảisailầmchỉđơngiảnlàdokhôngđoánđúngthờiđiểmsẵnsànggiaophốivàsinhconcủa“đốitác”.Đểhạnchếthamvọngcủanhữngconđựcđầuđànmuốnđộcquyềnlàmchavàchốnglạinhữngkẻmuốngiếtconmình,mộtvàiconcáiđãgiaophốivớinhiềubạntình.

Chimsẻvằn

23.SẺBIỂNQUYẾNRŨNHAUBẰNGMÙIQUÝTBạnsẽngửithấymùihươngmànhữngconsẻbiểncómàotỏaragiốngnhưcóaiđangbóc

quýtbêncạnhtrướckhibạnnhìnthấychúngvậy.Cácnhàkhoahọcchobiếtđâylàloàichimđầutiênđượcpháthiệnthấycócáchgiaotiếpbằngmùi.Dườngnhưbằngcáchnày,chúngtrởnênhấpdẫnhơntrongmắtkẻkhácgiới,JulieHagelin,nhàsinhhọctạiĐạihọcSwarthmoreởPennsylvania(Mỹ)đãnhậnđịnh.Sẻbiểnnhỏcómào(tênkhoahọclàAethiacristatella)sốngởAlaska,mộtđàncủachúngcóthểđôngtới100.000con.Khigặpgỡ,chúngthườngcọmỏvàocổcủanhữngconkhác,nhữngcontỏamùiđậmđặcnhất.Cácnhànghiêncứuhiệnchưabiếtmùihươngnàybiểuhiệnđiềugì.Hagelinphỏngđoánđócóthểlàthôngđiệpvềchấtlượngcủacáthể,vìmộtconchimđượcănuốngđầyđủdườngnhưtỏamùimạnhhơn.“Đólàmộtphươngthứcgiaotiếphoàntoànmớitronghọnhàchimmàtrướcđâychúngtađãbỏqua”,Juliechobiết.Vềbảnchất,mùiquýttrênlàmộthỗnhợpdầuthơm,nhưngchúngđượctạorabằngcáchnàothìvẫncònlàđiềubíẩn.Nhómnghiêncứupháthiệnthấythứdầumàtuyếnnhờntrêndasẻbiểntiếtrathựcchấtkhôngcómùi,màhìnhnhưchínhnhữngconvikhuẩnsốngbámtrênlôngđãgiúpchuyểnhóathànhloạihươngthơmđộcđáoấy.Sẻbiểnnhỏcómàochỉtỏamùitrongthờikỳsinhsản.Khiấy,các“chàng”vàcác“nàng”đềuthơmlừngkhôngkémgìnhau.NhómcủaJuliecũngpháthiệnthấy:Sẻbiểnnhỏthíchnhữngbộlôngvũcómùihôi,hoặclennhúnghơnlàcácloạihóachấtkhác,nhưmùixạhươngcủađộngvậthoặcnhữngthứ“khôngtỏaracáigì”.“Chotớinay,ngườitađãtìmthấynhiềuloàichim,trongđócókềnkềnvàbồcâu,dựavàohươngthơmđểtìmkiếmthứcănvàđịnhvị,nhưngviệcsửdụngmùihươngđểpháthiệnchođốiphươngthìchưatừngđượcbiếttới.Sẻbiểnnhỏđãmởramộtphươngdiệnnghiêncứuhoàntoànmới”,nhàvậtlýhọcBerniceWenzelcủaĐạihọcCaliforniaởLosAngeles,đãnhậnxét.

24.ÁNHSÁNGPHÂNCỰCTRÊNCÁNHBƯỚMHẤPDẪNBẠNTÌNH

CágaiđựctrangtrítổbằngnhữnglákimloạimàuđỏKhôngchỉmàusắclunglinhcủanhữngconbướmcáithuhútbạntình,màchínhánhsáng

phâncựcphátratừcánhcủachúngcũnglàmsaymêbao“chàngtraitìmbạnđời”.Đâylàbằngchứngđầutiênchothấymộtloàivậttrêncạncóphảnứngvớiánhsángtheocáchnày.NhữngthínghiệmmớinhấttrênloàibướmHeliconiscydno,sốngphổbiếntạicáckhurừngnhiệtđớiởTrungvàNamMỹ,đã“mangđếnmộtcáinhìnhoàntoànmớivềsựtiếnhóacủacánhbướm”,AlisonSweeneytạiĐạihọcDukeởDurham,NorthCarolina,Mỹ,nhậnxét.Sóngánhsángphátratừmặttrờilàdaođộngtheomọihướng.Khiphảnxạtrênmộtbềmặtvậtthểnàođó,nótrởnênphâncực,tứclàtấtcảcácánhsángđềuxếpthẳnghàngvàdaođộngtheomộthướng.Ánhsángphâncựcgầnnhư“vôhình”trướcmắtngười,nhưnglạidễnhìnthấytrướcmắtmộtsốloàibướm.NhómnghiêncứucủaSweeneyđãpháthiệnrarằng:ÁnhsángphảnxạtừcánhloàibướmHeliconiuscydnothìphâncực,cònánhsángphảnxạtừcánhloàiHeliconiusmelpomenethìkhông.Hơnthếnữa,khichomộtconcydnođựcxemcánhcủamộtconcydnocáicóphảnxạánhsángphâncực,conđựctrởnênrấtchúý,baytớigầnvàđậpcánhvàocánhconcái.Nhưngkhiánhsángphâncựcbịlọcđi,thìcácconđựctỏtháiđộthờơ.Cácnhàkhoahọcchorằng:Loàibướmnàyđãtiếnhóađểsửdụngánhsángphâncựcnhưmộtcáchtạotínhiệunổibậttrongkhurừngtrànđầyánhsángkhôngphâncực,nơimàchúngsinhsống.Thựctế,nhữngsắctốthôngthườngtrêncánhphảiđượcchiếusángđầyđủmớicóthểnhìnrõ.Điềunàycóthểgiảithíchvìsaonhữngconmelpomenesốngởđồngcỏtrànngậpánhsángkhôngpháttriển

cấutrúclàmphâncựctrêncánh.TomCronintạiĐạihọcMaryland,Matimore(Mỹ),nhậnđịnh:Kếtquảnàychothấycónhiềuđộngvậtsửdụngánhsángphâncựcđểgiaotiếphơnchúngtanghĩ.Ngoàibướm,mộtsốsinhvậtbiểncũngsửdụngánhsángphâncựcđểtìmbạnđời.

25.ĐOMDÓMTỎAÁNHSÁNGĐỂTHUHÚTBẠNTÌNH

“Nhữngđốmsánglấplánhcủanhữngchúđomđómtrongđêmhèchỉlàmộtkiểuphôtrươnghìnhthức,giốngnhưchiếcđuôirựcrỡcủanhữngconcôngđực”.MộtnhómkhoahọctạiMỹchobiết.

NhữngconkhỉcáigắnbóvớinhaunhiềuhơnvớiconđựcCuộcnghiêncứuchothấysựphôtrươngvẻđẹpgiớitínhkhôngchỉcóởcácloàinhưchim,

thú,ngườimàcócảởcôntrùng.Nhữngconđomđómđựctậphợpđượcánhsánghuỳnhquanglâuhơnsẽcókhảnăngtìmbạnđờithànhcônghơnvàgiúpconcáisinhđượcnhiềuconhơn.SaraLewistạiĐạihọcTufts,Boston(Mỹ),chobiết:“Hầuhếtviệcchúnglàmkhitrưởngthànhchỉlàsinhsản.Nhiềuloàikháccònkiếmăn,nhưngvớiđomđóm,khônggìkháccóthểlàmchúngsaonhãngviệcsinhhoạttìnhdục”.Đomđómsốngdướidạngấutrùngtrong2năm.Giaiđoạnnàychúngchủyếudànhchoviệcănthứcăn.“Chúnglớn,ăn,rồilớntrongvòng2năm”Lewisnói.Sauđó,đomđómbaylênkhỏimặtđấtvàdành2tuầnhuyhoàngđểtántỉnhvàlàmtình,trướckhichếtdầnvìđói.Mỗiloàiđomđómcókiểuphátsángvàthờigianphátsángkhácnhau.Độdàicủatínhiệuphátsángcònliênquantớilượngchấtdinhdưỡngconđựccungcấptrongkhigiaophốivàsauđótíchtrữtrongtrứngcủaconcái.

26.MỎCÀNGSÁNG,CHIMĐỰCCÀNGKHỎE,CÀNGHẤPDẪN

Chimcáibịhấpdẫnbởinhữngchiếcmỏsángchóicủachimđực,bởimỏcủa“chàng”nàocàngsặcsỡ,bóngbẩythìcàngcónhiềuchấtdinhdưỡnggiúptăngcườnghệthốngmiễndịch.CácnhànghiêncứutạiAnhvàPhápchobiếtnhưvậy.

OngmậtAntistrophusrufusNhữngchấtdinhdưỡngđóđượcgọilàcarotenoid,gồmchủyếuluteinvàzeaxanthin,được

tìmthấytronghoaquả,raucỏvàhạtgiống,cóthểlàmsángmỏchim.Cácnhàkhoahọctừtrướctớinayvẫnbiếtrằng:Chimthường“trưngdiện”mộtcáchtốiđađểhấpdẫnbạntình.Chẳnghạnnhưloàicôngvớichiếcđuôidàilấplánh,chimvớitiếnghóttrongtrẻo...Độngvật“trưngdiện”đểchứngtỏmộtđiềulàchúngrấtsungsức–mộtconcôngyếuớtthìkhôngthểmangnổitrênmìnhmộtchiếcđuôilớn.Nhưnghiệnnay,cácnhàsinhvậthọctạiĐạihọcGlasgow(Anh)đãtìmravàthấyrằngcòncólýdokhácđằngsausự“đỏmdáng”đó.HọnhậnthấyloàisẻvằnlàmmỏsángbằngcáchănnhữnghạtgiốngvàchồinonởmiềnquêAustralia.Cơthểchúngkhôngthểtựnhiêntạoracarotenoid,đểtạoramàuvàngvàđỏởmỏ.Cácnhàkhoahọcđãthửnghiệmbổsungchấtcarotenoidvàochếđộăncủanhữngconchimnhỏnày.“Chúngtôilấyhaiconđực.Mộtconcómộtchếđộănthôngthườngvàconkiađượcbổsungcarotenoid.Chỉsau4tuần,chúngtôinhậnthấyconchimcóchếđộănbổsungcóchiếcmỏđỏsánghơnhẳn,chíntrongmườitrườnghợpthìconcáiđềuđitheoanhchàngcóchiếcmỏsặcsỡkia”,nhàsinhvậthọcJonathanBlountnói.“Điềuthúvịtrongthínghiệmnàylàchúngtôicũngnhậnthấyhệthốngmiễndịchcủaconchimcómỏđỏhơnđãmạnhlênđángkể.Nhữngconchimcóhệthốngmiễndịchkhỏehơnthìsẽcókhảnăngchốngchọibệnhtậttốthơn,tâmlývữngvànghơnvàvìvậy,tìmkiếmthứcăngiàudinhdưỡnggiỏihơn”,Blountbổsung.Trong

mộtnghiêncứukhác,cácnhàkhoahọctạiĐạihọcBourgogne,Pháp,đãnghiêncứunhữngconchimkétđựccómỏmàuvàngcam.Nhữngconcómỏchứasắccamnhiềuhơnthìkiếmbạntìnhtốthơn.Họđãthửnghiệmbằngcáchtiêmmáucừu(cóthểgâybệnh)vàocơthểchúng,nhằmkíchhoạthệthốngmiễndịch.Kếtquảlàmàucủamỏchimbịphaidần.Nghiêncứunàychứngtỏbệnhtậtđãlàmgiảmhệthốngmiễndịchvàlàmtiêuhaocarotenoidvốnđemlạimàusắcchomỏchim.Từ2nghiêncứutrên,cácnhàkhoahọcđãkếtluậnrằngviệcphôbàycơthểlàhànhđộngchứngtỏsứckhỏecủagiốngđực.Vàđiềunàycũnggiốngnhưởconngười.Ănnhiềuhoaquảgiàuchấtdinhdưỡnggiúptăngcườnghệthốngmiễndịchởconngười,làmhọtrởnêntrẻtrungvàkhỏemạnh.

Thằnlằnsườnđốm

27.CÁGAIĐỰCTRANGHOÀNGTỔĐỂQUYẾNRŨBẠNTÌNH

Đặtvàiđồtrangsứcsặcsỡtrướcmặtmộtcágaiđực,chàngtasẽmauchóngđưangaychúngvềchấtđốngtrongtổcủamình.Cácnhàkhoahọcpháthiệnrarằng,chúnglàmthếđểthỏamãnsởthíchmàumècủacácconcái.Trongtựnhiên,cábagaiđực(Gasterosteusaculeatus)thườngdệtnhữngchiếctổhìnhốngbằngcỏnhãntử.Concáisẽđẻtrứngvàochiếctổnàyvàtrôngnomchođếnkhitrứngnở.Vàomùasinhsản,phầnbụngcủanhữngconđựckhỏemạnhchuyểnsangmàuđỏvànhữngconcáisẽchọncác“chàng”cómàucơthểtươitắn.Trongmộtthínghiệmmớiđây,nhàsinhtháihọcMikaelHolmlundvàcộngsự,ĐạihọcOslo,Nauy,đãthảvàotrongnướcnhữngchuỗihạtmàuxanh,cáclákimloạiđỏ,xanhvàtrắngbạc.Ôngnhậnthấyconcágaiđựcthíchnhấtlànhữnglákimloạimàuđỏvàcágaicáicũngdành90%thờigiancủachúngđểthămdònhữngcáitổsặcsỡ,hơnlànhững“cănhộ”trốngtrơn,xámxịt.“Vớiviệcdệttổcùngmàuvớicơthể,conđựcdườngnhưmuốnlàmnổibậtmình”,nhànghiêncứuIainBarbercủaĐạihọcWalesởAberystwyth,Anh,phỏngđoán.Barbercònpháthiệnthấycágaicáicũngthíchnhữngchiếctổgọngàng,đồngnghĩavớiviệcnóđượcdệtchắcchắn–mộtbằngchứngnữachothấy“đứclangquân”tươnglaisẽcườngtrángvàkhỏemạnh.Việctranghoàngtổcũnglàcáchmàcágaiđựcquảngcáovềmìnhcókhảnăngđánhcắpđồtrangtrícủahàngxómvàkhôngsợkẻthù(vìrằngmàusắclộnglẫycủachiếctổcũngsẽlôikéonhữngkẻsănmồitới).Trongthiênnhiên,córấtnhiềuloàicámàconđựcxâytổđểphụcvụconnon,nhưngcágailàloàiđầutiêntranghoàngtổchỉđểlàm“phòngthe”.NhànghiêncứuCarlSmithcủaĐạihọcQueenMaryvàWestfield,London,chorằngpháthiệnnàycóthểkíchthíchcácnhàkhoahọctìmkiếmnhữnghiệntượngtươngtựtrênnhữngđộngvậtkhácvàcóthểnócònphổbiếnhơnnhiềunhưtavẫntưởng.

28.KHỈCÁITHÍCHLÀMBẠNVỚINHAUHƠNLÀCONĐỰC

Ngàycàngcóthêmnhiềubằngchứngchothấy,nhiềuđộngvậtcóbạntìnhtạmthờichỉđểgiaophối,chứkhôngphảiđểcócon.Chínhvìthế,mốiquanhệđực–cáicủachúngrấtlỏnglẻovàchúngchỉthiếtthavớibạncùnggiớimàthôi.

Cuộcchiếncủanhữngconkiếnđựccardiocondylaobscurior.PháthiệnnàyđãđặtratháchthứcmớivớigiảthuyếttiếnhóacủaDarwin,tứclàmọisinh

vậtđềupháttriểntheohướngcónhiềuconhơn,đểduytrìnòigiống.MộtbằngchứngmớinhấtvừađượctìmthấytrênnhữngconkhỉmacacaởNhậtBản.NhàtâmlýhọcPaulVasey,ĐạihọcLethbridge,Alberta(Canada),đãnghiêncứumộtnhómgồm120conkhỉđangsốngtrên

dãynúiArashiyamagầnKyoto.Vaseypháthiệnthấy,các“nàng”chủyếukếtthânvớinhữngconcáikháctrongđàn.Ngoàiviệcăn,ngủvàchảilôngchonhau,chúngcòncưỡilênlưngnhauvàbắtchướchànhđộnggiaophốinhưvớiconđực.Chưahết,9trong10lầncác“chàng”thậtđếntántỉnhđềubịcác“nàng”đánhđuổiđi.Tuynhiên,sởthíchngượcđờinàykhôngảnhhưởngtớicơhộicóconcủakhỉmacaca.Vaseyphỏngđoán:Nhữngconkhỉcáimàchúngkếtgiaothườngthânthiệnhơnvàđơngiảnchỉlàbạntốt,chứkhôngphảilàđịchthủcạnhtranhbạntình.Mặcdùvậy,sởthíchấyđãtiếnhóarasaothìvẫncònlàmộtcâuhỏibỏchưacólờiđáp.NhàsinhvậthọctiếnhóaJoanRoughgardencủaĐạihọcStanford(Mỹ)chobiết:Ítnhấtcó14loàikhác,trongđócóngỗngtrờiCanadavàdơiquả,đôikhivẫnchọnbạnđờicùnggiớichứkhôngphảilànhữngkẻkhácgiới.Trướckia,hiệntượngnàyđượcxemlàcáctrườnghợpngoạilệ.Nhưnghiệnnay,vớiviệccóthêmnhữngbằngchứngthuyếtphụchơn,ngườitasẽphảixemlạigiảthuyếttiếnhóaphổbiếntrướcđây.

29.ĐỘNGVẬTNHỜTHỰCVẬTGỌIHỘBẠNTÌNHBịnhốtchặttrongthâncây,concáicủaloàiongmậtthảonguyênAntistrophusrufuskhông

saobáođượcchocác“chàng”biếtvềsựcómặtcủamìnhtrongđó.Chúngbènkíchthíchcâysảnracácchấtthơmđểdụcác“chàng”tới.

Sừng,màovàmỏcủakhủnglongchỉcóchứcnăngquyếnrũbạntìnhĐâylàlầnđầutiênkhoahọcghinhậnđượcmộtloàiđộngvậtcóthểsaikhiếnđượcthựcvật

sảnra“hoocmôngiớitính”cầnthiết,giúpnóquyếnrũbạnkhácgiới,JohnF.Tooker,ĐạihọcIllinois(Mỹ),chobiết.KhinghiêncứuvềtậptínhcủanhữngcộngđồngcôntrùngtrêncácthảonguyênởmiềntrungTâynướcMỹ,Tookervàcộngsựđãtìnhcờpháthiệnrakiểuhợptáckỳlạnày.OngmậtthảonguyênAntistrophusrufuschỉnhỏnhưbọchét,đượcsinhratrongthâncủaloàicỏSilphium.Mùađông,connonvẫncònởdạngấutrùng.Xuânđến,nhữngconđựcchuirakhỏitổđầutiên,trongkhicácconcáivẫnbịnhốtchặttrongthâncâymục.Chỉkhimộtconđựctớiđịnhcưtrêncáithâncâyấy,concáimớinhainátthâncâyvàtìmđườngđếnvới“chàng”.Tookertựhỏilàmthếnàonhữngconongđựctíhonvàkhôngbiếtbaynày,trongquãngthờigianngắnngủi9ngàychúngcóthểtìmranơiởcủaconcái.Ởđây,cầnloạitrừgiảthuyếtconcáisửdụngcáctínhiệutrựctiếpđểthuhútconđựcnhưnhiềuloàicôntrùngkhácvẫnlàm,vìchúnghoàntoànbị“niêmphong”trongthâncây.Nhưvậy,chỉcókhảnănglàcác“nàng”đãbáođộngcho“chàng”biếtthôngqua“bứcthưtình”màthâncâygửihộ-đólàcácchấtdocâytiếtra.Quảthật,khisosánhnhữngthâncỏSilphiumcóchứavàkhôngchứaongcái,Tookerpháthiệnthấynhữngthâncâychegiấucác“nàng”thìtiếtracáchóachấtbảovệcómùimạnhhơnnhiềusovớicáccâykhôngchứaong.Chínhnhờnhữngdấuvếtnày,màongđựccóthểtìmđượcbạnđờicủanó,thậmchírấtlâusaunàycâychết.

30.CÁCHTHỨCSINHSẢNKỲLẠCỦATHẰNLẰNSƯỜNĐỐM

Trongthếgiớiđộngvật,hiếmcóloàivậtnàomàconcáilại“chuyênquyền”nhưởthằnlằnsườnđốm:Chúnglựachọnbạnđời,quyếtđịnhđịađiểmsốngvàthậmchícònđịnhđịađiểmsốngvàthậmchíđịnhđoạtgiớitínhchocon.Hầunhưtấtcảmọicôngđoạntrongchukỳkếtđôivàsinhsảncủaloàithằnlằnnhỏnàyđềudoconcáiđiềukhiển.

“Chàng”ếchđangtán“gái”bằnggiọngcacủamình.ThằnlằnsườnđốmlàloàithằnlằnphổbiếnnhấtởvùngTâyMỹ.Chúngsốngtrêncácbãiđá

phânbốtừvùngRockyMoutainsởCanadatớibánđảoBajaởMexico.Loàiđộngvậtnàykhánhỏ,concáidàikhoảng6cm,conđựccònbéhơnvàchỉbằngnửanhưthế.Tuyvậy,chúngvẫn

khiếncácnhàkhoahọcphảikinhngạcvềcáchthứclựachọnbạnđờivàsinhsảnphứctạpcủamình.Thôngthường,concáichọnlấymột“chàng”làm“bạntrămnăm”vàđólànhữngconđựctocao,sốngtrênmộttảngđálớn,tạinhữngđịađiểmtốtnhất.Tuynhiên,trongtrườnghợpphảilựachọngiữahaikhảnăng:Conđựclớn-bãiđánhỏ,hayconđựcnhỏ-bãiđálớn,các“cô”sẽkhôngngầnngạichọnphươngánhai,lànơinóđượcđảmbảomộtcuộcsống“tiệnnghi”hơn,tuyrằngnóthiệtthòichútítvềngoạihìnhcủabạnđời.Nhưngđóvẫnchưaphảilàsựlựachọncuốicùng.Cácnhànghiêncứupháthiệnthấythằnlằncáikhôngchịubằnglòngvớianhchàngbénhỏnày,màcòn“đihoang”đến5-6lầnnữatrongkỳsinhsản.Tuynhiên,nóchưavộichotrứngthụtinhngay,màgiữtinhtrùngcủatấtcảcácconđựctrongmộtcáihốcđặcbiệttrêncơthể,gọilàspermatheca.Tiếpđó,thằnlằncáisửdụngtinhtrùngcủanhững“chàng”caolớnđểtạoraconđực,vàtinhtrùngcủanhữngchàngnhỏhơnđểtạoraconcái.NhànghiêncứuRyanCalsbeek,tạiViệnMôitrường,ĐạihọcCaliforniaởLosAngeles(Mỹ),cũngnghiêncứuvềvấnđềnàyđưaranhậnxét:“Cóthểvínhữngconthằnlằncáinàygiốngnhưmộtcôgáiđatình,khônngoan.Côấycướimộtngườiđànônggiàucó,thấpvàtobè,nhưnglạiquanhệvớimộtgã20tuổivạmvỡkhácđểchorađờinhữngđứacontraikhỏemạnh.Kếtquảlàlũconấyvừatovừakhỏe,màvẫnđượcsốngtrongnhàlầuvàđượchọcởnhữngtrườngtốtnhất”.“Chúngtôikhônghiểubằngcáchnàothằnlằncáicóthểlàmđượcđiềuđó”,Calsbeeknóitiếp.Bàvàcộngsựgiảthuyếtrằng:Cơthểcủathằnlằncáiđãtựđộngquyếtđịnhsốphậnchotinhtrùng,dựavàonhiễmsắcthểgiớitínhcủachúng,giốngnhưởngười.Theocơchếnày,mộttinhtrùngsẽmangnhiễmsắcthểXhoặcY,trongkhivớitinhtrùngmangnhiễmsắcthểY,mộtconđựcđượctạora.CònnếutrứngkếthợpvớitinhtrùngmangnhiễmsắcthểXthìconnonsẽlàconcái.

Mộtcôsẻnhàvớichùmlôngtrênđầusặcsỡ.

31.KIẾNĐỰCGIẢMÙICONCÁIĐỂTRÁNHKẺTHÙ

Đólàcáchmànhữngconđựcyếuớttrongđànkiếncardiocondylaobscuriorsửdụngđểtránhđụngđộvớinhữngkẻđồngloạicùnggiớikhác.Chiếnlượcnàytỏrarấthữuhiệu,vìtrongkhicácchàngkiếnmạnhmẽmảiđánhnhau,conđựcyếucứthoảimáigiaophốivớinhữngconcáitrongtổ.NhàsinhtháihọcSylviaCremer,ĐạihọcRegensburg(Đức),đãquansátsinhhoạtcủaloài

kiếnnhiệtđớicardiocondylaobsscurior.Ởcácđànkiếnnày,thườngcóhailoạikiếnđực:Loạicócánhvàloạikhôngcócánh.Kiếnđựckhôngcócánhthườngrấtkhỏe.Chúngluônởnhàgiữtổvàsẵnsàngđánhnhauchí

chếtvớinhữngconđựckhácđểgiànhquyềngiaophốivớikiếncái.Khiđốidiệnvớikẻđịch,chúngthườngtiếtramộtloạichấtđểkhiêukhích,khiếnconkiamấtbìnhtĩnh.Nhiềucuộcchiếnđãkếtthúcbằngcáichếtcủamộtcon,vìbộrăngcủakiếnđựccứngnhưthép,cóthểnghiếnđứtcổhọngđốiphương.Sovớingườianhem“trầntrụi”,nhữngconđựccócánhthườngyếuđuốihơnrấtnhiều.Sau

khinởra,chúngởtổkhoảng1-2tuần,chờchođếnkhicặpcánhmọcdàiđểcóthểbayđược.Trongthờigianđó,kiếncócánhkhướctừmọicuộcchiến.Đểđượcyênthân,chúngtiếtramùigiốnghệtmùicủacácnàngkiến.Nhờvậy,cácchàngkiếnđựctrầntrụihiếuchiếnkhôngnhữngkhônggâyhấn,màcòntỏra“âuyếm”chúnghơn.

PhonglanởSingaporeTrongmộtđànkiếncardiocondylaobsscurior,sốlượngconđựcthườngnhiềugấp4-5lầnsố

lượngconcái.Vìthế,sựcạnhtranhgiữacácconđựclàquyếtliệt.Chiếnthuật“giảcái”củanhữngconkiếncócánhtuykhôngmạnhmẽ,nhưnglạirấthiệuquả.Trongthiênnhiêncũngcómộtsốloàigiảcáiđểtránhkẻthù,nhưrắnhoặcbọcánhcứng.

Tuynhiên,đóthựcsựlànhữngconđựcyếuớt.Chúnglàmvậychẳngquachỉmongđượcsốngyênthân,chứchẳnggặtháiđượcđiềugì.Kiếncardiocondylaobsscuriorcólẽlàmộtngoạilệ,vìconđựcgiảcáikhôngnhữngtránhđượcmọiphiềntoái,màcònduytrìđượcnòigiốngcủanómộtcáchtốtnhất.

32.KHỦNGLONGQUYẾNRŨBẠNTÌNHNHƯTHẾNÀO?

Ởmộtsốloàikhủnglong,conđựccómỏ,màovàsừnglộnglẫy.Tuynhiên,những“vũkhí”nàychẳngcóýnghĩagìvềmặtsinhhọc,màchỉcótácdụngquyếnrũconcái.ĐólàkếtluậncủanhàkhoahọcScottSampson,BảotàngLịchsửtựnhiênUtah(Mỹ).

NhệnbolassăncácloạimồikhácnhauvàonhữngthờiđiểmkhácnhautrongđêmTrướcđây,córấtnhiềucuộctranhluậnvềchứcnăngcủacácbộphậnlớnnhưmỏ,màovà

sừngcủakhủnglong.Nhiềungườichorằng,chúngđượcsửdụngđểđiềuchỉnhnhiệtđộthânthểkhủnglong,hoặcnhưmộtthứvũkhíchốnglạikẻthù.Tuynhiên,tiếnsĩSampsonchorằng:Chúngchỉcóchứcnăngduynhất,đólàtạocảmhứngtìnhdục,tươngtựnhưchiếcđuôicủacon

côngđựcvậy.Theoông,lýdocácgiốngkhủnglongcómào,mỏvàsừnglàrấtkhácbiệt,thậmchícóloàicònkhôngcócácbộphậnnày.Vìthếkhôngthểnóirằng,chúngcómộtchứcnăngsinhhọccụthể.TheoSampson,cólẽởthờithịnhtrị,nhữngconkhủnglongthườngđưađuôilêncaorồiđungđưađểthểhiệnmình,nhưmộtsốloàichimhiệnnay.Tuynhiên,cácnhàkhoahọcrấtkhóđểpháchọađượccácđộngtáccụthểcủakhủnglongtừnhữnghóathạchđangcó.Đếnnay,hóathạchghilạicảnhgiaophốilâuđờinhấtđượcbiếtđếnlàcóniênđại100triệunăm.Đólàcảnhlàmtìnhcủamộtloàiđộngvậtthângiáp,dài1mmởBrazil.

33.ẾCHĐỰC“CẦUHÔN”BẰNGTIẾNGHÓTMộtđêmđángnhớ,AlbertS.FengvàcộngsựcủaôngrabờsôngTauHau(TrungQuốc)để

tìmhiểunhữngtiếngchimđanglảnhlótởđâuđó.Thìra,đólàmộtchúếchđựcAmolopstormotus(A.tormotus)đangmảimiếtphôdiễnnhữnggiaiđiệududươnghệtnhưtiếngchimđểdụdỗbạntình.

CácphươngtiệntrênbiểnđangđedoạncuộcsốngcủacáheoPhầnLanĐâylàlầnđầutiênkhoahọcghinhậnđượcmộtconếchbiếtkếthợpcácâmđiệutrầmbổng,

bởihầuhếtcácloàiếchtrướcnayđềuchỉđộcdiễnmộtkhúctấubổnghoặctrầmmàthôi.Đâycũnglànhữngtiếngkêuđầutiêncủaếchcóphổâmthanhmởrộngsangcảdảisóngsiêuâm.“Âmthanhnàycóphổrộngđếnmứckhótin”,AlbertS.Feng,mộtchuyêngiatạiĐạihọcIllinoisởUrbana(bangIllinois,Mỹ),chobiết.LoàiếchA.tormotusthườngtrổtàicahátvàobanđêm.Chúngtăngcườngcácgiaiđiệu,độphứctạpvàtầnsốcủatiếngkêuđểáthẳnđốithủ.Chínhvìsựđadạngnàymàtrongsuốt12giờghiâmtiếng“hót”của21conđực,cácnhànghiêncứuđãkhônghềpháthiệnđược“bảngiaohưởng”nàotrùngnhau.Nhómnghiêncứuhiệnđãcókếhoạchtìmhiểu,liệucóphảicấutạođặcbiệtcủacơthểếchđãphúchochúngtiếnghótcủanhữngđộngvậtcócánh.ẾchđựcA.tormotuscónhữngrãnhởtaidẫnvàocácmàngtainằmtronghộpsọ.Trongkhiđó,hầuhếtmàngtaicủanhữngloàiếchkhácnằmởrìaquanhmiệngvàđầucủachúng.NhómnghiêncứucũngdựkiếnsẽtìmhiểuxemếchA.tormotuscóthểđiềukhiểnhaitúiâmthanhởcổhọngđộclậpnhauhaykhông.Nếuđúngnhưvậyđiềunàycóthểđãgópphầntạoranhữngtiếngkêurấtphứctạpcủachúng.

34.GIỐNGCÁICŨNGCHỦĐỘNGSĂNĐÓNBẠNTÌNH

TheoCharlesDarwin,chuyệntìnhtronggiớitựnhiênluônbắtđầubằngmànvevãnchủđộngcủagiốngđựcvàgiốngcáichỉđồngýkhibịkhuấtphục.Vớicácnhàtiếnhóahiệnđại,lýthuyếttrêndườngnhưquáđơngiảnvìtheohọ,cảgiốngđựclẫngiốngcáiđềucùnglà“bênA”trongviệcđitìmnửakiacủamình.

DơihútmàuMộtphầncủabằngchứngnàylàcôngtrìnhnghiêncứungoạihìnhgiốngcáitrongnhiềuloài

độngvật.Khôngchỉgiốngđựcmớitrưngdiệnđểdụgiốngcái(nhưcáiđuôimàumècủacôngtrốnghaycáibờmngangtàngcủasưtửđực),màgiốngcáicũngbiếtlàmdángđểtăngtínhquyếnrũ.TiếnsĩTrondAmundsenthuộcĐạihọckhoahọckỹthuậtNauychobiết:Cábốngđốmđựcchỉchọnmặt“nàng”nàocómàusắcrựcrỡ.Vàomùakếtđôi,cábốngđựccónhữngđốmxanhdươngtrênvâyvàhaibênhôngtrongkhiconcáimọcthêmnhữngcái“bớt”vàngcamtrênbụng.Trườnghợptươngtựvớicáchìavôi.TiếnsĩGeoffHillthuộcĐạihọcAuburncònchobiếtthêm:Chùmlôngtrênđầuchimmáithuộcloàisẻnhà(housefinch)ngàycàngrựcrỡhơnsaumỗithếhệ,dochimtrốngthíchtántỉnhconmáicóchùmlôngđầumàusáng.Bộdạngbắtmắtcủaconcáicònthểhiệnnócósứckhỏetốtvàđủkhảnănglàmmẹ.

35.PHONGLANDỤDỖONGBẰNGMÀUSẮCTrên70%cácloàiphonglankhôngcóphấnvàmật,thếnhưngchúngvẫnđượcthụphấn.Các

nhàkhoahọcCộnghòaSécmớipháthiệnrarằng:Chúngđãbắtchướcmàusắcvàkiểudángcủanhữngbônghoacóphấnđểdụdỗcácchàngongngốcnghếch.Nhữngconongthiếukinhnghiệmthườngchuivàobấtkỳbônghoacómàusắcsặcsỡnàovì

nghĩrằngtrongđósẽcómật.Phấndínhvàothânchânvàcánhcủaongsẽđượctruyềntừhoanàysanghoakhác,nhờđómànhữngbônghoakhôngcóphấnvẫnđượcthụ.Tuynhiên,nhữngconongcókinhnghiệmcóthểphânbiệtchínhxácmàusắcvàkíchcỡcủahoađểbiếtloàinàocómật,loàinàokhôngcómật.Vìthếđể“bẫy”ong,mộtsốgiốngphonglanđãtỏratinhquáikhácthườngbằngcáchchoranhữngbônghoagiốnghệthoacủacácloàiphonglancóphấnvàmật.Trongtrườnghợpnày,nhữngcononggiàđờinhấtvẫnbịmắclừanhưthường.Cácnhàkhoahọcđãquansátđượchàngtrămcặpphonglannhưvậy.Thườngthìđivớimộtloàiphonglancóphấn(vàthườngcómật)thìđềucómộtđếnvàiloài“ănké”.Nhữngbônghoanàynhìnbềngoàirấtgiốngnhau,cùngkíchcỡ,cùngmàuđỏhoặcvàng,chỉcónhụyhoalàkhácnhau.

36.NHỆNSĂNMỒIBẰNGCÁCHGIẢMẠOMÙIHƯƠNG

Đókhôngphảilàmùihươngthôngthường,màlàmộtloại“nướchoa”giốnghệtnhưhoócmôngiớitínhcủanhữngconsâubướmcái.Bằngcáchấy,nhệnbolasđãdụđượcnhữngconsâuđựcđangđitìmbạntìnhtrongđêmrơivàobẫycủachúng.Vàkhicầndụdỗcácloàisâuhoạtđộngvàonhữnggiờkhácnhautrongđêm,nhệnbolassẽ

thayđổithànhphần“nướchoa”củanó.Loàinhệnnàykhôngchănglướibắtmồitheocáchthôngthường.Nótreomìnhtrênmộtsợi

tơduynhấtmắcngangquamộtkhetrống,vàkiênnhẫnchờđợi.Trênmộtchânkhác,nócũngtreolủnglẳngmộtsợitơvớimộtgiọtchấtdínhởđầu,làmvũkhísănmồi.Tiếpđó,connhệngiảiphóngcácchấtgiảlàmhoócmôngiớitínhcủasâubướmcái.Nhậnđượctínhiệunày,cácchàngsâuđựctấpnậpkéođếnngay.Vànhệntaliềnquăngchiếcthònglọngbằngtơcủanó,đầukiasẽlàbữaăn.Ngónđòncủanhệntuyrấtxảoquyệt,nhưngnócũngchỉcógiớihạnnàođó.Vìmỗiloàisâu

bướmtạorarấtnhiềucáchỗnhợphoócmôngiớitínhkhácnhau,nênnhệnbolasphảichọnloại“nướchoa”giảphùhợpđểcóthểthuđượcnhiềumồinhất.Vànếutronghỗnhợpđócóquánhiềuloạihoócmôngiảcùnglúc,consâuđựcsẽbỏđivìkhôngphânbiệtđược.Vìthế,nhệnbolasphảicânbằnggiữatínhhiệuquảbắtchướccủa“nướchoa”vớisốlượngcácloàikhácnhaumànócóthểdụđược.KennethHaynescủaĐạihọcKentuckyvàcộngsựđãthựchiệnnghiêncứutrênnhệnbolas

châuMỹ(Mastophorahutchinsoni).Họnhậnthấychúngchỉthíchbắthailoàisâubướmlàtetanolita(Tetanolitamynesalis)vàngàiđêmlôngcứng(Lacinipoliarenigera).Hailoạisâubướmnàybayvàonhữnggiờkhácnhautrongđêm,vớingàiđêmlôngcứnglàkhoảng22giờ30phút,còntetanolitahoạtđộngmuộnhơn,vàokhoảng23giờ.Khithayđổiđồnghồsinhhọctrêncơthểsâubướmđểnhệncóthểsăncảhailoàicùnglúc,

cácnhàkhoahọcnhậnthấynhệnbolascóthểbắtmồisuốtđêm.Điềunàychothấynóđãtạorađượchỗnhợphoócmôngiảcủacảhailoàivànếugặpđốitượngnào,nósẽcóngay“đồnghề”chuyêndụngcholoàiđó.

Hìnhảnhchụptừvũtrụ

Nhậnđịnhvềđặctínhnày,nhàsinhtháihọcThomasEisnercủaĐạihọcCornell,Ithaca,NewYork(Mỹ)chobiết:“Khảnăngchuyênhóađểbắtđượcnhữngloàisâukhácnhauvàocácthờiđiểmtrongđêmquảlàđiềuđángngạcnhiên”.

37.CÁHEODỤDỖBẠNGÁIBẰNGGIỌNGHÁTTRẦM

CáheoPhầnLanvàcáheoxanhhátlênnhữngbảnnhạctrầm,đượcphátratừconđựcnhằmquyếnrũconcái.PháthiệnnàycủacácnhàkhoahọcMỹđãgiảithíchcâuhỏibaolâunay:Vìsaocáheohát.Nhờlắpđặtmộthệthốngthuthanhcựcnhạy,nhómnghiêncứucủanhàsinhhọcDonald

Croll,ĐạihọcCaliforniaởSantaCruzđãthuđượcnhữngâmthanhcủacáheodướiđạidương.HọpháthiệnthấymộtđiềubấtngờởcácđàncáheoPhầnLanvàcáheoxanh,chỉcócácconđựchát.Vớigiọngtrầm,lanxahàngtrămkilomet,chúngcốgắnggâysựchúývớinhữngconcáiởtrongphạmvixanhất.Tiếngháttìnháinàyrấtquantrọngvớihailoàicáheonàybởivìchúngsốngkháđơnlẻ.Đôi

khitrongphạmviđườngkínhvàichụclilometchỉcómộtconduynhất.Vìthếcơhộigiaophốicủachúngkhônglớnnhưởcácloàicáheokhác,chẳnghạnnhưcáheoNhậtBản.

KhảosátthựcđịaCácnhàkhoahọccũngcảnhbáorằng,vớicácphươngtiệnsonarđặtdướiđáybiểnhiệnnay,

nhấtlàởcácchiếnhạmquânsự,tínhiệucủacávoiđựccóthểbịgâynhiễu,khônglanxađược.Điềunàycóthểlàmgiảmcơhộigiaophốicủacáheovìchỉcónhữngconcáiởphạmvigầnmớingheđượctínhiệucủaconđực.

38.DƠIHÚTMÁU–HUYỀNTHOẠIVÀSỰTHẬTHuyềnthoạivàtruyềnthuyếttrênkhắpthếgiớimôtảdơilànhữngconquáivậthútmáu

người.Trênthựctế,dơihútmáungườicótồntạisongchỉcóbaloàiởNamvàTrungMỹ.DơihútmáulàthànhviêncủahọdơilớnPhyllostomidae.PhânloàiphổbiếnlàDesmodus

rotundus(haiphânloàicònlạilàDiaemusyoungivàDiphyllaecaudata),cósảicánhrộngkhoảng20cmvàkíchcỡcơthểchỉbằngngóntaycáicủamộtngườitrưởngthành.Conngườicólẽchẳngquantâmtớinhữngcondơinhỏnàynếubữaăncủachúngkhôngquá

đặcbiệt:chúnghútmáucủanhữngconchimlớn,bò,ngựavàlợn.Haiphânloàicònlạichủyếuhútmáucủacácloàichim.Tuynhiên,chúngkhônghútmáungườinhưtêngọimàconngườiđặtchochúng.Sửdụngnhữngchiếcrăngnhọn,dơitạoranhữngvếtcắncựcnhỏtrêndacủamộtđộngvật

đangngủ.Nướcbọtcủachúngchứamộtloạihóachấtgiúpmáukhôngđông.Sauđó,dơiliếmmáurỉratừvếtthương.Mộtchấtnữatrongnướcbọtlàmtêdatrênđộngvậtkhôngcócảmgiácđauvàkhôngthểthứcgiấc,nêndơicóthểnhấmnhápmáutươitới...30phút.Dơihútmáutìmconmồibằngcáchđịnhvịconmồibằngcáchthôngquatiếngvang(phátra

âmthanhvàdiễndịchtiếngdội),mùivàâmthanh.Chúngbaycáchmặtđấtchừng1mrồisửdụngcácbộphậncảmnhiệtđặcbiệtởmũiđểtìmmạchmáugầndacũngnhưđịađiểmliếmmáutốtnhất.Mặcdùkhôngphổbiếnsongdơihútmáuthỉnhthoảngcũngcắnngười.Khônggiốngnhữngloàidơikhác,dơihútmáucónhữngthíchứngđặcbiệtđốivớinhucầuănđộcnhấtvônhị.Chúngcóthểđibộ,chạyvànhảy.Chânsaucựckhỏevàmộtngóncáiđặcbiệtgiúpchúngcấtcánhsaukhiliếmmáu.

Điềugìsẽxảyranếudơihútmáukhôngthểkiếmănhàngđêm?Nếuchúngkhôngthểtìmramáutronghaiđêmliền,chúngsẽchết.Điềumaymắnlàdơicáirất“hàophóng”.Nhữngcondơiđãănuốngnonêthườngựaramáuchonhữngcondơiđói.Đổilại,dơiđựcphải...chảilôngchochúng(!).Khiđượcnuôinhốt,dơicáirấtthânthiệnvớiđồngloạivừasinhcon.Chúngthườngcungcấpmáuchodơimẹtrongkhoảnghaituầnsaukhisinh.Tuổithọcủadơihútmáutrongnuôinhốtcóthểlêntới20năm.Chúnglàloàiđộngvậtcóvú

duynhấthoàntoànsốngdựavàomáu,chỉnặng15-50g.Chúngcóítrănghơncácloàidơikhác.Dơihútmáucóthịgiáctinhtớimứcchúngcóthểnhìnthấymộtconbòcáchxa130m.Mặcdùvếtcắncủadơihútmáukhôngcóhạisongchúngcóthểlâybệnhdại.Chỉriêngtrongtháng3vừaqua,đãcó13ngườitửvongtạiBrazildobịdơimangbệnhdạicắn.Chúngđãtấncôngkhoảng300ngườitạiđây.Cácnhàkhoahọcđãpháthiệnnướcbọtcủadơihútmáucótácdụngngănmáukhôngđông

tốthơncácloạithuốckhác.Dovậy,nórấthữuíchtrongviệcngănchặnđautimvàđộtquỵ.Dơihútmáulàmộttrongmộtsốítloàidơiđượccoilàvậtgâyhại.ỞcácnướcmỹLatinh,dơihútmáuảnhhưởngtớingànhchănnuôigiasúcnênmọingườiđãtiếnhànhcácchiếndịchkiểmsoátchúng.Tuynhiên,hàngtriệucondơicóíchđãbịgiếtdomọingườinhầmtưởngchúnglàdơihútmáu.

PHẦN4:THẾGIỚICỔĐẠIKỲBÍ

1.TÌMKIẾMDẤUVẾTCỔĐẠITỪVŨTRỤHiệnnay,việcsửdụngcácvệtinhchụpTráiĐấtđãchophépcácnhàkhảocổhọcrútngắn

rấtnhiềuthờigiantìmkiếmcáctàntíchvàđạtđượchiệuquảcao.Năm1993,saubanămtìmkiếmkhôngmệtmỏigiữanhữngđồicátnóngbỏngcủasamạc

Gobi(MôngCổ),nhàkhảocổhọcMichelNovacheccùngnhómcácnhànghiêncứuthuộcThưviệnTựnhiênhọc(Mỹ)đãchạmtayvàomộttrongnhữngtàntíchhóathạchcổđạithuộcloạilớnnhấttrênthếgiới.ĐólàđịadanhnổitiếngcótênUkhaTolgod,nơilưugiữvôsốcácbộxươnghóathạchcủa

nhữngđộngvậtthờitiềnsử,tàntíchcủamộtsốloàikhủnglong,mộtsốloàiđộngvậtcổthuộcloạichimcựchiếmcótênMononykus,cùngvớinhữngbộxươnghóathạchcủacácloàiđộngvậtcóvúthuộcKỷMesosoid.Từđóđếnnay,hàngnămnhàkhảocổhọcđếnvùngsamạcnàyđểtìmkiếmnhữngtàntích

mới.Việckhaiquậttrênvùngđấtsamạcnàylàvôcùngkhókhăn,giankhổdohệthốngđườngsáhầunhưkhôngcó.Cácnhàkhoahọcphảilàmviệcdướicáinónggaygắt,nắngvàgiókinhkhủngcủakhíhậusamạc.PhầnlớncáctàntíchcổđạiđượctìmthấyởphíaNamMôngCổlàvềđộngvậtsốngcáchđâykhoảng80triệunăm,tứcvàokhoảng15triệunămtrướckhiloàikhủnglongbiếnmấtkhỏiTráiĐất.Quatàntíchhóathạchđượctìmthấy,chúngchứngtỏmộtđiều:TạisamạcGobivàomộtthờikỳnàođóđãtừngtồntạinhữngvùnghoặcđầmcónướcvàmộtthảmthựcvậtkháđầyđủđểđảmbảocuộcsốngchonhiềuloàikhủnglong,thằnlằnvàcácloàiđộngvậtcóvúkhác.TạikhuvựcUkhaTolgod,cácnhàkhảocổhọcđãtìmkiếmtrênmộtvùngrộng4km2và

nhữnghóathạchmàhọpháthiệnđượcnhiềuhơntấtcảnhữnggìđãpháthiệnđượctrướcđótrênsamạcGobi.Quantrọnghơncả,cácnhànghiêncứuđãxácđịnhđượcbứatranhtoàncảnhvềsựtiếnhóacủaloàiđộngvậtcóvú,cũngnhưvềquátrìnhsinhsảncủaloàikhủnglong.Cácbộxươngvàcácdấuvếthóathạchđãchứngtỏ:Loàikhủnglongcũngrấtquantâmđếntổvàtrứngcủachúngtươngtựnhưởloàichimhiệnđạingàynay.Cònnhữnghóathạchcủaloàiđộngvậtcóvúđãcungcấpcácchứngcứchocácnhànghiêncứu,hoànthiệnthêmvềcâytiếnhóa,bổsungcácnhánhcơsởdẫnđếnviệcxuấthiệnloàingười.Đểcóthểđịnhvịchínhxácnhữngđiểmmới,tậptrungcáchóathạchtrênsamạcGobimênh

mông,họphảisửdụngcácbứcảnhchụptừvệtinhLandsat.Trênvệtinhnàycó70bộchụpcựcnhạyvàrõ.Cácbộchụpảnhnàycóthểchụpnhữngảnhphảnxạlạibởitianắngmặttrờihoặctừmộtnguồnphátnhiệt,từđóhọcóthểxácđịnhđượcnhữngvịtrícósựhiệndiệncủađấtđồitrênsamạctoàncát,doxácsuấtcónhữngdấutíchhóathạchlàlớnnhấttạicáckhuvựcnày.Cácnhàkhảocổcũngchobiết:Thườngcáchóathạchcủađộngvậtcổđạiđượctìmthấyởnhữngnơinguyênlànềncủanhữngngọnnúilớntrướcđâyđãtừngcó,ởsamạcGobi.Ởđó,thườngcónhữnglớpđákếtvànétđặctrưnglàrấthiếmcâycối,thựcvậtsinhsống.Nhữngđặcđiểmnàydễdàngxácđịnhđược,tạinhữngbứcảnhdovệtinhchụptừvũtrụ.

2.PHÁTHIỆNBÃIĐÁNHẠCCỔTẠIẤNĐỘCácnhàkhảocổvừatáipháthiệnmộtdãyđákhổnglồ,nằmtrênđồiKupgalởmiềnNamẤn

Độ,baogồmnhữngtảngđávớicácgóclồilõmbấtthường,khigõvàothìtạoranhữngâmthanhvangxanhưtiếngcồng.

Khuvựcnàyđãbịmấtdấusaukhiđượcpháthiệnlầnđầuvàonăm1892,vìvậyđâylànỗlựcđầutiênđểnghiêncứukhuvựcsaumộtthậpkỷ.ĐồiKupgalbaogồmhàngtrăm,thậmchíhàngnghìnnhữngtảngđákhắcnghệthuậtcótừ

thờiđồđámuộnhoặcmới(vàinghìnnămtrướcCôngnguyên).Cácnhànghiêncứuchorằngngườidâncổđạiđãđếnkhuvựcnàyđểthựchiệncácnghilễvàtậndụngnănglượngcủacáctảngđá.Ngườidânđịaphươnggọinhữngtảngđácócácvếtnứtnhỏnàylà“nhữngtảngđáphátnhạc”.Khigõbằngnhữnghònđágranitenhỏ,đànđáphátranhữngâmthanhvangsâunhưtiếngcồng.Ởmộtsốnềnvănhóa,dànnhạcgõcũngđóngmộtvaitròquantrọngtrongnhữngbuổinghi

lễđểliênlạcvớithếgiớisiêunhiên.Cácnhànghiêncứuchorằng,đócóthểlàmụcđíchcủanhữnghònđáKupgal.Trêncáctảngđácònkhắcnhiềuhìnhvẽgiasúcvàmộtsốhìnhảnhgiốngconngườicầm

cung,tên,xích...Tácgiảcủanhữnghìnhkhắcnàycóthểlàđànôngrấtkhỏevàkhéoléo,chuyênđichăngiasúchoặccóthểđãăntrộmchúng.Hiệnnay,hoạtđộngkhaithácđáđãlàmhưhạimộtsốkhuvựctrênngọnđồi.Vìvậy,“Chính

phủcầnphảicanthiệpđểbảovệmộtcáchhiệuquảkhuvựcnàynếukhôngmuốnnóbiếnmấthoàntoàntrongnhữngnămtới”,tiếnsĩNicoleBoivintạiĐạihọcCambridgecủaAnh,đãphátbiểu.

3.PHÁTHIỆNMỘNGƯỜIHẦUCỦAVUAAICẬPMộcủanhữngcậnthầnhoặcđầytớcủavuaAha,vịvuađầutiêncủatriềuđạiAiCậpcổđại

thứnhất,mớiđượcpháthiệntạiAbydos.Bằngchứngchothấynhữngkẻhầucậnnàyđãbịhiếntếđểđitheophụcvụnhàvuaởthếgiớibênkia.QuầnthểtạiAbydosbaogồmmộtnhànguyệnnhỏvẫncònnguyênvẹn,đượcbaoquanhbởi

6ngôimộconcủanhữngcậnthầnđểphụcvụnhàvua,saukhitừgiãcõiđời.KhuvựcnằmcáchmộcủavuaAha1,5km.Ngôimộcủavịvuanàyđượcpháthiệnvàonăm1900.Saukhinghiêncứunhữngbộxương,cácnhàkhảocổkếtluậnnhữngkẻhầucậnnàyđãbịhiếntếđểchôntheovuaAha.

“Đèn”củangườiAiCậpcổđạiGiámđốcdựánDavidO’ConnernhậnđịnhpháthiệnnàyrấtcóýnghĩabởiđếchếcủaAha

liênquantớinhiềuthayđổiquantrọngtrongkiếntrúchoànggia.“Hìnhthứcvàsơđồcủakhuvựccũngnhưmôhìnhnhànguyệnnằmtrong,đượccoinhưmộtkhuônmẫuchocáccôngtrìnhcủahoànggiasaunàytạiAbydos”,O’Connernói.CácnhàkhảocổcũngtìmthấyquầnthểlăngmộcủamộtvịvuakhácthuộctriềuđạiAiCập

thứnhất,baogồm3ngôimộcon.“Điềukhácthườnglànhữngngôimộnàykhôngchứadihàimàchứaxáccủa10conlừa.Chúngnhằmphụcvụviệcđilạicủavuaởthếgiớibênkia”,ZahiHawwasnói.

4.BÍMẬTCỦANHỮNGNGÔIMỘ3.500NĂMỞMÁNBẠC

TạidichỉMánBạc,NinhBình(ViệtNam),cácnhàkhảocổvừatìmthấy10ngôimộ,vớihàicốtđaphầnlàcủatrẻem,cótuổikhoảng3.500năm.Đóquảlànhữngbằngchứnghữuích,bởinhờđómàcácnhàkhảocổhọccóthểnghiêncứusựtồntạicủanềnvănminhTiềnĐôngSơn,côngviệcmàtừtrướctớinaytưởngnhưkhôngthểlàmđược.Mộtđiềukỳlạlànhữngbộxươngnàycònkhánguyênvẹn.ÔngHàVănPhùng,Phóviện

trưởngViệnKhảocổ,chobiết:Haimẫuxácđịnhniênđại,mộtđượcgửisangAustraliavàmộtphântíchC14tạiViệnđềuchokếtquảgiốngnhau,xácđịnhrằngcưdânMánBạcthuộcthờiđạiđồngthau,tồntạicáchđâykhoảng3.500năm,tươngđươnggiaiđoạnvănhóaPhùngNguyên–HoaLộcvàgiaiđoạnvănhóaĐồngĐậu–ĐanNê.Trong55địađiểmcủavănhóaPhùngNguyên,chỉpháthiệnđược3địađiểmcódicốtngười,

nhưngkhôngcònnguyênvẹn.Tại12địađiểmcủavănhóaĐồngĐậu,chỉtìmthấyhaiđịađiểmcódicốtngười,nhưngcũngđãbịmủn.Vìthế,việctìmthấynhữngbộxươngtạidichỉMánBạclàrất“maymắn”.TheochịThủy,cánbộCổnhânhọccủaViện,nhữngbộxươngnàylàcổliệuquý.Bởi,tuyViện

cótàiliệucủatấtcảcácthờikỳSơsửvàTiềnsử,nhưnglạichưacótàiliệuđầyđủvềnhânchủnghọccủavănhóaTiềnĐôngSơn.Vớinhữngchiếcsọcònnguyênvẹncủanềnvănhóanày,việcnghiêncứuxácđịnhgiớitính,chủngtộc,nhómmáu,độtuổi...sẽthuậnlợihơnnhiều.Ngoàira,nhữngngôimộnàyđềucóđồtùytángchôntheonhưnồigốm,vòngtrangsức.Có

nhữngchiếcvòngbằngốchếtsứckỳlạ.Nhữnghạtvòngnhưchiếckhuyáomỏng,cóđụclỗrấtmịn.Cácnhàkhảocổđangtìmhiểunhữngtrangsứctrênvìtừtrướcđếnnay,đâylàlầnđầutiêntìmthấyđồvậtchônbằngkimloạitrongngôimộ.

5.BÍẨNCỦACÔNGNGHỆƯỚPXÁCAICẬPTrongthùngrácởtrungtâmmộtkimtựthápAiCập,ôngBovis,dukháchngườiPháp,nhận

thấycóxácchếtmộtsốconvậtnhỏ.Điềungạcnhiênlàtrongmôitrườngẩmnhưvậy,khôngcóconnàobịthốirữa,chúngchỉkhôlạinhưxácướp...ÔngBovisđãpháthiệnrađiềunàytrongchuyếnđithămkimtựthápCheopsmớiđây.Giữ

trưa,ôngnghỉlạitạimộtcănphòngnằmtạitrungtâmkimtựtháp,ởđộsâu1/3tínhtừdướiđáylên.Ngoàiviệcđộẩmởđâybấtthường,các“xácướp”độngvậtđãkhiếnônghếtsứcsửngsốt.Ôngtựhỏi:LiệucóphảithầndânđãtẩmướtcẩnthậncácPharaoh,haychínhcáckimtựthápđãbảovệcáixácluônởtrạngtháinhưxácướp?.Bovisbắtđầulàmmộtmẫuvậtcókíchthướcchínhxácnhưkimtựthápthật.Bêntrongmẫu

vật,1/3từđáylên,ôngđểmộtconmèochết.Ngàyquangày,nókhôlạinhưxácướp.Chínhvìvậy,ôngđiđếnkếtluận:Kimtựthápcóthểtạorasựkhửnướcnhanh.CácbàitườngthuậttrênbáochícủaBovisđãthuhútsựchúýcủaôngKarelArbal,mộtkỹsư

radioởPrague(CộnghòaCzech).ÔngnàyđãlặpđilặplạithínghiệmcủaBovisvớirấtnhiềuxácđộngvậtchếtvàcuốicùngkhẳngđịnh:Cómốiliênhệgiữahìnhdạngcủakhoảngkhôngbêntrongkimtựthápvàcáctiếntrìnhvậtlý,hóahọc,sinhhọcdiễnrabêntrongkhoảngkhôngđó.Bằngcáchsửdụnghìnhdạngvàkiểudángthíchhợp,chúngtahoàntoàncóthểlàmchocáctiếntrìnhđódiễnranhanhhơnhaychậmhơn.*TừcâuchuyệnđồnđạiÔngArbalchợtnhớđếnmộtcâuchuyệnmêtíntrướckia:Daocạorâusắcbénnếuđểdưới

ánhtrăngsẽcùnđi.Ôngliềnthửđểmộtlưỡidaocạovàotrongmẫuvậtkimtựtháp,nhưngchẳngthấycógìlạ.Ôngtiếptụclấyradaocạorâuchođếnkhicùnlưỡi,rồiđểnótrởlạivàotrongkimtựthápđó.Saumộtthờigian,lưỡidaocùnlạisắcbénnhưtrước.Nhiềungườicũngđãthửcácthínghiệmtươngtự.Họchotrứng,thịt,chuộtchết...vàotrong

mẫuvậtkimtựthápvàvàotrongmộtcáihộpbìnhthường.Kếtquảlàmẫuvậtđểtrongkimtựthápđượcbảoquảnchúngtốthơn,trongkhinhữngthứởtronghộpbìnhthườngbốcmùihôivàphảibỏđi.Rõrànglàhìnhdạngcủakimtựthápcómộttácdụngđặcbiệt,chứkhôngđơnthuầnchỉlà

mơiđểmaitángcácbậcđếvương.CácPharaohđãxâydựngkimtựthápbênbờTâysôngNilevàokhoảng3.000nămtrướccôngnguyên.

6.BÍẨNVỀNHỮNGNGỌNĐÈNVĨNHCỬUĐèncháyhếtbấcvàhếtdầuthìphảitắt,vậymàvẫncónhữngngọnđènrựcsángquahàng

thiênniênkỷvớicả“dầu”lẫnbấccònnguyên.Phảichăng,ngườixưađãtìmrakỹthuậtcháytrongchânkhônghaycóthểduytrìsựcháymàkhôngcầnôxy.NhàthơtràophúngHyLạpLucian(120-180)làngườithíchchudukhắpthiênhạ.Mộtlần,

khiđặtchânđếnSyrievàthămthúkhuvựcHeirapolis,ôngnhậnthấymộtphotượngrấtlớnđặtgiữamộtngôiđền.Trêntránphotượnglàmộtviênngọcsángrực,soirõcảkhuvựcvàobanđêm.Trênbàntayphảilàmộtngọnđènvĩnhcửu.Theolờikểcủadânđịaphươngthì“khôngaibiếtngọnđènấycháytừbaogiờvàbaogiờtắt”.HoàngđếNumaPompilius(LaMã)cũngcómộtngọnđènvĩnhcửuvàkhônghềtiếtlộtạisaonócứcháymãi.

DấuchânngườiởTanzania,niênđại3,8triệunămTừthếkỷthứnhất,triếtgiaLaMãPlinyđãchorằng:Ngọnđènvĩnhcửuphảiđượcthắpsáng

bằngmộtloạidầuđặcbiệtvàcómộtsợibấccũnghếtsứckhácthường.Lờikếtluậnmơhồnàyđượccácnhàkhoahọcngàynaybổsungnhưsau:Đólàmộtloạidầucựckỳtinhkhiết(khônghềcótạpchất),cònbấccólẽđượclàmtừamiante.Tấtnhiên,đểđượcgọilàngọnđènvĩnhcửuthìnóphảiphátsángítnhấtlàvàichụcnămmàkhôngcầnchâmdầu,thaybấc.Vàothếkỷthứhai,nhànghiêncứuPausaniusđãmôtảkháchitiếtmộtngọnđènvĩnhcửu

trongtácphẩmAtlicus.Sựtrùnghợpnằmởchỗ,cókhoảngvàitrămtưliệukháccũngnóivềcâyđènnày.NónằmtrongngôiđềnMinervePoliusởAthen(HyLạp),domộtngườicótênlàCallimadubsángchế.NhiềutácphẩmcổxưacủaHyLạpđôikhicũngnhắcđếnvậtnày:“...Mộtngườitàihoa,biếtchếtạonhữngdụngcụhếtsứckỳlạ,đặcbiệtlànhữngngọnđènvĩnhcửu.Ôngtacóloạidầuđặcbiệt,chophépnhữngngọnđènnàycháymãi”.ĐềnthờthầnApollonCarneusvàđềnAberdainđềucómộtbànthờ,ởtrênđócóngọnđènvĩnhcửu.*CháytrongcảgiómưaSaintAugustin(354-430)đãmôtảvềmộtngọnđènvĩnhcửutrongngôiđềnIsis(AiCập).

Điềukhóhiểunhấtlànónằmởphầnkhôngcómáiche,bấtchấpgiómưa.Tươngtựnhưvậy,ngọnđènởEdessa(Syrie)đãcháysuốt500nămtrongđiềukiệnthờitiếtkhắcnghiệt.Năm1300,lýthuyết“dầuđặcbiệt”đượcsoirõphầnnào,khinhànghiêncứuMarcusGrecus

viếttrongtácphẩmLiberIgnum(Sáchlửa)rằngmộtsốngọnđènvĩnhcửucódùngnhiênliệuđặcbiệt.Đókhôngphảilàdầumàchỉlàmộtloạibộtmịnđượctạoratừnhững“consâuphátsáng”,nhưnglàloàisâugìthìMarcuskhôngbiếtvàbíẩnmãimãibịchônvùi.Marcusschỉnóirằng“tađãquansátsợibấc.Nódàibằngcánhtayta.Rấtlâusauđó,taquaylạivàthấychiềudàicủanóvẫnthế,chẳngcóaithaybấcmớihaytrútthêmbột”.Năm1402,trongmộphầnPallas(contraivuaEvandra–LaMã),ngườitatìmđượcmột

ngọnđènvĩnhcửuvàchorằngnóđãcháyđược2.600năm.Đểdậptắtnó,theocácbậccaoniên,chỉcócáchđậpvỡtấtcảhoặctrútngược“dầu”củanó.Năm1450,mộtnôngdânởPadoue(Italy),tronglúccàyruộngtrêncánhđồngcủamìnhđã

tìmđượcmộtcáibìnhbằngđấtnung,tiếpđólàhaibìnhnhỏbằngkimloại,mộtbằngvàngvàmộtbằngbạc.Tronghaihũnàylàmộtloạichấtnhờnkỳlạ,nửanhưdầu,nửanhưmậtong.Bêntrongcáibìnhbằngđấtnunglàmộtcáibìnhđựngđấtnungkhácđựngtrongmộtngọnđènvĩnhcửuvẫnđangcháy.Bịchôndướilòngđất(khôngbiếttừbaogiờ)màlạicháyđượctrongđiềukiệnítôxynhưvậy,đóquảlàmộtbíẩnthầnkỳ.Năm1610,nhànghiêncứuLudoviciusViveskhẳngđịnhôngđãtừngnhìnthấymộtngọn

đènvĩnhcửu(cháyqua1.500năm)vàbịđámthợgốmđậpvỡ.NhàsửhọcCambden(Anh)vàonăm1586cũngnhắcvềmộtngọnđènvĩnhcửutạiphầnmộcủaConstantiusChlorus,chacủa

CostantinĐạiĐế.Chlorusquađờinăm306ởAnhvàtừđó,cómộtngọnđènvĩnhcửuđượcdặttrongphầnmộcủaông.VuaHenriVIIIvàonăm1539đãgiảitánrấtnhiềunhàthờvàtuviệnởAnh,từđó,córấtnhiềungọnđènvĩnhcửuđượcthắplênvàkhôngbaogiờtắt,trừkhibịđậpvỡ.ỞTâyBanNha,cũngcómộtngọnđènvĩnhcửuđượctìmthấytạiCordonevàonăm1846.Cácpháthiệnnóitrênchứngtỏnhữngngọnđènkỳbínàykhôngphảilàsảnphẩmcủariêng

HyLạp,AiCậphayLaMã.LinhmụcEvariste–RegisHuc(1813-1860)làngườirấtthíchdungoạnởchâuÁvàđãtìmđượcmộtngọnđènbấttửnhưvậyởTâyTạngvàonăm1853.Nhưngtạisaothôngtinvềloạiđènbíẩnnàylạiítỏiđếnnhưvậy?Mộtsốngườichorằng

chúngchỉlàsảnphẩmcủaóctưởngtượng,vìngườixưakhôngthểnàotạoranhữngkỳtíchnhưvậy.Tuynhiên,mộtsốnhàsửhọclạilậpluậnrằng,“vậybằngcáchnào,ngườitacóthểtạorakimtựthápkhimàcầncẩu,xenânghayxetảichưaxuấthiện?”.NhàhóahọcBrand(Hambourg-Đức)vàonăm1669nhậnđịnh:Nhữngngọnđènvĩnhcửunàycháylâunhưthếlànhờphốtpho.Ngườikháclạichorằngchúngcháylâulàdokhôngcầnkhôngkhí,ngượclại,nếutiếpxúcvớikhôngkhíchúngsẽtắt.Nếuquảýkiếnnàylàđúng,thìlẽnàongườixưađãbiếtđếnkỹthuậthútchânkhông?Hơnnữa,lửacháykhôngcầnôxylàchuyệnhếtsứckhóhiểu.Nhữngcuộctranhluậnnàybuộcngườitaquayvềmộtbíẩnkhác:Kỹthuậtchiếusángcủa

ngườiAiCập.TrêncácđườngphốAiCậpcổ,ngườitadùngđèndầuvàđuốc.Nhiênliệulànhữngcặnbãcónhiềuchấtbéovàchấtnhờn.Nhưngởnhữnghầmmộđượcđàosâutrongnúiđến100mthìcácnôlệvànhàđiêukhắcđãlàmviệcbằngánhsánggì?Trongcáchầmmộnày,khônghềcódấuvếtcủangọnđènhayngọnđuốcnào.Vậyphảichăng,ngườiAiCậpđãdùngcácloạigươngđểphảnchiếuánhsángmặttrời?Nhưngcácloại“gương”thờiấychỉbằngbạcvàchỉcóthểphảnchiếuđược40%ánhsáng,nghĩalàởđộsâuvàichụcmét,bóngtốisẽlạibaophủhoàntoàn.

CácbứctượngtrênđảoPhụcsinhVàrồimộtpháthiệnđãlàmchấnđộngthếgiớikhảocổ:tạiđềnHatorởDenderah(đượcxây

dựngcáchđâyhơn4.200năm)cómộtgianphòngnằmrấtsâu.TrongđócónhữngbứcvẽchothấyngườiAiCập“đãsửdụngnhữngdụngcụkỳlạtrôngnhưbóngđènđiệnngàynay!”.Phảichăngđâychínhlàkỹthuậtánhsángbíẩn.NhàkhoahọcErichVonDaniken(Đức)đangcốcôngtáitạonhữngbóngđèntotướngnàytrongphòngthínghiệm,nhưngvẫnchưatìmđượccốtlõicủavấnđề.CácnhàAiCậphọccũngbỏcuộc,vìrõràngthờiấychưacóđiện.Vậy,nhữngngọnđènấyđượcthắpsángbằnggì?Giảiđượcbàitoánnày,chúngtacũngsẽcócâutrảlờichobíẩnvềnhữngngọnđènvĩnhcửu.

7.BÍMẬTXUNGQUANHNHỮNGDẤUCHÂNKỲQUẶC

CólẽbạnđãnghevềchủngngườiAustralopithéquesốngcáchđây4triệunăm,chỉcóchiềucaotrungbìnhtừ1đến1,5m,vànặngtừ20đến50kg.Nhưngthậtkhótinrằng,cónhữngdấuchânngườisốngcáchđây...vàitriệunăm.Mộttrongnhữngbíẩnlớnnhấtlànhữngdấuchânkhôngrõlailịchnằmrảiráckhắpcác

vùngtrênthếgiới.TạicaonguyênLaetoli(Tanzania),cònnhữngdấuchânrấtđặcbiệtinrõtrênbùnhóathạchcáchđây3,8triệunăm.Đólàhailoạidấuchân,mộtcủamộtembé,vàmộtcủangườilớn.Tronúilửavàbùnkhôđãđểlạinhữngdấuvếtrấtrõ.Cácnhàkhoahọchoàntoànlúngtúngkhiphảilàmrõlailịchcủa“giốngngười”này,cũngnhưtừnglúngtúngkhigặpphảinhữngdấuchânkỳlạởGlennRose(Texas,Mỹ).TheocácnhàkhoahọcMỹ,đâyphảilàvếtchâncủamộtgiốngngườicaođến4m(theotỷlệgiữachiềudàibànchânvàchiềucaocơthể).Điềukỳquặcnhấtlàchúngnằmcạnhnhữngvếtchâncủakhủnglong.

Năm1908,cácnhàkhảocổMỹđãtìmrahailoạidấuchânnàyvàhọchorằngchúngrađờicáchđây120-130triệunăm.Mộtcuộctranhcãibấttậnđãnổra.Cóngườichorằng,dấuchântrướccủakhủnglongbịtrocủanúilửavàsựxâmthựcquathờigian“gọt”bớtmộtphần,tìnhcờtạonênvếtchânngười.Nhiềuýkiếnlạichorằngđâychỉlàmộttròđùa,ynhưnhữngvòngtrònbíẩntrêncáccánhđồngởAnh.Nhưngnhữngphươngpháptiêntiếncủakhảocổhọcdễdànglộtmặtnạtròlừabịptrẻconnày,thànhthử,khôngthểcóchuyệngiảmạoởđây.MộtsốdấuchânngoạicỡcũngđượctìmthấyởArizpnavàTuba(Mỹ)vàonăm1986và1997.Nhữngdấuchânnàyđềutonhưdấuchânkhủnglong.Nếucầntruynguyên,ngườitacóthểlụclạilịchsửđểthấyrằngnhữngvếtchânnhưthế

khôngphảilàhiếm.ThếkỷXIX,mộtnhàvănMỹtrongtácphẩmAmericanAntiquesđãchobiết:GầnconsôngTennessee,cáchBraystown,BắcCaroline(Mỹ),vàikilométvềphíanam,cócả“mộtloạtdấuchânkỳlạ”.NhiềungườiMỹthờibấygiờchỉchorằngđólàcảmhứngcủanhàvăn.Nhưngnăm1965,cácnhàkhoahọcđãtìmđượcdướilớpbùnkhô,tạiđúngvịtríđó,nhữngdấuchânngựa,gấu,gàvàdấuchâncủa“mộtgiốngngườicó6ngón”.Pháthiệnnàyđãgâychấnđộngngànhkhảocổthờiấy.Việcxácđịnhlailịchcủangười6ngónlàkhôngthể.Tuynhiên,theothốngkêchưachínhthứccủaViệnsửhọcvàkhoahọctiềnsửMỹ,đãcó122tácphẩmkhảocứuvềgiốngngườikỳlạnày.Năm1882,trongmộtbuổilaođộngkhổsai,nhữngtùnhânởCarson,Nevada(Mỹ),đãđào

xớimộtlớpsathạchvàtìmđượcnhữngdấuchâncóvẻnhưcủavoimamút.Điềuđángnóilàlẫntrongđócónhữngvếtchâncủangườikhổnglồ(theotínhtoán,giốngngườinàyphảicaotừ3đến3,8m).Phảichăngđólàmộtcuộcsănvoithờitiềnsử?Nhưngkíchthướccủaconngườithờiấykhôngthểquácỡđếnvậy!Ngày27/8/1882,mộtbảnbáocáochínhthứcđượcgửilênViệnHànlâmKhoahọcCalifornia.Mộtsốnhàkhoahọcchorằngđókhôngphảilàdấuchântrần,màlàdấu“dépxăngđanthượngcổ”.Năm1885,tạiđỉnhđồiBigởCumberland,Kentucky(Mỹ),mộtloạtdấuchânbíẩnlạiđược

côngbố.HiệntrườnglàmỏthanJackson.Cácnhàkhoahọcthờiấychorằngđâylàvếtchângấu,ngựa(mộtloàingựacựclớn)vàcủa“người”.Điềuphilýlàniênđạicủachúngđượcxácđịnhởmức300triệunăm!Nhữngvếtchâncó5ngón,vàngóncáichoãirarấtrõ.Năm1886,ViệnhànlâmkhoahọcOhiotrưngbàymộttảngđáinrõ2dấuchânngườigần

nhưhoànhảo,đượctìmthấyởParkesbourg,Virgina(Mỹ),vớiniênđại150triệunăm.Đúnglúcđó,mộtpháiđoánnghiêncứuởchâuÂutìnhcờsangMỹdulịchđãbịsựkiệnnàycuốnhút.Nhưngcả17nhàkhoahọckhôngtìmralờigiảinàohợplý.Năm1930,dưluậntậptrungvàopháthiệncủagiáosưWilliamBurrough,trưởngkhoađịa

chấtcủaĐạihọcBorea.Ôngđãtìmra10dấuchânngườirộng15cm,dài24cmtrongmộtlớpsathạchởRochcastle.Năm1998,ngànhkhảocổMỹđãđưalạivấnđềnày,vìerằngcósựđùacợt.Tiahồngngoạivàkỹthuậtchụpảnhvibảnchothấyđólàvếtchânthật,cóniênđại250triệunăm.Tuynhiên,consốnàyvẫnchưađángsửngsốtbằngpháthiệncủanhàkhoángvậthọcnghiệp

dưWilliamJ.Meister.Năm1968,ôngđãtìmđượcởAntelopeSpring,Utah(Mỹ),nhữngdấuchânngườicóniênđại500triệunăm...

ĐidạotrênsamạcWesternNếubạnchorằngtấtcảnhữngđiềutrênchỉlànhữngcâuchuyệnquákhứthìbạnđãlầm.

AnhJamesSnyder(Mỹ)đãtìmđượcmộtdấuchântotạirừngquốcgiaCleveland.Jamesđangđitìmvàngthìvôtìnhgiẫmlênmộtdấuchânkhổnglồkhắctrênmộttảngđáhoacương.Thoạttiên,Jamesnghĩrằngđâylàdấuvếtcủangườichântomàkhoahọctừngxemlàmộtbíẩnrấtlớn.SáuthángđãquavàcácnhàkhoahọcMỹvẫnchưacócâutrảlời.

8.BÍẨNCỦANHỮNGTƯỢNGĐÁTRÊNĐẢOPHỤCSINH

TrênhònđảonhỏởnamTháiBìnhDươngnày,hàngtrămbứctượngđácaotừ7-10m(mỗibứcnặnggần90tấn)vẫnngoảnhmặtrabiểnnhưđợichờmộtđiềugìđótrongsuốtmấynghìnnămqua.Đếnnay,ngườitavẫnchưahiểuvìsaocáccưdâncổxưacóthểdựngnhữngbứctượngkhổnglồnày.ĐúngvàongàylễPhụcsinhnăm1772,mộtđoànthámhiểmHàLandođôđốchảiquân

IacopuRosivandẫnđầuđãđặtchânlênhònđảorộngchưađầy18km,dài24kmnày.Họvôcùngkinhngạckhithấyvòngquanhđảocótrên600photượngmặtngười,tonhỏkhácnhau,sắpthànhhàngtrêncácbệđá.Cóbứccaotớitrên30mvànặngvàitrămtấn.Cácbệđáđềuvuôngvức,caotrên4m.Tổngcộngcóhơn100bệ,mỗibệđặttừ4-6photượng.Điềugiốngnhauởcácphotượngđálàđềucókhuônmặtdài,haimắtlõmsâu,lôngmàyrậmrịt,miệngnhô,taidài,sốngmũicaogồ.Chúngcóđôitaydài,nhấtloạtđặttrướcbụng,mặthướngrabiểnnhưtrôngngóngmộtđiềugìđó.Ngoàira,đoànthámhiểmcủaRosivencònpháthiệntrên300photượngmặtngườiđangtrongtìnhtrạngchếtácdangdởởphíaĐôngNamđảo.Photượnglớnnhấtcaotới22m,nặngkhoảng400tấn.Quanhcácphotượngnàycòndấutíchcủađágọtrảiráccùng40hốsâugiốngnhauphânbốkhắpvùng.Cácnhàkhoahọctrongđoànkhôngsaolýgiảinổinguồngốccủacácphotượngnày.Saunày,nhớlạithờiđiểmđặtchânlênđảo,RosivenđãđặttênnólàđảoPhụcSinh.BíẩncủacáctượngđátrênđảoPhụcSinhđãcuốnhútsựquantâmcủacácnhàkhoahọcthuộcnhiềulĩnhvựctrongsuốtbathếkỷqua.CácchuyêngiavềvănhóacổthuộcĐạihọcHoànggiaAnhchorằng,nhữngtácphẩmđiêukhắctrênđảoPhụcSinhlàmộtbộphậnkhôngthểtáchrờicủanềnvănhóacổPolynesiaởTháiBìnhDương.Cùngquanđiểmtrên,vàonăm1926,chuyêngianhânchủnghọcMỹ,TiếnsĩYanmusQuisiwa,choxuấtbảncôngtrìnhnghiêncứunổitiếngcótựađề“ĐạilụcchìmđắmMV”.Trongđó,ôngchứngminhrằngMVlàcáinôicủaloàingười.50.000nămtrước,sốdânởđâylêntới64triệungười,vàđãcómộtnềnvănhóapháttriểnkhácao.MVlàđạilụccólịchsửlâuđời.Donhữngvậnđộngcủavỏtráiđất,đạilụcnàyđãbịchìmxuốngđáybểkéotheotoànbộsinhlinhcùngvớinềnvănminhcủahọ.Phầncònlạicủa“đạilục”chínhlàquầnđảoPolynesia,thuộcvùngbiểnTháiBìnhDương.TheoQuisiwa,phíađôngđạilụclàvùngquầnđảoPolynesia(trongđócóđảoPhụcSinh),phíatâytiếpgiápPhilippines,phíabắcgiápđảoHawai.DiệntíchđạilụcMVtươngđươngvớiNamMỹ.Phầnlớnđạilụclàđồngbằng,phùhợpvớinghềtrồngtrọtvàchănnuôi.Vớinềnvănhóavàpháttriểncao,ngườidânxứMVđãxâydựngnhiềucôngtrìnhkiếntrúcđồsộ,trongđócónhữngtượngđálớnđặtkhắpnơitrênlãnhthổcủahọ.Thếnhưngthảmhọađãxảyravànhấnchìmhầuhếtdiệntíchđạilục.RiêngđảoPhụcSinh,mộtgócnhỏnhoiởvòngngoàilụcđịa,đãmaymắncònsótlạivàitrămcưdânvàcảngànphotượngđámặtngười.

KimtựthápSaqqaraTuynhiên,nhữngbứctượngđáđồsộnhưvậyđãđượctạodựngnhưthếnàovẫncònlàmột

bíẩn.Vớicảngànphotượng,ítnhấtcũngphảitậptrunghàngnghìnngườitrêncôngtrường,đòihỏicôngtáchậucần,tổchức,chỉhuy...rấtchặtchẽ.Cácnhàkhoahọcmộtlầnnữađứngtrướcmộtcâuhỏilớn,tươngtựnhưkhingườitakhảosátkỹthuậtxâydựngcủangườiAiCậpcổtrongcáckimtựtháp.KhixácđịnhniênđạinềnvănhóakhắctrênđảoPhụcSinh,giớikhảocổhọcrấtchúýtớiýkiếncủanhàkhảocổhọcTuaHaiati(Mỹ).Ôngdùngphươngphápcarbonphóngxạxácđịnhđượctuổicủacácđốngthancủicònsótlạitrênđảo4.000nămtrướcCôngnguyên.Nhưvậy,cáctượngđámặtngườitrênđảoPhụcSinhtínhđếnnayđã6.000nămtuổi.Mộtsốnhàkhoahọcđưaraýkiếnrằngnềnvănhóakhắcđákỳlạtồntạiởđây,khôngcómốiliênquannàovớinềnvănminhcủacưdânquầnđảoPolynesia.Bởivì“đảoPhụcSinhmớicóngườicưtrútừtrêndưới1.000nămnay”,nênhọkhôngthểlàtácgiảcủacácphotượngđáđãtrên6.000nămtuổi.Vậynên,nhàđiêukhắcđíchthựccủachúngphảilà“ngườingoàihành

tinh”.Nhómkhoahọcnàyđãđưaracáclýlẽsau:-Cómộtsốphotượngđácóhìnhđầuconếch,miệngếchbẹtnhôrangoài,mặttrònnhìnlên

bầutrời.Đâycóthểlàchândungcủangườingoàihànhtinh.Trongcácthưtịchcổcũngmiêutảngườingoàihànhtinhrấtgiốngloạitượngnày.-Giảsử6.000nămtrước,đảoPhụcSinhcóngườinguyênthủysinhsống,thìnhữngcông

trìnhkỳvĩtrênđảođãvượtxakhảnăngcủahọ,nhưthiếtbịxâydựngsiêunặng,côngnghệchếtácdụngcụvậnchuyểnhếtsứctinhvi...-TheotruyềnthuyếtcủathổdânvùngnamTháiBìnhDương,ởđâytừngcóngườibaytừ

trêntrờixuốngđảo.Tướngmạocủagiốngngườibaynàyhoàntoàngiốngvớicáctượngđá“ngườiếchxanh”xemlẫntrong1.000photượngđámặtngười.Nhómkhoahọctrênđưaragiảthuyếtkháthuyếtphụcsau:Khoảng6.000nămtrước,đoàn

thámhiểmcủangườihànhtinhlạđãdùngphithuyềnbayđếnTráiđấtvànơihạcánhđầutiêncủahọlàđảoPhụcSinh.Đểđánhdấuchuyếnthămnày,họđãdựnglạihàngloạttượngđávớicôngnghệrấtcao.Bằngngônngữlàcácphotượng,họmuốnđánhdấutọađộđổbộvàmuốnthôngtinvớingườiTráiđấtvềsứcmạnhcủahọ.Nhưngđã6.000nămtrôiqua,tạisaochủnhâncủanhữngphotượngnàykhôngmộtlầnquaylại?Bíẩncủa1.000photượngđátrênđảoPhụcSinhđếnnayvẫnchưacólờigiải.

9.TÌMKIẾMĐỘIQUÂNBATƯCỔTRÊNSAMẠCAICẬP

DukháchbăngquasamạcAiCậpcóthểsẽgiảimãđượcmộtbíẩnđãlàmbốirốicácnhàkhảocổtrongnhiềuthếkỷ:Điềugìđãxảyravớiđộiquân50.000ngườicủahoàngđếBaTưCambyses.

DựánđưakháchdulịchtìmkiếmdấutíchcổnàymangtênCambyses,đượcthànhlậpbởicôngtylữhànhAquaSunDesert.Cácđoànthámhiểmsẽ“cào”cátsamạctrênnhữngchiếcxe4bánhchởnhữngdukháchhămhở,sẵnlòngtrảtiềnđểthamgia

cuộctìmkiếmdấuvếtcủađộiquânđãbịmộttrậnbãosamạcnuốtchửngvàonăm524trướcCôngnguyên,theolờimiêutảcủanhàsửhọcHyLạpcổđạiHerodotus.Kéodàitừ10đến22ngày,cáccuộcthámhiểmsamạcsẽtuântheomộtlộtrìnhđặcbiệt

trongSamạcWestern,mộttrongnhữngsamạcđẹpvàkhắcnghiệtnhấtthếgiới.TâmđiểmchúýcủahọlàmộtkhuvựckhôngxaốcđảoSiwagầnbiêngiớivớiLibya,nơi4nămtrướcđâymộtnhómcácnhàđịachấtAiCậpđãtìnhcờbắtgặpnhữngmảnhkimloạitươngtựnhưvũkhí,cũngnhưcácmảnhxươngngười.“DựánđãđượcBộDulịchchấpthuậnsaukhicósựđồngýcủaBộdisản.Bấtkỳbằngchứng

nàotìmđượctrongchuyếnđicũngđượccungcấpchocácnhàchứctrách”,HishamNessim,giámđốccôngtyAquaSunDesert,chobiết.Khibiếtđượcthôngtinnày,cáchọcgiảliềnphảnứngmộtcáchhoàinghi:“Vìchưacógì

đượccôngbốvàkhôngcóbứctranhnàođượctiếtlộtrướcđây,nênrấtkhóđểnóirằngliệunhữngdivậtnàycóphảilàphầncònlạicủađoànquânmấttíchhaykhông”.TheosửgiaHerodotus,saukhiBaTưchiếmđóngAiCậpvàonăm525trướcCôngnguyên,

Cambyses–contraicủahoàngđếBaTưCyrusĐạiđế-đãgửi50.000binhlínhtừThebesởphíaTâytấncôngốcđảoSiwavàpháhủyđềnthờAmun,ngườimàtheotruyềnthuyếtđãdựbáocáichếtcủaông.Qua7ngàyđibộtrênsamạc,đoànquântiếntớiEl-Khargeh,cólẽdựkiếnđitheolộtrìnhbăngquaốcđảoDakhlavàốcđảoFarafrađểtớiSiwa.NhưngsaukhiđoànquânrờiEl-Khargeh,ngườitakhôngbaogiờgặplạihọnữa.“Khihọđangăntrưa,mộtcơngiónổilêntừphíanam,mạnhmẽvàchếtngười,mangtheo

mộtcộtcátxoắnkhổnglồ,đổậpxuốngchephủkínđoànquânvàkhiếnhọhoàntoànbiến

mất”,Herodotusviết.Cơnbãonàycóthểđãhìnhthànhtừkhamsin–loạigióĐôngNambấtổnnóngvàmạnhthổitừsamạcSahara.NessimsẽcòntiếptụccáccuộcthámhiểmCambysestrongvòng5nămnữa.

10.GIẢTHUYẾTMỚIVỀNGUỒNGỐCKIMTỰTHÁP

CáckimtựthápAiCậpcổđạicóthểlàhệquảcủamộtquyếtđịnhxâydựngtườngbaolăngmộhoàngđế.Bứctườngrađờivôtìnhđãchekhuấtgòđấtphủmộ,khiếnngườitaphảiđắpthêmcácụmớichonónhôlêncao,tạothànhdạngbậcthang–tiềnthâncủakimtựthápđiểnhìnhngàynay.GuenterDreyer,giámđốcViệnkhảocổhọcĐứcởCairo–mộtchuyêngiahàngđầuvềnghi

thứcchôncấthoànggiaAiCập,đãthôngbáonhưvậy.ÔngchobiếtcơsởcủagiảthuyếtnàylàsựtươngđồnggiữacấutrúccủakimtựthápđầutiêncủaAiCập(kimtựthápSaqqaraởphíanamCairo,đượcxâydựngchoPharaohDjoservàokhoảngnăm2650trướcCôngnguyên)vàngôimộcủamộthoàngđếngaytrướcvịvuanày.Saqqara,còngọilàKimtựthápbậcthangdohìnhdạngđộcnhấtvônhịcủanó,đếlàmộtcái

gòphẳngcao8m,đượcxâybêntrênphònglưuxácpharaoh.SớmhơnmộtchútlàlăngmộcủahoàngđếKhasekhemwy,tạinghĩađịahoànggiacổở

Abydos,miềnnamAiCập.CácnhàkhảocổĐứcđãtìmthấyởđâybằngchứngvềmộtgòđấtphẳngtươngtự,baoômlấyphầntrungtâmcủamộtngôimộngầmdướiđất.Cácbứctườngởtrungtâmngôimộđượcnéndàygấpđôivàrộngchỉbằngmộtnửa,chothấychúngtừngchịumộtsứcnặnglớnởbêntrên.TổhợpmộcủaKhasekhemwycũngcònlạimộtbứctườngbaocólỗrỗng,màvềsautrởthànhđặcđiểmnhậndạngvớihàngchụckimtựtháp,đượcxâydựngdọctheobờTâythunglũngsôngNiletronghàngtrămnămsauđó.NhưngởAbydos,bứctườngbaonàynằmxamộhơnnhiềusovớitrườnghợpcủakimtự

thápSaqqara.“Giảthuyếtcủatôilà...haithànhtố(gòđấtvàbứctường)đãđượcngườikếvịcủaDjoser

hợpnhấttrongkimtựthápSaqqaravàsauđómộtchuyệnđãxảyra.Gòđấttrênđỉnhngôimộbịchekhuấtbởimộtbứctườngbaolớnxungquanh-khiếnnókhôngđượctrôngthấy”.“Thựctếnàylàcảmộtvấnđề,bởitheotôi,gòđấtđượctạoralàhiệnthâncủamộtbiểu

tượngnguyênthủynhằmbảođảmchosựphụcsinhcủahoàngđế”,Dreyernói.Gòđấtbịchemấtcóthểsẽcảntrởướcmongđó?CáckiếntrúcsưcủatổhợpSaqqarađãgiảiquyếtmâuthuẫnnàybằngcáchxâydựngmộtụđấtphẳng,nhỏhơnnằmbêntrêngòđấtđầutiênvàsauđóquyếtđịnhmởrộngđộcaocủanóbằngcáchđắpthêmcácụmới.Vớicấutrúcbậcthanggiậtcấpnày,kimtựthápSaqqarađãtrởthànhdạngtrunggiangiữa

cácụđấtphẳng(đượcgọilàmastabacủathờikỳsớm)vàcáckimtựthápđiểnhìnhcómặtphẳngnhưGiza,nằmởngoạiôthànhphốCairohiệnđại.*Tìmthấy19xácướpởAiCậpCácnhàkhảocổPhápvừapháthiệnra19xácướpcũngnhưnhữngquantàicổbằngđávàgỗ

trongmộthầmmộthuộcthờiAiCậpcổđạiởSaqqara,phíanamthủđôCairo.Ngoàiracònrấtnhiềubứctượngnhỏvàcácmẩuvảivụn.NhữnghiệnvậtnàycótừTriềuđạimuộn(LateDynastic),khoảng1.000nămtrướcCông

nguyênvàkỷPtolomaic(323-30nămtrướcCôngnguyên).MộtnhómkhảocổcủaPhápđãpháthiệnranhữngxácướpđókhiđangthămdònhững

đườnghầmsâutrongSaqquara–nghĩađịa5.000tuổinằmbênbờsôngNile.12trongsố19xácướpđónằmcùngtrongmộtđườnghầmvàvẫnởtìnhtrạngnguyênvẹn.

11.ĐỜISỐNGCÔNGNHÂNXÂYKIMTỰTHÁPTừnhiềuthậpniênqua,kimtựthápAiCậptiếtlộchoconngườihiệntạinhiềuchi

tiếtvềđờisốngcácpharaohtrongxãhộiAiCậpcổđại.Tuynhiên,trongmộtthờigiandài,khôngmấyainóiđếnđờisốngcủanhữngngườiđãđemmồhôi,nướcmắtvàmáuxươngcủamìnhđểtạonênnhữngcôngtrìnhkiếntrúcvĩđạiấy.

ĐólànhữngcôngnhânđếntừkhắpnơitrênđấtnướcAiCập,thamgiavàonhữngcôngtrườngxâydựng,màgầnđây,quanhữngpháthiệnkhảocổhọcđượcphântíchbằngcôngnghệhiệnđại,chúngtamớibiếtđượcítnhiềuvềđờisốngcủahọ.Từlâu,khinóiđếncáckimtựthápAiCập,ngoàinhữngbíẩnchưađượcgiảimãhếtvềcác

pharaoh,cácnhànghiêncứuvẫnthườngbịámảnhbởinhữngcâuhỏiliênquanđếnnhữngngườitrựctiếptạodựngrachúng:Họlàthànhphầnxãhộinào?Họsốngởđâutrướcvàtrongthờigianxâydựngkimtựtháp?Đờisốngthườngnhậtcủamộtcôngnhânxâydựngvàgiađìnhhọnhưthếnào?Nhữnggiảthuyếtđầutiênnhằmgiảiđápphầnnàosốcâuhỏitrênđượcđưaravàonăm

1888,quacuộcđiềutrakhảocổhọccủanhàkhoahọcngườiAnhFlindersPetrietạiphứchợpkimtựthápcủaSenwosertIIởIlanhun.Tạiđây,mộtkhuvựccótườngbaoquanhđểlộhìnhảnhcủamộtthịtrấnnhỏvớinhữngdãynhàđắpnềncao,tườngxâybằnggạchbùn,bêntrongcónhữngbảnthảoviếtbằnggiấypapyrus,đồgốm,dụngcụ,quầnáovàđồchơitrẻcon,cùngtấtcảnhữngmảnhvỡcủađờisốngthườngnhậtmàkhôngcóởnhữngđịađiểmkhaiquậtkhảocổhọcnàotrướcđó.CácnhàAiCậphọcđầutiêntronglịchsửkhảocổhọckhôngdànhthìgiờchoviệckhảosát,tìmhiểucáckiếntrúcdânsựthờiAiCậpcổ.Chođếngầnđây,nhờnhữngcuộckhaiquậtrộngrãicủahainhàAiCậphọcMarkLehnervàZahiHawassquanhkhuvựcĐạiKimTựTháp(GreatPyramid)màngườitabiếtđượcítnhiềuvềcuộcsốngcủanhữngcôngnhânxâydựngkimtựthápởđây.TheonhàsửhọcngườiHyLạpHerodotus,ĐạiKimTựThápđượcxâydựngbởi100.000nô

lệlàmviệcliêntụcvàcứbathángmớiđượcthaythếmộtlầnbằngnhữngnhómthợmới.Tuynhiên,theocácnhànghiêncứuhiệnnay,đâylàmộtsựnhầmlẫncủaHerodotuss.VuaKhufu,ngườicaitrịAiCậpởtriềuđạithứtư–triềuđạichịutráchnhiệmthựchiệnĐạiKimTựTháp–khôngthểcómộtlựclượngcôngnhânhùnghậunhưthếtrongtayông.Vảlại,nếucónhưthếthìcũngkhôngthểxảyratìnhtrạng100.000ngườicùngxâydựngmộtkimtựthápmộtlúc.Mỗinhàkhảocổhọccócáchtínhtoánriêngvềsốcôngnhânthamgiavàocôngtrìnhnày,nhưngđasốnhấttrírằngĐạiKimTựThápđượcthựchiệnbởigần4.000côngnhâncótaynghềcao,nhưthợkhaithácđá,côngnhânvậnchuyển,thợnề,vớisựgiúpsứccủakhoảng16.000–20.000thợphụ,phụtráchlàmđườngdốc,trộnvữa,cungứngthựcphẩm,quầnáo,nhiênliệu...Nhưvậy,tínhtổngcộngsốngườithamgiavàocôngtrìnhxâydựngĐạiKimTựTháplàkhoảng20.000–25.000người,làmtrong20nămhaylâuhơnnữa.Cácnhànghiêncứuướctínhsốthợtrênđượcchiathành2lựclượng,mộtlựclượnglaođộng

thườngtrựccóhưởnglươngkhoảng5.000người,sốngvớivợconcùngcácthânnhânkháctrongmộtngôilàngđượcchămlochuđáo.Vàmộtlựclượnglaođộngtạmthời20.000người,làmmỗiđợtbahaybốntháng,sốngtrongnhữngtrạiítquycủhơndọctheolàngkimtựtháp.Ngàynay,ngườitatìmthấymộtbứctườngkhổnglồbằngđávôingăncáchkhuvựccủangườisốngvới“giangsơn”củangườichết.Ngôilàngchínhcủanhữngngườithợxâykimtựthápnằmbênngoàibứctườngnày,gầnvớingôiđềncủakimtựtháp.ĐiềuđángtiếclàphầnlớnngôilàngnàyhiệnnằmbêndướithịtrấnNazletes–Sammanhiệnđại,nênviệctiếpcậnrấtkhókhăn.Ngàynay,cácnhàkhảocổhọcpháthiệnthấymộtnghĩatrangởdốcthoaithoải,nơichôncấtđànông,đànbà,trẻconcủangôilàngkimtựtháp.Mồmảcủahọrấtđadạng,cócáihìnhkimtựthápnhỏ,cócáihìnhkimtựthápbậcthang,cócáilàmộvòm,thườngđượclàmbằngnhữngloạiđáđắttiền“mượn”từvậtliệuxâydựngkimtựthápchính.Nhữngngôimộbằngđávôilớnhơnnằmtrênđỉnhcaocủaphầndốcnghĩatranglànơichôncấtcủanhữngngườicótráchnhiệmquảnlýviệcđiềuhànhxâydựngvànhữngngườicungứngvậttư.Trước

đâybọntrộmcướpkimtựthápkhôngđểtâmđếnnhữngnghĩatrangloạinày,nênnhiềubộhàicốtvẫncònnguyênvẹn,chophépcácnhàkhoahọctáihiệncuộcđờicủanhữngngườiđãsống,laođộngvàchếtởGiza.Trongsố600bộhàicốtđượckhảosátởnghĩatrangkimtựtháp,ngườitanhậnthấygần50%làphụnữ,sốtrẻemvàtrẻsơsinhcũngchiếmđến23%tổngsố,điềunàydễdàngchophépkếtluậnlàtrongthờigianxâydựngkimtựtháp,nhữngngườithợchínhđãsốngchungvớivợconngaydướibóngmátcủangôimộkhổnglồdànhchocácpharaon.

TượngvuaRamsesIIởAiCậpỞcácngôimộcủanhữngngườigiámsátcôngtrìnhcóchứanhữngbảnvănkhắcmiêutả

việctổchứcvàkiểmtralựclượnglaođộng.Chínhnhữngvănbảnnàycungcấpchochúngtasựhiểubiếtthêmvềhệthốngxâydựngkimtựtháp.ChúngchothấyviệcsửdụnglaođộngtạmthờilàgiảipháptiêubiểucủangườiAiCậpđốivớivấnđềhậucần.TạikhukimtựthápGiza,lựclượnglaođộngđượcchiathànhtừngnhóm2.000ngườirồitiếptụcphânthànhnhữngnhómnhỏ1.000người,200ngườivàdừnglạiởnhóm20người.Nhữngcôngnhântạmthờicủacôngtrườngxâydựngkimtựthápsốngtrongnhữngtrạitạm

bợbêncạnhthịtrấn.Tạiđây,họnhậnđượclươngbổngdướidạngkhẩuphầnthựcphẩm.Tiêuchuẩndướithờivươngquốccổ(2686-2181trướcCôngnguyên)dànhchomộtcôngnhânlà10ổbánhmìvàmộtvạibiamỗingày.Nhữngviênchứcgiámsátcôngtrìnhvànhữngngườihưởngquychếcaohơnnhậnđược

hàngtrămổbánhmìvànhiềuvạibiahơnmộtngày.Đâylànhữngthựcphẩmkhôngthểcấttrữlâunêntheocácnhànghiêncứu,chúngsẽđượcbánrathịtrường,đổilấynhữngsảnphẩmkháchoặctiền.Trongmọitrườnghợp,mộtthịtrấnkimtựthápcũnggiốngnhưmọithịtrấnAiCậpkhác,sẽsớmpháttriểnnềnkinhtếriêngcủanó.Nhữngcôngnhântạmthờikhichếttạihiệntrườnglaođộngsẽđượcchôncấtcùngnhững

dụngcụhọđãmuasắm.Trongviệckhảosát,cácnhàkhảocổnhậnthấymộcủahọđượcchônlấpvộivãvàcódángvẻnghèonànsovớimộcủanhữngcôngnhânlaođộngthườngtrực.Ởphíanamthịtrấnkimtựtháp,ngườitapháthiệnmộtkhucôngnghiệpchiathànhnhiềukhốihoặchànhlangcáchnhaubởinhữngconđườnglátđáđượclắpđặtcốngthoátnướcvàcócảnhàmáysảnxuấtđồng,haicơsởlàmbánhcóđủkhuônđểnướnghàngtrămổbánhmìcùngmộtlúcvàmộtdụngcụlàmcácvớinhữngphầnthừacònlạicủahàngnghìnconcá.Đâylàlượngthựcphẩmlớndànhchonhiềungười,chodùđếnnay,Lehnervẫnchưatìmradấuvếtcủamộtnhàkhohaynơilưutrữdụngcụ,thựcphẩmnào.Xươngsúcvậtđượctìmthấyởthịtrấnkimtựthápcùngnhữngkhuvựcgầnđólàtừcácloàivịt,cừu,lợn...Chúngcóthểđượcnuôitrongnhà,trongxưởngthợcủathịtrấnkimtựtháp,nhưngnhữngloạigiasúccaocấpkhácnhưbòcóthểđượcnuôitrênnhữngđồngcỏrồichởđếnthịtrấn.

TấmvàngdáthiệnđượclữugiữtạiBảotàngAnhSaukhiđốichiếucácmẫuphântửADNtríchtừhàicốtcôngnhânxâydựngkimtựthápvới

cácmẫulấytừcưdânAiCậpđươngđại,tiếnsĩMopamiathuộctrườngYkhoaĐạihọcCairođưaragiảthuyếtrằng:KimtựthápKufulàmộtdựánmangtầmcỡquốcgia,vớisốcôngnhânđếntừkhắpđấtnướcAiCập.Tấtnhiên,nhànữkhoahọcnàykhôngtìmthấydấuvếtnàocủanhữngngườixalạ,thậmchíngườiliênhànhtinhnhưlờitruyềntụngcủanhiềungười.Trênthựctế,kimtựthápvừalàmộtdựánhuấnluyệnkhổnglồ,vừalàmộtnguồn“AiCậphóa”.Côngnhânrờibỏnhữngcộngđồngchỉcóhơn50hay100người,đếnsinhsốngvàlàmviệctrongmộtthịtrấncóđến15.000ngườihaynhiềuhơnnữa.Họquayvềquênhàvớinhữngkỹnăngmới,mộtcáinhìnrộngrãihơnvàmộtcảmnghĩvềquốcgiamớimẻhơn.Việctrảlươngchohọ,dùdướidạngkhẩuphầnăn,cũnglàmộthìnhthứctáiphânlợi,tứccótầmcỡquốcgia.

NgườiHyLạpsửdụngchữcáivàcáckýhiệnphụđểthểhiệnconsố.CóthểnóitrongthờiAiCậpcổ,hầuhếtcácgiađìnhđềutrựctiếphaygiántiếpcóliênhệđến

việcxâydựngcáckimtựtháp.Tuynhiên,khácvớigiảthuyếtcủaHerodotuschođólànhữngnôlệbịápbức,LehnervàHawasscholà:Biểutượngkimtựthápcóđủsứcmạnhtinhthầntìnhnguyệnvìlợiíchquốcgia.MarkLehnercònđixahơn,sosánhviệcxâydựngkimtựthápvớiviệcthiếtlậpkhothóccủagiáopháiAmishởMỹ,nêndựatrêntinhthầntựnguyện.ĐóphảichănglàmộtpháthiệnmớiliênquanđếnchếđộlaođộngcủanhữngngườithamgiaxâydựngnhữngcôngtrìnhvĩđạicủaAiCậpnóiriêngvàtoànnhânloạinóichung?*TìmrachấtướpxácAiCậpcổđạiMộtnhómnghiêncứungườiĐứcđãtìmrabíquyếttạisaonhữngxácướpcủangườiAiCập

xưacóthểtồntạiquahàngnghìnnăm.Nhờvàocôngnghệtiêntiến,họdầntìmrađượcthứdầubảoquảnlàmộtchấtđượcchiếtxuấttừcâytuyếttùng.CácnhàkhoahọctạiĐạihọcTuebingenđãthựchiệnlạicôngviệcxửlýgỗtuyếttùngvà

nhậnthấynócóchứahóachấtguaiacolcótácdụngbảoquản.Nhómnghiêncứuđãthửnghiệmhóachấtnàytrênxươngsườnlợntươivànhậnthấynócóhiệuquảchốngvikhuẩncựccaomàkhônglàmtổnhạiđếntếbàocơthể.KếtquảtìmkiếmsẽlàmcácnhàAiCậphọcngạcnhiênbởihọvẫnchorằngdầuướpxáclấy

từcâybáchxùchứkhôngphảicâytuyếttùng,bởimộtsốxácướpđượctìmthấycũngnắmtrongtayquảbáchxù.NhómnghiêncứucủaĐứcđãthửnghiệmchấtchiếtxuấttừcâybáchxùnhưngthấynókhôngcóchứaguaiacol.

MặtnạcủavuaTutankhamun.Họtìmrađượcchấtchiếtxuấttrênnhờvàophươngphápđượcmiêutảtrongcuốnsáchdo

nhàbáchkhoaPlinytheElderthờikỳLaMãsoạnthảo.CácnhàAiCậphọcđãbỏquagiảithíchnàycủaPlinybởichorằngôngtaviếtvàonhiềuthếkỷsaunày.“ChúngtôicóthểxácminhsựchínhxáchơntrongbàiviếtcủaPlinybằngkhoahọccủathế

kỷXXI”,UlrichWesertạiĐạihọcTuebingentuyênbố.

12.TÌMRADẤUVẾTVỀTRIỀUĐẠIPHARAONRAMSESII

ViệcpháthiệnramộttấmđákhắcchữmiêutảchitiếtmốiquanhệngoạigiaogiữangườiAiCậpvàHittitecổđại,vàothếkỷXIIITCN,cóthểlàđầumốitìmradấuvếtvềvuaRamsesII,vốnbịmấttíchtừlâu.ĐượcmộtnhómkhảocổngườiĐứctìmthấytạiQuantir,cáchCairo120kmvềphíaĐông

Bắc,tấmđácótừthờikỳtrịvìcủaPharaonRamsesII(1298-1235trướcCôngnguyên)vàkhẳngđịnhthủphủcủaông,Pi-Ramses,nằmởđồngbằngsôngNile.“ĐâylàlầnđầutiênmộtbảnghichépđãđượctìmthấyởthủphủcủatriềuđạiRamsesIIvà

khẳngđịnhvịtrícủaPi-Ramses”,nhàkhảocổMohammadAbdulAksudtuyênbố.Tấmđácókíchthướckhôngtovàbịhỏngnặng,trênđócókhắc11dòngchữdotriềuđình

AnatolianHittitegửichovuaRamsesII.NórađờingaysaukhihoàngđếAiCậpvàHittitelậplạihòabìnhvàonăm1287saunhiềunămgiaochiến.Tấmđákhắcchữhìnhnêm,loạichữđượcngườiSumeriasángtạovàonăm3.300trướcCôngnguyênvàđượcsửdụngtrênkhắp

TrungĐôngchođếnthếkỷthứnhấtsauCôngnguyên.

KhukhaiquậttạiRomanForumCácnhàkhảocổchobiếttấmbảngnàytươngtựnhữngtảngđácũngkhắcchữhìnhnêm

đượctìmthấyởThổNhĩKỳởTellAl-Amarna,miềnnamAiCập.TellAl-AmaranalàthủphủtrongthờikỳcaitrịcủavuaAkhenaton(1372-1354trướcCôngnguyên).VuaAkhenatonđượclịchsửghinhậnlàđưavươngquốccủamìnhchuyểnsangĐạomộtthần,thờthầnmặttrờiZeus.CácnhàkhảocổhyvọngtấmbảngởQuantircóthểdẫntớiviệcpháthiệnmộtngôiđềnở

cùngkhuvực,nơiRamsesIIchoxâydựngthủphủ.RamsesIIđãcướicôngchúaHittiteđểduytrìhòabìnhvớiđếchếAnatolian,từđótậptrungsứcmạnhvàovùngLưỡngHà,nơitriềuđạiAssyrianđangbịsuyvong.

13.TÌMTHẤYTẤMBÙAHỘMỆNHTHỜILAMÃCỔĐẠI

MộttấmlámỏngbằngvàngthờiLaMãcổđạicókhắcnhữngcâuthầnchúhuyềnbívàchữviếtbằngtiếngLatin–HyLạpmớiđượctìmthấytạiMid-Norfolk,Anh.Tấmlácótácdụngnhưbùahộmệnh,cầuxinsựbảovệtừthầnAbrasaxcóphépthuật.Tấmvàngdátnàydàikhoảng4cm,rộng2cm,dàychưatới1mm,cótừthếkỷIIsauCông

nguyên,vàđượcmộtngườilàmvườnvôtìnhpháthiệnra.Lúcđầu,ônglầmtưởngnólàtấmlávàngbọcngoàinútchaichampagnebịvứtđi.Nhưngcácchuyêngiađãxácđịnhđólàmộtvậtvôcùngquýhiếm.Vàmớicó4tấmlámỏngnhưvậyđượctìmthấyởAnhchotớinay.TheotiếnsĩAndrianMarsden,khoảng1.900nămtrướcđây,nóđượcmộtthầyphùthủy

khắcchomộtngườiđànôngtênlàSimilis,contraicủaMarcellina(nhữngcáitênnàyđượckhắcbằngtiếngLatinởbêndưới).Similiscóthểđãgấptấmlávàđeotrongmộtcáibaoởtrêncổ,sauđóchônnógầnmộtngôiđền.ThầnAbrasaxcóchiếcđầucủagàtrốngvàmìnhrắn.VịthầnnàyxuấtxứtừBaTưtrướckhi

đượcdunhậpvàoLaMã.MộttảngđáquýcókhắcchândungcủaAbrasaxđãđượcpháthiệnvàonăm1979.“SimiluscóthểlàngườiAnh.Ôngấyhẳnrấtgiàuđểcóthểtrảtiềnchomónđồnày.Điềunày

chothấyngườiAnhthờiLaMãcũnglolắngvềcuộcsốngnhưchúngtavậy”,Marsdennói.

14.NGƯỜIAICẬPMỚILÀTÁCGIẢCỦAHỆSỐĐẾM

MộtnghiêncứumớichothấyngườiHyLạpđãmượnhệthốngchữsốcủangườiAiCập,chứkhôngđíchthânpháttriểnnónhưnhiềungườivẫnnghĩđếntrướcđây.HệthốngnàylàsựlựachọncủanhàvậtlýhọcArchimedes,triếtgiaAristotle,nhàtoánhọcEuclid,cùngnhiềuthiêntàikhác.MộtcuộcphântíchdotiếnsĩStephenChrisomalistạiĐạihọcMcGillởMontreal,Canada,đã

tìmthấysựtươngđồngmộtcáchkỳlạgiữachữsốHyLạpvàconsốthôngdụngcủaAiCập,sửdụngtừcuốithếkỷVIIItrướcCôngnguyênchođếnnăm450sauCôngnguyên.Cả2hệthốngđềucó9kýhiệucơbảndiễnđạttừ1đến9.Cảhaiđềuthiếubiểutượngsố0.

TiếnsĩChrisomalischorằngđợtbùngphátgiaothươnggiữaHyLạpvàAiCậpsaunăm600trướcCôngnguyênđãdẫnđếnviệcngườiHyLạpmượnhệsốđếmcủaAiCập.

GiáosưDavidJoyce,nhàtoánhọctạiĐạihọcClarkởWorcester,Mỹ,phátbiểu:“NgườiAiCậpbanđầusửdụngchữsốthầytu,sauđólàchữsốthôngdụng,màởđócáckýhiệubộisốtrônggiốngnhưcáckýhiệuđơn.Thayvì7nétdọc,mộtdạngnétcongđãđượcsửdụng.ĐólànéttươngđồngcũngđượcsửdụngtrongchữsốHyLạp”.Theoquanniệmtrướcđây,hệsốđếmđượcngườiHyLạppháttriểnởĐôngTiểuÁ,ThổNhĩ

Kỳngàynay.Vàokhoảngnăm475-325trướcCôngnguyên,hệthốngchữsốnàykhôngđượcưachuộngbằngsốacrophonic.NhưngtừthếkỷIVtrướcCôngnguyêntrởđi,chữsốlạiđượcưachuộngtrongthếgiớinóitiếngHyLạp.NóđượcsửdụngchođếnkhiđếquốcByzantinesụpđổvàothếkỷXV.

15.AICẬPDÙNGKHOAHỌCXÓABỎLỜINGUYỀNPHARAON

Cácnhàkhảocổcủaxứsởkimtựthápsẽtiếnhànhkiểmtranhữnghầmmộchưatừngbịxâmphạmđểtìmkiếmnhữngloạihóachất,khíhoặcvitrùngđộchại.Nếuthànhcông,họsẽdỡbỏđượclờinguyềnvốnbịcoilàgâynêncáichếtbíẩncủanhữngnhàthámhiểmđầutiênxuốngcáclăngmộnàyđầuthếkỷXX.NgườiđứngđầungànhkhảocổAiCậpZahiHawasschobiết:“Tạimộttrongnhữngđiểm

khaiquật,tôiđãtìmthấydòngchữkhắc“Bấtkỳainếuchạmtayvàongôimộcủata,kẻđósẽbịcásấu,hàmãvàsưtửănthịt”.Nhưngnókhôngcónghĩarằngđiềunàysẽtrởthànhhiệnthực”.“Vềmặtkhoahọc,chúngtôimuốnchỉrarằng,khinhữngngườiAiCậpcổđạiđểlạidòngchữ

trênmộtngôimộ,họkhôngcóýmuốnlàmtổnthươngđếnhậuthế–nhữngngườimởcửangôimộđó”,Hawassnói.

Chiếchộptỏaramùikemnửagiốnglưuhuỳnh,nửagiốngphomátMộtphầncủanghiêncứusẽtậptrungvàonhữngvikhuẩnnguyhiểmcóthểđãtíchlũytrong

cácxácướpnhiềuthếkỷqua.NhàkhảocổngườiAnhHowardCartervàngườitàitrợchochuyếnkhaiquậtcủaông,Lord

Carnarvon,nằmtrongsốnhữngngườiđầutiênbướcvàolăngmộcủavịcủathiếuniênTutankhamun(trịvìAiCậphơn3.000nămtrước)trongThunglũngcủacácônghoàngvàonăm1922.LordCarnarvonđãchếtkhônglâusauđó,vìmộtvếtmuỗicắn.Cáctờbáokhiđóloantinmộtlờinguyềncủapharaonđãgiếtchếtôngvànhữngngườicóliênquanđếnkhámphánày.CòncácnhàkhoahọcthìchorằngmộtcănbệnhnàođótừngngủyêntrongngôimộđãcướpđisinhmạngnhàquýtộcAnh.“Côngviệcsẽsớmđượcbắtđầu,cólẽlàvàothángtới.Nhưngchúngtôichưarõthờiđiểm

kếtthúc...Chúngtôisẽnghiêncứutrongnhữngngôimộcònnguyênvẹn,chưabịkhaiquật”,Hawassnói.

16.KHÁMPHÁBÍẨNVỀHOÀNGĐẾLAMÃHàngthếkỷnay,cáchọcgiảvẫntranhcãivềvịhoàngđếthứ3củađếchếLaMã.Ngườita

đặtcâuhỏiôngvuaCaligulalậpdịnàylàmộtkẻhoangtưởngdámtháchthứccácvịthần,haynhữngcâuchuyệnxungquanhtínhkhíthấtthườngcủaônglàdokẻxấuphóngđạilên.

AlexanderĐạiđếmấtnăm33tuổiCácsửgiacổđạiđềuđãnóivềchứngđiênkhùngcủaCaligula,nguyênnhânkhiếntriềuđại

củaôngsụpđổnhanhchóng.Caligulalàmhoàngđếtrong4năm,sauđóbịnhữngcậnvệcủa

mìnhámsátvàonăm41sauCôngnguyên.NhữngtàiliệutrướcđâymiêutảCaligulalàmộtvịvuađiênkhùngvàthèmkhátquyềnlực.

Ôngđãphongchứcquanchấpchínhtốicaochoconngựacủamìnhvàyêucầudựngtượngmìnhtrongcácngôiđềnlinhthiêng.Nhưngvềsau,cácsửgiavànhàkhảocổchorằng:Nhữngcâuchuyệnđóđãđượcdựngnênbởinhữngngườimuốnvukhốngvịhoàngđếhungbạo.Hiệnnay,mộtnhómcácnhàkhảocổkhaiquậtcungđiệncủaCaligula(nằmtạitrungtâmthủ

đôItaly)tuyênbốđãtìmthấybằngchứngchothấyôngtađúnglàmộtvịvuakhùng,ngườiđãbiếnmộttrongnhữngngôiđềntônkínhnhấtcủathànhRomethànhcổngchínhcơngơicủamình.“MọingườiđềubiếtCaligulakhôngbìnhthường.Nhưngnaychúngtôicóbằngchứngrằng

ôngtahoàntoànđiênrồ,tựchorằngmìnhlàmộttrongcácvịthần”,DariusArya,ngườiđứngđầucuộckhaiquật,tuyênbố.TronglầnkhaiquậtđầutiênởcungđiệncủaCaligulakhoảng1thếkỷtrước,ngườitađãxác

địnhdinhthựnằmbênrìaRomanForum,ởtrungtâmthủđôItaly.Ngàynaycuộcđàobớimớiđãlàmlộranềnmóngvàmộthệthốngcốngrãnhchứngtỏcungđiệnrộnglớnhơnrấtnhiều.TheoArya,dinhthựcủaCaligulacònmởrộngvàogiữaForumvàđâmthẳngvàođềnCastorandPollux.“Cuộckhaiquậtchothấycungđiệnđãchiếmgầnkínluôncảngôiđền”,Aryanói,khichỉvào

3chiếccộtnhôlên,trướcđâytừnglàvậttrangtríchongôiđền,CaligulathựcsựđãtừngnóivớingườidânLaMã:“Tađangsốngcùngcácvịthần.Tathựcsựlàmộttrongcácvịthầnvàđểđếnđượcnhàcủatacácngươiphảiđiquangôiđền”.

17.BÍQUYẾTLÀMĐẸPTHỜILAMÃCỔĐẠIMộtchútmỡcừu,mộtchútbộtchì...,từrấtlâutrướckhiMaybelinexuấthiện,phụnữcổđại

đãbiếtsửdụngmộtsốthứnàođóđểtônthêmvẻđẹp.Vàsaukhihộpkem2.000tuổiđượcpháthiệntạimộtngôiđềnLaMãởLondon,ngườitacàngkhẳngđịnhrằngphụnữđãdùngmỹphẩmhàngthiênniênkỷnay.Cácnhànghiêncứuchorằng:Thứkemmớiđượcpháthiệnlàmộtloạichấtdưỡngẩmlàmtừ

sữalừa,vànóvẫntiếptụcđượcxétnghiệm.Nếuđâyđúnglàmộtphươngtiệnhỗtrợsắcđẹp,loạichấtdưỡngẩmcổđạinàysẽbổsungvàobộsưutầmmỹphẩmđãđượcthuthậpquacácthờikỳHylạp–LaMãkhácnhau.“Chúngtôiđãtìmthấynhiềuđồtạotácchứngtỏconngườirấtquantâmtớidiệnmạocủa

mình”,chuyêngiakhảocổNansiRosenbergnói.2.000nămtrướcđây,nềnvănhóaHyLạp–LaMãđãđạtđượcđỉnhcaovềmứcđộtinhxảo–mạnglướiChínhphủvớicácbanngành,hệthốngtướitiêutiêntiến,cácsựkiệnquầnchúngthườnglệ,nhưcuộcsotàigiữacácvõsĩgiácđấu,thiđấuđiềnkinh,cácbuổibiểudiễnnghệthuật...“Đólàmộtxãhộimangtínhcộngđồngcao,nơidiệnmạođóngvaitròrấtquantrọng”,Rosenbergnói.Thựctế,từ“cosmetic”(mỹphẩm)bắtnguồntừtiếngHyLạp“cosmos”,cónghĩalàsắpxếp.Nhữngtàiliệuvàđồvậtcổchothấyphụnữrấtsángtạokhitìmracáchtântrangkhuônmặt.Mộttrongnhữngbíquyếtlàchiếttáchmồhôivàcặnbẩntừlôngcừuđểtạonênkemlàmtrắngdamặt.“Vềcơbảnđóchínhlàmỡlôngcừu,mộtloạidầutựnhiêncũngđượcdùngtrongnhiềuloạimỹphẩmngàynay”,JennyHall,tạiBảotàngLondon,giảithích.Đốivớiđôimôi,phụnữthuộctầnglớptrênthườngchámmộtíthoàngthổ(đấtson)đểtạonênmộtchútsắcđỏ.Nhữngngườikhácchắtcặntừrượuvangđỏvàlấythứchấtnhớtnàyđểđiểmmộtítsắchồnglênđôimôi.Làmnổibậtđôimắtcũngrấtquantrọng.NgườiLaMãcổđạithườngtrộnmỡgấuvớibồhóngđènđểtạoramascaravàchìvẽlôngmày.Mộtsốlạibôinghệtâylênmímắtnhằmtạođiểmnhấnmàucamsẫm.Đểhàihòavớiđôimôisángvàmắtthẫm,cácquýbàLaMãcổđạicầnphảitạoramộtkhuônmặttrắngxanh.LoạikemđượctìmthấyởngôiđềntạiLondoncóthểlàloạikemlàmtrắngda.Nhưngcácghichéptrướcchothấycònnhiềuloạichấtkhácnhauđểtạonênkhuôn

mặttrắng.Mộttrongnhữngchấtđặcbiệtkhanhiếmlàchấtnhuộmchìtrắng,cònđượcgọilàchìcacbonat.SallyPointer,nhàkhảocổchuyênvềlịchsửmỹphẩm,chobiếtchìcacbonatđãđượcsửdụng

rộngrãicáchđâyhànhnghìnnăm.DấutíchcủanóđượctìmthấytrongnhữngngôimộởLưỡngHà,nơinềnvănminhđãđượchìnhthànhhơn6.000nămtrước.Vàmặcdùcáctàiliệuchothấyconngườiđãnhậnthứcđượcnhữngđặctínhnguyhiểmcủaloạichấtnày,nhưngnóvẫnrấtphổbiến.Thựctế,nữhoàngAnhElizabethIcũngđãsửdụngthứmỹphẩmnàyvànhiềungườichorằnglàndalỗchỗcủanữhoàngchínhlàdoloạimỹphẩmđộchạinàygâyra.Còncácloạichấtkhácítđộchạihơnđểtạorakhuônmặttrắngnhợt.Mộtsốphụnữchấmphâncásấukhôlênmặt.Mộtsốdùngphấnvàrễcâyiritthơm,cũngrấtđộc.Mộtkhuônmặttáixanhđượccoilàmangphongcáchquýtộc–khôngbịảnhhưởngtớinhữngtianắngmặttrờichóichang.“Mỗigiaiđoạnlịchsửcómộtkiểutrangđiểmhoặcxuhướngriêng,nhưngmộtsốkhíacạnhvẫnbấtbiếnchođếnngàynay.Rõrànglàlàndatrắng,môiđỏ,lôngmàyđenvẫnđượccoilàmộtvẻđẹphoànhảo,thậmchíởnhữngnơimàyếutốditruyềnkhôngmangtớisắcmàuđó”,Pointernói.

BứctượngbánthânNefertiti.ĐốivớingườiLaMãcổđại,việclàmđẹpkhôngchỉdừnglạiởviệctôđiểm.Cácnhàkhảocổ

đãtìmthấynhữngcôngcụnhưnhíptỉalôngmàyvàmuỗnglàmsạchtai.Nhữngthiếtbịnàyđượccảđànôngvàphụnữsửdụng.Còncónhữngtrungtâmthểdụcnơidiễnracáchoạtđộngthểthaonhưchạy,némlao...đểđànôngluyệntậpcơthể.Họcũngtắmrấtnhiều.Rõrànghìnhthểcũngrấtquantrọngđốivớiđànôngcổđại.

18.MỸPHẨMLAMÃCỔĐẠIXUẤTHIỆNỞLONDON

Cácnhàkhảocổvừatìmthấymộtchiếchộpkíncóchứakemtrắng,trênđócòncảvếtvântaycủangườisửdụngcótừcáchđây2.000năm,tạikhukhaiquậtmộtngôiđềnLaMãcổđạiởLondon(Anh).Thứchấtđócóthểlàkembôimặthoặckemdưỡngda."Đâylàmộtlĩnhvựchoàntoànchưahềđượckhámphá.Chúngtangạcnhiênkhôngchỉbởi

chấtlượng,cấutạocủachiếchộp,màcảtìnhtrạngđóngxicònnguyênvẹncùngvớithứchấtkỳlạtrongđó",ngườitrôngnomBảotàngLondon,FrancisGrewnói.Chiếchộptobằngnắmtay,làmbằngthiếcvàcóhìnhtrụ,kemtrongđóvẫncònmộtnửa.Sau

khiđượcmởlầnđầutiêntrướcphươngtiệntruyềnthông,ngườitachobiếtnócómùinửagiốnglưuhuỳnh,nửagiốngphomát.

XácướpnữhoàngNefertitiTrướcđó,ngườitacũngđãtìmthấymộtchiếcbànđácókhắctênthànhphốLondonbằng

tiếngLaMãtạikhukhaiquậtnày.Nơiđâycótừnăm50sauCôngnguyên,gồm2ngôiđềnnhỏ,mộtnhànghỉchodukhách,cónhiềubệtượngvàcáccộtđá.

19.ALEXANDERĐẠIĐẾCÓTHỰCSỰVĨĐẠI?NghệthuậtquânsựđãgiúpvịhoàngđếtrẻAlexanderlậtđổđếchếBaTưvàxâydựngnên

đếchếHyLạpkhiôngchưađầy20tuổi,nhưngkhôngphảinhữngcuộcchiếntranhxâmlượcnàyđãmởđườngchosựbànhtrướngcủanềnvănhoáHyLạpởkhuvựcTrungĐông.Cáctàiliệukhảocổtrướcđâychothấy,vàothếkỷthứ4trướcCôngnguyên,vịhoàngđếtrẻ

AlexandervĩđạiđãlàmchấnđộngvùngđấtTrungĐôngvớicuộcchiếntranhđẫmmáunhất

tronglịchsửnhânloại.Hầuhếtcáctàiliệukhẳngđịnh,cuộcchiếnnàyđãmởđườngchobànhtrướngnhanhchóngcủanềnvănhoáHyLạptrênvùngđấtbịchiếmđóng.VàđâylàmộttrongnhữnglýdochínhđểngườitatônAlexanderlàđạiđế.NhưngtheomộtsốnghiêncứumớicủaAndrewF.Steward(Mỹ)vàcáccộngsự,thànhcôngcủavịhoàngđếMacedonianàycóthểkhôngvĩđạinhưcáitêncủaông.CónhữngbằngchứngkhárõràngvềviệcnềnvănhoávậtthểcủaHyLạpvươntầmảnhhưởngđếnbờbiểncủaIsraelítnhấtlàmộtthếkỷtrướccuộcchiếncủaAlexander.

Bứctượngkểlạitruyềnthuyếtcủa2anhemsinhđôiRumulusvàRemusTheoSteward,kếtquảnghiêncứunàyđãmởranhữngnghivấnđốivớicácgiảthuyếtcho

rằngtiếntrìnhHylạphoá,hayquátrìnhxâmlượccủavănhoáHylạp,diễnramạnhmẽnhờnhữngchiếnthắngcủaAlexander."BằngchứngchothấynềnvănhoáHyLạpđãkhôngbànhtrướng,ítnhấtlàởkhuvựcnàydướithờiAlexander.Nếucó,đóchỉlàmộtvàicôngtrìnhquânsự,nhưcácthànhluỹ",Stewardchobiết.Trongsuốthaithậpkỷ,Stewardđãkhaiquậtởvùngđấtcátxưakiatừnglàmộtthànhphốcổ

thịnhvượngcủangườiPhoeniciabênbờđôngĐịaTrungHải–thànhDor,mànaychínhlàlãnhthổIsrael.Khuvựcrấtítbịđộngchạmđếntrongsuốthơnhaithiênniênkỷqua.CóvẻnhưrấtlogickhikếtluậnrằngcácchiếnthắngvềquânsựởIran.Afghanistan,Israel

haymộtsốđiểmnóngkhácdẫntớisựbànhtrướngcủanềnvănhoávàcácgiátrịcủađộiquânxâmlược.Tuynhiên,cácnhàkhoahọcđãkhôngthấycóbằngchứngvềmộtthànhphốmới(điềuchứngtỏsựbànhtrướngvềvănhoásaumộtcuộcchiếntranhcổđại)pháttriểntrênnhữngphếtíchcủaDornhưởnhiềunơikhác.Stewardvàcáccộngsựpháthiệnrahơn100.000cổvậtởđịađiểmnày,chủyếulàđồgốm.

ChúngđãkểmộtcâuchuyệnbằngtranhvềnhữngthayđổitừnềnvănhoávậtthểHylạp(thiênvềsảnxuất)vàonăm400trướcCôngnguyên,còntrướccảcuộcxâmlượccủahoàngđếAlexandervàonăm336trướcCôngnguyên.Cácnhàkhoahọcchođólàvănhoávậtthể,vìkhôngcósựhiệndiệncủavănhọc,haychínhtrịcủavănhoáHyLạpbànhtrướngsangkhuvựcnày.Cáccổvậtchỉrarằng,chỉcónhữngngườisốngởđó,hayđếnnơiđóđịnhcưmớichínhlànhữngngườisảnxuấtrachúngvàđồgốmởđâychínhlàđồgốmHyLạp.ĐiềunàychothấycưdânDorlànhữngngườiHyLạp,hoặcchííthọcũngmuốngiốngnhưngườiHyLạptừrấtlâutrướckhihọnghetênAlexander.Dovậy,tiếntrìnhHyLạphoáđãkhôngxảyradướithờihoàngđếnàytrịvì.NhữngyếutốvănhoávậtthểHyLạpđãcósẵnởnhữngnơinày,đểchàođónAlexanderkhivịvuatrẻlầnđầutiênđếnđó.VănhoáHyLạpđãảnhhưởngsâusắcđếncácthànhphốlớnthờiAlexandervàrấtnhiềuthànhphốđượcvịhoàngđếnàyđặttênlàAlexander,nhưnglịchsửcủanhữngvùngxaxôithìvẫnchưarõràng.DorđượcxâydựngtrướcthờiđạiAlexanderkhálâu,nhưngcáctàiliệukhảocổvẫnchưađầy

đủđểđiđếnkếtluậnrằngliệuthànhphốcónằmngoàitầmkiểmsoátcủađếchếnàyhaykhông.CóvẻnhưđãdiễnramộtcuộcchuyểngiaovănhoátrênhầukhắpvùngTrungĐông,nhưngkhôngaichắcchắnvềđiềuđó.DướigótgiàycủaquânđộiviễnchinhAlexander,mộtbộphậnngườidânDorđãbịvỡmộng

vềnhữnggiátrịHyLạp.Mộtsốcổvậtchỉrarằng,đôikhi,nhữngngườidânđịaphươngđãcốđểquayvềvớicộinguồncủahọ,bàitrừcảkiểucáchlẫnchấtliệugốmsứHyLạp.CóthểhọđãchánghétAlexanderĐạiđếvàcáctướnglĩnhcủaông."Nóichocùng,nhữngngườiMacedonialànhữngvịchúatểcựckỳtànbạo",Stewardnói.Tuynhiên,nềnvănhoáHyLạpvẫnkhôngchịubuôngthaDor.Cácnhàkhảocổđãcùngnhau

ghépđượcmộtnềnnhàcổkhảm,ởgiữabứckhảmlàmộtngườiđànôngHyLạptrẻđeomặtnạđangdiễnhàikịchvàmộtdảibăngbuộcđầukhóhiểugồmcácmảnhthuỷtinhvàgốmsặcsỡ.Cácnhàkhoahọctinrằng,bứckhảmnàyđãđượctạoraởDorkhoảng100nămtrướcCôngnguyên,rấtlâusauthờikỳcủaAlexandervàcónhiềukhảnăngđượctạobởimộtthợthủcông

lưuđộngđếntừHyLạp."TấtcảđềumangđầybảnsắcHyLạp",Stewardnói.Điềuđóchothấy,sựbànhtrướngcủamộtnềnvănhoákhônghoàntoànphụthuộcvàochiến

tranhxâmlược,màphứctạphơnthếnhiều.LiệuđiềuđócónghĩalàlịchsửđãđánhgiáquácaovềAlexander?Khônghẳnvậy.Nghệthuậtquânsựcủavịhoàngđếnàycũngđủđểtônvinhông.Khicònnhỏ,AlexanderlàhọctròcủaAristotle.ÔnglênngôitrịvìvươngquốcMacedoniakhi

chaông,vuaPhilipII,bịámsátvàomùahènăm336trướcCôngnguyên.Mặcdùbịkẻthùbaovây,nhưngôngcũngnhanhchóngnắmđượcquyềnkiểmsoáttoànHylạpkhichưađầy20tuổi.CácnhàsửhọccoiAlexanderlàmộtnhàquânsựthiêntàivớikhảnăngchỉhuyquânđội

ngaycảtrongtìnhhuốngtuyệtvọngnhất.Với35.000lính,ôngđãđánhbạinhữngđộiquânđônghơngấpbội,mặcdùnhiềuchuyêngiachorằngsứcmạnhcủanhữngkẻthùcủaAlexanderđãđượccácnhàsửhọcđánhgiácaohơnrấtnhiềusovớithựctế.Tuynhiên,dùbìnhluậnthếnàođichăngnữa,thìchỉtrongthờigian3năm,ôngđãthốngtrịmộtlànhthổrộnglớn,từThổNhĩKỳđếnAiCập,lậtđổđếchếBaTư.ÔngbịốmởBabylonnăm323vàmấtởtuổi33.

20.TÌMTHẤYXÁCƯỚPCỦANỮHOÀNGAICẬPCỔĐẠI

91nămsaukhicácnhàkhảocổkhaiquậtđượcbứctượngbánthânbằngđávôicủahoànghậuNefertiti,mộttrongnhữngnữhoàngsắcđẹpcủathếgiớiAiCậpcổđại,naycácnhàkhảocổAnhtuyênbốđãtìmthấyxácướpcủangườiđànbàquyềnlựcnhấttrongtriềuđạiAiCậpthứ18này.Nefertiti,cónghĩalà"ngườiđànbàđẹpđãđến",làvợcủapharaohAkhennaten,trịvìAiCập

trongthờikỳAmarnatừnăm1353đến1336trướcCôngnguyên.Nếukếtquảtìmkiếmlàđúng,đâysẽlàmộtdấumốckhảocổquantrọng,kểtừsaupháthiệnngôimộcủavuatrẻTutankhamun,conriêngcủachồngNefertiti,vàonăm1922.Kếtluậntrênđượcđưarasau12nămnghiêncứudựatrênnhữngđầumốinhưmộtmẩutóc

giảvàlỗtaitrênxácướp.Bướcđộtphábắtnguồntừđầunămnay,khicácquanchứcAiCậplầnđầutiênchophépkhámnghiệmchitiếtmộtxácướpcóniênđại3.500năm.Dướilớpvảitơitả,cácnhàkhảocổtìmthấymộtcánhtaybịgãy,đượcbẻngoặttheotưthếchỉđượcphépkhichếtlàmộtpharaon,nữhoànghaymangchứcvụhoànggia.JoannFletcher,đứngđầunghiêncứutạiĐạihọcYork,chobiết:“Đóphảilàmộtphụnữhoànggiasốngvàocuốitriềuđạithứ18vàcóquyềnlựcvôhạn.Khôngcónhiềuphụnữphùhợpvớimiêutảnày.ChúngtôitinrằngđóchínhlànữhoàngNefertiti".Xácướpnàyđãđượctìmthấyvàonăm1898,nằmtrongmộtcănphòngnhỏtrongmộthầm

mộởThunglũngcácôngHoàng.Khiấy,ngườitachỉxácđịnhđólàmộtngườiphụnữtrẻvàchụpảnhnómộtlầnvàonăm1907.TiếnsĩFletcherđãbắtđầuquantâmđếnxácướpnàysaukhibànhậnthấybứcảnhgiống

vớibứctượngbánthâncủaNefertitiđangđượctrưngbàytạiBerlin,Đức,từnăm1920.Bứctượngcóhìnhmộtngườiphụnữcóchiếccổdài,gòmácaovàsốngmũithẳng.SựtươngđồnggiữađặcđiểmkhuônmặtkhôngcungcấpđủbằngchứngchođếnkhiFletcher–chuyêngiatrongviệcnghiêncứucáckiểutóccủaAiCậpcổđại–nhìnthấymộtmẩutócgiảởbảotàngCairocũnggiốngnhưởtrênxácướp.KiểutócđóchỉcóởnhữngphụnữhoànggiathuộcthờikỳcủaNefertiti.

21.THÀNHROMEĐƯỢCLẤYTÊNCỦAMỘTPHỤ

NỮ?MộtđoạnvăndonhàthơStesichorusngườiGraeco-SicilianviếtkhônglâusaukhithànhLa

MãrađờichothấyRomeđượclấytêntừmộtphụnữTroatênlàRoma.PháthiệnnàymẫuthuẫnvớitruyềnthuyếtphổbiếnrằngRomuluslàngườisánglậprathànhphốcổđạinày.Stesichorus(638-555trướcCôngnguyên)đãmiêutảRomacùngđoàntuỳtùngchạytrốn

khỏithànhTroabịtànphábởichiếntranh.Họđãđếnmộtmảnhđấtxinhđẹpnơimàcácvịkhách"bịcuốnhútvàonhữnggiấcmơkhiđượclàngiónhẹmơntrớnthổivàotừbiển".Romayêuthíchmảnhđấtnàyđếnnỗinànglậpmưucùngnhữngngườiđànbàkhácđốthếttàuthuyềnbuộcđoànquânphảiởlại.NhưngđoànquâncũngvuimừngvớiđiềuđóvàquyếtđịnhlấytênRomađặtchothànhphố.EleanorLeach,giáosưĐạihọcIndiana,Bloomington,Mỹ,chobiếtcâuchuyệnnàycũngđượckểlạichitiếttrongmộttácphẩmlịchsửvàothếkỷVcótên"RomanAntiquites"mộtnhàvănHyLạp.NhàvăncũnggọingườiphụnữnàylàRome,cónghĩalàsứcmạnhtrongtiếngHyLạp.TrongkhilịchsửthờikỳđầuthànhLaMãcổđạivẫncònbịchephủbởibứcmànbíẩn,thìhầuhếtngườidânởđâyđềuđượchọcvềtruyềnthuyếtRumulusvàRemus.HaingườianhemsinhđôinàyđượcsinhratạithànhphốcổAlbaLongacủaItaly.Họđãđượcnuôinấngtừdòngsữacủamộtconsóicái.Sauđó2anhemrờiquêhươngvớihyvọngthiếtlậpmộtthànhphốcủariêngmình.Vàonăm753trướcCôngnguyên,họchọnmộtđịađiểmvàxâydựngcácbứctườngbaoquanh.Romulusđãlấytênmìnhđặttênchothànhphốnàysaukhigiếthạiemtrai.Cácchuyêngiachorằngvẫncầnnhiềunghiêncứuhơnnữađểkhẳngđịnhxuấtxứtêngọi

củathànhRomeChiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach.