Συμπεράσματα από τις Νεολιθικές Νεολιθικές Έρευνες στη Μακεδονία

Δ ημÞτριοò Β. ΓραρμÝνοò

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΙΙΟ ΤΕ ΝΕΟΤΕΡΕ ΝΕΟΔΙΘΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ

ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΑψÜτυαα

ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΠΕΜΠΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙCI

τοιι{οΣ 1

33

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΕΟΤΕΡΕΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΔημÞτριοò Β.ΓραμμÝνοò

Με τα δεδομÝνα που προÝκυψαν ýστερα απü το τελευταßο ΣυνÝδριο γιατη Μακεδονßα το Ýτοò Ι983 (ΓραμμÝνοò Ι986), η νεολιθικÞ Ýρευνα, παρ'üλην την παντελÞ σχεδüν Ýλλειψη νεüτερου ανασκαφικοý Ýργου, φαßνεταιüτι Ýχει ξεπερÜσει το επßπεδο των πρτßτων εκτιμÞσεων, Το γεγσνüò αυτüοφεßλεται στουò εξÞò παρÜγοντεò:

l. Στην προσπÜθεια για τη σýνθεση των μÝχρι σÞμερα δεδομÝνων(ΓραμμÝνοò Ι984, ΓραμμÝνοò 1987),

2. Στη συνÝχιση τηò ανασκαφικÞò Ýρευναò σε Ýνα νÝο νεολιθικü οικι-σμü, τον οικισμü τηò ΘÝρμηò Β, αμÝσωò βüρεια απü την ομþνυμη Κοινü-τητα τηò Θεσσαλονßκηò (ΓραμμÝνοò κ.Ü. 1989).

3. Στη συνÝχιση τ]=ò ελληνογαλλικÞò συνεργασßαò στο Ντικιλß Ταò(τα χρονικÜ δημοσιεýονται στο B.C.H. και στο ¸ργον τηò ΑρχαιολογικÞòΕταιρεßαò).

4. Στη διενÝργεια επιφανειακþν και ανασκαφικþν ερευνþν στην Κß-τρινη λßμνη τηò Πτολεμαßδαò (ΦωτιÜδηò, Α.Ε.Μ.Θ. 1987, Ι988).

5. Στην Ýναρξη επιφανειακßιτν ερευνdον στην ευρýτερη περιοχÞ τηòΑσσÞρου απü τον ΤομÝα Αρχαιολογßαò του Α.Π.Θ. (ΚωτσÜκηò-ΑγδρÝου,Α.Ε.Μ.Θ,),

6. Στη δημοσßευση του l. τüμου τηò ανασκαφÞò των Σιταγρþν (Ren-frerv Ι986, ΓραμμÝνοò Ι989).

7. Στην Ýναρξη ανασκαφÞò στο νεολιθικü οικισμü τηò ΜÜκρηò στηΘρÜκη (στον αδημοσßευτο ακüμη 2. τüμο του Α.Ε.Μ.Θ., ΠρακτικÜ τουΙ 988),

8. Στη συνÝχιση τηò ανασκαφÞò στο νεολιθικü-εποχÞò χαλκοý οικισμüτου ΜανδÜλου Γιαννιτσþν (Α. ΠιλÜλη κ.λ. 1989 και Α.Ε.Μ.Θ. 1987, Ι988).

9. Στη συνÝχιση τηò επιφανειακÞò και ανασκαφικÞò Ýρευναò στη Σα-μοθρÜκη (Α,Ε.Μ.Θ. 1987, Ι988, Ι989),

Ι0, Στην Ýναρξη νÝων επιφανειακþν και ανασκαφικþν ερευνþν:

ΙιllιÞιl,ι,,,. lß, Ι',ιιιlιlιι τι,

Στιlν Λλ[Ιιινß(ι: (Κο τΚιιιß Ι9Ιζ9),

Στι1 l'ιοιιγκοσλαβßα: ΑνασκαφÝò στο νß;()λι()ικι'ι ιιικισιιιß Sßτιιgανòτ]ιò Κεντριι(ιºò Γιουγκοσλαβßαò (Stankovii, | 9l{t( ), ιΙlιειßνεò νεο-

λιθικÝò στην ΚεντρικÞ Γιουγκοσλιιβßιτ (Καßιιηατ Ι98ßζ) και

παλιüτερεò στη Νüτια (Strejoviü Ι988) που |ιαò ενδιαφÝρουν

βÝβαια περισσüτερο1. Επßσηò πρüσφατα Chapman κ.Ü, Ι988.

Στη Βουλγαρßα: ΒουλγαρογαλλικÞ συνεργασßα στο Koyaoevo, με-

ταξý του Melnik και των Ελληνοβουλγαρικþν συνüρων (κοι-

λÜδα Στρυμüνα, Ýχουν εκδοθεß ωò τþρα 3 πολυγραφημÝνα τεßι-

χη για τιò περιüδουò Ι986-l988 απü το CΘntIe de Recheτ,ches

Prσtohistoriqιιes του Παρισιοý), ΒουλγαρογερμανικÞ συνερ-

γασßα στη Drama, οικισμü νεολιθικü Ι00 χλμ. Α απü τσ ΡΙο-

vadiv (Fol κ.Ü. 1988). ΒουλγαροαυστριακÞ συνεργασßα για τη

συνÝχιση των εργασιþν στο Καταηονο (εκδßδεται απü το Ι984

και κÜθε χρüνο τεýχοò με τα χρσνικÜ απü το Ινστιτοýτο τηò

Αρχαßαò tστορßαò του Salzburg με εκδüτεò τουò S, Hilleι και

G. Georgiev και, μετÜ τον πρüσφατο θÜνατο του τελευταßου,

τον γ. ΝßΚοΙον).Στην Ευρωπαß:κÞ Τουρκßα, τÝλοò, επιφανειακÝò, κατÜ κýριο λüγο,

Ýρευνεò του üΖdügαη και των συνεργατþν του. Αν και οι ερ-

γασßεò αυτÝò εßναι εν εξελßξει, μßα νεüτερη σýνθεση για τανεολιθικÜ τηò Νüτιαò ΒαλκανικÞò, ýστερα απü επßσκεψη των

ανασκαπτομÝνων θÝσεων και επß τüπου εξÝταση του υλικοý,θα αποτελοýσε σημαντικÞ συμβολÞ, με την επßγνωση, βÝβαια,üτι η ολοκλÞρωσιß των ερευνþν αυτþν θα μποροýσε να δþσει

Üλλη διÜσταση στην Ýρευνα.

Απü Üποψη, πÜντωò, σ,ρχαιολογικÞò θεωρßαò και πρακτικÞò, η Üλλη

αυτÞ διÜσταση εßναι αναμενüμενη γιατß, και αυτÜ τα πρÜγματα εßναι αλλη-λÝνδετα, η ανασκαφÞ μεγÜλων πλÝον εκτÜσεων σε «επßπεδουò» κατÜ κýριο

λüγο, οικισμοýò, για τουò περισσüτερουò, τουλÜχιστο, ανασκαφεßò, θα πρÝ-

πει να σημαßνει και νÝουò θεωρητικοýò στüχουò. Οι στüχοι αυτοß περιÝχουν

l. Βλ. σ.49 τιò υπ'αριθ. l58, 155, Ι54, Ι57, 156, Ι53, Ι52, 15Ι θÝσειò, üλεò,νεολιθι-κÝò Þ με ,νεολιθικÞ επßχωση. Στον κατÜλογο αυτü, Ýνα πραγματικÜ πολýτιμο βοÞθημα,παρÝχεται περιγραφιj των ανασκαφþν - ευρημÜτω,ν και η βιβλιογραφßα.

,Πρüσφατα üμωò οι νεολιθικÝò ανασκαφÝò στην περιοχÞ των Σκοπßω,ν Ýχουν αυξη-()εß και τα χρονικÜ τουò εκθÝτονται στο περ. Μαòòdοηßαò Acιa Archaòologιca (στο Γραμ-

μÝ;νοò 1984 εßχαν ληφθεß υπüψη τα τεýχη ι-5 αλλÜ, στο μεταξý, το περιοδικü Ýφθασε στο

τι;ßιχοò 9, δηλαδÞ Ýχουν δημοσιευθεß προκαταρκτικÝò ανιlκιιινþσειò ωò το Ι983).

[1Ý[Ιιτια τοιιò περιβαλλοντολογικοýò Þ τουò παλαιοοικονομιικιιßιò τιιιν δßιιιπροιlγουμÝνων δεκαετιþν. .Εκεßνο που εßναι εντελþò σßγουρο εßνιτι ιßτι I.;

περßφημη διεπιστημσνικÞ συνεργασßα η οποßα αποτελεß τη βÜση, ιιlιχικιß,για την οικολογικÞ προσÝγγιση Þ για την εξελιγμÝνη τηò μορφι1, τιιν (τι)-

χαιολογßα των συμφραζομÝνων εßναι πλÝον δεδομÝνη (òοηteχtιιαΙ ατòhιιοιι-|ogy, Butzer l983, Hodder Ι986). Η συνεργασßα αυτÞ συνδυασιιÝνη Þ ι5χιμε μßα απü τιò θεωρητικÝò προσεγγßσειò των ημερþν βαζ, με συστιlμιικÝò ß1

üχι απαρχÝò, αποτελεß εγχεßρημα εξαιρετικÜ πολýπλοκο και πολυδιÜστατ(),Γι'αυτü προκειμÝνου να προωθηθοýν κÜποιοι, Ýστω, στüχοι ερευνιlτικοßμÝσα απü συστηματιι(Þ Þ σωστικÞ ανασκαφικÞ Ýρευνα, θα Ýπρεπε να εßναιγνωστü, στο μιÝτρο του δυνατοý, üλο αυτü το πρακτικü και θεωρητικü φÜ-σβα, Þ τουλÜχιστο να εßναι συνειδητü üτι η üποια ανασκαφικÞ Ýρευνιτ,ακüμη κι αν Ýχει ελÜχιστη Ýκταση, δεν θα μποροýσε να εßναι, απü τα πρÜγ-ματα, μüνο στρωματογραφικÞ,

Η ανασκαφικÞ Ýρευνα, τελικÜ, δÝχεται, ιδιαßτερα στιò μÝρεò ιιαò, τοβÜροò απü μßα πληθþρα παντοειδþν αναζητÞσεων, με αποτÝλεσρια τη με-γÜλη διστακτικüτητα για την Ýναρξη νÝων ανασκαφικþν ερευνþν, εκτüò αναυτÝò εκπληροýν τουò εξÞò βασικÜ üρουò: l. Να Ýχουν μεγÜλη Ýκταση και2. να Ýχουν κÜποιουò εκσυγχρονισμÝνουò στüχουò.

Για την ανασκαφÞ που αρχßσαμε στο νεολιθικü οικισ;"ιü ΘÝρμη Β τηòΘεσσαλονßκηò, Ýναν οικισμü «επßπεδο» σχετικÜ, ριε Ýκτασι1 πÜνω απü Ι00στρÝμματα, που απλþνεται αμÝσωò Δ απü το γνωστü απü τιò αρχÝò του αιþ-να οικισμü (Τοýμπα) τηò ΘÝρμηò (ΘÝρμη Α, French Ι967, ΘÝρριη Τοýμιπα,σ. 34), προσπαθÞσαμε να τηρÞσουμε αυτÜ τα πρÜγματα (ΓραμμÝνοò κ.Ü.Ι989 για την ανασκαφικÞ περßοδο του Ι987), αν και οι δυσκολßεò για τÝτσιεòανασκαφÝò εßναι σχεδüν αξεπÝραστεò για την παροýσα κατÜστασιß, ακüμιηκαι αν εßναι καθαρÜ σωστικÝò, αν θα μποροýσε ο χαρακτιlρισμüò αυτüò vιrισχýσει για την προßστορικÞ Ýρευνα. Η Ýκταση πÜντωò τηò ανασκαφÞò στηΘÝρμη Β φθÜνει τα 96 τ.μ., 1-ιε μÝγιστο βÜθοò, αλλÜ σε μßα μüνο τομιÞ, τα2μ,

Οι στüχοι, λοιπüν, τηò ανασκαφÞò αυτÞò, πÝρα απü οτιδÞποτε αναφÝρ-θηκε ωò εδþ, νομßζουμε üτι θα μποροýσαν να παραλληλισθοýν, Þ να τιη πα-ραλληλισθοýν, με εκεßνουò τηò ανασκαφÞò στο Ορονο, στο Selevaü και στιιGomolaya, παραδουνÜβιουò δηλαδÞ οικισμοýò στη Γιουγκοσλαβßα πουεντÜσσονται στον πολιτισμü νßηδα (Tringham κ.Ü. 1985). Στιò ανασκαιρÝòαυτÝò, μÜλλον για πρþτη φορÜ, εισÜγονται στο Βαλκανικü χþρο αναζητι1-σειò βασισμÝνεò στη σýγχρονη αμερικανικÞ ανθρωπολογικÞ εμιπειρßιι.Πρþτοò στüχοò, η διαπßστωση τηò διαδικασßαò με την οποßα ο πολιτισμιιßòκα1 η οικονομιßα 1ι,ετασχη;.ιÜτισε την παραγωγÞ των τροφþν και την εκ|ιε-

502 .1ιllι,Þτgιοò ΙΙ. Ι'ψιμ,μ,{ι,ιιò

τÜλλευση των παραγωγικþν πηγþν σε Ýνα λειτουργικü και παραγωγικü

σýστημα. Δεýτεροò στüχοò, η διαπßστωση τηò σχÝσηò τηò συνεχοýò αýξη-

σηò τηò σταθερüτηταò τηò μιüνιμηò εγκατÜστασηò ωò προò την πτþση τηò

κινητικüτηταò απü οικισμü σε οικισμü. Αυτü σημαßνει την εξακρßβωση

τηò διÜρκειαò των οικιþν, τουò τρüπουò τηò αντικατÜστασÞò τουò και τηò

διαμüρφωσηò των αρχαιολογικþν αποθÝσεων και τη σχÝση τηò κοινωνßαò

με τον περιβÜλλοντα χþρο. Τρßτοò στüχοò, η Ýρευνα που αφορÜ την εμφÜ-

νιση τηò οικογÝνειαò-νοικοκυριοý (household) ωò πρωταρχικÞò ενüτηταò

για την οικονομικÞ και ιòοινωνικÞ οργÜνωση του οικισμοý (απü το Γραμ-

;_ιÝνοò κ.Ü. ι989). Τον τελευταßο αυτü στüχο Þδη Ýχει θßξει ο Halstead (ι985)

στη σýνθεσÞ του για τα προßστορικÜ πρÜγματα τηò Θεσσαλßαò, τον εντο-

πισμü δηλαδÞ τηò πολιτιστικÞò αλλαγÞò μÝσα απü αυτÞν τη μικροκλßμακα,Αυτονüητοι βÝβαια ερευνητικοß στüχοι θα πρÝπει να θεωρηθοýν η επανε-

ξÝταση των διαφüρων νεολιθικþν θεμÜτων με βÜση τα δεδομÝνα που θα προ_

κýψουν, η χρÞση γεωλογικþν μεθüδων για την εξÝταση του εßδουò και τηò

Ýκτασηò των επιχþσεων σε üλη την Ýκταση του οικισμοý και, ει δυνατüν,

του οικισμοý των Βασιλικþν και η γεωαρχαιολογικÞ μελÝτη τηò περιοχÞò,

Τα μÝχρι τþρα, πÜντωò, εντελþò γενικÜ συμπερÜσματα που προÝκυ-

ψαν, εßναι üτι οι επιχþσειò που Ýχουν σκαφτεß ανÞκουν στο μεγαλýτερο

μιÝροò τηò φÜσηò ΒασιλικÜΙΙΙ και στη φÜση ΒασιλικÜΙν, ενþ οι ποσοτικÝò,

κατÜ κεραμικÞ κατηγορßα, τεχνικÝò κλπ. αναλογßεò τηò κεραμικÞò των δýο

οικισμþν, οι οποßοι απÝχουν μεταξý τουò σε ευθεßα γραμμÞ περßπου 8 χλμ,,

συμπßπτουν σε πÜρα πολý μεγÜλο βαθμü, Η μελλοντικÞ θεωρητικÞ χρÞσητων κεραμικþν δεδομÝνων, και üχι βÝβαια μüνο αυτþν, απü τουò δýο γειτσ-

νικοýò οικισμοýò, ελπßζουμε üτι θα προωθÞσει πολλÜ ζητÞματα τηò σýγχρο-

νηò κεραμικÞò θεωρßαò και ιδιαßτερα το θÝμα των εργαστηρßων, των ανταλ-

λαγþν μικρÞò απüστασηò κλπ. ΑνÜλογο και πολýτιμο συγκριτικü υλικü

εßναι το υλικü τηò ΔÞμητραò - Σιταγρþν - Ντικιλß Ταò,

Στα αρχιτεκτονικÜ λεßψανα δεν θα αναφερθοýμε, αφοý ακüμη η ανα-

σκαφÞ δεν Ýχει πÜρει μεγÜλεò διαστÜσειò. Σßγουρη πÜντωò εßναι η χρÞσητων πασσÜλων τηò λιθοδομÞò αλλÜ και των πλßνθων για ανωδομÞ και ηχρÞση μεγÜλων λιθüστρωτων που θα πρÝπει να Þταν ανοιχτοß εργαστηρια-

κοß χþροι, Η συνÝχιση τηò Ýρευναò μÜλλον θα δþσει απÜντηση στο θÝμα

του βαθριοý τηò αραιοκατοßκησηò, η οποßα, με βÜση τα ωò τþρα δεδομÝνα,

0α πρÝπει να θεωρεßται δεδομÝνη, τηò ταυτüχρονηò Þ üχι κατοßκησηò üλου

τOυ üικισμοý κλπ, το τελευταßο αυτü θÝμα εßναι εξαιρετικÜ ουσιαστικü, το

να ιτποδειχθεß δηλαδÞ, κατÜ τη γνþμη μου, οριστικÜ, το αν οι οικισμοß αυ-

τιιß, 1κß τιò τερÜστιεò εκτÜσειò (πολιτισμüò νßηüα), συγκÝντρωναν, παρÜ την

ιιπιιιιt ιιριιιιτκατοßκηση, τερÜστια για τα νεολιθικÜ δεδομÝνα πληθυσμιακÜ

Σι'μ,πιιριßσlιιιτιι (ιπü 1,ε(jτεQεò νι:ολιΓlχß:ò τlgιιυlιllò 67η Λι[ιιχι;δογßιι 503

σýνολα. 'Ηδη η Ýννοια πρωτοουρμπανισμüò, συνοδευüμιενη βÝβαια και απüτιò τυπικÝò τηò, Þδη απü την εποχÞ του Childe, συνιστþσεò (ριεταλλουργßα,γραφÞ), Ýχει κÜνει την εμφÜνισÞ τηò στη νεολιθικιj βιβλιογραφßα τηò Βαλ-κανικÞò, 'οπωò εßναι γνωστü, οι απüψειò αυτÝò, ιδιαßτερα μετÜ το εýρημιατηò ΒÜρναò, οδηγοýν ακüμη και σε μετÜ-τσαßλδικÝò ανÜθεþρÞσειò του τýτπου Εχ Balkanis Lux ? (Evans-Rasson Ι984).

Οι λιθοτεχνßεò του οικισμοý παρουσιÜζουν μεγÜλη ιδιαιτερüτητα εξαι-τßαò τηò ýπαρξηò λατομεßου πυριτολßθου που τροφοδοτοýσε, üπωò φαßνεται,το μεγαλýτερο μÝροò τηò ΒΔ ΧαλκιδικÞò. Οι ποσοστιαßεò αναλογßεò τωνδιαφüρων ειδþν τηò πανßδαò δεν φαßνεται να πσ"ρουσιÜζουν μεγÜλεò δια-φορÝò απü εκεßνεò των Βασιλικþν. Η συγκριτικÞ μελÝτη και του υλικοßßαυτοý σßγουρα θα εßναι πολýτιμη. '}Ιδη Ýχει ολοκληρωθεß και δοθεß γιαδημοσßευση η μελÝτη για üλα τα υλικÜ κλπ. τηò ανÜσκαφικÞò περιüδουΙ987, ΚατÜ το Ι988 δεν Ýγινε ανασκαφÞ, ενþ η εκσκαφικÞ πÝρßοδοò του1989 εßναι εν εξελßξει.

Θεωρþνταò λοιπüν σßγουρο üτι η συνÝχιση τηò Ýρευναò τüσο στη ΘÝρ-μη Β üσο και στιò Üλλεò θÝσειò τηò ΒαλκανικÞò που αναφÝ|αμε θα ανανεcο-σει σßγουρα τη νεολιθικÞ Ýρευνα, θα Þθελα να παραθÝσω συνοπτικÜ τα συ-μπερÜσματα απü την Ýρευνα τηò Μακεδονßαò και τηò ευρýτερÞò τηò περισ-χÞò, που Ýχουν κÜπωò διαμορφωθεß μÝχρι σÞμερα (ΓραμμÝνοò Ι984 καιιδßωò Ι987).

ΣχετικÜ με το χρονολογικü θÝμα: 1) θα πρÝπει να θεωρεßται πλÝον δε-δομÝνη η εξßσωση τηò αρχÞò τηò φÜσηò νßηδαΑ θεσσαλικÞ φÜση Τσαγκλßκ,εξ. 2) ΚανÝναò ανασκαμμÝνοò οικισμüò απü την ΚεντρικÞ, ΑνατολικÞΜακεδονßα και ΘρÜκη δεν Ýχει επιχþσειò αρχαιüτερεò απü τη ΜΝ ΙΙΙ τηòΘεσσαλßαò και αυτüò εßναι ο κανüναò με βÜση και τα δεδομÝνα τηò επιφα-νειακÞò Ýρευναò. Σßγουρα üμωò, και με βÜση και πÜλι την επιφανειακι1Ýρευνα, αρκετοß οικισμοß Ýχουν και αρχαιüτερεò επιχþσειò. Η ανασκαφιjενüò τÝτοιου οικισμοý ελπßζουμε üτι θα αρχßσει πολý γρÞγορα με κριτιßριο,εκτüò των Üλλων, και την ýπαρξη επιχþσεων του τÝλουò τηò ΝΝ και τωναρχþν τηò ΠΕΧ. Η ανασκαφÞ πÜντωò μεταβατικþν εηιχþοελν μÜλλον δενθα πρÝπει να αποτελεß πανÜκεια για τη «λýση» του αιþνιου χρονολογικοfιζητÞματοò. Θα εßναι üμωò ßσωò χρÞσιμη για την ανεýρεση δειγμιÜτων Cl4,αιροý, π.χ. στα ««κρßσιμα» στρþματα 41α ωò 33 τηò βασικÞò ,ομßηò αΑ ταυΣιταγρþν, üλωò τυχαßωò, δεν βρÝθηκαν δεßγματα, Το «κενü» πÜντωò τη1σκαφÞò αυτÞò με βÜση τα προò τα πÜνω και προò τα κατω tηογþCδεßγματα εßναι «κενü» τηò τÜξεωò των 500-600 ετþν και οιστρωμÜτων αυτþν, οι οποßεò εßναι επιχþσειò εγκατÜλειΨÞßιτο δικαιολογοýν,

!

5()| Ιιllιßlιηιιιò Ιl_ l'υιιlιlιι,τι,,

Σχι;τικÜ ιιε τιò ποσοστιαßε:ò αναλογßεò των ι;ποχþν που εντOπßζοντ(τισιι κιßθι: οικισμιü, οι παλιÝò διαπιστþσειò εξακολοιιθοýν να ισχýουν πιτριßΤη θεΙΤ;-ΙαΤΙκη αýξησι1 των γνωστþν μÝχρι σÞριερα 0Ýσεωγ: ι1 αγαλογßα τατγνεολιθικþν θÝσεων εßναι πολý μ,εγαλýτερη στην ΑνατολικÞ απü ü,τι στιlνΚεντρικÞ Μακεδονßα (5ºα/ο μιε 29Ο/ο αντßστοιχα, ενþ στην ΚεντρικÞ Μα-κεδονßα παρατηρεßται μεγÜλη αýξηση κατÜ την ýστερη εποχÞ του χαλκοý,78'f, και 43ο/ο, αýξηση üμωò που εßναι πολý μικρüτrρη απü'εκεßνη του κυ-ρßωò αιγαιακου χþρου),

Με βÜση τιιν ανασκαφÞ των Βασιλικþν και τηò ΔÞμητραò φαßνεταιßιτι κατÜ τη μÝση νεολιθικÞ περßοδο τüσο η Ýκταση üσο και ο πληθυσμüòταιν οικισμþν Þταν πολý μειωμÝνοι σε σχÝση με τη ΝΝ,

Δρχιτεχτονικ/1 : Τα σπßτια θα πρÝπει σε üλη τη Μακεδονßα, αν και ωòτþρα δεν Ýχουν ανασκαφεß μεγÜλα οικιστικÜ σýνολα, να εßναι τετρÜγωνα Þορθογþνια, αλλÜ υπÜρχουν κατασκευαστικÝò ιδιομορφßεò κατÜ την περιοχÞ,1"ιερικÝò απü τιò οποßεò Ýχουν εντοπισθεß, αλλÜ ßσωò δεν εßναι δυνατü απüτþρα να γßνουν γενικεýσειò.

Κεραμιχß1: Η κεραμικÞ διαφοροποßηση εßναι βαθμιαßα απü περιοχÞ σεπεριοχÞ αλλÜ, συγκρßνονταò την κεραμικÞ απü δýο'ανασκαμμÝνουò οικι-σμιοýò, π.χ. τη ΔÞμητρα τηò ΑνατολικÞò Μακεδονßαò και τα ΒασιλικÜ τηòΚεντρικÞò, που απÝχουν μεταξý τουò σε ευθεßα γραμ;Þ πÜνω απü Ι00 χλμ.,οι διαφορÝò εßναι πολý μεγÜλεò. Στην ΑνατολικÞ Μακεδονßα η κεραμικηπαρÜδοση εßναι σημαντικÜ διαφορετικÞ απü τηò ΚεντρικÞò Μακεδονßαò,κυρßωò σε ü,τι αφορÜ τη μεγÜλη ποικιλßα των γραπτþν κατηγοριþν, αλλÜκαι μßα σειρÜ απü Üλλεò κεραμικÝò διαφοροποιÞσειò.

Μεταλλουργßα; Τα λßγα σε ποσüτητα αντικεßμενα που βρÝθηκαν απüτην ανασκαφÞ τηò ΔÞμητραò και μüνο ýστερα απü κοσκινßσματα, εντÜσ-σονται τüσο απü πλευρÜò τυπολογßαò üσο και απü πλευρÜò χιlμικþν ανα-λßισεων, στην πρþτη περßοδο τηò βαλκανικÞò μεταλλουργΙαf χαλκοý καιχlιιι69Þ, σýμφωνα με üσα μαò Ýχει δεßξει η Todorova (l97S).

º'τι πρüβλημα τηò νεολιθικÞò γραφßlò; Απü üσο και προσωπικÜ γνω-ι)ιι',ιι), (jιπü τη Μακεδονßα και τη ΘρÜκη δεν Ýχει ριÝχρι τþρα αναφερθεß αντι-ι ] ιιιß,\/(), δηλαδÞ πινακßδα, üστρακο κλπ., στο οποßο να Ýχει αναγραφεß ιδεü-)ι,(ßιιιιß/ που να σχετßζεται με αντßστοιχα αντικεßμενα, π.χ. τιò πινακßδεòΙ -ι ι l,ι ι ι;ι κλπ.

Ι'" 1τ1\1γγ1,11111 τ(υ,t1 (ι,νταλλαγιΔι,: 'Υστερα απü την εξÝτασΙ1 των δεδομιÝ-, ,. ιιι/ κιß()ι; υλικü (spondylus, πυριτüλιθοò, κεραμικÞ), το γενικü συμπÝ-

ι,ι!ιιιιιι ι ιι,ιιι ιßτι ιιι ανταλλαγÝò μιεταξý των οικισμþν

βασßζονται στην αμοι-

|,.ι,, ,,, ιιι,\λιτγß; τιον κÜ()ε εßδουò περισσευμÜτων.Ι ,"ιιιι ιι(ß ιιιν κι;lιι-ιμιικÞ κιτι ειδικüτερα για την ΑνατολικÞ Μακεδο-

Υττι,λιOιχτ|: [(.,!ι ιlτι, , ιιι ιι .|Ιιιχι ι\ιιι,ßιι ,5()t

νßα, δεν θα πρÝπει να υπÜρχουν οικισμοß-κεντρικÝò αγορÝò (central ιrrιιrkct),δηλαδÞ οικισμοß οργανωμÝνοι ιεραρχικÜ, üπωò δÝχεται πρüσφατα η Wιsh-Ιτιιτη για τη Νüτια ,ΕλλÜδα, οýτε ειδικευμÝνα κεντρικÜ εργαστÞρια, ßιπαιòστη Θεσσαλßα (V/ashburn Ι983). ΑνÜλογη Ýρευνα με τηò Washburn, ποιιβασßζεται στην ανÜλυση τηò συμμετρßαò των διακοσμητικþν στοιχεßων,θα μποροýσε να γßνει και ¾ια τη γραπτÞ νεüτερη νεολιθικÞ κεραμικι1 τιlòΑλβανßαò που παρουσιÜζει θεσσαλικÝò επιδρÜσειò, Þ εßναι επεßσακτη, σýμι-φωνα με τα κριτÞρια των Αλβανþν συναδÝλφων.

Δεν θα αναφερθοýμε εδþ στιò γεωαρχαιολογικÝò και παλαιοοικονοιιι-κÝò Ýρευνεò που πρüσφατα Ýχουν αρχßσει, με αρκετÞ καθυστÝρηση βÝβαια,αλλÜ και με τη συμβολÞ ΕλλÞνων ειδικþν, πρÜγμα εξαιρετικÜ σημαντικü,üπωò εßναι αυτονüητο. Τα συμπερÜσματα εßναι πολýτιμα απü κÜθε Üποψι1.

Το ουσιþδεò πÜντωò συμπÝρασμα που προκýπτει απü την προσÝγγισι1των θεμÜτων του πληθυσμοý, των ανταλλαγþν και τηò παλαιοοικονομßαò,εßναι το εξÞò: Οι νεολιθικοß οικισμοß τηò Μακεδονßαò, αλλÜ και τηò ευρý-τερÞò τηò περιοχÞò, θα μποροýσαν να χωρισθοýν σε ομÜδεò οικισμþν χω-ρßò ιεραρχικÞ μεταξý τουò οργÜνωση, αν και μερικοß απü αυτοýò Ýχουν πολ-λαπλÜσιο και υπερπολλαπλÜσιο πληθυσμü. Η εξωκοινοτικÞ δηλαδÞ οργÜ-νωσÞ τουò βασßζεται στην ανταλλαγÞ των κÜθε εßδουò περισσευμÜτων, ταοποßα, μÜλλον, δεν γßνονται αφορμÞ για κοινωνικÞ ανισüτητα.

ΤÝλοò, οι ομÜδεò οικισμþν που αναφÝραμε, ομÜδεò με κοινÜ περιβαλ-λοντολογικÜ, οικολογικÜ και πολιτιστικÜ στοιχεßα, με κανÝνα τρüπο, σýμι-φωνα και με τιò νεüτερεò ανθρωπολογικÝò και αρχαιολογικÝò θÝσειò, δενθα μποροýσαν να θεωρηθοýν üτι συνιστοýν ομÜδεò με διαφορετικÞ φυλε-τικÞ σýσταση, Ýστω εν τη γενÝσει τηò. ΔηλαδÞ η αρχαιολογικÞ διαφορο-ποßηση στο χþρο με κανÝνα τρüπο δεν σημαßνει Þ αποδεικνýει και φυλε-τικÞ, κατÜ κÜποιο τρüπο, διαφοροποßηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α.Ε.Μ,Θ.: Το αυασχαφικü Ýργο στη Μαιιεδονßα χαι Θρ«!ηη,l. 1987, 'Εκθεσηγεßου Μακεδονßαò-ΘρÜκηò, Πολιτισμοý και του Πανεπιστημßου

fl?9:::.º}ºιº] 1988. βυνεχßστηκ€ και για το Ýτοò 1988 και για ""

Ý;;;"""*' º::1¾ι'_º: "ι"º,

η:!¾rο_γ ο, human' e co ιogy:, ;r;ß^;- ";';; ;; ;tεχtυαΙ approaci, Cambridge University Press, t983.Chapman κ.Ü. 1988: J. C. Chapman, J. BinttiÞ ν. Gaffney and Β. Slap§ak, ..Reωnt

veΙopments ßη Yugoslav Archaeology'', Β,¶.R. 431, Oxford, 1ü88.Evans-Rasson Ι984: Robert Κ. Evans, Judith Α. Rasson,..Ex Balkanis Lux Recent DgιτΙομmeit§ ßη Neolithie and Chalkolithic Research ßη South-east Europe'', ΑmeτßεqAntiqaity 49 (4), 1984, 713,Fol κ.Ü. 1988: Α, Fot, R. ΚαtßηÝατον, J. Lichardus, ..Die bulgarisch-deutschen Auegrεbm.gen ßη DΤαmα",σΤΟ l:[acht, Herrschaft und GoH, Μοdòτηò GοιòÞò dòò Sa*ioad,Museumò, KrÜger Druck Vertag GmbH, SaarbrÜken 1988.Fronch 1967: D, Η, French, Index of Praehistoric Siτes inCenτral l[acedonia, Ατhοηg ι96?(πολυγρ.).ΓραμμÝνΟò 1984: ΔημÞτριοò Β, ΓραμμÝναò, ΝεολιθικÝò Ýρευυεò στηγ κευτρικÞ χαι Αγατο.λικÞ Μαυεδονßα, δ.δ. Α.Π.Θ., Θεσσαλονßκη 1984, 199Ι'(Αρχ, Εταιρεßα).ΓραμμÝνοò 1986: ΔημÞτριοò Β. ΓραμμÝνοò, <<ΝεολιθικÝò Ýρευνεò στην ΚεντρικÞ ΙνΙακs.δονßωτ, Ancient kracedonia tν, Sept. 21-25,1983, tnst. ior ΒαΙκαη §tudies, 20{,Thessaloniki, 1986.ΓραμμÝνοò Ι987: ΔημÞτριοò Β, ΓραμμÝνοò, «ΝεολιθικÜ θÝματα απü τη Μακεδονßα καιτην ευρýτερÞ τηò περιοχÞ» (υπü Ýκδοση στο ΤΑΠ).ΓραμμÝνοò κ.Ü. 1989: Δ. Β. ΓραμμÝνοò, Μ. ΠαππÜ, Ν"ουοÜνκα Οýρεμ-Κþτσοò, Κ. Σκουρ.τοποýλου, Ευτ. Γιαwοýλη, ΙνΙπετ. Τσιγαρßδα, <<ΑνασκαφÞ νεολιθικοý οικισμοýΘÝρμηò, ΑνασκαφικÞ περßοδοò 7987>», Μαιεδοι,ιχÜ ΚΖß igso, Ζß3-Ζsε,Halstead Ι984: Ρ. L. J. HaΙstead, Strategiesfor SurViVaι: Αη Ecoiogical Approach to Sociaιand Ecanomic Change ßη the Early Faτming Communities of τhλssαιγ, Ν. Greece(Ph.D., University of Cambridge), 1984.Hodder Ι986: Jan Hodder, Reading the Pasτ, Cυγτòηß αρρτοαòhòò το ßfιτòτρτòτατßοη ßη archaòo_Iogy, Cambridge University Press, t986.ΚΙΙυηαΤ Ι988; R, Katunar, "NeoΙithic Settiements ßη the Jasenioa Υαιιeγ (Centraι Serbia),,,

C entar Ζα archeolo sk α istraÝiraτιja, Fito zofskog fakuhe ta, BeograÜ, Narodni muzej,ι 988,

Korkuti Ι989: Πρüσφατη σýνοψη των προßστορικòον ερευγþγ στηγ Αλβαγßα στο συγÝ_δριο "Die lllyrer und dio antike Welt'" (Hildesheim Ιοýνιοò 1989), ..GrundlegendeFragen zur Vorgeschichte ßη Albanien'', Ιtßτßα 1θ89, 2, 15-22.

h

Σ,υιιπερÜσμιιτιι απü υεüτεqεò υεολιθικÝò Ýρευνεò σττ1 Μαχεüουßιι 507

Α. ΠιλÜλη-Παπαστερßου - Αικ. Παπαευθυμßου-Παπανθßμου, «]ι[fgò ανασκαφικÝò Ýρευνεòστο ΜÜνδαλο Δ. Μακεδονßαò (Ι985-1986)», Εγνατßα 1. (Βπιιττ, Βπετ, τηò Φιλ,Σχ, Τüμοò 23, τεýχοò τμÞματοò Ιστορ. και Αρχ.), 1989, Ι6 κ.ε.

Renfrery 1986: C. Renfrew, Μ. Gimbuta§, Ε. S. Blster, "Excavations at Sitagroi, Α Pre-historio Village ßη Northeast Greece", Υοl. Ι, Μοηυmòητα Arι:hapologica Ι3, ιηòτ,of Archaeology, University of California, Los Angeles Ι986.

Stankoviü Ι988: S. StankoviÝ"'Neolithic Settlement at Stragare" (σερβ. με αγγλ. περßλ.),Cenier Ζα archaeoloska istyazivanja, Filozofskog fakulteta, Beograd Ι988.

StrejoviÝ Ι988: D. StrejoviÝ (ed.), "The Neolithic Serbia", ΑτòhαòοI. Reòòατòh 1g4ò-lgò8,The University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Cοηττe for Ατòh. Research,Belgrade Ι988,

Todorova Ι978: Η. Todoroya, "The Eulolithic Bulgaria", B.A,R.49, Oxford, 1978.Tringham κ.Ü. 1985: R. Tringham, Β. Bruckner, Β. Voytek, "The ορονο Project: Α Study of

Socio-economic Change ßη ΒαΙΚαη Neolithik", Journal of FßòΙd ΑιòhαòοΙοgγ ι2, ι985,425 κ.ε.

Washburn 1983: Dorothy Κ. Washburn, Symmetry αηαΙγsßò of còramic dòòßgη: τ\fο ßòòτò ofthe method of the Aegean, Structure and Cogniiion ßη Art, Dorothy Ι(. Washburn(ed.), Cambridge University Press, Ι983, 138 κ.ε.