muzea.malopolska.pl Sztuka chrześcijańskiego Egiptu / 1 1 P. du Bourguet SJ, Sztuka koptów, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991, s. 5–6; W. Myszor, Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–12. 2 L. Török, Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700, Brill, Leiden–Boston 2005. SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU Z UWZGLĘDNIENIEM ZABYTKÓW Z MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE Na początku spróbujmy wyjaśnić, dlaczego w tytule użyto określenia „sztuka chrześcijań- skiego Egiptu”, a nie „sztuka koptyjska”, zwłaszcza że będą tu omawiane nieliczne zabytki ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie, które wcześniej określano szeroką nazwą „sztuka koptyjska”. Termin „koptyjski” ma znaczenie etniczne oraz wyznaniowe i zwykle odnosi się do egip- skich chrześcijan. Nazwa oznaczająca ten lud wywodzi się od greckiego słowa Aigyptos (arabskie qbt lub qft), z którego odrzucono pierwszą dwugłoskę (stało się tak, ponieważ w języku arabskim samogłoski i dyftongi nie występują na początku wyrazu). Określenie to nadali w VII wieku wszystkim mieszkańcom podbitego Egiptu Arabowie. Z czasem poję- cie miało odróżnić chrześcijańskich mieszkańców kraju nad Nilem od wyznawców isla- mu. Greckie Aigyptos jest natomiast bez wątpienia formą faraońskiej nazwy Het-Ka-Ptah, co oznaczało „Dom Duszy Ptaha”. Nazwa ta oznaczała starą świątynię w Memfis. Termin „koptyjski” w rezultacie dotarł z muzułmańskiego Egiptu do Europy za pośrednictwem XVII- i XVIII-wiecznych podróżników i zazwyczaj był używany w odniesieniu do chrześcijan egipskiego pochodzenia. Nazwa ta może też jednak oznaczać okres historii Egiptu od IV do połowy VII wieku (czyli do podboju arabskiego) lub ludność egipskiego pochodzenia zamieszkującą wówczas Egipt niezależnie od tego, czy była chrześcijanami czy poganami. Inne znaczenie tego terminu to chrześcijański rytuał kościoła w Egipcie i Etiopii 1 . Warto zaznaczyć, iż w najnowszej literaturze naukowej odchodzi się od określenia „sztuka koptyjska”, natomiast w latach osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątych i wcześniej używano wyłącznie tego terminu. Tymczasem nie jest on, jakby się mogło wydawać, tak oczywisty i jednoznaczny. Można by przywołać między innymi badania wybitnego znawcy oma- wianego okresu, Laszlo Töröka, który w pracy Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700 2 zajmuje na ten temat dość jednoznaczne stanowisko, do którego się przychylam. Zacytujmy w tym miejscu pointa Töröka, który uważa, iż: „sztuka egipska między połową III a końcem VII wieku przypada na okres nazywany w li- teraturze «późnym antykiem» (ok. 250–800), w związku z czym sztuka wzmiankowanego okresu powinna być definiowana za pomocą tego samego określenia. Jeśli jednak przyjrzy- Krzysztof Babraj
7
Embed
SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU Z ...imaginelabs.pl/out/mik/prezentacje/koptyjska/pdf_egipt...Sztuka chrześcijańskiego Egiptu / 3 muzea.malopolska.pl Billou (gr. Terenuthis), datowane
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
1 P. du Bourguet SJ, Sztuka koptów, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991, s. 5–6; W. Myszor, Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–12.2 L. Török, Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late Antique Art in Egypt AD 250–700, Brill, Leiden–Boston 2005.
SZTUKA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO EGIPTU Z UWZGLĘDNIENIEM ZABYTKÓW Z MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE
Na początku spróbujmy wyjaśnić, dlaczego w tytule użyto określenia „sztuka chrześcijań-
skiego Egiptu”, a nie „sztuka koptyjska”, zwłaszcza że będą tu omawiane nieliczne zabytki ze
zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie, które wcześniej określano szeroką nazwą
„sztuka koptyjska”.
Termin „koptyjski” ma znaczenie etniczne oraz wyznaniowe i zwykle odnosi się do egip-
skich chrześcijan. Nazwa oznaczająca ten lud wywodzi się od greckiego słowa Aigyptos
(arabskie qbt lub qft), z którego odrzucono pierwszą dwugłoskę (stało się tak, ponieważ
w języku arabskim samogłoski i dyftongi nie występują na początku wyrazu). Określenie to
nadali w VII wieku wszystkim mieszkańcom podbitego Egiptu Arabowie. Z czasem poję-
cie miało odróżnić chrześcijańskich mieszkańców kraju nad Nilem od wyznawców isla-
mu. Greckie Aigyptos jest natomiast bez wątpienia formą faraońskiej nazwy Het-Ka-Ptah,
co oznaczało „Dom Duszy Ptaha”. Nazwa ta oznaczała starą świątynię w Memfis. Termin
„koptyjski” w rezultacie dotarł z muzułmańskiego Egiptu do Europy za pośrednictwem XVII- i XVIII-wiecznych podróżników i zazwyczaj był używany w odniesieniu do chrześcijan
egipskiego pochodzenia. Nazwa ta może też jednak oznaczać okres historii Egiptu od IV
do połowy VII wieku (czyli do podboju arabskiego) lub ludność egipskiego pochodzenia
zamieszkującą wówczas Egipt niezależnie od tego, czy była chrześcijanami czy poganami.
Inne znaczenie tego terminu to chrześcijański rytuał kościoła w Egipcie i Etiopii1.
Warto zaznaczyć, iż w najnowszej literaturze naukowej odchodzi się od określenia „sztuka
koptyjska”, natomiast w latach osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątych i wcześniej używano
wyłącznie tego terminu. Tymczasem nie jest on, jakby się mogło wydawać, tak oczywisty
i jednoznaczny. Można by przywołać między innymi badania wybitnego znawcy oma-
wianego okresu, Laszlo Töröka, który w pracy Transfigurations of Hellenism, Aspects of Late
Antique Art in Egypt AD 250–7002 zajmuje na ten temat dość jednoznaczne stanowisko, do
którego się przychylam. Zacytujmy w tym miejscu pointa Töröka, który uważa, iż:
„sztuka egipska między połową III a końcem VII wieku przypada na okres nazywany w li-
teraturze «późnym antykiem» (ok. 250–800), w związku z czym sztuka wzmiankowanego
okresu powinna być definiowana za pomocą tego samego określenia. Jeśli jednak przyjrzy-
my się bliżej pojedynczym zabytkom lub grupom zabytków i dopiero następnie osadzimy
je w kontekście historycznym, to określenie «późny antyk» będzie odnosiło się do okresu
między połową III wieku do jedynie połowy wieku V, po czym nastąpi okres wczesnobizan-
tyjski, który zakończy się podbojem arabskim. W Egipcie natomiast kultura funkcjonująca
właśnie od poł. III wieku do podboju arabskiego (639–646), a także kultura egipskich chrześcijan po zdobyciu Egiptu przez Arabów nazywane są ogólnym terminem
(kultury) «koptyjskiej». Termin ten etymologicznie pochodzi z języka arabskiego,
będąc jednak zapożyczeniem z greki, która z kolei zapożyczyła go z języka egip-
skiego. Terminu «koptyjski» używa się także do określania Kościoła Monofizyckiego
w Egipcie oraz sztuki wyżej wymienionego okresu. Autor rozdziału uważa jednak,
że termin «sztuka koptyjska» powinien być używany jedynie w odniesieniu do
właściwej sztuki Koptów, której szczyt datuje się na pierwszą połowę XX wieku.
W innym kontekście, a więc w odniesieniu do starożytności, powinno się natomiast
używać terminologii chronologicznej, a więc: «sztuka późnego antyku» / «wczesno-
bizantyjska», bez etnicznych czy religijnych korelacji”3.
Mapa prezentująca wybrane ośrodki monastycyzmu na terenie starożytnego Egiptu.
Do sztuki tej zalicza się przede wszystkim wcześniejszą sztukę pogańską, w skład
której wchodziły elementy powstałe na gruncie miejscowych tradycji egipskich, helle-
nistycznych i rzymskich. Sztuka chrześcijańskiego Egiptu nie narodziła się w izolacji,
lecz była immanentną cechą wspomnianych kultur. Ciężko oceniać, na ile czerpała
z estetyki wcześniejszych kultur, a na ile pozostawała odrębna. Największy rozkwit
wspomnianego zjawiska przypada na czasy między IV a VIII wiekiem. Jednym z naj-
ważniejszych wkładów Koptów w rozwój kultury chrześcijańskiej było stworzenie
chrześcijańskiego monastycyzmu4.
Od III do VI wieku w sztuce egipskiej konkurowały z sobą dwa wpływy: jeden
wywodzący się z tradycji hellenistyczno-rzymskiej, a drugi stanowiący lokalny
trend egipski z akcentami sztuki nabatejskiej. Z dużym prawdopodobieństwem
można stwierdzić, że do najstarszych przykładów zaliczanych do początkowej
fazy rozwoju rodzimej sztuki koptyjskiej należą pogańskie stele z Kom Abou
3 Tamże, s. XXV–XXVII.4 Patrz: mapa – wybrane ośrodki monastycyzmu – Wadi Natrun, Abu Mena, w oazie Medinet el-Fayum klasztor w Naqlun, Deir Abu Hennes, Klasztor Czerwony, Klasztor Biały, cmentarz chrześcijański w oazie Kharga el-Bagawat, klasztor św. Symeona koło wyspy Philae, klasztory nad Morzem Czerwonym: św. Antoniego i św. Pawła. Interesujący zarys chrześcijaństwa koptyjskiego przedstawia ks. W. Myszor w: Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, „Studia Religiologica. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1999, MCCXXXVII, z. 32, Kościoły wschodnie, red. J. Drabina, Kraków, s. 11–32. Należy także przywołać liczne prace prof. Ewy Wipszyckiej-Bravo, wybitnej znawczyni monastycyzmu egipskiego. Dodajmy również, iż nauka polska zajmująca się tą dyscypliną ma swoje ugruntowane miejsce w świecie. Warto wymienić jeszcze, spośród wielu innych, prof. Włodzimierza Godlewskiego, Tomasza Derdę i Adama Łajtara.
Billou (gr. Terenuthis), datowane pomiędzy 268 a 340 r. n.e.5.
W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajduje się zbiór
dziewięciu stel wchodzący w skład kolekcji zabytków z Egiptu
zgromadzonych przez żołnierzy Armii Polskiej walczących pod-
czas II wojny światowej na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Trzy
ze stel (Stela chłopca Besa z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5233643, MAK/AS/1447,
Stela kobiety z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5257090, Fragment steli z trzema osoba-
mi z Kom Abu Billou http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5257688) wykonanych w konwencji ikonograficz-
nej nekropolii w Kom Abou Billou, nabyte w Muzeum Kairskim,
przypuszczalnie zostały znalezione w Abydos w Górnym Egip-
cie. Pochodzenie pozostałych sześciu obiektów jest nieznane.
Niemniej na podstawie ikonografii można przypuszczać, iż
pochodzą z Kom Abou Billou6.
Architektura
Najstarsze znane sakralne budowle chrześcijańskie, w których była
sprawowana liturgia, pochodzą z przełomu IV i V wieku. Przewa-
żał wśród nich typ bazylikowy z prezbiterium trójapsydowym
ułożonym w różnych konfiguracjach. Wnętrze było podzielone na
trzy nawy, w których znajdowały się kolumnady. Nad prezbiterium
mogła się znajdować kopuła. Najdawniejszymi przykładami tego
typu budowli są klasztory Czerwony (Deir el-Ahmar) i Biały (Deir
el-Abiad) w pobliżu Sahag. Warto wymienić również kościół w pto-
lemejskiej świątyni w Taposiris Magna w arabskim Abou Sir koło
Aleksandrii oraz kościół wbudowany w świątynię Amona w Luk-
sorze i inne. Wydaje się, że najważniejszym założeniem sakralnym
był zespół architektury w Abu Mena niedaleko wybrzeża koło Aleksandrii. We wspomnianym
zespole nad hipogeum św. Menasa wybudowano martyrium na planie tetrapylonu, który
został włączony w trójnawową bazylikę powstałą w czasach biskupa Atanazego Wielkiego.
5 Omówienie cmentarza, czasu powstania i jego datowania nawet na czasy chrześcijańskie por.: W. Godlewski, Egipskie stele nagrobne z okresu rzymskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1985, s. 235–252.6 H. Szymańska-Wasylewska, Stele z Kom Abou Billou w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, „Studia Archeologiczne” 1985, nr 4, Uniwersytet Warszawski, s. 279–292; A. Sadurska, Z. Kiss, J. Kolendo, J. Kubińska, A. Łukaszewicz, T. Mikocki, J, Ostrowski, Corpus Signorum Imperii Romani. Corpus Des Sculptures Du Monde Romain. Pologne. Les Monuments Funéraires: Autels, Urnes, Stèles, Divers dans Les Collections Polonaises, Académie Polonaise des Sciences, Centre d’Archéologie Méditerranéenne, Warszawa 1990. W glossach omówiono zabytki z Terenuthis (Kom Abou Billou) o następujących nr. inw. MAK/AS/1444, MAK/AS/1451, MAK/AS/1449, MAK/AS/1719, MAK/AS/1448, MAK/AS/1558, MAK/AS/1450, MAK/AS/1446, MAK/AS/1447; K. Babraj, H. Szymańska, Bogowie starożytnego Egiptu (The Gods of Ancient Egypt), Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Kraków 2000, nr. glossy 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 132.
gron, liści akantu, wici roślinnej, czy palmet. Największy rozkwit wspomnianych elementów
przypadał na IV–VI wiek; w późniejszym okresie ten rodzaj sztuki uległ uschematyzowaniu.
7 Anachoretyzm (gr. ἀναχωρέω – oddalać się) był popularnym we wczesnym chrześcijaństwie ruchem ascetyzmu. Anachoreci byli pustelnikami spędzającymi życie w zupełnym odosobnieniu, co było formą umartwiania się i zjednoczenia z Bogiem.8 https://www.google.pl/search?newwindow=1&site=&source=hp&q=Kellia&oq=Kellia&gs_l=hp.13..0j0i30l9.1902.5406.0.9068.7.7.0.0.0.0.128.684.4j3.7.0....0...1c.1.48.hp..1.6.554.0._FmvXLkXVA8; http://ldysinger.stjohnsem.edu/@texts/0400_apophth/02_nit-kel-scet.htm (dostęp: 14.07.2014).
W obręb detalu architektonicznego można także włączyć stele
nagrobne. W Muzeum Archeologicznym w Krakowie znajduje
się fragment steli (http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26804/5257752)9 z przedstawieniami symbolicznych
motywów używanych w sztuce nagrobnej, takich jak gołąbek
z gałązką, szeroko rozpowszechniony element w sztuce chrze-
ścijańskiej symbolizujący Ducha Świętego.
Tkanina
Tkaniny na terenie Egiptu środkowego i południowego zacho-
wały się w dobrym stanie ze względu na suchy klimat i dlatego
są szczególnie dobrze reprezentowane w muzealnych kolek-
cjach. Wykonywano je w technikach: kilimowej, płochowej,
grzebykowej i sumakowej. Metody tkania, które stosowano,
to: szparkowa, zwykła, kombinowana i bouclé. W najstarszych
tkaninach, pochodzących z przełomu IV i V wieku, motywem
przewodnim były przedstawienia o tematyce mitologicznej.
W późniejszym okresie stosowano już całą gamę motywów
zaczerpniętych z Biblii, zarówno ze Starego, jak i Nowego
Testamentu. Powszechna była również ornamentyka roślin-
na. Również Muzeum Archeologiczne w Krakowie posiada
niewielki zbiór tkanin, który został pierwotnie zgromadzony
w Egipcie przez Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich.
Do najcenniejszych zabytków kolekcji należą fragmenty tka-
nin koptyjskich (http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a-/26804/113986610 i http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a-/26804/1183760411).
Rozwój chrześcijańskiej sztuki Egiptu po podboju Arabów wy-
raźnie wyhamował, nastąpił wręcz regres. Twórcy byli wyizolo-
wani i tworzyli raczej w zamkniętych enklawach. Niemniej wciąż
powstawały nowe ośrodki kultu lub też te znane już wcześniej
były reaktywowane. Sztuka tego okresu zaczęła przyjmować
charakter bardziej ludowy. Osobnego omówienia wymagają
ikony, rękopisy iluminowane czy też bogato zdobiona i zróżnico-
9 Np. K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr glossy 132.10 E. Jastrzębowska, Mythological and Biblical Heroes of Christians in Egypt, „Etudes et Travaux” 2013, no. XXVI, s. 339–345, podważa interpretacje tej sceny, którą przedstawił K. Babraj w: K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr. glossy 133. Jastrzębowska uważa, iż przypuszczalnie mamy tu do czynienia z Bogiem mówiącym do Adama, który ukazany jest w geście modlitewnym, i miałaby to być scena z raju, zanim Adam popełnił grzech pierworodny. Babraj podtrzymuje swoje stanowisko, które jest zawarte na kartach wyżej wspomnianego katalogu. Szersza odpowiedź jest przygotowywana w oddzielnym artykule. 11 K. Babraj, H. Szymańska, dz. cyt., nr glossy 125.
• Zibawi M., Images de l’Egypte chrétienne. Iconologie copte, Paris, Picard 2003.
• Zibawi M., (Préface de Christian Cannuyre), Paris, Picard 2005.
Linki do sztuki chrześcijańskiej w Egipcie [dostęp: 14.07.2014]:
• Wybrane zabytki sztuki koptyjskiej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie,
historia kolekcji: http://www.mnw.art.pl/kolekcje/zbiory-studyjne/zbiory-sztuki-starozytnej-i-wschodniochrzescijanskiej/kolekcja-sztuki-koptyjskiej/ • Strona Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze, informacje na temat historii muzeum oraz
kultury Koptów: http://www.coptic-cairo.com/museum/museum.html• Prezentacja Muzeum Sztuki Koptyjskiej w Kairze i zabytków w nim eksponowanych:
https://www.youtube.com/watch?v=suiFcUHUa1E http://easternchristianbooks.blogspot.com/2013/10/coptic-christian-heritage.html• Prezentacja książki będącej kompleksowym wprowadzeniem do dziedzictwa Koptów:
The Coptic Christian Heritage, Lois M. Farag• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala 1: http://commons.wikimedia.org/wiki/Catego-ry:Coptic_Egypt_in_the_Louvre_-_Room_1• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala B: http://commons.wikimedia.org/wiki/Catego-ry:Egyptian_antiquities_in_the_Louvre_-_Room_B• Zabytki sztuki koptyjskiej z Luwru, sala C: http://commons.wikimedia.org/wiki/Catego-ry:Egyptian_antiquities_in_the_Louvre_-_Room_C• Wybrana bibliografia dotycząca Koptów i tkanin koptyjskich: http://www.iub.edu/~iu-am/online_modules/coptic/biblio.html• Różne zabytki ze sztuki koptyjskiej: https://www.google.pl/search?q=metropolitan+museum+of+art+new+york+coptic&newwindow=1&sa=N&tbm=isch&tbo=u&source=univ&ei=rxqjU5qhB5Cp7Ab8zICQAw&ved=0CIsBELAEOAo&biw=1366&bih=651• Obszerna bibliografia do studiów na temat kultury Koptów: Coptic_Studies_Bibliogra-phy.Title_List_Owned_by_AUC.c.3.LM.LATEST