ΣΥΝΟΛΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΩΝ ΕΠΙΚΑΣΣΙΤΕΡΩΜΕΝΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΛΑΠΟΔΙ ΛΟΚΡΙΔΑΣ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

4

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

Επιμέλεια κειμένων:Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)

Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ΄ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικά-του Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρα-σκευή (Διευθύντρια ΙΑ΄ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης–Αινιάν Αλέξαν-δρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύ-ντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευ-θύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφο-ρείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ΄ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ)

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)

Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ΄ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ΄ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρ-χαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζα-ντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμα-λία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευ-θύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισά-βετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρω-πολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασι-κής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ), Τουρ-ναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ΄ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ΄ ΕΠΚΑ)

Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης

© Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων

Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστη-μίου Θεσσαλίας

Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-δήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα.

ISBN SET: 978-618-82035-0-1ISBN ΤΟΜΟΣ ΙI: 978-618-82035-2-5ISSN: 1790-7039

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

42012

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 15.3 - 18.3.2012

Τόμος ΙΙ: Στερεά Ελλάδα

ΒΟΛΟΣ2015

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

615

615

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ

Lera, Petrika – Οικονομίδης, Σταύρος – Παπαγιάννης, Άρης – Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγρα-φικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-28

Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29-36

Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κε-ραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37-46

Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47-56

Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτι-κές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57-66

Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67-74

Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula – Velestino: The so-called Megaron Reconsidered . . . . . . . . . . . . . 75-84Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-94Τσιούκα Φωτεινή – Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της

αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95-104

Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συ-νάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105-112

Αλματζή, Καλλιόπη – Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νο-τιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας . . . . . . 113-122

Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123-134Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια . . 135-144Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη-

Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γε-ωργία – Γεωργίου, Ιάκωβος – Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-157

Τουφεξής, Γεώργιος – Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή – Παπαντώνης, Θωμάς – Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-168

Αηδονά, Ελίνα – Κοντοπούλου, Δέσποινα – Τουφεξής, Γεώργιος – Τσεργά, Κλεονίκη – Παπανικο-λάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169-176

Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177-186

616


617

Μαλακασιώτη, Ζωή – Βήτος, Γεώργιος – Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου – Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας) . . . . . . . . . . . . . 187-200

Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly . . 201-207Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγρα-

φής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209-214Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων . . . . . . . . . . . . . 215-222Aston, Emma, ‘Welcome, visitors’: religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223-227Καραγιαννόπουλος, Χρήστος – Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών

και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229-236Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την

Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237-244Haagsma, Margriet J. – Karapanou, Sophia – Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro

Kallithea 2006-2011. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245-256Τουφεξής, Γεώργιος – Παπαντώνης, Θωμάς – Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρ-

χαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης . . . . . . . . . . . . . . 257-264Τουφεξής, Γεώργιος – Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή – Εξάρχου, Ουρανία – Παπαντώνης, Θωμάς –

Βήτος, Γεώργιος – Παπανικολάου, Ελένη – Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοι-λάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη 2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265-274

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας – Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαί-ας Τρίκκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275-282

Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283-291Decourt, Jean-Claude – Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293-301Tziafalias, Athanasios – Karagounis, Dimitris – Bouchon, Richard – Damerzin, Laurence – Hel-

ly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la poli-tique diplomatique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303-310

Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη – Διονυσίου, Μάνος – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311-320

Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μέλφος, Βασίλης – Σκαφιδά, Ευαγγελία – Καρναβά, Άρτεμις, Δια-χρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο – Παλαια» Βόλου . . 321-330

Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331-336Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο

μουσείο... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337-342Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Αλεξίου, Νεκταρία – Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της

έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας. . . 343-350

ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ


Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου (2009-2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-364

Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365-374

Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου . . . . . . . . . . 375-381

616


617

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2009-2011) . . . . . . . . 383-392Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατά-

σταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393-402Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου

και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας . . . . . 403-410Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411-418Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη. . . . . . . . 419-424Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροτα-

φείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425-432Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων . . . 433-438Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου . . . . . . . . . 439-446Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. – Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα

Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447-456Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο

Πήλιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457-468Γουλούλης Σταύρος – Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός

ενός βυζαντινού οικισμού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469-480Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοι-

μήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481-486Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γε-

ωργούλη) Δομένικου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487-496Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης

(1546) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497-508Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου

(Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509-518Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπε-

λάκια Θεσσαλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519-526Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης . . . . . . . . . . . . . . . . 527-532Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πα-

τριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ (1842-1845 και 1852-1853) . . . . . . 533-538Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του

Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539-550

Τσιλιμίγκας, Χρήστος – Βλαχάβα, Δήμητρα – Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτι-κής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου . . . . . . . . . . . . 551-558

Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ. . . . . . . . 559-564Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε΄ (Δεκέμβριος 1805). . 565-572Λαφαζάνη, Στυλιανή – Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση – αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και

λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τι-μίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573-578

Μαντζανά, Κρυσταλλία – Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος – Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων . . . 579-586

618


619

Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587-596

Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597-604

Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605-608

ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ


Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια . . . . . . . . . . . 621-632Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κα-

τασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633-640Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλ-

κάνια κατά την Εποχή του Χαλκού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641-656Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές

εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657-668

ΕΥΒΟΙΑ


Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου . . . 669-680

Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681-696

Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνο-πτική παρουσίαση της έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697-708

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Ντάφη, Ευαγγελία X. – Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκατα-στάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . 709-718

Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719-728

Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρή-σεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 729-740

Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας . . . . . . 741-750

ΒΟΙΩΤΙΑ


Κυριαζή, Όλγα – Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751-764

618


619

Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3η χιλιε-τία π.Χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765-774

Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρό-σφατες αρχαιολογικές έρευνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775-782

Bitely, Emily – Daly, Kevin – Jacob, Rob – Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-792

Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 793-802

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρί-ου» (β’ μισό 9ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 803-810

Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας . . . . . 811-816

ΦΩΚΙΔΑ


Ζάχου, Ελένη – Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνι-ση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817-828

Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο . . . . . . . . . . . . 829-839Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841-848Δημάκη, Σοφία – Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το

Καλαπόδι Λοκρίδας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 849-858Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. – Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα

των Ελληνιστικών χρόνων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 859-866Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι’ ΕΠΚΑ κατά τα έτη

2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867-876Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτε-

κτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 877-882

ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ


Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883-892Συρίδης, Γεώργιος – Αηδονά, Ελένη – Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-

Φωτεινή – Πεχλιβανίδου, Σοφία – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρω-πογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας. . . . . 893-899

Papakonstantinou, Maria-Foteini – Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-910

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Βαργεμέζης, Γεώργιος –Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας . . . . . 911-918

Αγγελίδης, Πάνος – Λουκά, Μαρία-Παρασκευή – Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατά-σταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας . . . . . . . . . 919-927

620


621

Aravantinos, Vassilis – Fappas, Ioannis – Kyriazi, Olga – Luglio, Giampaolo – Pisani, Marcella, “No greater marvel” revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos. . . . 929-941

Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρό-νων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943-948

Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας . . . . . . . . . . . . . 949-958Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονο-

μιάς, τους Δελφούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 959-968Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη

θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας 2009-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 969-978Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος – Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή

σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερ-μηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979-988

Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Krapf, Tobias – Κουτσοκέρα, Νικολέττα – Γκοτσίνας, Άγ-γελος – Καραθάνου, Αγγελική – Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος – Συρίδης Γεώργιος, Αγία Πα-ρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 989-998

Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999-1014Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.Χ. . . 1015-1024

Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1025-1028

848 849

ΣΥΝΟΛΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΩΝ ΕΠΙΚΑΣΣΙΤΕΡΩΜΕΝΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝΑΠΟ ΤΟ ΚΑΛΑΠΟΔΙ ΛΟΚΡΙΔΑΣ

Σοφία Δημάκη, Μαρία Παπαγεωργίου

Το Καλαπόδι είναι ένα μικρός, ημιορεινός οικισμός ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο της Λοκρίδας ανά-μεσα στην παράλια ζώνη και την λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού, στις νότιες υπώρειες του Καλλίδρομου σε οροπέδιο υψομέτρου 320 μ. Το γεωλογικό υπόβαθρο της περιοχής συνίσταται στο μεγαλύτερο υψόμετρο σε επωθημένους ασβεστόλιθους, ενώ ολόκληρη η λεκάνη είναι οφιολιθική με σχηματισμούς της Νεογενούς από προϊόντα αποσάθρωσης της σχιστοκερατολιθικής διάπλασης1. Η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή ξεκί-νησε στις αρχές του 20ου αιώνα με τον Γεώργιο Σωτηριάδη στο χώρο του αφιερωμένου στην Άρτεμη και τον Απόλλωνα Ιερού, ευρέως γνωστού στην αρχαιολογική κοινότητα από τη συστηματική ανασκαφή του Γερ-μανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου2.

Σωστικές ανασκαφές της ΙΔ΄ Εφορείας Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων Λαμίας, ήδη από τέλη της δεκαετίας του 1970 αποκάλυψαν τμήματα υστεροελλαδικών νεκροταφείων στην ευρύτερη περιο-χή3, ωστόσο το 1997-1998 με αφορμή οικοδομικές εργασίες εντοπίσθηκε συστάδα τεσσάρων θαλαμοειδών τάφων, στις νότιες παρυφές του λόφου «Κοκαλιά» που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό. Οι τάφοι λαξεύτη-καν στο μαλακό ασβεστολιθικό πέτρωμα με κατεύθυνση ΝΔ και ήταν διατεταγμένοι σε δυο σειρές4. Είναι θαλαμωτοί, με μακρείς δρόμους, αρχιτεκτονικά διαμορφωμένες προσόψεις, κατακόρυφα μέτωπα, βαθύ στό-μιο και επιμελημένες ξερολιθιές, που καταδεικνύουν την μικρή χρονικά χρήση τους. Οι θάλαμοι, έχουν κα-τόψεις κυκλικές και ορθογώνιες. Τα δάπεδα, είναι από χώμα, δυο από τους τάφους είχαν λάκκους με ευρή-ματα και ανακατεμένα οστά παλαιότερων ταφών, ενώ η οροφή διατηρήθηκε στους τρεις. Αξιοσημείωτες εί-ναι, η ύπαρξη πλευρικού θαλάμου στον τρίτο τάφο, και η διαμόρφωση της οροφής του τρίτου και του τέταρ-του, με αετωματικό σχήμα.

Ο τελευταίος, τέταρτος (τάφος IV), είχε τραπεζιόσχημη κάτοψη, διαστάσεις 5,55 × 3,05 μ. και δρόμο μή-κους 9,50 μ. στη νότια πλευρά του θαλάμου. Παρότι το μπροστινό τμήμα του θαλάμου, κοντά στην είσοδο, είχε αναμοχλευθεί από επιδρομή αρχαιοκαπήλων με τη συνοδεία πυροβολισμών κατά τη διάρκεια της ανα-σκαφής, οι τρεις κατά χώρα ταφές, που εντοπίζονται στο αριστερό, το εσωτερικό δεξί, και το κεντρικό και δεξί τμήμα του θαλάμου, ήταν πλούσια κτερισμένες.

Στην πρώτη ταφή, το κάτω μέρος του κορμού είχε διαταραχθεί και πιθανότατα είχαν συληθεί τα ευρή-ματα που την συνόδευαν, ωστόσο κοντά στο κεφάλι σώθηκε αμφοροειδής πρόχους (εικ. 7: FS 150) με χρυσό δακτύλιο στο λαιμό, σφραγιδόλιθος από ορεία κρύσταλλο, και τμήμα χρυσού περιδεραίου, με χάνδρες σχή-ματος διπλού αργοναύτη. Η δεύτερη ταφή, η πλουσιότερη μυκηναϊκή, που έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα στη Φθιώτιδα, ήταν κτερισμένη μεταξύ άλλων με τρία χρυσά δαχτυλίδια, το ένα σφραγιστικό με θρησκευτι-

1. Ganas – White – Wadge 1997, fig. 1.2. Felsch 1996, 2007.3. Ζέλι, θέσεις Αγιος Γεώργιος και Γκβέλα: ΑΔ 32, 1977, Χρονικά, 104. ΑΔ 33, 1978, Χρονικά, 104. ΑΔ 34, 1979, Χρονικά,

186. ΑΔ 35 1980, Χρονικά, 240-242. ΑΔ 37, 1982, Χρονικά, 189. ΑΔ 40, 1985, Χρονικά, 171-173. ΑΔ 41, 1986, Χρονικά, 68. ΑΔ 42, 1987, Χρονικά, 234. ΑΔ 54, 1999, Χρονικά, 369-370. Έξαρχος, θέσεις Βρύση Συκιά και Σμίξη: ΑΔ 33, 1978, Χρονικά, 140-141. ΑΔ 51, 1996, Χρονικά, 316-317. Γολέμι, θέση Άγιος Γεώργιος: ΑΔ 40, 1985, Χρονικά, 169-170. ΑΔ 43, 1988, Χρονικά, 225-236. ΑΔ 46, 1991, Χρονικά, 193-194. ΑΔ 47, 1992, Χρονικά, 207-208. ΑΔ 51, 1996, Χρονικά, 322-323. ΑΔ 54, 1999, Χρονικά, 377-378. Καλα-πόδι, θέση Βάγια και οικόπεδα Δαλιάνη-Μπακανδρίτσου: ΑΔ 35, 1980, Χρονικά, 242-244. ΑΔ 53, 1998, Χρονικά 394-395. Άγνα-ντη θέση Κριθαριά: ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 235-237.

4.ΑΔ 53 Χρονικά 1998, 394-395

850

ΣΥΝΟΛΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΩΝ ΕΠΙΚΑΣΣΙΤΕΡΩΜΕΝΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΛΑΠΟΔΙ ΛΟΚΡΙΔΑΣ

851

κή παράσταση, χρυσό περιδέραιο με χάνδρες σχήματος κρινοπαπύρων, περιδέραια από κεχριμπάρι και υα-λόμαζα, αργυρή φιάλη και χάλκινο κάτοπτρο. Η νεκρή φορούσε ένδυμα, ή πέπλο, το οποίο, κατά μήκος της μιας πλευράς του σώματος ήταν στολισμένο με χρυσά επιράμματα, σχήματος ρόδακα και συνοδευόταν ακό-μη, από κεραμική. Η τρίτη ταφή, της οποίας σώθηκε τμήμα της σπονδυλικής στήλης και τα κάτω άκρα, ήταν κτερισμένη με ελεφαντοστέινα πλακίδια, με περίτεχνη ανάγλυφη διακόσμηση, χάλκινα βέλη και και αγγεία.

Παρά τον πλούτο, και την πολυτέλεια των επιμέρους ευρημάτων, από τα δώδεκα τροχήλατα κεραμικά αγγεία, που προήλθαν από τον τάφο, μόνον τρείς τρίωτοι πιθαμφορίσκοι φέρουν γραπτή διακόσμηση, φο-λιδωτού (FM 70), δικτυωτού (FM 57) και σχηματοποιημένων κρινοπαπύρων και σπείρας με αναδιπλούμενο στέλεχος (FM 11, FM 49), ενώ οι άλλοι τρείς, είναι ακόσμητοι.

ΤΑ ΕΠΙΚΑΣΣΙΤΕΡΩΜΕΝΑ ΑΓΓΕΙΑ

Η παρούσα ανακοίνωση, επικεντρώνεται στην πρώτη παρουσίαση ομάδας έξι αγγείων από τον ΤIV, στα οποία σώζονται ίχνη επικασσιτέρωσης, πέντε κύλικες, από τις οποίες οι δυο δίωτες (ΑΜΑ: K2152-FS 264 και Κ3729-FS 272) και τρείς μόνωτες (ΑΜΑ: K3730-FS 271, K3728-FS 267, Κ4360-FS 267) και μια αμφοροειδή πρόχου (ΑΜΑ: K3732-FS 150). Τα παραπάνω αγγεία (εικ. 1-7) είναι κατασκευασμένα από ανοικτή πορτο-καλόχρωμη έως ροδόχρωμη κεραμική ύλη, καλής ποιότητας, φέρουν ροδόχρωμο επίχρισμα, είναι καλοψη-μένα και σώζουν ίχνη μελανών κηλίδων στην επιφάνειά τους.

Παρά την καλή ποιότητα των αγγείων, οι λεπτομέρειες της κατασκευής τους, όπως η ανισοϋψής διαμόρ-φωση του χείλους και των λαβών ή η απόκλιση από τον κάθετο άξονα στις κύλικες, μαρτυρούν μια αμέλεια ή αδιαφορία του κεραμέα ως προς την εξωτερική εμφάνιση των σκευών.

Η αποκλειστική ταφική χρήση της κεραμικής αυτής κατηγορίας αρχικά, διαγνώστηκε από την Sara Immerwahr5, με αφορμή, αγγεία που είχαν προέλθει από δυο θαλαμωτούς τάφους στον Άρειο Πάγο της Αθηναϊκής Αγοράς, τον «Τάφο με τα Χάλκινα»6, και τον «Τάφο, με την Ελεφαντοστέινη πυξίδα»7. Ακόμη, η κατηγορία αυτής της κεραμικής, έχει εντοπισθεί σε μυκηναϊκά νεκροταφεία στο Γαλάτσι8, και στην Βάρκιζα-Βάρη9, στην Κρήτη, στη Ζαφέρ Παπούρα10 και την περιοχή του λιμένα της Κνωσσού11, στην Ιαλυσσό Ρόδου12 και τη Μαρίτσα13, στη Θήβα14 στο νεκροταφείο του Κολωνακίου, στις Μυκήνες15, το Ηραίο του Άργους16, τη Βούντενη Αχαϊας17, την Πύλο18, την Ασίνη19 και τα Δενδρά20, όπου τα ίδια ακριβώς σχήματα, αντιπροσωπεύ-ονταν και από αργυρά αγγεία. Στην περίπτωση αυτή, διατυπώθηκε για πρώτη φορά η θεωρία, πως το σχήμα των κεραμικών αγγείων, είχε βασιστεί σε μεταλλικά πρότυπα. Βορειότερα, στη Θεσσαλία, επικασσιτερωμέ-νο δείγμα κύλικας βρέθηκε σε θολωτό τάφο στο «Καζανάκι» του Βόλου21.

5. Immerwahr 1966, 381-396, pl. 92.6.Thompson 1948, 154-158, pl. XXXIX.7. Shear 1940, 274-291.8. Παντελίδου 1971, 433-438.9. Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 1988, 1-108.10. Evans 1906, 124-125, fig.118, 7f, 66h, 1a.11.Αλεξίου 1970α, 1-12, 1970β, 232-236.12. Benzi 1992, 6-7, 237 (T.4, 16,17, tav. 3), 240 (T.5, 4, 5, 8, tav. 4-5), 293 (T.28, 18bis, 19, tav. 50), 299 (T.31, 19, 20, tav. 54),

337 (T.50, 13,14,16, tav. 79), 345-346 (T.53, 17, 20, 21, tav. 83), 353 (T.56, 11, tav. 88)13. Benzi 1992, 6-7, 409-410 (2, tav. 128f)14. Κεραμόπουλος 1917, 153-154 (Τ.14, 17,18, εικ. 115.5), 181-183 (Τ.21, 1,2, εικ.1 30.2, 3). Πιθανότατα οι παραπάνω κύλι-

κες αποτελούν επικασσιτερωμένα δείγματα. 15. Wace 1932, 8 (T.502, 17), 60 (T.515,48, 49, 51, 52).16. Blegen 1937, figs. 260 (1053, 438, 174, 536, 1038).17. Λ. Κολώνας, ΑΔ 43, 1988, Χρονικά, Β1, 168-170.18. Κουρουνιώτης 1914, 110-111 (εικ. 20:15,16), όπου παρά το γεγονός ότι δεν είχε τότε επισημανθεί η επικασσιτερωμένη

κεραμική γίνεται σαφές από την περιγραφή ότι πρόκειται για αγγεία αυτής της κατηγορίας 19. Mountjoy 1996, 53-56. Gillis 1996, 93-99.20. Persson 1942, 87-95 (T.10, fig. 99, 103).21. Αδρύμη-Σισμάνη – Αλεξάνδρου 2009, 137, 148, (εικ. 7). Η περίπτωση εύρεσης επικασσιτερωμένων αγγείων σε θολω-

τό τάφο καταδεικνύει ότι η κεραμική αυτή κατηγορία δεν εντοπίζεται αποκλειστικά σε θαλαμωτούς τάφους, όπως είχε παλαιό-τερα υποστηριχθεί, αλλά και σε θολωτούς

850 851

ΣΟΦΙΑ ΔΗΜΑΚΗ, ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

H διασπορά των αγγείων αυτών εντοπίζεται είτε σε περιοχές μεγάλων ανακτορικών κέντρων, είτε κο-ντά σε αυτά και για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα, από την ΥΕ ΙΙΒ ως και την ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο, με τα πε-ρισσότερα δείγματα να ανάγονται στην ΥΕ ΙΙΙΑ.

Η προέλευση του κασσίτερου έχει εγείρει από χρόνια το ενδιαφέρον πολλών ειδικών επιστημόνων τόσο για τις πιθανές πηγές του, όσο και για την τεχνική της επικάλυψης αγγείων. Γενικά, θεωρίες για την προέ-λευση του, αναφέρονται μεταξύ άλλων στην Τουρκία στην οροσειρά του Ταύρου, την Βοημία, την Ισπανία και πιθανά στην Κορνουάλλη με λιγότερο η περισσότερα πειστικά επιχειρήματα. Βέβαιο είναι ότι ο κασσί-τερος, αποτελούσε προϊόν εμπορικών συναλλαγών μέσω του δικτύου των θαλάσσιων δρόμων. Πολύτιμες πληροφορίες για το πως ταξίδευε το σπάνιο αυτό μέταλλο δίνονται από το ναυάγιο του Ulu Burun στις νό-τιες ακτές της Τουρκίας22.

Μέσω της πειραματικής αρχαιολογίας εξετάσθηκαν θέματα που επικεντρώθηκαν στην εξωτερική εμ-φάνιση, τις μεθόδους επικάλυψης και το ποσοστό καθαρότητας του μετάλλου που χρησιμοποιήθηκε. Η C. Gillis23 υποστηρίζει την μέθοδο της επικάλυψης των αγγείων με πολύ λεπτά φύλλα κασσίτερου και ως μέσο επικόλλησης, κάποια οργανική κόλλα,-ίσως κολοφώνιο. Αντίθετα, ο Holmberg24 θεωρεί ως επικρατέστερη τη μέθοδο του εμβαπτισμού με συνδετικό υλικό ζωϊκή κόλλα. Η πρώτη μέθοδος θεωρήθηκε ωστόσο, ιδιαί-τερα προβληματική, ιδίως σε πολύπλοκα σχήματα, όπως είναι οι κύλικες, ενώ η δεύτερη του εμβαπτισμού θα προϋπέθετε μεγάλη ποσότητα λιωμένου μετάλλου, σε μια εποχή που ο κασσίτερος ήταν εξαιρετικά πολύτι-μος, λόγω της σπανιότητας του. Χαρακτηριστικό για την αξία του μετάλλου αυτού είναι, ότι στα Νεοβαβυ-λωνιακά χρόνια, περίπου 700 χρόνια αργότερα από τη Μυκηναϊκή περίοδο η αξία του ήταν 8 φορές μεγαλύ-τερη από αυτή του χαλκού, και σχεδόν ισότιμη με το ασήμι, ενώ αναφέρεται αρκετές φορές στην Ιλιάδα, ως επίθετο στη διακόσμηση χάλκινων αγγείων και οπλισμού, ίσως σαν υποκατάστατο του αργύρου25.

Η πρόσκτηση των επικασσιτερωμένων αγγείων τα οποία είχαν αποκλειστικά ταφική χρήση ως παραγω-γή και ως κατανάλωση, είναι σπάνια στο μυκηναϊκό κόσμο και αποτελούσε προφανώς προνόμιο της άρχου-σας τάξης. Η ερμηνεία και η σχέση τους με ταφικές πρακτικές της μυκηναϊκής κοινωνίας παραμένει αινιγμα-τική και πιθανά να εμπεριέχει συμβολισμούς και νοήματα, σχετικά με την σύντομη μεταθανάτια μεταμόρ-φωση του ανθρώπινου σώματος. Ίσως πάλι να αποτελούσαν απλά πολυτελές κτέρισμα και μέσο επίδειξης, ή μια πρώτη πειραματική εφαρμογή του γανώματος με κασσίτερο σε πήλινα δείγματα, σε συνέχεια των μεταλ-λικών, που υιοθετήθηκε από κάποιες πλούσιες, μυκηναϊκές οικογένειες.

Στον τέταρτο τάφο του Καλαποδίου αξίζει να επισημανθεί, ότι τα επικασσιτερωμένα αγγεία δεν αποτε-λούν τυχαίο ή μεμονωμένο εύρημα, αλλά συνόδευαν και τις τρεις ταφές, που βρέθηκαν κατά χώρα. Σημαντι-κό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι οι επικασσιτερωμένες κύλικες του Καλαποδίου είναι πέντε, ιδίων σχη-μάτων με αυτές του περίφημου «Τάφου των Χαλκών» της Αθηναϊκής Αγοράς (εικ. 1-5: FS 264, FS 272, FS 271, FS 267, FS 267) και συνοδεύονται επίσης από αμφοροειδή πρόχου (εικ. 6: FS 150), μόνο που στην περί-πτωση του Καλαποδίου το λαιμό της πρόχου κοσμεί χρυσό έλασμα. Το σύνολο αυτό συμπληρώνεται και στις δυο περιπτώσεις από άβαφο πιθαμφορέα (FS 19).

Από τη μελέτη της κεραμικής προκύπτει ότι η διάρκεια χρήσης του τέταρτου τάφου του Καλαποδίου πε-ριορίζεται στην ΥΕ ΙΙΙΑ1 περίοδο και οι τρεις ταφές πιθανόν πραγματοποιήθηκαν με μικρή χρονική διαφορά η μια από την άλλη. Πιθανόν προηγήθηκαν η γυναικεία ταφή Β και η ανδρική Ταφή Γ στο κεντρικό και δεξί τμήμα του θαλάμου κατά την πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΑ1 περίοδο. Στο συμπέρασμα οδηγούν οι δίωτες κύλικες (εικ. 1: K2152-FS 264, εικ. 2: Κ3729-FS 272) με το βαθύ σώμα, τα λεπτά έξω νεύοντα χείλη, το σχετικά χαμηλό πόδι και την ψηλή κωνική βάση στη μια περίπτωση, καθώς και ο γραπτός πιθαμφορίσκος με κρινοπάπυρους και σπείρες με αναδιπλούμενο στέλεχος (FM 11, FM 49).

Οι μόνωτες κύλικες της πλουσιότατα κτερισμένης γυναικείας ταφής Β (εικ. 3: K3730-FS 271, εικ. 4: K3728-FS 267, εικ. 5: Κ4360-FS 267), που βρίσκουν ακριβή παράλληλα στον «Τάφο των Χαλκών» της Αθη-ναϊκής Αγοράς, επίσης ανάγονται στην ίδια περίοδο, ενώ η αμφοροειδής πρόχους (εικ. 6: K3732-FS 150) με το ραδινό σχήμα και τον σχετικά ψηλό λαιμό μπορεί να χρονολογηθεί προς το τέλος της ΥΕ ΙΙΙΑ1 περιόδου.

Η γνώση μας για την μυκηναϊκή τοπογραφία της περιοχής από την ΥΕ ΙΙ έως την ΥΕ ΙΙΙΑ1 περιορίζεται

22.Bass 1986. Pulak 1988. Bass κ.ά. 1989, 1-29.23. Gillis – Bohm 1994, 26-34.24. Holmberg 1983, 49.25.Immerwahr 1966, 390.

852


853

κυρίως στα ανασκαφικά δεδομένα που προκύπτουν από τα νεκροταφεία της περιοχής και μοναδικά βέβαια από το Ιερό του Καλαποδίου. Οι θέσεις των νεκροταφείων στην ενδοχώρα εντοπίζονται στο Ζέλι, τον Έξαρ-χο και την Άγναντη, ενώ δυτικότερα, στη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού, στην Ελάτεια (Ελάτεια-Αλωνάκι, αγρός Γιαννακόπουλου-Πιπέρη, Ενενήντα, αγρός Κ. Ματσούκα) την Αγία Μαρίνα-Καλύβια, το Μόδι και το Τιθρώνιο. Στην παραλιακή ζώνη η ΥΕ ΙΙΒ-ΥΕ ΙΙΙΑ1 εντοπίζεται σε μια σειρά θέσεων, όπως η Λάρυμνα, ο Προσκυνάς, η νησίδα του Μήτρου, η Τραγάνα, η Κολάκα, οι Λιβανάτες και βορειότερα το Μελιδόνι και οι Αλπηνοί. Στον αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής διαφαίνεται ένα πυκνό δίκτυο οικισμών, όπως προκύπτει από την πληθώρα των ερευνημένων νεκροταφείων τα οποία προφανώς ανήκουν σε αυτούς. Ενδείξεις που στοιχειοθετούν κοινωνικούς μετασχηματισμούς και την ανάδυση μιας άρχουσας τάξης κατά την προανα-κτορική περίοδο, ανιχνεύονται τόσο από τις ανασκαφές στη νησίδα Μήτρου, όπου διαπιστώθηκαν η ύπαρ-ξη μεγάλων κτιρίων, δρόμων και τάφων που ανήκουν στην τάξη αυτή, καθώς και η παραγωγή και επεξεργα-σία πορφύρας26, πολύτιμου υλικού, που πιθανά αποτελούσε ανταλλακτικό μέσο για την εισαγωγή χαλκού και κασσίτερου, όσο και στο νεκροταφείο της Ελάτειας στο Αλωνάκι27. Ωστόσο, στην περίπτωση του Καλα-ποδίου, η υπερβολική συσσώρευση αξιακών αντικειμένων, σε συνδυασμό με τα επικασσιτερωμένα αγγεία, αποτελεί μέχρι σήμερα εξαίρεση για την ευρύτερη περιοχή και μπορεί να παραλληλιστεί μόνον με τους ανά-λογους τάφους που προαναφέρθηκαν.

Η ταφή ως αναγκαία πρακτική, διαχωρίζεται από την καθημερινότητα, αλλά αποτελεί συγχρόνως και ομαδική δραστηριότητα της κοινότητας. Στην περίπτωση τάφων όπως αυτών στην Κοκαλιά, αποτελεί στρα-τηγική επίδειξης και τονισμού της διαφοροποίησης στην κοινωνική διαστρωμάτωση υποδεικνύοντας έτσι στοιχεία της ταυτότητας των νεκρών.

Συγχρόνως, η αρχιτεκτονική ιδιομορφία στην αρχιτεκτονική δυο τάφων του Καλαποδίου, του τάφου ΙΙΙ με πλευρικό δωμάτιο και των τάφων ΙΙΙ και ΙV με αετωματική oροφή, σε συνδυασμό με την αποκλειστι-κή χρήση του τελευταίου κατά την ΥΕ ΙΙΙΑ1, το σφράγισμά και την μη επαναχρησιμοποίηση του αργότερα, πιθανόν να υποδεικνύουν ότι οι συγκεκριμένοι νεκροί, λειτουργούν ως παράγοντες συλλογικής κοινωνικής μνήμης και εξασφαλίζουν δεσμούς προγονικότητας, που εδραιώνουν τη θέση της κοινότητας.

Το Καλαπόδι βρίσκεται πάνω σε οδικούς άξονες επικοινωνίας με τα παράλια, μέσω του φωκικού δια-δρόμου και της πεδιάδας της Αταλάντης προς τον βόρειο Ευβοϊκό κόλπο, ενώ μέσω του Λυκοπεράσματος και του ποταμού Άσσου28 από τον Έξαρχο στην Βοιωτία και τη νότια Ελλάδα και τέλος, μέσω του Καλλίδρο-μου στη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού. Το νεκροταφείο στη Κοκαλιά φαίνεται να δεσπόζει στο κέντρο μιας περιοχής, από την οποία σε ακτίνα περίπου 900 μ. αναπτύσσονται άλλα δυο νεκροταφεία (Καλαπόδι, θέση Βάγια και Ζέλι, θέση Άγιος Γεώργιος), που πιθανώς ανήκαν στη ίδια κοινότητα, ενώ η εγγύτητα, της τάξε-ως των 4-10 χιλιομέτρων με τους οικισμούς στους οποίους ανήκαν τα νεκροταφεία στο Γολέμι (θέση Άγιος Γεώργιος), στην Άγναντη (θέση Κριθαριά) και τον Έξαρχο (θέση Βρύση Συκιά), σε συνδυασμό με τα σπου-δαία ευρήματα της Κοκαλιάς και την ύπαρξη του Ιερού29, κάνουν πιθανή την υπόθεση, τουλάχιστον για την εποχή αυτή, ότι το Καλαπόδι αποτελούσε κέντρο μιας γεωγραφικής ενότητας, που ελεγχόταν από μια ευη-μερούσα τοπική αρχή.

Μέσα στο πλαίσιο που περιγράφηκε νωρίτερα, οι κάτοικοι στην Λοκρίδα, δεν είναι παθητικοί δέκτες του μυκηναϊκού πολιτισμού, αλλά συνδρούν ως τοπικές, πολιτικές ενότητες, διαμορφώνοντας όρους στο πεδίο των σχέσεων και επαφών εξάρτησης και με τα μυκηναϊκά κέντρα της νότιας Ελλάδας αλλά και με τα πλησιέ-στερα της Θήβας και του Ορχομενού, μέσω του ελέγχου των οδικών αξόνων, όπως στην περίπτωση του Κα-λαποδίου και της Ελάτειας, ή ακόμη και ίσως μέσω του διαμετακομιστικού-ανταλλακτικού εμπορίου, στην περίπτωση της νησίδας Μήτρου. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών αποτελεί η ένταξή τους στον ίδιο πολιτισμι-

26. Moortel van de – Zahou 2009. Vitale 2009, 2013. Vykukal 2011. 27. Βächle 2005.28. Για τη γεωμορφολογία στον ποταμό Άσσο: Μαρουκιάν κ.ά. 2002.29. Ηρόδοτος 1.46 και VIII.33.Παυσανίας IV.32.5 και Χ.35. Το Ιερό ταυτίζεται κατά τους ιστορικούς χρόνους με το Μα-

ντείο των Αβών (Ιερό Απόλλωνος). Ωστόσο κατά την μυκηναϊκή περίοδο αναφέρεται λατρεία της Χελίτιδος Αρτέμιδος με κε-ραμική ενδεικτική λατρευτικών διαδικασιών, μεγάλο αριθμό χάλκινων και μικρών ευρημάτων, πίθους με σιτάρι και όσπρια, πήλι-να ειδώλια κυρίως ταύρων και οστά ζώων μεταξύ των οποίων θυσία κατσίκας. Σύμφωνα με τους ανσκαφείς τα παραπάνω στοι-χεία καταδεικνύουν την ύπαρξη μιας μυκηναϊκής λατρευτικής θέσης ήδη από την πρώιμη ΥΕΙΙΙ περίοδο: Felsh 1999. Οι νεότερες ανασκαφές στον νότιο ναό απέδωσαν κεραμική και μικρά ευρήματα της ΥΕ ΙΙΙΑ1-ΥΕ ΙΙΙΒ : DAI, Jahresbericht 2006, 78. 2007, 102. 2010, 98.2011, 95.

852 853


κό-οικονομικό ορίζοντα, των όμορων, ομοιογενών κοινωνιών, η κατανάλωση ίδιων προϊόντων, και η διακί-νηση πρώτων υλών και πολύτιμων αγαθών, δεδομένο, που αντανακλά κινητικότητα, κοινωνικές διαδικασίες και συνδέεται άμεσα με την πολιτική οικονομία της περιοχής αυτής.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ

K2152-FS 264 (εικ. 2)

Δίωτη, επικασσιτερωμένη κύλικα. Συγκολλημένη και συμπληρωμένη μόνον τοπικά σε μικρό τμήμα του σώ-ματος και της βάσης, ουσιαστικά ακέραιη. Πηλός καθαρός λεπτόκοκκος ανοιχτός πορτοκαλόχρωμος, επί-χρισμα ελαφρά ανοιχτότερο από τον πηλό. Σώμα βαθύ κωνικό, έξω νεύον, λεπτό χείλος, κυλινδρικό πόδι με-τρίου ύψους, βάση δισκοειδής με κοίλο πυθμένα στο κέντρο του ποδιού, δυο λεπτές κάθετες, ταινιωτές λα-βές. Ίχνη της επικασσιτέρωσης με τη μορφή γκριζομέλανων κηλίδων σώζονται στην εσωτερική και εξωτερι-κή επιφάνεια καθώς και στο εσωτερικό αθέατο τμήμα των λαβών.

Ύψ.: 0,135 μ., διάμ. χείλους: 0,15 μ., διάμ. βάσης: 0,07 μ., μέγ. πλάτ. λαβών: 0,019 μ.

ΥΕ ΙΙΙΑ1.

Κ3729-FS 272 (εικ. 3)

Δίωτη επικασσιτερωμένη κύλικα. Συγκολλημένη τοπικά στο σώμα και τις λαβές, ελαφρά συμπληρωμένη στο χείλος, ουσιαστικά ακέραιη. Πηλός καθαρός, ροδόχρωμος (Munsell: 7.5YR 8/3 pink), ρόδινο επίχρισμα (10YR 8/4 pink). Σώμα βαθύ κωνικό, έξω νεύον, λεπτό χείλος με εγκοπή στην εξωτερική περιφέρειά του, πόδι κυλινδρικό μετρίου ύψους, βάση κωνική, δυο λεπτές ταινιωτές λαβές, υπερυψωμένες του χείλους.Ίχνη της επικασσιτέρωσης με τη μορφή μελανών και φαιών κηλίδων με υπόλευκο υπόστρωμα σώζονται στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια καθώς και στο εσωτερικό αθέατο τμήμα του πυθμένα της βάσης.Το αγγείο αποκλίνει ελαφρά από τον κάθετο άξονα έχοντας μεγαλύτερη κλίση προς τη μια λαβή με αποτέ-λεσμα να παρουσιάζει διαφορετικό ύψος σε κάθε πλευρά, ενώ το χείλος του παρουσιάζει ατέλειες. Οι κατα-σκευαστικές αυτές ατέλειες αποδεικνύουν την αμέλεια του κεραμέα για το πήλινο σκεύος, καθώς ο κασσίτε-ρος που θα το κάλυπτε θα εξωράιζε την αρχική του όψη.

Ύψ. με λαβές: 0,19-0,20 μ., ύψ. χωρίς λαβές: 0,13-0,143 μ., διάμ.χείλους: 0,153 μ., διάμ.βάσης: 0,07μ., μέγ.πλάτ.λαβών: 0,02 μ.

ΥΕ ΙΙΙΑ1

K3730-FS 271 (εικ. 4).

Μόνωτη επικασσιτερωμένη κύλικα. Ακέραιη, συγκολλημένη στη λαβή και ελαφρά στο σώμα. Πηλός κα-θαρός, ροδόχρωμος (Munsell: 7.5YR 7/6), ρόδινο επίχρισμα (7.5YR 8/4 pink). Σώμα σχετικά βαθύ κωνικό, έξω νεύον χείλος, κυλινδρικό πόδι μετρίου ύψους, κωνική βάση, λεπτή, ταινιωτή λαβή υπερυψωμένη του χείλους.Ίχνη της επικασσιτέρωσης με τη μορφή γκριζομέλανων κηλίδων σώζονται στην εσωτερική και εξωτερική επι-φάνεια καθώς και στην εσωτερική επιφάνεια της βάσης. Το αγγείο αποκλίνει ελαφρά από τον κάθετο άξο-να έχοντας μεγαλύτερη κλίση προς το μέρος της λαβής, μια κατασκευαστική ατέλεια που αποδεικνύει την αμέλεια του κεραμέα για το πήλινο σκεύος, καθώς ο κασσίτερος που θα το κάλυπτε θα εξωράιζε την αρχι-κή του όψη.

Ύψ.: 0,122 μ., ύψ.με λαβές: 0,185 μ., διάμ. χείλους: 0,119 μ., διάμ.βάσης: 0,058 μ.ΥΕ ΙΙΙΑ1.

854


855

K3728-FS 267.2 (εικ. 5)

Μόνωτη επικασσιτερωμένη κύλικα. Συγκολλημένη τοπικά στο σώμα, ελαφρά συμπληρωμένη στη βάση, ουσιαστικά ακέραιη. Πηλός καθαρός, ροδόχρωμος (Munsell: 7.5YR 7/6), ρόδινο επίχρισμα (7.5YR 8/3-8/4 pink). Χείλος έξω νεύον με εγκοπή στην εξωτερική περιφέρειά του, σώμα σχετικά βαθύ κωνικό με γωνιώδες περίγραμμα στο μέσον του, η κάθετη ταινιωτή λαβή με την ελαφρά κυρτή ράχη εκφύεται από το χείλος μέ-χρι λίγο κάτω απ΄τη γωνίωση. Πόδι κυλινδρικό μέτριου ύψους, βάση δισκοειδής με κοίλο, ημισφαιρικό πυθ-μένα στην ένωση με το πόδι.Ίχνη της επικασσιτέρωσης με τη μορφή φαιών κηλίδων με υπόλευκο υπόστρωμα σώζονται στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια καθώς και στο εσωτερικό, αθέατο τμήμα του πυθμένα της βάσης.

Ύψ.: 0,102 μ., διάμ.χείλους: 0.,108 μ., διάμ.βάσης: 0,051μ., μέγ.πλάτ.λαβών: 0,011 μ.

ΥΕ ΙΙΙΑ1.

Κ4360-FS 267 (εικ. 6)Μόνωτη επικασσιτερωμένη κύλικα σε όστρακα. Συγκολλάται σχεδόν ολόκληρη. Πηλός καστανέρυθρος (Munsell:5YR 6/6 redish yellow ). Σώμα κωνικό με ελαφρά θλάση του περιγράμματος, που δημιουργεί νεύ-ρωση εξωτερικά. Πόδι συμπαγές κυλινδρικό, σχετικά χαμηλό, βάση ταινιωτή με κοίλο πυθμένα, λαβή κάθε-τη ταινιωτή, ελαφρά υπερυψωμένη του λεπτού έξω νεύοντος χείλους. Η επικασσιτέρωση, με τη μορφή με-λανών και φαιών κηλίδων με υπόλευκο υπόστρωμα, σώζεται σε ολόκληρη την επιφάνεια της κύλικας ακόμη και στο εσωτερικό αθέατο τμήμα του πυθμένα της βάσης και το εσωτερικό των λαβών.Η κύλικα δεν έχει συντηρηθεί και συγκολληθεί και είναι το μόνο δείγμα από το σύνολο των επικασσιτερω-μένων που δεν έχει υποστεί καθαρισμό με υδροχλωρικό οξύ.

Ύψ. με λαβή: 0,11 μ., διάμ.χείλους: 0,145 μ., διάμ.βάσης:0,06 μ.

ΥΕ ΙΙΙΑ1

K3732-FS 150 (εικ. 7)

Αμφοροειδής επικασσιτερωμένη πρόχους. Ακέραιη με μικρή μόνο συμπλήρωση στη βάση.Πηλός καθαρός, (Munsell: 5YR,7/3 pinkish red), επίχρισμα (10YR, 8/3). Σώμα απιόσχημο στο άνω τμήμα, σχεδόν κυλινδρικό στο κατώτερο προς τη δακτυλιόσχημη βάση, ραμφόστομη προχοή, πλαισιωμένη από δύο κάθετες ταινιωτές λαβές που καταλήγουν στον ώμο. Στη μετάβαση από το λαιμό στον ώμο, πλαστικός δα-κτύλιος πάνω από τον οποίο έχει εφαρμοστεί χρυσή ταινία, αποτελούμενη από δύο ενωμένα μεταξύ τους ταινιωτά ελάσματα.Λίγοστά τα ίχνη της επικασσιτέρωσης με τη μορφή φαιών κηλίδων με υπόλευκο υπόστρωμα κυρίως στο εσωτερικό του στομίου και στη βάση, λόγω της χρήσης υδροχλωρικού οξέως κατά την συντήρηση.

Ύψ.: 0,176 μ., μήκος προχοής: 0,055 μ., διάμ.στομίου: 0,012 μ., διάμ.βάσης: 0,044 μ.

ΥΕ ΙΙΙΑ1.

854 855


SUMMARY

A GROUP OF TINNED VESSELS FROM KALAPODI, LOKRIS

Sophia Dimaki, Maria Papageorgiou

The excavation of a rich LH IIB-LH IIIA1 cemetery at Kalapodi, a small village in southern Phthiotis, along with the recent finds from the Oracle of Avai and other cemeteries in the region, indicate that the site was the centre of a settlement network at that time, controlled by a prosperous local elite, being in contact with the nearby centres of Thebes and Orchomenos. The paper focus on a group of tinned vessels found among other rich finds in chamber tomb TIV.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αδρύμη-Σισμάνη Β. – Αλεξάνδρου Στ., 2009. Μυκηναϊκός Θολωτός Τάφος στη θέση Καζανάκι, ΑΕΣΘΕ 2, 133-149.Αλεξίου Σ., 1970α. Εις νέος τάφος παρά τον λιμένα Κνωσσού, ΑΕ, 1-12.Αλεξίου Σ., 1970 β. Νέος τάφος παρά τον λιμένα Κνωσσού, ΑΑΑ ΙΙΙ, 232-236.Bass G., 1986. A Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun (Kaş): 1984 Campaign, AJA 90, 269-296.Bass G. – Pulak G. – Collon D. – Weinstein J., 1989. The Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun: 1986 Cam-

paign, AJA 93, 1-29.Βächle A.E., 2005. Eliten in Elateia ? Überlegungen ausgehend von der frühen mykenischen Keramik, 15–30

στο Ε. Alram-Stern & G. Nightingale (επιμ.), Keimelion. The Formation of Elites and Elitist Lifestyles from Mycenaean Palatial Times to the Homeric Period, Vienna, 15-30.

Benzi M., 1992. Rodi e la Civiltà Micenea, Roma.Blegen C.W.,1937. Prosymna II, Cambridge.Dayton J.E., 1971. The problem of tin in the Ancient World, World Archeology 3, 49-70.Evans A.J., 1906. The Prehistoric Tombs at Knossos, Archaeologia LIX, 124-125.Felsch R.C.S., 1996. Kalapodi I. Ergebnisse der Ausgrabungen im Heiligtum der Artemis und des Apollon von

Hyampolis in der antiken Phokis, Mainz.Felsh R.C.S., 1999. To μυκηναϊκό ιερό στο Καλαπόδι: Λατρεία και τελετουργικό, στο ΠΜΚ 1, 157-162.Felsch R.C.S., 2007. Kalapodi II. Ergebnisse der Ausgrabungen im Heiligtum der Artemis und des Apollon von

Hyampolis in der antiken Phokis, Mainz.Ganas, A. – White K. – Wadge, G., 1997. SPOT DEM analysis for fault segment mapping in the Lokris region,

central Greece, Earsel Advances in Remote Sensing 5, 46-53.Gillis C. – Bohm C., 1992. Tin-covered vessels in the Bronze Age Aegean: methods of application, in 1st Eu-

ropean workshop on archaeological ceramics, στο F. Burragatto, O. Grubessi, L. Lazzarini (επιμ.), Rome, 26-34.

Gillis C., 1996. Tin at Asine, στο R. Hägg – C.G. Nordquist – B. Wells, Asine III. Supplementary Studies on the Swedish Excavations 1922-1930. General Stratigraphical Analysis and Architectural Remains, Stock-holm, 93-100.

Holmberg E.J., 1983. A Mycenaean chamber tomb near Berbati in Argolis, Goteborg.Immerwahr S.A., 1966. The use of tin on Mycenaean vases, Hesperia 35, 381-396.Κεραμόπουλος Ε., 1917. Θηβαϊκά, ΑΕ ΙΙΙ, Αθήνα.Κουρουνιώτης Κ., 1914. Πύλου Μεσσηνιακής θολωτός τάφος, ΑΕ, 99-117.Kramer-Hajos M., 2008. Beyond the Palace: Mycenaean East Lokris, BAR-IS 1781, Oxford.Μαρουκιάν Χ. – Παλυβός Ν. – Λειβαδίτης Γ., 2002. A case of drainage derangement and reversal between the

Viotikos Kefissos and N. Evoikos basins (Central Greece), Πανελλήνια Γεωγραφικά Συνέδρια, Συλλογή Πρακτικών, 167-175.

856


857

Mountjoy P.A., 1996. Asine Chamber Tomb I:1: The Poterry στο R. Hägg – C.G. Nordquist – B. Wells, Asine III. Supplementary Studies on the Swedish Excavations 1922-1930. General Stratigraphical Analysis and Architectural Remains, Stockholm, 47-67.

Moortel van de A. – Zahou E., 2009. Five years of archaeological excavation at the Bronze Age and Early Iron Age site of Mitrou, East Lokris (2004- 2008), ΑΕΘΣΕ 3, 1131-1146.

Παντελίδου M., 1971. Επικασσιτερωμένα αγγεία εξ Αθηνών, ΑΑΑ IV, 433-438.Persson Α.W., 1942. New Tombs at Dendra near Midea, Lund.Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα Ν., 1988. Το μυκηναϊκό νεκροταφείο της Βάρκιζας/Βάρης, ΑΔ 43, 1-108.Pulak G., 1988. The Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun, Turkey: 1985 Campaign, AJA 92, 1-37.Σακελλαρίου-Ξενάκη Α., 1985. Οι θαλαμωτοί τάφοι των Μυκηνών, Paris.Shear L.T., 1940. The Campaign of 1939, Hesperia 9, 274-291.Sjöberg B.L., 2004. Asine and Argolide in the Late Helladic III period: A socio-economic study, BAR-IS 1225,

Oxford.Thompson H.A., 1948. The excavation of the Athenian Agora, twelfth season: 1947, Hesperia 17, 149-196.Vitale S., 2009. Local traditions and Mycenaeanization in Central Greece. A preliminary report on the Late

Helladic II A to the Late Helladic III B pottery from Mitrou, East Lokris, ΑΕΘΣΕ 3, 1147-1158.Vitale S., 2013. Two Late Helladic IIIA1 Deposits From Mitrou, East Lokris: A Chronological, Typological,

and Functional Analysis of the Pottery, στο Φιλική Συναυλία: Studies in Mediterranean Archaeology for Mario Benzi, BAR-IS 2460, Oxford, 123-134.

Voutsaki S., 1995. Social and political processes in the Mycenaean Argolid: The evidence from the mortuary practices, στο R. Laffineur & W.-D. Niemeier (eds.), Politeia. Society and state in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 5th International Aegean Conference/5e Rencontre égéenne internationale, University of Heidelberg, Archäologisches Institut, 10-13 April, 1994, 55-66.

Vykukal R.L., 2011. Purpurae Florem of Mitrou: Assessing the Role of Purple Dye Manufacture in the Emer-gence of a Political Elite, Tennessee (αδ. μεταπτυχιακή εργασία).

Wace A.J.B., 1932. Chamber Tombs at Mycenae, Oxford.Wright J.C., 2008: Chamber tombs, family, and state in Mycenaean Greece στο C. Gallou – M. Georgiadis –

G.M. Muskett (επιμ.), Dioskouroi. Studies presented to W.G. Cavanagh and C.B. Mee on the anniversary of their 30-year joint contribution to Aegean Archaeology, BAR-ΙS 1889, Oxford, 144-153.

856 857


Εικ. 4 ΦΩΤΟ.4, ΣΧ.3: Μόνωτη κύλικα (ΑΜΑ Κ3730, FS271)

Εικ. 3. ΦΩΤΟ.3, ΣΧ.2: Δίωτη κύλικα (ΑΜΑ Κ3729, FS272)

Εικ. 2. ΦΩΤΟ.2, ΣΧ.1: Δίωτη κύλικα (ΑΜΑ Κ2152, FS264)

Εικ. 1. ΦΩΤΟ.1 : Επικασσιτερωμένα αγγεία από τον TIV

858


859

Εικ. 7. ΦΩΤΟ.7, ΣΧ. 6: Αμφοροειδής πρόχους (ΑΜΑ Κ3732, FS150)

Εικ. 6. ΦΩΤΟ.6, ΣΧ.5: Μόνωτη κύλικα (ΑΜΑ Κ4360, FS267)

Εικ. 5. ΦΩΤΟ.5, ΣΧ.4: Μόνωτη κύλικα (ΑΜΑ Κ3728, FS267)

1024 1025

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

AN Aρχαιότερη ΝεολιθικήAN Aρχαιότερη ΝεολιθικήΓ Γεωμετρικός -ή, -όΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -όΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -όΠΕ ΠρωτοελλαδικήΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του ΧαλκούΜΕ ΜεσοελλαδικήΜΕΧ Μέση Εποχή του ΧαλκούΜΝ Μέση ΝεολιθικήΝΝ Νεότερη ΝεολιθικήΤΝ Τελική ΝεολιθικήΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό)ΥΕ ΥστεροελλαδικήΥΕΧ Ύστερη Εποχή του ΧαλκούEH Early HelladicEIA Early Iron AgeG GeometricLBA Late Bronze AgeLH Late HelladicLG Late GeometricMBA Middle Bronze AgeMH Middle HelladicSM SubmycenaeanSPG Sub-protogeometric

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

διάμ. διάμετροςεκ. εκατοστάμ. μέτραμέγ. μέγιστος, -η, -ομήκ. μήκοςπάχ. πάχοςπλ. πλάτοςσωζ. σωζόμενος, -η, -οτ.μ. τετραγωνικά μέτραύψ. ύψοςχιλ. χιλιοστάχλμ. χιλιόμετρα

cm. centimeterkm. kilometerm. metresq m. square metre

ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

(αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβήαι. αιώναςαρ. αριθμόςαρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίουαρ. κατ. αριθμός καταλόγουΒλ. Βλέπεδηλ. δηλαδήΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό ΜουσείοΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνεικ. εικόναεκδ. εκδότηςεπιμ. επιμέλειαΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών ΑρχαιοτήτωνΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας

Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ιδιαίτ. ιδιαίτερακ.ά. και άλλοι, και άλλακ.ε. και εξήςλ. λήμμαλ.χ. λόγου χάρινμτφρ. μετάφρασημ.Χ. μετά Χριστόνκεφ. κεφάλαιοό.π. όπως παραπάνωπαραπ. παραπάνωπάχ. πάχοςπερ. περίπουπίν. πίνακαςπρβλ. παράβαλεπ.χ. παραδείγματος χάρινπ.Χ προ Χριστούσελ. σελίδασημ. σημείωση

1026

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

1027

σχ. ΣχέδιοΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και

Απαλλοτριώσεωντ. τόμοςυποσ. υποσημείωσηYΠ.ΠΟ. Υπουργείο ΠολιτισμούΑbb. Abbildunga.C. after ChristA.D. anno Dominiav. J.-C. avant Jésus-ChristB.C. before Christc. centuryca. circacf. confercol. columned(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s)esp. especially

et al. et aliietc. et ceterafig. figurefigs. figuresff. followingG.I.S. Geographical Information SystemsINSTAP Institute for Aegean Prehistoryinv. inventory, inventairen. noteno.(s.) number(s), numéro(s)p. pagepl. plate, plancheSuppl. SupplementTaf. Tafel(n)Tav. Tavolavol. volume

1026 1027

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

AA: Archäologischer AnzeigerΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνAAustr: Archaeologia AustriacaΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά ΧρονικάΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της ΕλλάδοςABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Paint-

ers, Oxford.ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debrece-

niensis (Debrecen)ΑΔ: Αρχαιολογικόν ΔελτίονΑΕ: Αρχαιολογική ΕφημερίςΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς

Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006.

ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009.

ΑΕΘΣΕ 3: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 12-15.3.2009, Βόλος, 2012.

ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών ΜελετώνΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και ΘράκηΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών ΜελετώνAegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de

l’Université de LiègeAJA: American Journal of ArchaeologyAM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Athenische AbteilungAntiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura,

urbanistica, delle origine al medioevoAntK: Antike KunstAR: Archaeological ReportsΑρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την

Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεο-χάρη, Αθήνα, 1992.

Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας

ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente

AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kultur- geschichte

BABesch: Bulletin antieke beschaving

BAR: British Archaeological ReportsBAR-IS: British Archaeological Reports International SeriesBEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et

de RomeBCH: Bulletin de Correspondance HelléniqueBICS: Bulletin of the Institute of Classical StudiesBJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseum-

sin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande

BSA: The Annual of the British School at AthensByzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes

ByzantinesByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift

für ByzantinistikΒΖ: Byzantinische ZeitschriftCahArch: Cahiers archéologiquesCAJ: Cambridge Archaeological JournalChiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epi-

graphik des Deutschen Archäologischen InstitutsClAnt: Classical AntiquityCFHB: Corpus Fontium Historiae ByzantinaeCMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen SiegelCPh: Classical PhilologyCQ: Classical QuarterlyCR: Classical ReviewCRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des in-

scriptions et belles lettres (Paris)CVA: Corpus vasorum antiquorumDOP: Dumbarton Oaks PapersΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής ΕταιρείαςEA: Epigraphica AnatolicaΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών ΜελετώνΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών ΣπουδώνΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής

Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ΘεσσαλονίκηςΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής

Πανεπιστημίου ΑθηνώνΈργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΈργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998:

Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεω-τέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000.

1028

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

FD: Fouilles de Delphes, ParisFGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Histori-

ker (Berlin 1923– )Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte

klassische AltertumswissenschaftHesperia: Hesperia. Journal of the American School of

Classical Studies at AthensHistoria: Historia. Zeitschrift für alte GeschichteHSCP: Harvard Studies in Classical PhilologyΘΕ: Θεσσαλική ΕστίαΘεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής

Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προοπτι-κές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994.

ΘεσΗμ: Θεσσαλικό ΗμερολόγιοΙG: Inscriptiones GraecaeIK: Inschriften griechischer Städte aus KleinasienJArchSc: Journal of Archaeological ScienceJbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen InstitutsJFA: Journal of Field ArchaeologyJGS: Journal of Glass StudiesJHS: Journal of Hellenic StudiesJMA: Journal of Mediterranean ArchaeologyJÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen

Institutes in WienJÖB: Jahrbuch der Österreichischen ByzantinistikJRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJRS: Journal of Roman StudiesJSA: Journal of Social ArchaeologyJSav: Journal des savantsKBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντι-

νά Κείμενα και Μελέτες Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire

de religion grecque antiqueLH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalko-

tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Scienc-es at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Acad-emy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Syn-chronisms III, LH III C Late and the transition to the Early Iron Age, Proceeding of the International Work-shop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vi-enna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009.

LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae

MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry MededRom: Mededeelingen van het Nederlands Histor-

isch Instituut te RomeMeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and

New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World

MÉFRA: Mélanges de l’École française de Rome, AntiquitéMetMusJ: Metropolitan Museum JournalΜνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτι-

κά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημεια-κού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιο-χής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002.

NC: Numismatic ChronicleNotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di

AteneOCP: Orientalia Christiana PeriodicaOJA: Oxford Journal of ArchaeologyOpAth: Opuscula atheniensiaΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςPACT: Journal of the European Study Group on Physical,

Chemical and Mathematical Techniques applied to Archaeology

PBF: Prähistorische BronzefundePCPS: Proceedings of the Cambridge Philological SocietyPharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at

AthensPhW: Philologische WochenschriftPhoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of

CanadaPZ: Prähistorische ZeitschriftΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηνα-

ϊκού κόσμου, Πρακτικά Α΄ Διεπιστημονικού Συμπο-σίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία 1999.

ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντί-νου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κό-σμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003.

RA: Revue ArchéologiqueRE: Paulys RealencyclopädieREG: Revue des études grecquesRM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Römische AbteilungRPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire

anciennesSEG: Supplementum epigraphicum graecumSIMA: Studies in Mediterranean ArchaeologySMEA: Studi micenei ed egeo-anatoliciSNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark,

The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum.

Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φε- ρών-Βελεστίνου-Ρήγα

VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinskuZfE: Zeitschrift für EthnologieZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik

ΣΥΝΟΛΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΩΝ ΕΠΙΚΑΣΣΙΤΕΡΩΜΕΝΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΛΑΠΟΔΙ ΛΟΚΡΙΔΑΣ

Documents