Etruskowie
Geografia Wyj tkowo bogata rze ba terenu! rodkowa cz Italii, w ktrej w ci gu blisko siedmiu wiekw kwit a cywilizacja etruska, jest terenem zr nicowanym pod wzgl dem geologicznym i geograficznym. P askie rwniny nadmorskie, doliny rzeczne, a cuchy i wie ce wzgrz, skaliste p askowy e, przecinane przez poro ni te krzewami parowy, przeplataj c si wzajemnie tworzy y naturalny kadr, w ktrym przesz o y i pracowa Etruskom.
Etruria
Pod wzgl dem geologicznym i geograficznym, obszar osadnictwa etruskiego dzieli si na 2 strefy: p nocn i po udniow . Granic pomi dzy nimi tworz rzeki Fiora i Pagia. Obydwie bior pocz tek na stokach najwy szej gry Etrurii, zwanej Monte Amiata. Fiora p ynie na po udnie i wpada do morza w pobli u Vulci. Pagia p ynie na po udniowy wschd i, cz c si na p noc od Orvieto z rzek Chiana, wpada potem do Tybru. Strefa po udniowa jest wulkaniczna. Obejmuje ona nie tylko po udniow cz Etrurii, ale rwnie Lacjum wraz ze Wzgrzami Alba skimi. Pod o e utworzone z porowatej ska y (zw. tufem), atwej do obrubki w momencie ods oni cia lecz szybko twardniej cej na powierzchni.
Charakter terenu zamieszka ego przez Etruskw, poci tego pasmami trudnych do przebycia lesistych wzgrz i g bokich dolin rzecznych tworz cych naturalne bariery, izolowa terytoria poszczeglnych miast, stanowi przeszkod do komunikacji i kontaktw. Powa nym utrudnieniem dla komunikacji by y lasy w czasach Etruskw pokrywaj ce du o wi kszy procent powierzchni ni to jest obecnie.
Pochodzenie Etruskowie stworzyli pierwsz wielk kultur staro ytnej Italii. Pierwsze ich lady pochodz z 900 roku przed Chrystusem, gdy pojawili si w p nocnych W oszech. Ostatecznie osiedlili si na po udnie od rzeki Arno i na p noc od Tybru. Etruria sk ada a si z 12 miast-pa stw (przetrwa y ok. 5 wiekw) Wersje pochodzenia Etruskw: pochodz od miejscowych plemion rolniczych przyw drowali z p nocy przyp yn li statkami z odleg ych l dw - jak twierdzi Herodot
Czas obrci etruskie miasta w gruz i py . Jednak pozosta y podziemne nekropolia sk adaj ca si z 0.5 mln grobw to dzi ki nim mo emy pozna ich ycie Wsz dzie gdzie si osiedlali budowali bli niacze miasta. Akropol dla ywych i nieopodal nekropoli dla zmar ych mier by a dla Etruskw przed u eniem ycia ziemskiego
Dlaczego po tak wielkiej cywilizacji pozosta y tylko skromne ruiny? KONSTRUKCAJ DOMW! Elementy no ne wykonano z nietrwa ych materia w wi c gdy tylko szala po ar lub wrg atakowa miasto nie mia o szans aby przetrwa Nekropolia za to by y trwa e! Wydr ono je w skale zwanej tufem wulkanicznym lub wykonano je z wyci tych z niego blokw. Kszta t i uk ad grobw oraz urn zawieraj cych prochy zmar ych Etruskw wiele mwi o ich wiecie
Sztuka geometryczna okresu willanowia skiego
Skromne, pozbawione luksusw ycie mieszka cw willanowia skich wiosek; skupisko chat kleconych z drewna, trzciny i s omywywnioskowane na podstawie kszta tu popielnic domkowych i nik ych ladw odkrytych przez archeologw w Rzymie na Wzgrzu Palaty skim, w San Giovenale, a rwnie pod wod , przy brzegu jeziora niedaleko Bolseny
Zoomorficzna waza etruska
zamieszka e skupiska chat, w ktrych yli ludzie kultur epoki br zu, zacz y si przesuwa z g bi p wyspu ku morzu. ulepszone metody uprawy ziemi, blisko morza, wykszta cenie i rozwj rzemios a skutek: rozrastanie i stabilizacja skupisk ludno ci pocz tkowo panuj ca rwno w rd ludzi zaczyna zanika
Taniec pary niewolnikw fresk w Grobowcu Lwic w Tarquinii 520 r. p.n.e.
Taniec pary niewolnikw fresk w Grobowcu Lwic w Tarquinii 520 r. p.n.e.
Sztuka tego okresu by a g wnie dekoracyjna i zdradza a niewielkie zainteresowania poznawcze twrcw. Ornamentyka i ozdoby ch przyozdobienia siebie lub przedmiotw codziennego u ytku - ornamentyka (linearna) operuje skromnym i ograniczonym zasobem prostych geometrycznych znakw i figur
Lusterko, grawerowany rewers, br z ok. IV w p.n.e.
Sztuka tego okresu by a g wnie dekoracyjna i zdradza a niewielkie zainteresowania poznawcze twrcw. Ornamentyka i ozdoby ch przyozdobienia siebie lub przedmiotw codziennego u ytku - ornamentyka (linearna) operuje skromnym i ograniczonym zasobem prostych geometrycznych znakw i figur
Lusterko, polerowany awers, br z ok. IV w p.n.e.
Groby typowe dla okresu willanowiana ca ym terytorium etruskim
skiego spotykamy
Wykryto je w: Veii, Caere, Tarquinii, Vulci, Clusium, Vetulonii, Populonii Volaterrae
Ogromne kurhany etruskie tzw. tumulusy Regolini Galassi, Cerveteri (Caere), 650 p.n.e.
Groby typowe dla okresu willanowiana ca ym terytorium etruskim
skiego spotykamy
Wykryto je w: Veii, Caere, Tarquinii, Vulci, Clusium, Vetulonii, Populonii Volaterrae
Ogromne kurhany etruskie tzw. tumulusy Regolini Galassi, Cerveteri (Caere), 650 p.n.e.
Wn trze grobu w Cerveteri ok. VI/V w p.n.e
We wczesnym okresie cywilizacji Etruskw podstawow form pochwkw by a kremacja obrz d ten symbolizowa uwolnienie duszy z cia a i oczyszczenie jej w ogniu. W grobach sk adali pokarmy, napoje i inne prowianty by zmar ym niczego nie brakowa o
URNYosi gaj ca stosunkowo du e rozmiary popielnica posiada zazwyczaj kszta t zbli ony do dwusto kowego na og zaopatrzona w jeden, gruby, wa eczkowaty uchwyt umieszczony w miejscu najwi kszego wybrzuszenia
popielnic nakrywano zwyk misk z jednym uchwytem czasami pokryw stanowi he m wykonany z blachy br zowej i zaopatrzony w wysoki spiczasty grzebie lub jego gliniana imitacja
Grb kultury Villa Nuova z IX w. p.n.e.
popielnic nakrywano zwyk misk z jednym uchwytem czasami pokryw stanowi he m wykonany z blachy br zowej i zaopatrzony w wysoki spiczasty grzebie lub jego gliniana imitacja popio y zmar ego otrzymuj cielesn pow ok trwalsz od naturalnej Urna popielna kultury Villa Nuova z IX w. p.n.e.
kolejne wierzenie: popielnica nie jest now pow ok cielesn zmar ego, lecz jego mieszkaniem teren Lacjum, w grobach odkrytych na Forum Romanum, w Anzio i w rejonie Wzgrz Alba skich - urny przybieraj kszta t owalnej lub okr g ej chaty o dwuspadowym dachu z wymodelowanymi, skrzy owanymi ozdobnie ko cami krokwi i prostok tnymi drzwiczkami, zamykanymi czasami zasuwk z br zowego drutu urny zdobione takimi samymi motywami geometrycznymi jak popielnice dwusto kowe oba wyobra enia urn krzy owa y si i nak ada y troska o zapewnienia prochom zmar ego mieszkania o wygl dzie do jakiego przywyk wspania e artystyczne opracowanie w postaci zdobionych malowid ami i reliefami komr grobowych Tarquinii i Caere
Z czasem zast piono ten zwyczaj obrz dem z o enia zw ok (cia a chowano w stanie nienaruszonym). Uk ad grobowca przypomina uk ad domu W niektrych grobach jak tych w Tarquinii na cianach namalowano sceny z ycia pochowanych oraz obrazy sakralne Za ycia etruskich arystokratw budowano na ich podobie stwo niezwyk e sarkofagi
Etruski Sarkofag ma onkw ok.520 p.n.e
600 lat przed nasz er Tarquinii by o zamo nym miastem sprawuj cym w adz nad ma osad nad Tybrem ktra nazywa a si Roma. Wybudowali tam pierwsze wi tynie, wybrukowali forum i stworzyli najstarsz cz Rzymu. Dynastia Tarquwiniuszy zosta a jednak os abiona w wyniku krwawych porachunkw rodzinnych.
Etruria obfitowa a w z o a miedzi, rud elaza i cyny. Etruskowi arystokraci wzbogacili si na wymianie towarw na z oto oraz greck ceramik w ich grobach znaleziono jedne z najpi kniejszych naczy . Kwit handel z Grekami, Celtami, Kartagi czykami i innymi narodami. Dzi ki handlowi a nawet piractwu Etruskowie przej li du o od Grekw cz ich kultury oraz religi . Wiele naczy , malowide przedstawia greckich bogw i sceny mitologiczne.
Chcieli oni zaadaptowa wiele z tych idei i zmieni w co swojego dodaj c troch ruchu i rado ci. do z udzenia przypomina grecki ale posiada w sobie energi i rado ycia
Pos g Apollina 500r. p.n.e
WYJ TKOWA RELIGIJNO Podporz dkowywali si prawom natury i wierzyli e ich los jest z gry przes dzony Po wi cili si w du ej mierze wr biarstwu Wierzyli e na podstawie znakw mo na odczyta wol bogw. Byli przekonani e musz j ledzi i e od istot boskich otrzymali niezwyk wiedz . Kolejnym sposoby wr enia by o wr enie ze zjawisk przyrodniczych
WR ENIE Z B YSKAWIC Etruskowie okre lali, ktr cz nieba o wietlaj b yskawice na tej podstawie tworzyli przepowiednie. 16 bogom przypisywali odpowiednie obszary nieba. Imiona te odpowiadaj s owom umieszczonym na 16 zewn trznych polach tego br zowego modelu owczej w troby. Wywnioskowano na jego podstawie, e w troba by a odzwierciedleniem wszech wiata. Zawiera cznie 40 imion niektre nale do greckich bogw inne pozostaj zagadak .
Rze by na sarkofagach Na twarzach zmar ych wida zadowolenie a ich brzuchy s pe ne. Jak podczas uczty dlatego najcz ciej ocenia si ich jako zepsuty nard Dionizos bg wina by tak e bogiem ponownego odrodzeniaEtruski Sarkofag ma onkw VI w p.n.e.
Mit o pojedynku braci (Polinika i Eteoklesa) synw Edypa Obaj umieraj patrz c sobie g boko w oczy. Nie wiadomo czy sceny tej bratobjczej historii mia y ostrzega czy bawi W VI w. przed Chrystusem cywilizacja Etruska zacz a si chyli ku upadkowi
Rzymscy historycy podaj , e zgodnie postanowiono obali Dynasti Tarquwiniuszy i zarazem w adze w Rzymie. W rezultacie Etruskowie stracili panowanie nad Tybrem i w rezultacie mo liwo handlu z po udniow Itali . Postawili wi c na inne szlaki handlowe tak wa ne dla gospodarki.
Nadesz y ci kie czasy, w ktrych wykszta ci si kult mierci. Zacz o zanika ich umi owanie ycia i wspania o ci po mierci. W grobach budowanych od ko ca V wieku przed Chrystusem mo na zauwa y ju nowe malowid a. Mroczne sceny z podr y do krlestwa zamieszka ego przez demony. W adali nim bogowie, ktrzy przera ali i m czyli dusz zmar ych. Harun kostucha etruskw. On dobija umieraj cych i zabiera ich do wiata przypominaj cego bardziej piek o ni niebo.
Kryzys w Etruri trwa dalej i w IV w. przed Chrystusem pog bi si . W 396 roku przed nasz er po 10 letnim obl eniu Rzym podbi nadgraniczne miasto Veii e. Miasta-pa stwa by y sk cone i nigdy nie utworzy y sojuszu, ktry by pomg odeprze ataki. Rzymianie podporz dkowali sobie wszystkie Etruskie miasta.
Periodyzacja - podsumowanie Badania Massimo Pallottino, ktre prowadzi nad materia em wykopaliskowym pochodz cym z Tarquinii. Wyodr bnienie czterech faz powstania cywilizacji etruskiej.
Faza pierwsza:Ok. 800 ok. 750 p.n.ePierwszy okres cywilizacji willanowia skiejCharakteryzuje si : wy cznym wyst powaniem obrz du cia opalenia, prostot i skromno ci , wyposa enia grobu, z o onego wy cznie z przedmiotw produkcji lokalnej
Faza druga:Po owa VIII w. pocz tek VII w. p.n.e.Rozwini ta faza cywilizacji willanowia skiej Obok cia opalenia obserwujemy rozpowszechnienie obrz dku grzebalnego W kulturze materialnej widzimy w sferze przybrze nej niebywa y rozkwit artystycznej metalurgii i pierwsze wp ywy greckie (uwidocznione w pojawieniu si ceramiki malowanej) Okres ten przypada na czas powstania pierwszych greckich kolonii na po udniu p wyspu i na Sycylii.
Faza trzecia:VII w. p.n.e.Faza orientalizuj ca. W ca ej Etrurii zaznacza si wyra na przewaga obrz dku grzebalnego nad cia opalnym Etruria wewn trzna zachowuje stary obyczaj cia opalenia Pojawiaj si monumentalne, architektoniczne groby wype nione drogocennymi przedmiotami ze z ota, srebra, ko ci s oniowej, bursztynu i br zu (liczna grupa cennych przedmiotw ze Wschodu i ich miejscowych na ladowcw)
Faza czwarta:Ostatnia wier VII w. p.n.e. pocz tek VI w. p.n.e.Dominacja wp yww greckich.Ceramika koryncka nadaje ton wyposa eniu grobw i wywo uje liczne miejscowe na ladownicta Oprcz wp yww Koryntu obserwujemy wp yw innych o rodkw greckich, zw aszcza jo skich i Krety
Bibliografia: Witold Dobrowolski Sztuka etruskw, Pa stwowy instytut wydawniczy, Warszawa 1971 Magazyn Staro ytne cywilizacje zeszyt 74 Etruskowie Piotr Tarucha Cuda archeologii- Etruskowie i Rzymianie, Horyzont Fragmenty filmu dokumentalnego z kana u Histyry Chanelle odcinek Zaginiony wiat Etruskw
