T îĐI ỂN PHẬT HỌC - thuvienhoasen.org · Lời nói đầu Đức Phật và giáo pháp của Ngài đã xuất hiện hơn 2500 năm, những lời dạy ngàn vàng của

O UYN

T IN

PHT HC

2001

Li ni u

c Pht v gio php ca Ngi xut hin hn 2500 nm, nhng li dy ngn vng ca

Ngi l nim an i cho rt nhiu ngi. ng trn ngng ca ca nm 2000 mt

thin nin k mi, chng ti t t cu hi cho mnh, liu Pht php cn nng lc

vt qua nhng th thch, nhng vn m thi i chng ta a ra hay khng? Mc d

con ngi t rt nhiu thnh tch trong lnh vc khoa hc, i sng hng ngy rt

nhiu bin i so vi thi xa, nhng cc cu hi chnh ca cuc i m mi ngi chng

ta n mt lc no s phi t t ra cho chnh mnh vn cha c gii p thch ng.

Cch t cu hi c th khc nhau nhng ni dung ca chng li khng khc, chng ti

tm nu ba cu hi tiu biu cho tt c nhng cu hi khc v cuc i l Ta l ai? T

u n v s i v u?

Trong thi gian bin son quyn sch ny hay ng hn khi bt u t bt vit th

chng ti t tin l tm c cho chnh mnh li gii p cho nhng vn nu trn.

Mc d gia c Pht v chng ta cch nhau mt khong thi gian ng k, nhng nhng

bi thuyt php ca Ngi v nhng thc mc, kh lng ca con ngi, ca mt kip ngi

vn cn gi tr nh thu no. Ba chn l ca Ngi nhm ch c tnh ca cuc sng vn

khng h mt gi tr, l tt c cc s vt hin hu u v thng, v ng v v th

chng gy kh.

T sau khi Pht nhp Nit-bn n nay c v s ngi nng vo o ca Ngi m tm

c cu tr li cho cuc sng. Cc v ny cng lp ln nhng tng phi khc nhau,

ng gp rt nhiu trong vic to mt nn tng vng chc, mt h thng trit l, tm l

tuyt nh, y sc sng gio l ca Ngi c truyn n ngy nay. Mi tng phi

Pht gio u mang mt sc thi ring bit nhng ci ct tu ca chng th vn l mt, v

nh nhng mt khc nhau ca mt ht minh chu. Trong quyn sch nh ny, chng ti

c gng din t nhng kha cnh bt u t ngun gc n cho n lc chia thnh

nhng trng phi cc nc nh Ty Tng, Trung Quc, Nht, Vit Nam v.v...

Tht s m ni th chng ti ch l nhng c s m o, khng dm t xng l nm

vng l thuyt Pht php. Nhng ci may mn, ci duyn ca chng ti l c nhiu c

hi nghin cu sch v, kinh in ca nh Pht bng nhiu th ting c th t gi l

con mt sch vi nhng gii hn t nhin ca n vy. Bc khi u ca chng ti l

mt quyn sch gii thiu Pht gio bng c ng vi ta l Lebendiger Buddhismus im

Abendland ca Lt-ma G-vin-a (dch phng l Pht php sinh ng ti Ty phng).

N mang li cho chng ti mt cm gic sung sng, an tm, v nh mt ngi no

tm li c bu vt nh mt t bao gi, mt cm gic rt mi m mnh cng c th

nhn cuc i vi mt cp mt khc hn xa nay. Sau chng ti bt u thu thp tt c

nhng ti liu m sch trch dn, nghin ngm ngy ny qua ngy n v cui cng, nhng

ti liu t mt s lng ng k.

Ban u, chng ti ch mun hc hi cho chnh mnh nn khng c nh ra mt quyn

sch, hoc bin son bt c ci g v quan nim rng, tt c nhng g ng ni u c

ni, ng vit u c vit. Dng s khi ca quyn sch ny ch l vi trang m

chng ti dnh dch tn ca cc b kinh v mt vi danh t quan trng c th trao

i vi cc o hu khc. Dn dn, cc ti liu thu thp ny vt ln mt cch bt ng v

khi cm mt quyn t in vit bng c ng trn tay vi tn Lexikon der stlichen

Li ni u

4

Weisheitslehren (T in minh trit phng ng) ni v Bn tr chng tri ca

chu l Pht, n (hinduism), Lo v Khng gio c trnh by r rng, c khoa

hc, d hiu quyt nh ca chng ti r, v kt qu l quyn sch qu c gi ang

cm trn tay.

Chng ti ly phn Pht gio trong quyn t in ni trn lm sn v b sung thm

nhiu chi tit. Hai kha cnh ca o Pht c n nhiu hn ht trong quyn sch

ny l trit v tm l hc. Nh qu v s thy, n khng phi l mt quyn t in thun

tu v n khng ch n tt c nhng thut ng o Pht, nhng mi thut ng trong

y u c trnh by, ging ngha cn k hn trong mt quyn t in bnh thng. Nu

c gi theo cc mi tn hng dn m tm nhng ch lin h th sau s thy l hu ht

tt c nhng thut ng quan trng to nn tng ca o Pht u c trnh by, gii thch

trong mt phm vi nht nh.

Mt gio gi mt phn ng k trong sch ny v nh chng ti thy, Kim cng tha

(vajrayna) ca Ty Tng to nh tm l hc v i ca o Pht vn cha thot khi

tm mn huyn b, vn cn m o i vi Pht t ti Vit Nam, i lc cn b hiu lm.

Trong phm vi nhng g trnh by c v c php trnh by, chng ti c gng ging

ngha mt cch d hiu nhng thut ng thng c s dng trong cc trng phi thuc

Mt gio. i din cho Kim cng tha y l Pht gio Ty Tng v thi cui ca i

tha n , biu hin qua hnh nh ca 84 v i thnh tu gi (mahsiddha).

V Thin tng th chng ti bin son mt cch tng qut v Ng gia tht tng ti Trung

Quc, cc i Thin s Nht Bn v Vit Nam vi h thng truyn tha mch lc. Nhn

y chng ti phi nhc n Ho thng Thch Thanh T vi nhng bn dch Vit ng v

cng qu gi nh Thin s Trung Hoa I-III, Bch nham lc, Thin s Vit Nam. Hu ht tt

c nhng g ni v Thin Trung Quc v Vit Nam chng ti u nng vo li dch ca

Ho Thng trnh by. Nu nhc li trong tng on th e rng gim bt phn no cng

lao ca S. Nhn y mt li chn thnh cm n Ho thng v cc v trong ban phin

dch.

Chng ti cng thnh tht cm n tt c nhng v khc phin dch nhng tc phm c

bn ca Pht gio ra Vit ng v ni chung l tt c cc bc thy dch nhng bn kinh,

lun ra nhng ngn ng m chng ti c th tip thu c thc hin quyn sch ny

(xem th mc tham kho). Chng ti lc no cng tm nim mnh ch l nhng ngi gp

nht nhng g c, c gng phin dch trung tht nh c th, xp xp cc t mc thnh

mt tp c u ui chng c ra mt c gi. Nhng mi bn dch d chnh xc

th no i na cng l mt bi lun gii trnh by mc hiu bit v khng hiu

bit ca ngi son dch. V th chng ti chu trch nhim hon ton cho ni dung v

cch trnh by trong quyn sch ny. Nh Tn gi A-nan- bt u trong mi bi kinh

Nh vy ti nghe th trong quyn sch ny qu c gi c th t trc mi thut ng

c trnh by Nh vy ti hiu v ti l chng ti, son v dch gi. Chng ti bit

r gii hn kh nng ca mnh v nhng s st trong quyn sch u tay ny. Cu mong

qu o hu b qua v chng ti rt vui mng nu c qu v ng gp kin, b sung

nhng g cn thiu st.

Trn trng!

Phn, P-li v Tng ng

5

Cch S Dng Sch

Sch ny c chia lm hai phn, phn Vit ng v phn ph bn ngoi ng, bao gm cc

ting Phn (sanskrit), P-li, Hoa, Nht Bn, Ty Tng, Anh. Chng ti a vo phn ph

lc ngoi ng v mun gip ngi nghin cu Pht php bng ngoi ng c th nhn y

m tm ngc li c ting Vit nhng thut ng quan trng, ph bin. Mt khc Pht t

ti Vit Nam c c hi lm quen vi nhng ngn ng m hu ht cc kinh lun Pht gio

c ghi chp li, l P-li v Phn. Sau nhng ch u in en m, chng ti tm cch

ging ngha nhng danh t ny vi kh nng v ti liu thu thp c v trong phn ny,

nhng danh t c ging ngha ch khc trong sch u mang mt mi tn pha trc,

v d nh Pht gio. Nhng mi tn ny s hng dn c gi qua sut quyn sch ny

v chng ti hi vng rng, chng s gip c gi hiu r hn cu trc v ni dung c

trnh by.

Nhng danh t c dch m Hn Vit c vit tip ni vi nhau bng gch ngang, v d

nh Thch-ca (kya), Ba-la-mt-a... Nhng ring nhng ch di nh Prajpramit th

c vit l Bt-nh Ba-la-mt-a, ch khng lin nhau Bt-nh-ba-la-mt-a, B- t-

ma (bodhidharma), thay v B--t-ma chng d c nh vn v cng gi c

phn no thm m. Nu c nhng danh t dch ngha thch hp v ph bin th chng

ti mnh dn s dng v phn ln chng l nhng danh t c mt ngha nht nh, d nh,

v d nh i Nht Nh Lai cho danh t Phn l (Mah-)Vairocana-Tathgata. Cn danh

t dch theo m Hn Vit l T-l-gi-na Nh Lai th chng ti thy chng cn cht no

ging m ca nguyn ng. Gii hn ca danh t dch ngha l nhng t phin m thng

dng, v d nh Trn-na (dignga) thay v dch ngha l Vc Long, A-di- Pht thay v

V Lng Quang hoc V Lng Th Pht. Ni chung, chng ti da theo cch s dng

ca cc v tin bi trong nhng tc phm ph bin. Cng c nhiu danh t chng ti

khng dch v khng tm ra danh t tng ng trong Hn Vit. Trong trng hp ny

chng ti nguyn dng ngoi ng ri tm cch ging ngha. Nu tm c dng phin

dch (dch ngha) thch hp ca cc danh t ny th chng ti b sung thm sau. Ring tn

ca ch v Ma-ha Tt-t (mahsiddha) cng c dch ngha l i thnh tu gi

c vit theo li cch m, sa i cht t c th c c theo m Vit, khng theo

Hn m v tn ca cc v khng c ph bin rng v v vy, chng ti khng r cch

dch theo m Hn Vit nh th no. Mt vi tn c dch ra m Hn Vit th hon

ton khng ging nguyn m. Sau mi tn phin m chng ti u trong ngoc nguyn

ng Phn qu c gi c th t nghin cu.

Cch pht m ngoi ng

Phn, P-li v Tng ng Phn ng c trnh by y di dng ph bin nht trong kinh sch Pht gio nc

ngoi. Sau y l mt vi qui tc pht m c bn, gin lc:

c nh ch ca Anh ng. Cakra c c nh chakra

, pht m gn nh -ng, nhng ko di mt cht, v d nh sa-s-ra nh sang-s-

ra, ko di ng- vi ging mi.

pht m nh ri, c nhanh, pht qua ch y. Rajgha c nh ra-j-gri-ha. ddhi

c nh riddhi.

Hoa ng

6

, nh sh trong Anh ng, c pht m mnh hn mt cht, nh (t)sh v nh

(d)sh. iksamuucaya c c nh shik-sh-sa-much-cha-ya.

c nh u Vit ng ko di

c nh a Vit ng ko di

c nh Vit ng ko di

e c nh Vit ng ko di

c nh y Vit ng ko di

Nhng du chm di cc ch sau c th b qua nh , , , . Dh c c nh d vi

ch h tht nhanh pha sau nh dhtu.

Trong c bn, Tng ng c trnh by di dng Hn Vit hoc cch dch m Vit ho,

c th c gn nh ting Vit;

Hoa ng Trong sch ny, Hoa ng c vit di dng m Bc Kinh, theo li Bnh m ( ;

pnyn) c chnh quyn Trung Quc ra nm 1953, khng theo h thng La-tinh ho

c ca T. Wade-Giles. V d nh Triu Chu Tng Thm l zhozhu

cngshn, thay v chao-chou ts'ung-shen.

Nht ng s nh x Vit ng

z nh s Vit ng

ch nh sh Anh ng

tsu khng pht m u; Katsu (Ht, ) c Kats'

fu nh ph Vit ng, ch c pht nhe ch u.

y nh ch y Anh ng; Tky (ng Kinh, ) c Tk-y, khng c T-ki-y

j nh ch Anh ng (change)

ei nh ch Vit ng ko di

c nh u Vit ng ko di

c nh Vit ng ko di

Vit tt: S, s: Phn ng (sanskrit); P, p: P-li (pli); C, c: Hoa ng (chinese); E, e: Anh ng

(english); G, g: c ng (german); J, j: Nht ng (japanese); K, k: Hn ng (korean); L,

l: La-tinh (latinum); T, t: Tng ng (tibetan); tk.: Th k.

Vi nt v k thut thc hin T in ny c hon tt trn Microsoft Windows NT 4.0 Platform vi chng trnh

Word97; Hn t c vit bng chng trnh TwinBridge (Song Kiu, ) Chinese

Partner V2.0 for Windows NT v TwinBridge Chinese Partner V4.98 for Windows 95/98.

Nhng Hn t c bit, t gp c to trn Microsoft Windows NT 4.0 Platform vi hai

chng trnh Softy v Macromedia Fontographer 4.1; Phn ng v P-li c vit vi

chng trnh TransIndic Transliterator for Windows.

V ln ti bn th hai (lu hnh ni b)

7

Cm t Tc phm v o Pht no c n hnh, ra mt c gi y u phi c bin

son di nhng iu kin, mi trng thun tin, u phi c duyn. Son gi chn

thnh cm t nhng o hu, nhng bc thy to nhng thun duyn, thun cnh trong

qu trnh hnh thnh quyn t in ny:

K. Kauppert (CHLB c) v s h tr v mt k thut trong nhiu nm va qua;

i c Thch Thng Thin (Thin vin Chn Khng, B Ra-Vng Tu) v vic khuyn

khch thc hin quyn sch ny, c v sa bn tho;

i c Thch Thin Thun v ch tng ti Vin Chuyn Tu (i Tng Lm, B Ra-

Vng Tu) v vic khuyn khch son gi hc ch Hn, ht lng ch dy cng nh nhng

Mc tch trong sch ny;

Thy nh Hu (TP H Ch Minh) v vic cung cp cc bn Hn vn cng nh c v sa

bn tho;

Gia nh ch Li (i Tng Lm, B Ra-Vng Tu) v vic thu thp ti liu, kinh sch v

S c Tnh Nhn (i Tng Lm, B Ra-Vng Tu) v vic c v sa bn tho;

i c Thch Nhun Chu ti Thin tht T Nghim (i Tng Lm, B Ra-Vng Tu),

s c Thun Bch ti Thin vin Vin Chiu;

Ch By Haas, ch Trn Th Thu Thu (USA) v vic ti tr t liu, kinh sch ngoi ng;

... V rt nhiu ngi khc m son gi khng th lit k tn y c, nhng ngi

ht lng tn dng, ng h cng trnh thc hin ny.

Ban bin dch o Uyn Chn Nguyn, Nguyn Tng Bch, Thch Nhun Chu.

K thut vi tnh: Chn Nguyn, Nguyn Tn Vit, Nguyn Trn Qu.

Tng bin tp: Chn Nguyn.

V ln ti bn th hai (lu hnh ni b) T lc xut bn Thun Ho cho ra n gi (cui nm 1999), chng ti hiu nh v b

sung nhiu, c th l:

1. Nhiu mc t Hn Vit c a vo. Nhng t ny phn ln xut pht t quyn

ng Hn Anh Pht Hc T in (Digital Dictionary of

Buddhism) ca Gio s Charles Muller: http://www.human.toyogakuen-

u.ac.jp/~acmuller/dicts/deabt.htm

2. Vn bn c trnh by hon ton vi Font ch thun tu m thng nht (Unicode 16-

bit), gi c v nht qun.

2. Ph lc ngoi ng c b sung trit . Khng phi tt c nhng mc t Hn Vit

trong Ph lc ngoi ng u c a vo phn chnh vn. Nhng chng ti hi vng mt

ngy gn y s hon thnh cng vic ny.

Cn ch

Ban bin tp o Uyn

02. 03. 2001

(Rev. 1.01)

Chnh vn

A-di-

11

A A-chin-ta (38)

S: acita, acitapa; cng gi A-chin-ta-pa, vi

bit danh l Nh tu hnh m ca;

Mt trong 84 v Tt-t (s: siddha) n

, c xem l t ca Kam-ba-la (s:

kambala), sng trong cui th k th 9.

ng l mt ngi n ci ngho ti a-ni-ru-pa

(s: dhanirupa), ch mong c giu c. B ngh ny hnh h, ng trn vo rng sng c c v

gp Du-gi s (s: yogin) Kam-ba-la. Kam-ba-la hng dn ng vo Sa-va-ra-tan-tra, dy cho

ng php i tr lng tham mun giu sang:

Tham mun l nhng g?

Tham mun l con trai,

ca mt ngi n b

mt kh nng sinh sn.

Hy gii thot khi n.

Qun thn l bu tri,

lc Thn giu sang,

s t hin trc mt,

v c nguyn thnh tu.

A-chin-ta qun tng ng nh li o s ch dy. Tm thc thm kht ca ng bin mt trong

nh sng y tinh t, tinh t li bin mt trong khng gian rng ln nn tm thc ng trng rng.

ng bo li vi thy tm mnh trng, Kam-ba-la dy tip:

T tnh bu tri ?

C vt g khng no?

Ngi cn thm vt g,

khng mu sc, hnh tng?

Cn g qun tng?

Khi A-chin-ta nghe cu ni ny, ng t i th n tt-a. Thnh o ca (s: doh) ca ng nh

sau:

Trong i n v tng,

vn t duy gi di,

bin thnh trng rng.

Mi hin tng ch l,

tm thc ang bin hin,

tht ti ta chnh l,

i th n khng khc.

A-di- ; danh t dch m t ch amita, dng

vit tt ca hai ch Phn (sanskrit) l Amitbha v Amityus. Amitbha ngha l V

Lng Quang, nh sng v lng, Amityus l

V Lng Th, l th mnh v lng;

Tn ca mt v Pht quan trng, c tn th

nhiu nht trong i tha (s: mahyna).

A-di- l gio ch ca ci Cc lc (s: su-

khvat) phng Ty. Pht A-di- c

tn th trong Tnh tng ti Trung

Quc, Nht Bn, Vit Nam v Ty Tng,

tng trng cho T bi v Tr hu.

H 1: A-di- Pht

Trong Pht gia (s: buddhakula) th Pht A-di-

c tn th sm nht trong lch s, vo khong th k th nht sau Cng nguyn. Thn hnh ca Ngi thng c v bng mu ,

tng trng cho mu mt tri ln phng Ty. Tay ca Ngi bt n thin nh, gi Bt, du hiu ca mt gio ch. Nhng tri cy trong

bnh bt tng trng cho tr hu phong ph ca Ngi. Tao sen tng trng cho s thanh tnh v hai con cng l biu hin ca s thot him, thot

kh. Ti n v Ty Tng, ngi ta tin rng con cng c th n tt c nhng cht c m

khng b nh hng g.

Pht A-di- cng thng c trnh by vi hnh

tng mang vng min kt bng ngc qu, c khi di dng ca Php Tng t-khu, u co trc,

A-di- kinh

12

mt dng tin kip ca Ngi. Thng thng, A-di-

c v ngi trn to sen, tay Ngi bt n thin hay n gio ho. Cng c th chung vi A-di- l hai v i B Tt, l Qun Th m

(s: avalokitevara), ng bn tri v i Th Ch (s: mahsthmaprpta), ng bn mt ca

Ngi. C khi ngi ta trnh by Ngi ng chung vi Pht Dc S (s: bhaiajyaguru-buddha).

Tng truyn rng A-di- tng l mt nh vua.

Sau khi pht tm m o, Ngi t b ngi bu v tr thnh mt t-khu vi tn Php Tng (s: dhar-

mkara). Ngi quyt tm tu hnh thnh Pht v nguyn gip chng sinh sng trong ci Cc lc

ca mnh cng s thnh Pht. Ngi lp 48 i nguyn nhm gip chng sinh gii thot. Cc li nguyn quan trng nht l:

(18) Sau khi ta t chnh qu, chng sinh trong khp mi phng th gii ch cn nghe n tn

ta l khi nim cu t qu v thng. Lc h cht m nh ngh n ta, ta s hin n cng quyn thuc xung quanh gip h khi s hi.

Nu khng c nh th th ta quyt khng thnh Pht; (19) Sau khi ta t chnh qu, chng sinh

trong v s th gii ch cn nghe n tn ta, mun thc sinh trong Tnh ca ta trau di thin nghip th h phi c toi nguyn. Nu khng

c nh th th ta quyt khng thnh Pht. Nh phc c tu hc, cui cng Php Tng tr thnh Pht A-di-, gio ch ci Cc lc.

Trong lch s o Pht, vic tn xng A-di- l mt mc pht trin quan trng. Php nim A-di-

l mt cch tu dng mi ca Pht t, khng phi tri qua v s kip. y l cch tu dng da vo Tha lc, da vo i nguyn ca mt v Pht

mt php tu nhanh chng, d dng hn ch khng phi da vo t lc ca chnh mnh. l php tu nht tm nim danh hiu Nam-m A-di-

Pht lc lm chung c sinh vo ci ca Ngi.

A-di- kinh ; S: amitbha-stra; chnh l bn ngn ca i tha v lng th trang nghim

kinh.

Mt trong ba b kinh quan trng nht ca

tng Tnh , lu hnh rng ri ti Trung

Quc, Nht v Vit Nam. Kinh ny trnh by

phng php nht tm nim danh hiu A-di-

v s c Ngi tip v ci Cc lc

lc lm chung ( Nim Pht). Ngy nay,

nguyn bn Phn ng (sanskrit) ca kinh

ny tht lc, ngi ta ch cn tm thy

nhng bn ch Hn ca hai dch gi lng

danh l Cu-ma-la-thp v Huyn

Trang.

A-dc ; S: aoka; P: asoka; cng gi l A-du-ca,

dch ngha l V u, khng u su, lo ngh;

Tn ca mt v vua x Maurya min Bc n

, tr v t nm 272 n 236 trc Cng

nguyn, mt nm 231. Trong lch s n ,

ng li nhiu du tch quan trng. Sau

mt cuc vin chinh m mu nm 260 ng

c dp c nghe Pht php v tnh ng,

quyt nh thnh lp mt Vng quc

phng s Pht php. ng ch thn i khp

cc min trong nc bo v lut l v

chnh php. ng cng l ngi c v vic n

chay v chng t nn git th vt cng t.

Trong thi A-dc vng, o Pht pht trin

mnh Tch Lan. Ngi con trai ca A-dc

vng l Ma-hi- (mahinda) cng gp

phn rt nhiu trong vic truyn b o Pht.

Ti liu v A-dc rt nhiu sai khc. Theo ti liu t vn h P-li th ng l mt quc vng ch phng s cho o Pht. Theo mt s ti liu ca

gii kho c, nht l t liu khc trn do chnh A-dc cho ghi li th ng cng ng h rt mnh

cc gio phi khc, ng nh trch nhim ca mt nh vua. Cc t liu khc trn hay dng ch Php (s: dharma). Ngi ta thy rng Php

ni y khng ch phi l Pht php m l mt h thng lun l do nhiu tro lu tn gio thi

tng hp li. Quan im ca A-dc vng l lm sao thn dn c mt cuc i hnh phc; trong gm s t do, lng t bi, trnh chm git, bit

tun li, tn trng s tht, hng ni...

Di thi A-dc vng c mt s can thip ca triu nh vo Tng-gi khi Tng-gi ng

trc nn chia r. Ln , mt s T-khu b loi ra khi gio hi, buc phi hon tc.

A- Pht ; S: dibuddha; dch ngha l Bn s

Pht ( ), tc l v Pht gc, Pht ci ngun;

Ph Hin.

A-jan-ta

13

A--sa

; S: ata, atia; A--sa l cch c

theo m Hn Vit, dch l Ngi xut chng, xut sc, cng c gi l Nhin ng Ct

Tng Tr ( ; s: dpakararj-na);

i s ngi ng n (982-1054), ngi

ng gp rt nhiu trong vic truyn Pht

gio sang Ty Tng. S chuyn nghin cu

cc phng php pht trin B- tm (s:

bodhicitta). L T ca dng Ma-kit-a (s:

magadha) v thuyt s ti i hc Siu Gii

(s: vikramala), S c mi qua Ty Tng

v sng 12 nm cui i mnh. S l

ngi sng lp trng phi Cam-an (t:

kadampa), gy nh hng rt ln cho nn

Pht gio Ty Tng, nht l dng Cch-l

(t: gelugpa) ca Tng-khch-ba (t: tsong-

kha-pa). t quan trng nht ca S l

Lc-mu-ng (hoc ng-n [t: dromton],

1003-1064).

Th k th 10 c xem l thi i truyn php

ln th hai t n qua Ty Tng, thng qua vng triu min Ty. Ban u nh vua c s gi qua n thnh kinh, nh dch gi Lm-thn

Tang-pha (t: rinchen sangpo). V sau nh vua mi

hn mt Lun s n v ngi l A--sa. Nm 1042, S bc chn vo t Ty Tng, sng Netang v bt u gio ho.

Trong tc phm B- o ng (s: bodhipa-

thapradpa), S trnh by ton cnh gio php i tha v chia hnh gi theo ba cn c khc nhau: 1.

H s: loi ngi mong c ti sinh ni tt lnh, 2. Trung s: loi ngi tu v s gic ng ca chnh

mnh ( Tiu tha) v 3. Thng s: loi ngi tu v s Gic ng ca tt c chng sinh ( B Tt). Cng trnh chnh ca A--sa l xp t th

t kinh sch, khng ph bin ba bi. S l ngi a a-la (s: tr) tr thnh mt v n H

Thn quan trng trong h thng Pht gio Ty Tng. Trong cc tr tc, S thng nht hai trng phi chnh ca gio php Bt-nh ba-la-mt:

quan im tnh Khng (s: nyat) ca

Long Th (s: ngrjuna) v tnh bao trm ca tm

thc gic ng theo V Trc (s: asaga).

A-hm

; S: gama; A-hm l dch theo m Hn

Vit, dch ngha l Php qui, V t php, tc l ci gc ca gio php;

Tn t cho cc b kinh cn bn ca Pht

gio vit bng vn h ch Phn (sanskrit),

ni dung ging cc B kinh (p: nikya)

thuc vn h P-li. C bn b A-hm: 1.

Trng a-hm (s: drghgama) gm 30 bn

kinh; 2. Trung a-hm (s: mdhyamgama),

tp trung v cc vn siu nhin; 3. Tp a-

hm (s: sayuktgama), vi nhiu ti

khc nhau nh qun tng v thin nh; 4.

Tng nht a-hm (s: ekottarikgama).

A-hm tp hp cc gio l c bn ca Tiu

tha m c Pht tng thuyt ging nh

T diu , Bt chnh o, Mi

hai nhn duyn, Nghip... Cc B kinh

thuc vn h P-li ca Tiu tha phn ln

u trng hp vi A-hm, nhng B kinh th

c thm phn th nm l Tiu b kinh (p:

khuddaka-nikya).

A-jan-ta

S: aja; Hn Vit: A-chin-;

Mt thnh ph pha Ty n , ni ting vi

nhng hang ng c di tch o Pht. C

ny c kin to gia nm 200 v 700 sau

Cng nguyn. Ngi ta tm thy tng cng

29 ng, di trn 5,6 km vi cc bc tranh v

trn tng, c xem l cn nguyn ven nht

trn th gii. y l di tch qu bu nht ca

n v ngh thut hi ho Pht gio,

cho php ngi ta tm hiu s pht trin ca

nn ngh thut ny sut gn mt th k.

Cc bc tranh trn tng din t li cuc i ca

Pht Thch-ca C-m nh kinh sch truyn li: Thi t Tt-t-a ra bn ca thnh; hnh ng m hoc ca Ma vng; lc Ngi sp

thnh o, nhp Nit-bn... Mt s tranh khc din t cc tin kip ca Ngi. Qua cc bc tranh,

ngi ta c th bit thm v cuc sng n trong thi gian u Cng nguyn. c bit trong bn hang ng, ngi ta cn tm thy cc dng

Thp (s: stpa) thi .

A-j-gi (26)

14

A-j-gi (26) S: ajogi, yogipda, vi bit danh l K v

dng b ht hi.

Mt trong 84 v Tt-t (s: siddha) n

, sng Hoa Th thnh (s: paliputra). ng l ngi li bing v cng, ch bit n ng n ni ngi mp ph. ng khng lm c vic

g, hon ton v tch s, n mc cha me cho ra trn bi thiu xc. Mt Du-gi s (s: yogin) i

ngang, ch ng php qun tng nh sau: Hy tng tng mt chm trn, khng ln hn mt

ht ci, chm nm trn u mi ngi, trn ca hi th ra vo ca ngi, v qun tng trong ht ci mt trm triu th gii.

A-j-gi nghe li v sau chn nm thin nh tinh cn, ng t i th n tt-a (s: mahmudr-

siddhi). Php qun tng m ng tu hc chnh l

php qun tnh Khng, cho t tng ho tan trong Khng. i tng qun st ny cng lm ta

nh li Pht, i trn u ngn c l c mt th gii.

Chng o ca ca A-j-gi nh sau:

Theo li dy ca thy,

qun trn mi im Khng.

Khi tm ng trn im,

th th gian tan bin.

A-la-hn ; S: arhat; P: arahat, arahant; T: dgra

com pa; dch ngha l St Tc ( ), l dit ht

bn gic phin no, nhim; ng Cung ( ), l ngi ng c cng dng; Bt Sinh (

) hoc V Sinh ( ), l ngi t Nit-bn, on dit sinh t.

A-la-hn l danh t ch mt Thnh nhn,

ngi t cp v hc ca Thnh o

(s: ryamrga; p: ariyamagga), khng b

nhim (s: rava; p: sava) v Phin no

(s: klea; p: kilesa) chi phi. Thnh qu A-la-

hn c khi c gi l Hu d nit-bn (s:

sopadhieanirva; p: savupadisesanibb-

na).

A-la-hn l hin thn ca s Gic ng

trong thi Pht gio nguyn thu. Khc

vi hnh nh ca B Tt, hin thn ca

Pht gio i tha ca thi hu th vi

mc ch Gii thot mi chng sinh, A-la-

hn tu tp nhm gii thot ring mnh. A-la-

hn l cc v gii thot 10 Tri buc

th gian nh: Ng kin, Nghi ng,

chp m gii lut, tham, sn hn, sc tham,

v sc tham, kiu Mn, hi hp khng

yn (tro), V minh. A-la-hn c xem

l ngi t b nhim, b cc gnh

nng, t mc ch v tm thc c

gii thot.

A-li-da thc

; S: layavijna; dch ngha l Tng thc ( ).

Khi nim quan trng ca Duy thc tng

(s: vijnavda), mt trong hai nhnh chnh

ca Pht gio i tha (s: mahyna).

Trong trng phi ny, A-li-da thc c

xem l thc cn bn ca mi hin tng.

Thc ny cha ng mi kinh nghim ca

i sng mi con ngi v ngun gc tt c

cc hin tng tinh thn.

Khi nim A-li-da thc l c s ca Duy

thc tng, qua ngi ta gii thch s hin

hu ca con ngi, ca c nhn. Theo

, cc Chng t (s: bja) ca Nghip

(s: karma; p: kamma) c cha ng trong

A-li-da thc v i nhn duyn y s

hin thnh t tng. Cc t tng c tnh

ring t tc ng trong mi lin h vi

V minh (s: avidy) v Ng (s: tman)

chp lm cho mi ngi tng rng c mt

con ngi ng sau mi hnh ng ca

mnh. T tng li gy tip cc chng t

ca nghip, v nghip li tip tc to tc.

Vng ln qun ny ch c i tr bng

quan im cho rng, khng h c mt th

gii c lp ngoi Tm. Theo th gii

ch l phn nh ca A-li-da thc, con ngi

ch thy bng dng ca chnh tm thc n.

A-li-da thc thng c xem nh l s

tht cui cng, c khi c gi l Chn

nh (s: tathat). Theo mt quan im Pht

gio khc th A-li-da thc ch l ni tp hp

ca mi nghip xa c ( Php tng tng).

A-nan-

15

A-ma-ra-va-ti S: amravat; Hn Vit: A-ma-la-b-

;

Thnh ph min Nam n , l mt trung

tm ngh thut Pht gio quan trng th k

2-3. Nhng di tch y phn nh li thi

gian u ca i tha Pht php. S

ni tip gia ngh thut thi Pht gio

nguyn thu v ngh thut vng Cn--

la (s: gandhra) gy nh hng ln cho

nn vn ho ngh thut nhng vng Nam ,

nht l Thi Lan, Nam Dng (indonesia)

v Tch Lan (r lak). Di tch ngh thut quan trng nht ca vng ny l mt Bo Thp (s: stpa) nm pha ng,

theo truyn thuyt c cha ng X-l ca c Pht lch s. Vic pht hin mt tr vi nhng

li vit ca vua A-dc (s: aoka) chng t rng, ng chnh l ngi thc y vic xy dng

Bo thp ny. A-ma-ra-va-ti cng l trung tm ca i chng b (s: mahsghika). Cc ngi

hnh hng m o t mi ni ngay c Hoa Th thnh (s: paliputra) u n chim bi trung

tm Pht hc ny. Tam Tng Php s Huyn Trang thut li rng, trong thi hng thnh, hn 20

tu vin tm c c kin lp ti y.

A-na B- ; S: nabodhi;

T th 12 ca Thin tng n , l

M Minh (avaghoa).

A-na-ha-na J: anahana; S: npna;

Cch c ting Nht ca ch Phn n-

pna, ni v s kim sot hi th trong Du-

gi n . Ngc vi Du-gi n ,

trong Thin tng ngi ta khng kim sot

hay iu ho hi th, A-na-ha-na c mc

ch cho hi th trong dng t nhin

nht ca n. Trong php To thin (j: za-

zen), hi th ng mt vai tr quan trng,

nhng hnh gi ch thc v tnh gic v n,

ch khng h tm cch iu khin theo

mnh. Nu Du-gi n cho rng s kim sot hi th

ko theo mt tm thc su lng th Thin tng cho rng s tnh gic tm s a hi th tr v trng

thi t nhin v cho rng s c kim sot hi th

ch gy thm cng thng ni tm v ch lm hnh gi mt tnh gic. V vy, hnh gi Thin tng thng ch hc php m hi th v khng p

dng thm cc thut khc ca Du-gi ( An-ban th ).

A-na-hm ; S, P: angmin; dch l Bt hon;

Bt hon.

A-na-lut ; S, P: aniruddha; gi l A-na Lut-

, dch ngha l Nh , V Tham;

Em h v mt trong Mi i t ca

Pht Thch-ca Mu-ni. Trong mi i

t ca c Pht, mi v u c mt th

bc cao nht v A-na-lut l Thin nhn

nht.

A-na-lut ; S, P: anuruddha;

Mt Lun s ca Thng to b (p:

theravda), sng gia th k th 8 v 12, l

ngi bin son tc phm danh ting A-t-

t-ma gio ngha cng yu (

; p: abhidhammattha-sagaha),

lun gii ton b gio php ca phi ny.

Trong nhiu im, quan nim ca S rt

ging vi Thanh tnh o (p: visuddhi-

magga) ca Pht m (s: buddhaghoa; p:

buddhaghosa) nhng cch trnh by ngn

hn, kh hiu hn. Trong b lun ny, S

ch trng nhiu n nhng kha cnh tm l

ca Pht php. Ngi ta cng xem S l tc gi ca hai b lun

khc l Nmarpapariccheda (Danh v sc, hai yu t to mt c nhn) v Paramatthavinic-

chaya (Lng nh v nht ngha).

A-nan- ; S, P: nanda; cng gi ngn l A-nan,

dch ngha l Khnh H ( ), Hoan H ( );

1. Mt trong Mi i t ca Pht

Thch-ca Mu-ni. Cng h vi Pht, A-nan-

gia nhp gio hi hai nm sau ngy thnh

lp, tr thnh ngi hu cn ca c Pht.

A-nan-ga-pa (81)

16

Tn gi ni ting vi tr nh phi thng v

nhng li Pht dy. Tn gi l ngi xy

dng c bn gio php trong ln kt tp th

nht v c xem l Nh t ca Thin

tng n . Theo kinh sch, A-nan- c xem l ngi rt nhn nhc, ht lng phng s c Pht. Tn gi ch chp nhn lm ngi hu cn cho Pht khi

c Pht ha rng, khng v th m c quan tm hn cc v khc. A-nan- cng chnh l ngi khm ph v tr b m mu git Pht ca

-b t-a. Hn ai ht, A-nan- bnh vc cho vic n gii c hc hi gio php. Nh s can thip ca Tn gi m Pht chp nhn thnh

lp ni on. Chnh v iu ny m trong ln Kt tp th nht, A-nan- b Tng-gi ch trch.

Tng truyn rng, sau khi Pht nhp Nit-bn, A-nan- mi gic ng, c qu A-la-hn trong m trc ln kt tp th nht.

2. Nu nh ngha theo n gio (e: hindu-

ism) th A-nan- khng phi l tm trng

khnh h c to ra bi mt i tng m

hn na, n l mt nim vui ca mt trng

thi nm trn mi t duy nh nguyn, nhng

cp i i. H thng trit l V-an-ta (s:

vednta) quan nim rng, mt tm thc thot

khi suy ngh ngha l tm thc khng cn

vng mc nhng khi nim nh sinh, t,

kh no, ni chung l mi t duy chnh l

A-nan-, s an vui thun tu. Khi m t,

din gii nhng danh t rt tru tng nh

Brahman, h thng V-an-ta s dng

thnh ng Sat-Cit-nanda, ngha l Chn

l Nhn thc tuyt i A-nan- v A-

na- y l s an vui tuyt i, v lng

m hnh gi ch c th cm nhn c trong

lc nhp nh (s: samdhi). Trong cc

dng tu theo truyn thng ca i s Shan-

ka-ra (s: akara) th A-nan- l ch cui

ca nhiu danh hiu, v d nh Vi-ve-ka-a-

nan- (s: viveknanda).

A-nan-ga-pa (81) S: anagapa, vi bit danh l K cung bnh trai;

Mt Ma-ha Tt-t trong 84 v Tt-t n

, c l sng gia th k th 9, sng ti

Gau-a (s: gaua). Nh nghip nhn nhc i trc, ng l ngi rt bnh trai v rt hnh din vi v ep ca mnh. Ngy n c mt Du-gi s kht thc i qua, ng cho mi vo nh tip i nng hu. Hi kin v ny v cuc i hai ngi, ng nghe v ny ph bnh mnh l k di dt kiu hnh v nhng iu khng tht, khng sng to. Trong lc v Du-gi s l ngi tu tp Pht php, c y kh nng, k c kh nng t nhng ho tng ca mt v Pht. ng cu khn xin hc v sn sng ngi yn thin nh. V ny truyn cho ng b mt ca Cha-kra sam-va-ra tan-tra v thuyt ging cho ng v cc tr nm trong su gic quan:

Mi hin tng mun v,

chng l g khc hn,

T tnh ca tm thc.

Hy yn i tng,

ca c su gic quan,

v an tr trong nim,

t ti khng dnh mc.

A-nan-ga-pa thc hnh Nghi qu (s: sdhana)

nh c dy v ch su thng sau, ng t thnh qu. Bi k ng o ca ng nh sau:

Sinh t nh gic mng,

khng c g tht cht.

Thn th nh cu vng,

nhim c Tham Sn Si

V th ham bm gi,

thy o nh, tng tht.

Hy thot vng vng mc,

nh gic m c a,

Sinh t thot bin thnh,

Php thn thng thng tr.

A-nu-ra-a-pu-ra S, P: anurdhapura; Hn Vit: A-n-la-;

n th k th 10 l th ca Tch Lan.

y cng l trung tm ca Pht gio vi hai

cha danh ting l i t (p: mahvihra) v

V U Sn t (p: abhayagiri-vihra). Trong

lc truyn b Pht php sang Tch Lan, con

trai ca A-dc vng (s: aoka) l Ma-

hi- (s, p: mahinda) c k hoch xy dng

mt o trng ti y. o trng ny

chnh l i t, mt trung tm vn ho, gio

dc quan trng ca Thng to b (p: the-

ravda). V mt gio l th trng phi cha

V U Sn nghing v i tha Pht

A-t-t-ma cu-x lun

17

php. Khi Tch Lan di th , thnh ph A-

nu-ra-a-pu-ra ri vo qun lng. Nhng

di tch lch s Pht gio quan trng y

cng mi c nghin cu t th k 19 n

nay.

Ni y, ngi ta c th chim ngng hai Bo

thp v i l Kim Phn (ruwanweli) v Thp Vin (p: thparma). Hai Thp ny c xy

dng trc Cng nguyn, tng trng cho dng Bo thp nguyn thu nht trong lch s Pht

gio. Tng truyn cy con ca cy B-, ni thi t Tt-t-a c o thnh Pht, c

mang n y trng.

A-sc Pht ; S: akobhya, l tn dch m Hn Vit,

dch ngha l Bt ng Pht .

Bt ng Pht.

A-t-t-ma ; S: abhidharma; P: abhidhamma; T:

chos mngon pa; cng c gi l A-t-m (

). Dch ngha l Lun tng, Thng php tp yu lun, c ngha l Thng php ( ) hoc l

V t php ( ), v n vt (abhi) trn cc

Php (dharma), gii thch Tr hu;

Tn ca tng th ba trong Tam tng. Tng

ny cha ng cc bi ging ca c Pht v

cc t vi cc bi phn tch v Tm v

hin tng ca tm. A-t-t-ma l gc ca

Tiu tha ln i tha, xem nh c

thnh hnh gia th k th 3 trc v th k

th 3 sau Cng nguyn. Ln kt tp cui

cng ca A-t-t-ma l khong gia nm

400 v 450 sau Cng nguyn. C nhiu dng

A-t-t-ma nh dng ca Thng to b

(p: theravda), ca Nht thit hu b (s:

sarvstivda)... A-t-t-ma l gc ca mi

trng phi v ngi ta dng n lun

ging cc bi Kinh (s: stra; p: sutta).

A-t-t-ma ca Thng to b c Pht m ( ; s: buddhaghoa) hon chnh, c vit

bng vn h P-li v bao gm by b: 1. Php

tp lun ( ; p: dhammasagai): ni v

cc tm php, sp xp theo tng cch thin nh khc nhau v cc php bn ngoi, xp xp theo nhm; 2. Phn bit lun ( ; p: vibhaga):

nu v ging ngha, phn bit nhng thut ng

nh Ng un ( ; p: pacakhandha), X

(; s, p: yatana), Cn (; s, p: indriya) v.v.;

3. Lun s ( ; p: kathvatthu): nu 219 quan im c tranh lun nhiu nht v ng gp

nhiu cho nn trit l Pht gio; 4. Nhn thi thit lun ( ; p: puggalapaati): ni v cc

hng ngi v Thnh nhn; 5. Gii thuyt lun

( ; p: dhtukath): ni v cc Gii (;

s, p: dhtu); 6. Song lun ( ; p: yamaka): lun v cc cu hi bng hai cch, ph nh v xc

nh; 7. Pht th lun ( ; pahna hoc mahprakaraa): ni v nhng mi lin h gia

cc Php (p: dhamma).

Trong Nht thit hu b, A-t-t-ma c vit

bng Phn ng (sanskrit) v Th Thn (

; s: vasubandhu) l ngi tng hp. A-t-t-ma ny cng bao gm by b khc nhau, c th l: 1.

Tp d mn tc lun ( ; s: sagti-paryya): bao gm nhng bi ging theo h thng

s, tng t nh Tng-nht b kinh; 2. Php

un tc lun ( ; s: dharmaskandha):

gn ging nh Phn bit lun trong A-t-t-ma ca Thng to b; 3. Thi thit tc lun (

; s: prajaptistra): trnh by di dng K

nhng bng chng cho nhng s vic siu nhin, thn b; 4. Thc thn tc lun ( ; s: vi-

jnakya): ni v cc vn nhn thc. C vi

chng ni v nhng im tranh lun ging Lun s (kathvatthu), Gii lun (dhtukath) v Pht

th lun (pahna) trong A-t-t-ma ca Thng

to b; 5. Gii thn tc lun ( ; s: dhtukya): gn ging Gii thuyt lun (p: dhtu-

kath) ca Thng to b; 6. Phm loi tc lun

( ; s: prakaraa): bao gm cch xc

nh nhng thnh phn c ging dy v s phn loi ca chng; 7. Pht tr lun ( ; s: j-

naprasthna): x l nhng kha cnh tm l ca Pht php nh Tu min ( ; s: anuaya),

Tr (; jna), Thin (; s: dhyna) v.v..

(xem thm Tm s).

A-t-t-ma cu-x lun ; S: abhidharmakoa--

stra, thng c gi tt l Cu-x lun, ngha

l Bu vt ca A-t-t-ma, Thng minh lun ( );

B lun quan trng nht ca Nht thit

hu b, c Th Thn (s: vasubandhu)

son vo th k th 5 sau Cng nguyn ti

Kashmir. Lun gm c hai phn: su tp

A-t-t-ma i t-b-sa lun

18

khong 600 k A-t-t-ma cu-x lun bn

tng (s: abhidharmakoa-krik) v A-t-t-

ma cu-x lun thch (abhidharmakoa-bh-

ya), bnh gii v nhng cu k . Ngy nay

ngi ta cn gi bn ting Hn v ting Ty

Tng ca lun ny, l nhng tc phm y

nht tr li cc cu hi v kinh in.

A-t-t-ma cu-x lun phn nh s tip ni ca

gio l t Tiu tha n i tha v cng l

tc phm nn tng ca cc tng phi Pht gio

Trung Quc, ng gp phn chnh trong vic

truyn b v pht trin o Pht ni ny. C 9

im c phn tch v x l trong lun: 1. Gii phm ( ; s: dhtunirdea): ni v ci th ca

cc Gii (php); 2. Cn phm ( ; s: indri-

yanirdea): ni v ci dng ca ch php; Hai

phm trn ni v th v dng chung cho Hu lu

( ; s: srava, tc l cn b nhim) v

V lu ( ; s: anrava, khng b nhim); 3.

Th gian phm ( ; s: lokanirdea): ni v

cc th gii, Lc o, Ba th gii; 4.

Nghip phm ( ; s: karmanirdea); 5. Tu

min phm ( ; s: anuayanirdea); Cc

im 3., 4. v 5. ni v Hu lu, trong 3. l

Qu (; kt qu), 4. l Nhn () v 5. l Duyn

(); 6. Hin thnh phm ( ; s: pudgala-

mrganirdea); 7. Tr phm ( ; s: j-

nanirdea): ni v mi loi tr; 8. nh phm (

; s: samdhinirdea); Cc im 6., 7. v 8. ni

v V lu, trong 6. l Qu, 7. l Nhn v 8. l

Duyn; 9. Ph ng phm ( ; s: pudgala-

vinicaya): ni v l V ng (s: antman), ph

t, chng li thuyt ca c T b. Phm ny

l mt phm c lp v cng l phm cui ca b

lun.

A-t-t-ma i t-b-sa lun

; S: abhidharma-ma-

hvibh; cng c gi l i t-b-sa lun

hoc T-b-sa lun.

Mt bi lun do 500 v A-la-hn bin son

trong mt cuc hi hp do vua Ca-n-sc-ca

(s: kanika) nc Cn--la (s: gan-

dhra) xng. Lun ny ging gii Pht

tr lun (s: jnaprasthna-stra) ca Gi-

a-din-ni t (s: ktyyanputra), c

Huyn Trang dch sang Hn ng.

A-tu-la

; S: sura; dch ngha l Thn (), Phi

Thin ( ), l hng Thin nhng khng c hnh th oan chnh;

Mt trong su no ti sinh ( Lc o), khi

th c xem l hnh phc hn ngi, khi b

xem l au kh hn ( a x). Loi A-tu-

la hnh phc l cc loi ch thin cp thp,

sng trn ni Tu-di (s: meru) hoc trong

cc lu i trong h khng. Loi A-tu-la

au kh l loi chng li ch Thin (s,

p: deva). Trong Kinh sch ca nhiu

trng phi Tiu tha (s: hnayna) c lc

thiu hn phn ni v loi ny.

A-x-l

; S: crya; P: criya; T: lobpon [slob-

dpon]; J: ajari; dch ngha l Gio th ( ) thy dy o, y o l php, l Qu phm

( ) thy c nghi qu, php tc hay Chnh hnh ( ) thy dy v sa nhng hnh vi ca t;

Mt trong hai v thy ca mt Sa-di hoc

T-khu. V th hai l Ho thng (s:

updhyya). Ai mi nhp Tng-gi u t

chn hai v ni trn lm thy trc tip ch

dy.

Trong thi gian u, A-x-l c hiu l

mt v ch chuyn dy v l thuyt Pht

php, tr li tt c nhng thc mc, cu hi

v n, nh vy c th hiu l mt Php s v

v Ho thng chuyn lo dy v Gii lut

v nghi l. Trong Pht gio nguyn thu,

chc v Ho thng c coi trng hn

nhng sau (sau th k th 5), chc v A-

x-l li c t cao hn Ho thng. A-x-

l c dng ch nhng v Cao tng pht

trin nhng t tng mm mng trong Pht

gio, vit nhng Lun gii (s: stra)

quan trng. Cc i s n u mang

danh hiu ny trc tn chnh ca h, v d

nh A-x-l Long Th (s: crya ngr-

juna), A-x-l Thnh Thin (crya rya-

deva), A-x-l V Trc (crya asaga)

vv..

i

19

A-x-l khc vi mt o s mt im, l

cc v tu tp trong khun kh ca mt tu vin, Th gii y v da trn kinh in ging dy. Danh t o s th bao trm hn (da theo

nguyn ng Phn guru), v ny c th, nhng khng nht thit phi ging dy trong mt Cha hoc thin vin v c bit trong cc h

thng Tan-tra ca cc v Ma-ha Tt-t (s: mahsiddha), danh t o s dng ch nhng

ngi c y cc Phng tin gio ho

chng sinh, hng dn khc thng, tu c ng bin, khng c g phi tu hc t trong kinh sch.

Trong Thin tng, danh t A-x-l, hoc gi tt l X-l c dng ch chung cc v tng, tng

t nh danh t Lt-ma ti Ty Tng. Ti Nht, danh xng ny chuyn ch cc v cao tng ca cc tng Thin Thai v Chn ngn.

A-x-th ; S: ajtaatru; P: ajtasattu;

Vua x Ma-kit- (magadha), ngi tr v

trong 8 nm cui cng ti th ca Pht

Thch-ca Mu-ni v 24 nm k tip (khong

t 494-462 trc Cng nguyn). ng l

ngi git vua cha Tn-b-sa-la (s, p:

bimbisra) v cng -b t-a (s, p:

devadatta) nh m hi c Pht, nhng

khng thnh. Cui cng ng tnh ng theo

Pht v phng s o Pht. A-x-th c ngha l V sinh on ( ) vi kt on trc khi sinh l k c tin on s git cha. A-x-th mun ot quyn cha qu

sm, cng vi -b t-a t a m mu va git Pht va git vua cha. m mu ny bi l, vua cha tha ti cho con v giao ngai vng. A-x-

th vn khng yn tm v cha cn sng, h ngc v b i c cha ln me. V sau A-x-th hi kin c Pht c nn xm chim nc Bt-k (p:

vajj) vn l mt nc dn ch. c Pht cho bit

Bt-k khng bao gi thua v dn nc rt on kt. T A-x-th coi trng dn ch, coi trng Tng-gi v nhn y c tnh ng. Sau khi c

Pht nhp Nit-bn, A-x-th lp mt Thp th X-l ca Pht. ng cng l ngi xy dng mt thuyt ng ln trong ln Kt tp

th nht.

c bnh ng ; J: akubyd;

Ngha l bnh ng sai lm, bt thin; c bnh

ng c dng ch s hiu sai v bnh

ng quan, cho rng tt c l mt, l nh

nhau. Theo Thin tng th bnh ng

quan, s chng ng c s bnh ng ca

vn vt l mt cp bc tu chng nhng n

cng ch l mt trong nhiu cp bc. Hnh

gi phi vt qua n t c kinh

nghim gic ng thm su hn. Ai dng

bc ti y v qu ng ngng trc s bnh

ng ca vn vt, m qun i ci d bit ca

chng th chnh l c bnh ng.

i ; S: t; P: tah; ngha l ham mun,

s thm kht;

Khi nim quan trng ca o Pht. i ch

mi ham mun xut pht t s tip xc ca

gic quan vi i tng ca gic quan .

Cn hiu rng, con ngi gm c nm gic

quan thng thng v (kh nng suy ngh,

ngh, xem Lc cn) l su. V vy i

bao gm hai lnh vc: vt cht v tinh thn.

S tham mun biu l bng tm vng

bn v chnh l Kh (s: dukha), l

nguyn do ti sao loi hu tnh c mi tri

ni trong Vng sinh t. Mun thot khi

i, ngi ta cn phng h cc gic quan (

Nhip cn), khng cho thm kht v ham

mun ni ln, nh c th chm dt ci

kh.

C nhiu cch phn loi i: 1. Dc i ( ; s: kmat), Hu i ( ; s: bhavat) v Phi

hu i ( ; hoc on i, i mun tiu dit, s: vibhavat). Ba loi i ny l ni dung ca

chn l th hai (tp ) trong T diu ; 2.

Da trn gic quan, ngi ta phn bit i thuc sc, thanh m, mi thm, v ngon ngt, tip xc v t tng; 3. Da trn Ba th gii c th i

thuc dc gii, i thuc sc gii ( ; sc i; s: rpat) v v sc gii ( ; v sc i; s:

arpat).

Trong Mi hai nhn duyn (s: prattya-sa-

mutpda), i do Th (; s: vedan) sinh ra,

v bn thn i li sinh ra Th (; s: updna).

Trong giai on Pht gio nguyn thu, ngi ta

tin rng i l nguyn nhn duy nht ca kh v v vy xem n l nguyn nhn ca sinh t, Lun

An-ban th

20

hi. V sau, ngi ta thy rng thot khi i cha

m cn phi dt b s chp Ng ( V ng) mi c gii thot. Ng l gc ca i v nu xem Ng l mt th tn ti c lp th mi th lin

quan n Ng u d sinh ra i. Ngi ta tin n gii thot bng tri kin ci ny khng phi l ta, ci ny khng phi ca ta v nh th, i t hoi

dit.

An-ban th ; P: npnasati; dch ngha l Nhp

tc xut tc nim ( ), l s tnh gic trong lc th, th ra, th vo.

Mt trong nhng php tu c bn quan trng

nht t Bn x hay nh (s: sam-

dhi). Php ny tp trung ni hi th, qua

tm thc t yn tnh, l php tu ca hu ht

mi trng phi Pht gio. T php nim

hi th, hnh gi d dng tin ti php tp

gic tnh (; nim; s: smti; p: sati) trong

hi th. Sau hnh gi tp gic tnh trong

mi din bin v tm v v thn.

Kinh Bn nim x (p: satipahna-sutta) vit: Hnh gi ht vo chm ri, ngi bit ti ht

vo chm ri; th ra chm ri, ngi bit ti th ra chm ri; ht vo ngn, ngi bit ti ht vo ngn; th ra ngn, ngi bit ti th

ra ngn; ngi ngh rng ti ht vo, c thn th tip nhn; ngi ngh rng ti th ra, c thn th tip nhn; ngi ngh rng mi b

phn thn th u c trong sch, ti ht vo; ngi ngh rng mi b phn thn th u

c trong sch, ti th ra; cm nhn an lnh..., ngi ngh rng tm thc an lnh, tm thc rc sng, tm thc ch ; qun v thng;

qun x b... ti ht vo, ti th ra.

y l mt trong nhng bi kinh u tin

c truyn b ti Vit Nam, c Khang

Tng Hi ta.

An c ; J: ango;

Ch thi gian ba thng tu dng trong mt

Thin vin trong thi gian ma h, hay c

ma. V vy ngi ta cng thng gi l H

an c ( ; j: ge-ango) an c ma h

hoc l V an c ( ; j: u-ango) an

c ma ma.

An Hu ; S: sthiramati; tk. 6;

Mt trong Mi i Lun s xut sc

ca Duy thc tng (s: vijnavda). S

vit nhng lun vn quan trng v cc tc

phm ca Th Thn (s: vasubandhu) nh

A-t-t-ma cu-x lun tht ngha s, Duy

thc tam thp tng thch. Ngoi ra S cn

vit lun v nhng tc phm ca Long

Th (s: ngrjuna) nh i tha trung qun

thch lun. S l ngi n ho, c gng dung

ho t tng ca Duy thc v Trung qun

(s: madhyamaka). Cc tc phm ca S (trch): 1. A-t-t-ma cu-x lun

tht ngha s (s: abhidharmakoa-bhya-k-tatt-vrtha-nma); 2. Duy thc tam thp tng thch lun (s:

vijptimtratsiddhitriik-bhya), cn bn Phn

ng (sanskrit) v Tng ng; 3. i tha trung qun

thch lun, ch gii Trung qun lun (s: madhyamaka-stra) ca Long Th, ch cn Hn vn; 4. i tha a-t-

t-ma tp tp lun (s: abhidharmasamuccaya-bhya),

cn bn Hn v Tng ng; 5. i tha kinh trang

nghim lun ngha thch (s: stralakravttibhya), ch cn bn Tng ng; 6. Trung bin phn bit lun s

hoc Bin trung bin lun s (s: madhyntavibhga-

krik), cn bn Hn v Tng ng, mt bi lun gii v

Bin trung bin lun (s: madhynta-vibhga-krik) ca

Di-lc hoc Mai-tre-ya-na-tha (maitreyantha); 7. i bo tch kinh lun (s: rya-mahratnaka-dharma-

paryya-atashasrikparivartakyapa-parivartak),

bn Hn v Tng ng; 8. Ng un lun thch hoc i

tha qung ng un lun (s: pacaskandhaka-bhya) lun v Ng un lun (s: pacaskandhaka) ca Th

Thn.

An tm ; J: anjin;

L trng thi yn tnh ca tm thc, ch tht

s t c khi c kinh nghim Gic

ng. Theo Thin tng th php To

thin l con ng ngn nht t tm thc

an lc.

An Th Cao ; C: n shgo, tk. 2;

Cao tng x An Tc, n Trung Quc nm

148 v l ngi u tin dch Kinh sch

Pht gio ra ting Hn, nht l kinh sch v

cc php tu thin, nh An-ban th (s: -

npnasati). V vy S c xem l ngi

n

21

lp ra Thin tng trong thi Pht php c

truyn qua Trung Quc ln u.

An Th Cao l hong t nc An Tc (e: parthie) nhng xut gia i tu v sang Trung Quc, sng

trn 20 nm y. S l danh nhn u tin c ghi r trong lch s Pht gio Trung Quc, l ngi thc y cc cng vic dch kinh in c

h thng. t c nh vy, S thnh lp nhng vn phng chuyn dch kinh sch. S lng

nhng bn dch ca S c ghi chp li t 34 n 176. Nhng bn dch ny c chia lm hai loi: 1. Nhng tc phm chuyn v Thin (s:

dhyna) vi nhng k thut nh An-ban th , qun Bin x (p: kasia), Qun thn (p: k-

yagta-sati).... 2. Kinh sch vi nhng ni dung

xp t theo h s v d nh Ng un (s: pacaskandha), Lc x. S thng s dng t

ng o Lo ( Lo T) dch kinh sch sang Hn vn.

o nh ; S, P: my; dch m l Ma-da, cng c

gi l gi tng ( ), c ng l Huyn nh;

Danh t c dng ch th gii hin

tng ang lin tc thay i ny. i vi

ngi cha gic ng th th gii ny l th

gii duy nht c tht. o nh c dng

ch tt c cc hin tng sinh dit, khng

thuc tht ti cui cng ( Ba thn). Mt

khi thu hiu rng mi Php u l o nh

th iu ng ngha vi Gic ng (

B-) v t Nit-bn.

Theo quan nim Pht gio th thy th gii, t ch rng c mt ngi ang nhn thc v c

vt c nhn thc, c ta c vt c th gii lun chuyn ny cha phi l sai lm. Sai lm l ch cho rng s vt bt bin, trng tn v th

gii ny l duy nht, c tht. y mi l Kin gii bt thin v n ngn tr nhng tri kin b ch khc. Tht s th ci tng i v ci tuyt i

khng h ri nhau; v nh th, o nh (m) v B- (ng) bn tnh khng hai. Thin s Vnh Gia

Huyn Gic trnh by rt tuyt vi s vic ny ngay trong phn u ca bi Chng o ca:

Qun bt kin!

Tuyt hc v vi nhn o nhn

Bt tr vng tng bt cu chn

V minh tht tnh tc Pht tnh

Huyn ho khng thn tc php thn

Php thn gic liu v nht vt

Bn nguyn t tnh Thin chn Pht...

Bn chng thy sao!

Tuyt hc, v vi o nhn nhn

Chng tr vng tng chng cu chn

Tht tnh ca v minh chnh Pht tnh

Thn huyn ho trng rng ny chnh Php

thn

Chng Php thn chng mt vt

T tnh nguyn l Thin chn Pht!

ng-kor Wat Di tch quan trng ti Campuchia, c xem

l tuyt nh ca ngh thut v kin trc

Khmer. c xy dng di thi vua Surja-warman II (1113-1150), ng-kor Wat mi u th thn Vinu ca n gio. V sau, khi vng triu

Khmer theo Pht gio, ng-kor Wat tr thnh linh n th Pht. Sau khi b ngi Thi Lan hy dit v cc nh vua Khmer b v Phnom Penh trong

th k 15, ng-kor Wat ri vo qun lng, b rng gi vy ph v c khm ph li trong th k th 19.

n ; S: mudr;

Mt du hiu thn th. Trong tranh tng,

cc c Pht thng c trnh by vi mt

kiu tay c bit, va l mt c ch t nhin,

va l mt du hiu ca tnh cht Pht (

Pht tnh). Trong i tha, cc Th n

(ch cc n ni tay, cn Kh n l nhng t

th khc nh cm ngc, to thin..) ny u

c mt ngha c bit, nht l trong cc

tng phi nh Thin Thai, Kim cng

tha v cc n ny thng i i vi

Man-tra. Ngoi ra, cc n ny gip hnh gi

chng c cc cp tm thc ni ti, bng

cch gi vng nhng v tr thn th nht nh

v to mi lin h gia hnh gi vi cc v

Pht hoc o s trong lc hnh tr mt

Nghi qu (s: sdhana).

n

22

Cc n quan trng nht l: 1. n thin ( ;

dhyni-mudr), 2. n gio ho ( ; vitarka-mudr), 3. n chuyn php lun ( ;

dharmacakrapravartana-mudr), 4. n xc a

( ; bhmispara-mudr), 5. n v y ( ; abhaya-mudr), 6. n th nguyn (

; varada-mudr), cng c gi l D nguyn

n ( ), Th d n ( ), 7. n ti thng b- ( ; uttarabodhi-

mudr), 8. n tr hu v thng ( ; bo-

dhyagri-mudr), 9. n hip chng ( ; ajali-mudr, 10. n kim cng hip chng (

; vajrapradama-mudr).

H 2: n thin

1. n thin (s: dhyni-mudr): lng bn tay mt

trn lng bn tay tri, hai ngn ci chm nhau. Hai bn tay trn lng, ngang bng. Bn tay mt pha trn tng trng cho tm thc gic ng, bn

tay tri pha di tng trng th gii hin tng. n quyt ny biu l s gic ng vt ln th gii hin tng, n cng biu l tm thc gic ng

vt qua tm thc phn bit, trong Lun hi hay Nit-bn ch l mt.

n thin c mt dng khc, trong cc ngn tay gia, ngn eo nhn v ngn t ca hai bn tay

nm ln nhau, ngn ci v ngn tr mi tay to thnh hai vng trn chm nhau, hai vng trn

biu tng th gii chn nh v th gii hin tng. n ny hay c to hnh ni tranh tng ca Pht A-di- v hay c gi l n thin

A-di-. Trong Thin tng, thin gi li bn tay tri trn bn tay mt lc To thin. iu ny th hin thn tri (tnh) nm trn thn

phi (ng), nhm ch r thi trm lng ca Thin tng.

H 3: n gio ho

2. n gio ho (s: vitarka-mudr): tay mt ch ln,

tay tri ch xung, hai lng bn tay ch ti trc.

Trong mi tay, ngn tr v ngn ci chm nhau,

lm vng trn. Bn tai mt a ngang vai, bn tay tri ngang bng. Trong mt dng khc ca n gio ho, lng bn tay tri hng ln, ngang bng,

tay mt ngang vai, ngn tay tr v tay ci lm hnh trn. Trong mt dng khc th ngn tr v ngn t dui thng, ngn gia v eo nhn co li.

Lng bn tay tri hng ln, tay mt hng xung. Ngi ta hay bt gp n gio ho ni tranh tng Pht A-di-, c khi ni i Nht Pht

(s: mahvairocana).

H 4: n chuyn php lun

3. n chuyn php lun (s: dharmacakrapravarta-

na-mudr): tay tri hng vo thn, tay mt

hng ra. Trong mi tay, ngn tr v ngn ci chm nhau thnh vng trn, hai vng trn

chm nhau. Ngi ta hay thy n chuyn php lun ni tranh tng ca Pht Thch-ca, A-di-, i Nht v Di-lc.

H 5: n xc a

4. n xc a (bhmispara-mudr): tay tri hng ln, t ngang bng, tay mt ch xung,

lng tay mt xoay ti trc. l n quyt m c Thch-ca gi th a chng minh mnh t

Pht qu v cng l du hiu ca s khng lay chuyn, v vy Bt ng Pht (s: akobhya)

cng hay c trnh by vi n ny.

H 6: n v y

5. n v y (s: abhaya-mudr): tay mt vi cc

ngn tay dui ra ch v pha trc, ngang tm vai.

n kh chng minh

23

y l n quyt m Pht Thch-ca s dng ngay

sau khi c o. Pht Bt Khng Thnh Tu (s: amoghasiddhi) cng hay c trnh by vi n

ny

H 7: n th nguyn

6. n th nguyn (s: varada-mudr): th nguyn l cho php c toi nguyn, lng tay mt hng

v pha trc, bn tay ch xung. Nu tng Pht Thch-ca l biu hin gi tri (xem n xc

a) chng minh Pht qu. Pht Bo Sinh (s: ratnasambhava) cng hay c din t vi n

quyt ny. Trong mt dng khc, ngn tr v ngn ci chm nhau thnh vng trn. n v y v n th nguyn hay c trnh by chung trong mt tranh

tng. Thng tay mt bt n v y, tay tri n th nguyn. Tng ng ca cc v Pht hay c hai n ny.

H 8: n ti thng B-

7. n ti thng B- (s: uttarabodhi-mudr):

hai bn tay chp ngang ngc, hai ngn tr dui thng chm vo nhau, nh mi nhn ca mt

Kim cng ch. Cc ngn khc lng vo nhau, hai ngn ci chm nhau hay ln nhau. Tranh tng ca Pht i Nht hay c trnh by vi

n ny.

H 9: n tr hu v thng

8. n tr hu v thng (s: bodhyagri-mudr): ngn tay tr ca bn tay mt c nm ngn kia

ca tay tri nm ly. n ny ngi ta hay thy ni Pht i Nht. Trong Mt tng c nhiu cch

gii thch n ny, nhng ni chung mt ngn tay

ch r s nht th ca vn s v nm ngn kia ch tng trng v cng ca th gii hin tng.

H 10: n hip chng

9. n hip chng (s: ajali-mudr): hai bn tay

chp trc ngc, c s dng tn thn, ca

ngi, v cng l c ch cho hi thng thng ti n . Vi dng n, hai bn tay chp li ch Chn nh. Trong cc tranh tng, Pht v cc v

B Tt khng bao gi c trnh by vi n ny v trong Ba th gii, khng c ai vt ngoi tr hu ca ch v v v vy, ch v khng

cn phi tn thn ai c.

H 11: n kim cng hip chng

10. n kim cng hip chng (s: vajrapradama-

mudr): u ngn tay ca hai bn tay chp vo

nhau. n ny l biu hin ca tn tm bt ng, vng chc nh Kim cng (s: vajra).

n kh chng minh ; J: inka shmei; cng thng c gi tt l n chng;

Thut ng thng c dng trong Thin

tng ch s xc nhn ca thy rng mn

ca mnh hon tt y vic lm di s

hng dn ca mnh, c th ni l thnh

o.

Nu nhng v thy s dng Cng n (j: kan)

trong chng trnh ging dy th vic n kh c

ngha l thin sinh gii tt c nhng cng n v

v thy hi lng vi cc kt qu t c. Nu

v thy khng s dng cng n th s n kh ng

ngha vi s hi lng ca v thy v mc thng

t chn l ca t. Ch sau khi c n kh v

khi nhng yu t quan trng khc v nh kh

nng am hiu ngi hng dn h sn c

hoc tu luyn thnh t th ngi c n kh

n Nguyn Long K

24

ny mi c hng dn mn trn thin o v

t gi mnh l Php t ( ) ca v thy v

mang danh hiu Lo s (j: rshi). Nhng ngay

khi tt c nhng iu kin trn t v thin sinh

c n kh th vic ny khng c ngha rng,

thin sinh chm dt vic tu tp trn con ng

thin. Cng nhn r xuyn sut thin sinh cng

thy rng, vic tu tp thin khng bao gi n ni

cng tn v ko di v s kip. Thin s o

Nguyn Hi Huyn bo rng, ngay c c Pht

Thch-ca cng cn ang trn ng tu tp.

Vi s n chng, v thy xc nh rng, thin sinh

t nht t c cp bc Kin tnh (j: ken-sh) nh chnh mnh v t nay c th t ng

vng mt mnh. Theo truyn thng ca Thin tng th v thy lc no cng phi c gng dy hc tr

vt hn chnh mnh (v mt gic ng). Nu trnh ca t ch bng thy th nguy c suy tn ca tm n trong nhng th h sau rt ln.

n Nguyn Long K ; C: ynyun lngq; J: ingen ryki, 1592-1673;

Thin s Trung Quc, thuc tng Lm T.

Nm 1564, S nhn li mi ca nh s Nht

tn Dt Nhin, sang Nht Bn truyn tng

Hong B (j: baku-sh). Sau S c Nht

hong ban cho hiu i Quang Ph Chiu

Quc s (j: daik fush kokushi). S h Lm, qu Phc Chu. Nm ln 16, nhn

mt bui nm di cy tng nhn thin h tinh t vn chuyn, S bng thy lm l ngh rng, ngoi Tin, Pht ra khng ai c th hiu c nhng

hin tng ny v pht sinh ngh i tu thnh Pht. Nm 22 tui, S n ni Ph- theo Ho thng Triu m hc hi, ngy ngy rt tr hu

chng. Nm 29 tui, S n ni Hong B chnh thc co u tu hnh. Sau, S tham vn Thin s Mt Vn Vin Ng v c n kh. Nm th

6 nin hiu Sng Trinh (1633), Thin s Ph n Thng Dung ch tr ni Hong B, c S lm Ty ng, nm th 10 c lm ch php tch Hong

B. Trong h thng truyn tha, S c xem l k tha Ph n Thng Dung ( ; 1593-

1661). Nm 1654, S cng hn 20 t ct bc sang Nht.

S vn xut thn t tng mn Lm T nhng sng vo cui i Minh (1368-1644) u i nh

Thanh (1644-1911) sau Thin s Vn Th Chu Hong. V th S chu nh hng rt nng

t tng Thin Tnh hp nht ca Vn Th i

s v khi n Nht Bn hong ho, tng ch ca S cng khng trng hp vi tng ch Lm T c truyn thi Lim Thng (j: kamakura) ti

Nht. Nhng cng v s khc bit ny m S v cc t c tip n rt nng hu, Thin tng

Nht Bn tranh nhau n tham vn hc hi v sau ny, dng thin ca S c chnh thc cng nhn l mt tng phi ring bit, c gi l

Hong B tng. S tch nm 1673 ti Nht Bn.

B Ba i

Hn Vit: Tam quan ( );

Ch thn (s: kya), khu (s: vk), (s: citta),

ba ng c to Nghip (s: karma) ca con

ngi. Vic phng h ba i ny rt c ch

trng trong o Pht ( Thn, khu, ).

Ba-ba-ha (39) S: babhaha, bhalaha, bhava, babhani, baha,

bapabhati; cn mang bit danh l K am m

t ti; Mt trong 84 v Tt-t n , khng r t ca ai, sng trong thi no. ng l mt hong t ham m sc dc. Ln n c mt v Du-gi s n lu i ng kht thc, ng t lng mn m v hi v ny c php tu tp no kt hp vi nhc dc chng. V Du-gi s ban php lnh v truyn cho ng php Du-gi c bit:

Hy tm mt ph n,

c kh nng th thng. Hy trn trong hoa sen,

Man-a-la ngi ,

tinh sc trng ca ngi, vi huyt ca nng.

Hp th tinh cht ,

cho n dng ln cao,

cho n chan ho khp. S hoan lc ca ngi,

s khng bao gi dt.

Ri i lc ni tip, ci ny sau ci kia.

Qun tng i lc ,

khng h khc tnh Khng.

Ba-la- mc-xoa

25

Sau 12 nm lin tc tu tp theo php ny, v hong

t bng thy trong tm khng cn nhim v ng t Tt-a. ng trnh bi k:

Nh con thin nga trng,

loi b nc trong sa.

Li dy ca o s,

lm tinh cht thng hoa.

Bi ca ng o ca ng nh sau:

Dc lc, lc tuyt i,

v iu kin, s cu,

T duy l lc,

i, i lc b n,

i lc khng thu t.

Ba chn l Hn Vit: Tam ( ), Thin Thai tam qun

( );

Ba quan im quan trng ca Thin Thai

tng v tht tng ca vn s. l ba tnh

cht c trng ca vn vt l Khng (;

s: nyat), gi (; o nh) v trung

(). S vt vn khng, nhng vn c mt

hnh tng gi tm, l quan im

Trung o ( ; s: mdhyampratipda).

Ba ca gii thot Gii thot: S: vimoka; P: vimokkha; gi theo

Hn Vit l Tam gii thot mn ( );

I. Php qun nhm gic ng Khng (; s:

nyat), V tng ( ; s: nimitta) v

V nguyn ( ; s: apraihita), khng cn

ham mun t Nit-bn. Ba gii thot

ny l nhn bit Ng v Php u trng

khng, nhn bit ng v php l bnh ng,

v tng, nhn bit sinh t l Kh (xem

thm Tm gii thot); II. 1. Theo Kim

Cng kinh th ba ca gii thot l Khng

gii thot mn ( ), Kim Cng

gii thot mn ( ) v Hu gii

thot mn ( ).

Ba c Hn Vit: Tam c ( );

Mt thut ng ch ba yu t chnh tri buc

con ngi vo Lun hi (s: sasra),

l tham (; s: rga, lobha), sn (; s: dve-

a) v Si (; s: moha hoc V minh,

s: avidy).

Ba-ra-pa (24) S: bhadrapa; cn mang bit hiu l B-la-mn

kiu mn;

Mt trong 84 v Tt-t n , c xem

l sng trong th k th 10. ng l mt B-la-mn qu tc, sng mt cuc i

sung tc. Ngy n lc ang tm th c mt Du-gi s (s: yogin) n kht thc. ng ln ting ch

bai v ny d bn th nghe tr li:

Thy tu nh hong ,

Khng ai bng B Tt.

Mun sch Thn, khu ,

o s dng gio ho,

mi cho s thanh tnh,

Tm ra thn th ?

khng mang li iu g.

Tm thc v s cu

l ba tic linh nh

l ba n ngon nht,

u phi sa, h.

Nhng li chn ng tm t ng nhng v ngi quyn thuc, ng khng cho v Du-gi s vo nh m xin gp li ngay ti hm . V Du-gi s i ng mang theo ru tht, th m ngi theo o B-la-mn phi trnh xa. Mi u ng t chi nhng cui cng nghe li, ng cng n tht ung ru vi v Du-gi s. Sau v ny khai th, cho ng nhp mn, li v phi lm cc cng vic ht sc h tin. Dn dn lng kiu mn ca ng bin mt, nhng ch cho Nh tht tri kin ch tht. Sau su nm, ng t thnh qu i th n tt-a nh bit dep b c s g b ni tm do x hi qui nh.

Tri kin sai lm,

ch c th thanh lc

bng gic ng tnh Khng.

Hnh ng sai tri,

ch c th i tr

bng cch qun T Bi.

Thin dn n chng tht,

rng trong chn Tht ti,

ci mun hnh l mt,

v mc ch cui cng,

ch cn c Mt v.

Ba-la- mc-xoa ; S: prtimoka; P: ptimokkha; Hn Vit: Bit gii thot ( ), Tu thun

gii thot ( ), Cm gii ( );

Mt phn ca Lut tng (s, p: vinaya-

Ba-la-mt-a

26

piaka), ni v Gii lut dnh cho T-

khu (gm 227 iu) v T-khu-ni (gm

348 iu). y l phn gii lut m mi ln

sm hi tng ni phi t kim im mnh.

Ba-la-mt-a ; S: pramit; cng c gi ngn l Ba-la-mt, dch ngha l o b ngn (

) ci sang b bn kia, hoc (), ci du dt, a ngi qua b bn kia;

Mt thut ng quan trng ca o Pht, ch

mt kia, mt chuyn ho ca hin tng.

Cng c th dch l hon tt, hon ho, vin

mn. Nhng php Ba-la-mt-a l nhng

c hnh ton ho ca mt B Tt trn

ng tu hc ( Thp a, Lc ).

Ba Lng Ho Gim ; C: blng hojin; J: hary kkan;

tk. 10;

Thin s Trung Quc, mn ca Thin s

Vn Mn Vn Yn.

S sch khng lu li nhiu ti liu v S, ch bit l S thng Hnh cc, khng lu li lu di ni Vn Mn v cng cha c thy n chng

ni y. Sau khi ri Vn Mn chu du, S chng gi th t g, ch dng ln ba chuyn ng cho s ph, l 1. Th no l o? Ngi mt

sng ri ging ( ); 2. Th no l Xuy mao kim ( ; l thanh kim cc bn,

ch cn thi si lng qua lin t)? Cnh san h chng n trng ( ); 3. Th no l tng -b ( Thnh Thin)?

Trong chn bc ng tuyt ( ). Vn Mn c qua lin n chng qua th t v hn na, rt hi lng vi ba chuyn ng ny, cn dn

mn n ngy k chng cn lm g, ch dng ba chuyn ng ny l .

Khc vi nhng cu tr li ngn gn ca Vn

Mn ( Nht t quan), S thng s dng vn vn tr li nhng cu hi ca thin khch. V vy S cng mang bit hiu Gim a khu.

Ba-mi-yan S: bmiyan;

Mt vng hang ng Afghanistan c nhiu

du tch o Pht. Vng ny c xy dng

trong khong gia 300 v 600 sau Cng

nguyn. Trn mt vch di khong 2 km

cao thp khc nhau, c rt nhiu hang ng

c khc o cng phu, ngy xa dng lm

ni t hp v thin nh ca cc v tng s.

Pht gio thi ny thuc v i tha (s:

mahyna) v b tn li sau cc cuc chin

tranh th k th 13. Mt im c bit ng lu l trn ca cc hang ng c khc o hnh tng cc Tnh v

cc v Pht, cc hnh v to thnh mt Man-a-la. Gia cc hang, ngi ta tm thy hai tng

Pht v i, cao 35m v 53m, c hai ngy nay b h hi nhiu. Ngy xa, cc tng ny c nm vng v trang tr nhng nay khun mt ca

hai tng mt. Hnh tng cho thy, cc v Pht c trnh by nh l nhn cch ho ca ton v tr v v s cc tng Pht khc l dng xut

hin ca v tr.

Ba mn hc S: triik; P: tisso-sikkh; Hn Vit: Tam hc

( );

Ch ba mn hc ca ngi theo o Pht: 1.

Gii hc (s: adhila-ik); 2. nh hc (s:

adhicitta-ik) v 3. Hu hc (s: adhipra-

j-ik), c ba thng c gi chung l

Gii, nh (hoc Thin), Hu

(Bt-nh). Gii (s: la; p: sla) c hiu chung l trnh cc nghip. nh (samdhi) l s ch tm, s tnh gic

trong mi hnh ng v Hu (s: praj; p: pa)

l s pht trin tm Bt-nh ng c nhng s tht cao nht. Ba php tu hnh ny ph thuc cht

ch vi nhau, nu hnh gi ch tp trung vo mt nhnh th khng th t Gii thot.

Ba mi hai tng tt S: dvatriadvara-lakaa; Hn Vit: Tam thp

nh ho tng ( );

Ba mi hai tng tt ca mt Chuyn

lun vng (s: cakravart-rja), nht l ca

mt v Pht. Ngoi ba mi hai tng tt ,

ngi ta cn k 80 v ep khc. Ba mi hai tng tt l: lng bn chn bng phng, bn chn c bnh xe ngn cnh, ngn tay

thon di, gt chn rng, ngn tay ngn chn cong li, tay chn mm mi, sng chn cong ln, thn ngi nh con sn dng, tay di qu gi, nam

cn n kn, thn th mnh m, thn th nhiu lng, lng tc hnh xoy, thn th vng rc, thn pht

Ba thn

27

nh sng, da mm, tay vai v u trn, hai nch

y n, thn ngi nh s t, thn thng, vai mnh m, bn mi rng, rng u n, rng trng, hm nh s t, nc ming c cht thm

ngon, li rng, ging ni nh Phm thin, mt xanh trong, lng mi nh b rng, lng xoy gia hai chn my (bch ho), chp ni cao trn nh

u.

Mt s tng tt ni trn c c bit ch

trong tranh tng nht l ho quang, mt du hiu r rt ca thnh nhn theo quan im n , khng bao gi thiu trong cc tng Pht. C lc

ho quang c v nh vng la xut pht t u n vai. Tng lng xoy gia hai chn my tng trng cho Tr hu c khi c trnh by

nh mt chm vng, hay c thay th bng ngc qu. Tng chp ni cao nh u ( ; nhc

k, s: ua) c trnh by mi ni mi khc, ti n v Trung Quc hnh bn cu, ti Cam-pu-

chia hnh nn v ti Thi Lan hnh nhn u hay c dng mt ngn la.

Xem thm chi tit mc Tam thp nh tng ( ).

Ba qui y S: triaraa; P: tisaraa; Hn Vit: Tam qui y;

L qui y Tam bo: Pht, Php,

Tng. Hnh gi nim ba qui y, t nhn Pht

l o s, Php l thuc cha bnh v

Tng-gi l bn ng hc. Ba qui y l mt

phn quan trng trong mi bui hnh L.

Ba thn S: trikya; Hn Vit: Tam thn ( );

Ch ba loi thn ca mt v Pht, theo quan

im i tha (s: mahyna). Quan im

ny xut pht t t tng cho rng Pht

nh Ngi xut hin trn th gian hong

ho, tip chng sinh chnh l biu hin

ca s Tuyt i, ca Chn nh v Pht c

khi hin thn thnh nhiu hnh tng khc

nhau ch v li ch ca chng sinh. Quan

nim ba thn Pht c nu ra nhm ni ln

quan im . Ba thn gm:

1. Php thn ( ; s: dharmakya): l th

tnh tht s ca Pht, ng ngha vi

Chn nh, l th ca v tr. Php thn l th

m Pht v chng sinh u c chung. Php

thn cng chnh l Php (s: dharma), l

qui lut vn hnh trong v tr, l gio php

do c Pht truyn dy.

2. Bo thn ( ; s: sabhogakya), cng

c dch l Th dng thn ( ): ch

thn Pht xut hin trong cc Tnh .

3. ng thn ( ; s: nirmakya, cng

c gi l ng ho thn hoc Ho thn): l

thn Pht xut hin trn tri t, vi nhn

trng, vi mc ch cu con ngi. Php thn c xem chnh l Pht php (s: bud-

dha-dharma) nh Pht Thch-ca ging dy trong thi cn ti th. Sau ny ngi ta mi ni

n hai thn kia. Php thn c xem l thng hng, v tng, nht nguyn, l th tnh chung ca cc v Pht, l dng tn ti tht s ca ch Pht.

Php thn c nhiu tn gi khc nhau, tu trng hp s dng. C lc ngi ta xem n l th tnh ca mi s (Php gii [dharmadhtu, dharmat],

Chn nh [s: tathat, bhtatathat], Khng [s:

nyat], A-li-da thc [s: layavijna]) hay

xem n l Pht (Pht, Pht tnh [s: buddhat], Nh Lai tng [s: tathgata-garbha]). Trong nhiu

trng phi, ngi ta xem Php thn l th tru tng khng c nhn trng, c trng phi khc

li xem Php thn hu nh c nhn trng (xem kinh Nhp Lng-gi, kinh Hoa nghim).

t Tr hu siu vit ng ngha vi s trc chng c Php thn. Bo thn l thn do thin nghip v s gic ng ca cc B Tt m ho hin cho thy cng v vy m c lc c gi l Th dng thn, l thn hng th c qua nhng thin nghip to. Bo thn thng mang Ba mi hai tng tt (s: dvtriadvara-lakaa) v tm mi v ep ca mt v Pht v ch B Tt mi thy c trong giai on cui cng ca Thp a (s: da-abhmi). Ngi ta hay trnh by Bo thn Pht lc ngi thin nh v lc ging php i tha. Cc trng phi thuc Tnh tng cng tin rng Bo thn Pht thng xut hin trong cc Tnh . ng thn l thn Pht v B Tt hin din trn tri t. ng thn do Bo thn chiu hin, da trn lng T bi v c mc ch gio ho chng sinh. Nh thn ngi, ng thn chu mi au kh ca gi cht bnh tt, nhng ng thn c thn thng nh thin nhn thng v thin nh thng. Sau khi cht, ng thn t tiu dit.

Ba thn Pht ni trn c l u tin c V

Trc (s: asaga) trnh by r nht, xut pht t

Ba th gii

28

quan im ca i chng b (s: mah-

sghika) v v sau c i tha tip nhn.

ng ch nht l quan im Php thn nhn mnh n th tnh tuyt i ca mt v Pht v khng ch trng lm n ng thn ca v Pht

lch s. Nh th, Pht l th tnh thanh tnh ca ton v tr, thng hng, ton nng. Cc v Pht xut hin trn tri t chnh l hin thn ca Php

thn, v lng t bi m n vi con ngi, v li ch ca con ngi.

Vi quan im Ba thn ny ngi ta tin ti khi nim khng gian v tn vi v lng th gii.

Trong cc th gii c v s chng sinh c gic ng, vi v s Pht v B Tt.

i vi Thin tng th ba thn Pht l ba

cp ca Chn nh, nhng lin h ln nhau

trong mt th thng nht. Php thn l tm

thc ca v tr, l th tnh nm ngoi suy

lun. l ni pht sinh tt c, t loi

Hu tnh n v tnh, tt c nhng hot ng

thuc tm thc. Php thn hin thn thnh

Pht i Nht (s: vairocana). Cng theo

Thin tng th Bo thn l tm thc h lc khi

t Gic ng, Kin tnh, ng c tm

ch Pht v tm mnh l mt. Bo thn hin

thn thnh Pht A-di-. ng thn l thn

Pht ho thnh thn ngi, l c Thch-

ca Mu-ni.

Mi lin h ca Ba thn Pht theo quan im Thin tng c th d nh sau: nu xem Php thn l ton b kin thc y hc th Bo thn l

chng trnh hc tp ca mt y s v ng thn l y s p dng kin thc y hc m cha bnh cho ngi.

Trong Kim cng tha th Ba thn l ba

cp ca kinh nghim gic ng. Chng c

Php thn chnh l tri kin c t tnh su

xa nht ca mun vt, v t tnh ny chnh l

tnh Khng, trng rng. Bo thn v ng

thn l thn ca sc gii, l phng tin tm

thi gip hnh gi chng ng c tnh

Khng. Trong Pht gio Ty Tng, ngi

ta xem Thn, khu, ca mt v o

s (s: guru) ng ngha vi ba thn ni trn.

Trong Kim cng tha, quan im Ba thn c

mc ch pht biu cc tng cp khc nhau ca kinh nghim gic ng. Php thn l tnh Khng, l

Chn nh tuyt i, bao trm mi s, t n l

Gic ng. Bo thn v ng thn l cc th c sc tng, c xem l phng tin nhm t ti kinh nghim v mt ci tuyt i. Trong Pht gio

Ty Tng, ngi ta xem thn, khu, ca mt v o s chnh l Ba thn, c biu tng bng thn ch O-AH-HUNG (gi theo ting Ty

Tng). Sc mnh ton nng ca Php thn c th hin y bng Ph Hin (s: saman-

tabhadra). Cc gio php i th n v i

cu knh (t: dzogchen) gip hnh gi t c kinh nghim v tm thc v tn ca Php thn.

Bo thn c xem l mt dng ca thn gio ho. Cc Bo thn xut hin di dng Ng Pht v c xem l phng tin tip cn vi

Chn nh tuyt i. Bo thn xut hin di nhiu hnh tng khc nhau, tch tnh (s: nta) hay

phn n (s: krodha), c khi c trnh by vi cc

v H Thn (t: yidam) hay H Php (s: dharmapla).

ng thn l mt dng thn gio ho vi nhn

trng. Trong Kim cng tha, ng thn hay c

hiu l cc v B Tt ti sinh ( Chu-c [t:

tulku]).

Ba thn nu trn khng phi l ba trng thi c

lp m l biu hin ca mt n v duy nht, thnh

thong c m t bng thn th t l T tnh (T

nhin) thn (s: svbhvikakya). Trong mt vi

Tan-tra, thn th t ny c gi l i lc thn

(s: mahsukhakya).

Ba th gii

S: triloka, traidhtuka; Hn Vit: Tam gii (

), Tam hu ( );

Ba th gii ca Vng sinh t, l ni m

loi Hu tnh ti sinh trong Lc o (s:

gati), c th hiu l V tr quan ca o

Pht. Ba th gii bao gm:

1. Dc gii ( ; s, p: kmaloka, kmadh-

tu), c i dc v gii tnh v nhng i dc

khc.

Trong dc gii c nhng loi Hu tnh sau:

1.1. Ng qu ( ; preta)

1.2. a ngc ( ; naraka);

1.3. Loi ngi ( ; nra)

1.4. Sc sinh ( ; pau)

1.5. A-tu-la ( ; sura)

1.6. Su ci Thin (; deva):

Ba tha

29

1.6.1. T thin vng ( ; cturma-hrjikadeva);

1.6.2. ao l ( ) hay Tam thp tam thin ( ; s: tryastria-deva);

1.6.3. D-ma ( ; s: ymadeva) hoc Tu-d-ma thin ( ; s: suymadeva);

1.6.4. u-sut thin ( ; s: tuita);

1.6.5. Ho lc thin ( ; s: nirmarati-deva);

1.6.6. Tha ho t ti thin ( ; s: paranirmitavaavarti-deva);

2. Sc gii ( ; s: rpaloka, rpadhtu):

cc v y thuc nam tnh nhng chm

dt mi dc tnh, n ung, nhng cn c

khoi lc. y l th gii ca cc thin nhn

trong ci Thin (s: dhyna). Hnh gi tu

tp thin nh c th ti sinh trong ci sc. Sc gii gm bn ci, mi ci li c chia lm nhiu ci thin khc nhau:

2.1. S thin thin ( ) vi ba ci thin sau:

2.1.1. Phm thn thin ( ; s: brahmak-yika);

2.1.2. Phm ph thin ( ; s: brahmapu-rohita);

2.1.3. i phm thin ( ; s: mahbrah-m).

C h thng ghi thm ci thin th t ca S thin thin l Phm chng thin ( ; s: brahma-

paradya).

2.2. Nh thin thin ( ) vi ba ci sau:

2.2.1. Thiu quang thin ( ; parttbha);

2.2.2. V lng quang thin ( ; apra-mbha);

2.2.3. Cc quang tnh thin ( ; abh-svara, cu dch l Quang m thin;

).

2.3 Tam thin thin ( ) bao gm:

2.3.1. Thiu tnh thin ( ; parttaubha);

2.3.2. V lng tnh thin ( ; apra-maubha);

2.3.3. Bin tnh thin ( ; ubhaktsna).

2.4. T thin thin ( ) gm c:

2.4.1. V vn thin ( ; anabhraka);

2.4.2. Phc sinh thin ( ; puyaprasava);

2.4.3. Qung qu thin ( ; bhatphala);

2.4.4. V tng thin ( ; avha);

2.4.5. V phin thin ( ; atapa);

2.4.6. V nhit thin ( ; suda);

2.4.7. Thin kin thin ( ; sudarana);

2.4.8. Sc cu knh thin ( ; akani-ha);

2.4.9. Ho m thin ( ; aghaniha);

2.4.10. i t ti thin ( ; mahmahe-vara).

C sch xp 2.4.4.- 2.4.9. di tn Tnh phm

thin ( ), khng thuc v T thin thin.

3. V sc gii ( ; arpaloka, arpa-

dhtu): th gii ny c to dng thun tu

bng tm thc v gm Bn x (ar-

pasamdhi). V sc gii gm:

3.1. Khng v bin x ( ; kananty-yatana);

3.2. Thc v bin x ( ; vijnanant-yyatana);

3.3. V s hu x ( ; kicanyyata-na);

3.4. Phi tng phi phi tng x ( ; naivasaj-nsajyatana)

Hnh gi tu hc T thin bt nh c th ti

sinh vo bn x ny.

Ba thi Pht Hn Vit: Tam th Pht ( );

Ch Pht qu kh, hin ti v v lai, l cc

v Ca-dip (s: kyapa), Thch-ca Mu-ni

(s: kyamuni) v Di-lc (s: maitreya). C

khi tranh tng trnh by Pht Nhin

ng (s: dpakara) l Pht qu kh.

Ba tha S: triyna; Hn Vit: Tam tha ( );

Ba c xe a n Nit-bn, l

Thanh vn tha ( ; s: rvakayna),

c gic tha ( ; s: pratyekayna)

v B Tt tha ( ; s: bodhisatt-

vayna). i tha gi Thanh vn tha l

Tiu tha (s: hnayna) vi s c qu A-

la-hn (s: arhat) l mc ch, c gic tha

l Trung tha (s: madhyamyna) vi qu

c gic Pht. B Tt tha c xem l i

tha (s: mahyna) v n c th cu tt c

chng sinh v hnh gi trn xe ny cng c

th c qu cao nht, qu V thng

chnh ng chnh gic (s: anuttarasamyak-

sabodhi).

Ba tha mi hai phn gio

30

Trong kinh Diu php lin hoa (s: saddharma-

puarka-stra), c Pht ni rng ba c xe ni

trn cng ch l thnh phn ca mt c xe ( Nht tha) v c ch dy tu theo kh nng tip thu ca cc t. Ba thnh phn ny c so snh

vi ba c xe c ko bng con d, hu v b.

Ba tha mi hai phn gio Hn Vit: Tam tha thp nh b phn gio (

), gi ng hn l Ba tha mi hai th loi kinh;

L ba c xe Thanh vn ( Tiu tha),

c gic (Trung tha) v B Tt ( i

tha). Mi hai phn gio l mt cch phn

loi Tam tng kinh in khc ca ngi

Trung Quc.

Mi hai phn gio bao gm: 1. Kinh (; s:

stra) hoc Kh kinh ( ), cng c gi theo m l Tu-a-la ( ), ch nhng bi kinh

chnh c Pht thuyt; 2. Trng tng ( ; s:

geya) hoc ng tng ( ), gi theo m l K-d

( ). Mt dng k tng m trong nhiu cu c lp i lp li; 3. Th k ( ; s:

vykaraa), m l Hoa-gi-la-na ( ), ch nhng li do c Pht th k, chng nhn cho

cc v B Tt, t mai sau thnh Pht v nhng vic s xy ra...; 4. K- ( ; s: gth), cng

c gi l K ch ( ) hay Phng tng (

), nhng bi th ca khng thut li vn trng hng, xem K; 5. (V vn) T thuyt (

; s: udna) hoc Tn thn kinh ( ), m l u--na ( ), ch nhng bi

kinh m Pht t thuyt, khng phi i ngi thnh cu mi trnh by; 6. Nhn duyn ( ; s:

nidna) hay Qung thuyt ( ), gi theo m l

Ni--na ( ), ch nhng bi kinh ni v nhn duyn khi Pht thuyt php v ngi nghe

php...; 7. Th d ( ; s: avadana) hoc Din thuyt gii ng kinh ( ), m l A-ba-

-na ( ), ch nhng loi kinh m trong

Pht s dng nhng th d, n d ngi nghe d hiu hn; 8. Nh th php hin (

; s: itivttaka) hoc Bn s kinh ( ), m

l Y--mc-a-gi ( ), ch nhng bi kinh ni v s tu nhn chng qu ca cc v

t trong qu kh, v lai; 9. Bn sinh kinh ( ; s: jtaka), gi theo m l X--gi (

); 10. Phng qung ( ), Phng ng

( ; s: vaipulya) hoc Qung i kinh (

), gi theo m l T-pht-lc ( ); 11. Hi

php ( ; s: addhutadharma) hoc V tng hu

( ), m l A-ph- t-ma (

), kinh ni v thn lc ch Pht th hin, cnh gii k diu, hi hu m phm phu khng hi ni; 12. Lun ngh ( ; s: upadea), cng c gi

l Cn s thnh vn kinh ( ) hoc

theo m l u-ba--x ( ), ch nhng

bi kinh c tnh cch vn p vi l lun cho r l t, chnh.

Ba Tiu ; J: bash;

Tng V Ba Tiu ( ).

Ba Tiu Hu Thanh ; C: bjio huqng; J: bash esei; tk.

10;

Thin s Triu Tin, thuc tng Qui

Ngng. Nm 28 tui, S n yt kin

Nam Thp Quang Dng v c n kh.

Ni php ca S c 4 v, trong Hng

Dng Thanh Nhng v U Cc Php Mn

l hng u. S sau tr tr ti ni Ba Tiu, rt

nhiu ngi theo hc. C v tng hi: Th no l nc Ba Tiu (cy chui)? S p: Ma ng m ma h mt. Tng hi: Th no l xuy mao kim ( ; kim bn thi si lng qua lin t)? S tin ba bc. Hi: Th no l Ho thng mt cu v ngi? S p: Ch e X-l chng hi.

S thng ng cm gy a ln bo chng: Cc ng c cy gy th ta cho cc ng cy gy, cc ng khng c gy th ta cp cy gy cc ng. S chng gy ng ri bc xung to.

Li dy bt h ny c ghi li trong V

mn quan, Cng n 44.

Ba t tnh S: trisvabhva; Hn Vit: Tam t tnh ( );

Ch cch phn chia c im ca cc Php

theo Duy thc tng.

Ba tr hu Hn Vit: Tam hu ( );

Ba dng hiu bit, c chia ra nh sau:

1. Vn hu ( ; s: rutimay-praj), tr

hu t c thng qua sch v; 2. T hu

( ; s: cintmay-praj), tr hu t

Bch Trng Hoi Hi

31

c sau khi phn tch, suy ngm (chnh t

duy trong Bt chnh o); 3. Tu hu (

; s: bhvanmay-praj), tr hu xut

pht t Thin nh.

Ba tng S: trilakaa; P: tilakkhaa; Hn Vit: Tam

tng ( );

Ba c tnh ca th gii hin tng l V

thng (s: anitya), Kh (dukha) v

V ng (s: antman).

B-la-mn ; S, P: brhmaa;

Danh t ch mt cp, mt hng ngi ti n

. Thuc v cp B-la-mn l cc tu s, trit

gia, hc gi v cc v lnh o tn gio. Dn

chng n rt tn trng cp ngi ny.

Trong thi c Pht hong ho, cp ny l

cp th hai ca bn cp (sau thi c Pht

n by gi l cp cao nht) trong h thng

x hi v v vy, h rt kiu mn. Nhiu B-

la-mn cho rng, ch h mi mang dng mu

trng l dng mu trong sch v tt c cc

hng ngi cn li ch sng phng th h.

Trong nhng bi kinh thuc vn h P-li

( B kinh), Pht khng h chng i giai

cp B-la-mn nhng li bo rng, khng

phi sinh ra trong mt gia nh, dng di B-

la-mn, l t nhin tr thnh mt B-la-mn.

Ngi ta tr thnh mt B-la-mn vi

nhng hnh ng, nhng ngh cao thng

v chnh l nhng tiu chun ch tht.

Bt c ngi no cng c th c gi l B-

la-mn nu h t nhng t cch ni trn.

y l mt chin thut tuyt vi ca c

Pht khi Ngi chuyn ngha giai cp B-

la-mn thnh mt danh t o c B-la-

mn, tc l mt ngi c y c hnh,

vt mi giai cp x hi thi ( Tp b

kinh).

Pht thuyt trong Tiu b kinh (T thuyt

I. 5, udna): Ai la bt thin nghip

i trn ng thanh tnh

Tinh tin, thot tri buc

Ta gi B-la-mn

B-lt-thp-b ; S: prva;

T th 10 ca Thin tng n .

B-tu-mt ; S: vasumitra; cng c gi theo li

dch ngha l Th Hu ( );

T th by ca Thin tng n , dch

ngha l Th Hu.

B-x T-a ; S: baaita;

T th 25 ca Thin tng n .

Bch Trng Hoi Hi ; C: bizhng huihi; J: hyakuj e-

kai; 720-814;

Thin s Trung Quc, mt trong nhng

Thin s danh ting nht i ng, ni

php Thin s M T o Nht. Hc

nhn n S tham vn rt ng, trong

Hong B Hi Vn v Qui Sn Linh Hu

l hai v thng th.

S l ngi u tin trong Thin tng lp

v kt tp nhng qui lut hnh ng hng

ngy ca thin sinh trong mt thin ng.

Trc tt c nhng thin sinh ch l

khch trong nhng cha ca tng phi

khc thng l Lut vin ( Lut tng)

vi nhng nghi qu h phi tun theo. T lc

S lp ra qui lut mi, nhiu thin ng

c thnh lp vi nhng iu kin thun li

p ng nhu cu ca thin sinh. S nhn

mnh s kt hp gia thin v cc vic lao

ng trong v ngoi thin vin nh lm

rung, cuc t trng cy. Cu ni ca S

mt ngy khng lm, mt ngy khng n

( ; nht nht bt tc,

nht nht bt thc) gy n tng n ngy

nay. Theo qui lut mi, thin sinh lm vic t

nui sng (cc T-khu thi Pht Thch-ca

khng c php lm vic) nhng song song

vi cng vic hng ngy, S vn gi li

truyn thng i kht thc v cho l mt

phng tin tu luyn tm. Nhng qui lut

Bch n Hu Hc

32

mi ny c ghi li trong Bch Trng

thanh qui. Mc d nguyn bn ca quyn

sch ny mt nhng cc qui lut ny vn

cn c tun hnh nghim chnh cho n

ngy nay.

S h Vng, qu Trng Lc, Phc Chu. Lc

nh theo me i cha l Pht, S ch tng Pht

hi me: y l g? Me bo: Pht S ni:

Hnh dung khng khc g vi ngi, con sau

cng s lm Pht. S xut gia lc cn chm

v chuyn cn tu hc Gii, nh, Hu.

Sau, S n tham hc vi M T lm th gi v

c M T truyn tm n. Cu chuyn M T

m mt cho S rt th v: S theo hu M T i

do, thy mt by vt tri bay qua, T hi: l

ci g? S p: Con vt tri T hi: Bay i

u? S p: Bay qua. M T bn nm l mi

S ko mnh, au qu S la tht thanh. M T

bo: Li ni bay qua i! Nghe cu y, S tnh

ng.

S li nhiu bi thuyt ging qu bu trong

Bch Trng qung lc v Bch Trng ng lc.

Trong S cao vic la b tt c nhng vng

tng tc nh nh Pht v khuyn thin sinh tu

tp php mn v phn bit, Bt nh:

Phm ngi hc o nu gp cc th kh vui,

vic va khng va tm khng lui st, chng tm n danh d li dng n mc, chng tham

tt c phc c li ch, khng b cc php th gian buc ngi, khng thn mn kh vui, tm hng bnh ng, n cm hm ct nui mnh sng, mc

o v ch nga lnh, ng ng nh ngu nh ic, s c t phn tng ng. Nu trong tm ham hc rng bit nhiu, cu phc cu tr, u l

trong sinh t, i vi l o tht v ch, li b gi hiu bit thi tri git trong bin sinh t.

C v tng hi: Nh nay Th gii ri thn khu c thanh tnh, li lm cc vic thin, nh th c gii thot chng? S p: c t

phn gii thot, cha c tm gii thot, cha c tt c ch gii thot.

Tng hi: Th no l tm gii thot v tt c ch

gii thot? S p: Chng cu Pht, Php, Tng, cho n chng cu phc tr tri gii, tnh cm

nh sch ht, chng chp tm khng cu l phi, chng tr ch ht, cng chng mn thin ng s a ngc, tri buc ci m khng ngi, tc thn

tm v tt c ch u gi gii thot. Ngi ch c cho t phn gii thn khu tnh l xong, u bit

mn gii nh hu nh h sa, m v lu gii thot

ton cha dnh mt my....

C gng! Nhm hin nay c tm xt ly, ng i mt m, tai ic, tc bc, mt nhn, gi kh n

thn, bun thm trin min mt hng ri l, trong tm hong s khng cn mt ni y c, chng bit

ch i. n khi y, mun nghim chnh tay chn cng khng th kim c, d c phc tr, danh d li dng trn khng cu c. V mt tm

cha m, ch nh cc cnh, khng bit phn chiu, li chng thy Pht o. Mt i c to vic thin c u thy hin trc, hoc vui hoc s, Lc

o Ng un c u hin tin. Trang sc, nh ca, ghe thuyn, xe c ep hin hch, u t tham i ca mnh hin ra, tt c cnh c u bin

thnh cnh th thng. Ch tu tm tham i ch no nng, nghip thc dn n th sinh, hon ton

khng c phn t do, rng sc tt xu trn cha nh c...

i ng nin hiu Nguyn Ho nm th 9

ngy 17 thng ging (814), S qui tch, th 95 tui. Vua ban hiu l i Tr Thin s.

Bch n Hu Hc ; J: hakuin ekaku; 1686-1769;

Thin s Nht Bn, mt trong nhng Thin

s quan trng nht ca tng Lm T (j:

rinzai). Mc d dng Lm T c t lu ti

Nht, nhng S l ngi phc hng, ci

cch li thin phi ny, vn bt u tn li

t th k th 14. S l ngi tng kt li cc

Cng n v nhn mnh n tm quan

trng ca vic To thin v S nhn thy

rng nhiu ngi ham thch suy t v

cng n m qun hn tu tp thin nh. Cng

n Th no l ting v ca mt bn tay?

ca S l cng n ni ting nht ca mt

Thin s Nht. Con ngi thin ti ny

khng phi ch l mt v Thin s m l mt

ho, vn v ngh s tc tng xut chng.

Cc tranh mc tu ca S l nhng kit tc

ca thin ho Nht ( Mc tch).

Ngi ta k li rng, hi ln 7, 8, S cng me

ving cha. Ln , S nghe cc v tng tng kinh t li cnh a ngc. Cnh au kh lm S khng bao gi qun v quyt i tu, hc t ti

cnh vo la khng chy, vo nc khng chm. Mc d cha me khng cho i tu, S vo

Bch n Hu Hc

33

cha nm 15 tui, sut ngy lo tng kinh nim

Pht. Nm 19 tui, nhn khi c tiu s Thin s Trung Quc Nham u Ton Hot (S b gic cp m, rng ln mt ting tht to vang xa

mi dm ri tch), S ngh rng, c Thin s c o cng c ngi khng thot mt ci cht au kh v mt lng tin ni Pht php, tm th vui

ni vn chng

Nm 22 tui, nhn nghe mt cu kinh, S bng c ng nhp, cng quyt tm i tm php an tm v

tp trung vo cng n V. S thut li nh sau trong Vin la thin ph (j: orategama):

.. Mt m n, khi nghe ting chung cha vang, ta hot nhin nhin tnh ng... Ta t bit, chnh mnh l Thin s Nham u, chng mang thng

tch g trong tam th. Tt c mi lo s eo ui t xa bng nhin bin mt. Ta gi ln Tuyt vi!

Tuyt vi! Chng cn vt khi sinh t, chng cn gic ng. Mt ngn by trm cng n chng c gi tr g.

H 12: Bch n Hu Hc (tranh t ho)

Kinh nghim ln qu ln lao, S tng mnh l

ngi duy nht gic ng trong thin h. V sau S k li: Lng t ho ca ta vt ln nh ni cao, lng kiu mn trn nh thc . S n tham vn

Thin s o Knh Hu oan ( ; j: d-

ky etan) k li kinh nghim gic ng ca mnh. Hu oan nhn ra ngay lng kiu mn

v khng n chng cho S nhng nhn S lm mn . Trong nhng nm sau, S chu ng mt

thi gian tham thin khc nghit v c mi ln S

trnh by s c ca mnh li b thy ch l mt chng sinh ng thng sng trong a ngc. o Knh Hu oan chnh l ngi nhn ra ti

nng xut chng ca S, v thc y S cng tin su vo nhng tng su gic ng. Chnh v vy ng t chi khng n chng g cho S c. Mi

n sau khi Hu oan cht, S mi hiu ht gio php ca thy mnh v ngy nay ngi ta xem S chnh l truyn nhn ca o Knh.

Vi nhng t quan trng nh ng Lnh Vin T ( ), Nga Sn T iu (

), Tu ng Nguyn L ( )... (xem biu cui sch), php tu thin ca Bch n Thin s ngy nay cn truyn li trong dng

Thin Lm T Nht Bn, gi l phi Hc Lm. Theo S, hnh gi cn 3 yu t sau y mi to thin thnh cng: i tn cn, i nghi

on v i phn ch. S coi trng php qun

cng n v xp t cc cng n trong mt h thng m hnh gi cn gii p theo th t nht

nh. Cng n V ca Triu Chu v bn tay c S xem l nhng bi hc hay nht. Sau qu trnh gii cng n, hnh gi c n chng v

tip tc sng mt i sng vin li c tch trong mt thi gian vi nm chim nghim v tip tc t thm nhng kinh nghim gic ng. Sau

hnh gi mi c gio ho vi tnh cch mt Thin s.

S cng coi trng mt i sng nghim tc trong thin vin vi gii lut nghim minh cng nh lao ng hng ngy ( Bch Trng Hoi Hi), xem

lao ng cng l mt phn ca thin nh.

Trong tc phm Vin la thin ph ( ; j:

orategama), S vit nh sau v Thin trong hot

ng:

.. ng hiu sai ta v cho rng cn dep b to

thin v tm mt hot ng no . iu ng

qu nht chnh l php qun cng n, php ny

khng cn quan tm n vic cc ng ang yn

tnh hay ang hot ng. Thin sinh nu qun

cng n khi i khng bit mnh i, khi ngi khng

bit mnh ngi. Nhm t n chiu su nht ca

tm v chng ng ci sng tht s ca n th trong

mi tnh hung khng c cch no khc hn l t

mt t tm lng ng su xa ngay trong nhng

hot ng ca mnh.

S chm lo, qun l hng dn nhiu thin vin,

nhng ni m ngy nay vn cn mang m tnh Thin ca S. S cng li nhiu tc phm c

Bch n Thin s to thin ho tn

34

sc, mang li nim cm hng bt tn cho gii hm

m thin ngy nay.

Bch n Thin s to thin ho tn ; J: hakuin zenji zazen-

wasan;

Mt bi ca tng To thin (j: zazen) ca v

Thin s Nht Bn ni danh Bch n Hu

Hc, c tng nhiu trong cc Thin

vin ti Nht. Bt u bng cu Tt c

chng sinh bn lai l Pht, S tn tng to

thin l phng php ti trng thc tnh,

v n chn l ca o Pht. Nguyn vn To thin ho tn (bn dch ca Trc Thin & Tu S t bn Anh ng, trch t Thin

lun ca D. T. Su-zu-ki):

Tt c chng sinh bn lai l Pht

Cng nh bng vi nc

Ngoi nc, khng u c bng

Ngoi chng sinh, tm u ra Pht?

o gn bn mnh m chng bit

Bao ngi tm kim xa vi ng thng!

cng nh ngi nm trong nc

Go kht c xin c gii kht

cng nh con trai ca trng gi

Lang thang sng vi phng ngho kh

Nguyn do ta lun hi trong su ci

L ti ta chm m trong v minh

Mi lc xa, xa mi trong u minh

Bit bao gi thot li sinh t?

Php mn to thin ca i tha

Ta khng li tn tng

Nhng php hnh cao qu nh b th v tr gii

Nh nim hng danh Pht, sm hi v kh hnh

V bit bao cng c khc

Tt c u l kt qu ca to thin

Thm ch nhng ngi ch ngi qua mt ln

Cng dit tr c tt c c nghip

Khng u tm thy c o na

M Tnh vn st k bn

Xin hy cung knh nghe ni ci tht y

Du ch mt ln

Hy tn thn, hy hoan h m chong ly

V s c mun vn phc hu

V nh ngi t mnh phn tnh

Chng vo ci Tht ca T tnh

Ci Tht ca T tnh l V t tnh

Ngi y tht thot ngoi in o vng

tng

m ra cnh ca ng nht ca nhn v qu

V thnh thang con ng php phi nh phi tam

Tr ni Bt d gia nhng ci d

Du ti du lui cng khng bao gi ng

Nm ci V nim trong ci nim

Trong mi thi vi u nghe ting php

Tri tam-mui lng lng v bin

Trng T tr sng ngi vin mn

y l lc h thiu g u?

o (chn l) bn lai thanh tnh hin thnh

Th gii ny l th gii ca Lin hoa tng

V thn ny l Php thn ca Pht.

Bch ch ; J: hakushi; ngha l trang giy trng;

Mt danh t ch mt tm trng t