Taalstrijd in - WordPress.com · ‘Viktor Janoekovitsj werd in 2010 president van de Oekraïne. Gewoon, met eerlijke democratische verkiezingen. Maar tijdens zijn regime groeide

Figuur 1: Etno-linguistische verdeling van de Oekraïne

geografi e | mei 2014geografi e | mei 2014 2120

Geopolitiek

Ronald Kranenburg

Germ Janmaat, sociaal geograaf en zeer bekend met de Oekraïne, is uiterst verbaasd over de snelle escalatie. ‘Ik heb daar op allerlei plekken rondgelopen en er waren

politieke en taalkundige verschillen, maar ik had nooit gedacht dat dit zou leiden tot het uiteenvallen van het land. Oekraïners en Russen zijn nauwverwante volkeren, zeg maar als Nederlanders en Vlamingen, en je verwacht dan niet het geweld, regionalisme

MO

LD

AV

I Ë

R O E M E N I Ë

P O L E N

W I T - R U S L A N D

R U S L A N D

R U S L A N D

B U L G A R I J E

kievCharkov

Dnjepropetrovsk

Odessa

Donetsk

Lviv

Simferopol

Sebastopol

Tsjernobyl

©20

14 G

EOG

RA

FIE

& B

.J. K

ÖB

BEN

krim

150 km

Z w a r t e Z e e

Etnische Oekraïeners: vrijwel alleen Oekraïens sprekend grotendeels Oekraïens sprekend grotendeels Russisch sprekend vrijwel alleen Russisch sprekend Rusyns (Karpatische Oekraïeners)

Etnische Russen: meerderheid etnische Russen aanzienlijk aandeel etnische Russen

Overige etnische minderheden: Roemenen en Moldaviërs Hongaren BulgarenBron: naturalearth.com, wikipedia

Taalstrijd in de Oekraïne

Na de Russische annexatie van de Krim wacht de Oekraïne gespannen op wat volgt. Ook in het

zuiden en oosten van het land wonen grote groepen Russisch sprekenden. Taal blijkt een grotere

splijtzwam in de samenleving te zijn dan velen voor mogelijk hielden, aldus Germ Janmaat.

aanleiding voor de demonstraties was echter het verdrag dat de president sloot met Rusland. De machtige oosterbuur zou kredie-ten aan Oekraïne verstrekken en tegen gunstige voorwaarden gas leveren. Gelijktijdig schortte Janoekovitsj het associatieverdrag met de Europese Unie op, vlak voordat het ondertekend zou worden. Dit zette vooral veel kwaad bloed omdat mensen het interpreteer-den als het doorsnijden van de banden met Europa. Toetreding tot de EU leek verder weg dan ooit.

De demonstraties begonnen in november 2013 in Kiev en liepen uiteindelijk uit de hand. In februari schoten veiligheids-diensten met scherp op de demonstranten. Janoekovitsj was niet bij machte de orde te herstellen en toonde zich opeens bereid met de oppositie aan tafel te gaan om te praten over vervroegde verkiezingen en een regering van nationale eenheid. Die overeen-komst is ondertekend door de ministers van buitenlandse zaken van Duitsland, Frankrijk en Polen, maar niet door die van Rusland. Twee dagen later bleek dat Janoekovitsj alle controle over politie en veiligheidsdiensten verloren had. Het parlement zette hem daarop af en schreef nieuwe verkiezingen uit voor 25 mei.

Janoekovitsj vluchtte naar het oosten van het land en later naar Rusland. Daar verklaarde hij ongrondwettelijk te zijn afgezet. Daar heeft hij wel een punt mee, want de verkiezingen in 2010 zijn op een eerlijke manier verlopen. Poetin heeft met name het punt van ongrondwettelijkheid aangegrepen en verklaard dat de overeen-komst met de oppositie leidend had moeten zijn. Terwijl die niet door Rusland ondertekend is. De correspondent van het NOS- journaal merkte dan ook op: “Beetje inconsequent van Poetin dat hij dit nu aangrijpt om verklaren dat de nieuwe regering van de Oekraïne niet legitiem is”.’

TAALWET

‘Als onderdeel van een serie maatregelen heeft het parlement na het afzetten van Janoekovitsj ook diens taalwet ongeldig verklaard.

en separatisme dat we nu zien. Dat geeft te denken over gebieden elders in wereld, waar nauwverwante volkeren wonen die ogen-schijnlijk vreedzaam samenleven. Kennelijk kan het snel ont-sporen en dat is verontrustend.’

PROTESTEN

‘Viktor Janoekovitsj werd in 2010 president van de Oekraïne. Gewoon, met eerlijke democratische verkiezingen. Maar tijdens zijn regime groeide er onvrede over de slechte economische situa-tie en de corruptie van de Janoekovitsj-clan. De rechtstreekse

Activisten eisen de

terugkeer van president

Janoekovitsj op het

Leninplein in Donetsk,

22 maart 2014.

FOT

O: V

IKT

OR

IA I

SE

NK

O /

AN

AD

OLU

AG

EN

CY

/ H

H

Janoekovitsj werd president op basis van

democratische verkiezingen

Figuur 4: Uitslag van de presidentsverkiezingen in 2010

Figuur 2: Waar wordt het geld verdiend in de Oekraïne (2010)?

geografi e | mei 2014geografi e | mei 2014 2322

Deze stamt uit 2012 en werd niet enthousiast ontvangen in Europa. De media benadrukten dat Janoekovitsj zo probeerde zijn achter-ban in het Russisch sprekende zuiden en oosten van het land aan zich te binden. Daarmee raakte wat onderbelicht dat de taalwet vrij gematigd is. In alle provincies van de Oekraïne waar meer dan 10% van de bevolking een andere taal spreekt dan het Oekraïens, mag men deze taal uitroepen als offi ciële tweede taal. Dit heeft vooral consequenties voor de provincies in het oosten en zuiden waar veel Russisch sprekenden wonen. Maar ook voor gebieden in het westen: Tsjernivtsi heeft een Roemeens sprekende minder-heid en Transkarpatië een Hongaars sprekende (fi guur 1, pag. 21).

Na de invoering van de nieuwe taalwet namen alle oblasten (provincies) in het oosten en zuiden meteen het Russisch aan als tweede taal.

Janoekovitsj’ taalwet gaat dus niet zo ver: voorheen was enkel het Oekraïens als offi ciële taal geldig in het hele land. De nieuwe taalwet maakt het Russisch geen tweede landstaal; het blijft een regionale taal. Op nationaal niveau blijft het Oekraïens de enige offi ciële taal.

De status als tweede offi ciële taal in bepaalde regio’s heeft vooral gevolgen voor het onderwijs en voor de media. Deze mogen in het oosten en zuiden ook Russisch gebruiken.

Het interessante is dat Aleksandr Toertsjinov, de nieuwe interim- president van de Oekraïne, de ongeldigheidsverklaring van Janoekovitsj’ taalwet nooit ondertekend heeft . Formeel is de taal-wet van 2012 dus nog steeds van kracht. Toch is het feit dat het Oekraïense parlement deze wet wilde afschaff en, door de Russen op de Krim gebruikt om te verklaren dat hun mensenrechten werden geschonden. Men moest volgens eigen zeggen dus wel het heft in eigen handen nemen – in nauwe samenwerking met Rusland.’

ECONOMIE

‘Wat je helemaal niet terugziet in de westerse berichtgeving is de economische component die de spanningen in de Oekraïne ver-der opvoert. In het oosten van het land en in Kiev wordt het geld verdiend (fi guur 2) om de broek op te houden van de rest van de Oekraïne. Economisch bezien vindt er een enorme herverdeling plaats. De westelijke oblasten, waar de meest fanatieke Oekraïense nationalisten zitten, zijn netto-ontvangers (fi guur 3). De Russisch sprekende regio’s verdienen dus het geld voor de hele Oekraïne. Geen wonder dat mensen denken: “Wij onderhouden iedereen, maar mogen niet onze eigen taal spreken – dat klopt niet”.’

TAALPOLITIEK

‘Al spreken mensen in het oosten en het zuiden overwegend Rus-sisch, en in het westen, het centrale deel en het noorden Oekraïens, toch kent het land, anders dan België of Canada, nauwelijks een-talige gebieden. In het overwegend Oekraïens sprekende centrale deel heb je stedelijke eilanden met Russisch sprekenden, zoals Kiev. Ga je verder richting oosten en zuiden, dan neemt ook op het platteland het aandeel Russisch sprekenden toe, maar het blijven tweetalige gebieden. De enige uitzondering vormen de Krim en het uiterste oosten (Donetsk, Loehansk en Charkiv), waar Russisch wordt gesproken, en de zeven westelijke provincies die vóór de Tweede Wereldoorlog bij Polen, Roemenië en het latere Tsjecho-Slowakije hoorden. Die zijn eentalig Oekraïens, ook de steden. Een nette federale oplossing zoals in België of Canada is dus zo goed als uitgesloten.

Deze taalkundige verdeling is ook politiek van groot belang (fi guur 4). Bij de verkiezingen zie je steeds dat het oosten en zuiden stemmen op een Russisch sprekende kandidaat die belooft het Russisch tot tweede nationale taal te maken – wat er dus nog steeds

niet van is gekomen – en die de banden met Rusland wil aanhalen. Het centrale gedeelte stemt op een nationalistische kandidaat die nauwere banden met het Westen voorstaat, het Russisch geen andere status wil geven en een andere, meer nationalistische kijk op de geschiedenis heeft . Viktor Joesjtsjenko, de held van de Oranjerevolutie en president vóór Janoekovitsj, vond bijvoorbeeld dat de hongersnood uit de jaren 30 een genocide was tegen het Oekraïense volk: een behoorlijk vergaande uitspraak, waar histo-risch wel wat op af te dingen valt. Deze hongersnood was inder-daad kunstmatig, en georkestreerd door Stalin. Hij probeerde zo de onafh ankelijke boeren, koelakken, uit te roeien. Er waren heel veel Oekraïners onder de onafh ankelijke boeren, maar Oekraïners namen ook deel aan de inbeslagname van graan. Je kunt dus niet stellen dat de ingreep gericht was tegen het Oekraïense volk. Maar Joesjtsjenko legde heel nadrukkelijk de schuld bij de communisten als zijnde anti-Oekraïens.’

OEKRAÏENS

‘Het Oekraïens en het Russisch lijken ontzettend op elkaar. Samen met het Wit-Russisch vormen ze de Oost-Slavische talen. Het Wit-Russisch is op sterven na dood, mede doordat het niet wordt ondersteund door Aleksandr Loekasjenko, de huidige president van Wit-Rusland. In de Oekraïne ligt dat anders. Het Oekraïens heeft veel te lijden gehad onder de Russische overheersing. Door-dat de talen zo veel op elkaar lijken, hebben Russen nog steeds het gevoel dat “die Oekraïners niet moeten zeuren”, dat ze toch mede-Russen zijn die enkel een raar dialect spreken. Russen noemen Oekraïners ook “Malorossi” (Kleinrussen). Veel Russen erkennen niet dat Oekraïners een volk zijn.

Het Oekraïens is lange tijd een ongeschreven taal geweest. Pas in de 19e eeuw groeit het nationaal bewustzijn onder de Oekraïners, samen met dat van al die andere volkeren. Nationale identiteit is een modern construct waar in de tweede helft van de 19e eeuw intellectuelen in de Oekraïne begeesterd van raken: leraren, dich-ters, schrijvers, acteurs. Zij dragen het natiebesef uit en claimen dat Oekraïens een eigen taal is en Oekraïners een eigen volk vormen.

Onder de liberale tsaar Alexander II (1855-1881) kan het Oekraïens fl oreren. Zijn opvolger Alexander III (1881-1894) is een stuk minder liberaal en zet juist de russifi catie door. Hij ver-biedt uitingen van nationaal besef; vooral de Polen en Oekraïners lijden daaronder. Er mag niet meer worden gepubliceerd in het Oekraïens, en theatervoorstellingen in het Oekraïens zijn verbo-den. Dit verandert pas in de jaren 20. Na de Eerste Wereldoorlog woedt in Rusland de burgeroorlog tussen de Roden (bolsjewieken/ communisten) en de Witten (mensjewieken en Russische adel). De bolsjewieken proberen het volk te paaien met populaire slogans:

al het land voor de boeren, eind aan de oorlog, alle macht aan de lokale raden (sovjets). Deze kretologie heeft eff ect en wordt later ondersteund door maatregelen die neerkomen op positieve dis-criminatie van nationale minderheden in de Sovjet-Unie. Alle minderheden krijgen hun eigen republiek waarbinnen ze, formeel gesproken, politieke en culturele autonomie hebben. Zo ontstaat in de jaren 20 de deelrepubliek Oekraïne, met het Oekraïens als offi ciële taal.

Onder de bolsjewieken vinden massale alfabetiseringscampag-nes plaats, en neemt het Oekraïens een enorme vlucht. Onder Stalin blijven de republieken bestaan, maar er is wel sprake van russifi catie en centralisering. Het Oekraïens blijft de offi ciële taal,

MO

LD

AV

I Ë

R O E M E N I Ë

P O L E N

W I T - R U S L A N D

R U S L A N D

R U S L A N D

kiev

©20

14 G

EOG

RA

FIE

& B

.J. K

ÖB

BEN150 km

Z w a r t e Z e e

Gemiddeld salaris (hryvnja/maand)per oblast in 2010: meer dan 3.000 1.850 – 3.000 1.500 – 1.850 minder dan 1.500

Bron: wikipedia

MO

LD

AV

I Ë

R O E M E N I Ë

P O L E N

W I T - R U S L A N D

R U S L A N D

R U S L A N D

kiev

©20

14G

EOG

RA

FIE

&B

JKÖ

BB

EN150 km

Z w a r t e Z e e

Uitslag presidentsverkiezing 2010: Janoekovitsj Tymoshenko

Bron: wikipedia

Figuur 3: Waar wordt het geld uitgegeven (2010)?

MO

LD

AV

I Ë

R O E M E N I Ë

P O L E N

W I T - R U S L A N D

R U S L A N D

R U S L A N D

kiev

©20

14 G

EOG

RA

FIE

& B

.J. K

ÖB

BEN150 km

Z w a r t e Z e e

Publieke uitgaven per persoonals percentage van het gemiddelde(1.678 hryvnja), per oblast in 2010: 130 – 150% 110 – 130% 90 – 110% 70 – 90%Bron: www.slavorum.com

Veel Russen erkennen niet dat

Oekraïners een volk zijn

FOT

O: V

LAD

IMIR

YA

ITS

KIY

De Russisch sprekende regio’s verdienen

het geld voor heel Oekraïne

Steenkool, staal en chemie in Donetsk en de omliggende regio Donbass

(Donetsbekken) vormen het zwaartepunt van de economie in Oekraïne.

geografi e | mei 2014 25geografi e | mei 201424

De gedachte erachter is wel te begrijpen. De intelligentsia is be-nauwd dat het Oekraïens zal verdwijnen. Het statusverschil met Russisch is bijzonder groot, Oekraïens wordt geassocieerd met het platteland, baboesjka en djedoesjka (oma en opa) en geldt zeker niet als de taal waarmee je vooruitkomt. De taal van de vooruit-gang is het Russisch. De grondwet van 1996 bevestigt dat het Oekraïens de enige offi ciële taal van het hele land is. Het Russisch heeft de status van minderheidstaal.’

TOEKOMST

‘Het is goed dat de nieuwe taalwet van Janoekovitsj uit 2012 nog van kracht is. Dat geeft de mensen in het oosten en zuiden iets meer het gevoel dat ze ertoe doen en worden gerespecteerd. In het verleden werd steeds een van de talen bevoordeeld boven de ander. Er moet een oplossing komen die enerzijds de legitieme taaleisen van de bevolking in het oosten respecteert en anderzijds niet leidt tot een verder taalverlies van het Oekraïens. Dat is natuurlijk heel erg lastig.

Dat gerespecteerd worden zit ook in het omgaan met de geschiedenis. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 zijn in de Oekraïense schoolboekjes zowel de Duitsers ten tijde van de Tweede Wereldoorlog als de Russen “bezetters” geworden die de Oekraïners ervan weerhielden een vrij land te worden. Voor Russen en veel Russisch sprekende Oekraïners is het uitermate pijnlijk dat de veteranen van het Rode leger, die zij zien als helden en bevrijders, nu in de Oekraïne worden afgeschilderd als bezet-ters. De guerrillastrijders van het Oekraïens Opstandig Leger geleid door Stepan Bandera in de jaren 1943-44 in het westen van de Oekraïne worden tegenwoordig opgehemeld als de ware vrij-heidsstrijders, alsof ze een vrij en democratisch Oekraïne voor-stonden, in plaats van een fascistisch Oekraïne. Mensen uit het zuiden en oosten delen deze visie niet. Voor hen waren het allemaal fascisten die aan de kant van de nazi’s vochten.

Afscheiding van het oosten en het zuiden blijft een grote drei-ging. De jongeren moeten overigens niets hebben van Russische inmenging, omdat ze doorhebben dat het leven in Rusland minder vrij is. Ze zijn daarom overwegend pro-Oekraïens. Vooral de oudere generaties denken echter “Als de Krim naar Rusland kan, waarom wij dan niet?” Het parlement van de Oekraïne moet snel de taalwensen van deze mensen inwilligen. Het verminderen van gevoelde verschillen tussen Russisch en Oekraïens sprekenden is de enige manier om het land bijeen te houden.’ •

maar wie vooruit wil in de Sovjet-maatschappij moet Russisch spreken. Zeker ten tijde van Chroesjtsjov. Onder Brezjnev wordt het hele hoger onderwijs weer in het Russisch gegeven en er ont-staan steeds meer Russischtalige scholen in de Oekraïne. Ouders willen immers hun kinderen een maatschappelijke voorsprong geven. Eind jaren 80 gaat de helft van de schoolkinderen in de Oekraïne naar een Russische school, terwijl etnische Oekraïners 70% van de bevolking uitmaken.

Ten tijde van de perestrojka, die in de Oekraïne pas in 1989 begint, komen er vrije verkiezingen waarbij Leonid Kravtsjoek als winnaar uit de bus komt.

De oude taalwet uit 1989, die van kracht was vóór Janoekovitsj’ wet in 2012, stamt nog van voor de onafh ankelijkheid van de Oekraïne. Deze wet bepaalde dat al het onderwijs plaatsvond in het Oekraïens, maar dat nationale minderheden scholen mochten hebben waarop in hun taal werd lesgegeven. Veel scholen moesten echter van het Russisch overstappen op het Oekraïens. Dat ging via een ingenieus uitfaseerplan. De scholen in Oekraïne bieden basis- en het eerste deel van het voortgezet onderwijs aan in klas 1 tot en met 11. Klas 1 in een Russische school kreeg na invoering van de wet in 1989 enkel nog onderwijs in het Oekraïens, het jaar daarop klas 1 en 2 enzovoort, zodat na elf jaar de hele school les kreeg in het Oekraïens. Hiermee werd ouders dus de mogelijkheid ontnomen zelf te kiezen in welke taal hun kinderen onderwijs kregen. Nog radicaler was de volledige overschakeling van het hoger onderwijs op het Oekraïens, behalve in de Krim. In Donetsk, Odessa, Charkiv enzovoort moesten alle instellingen voor hoger onderwijs binnen tien jaar volledig overschakelen op het Oekraïens.

Bord voor annexatie van de Krim door Rusland

(rechts: de Russische driekleur) en tegen de nazi’s

(hakenkruis = het Westen). De tekst luidt:

‘Op 16 maart kiezen wij’.

Germ Janmaat is werkzaam aan het Institute of

Education van de University of London, waar hij zich

bezighoudt met de rol van onderwijs in identiteit en

burgerschap. In 2000 promoveerde hij als sociaal

geograaf aan de UvA op het proefschrift Nation-

Building in Post-Soviet Ukraine: Educational Policy and

the Response of the Russian-speaking Population.

Wil je als staat overleven in Oost-Europa,

erken dan de taal van minderheden

Als de nacht valt

Irina van Aalst

Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht

Alles moet veilig, daarover zijn burgers, onder-nemers en overheid het met elkaar eens.

Maar tegelijkertijd moet alles vrolijk en leuk en wordt de stedelijke openbare ruimte gedomineerd door festivals en evenementen. Ook een bruisend nachtleven met een gevarieerd aanbod van restau-rants, cafés en clubs is belangrijk in de huidige concurrentiestrijd tussen steden. Om zich positief in de kijker te spelen, moeten lokale autoriteiten enerzijds de aantrekkelijkheid van de stad bena-drukken en anderzijds de schaduwkanten bedwin-gen. Want uitgaan resulteert regelmatig in onge-wenst gedrag, zoals rondhangende groepen, lawaai, wildplassen, openbare dronkenschap, bedreigingen, vernielingen en vechtpartijen. Zulke incidenten zijn niet goed voor de reputatie van het uitgaansleven en de stad. Om risico’s te beheersen, worden steeds vaker preventieve maat-regelen genomen, zoals ‘meer blauw’, particuliere beveiligers en cameratoezicht. Gemeenten zetten samen met ondernemers en politie in op een beleid van ‘veilig uitgaan’ dat steunt op voorlich-ting, regulering, toezicht en repressie. Staat het recht op een divers, spannend, bruisend stedelijk uitgaansgebied onder druk vanwege economi-sche belangen en veiligheidsoverwegingen? Of kun je het toezicht zo inrichten dat stedelijke uitgaansgebieden veilig en plezierig zijn?

In een reeks artikelen in Geografi e nemen we het stedelijke uitgaansleven onder de loep vanuit het perspectief van bezoekers, politie en private beveiligers, lokale overheden en ondernemers. We geven antwoord op de vraag hoe en door wie de stedelijke nacht wordt geconsumeerd, gesti-muleerd en gereguleerd. Dit betekent aandacht voor de opkomst van de nachteconomie, het uit-gaansgedrag van jongeren, gevoelens van (on)veiligheid, samenwerking tussen private en pu-

N I E U W E S E R I E O V E R

Stedelijk uitgaansleven en surveillance

FOT

O: I

RIN

A V

AN

AA

LST

Cameratoezicht en veiligheid gaan voor velen hand in

hand, ook in de stedelijke nacht (hier: Groningen).

Maar wie bepaalt wat er met camerabeelden gebeurt?

En wat is veilig en wat verdacht?

FOT

O: A

LPE

R Ç

UU

N

Vooral tijdens het weekend zijn stedelijke uitgaans-

gebieden in trek (hier: de Witte de Withstraat in

Rotterdam). Wie is waar aanwezig? En wat verklaart het

bezoek aan specifi eke voorzieningen en steden?

FOT

O: I

RIN

A V

AN

AA

LST

blieke beveiligers, de praktijk van het camera-toezicht en de effecten van maatregelen in het veilig uitgaansbeleid.

De artikelen zijn gebaseerd op een groot-schalig onderzoeksproject ‘Surveillance in de stedelijke nacht. De sociaal-ruimtelijke effecten

van cameratoezicht in stedelijke uitgaans-gebieden’ in 2009-2013, gefi nancierd door de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Het doet verslag en bouwt voort op resultaten in internationale publicaties en congrespapers. •

Binnensteden hebben zich steeds meer ontwikkeld

tot nachtelijke uitgaanscentra (hier: de Melkweg in

Rotterdam); oude fabrieksgebouwen zijn omgebouwd

tot discotheek of poppodium. Hoe zijn deze ontwikke-

lingen te verklaren en welke veronderstellingen liggen

hieraan ten grondslag? FOT

O: M

ER

LIJN

HO

EK

Horecaondernemers en vooral uitsmijters (hier: het

Rotterdamse Stadhuisplein) spelen een cruciale rol in de

regulering van de nacht. Zij handhaven (huis)regels die

een belangrijke stempel lijken te drukken op het karakter

van de uitgaansgebieden.