SULTAN ABDÜLAZZ VE SULTAN MURAD DÖNEM · • Asi Asker, Mektepli Zabitlere Düşmand • Üç Gün İçinde Yüzlercesini Öldürdüler .....300 • Bütün Gazete İdarehaneleri

HATIRA

Süleyman Tevfik (Özzorluoğlu)

Hazrlayanlar:Tahsin Yldrm - Şaban Özdemir

II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’eElli Yllk Hatralarm

HATIRA

Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

5

İçindekiler

Süleyman Tevfik• ................................................................................... 13Önsöz• ...................................................................................................... 15

SULTAN ABDÜLAZİZ VE SULTAN MURAD DÖNEMİNe İçin Sürgün Edildim? • • Abdülaziz’in Hal’i Nasl Oldu? • Kanûn- Esâsî ve Abdülhamid ........................................................ 19

SULTAN ABDÜLHAMİDLİ GÜNLER

Meşrutiyet Suya Düştü • • “Ali Suavi Vakas” Nasl Oldu?

• Abdülhamid Tedbir Ald .................................................................. 25Sürgün Edileceğimizi Anlamştk • • İzzeddin Vapuru’na Bindirilip Yola Çkarldk .................................................................... 29Halep’e Gelmiş ve Güzel Bir Eve Yerleşmiştik • • Muharrirliğe Nasl Başladm? .................................................................................... 33Sürgünden Döndükten Sonra • Saadet Gazetesine Muharrir Oldum • Mürüvvet Gazetesini Nasl Çkardm? ............................. 37Serhafiye’nin Halep’teki Hayat • • Bir Kutlama Telyazs • Gazete Nasl Çkyordu? .................................................................. 40“Cinayet” Kelimesi Arap Harfleri İle Bir Nokta Eksilince • “Cenabet” Şeklinde Çkmşt • Bir Nokta İçin Tam Bir Hafta Sorguya Çekildim! ................................................................................ 44Abdülhamid’in İşine Gelmeyen Bir Makale Sansürün • Gözünden Kaçarsa Ne Olur? ............................................................ 48Surre Alay Yaplyordu • • On Gündür Yldz’da Mahpustum • Kaçacaktm! ....................................................................................... 51Fesimi, Ceketimin İçine Soktum, Dş Kapdan Çktm, • Yldz’dan Kaçmştm! ......................................................................... 54

© DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2011

DBY: 5Hatra: 5

Isbn: 978-605-61331-8-3Sertifika No: 18188

İstanbul, Ocak 2011

Hazrlayanlar:Tahsin YldrmŞaban Özdemir

Editör:Ersan Güngör

Yayn Yönetmeni:İrfan Güngörür

Sayfa Düzeni:DBY

Kapak Tasarm:Sercan Arslan

Bask/Cilt:Şenyldz Yay. Matbaaclk Ltd. Şti.Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap/İstanbulTel: 0212 483 47 92 (Sertifika No: 11964)

II. M

eşru

tiyet

’ten

Cum

huriy

et’e

El

li Y

llk

Hatr

alar

m

Süle

yman

Tev

fik (

Özzo

rluoğ

lu)

y(

ğ)

DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARITicarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / TürkiyeTel. - Faks: +90 212 526 98 06 www.dby.com.tr • [email protected]

7

Abdülhamid’in Huzuruna Girmiş; Nişan, Rütbe ve Bir Zarf • Para Almştm......................................................................................125Abdülhamid’in Osmanl Bankas Direktörü’ne Verdiği Bir • Ders • Mihran’n Çok Çirkin Bir Hakszlğ Beni Sabah’tan Ayrd ....................................................................................................128Yeni Yazdğm Bir Kitaptan Bin Lira Kazandm • • Türkçe ve Arapça Bir Gazete İmtiyaz Aldm .................................................132Arapça Gazete Satlmyordu • • Benim İçin Verilen Bir Jurnal Üzerine Saraya Çağrldm .................................................................136Bir Buçuk Senelik Memuriyetten Sonra Yeniden • Tarik Gazetesi Baş Muharriri Olmuştum ...............................................142Tarik• Gazetesi Kapanmş, Sahibi de Ölmüştü .............................146Bir Senede Yazlamayan İlmihal • • 1560 Altn Hakk- Huzur Verilmiş, Fakat İlmihal Bir Türlü Hazrlanamamşt ...................149Hafiyelik Almş Yürümüştü • • Encümen-i Teftiş ve Muayene Ne İş Görürdü?...................................................................................152Baba Tahir Kurduğu • Yeni Bir Gazete İdarehanesi ile Herkesin Gözünü Boyuyordu ..........................................................156Jurnalci Baş Fehim Paşa’nn Marifetleri • • Sorguya Çekilen Gazeteciler • Verilen Jurnaller ........................................................159Hafiye Baş Fehim, Fuad Paşa’y Jurnal Etmek İçin Frsat • Kolluyordu, Nihayet... .......................................................................164Avnullah Bey’in Saatlerce Süren Müdafaas O Kadar • Heyecanl Olmuştu ki Herkes Ağlamşt .......................................166Abdülhamid Bursa’ya Gitmeme İzin Vermemiş; Su Getirtip • Burada Banyo Yapmam İrade Etmişti! ........................................170Zaptiye Nezareti’nden Gece Yars Bizi Araba ile Yldz’a • Götürdüler ...........................................................................................171Tam Otuz Dört Gün Yldz Saray’nda Mahpus Kaldm, Otuz • Beşinci Gün... ......................................................................................177Evime Döndükten Sonra Tekrar Saraydan Çağrdlar, Acaba • Pişman m Olmuşlard? .....................................................................182Aleyhimde Mabeyn’e Verilen Jurnallerin Ard Aras Bir • Türlü Kesilmiyordu ............................................................................185Osmanl Saraynn Şeyhine 1 Kuruş Verip Çiğ Patlcan • Yedirirdim ............................................................................................188

6

Viyana’dan İstanbul’a Döndüm • • Matbaaya Geldikten İki Saat Sonra Saraya Çağrldm ............................................................. 58Abdülhamid’in Roman Merak • • Geceleri Saat Üçten Sabaha Kadar Nasl Roman Dinlerdi?............................................. 62Hazine-i Hassa Memuru Olmuştum • • Halep’e Gittim ve Bir Sene Sonra Yine Döndüm ................................................................. 66Arzuhalcilik Yaptm; Fakat “Gitmezsen Vazifene Zorla • Götüreceğiz” Dediler! ......................................................................... 70Kardeşim Halep’teydi, Ben de İstanbul’a Gelip Karşlkl • Ticarete Başladk .................................................................................. 74Sabah• Gazetesinin Başmuharriri Olmuş, Yeni Bir Yazc Heyeti Kurmuştum ............................................................................... 76

1897 TÜRK-YUNAN HARBİTeselya’da Harp Olacakt, Oraya Muhabir Olarak Gitmeye • Teşebbüs Ettim ...................................................................................... 83Kâmil Bey Bana Askerî• Hareketleri Sarayn Takip Edebilmesi İçin Bir Şifre Verdi, Bununla Saray Haberdar Edecektim .......... 87İstanbul’dan Ayrlp Selânik’e Geldim • • Memduh Paşa ile Alasonya’ya Gidiyordum ..................................................................... 89Nihayet Tesalya İlerleme Ordusu Karargâh Olan Alasonya’ya • Vardm .................................................................................................... 94Harp İlan Olunmuş, Savaş Başlamşt, Top Seslerini • Heyecanla Dinliyordum ...................................................................... 98Ylantepe’de Harp Başlamşt • • Savaş Yakndan Görmek İçin Hatlara Gittim.............................................................................101Harp Sahnesinde Yaralanmştm • • Ordumuz Düşman İnhizama Uğratyordu .......................................................................105Milona’nn Zaptn Telgrafla Gazeteye Bildirdim, Telgraf • Önce Yldz’a Gitmişti! ......................................................................109Tehlikeyi Söylediğim Celâl Paşa: “Ben Kumandanm, • Çekilemem” dedi ve Bir Gülleyle Şehit Düştü .............................113Hamdi Paşa Bana Bir Altn Saat Hediye Etti, • • Yenişehir’i Aldktan Sonra ....................................................................................117Abdülhamid Rusya’nn Müdahalesinin Nasl Önüne • Geçmişti? • Gazetenin Tiraj 50 Bine Çkmşt ............................121

9

Bosna Hersek Hadisesi Üzerine Feslere Boykot • • Bulgar İstiklâli ..................................................................................................266Meşrutiyet’i Alanlar Halka Çok Minnet Yüklemeye • Başlamşlard .......................................................................................270Sultanahmet Meydan’nda • İttihat ve Terakki Büyük Bir Miting Yaptrd ....................................................................................278Kâmil Paşa İstifa Etmiş, Hüseyin Hilmi Paşa Sadrazam • Olmuştu... .............................................................................................283

31 MART VAKASI31 Mart Vakas Nasl Çkt? • • Askeri Kimler İdare Ediyordu? 289Volkan• Gazetesinde Yobazlarn İsteği Bir Ultimatom Gibi Madde Madde Yazlyd ....................................................................294Mahmud• Muhtar Paşa, Askerlerinin Asilerle Birleşmesine Tahammül Edemeyerek Ateş Emri Vermişti ................................296Asi Asker, Mektepli Zabitlere Düşmand • • Üç Gün İçinde Yüzlercesini Öldürdüler ....................................................................300Bütün Gazete İdarehaneleri Tahrip Edildi • • Vaka Nasl Hazrland ve Nasl İdare Edildi? ....................................................30531 Mart Vakas Ne Maksatla Çkarlmşt? • • Hareket Ordusu İş Başnda .............................................................................................309Selânik’ten Yola Çkan Hareket Ordusu, Çatalca • İstihkâmlarn Padişah Kuvvetlerinden Almşt ............................313Hareket Ordusu İstanbul’a Nasl Girdi? • • Mahmud Şevket Paşa Örfî İdare İlan Etti ...................................................................320Mebusan ve Âyân Müşterek Toplandklar Bir Celsede • Abdülhamid’in Hal’ine Karar Vermişti ..........................................324Divan- Harpler Bir Ay Çalşarak Suçlular Ayrd ve İstibdat • Enkazlar Sürgüne Gönderildi .........................................................327Volkanc Derviş Vahdetî ve Arkadaşlar Asld • • Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âtî ............................................................................330Çrağan Saray Nasl Parlamento Oldu?• ........................................340Adl ü İhsan Kabinesi • Fkralarda İhtilâf• ......................................34310 Temmuz Günü Çkan Yangn, Fatih, Koska, Laleli, • Yenikap, Aksaray Semtlerini Nasl Yakmşt? .............................348Kudüs Mutasarrflğna Tayin Edilmişken Matbuat İlletim • Yine Tuttu ve İstifam Verdim .........................................................354

8

Besmeleyi Bile Doğru Okuyamayan Bir Hocay Meclis-i• Maarif Başmuallim Yapyordu .........................................................194Nâzr, Arabacsnn Kardeşini Muallim Yapmamamza • Kzmşt... ..............................................................................................195İşe Yarar Bir Haber Alrm Ümidi ile Polis Müdürünün • Yanna Her Gün Gidiyordum ..........................................................198Abdülhamid Bana Hafiyelik Teklif Etti, Ben de Kabul Ettim• ..202Serhafiye de Abdülhamid’e Kzmş ve Paris’e Gidip • Jöntürklere İltihak Etmişti ................................................................206Hrka-i Şerif Alay Nasl Olurdu? • • Abdülhamid Yldz’dan Nasl Çkard? ......................................................................................209Abdülhamid’i Tanmayan İbrahim Paşa Hatice Sultan’n • Evleneceğini Padişaha Nasl Söylemiş? ..........................................212Matbuat Müdürünün Sonu Ne Oldu? • • Abdülhamid’in Son Senesi ....................................................................................................216“İttihat ve Terakki” Faaliyete Başlamş; Şemsi Paşa, • Manastr’da Öldürülmüştü ...............................................................221Abdülhamid Paşalarna Danştktan Sonra Nihayet • Meşrutiyet’i İlan Etmişti ...................................................................224Meşrutiyet Nasl İlân Edildi? • • Halk İlk Tebliği Heyecanla Okumuştu ............................................................................................22825 Temmuz Günü Bütün Gazeteler Sansüre Gitmediği İçin • Serbest Yazlarla Doluydu ................................................................231Halk Nümayişler Yapyor, Fakat İstibdat Yine • Kmldamyordu ..................................................................................235Nümayiş Yapan Halk, Zaptiye Nâzrn Yakalayp Bir Çöp • Arabasna Bindirdi! ............................................................................240Abdülhamid, Meşrutiyet’i Yavaş Yavaş Geri Almak Hülyasna • Düşmüştü .............................................................................................243Abdülhamid• Resmini Baş Aşağ Bast Diye “Matbaa-i Âmire”yi Kapatmşt! .........................................................................248Meşrutiyet’in İlân’ndan Sonra On Gün İçinde Elli Tane • Gazete Çkarlmşt.............................................................................252İstibdat Ricâli Birer Birer Toplanp Büyükada’da Nezaret • Altna Alnmşlard .............................................................................258İstibdat Devrini Lüzumsuz ve Faidesiz Memuriyetleri • Kaldrlyor ve Tasfiye Ediliyordu ....................................................263

11

Trablusgarp Seferi ve Balkan Felaketi Esnasnda Matbuatta • Çalşan Tannmş Muharrirler Kimlerdi? .......................................420Enver Bey, Bir Günde, Kaymakamlktan Paşalğa Terfi • Ederek Nasl Harbiye Nâzr Oldu? ...............................................428Eski İsveç Sefiri Şerif Paşa’ya İttihat ve Terakki Paris’te • Suikast m Tertip Ettirdi? ..................................................................433

I. DÜNYA HARBİEnver Paşa’nn Bir Tebliği• ................................................................439Mahmud Şevket Paşa’nn Katlinden Sonra Yüzlerce Kişi • Bahricedit Vapuruyla Sinop’a Nefyedildi .......................................446Nihayet Meclisin Açlmasna Dair İrade Çkt ve Meclis Uzun • Bir Nutukla Açld ..............................................................................452Bosna’da Patlayan Tabanca Bütün Dünyay Birbirine • Katmaya Kâfi Gelmişti ......................................................................459Umumî Harp Başlamadan Biraz Evvel Almanya, Osmanl • İmparatorluğuyla Bir İttifak Yapmşt ............................................463Osmanl İmparatorluğu Alman Harp Levazm Gelinceye • Kadar Harbe Girmemişti ..................................................................467Enver Paşa’nn Gizli Bir Emriyle Rus Donanmas Topa • Tutulmuş ve Harbe Sürüklenmiştik ................................................473Donanmann Rus Limanlarn Bombardmanndan Sonra • Fransa ve İngiltere de Bize İlân- Harp Etmişti ...........................475Harbe Başlar Başlamaz, Dörder Sahife Çkan Gazeteler • İkişer Sahife Olarak Çkmaya Başlad ............................................479Birtakm Açkgözler, Sağlamlar Çürük Çkartmak İçin • Uğraşp Para Kazanyorlard ............................................................486Bulgaristan’da Genel Harbe Katlmşt • • İstanbul’da İhtikâr Başlamşt .............................................................................................496Enver Paşa, Intelligence Servise Benzetmek İstediği Bir • “Teşkilât- Mahsusa”ya Avuç Dolusu Para Veriyordu .................502Talat Paşa Bana: “Eğer Aralarndan Ben de Çkarsam İş • Büsbütün Karşr” Dedi.....................................................................504Said Molla, • Türkçe İstanbul İsminde Bir Gazete Çkartyor; Peyam, Sabah’la Birleşti .....................................................................512

10

TRABLUSGARP SAVAŞITrablusgarp Hadisesi Nasl Çkt? • • Ciyoletti Bizi Nasl Aldatmşt? ...........................................................................................357İtalyan Hükümeti 4 Ekim’de Trablus’u İlhak Ettiğini • Bir Beyannamede Neşretmişti ................................................................361İtalyanlar Çanakkale’yi Zorlamşlar, Aleyhimizde İsyanlar • Çkartmşlard… .................................................................................365Said Paşa, Mebusan Meclisi’ni Dağtmak İstemiş ve Âyânn • Tasvibiyle Bunu Yapmşt ..................................................................369Türk Matbuatnda Büyük Ziya• ........................................................373

BALKAN HARBİMüfrit İttihatçlar • Babâli’ye Gelerek Kapda “Harp İsteriz” Diye Bağryorlard .............................................................................379Balkan Felaketinden Evvel Bile Osmanl Ordusu Mütemadî • İsyanlar Yüzünden Sarslmşt ..........................................................382Osmanl Ordusu İçindeki Politikaclarla Gittikçe Karşyor ve • Kuvvetten Düşüyordu ........................................................................387Balkan Felaketi • • Osmanl Ordusu, Çatalca’da Dayanmş ve Bulgarlar İstanbul’a Girememişlerdi ..............................................389Abdülhamid Selânik’te Esir Düşmesin Diye • Alman Sefaretinin Yat ile İstanbul’a Getirildi ...............................................................395Enver ve Talat Beylerin de İçinde Bulunduklar• Bir Kalabalk, Babâli’yi Basarak Nâzm Paşa’y Nasl Öldürdü? ........................397Yanya, Edirne, Selânik, İşkodra Birbiri Ardndan Sükût • Edince Mütareke Yapld ..................................................................400Mahmud Şevket Paşa’y Beyazt’ta Nasl Öldürdüler? • • Suikast Tertip Eden Kimlerdi? ....................................................404Londra’da Sulh Teşebbüsleri Başlarken Bulgar, Yunan ve • Srpllar Birbirine Düşmüşlerdi ........................................................410Balkan Devletleri Birbirlerine Düştükten Sonra, Biz de Meriç • Nehri’ne Kadar Trakya’y Geri Aldk .............................................412İstanbul• ’da Kolera Çkmşt • Memleketin Kaybettiği Üç Kymetli Varlk ....................................................................................416

13

Süleyman Tevfik (İstanbul, 1861 – İstanbul, 1939)1

Mabeyin kâtiplerinden Zorluzade Hac (Aziz) Hüsnü Bey’in oğludur. İyi bir öğrenim gördü; Arapça, Farsça, Franszca, İtalyanca öğrendi. 1881’de Antep’te Franszca öğretmenliği yapt. Halep ve Selanik’te çeşitli memurluklarda bulundu. Sa-bah gazetesinin muhabiri olarak Osmanl-Yunan Savaş’na katld (1897). Meclis-i Kebir-i Maarif üyesi oldu (1906). Cumhuriyet’ten sonra çeşitli gazetelerin ve dergilerin yöne-timinde yer ald. Üretken bir yazar olan Süleyman Tevfik’in din, edebiyat, folklor, tarih, yemek ve dil konularnda yüz el-liden fazla telif ve çeviri yapt belirlenmiştir. Çok çeşitli ko-nularda yazmş, özellikle fkra ve masallar yaymlayanlardan biri olmuştur.

Eserleri: Gezi-An: Devlet-i Aliye-i Osmaniye ve Yunan Muharebesi, Tesalya’da Bir Cevelan ve Dört Aylk Seyahatim.

Halk Öyküsü-Masal: Şah ile Âşk, İncili Çavuş, Baba Hasan’n Sihirbazlğ, İskender’in Aynas, Şehzade Cihangir, Şahmeran Hikâyesi, Bolu Beyi’nin Gelini, Arzu ile Kamber, Asuman ile Zeycan, Ferhat ile Şirin, Derdiyok ile Zülfü Siyah, Hurşit ile Mahmibri, Elif ile Mahmut, Leyla ile Mecnun, Me-

1 Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçlar Ansiklopedisi, Yap Kredi Yayn-lar, İstanbul 2001, cilt 2, s. 752

12

MİLLİ MÜCADELE YILLARIİzmir’in İşgaliden Sonra Atatürk Mücâhede-i Milliyeyi Nasl • İlan Etti? ..............................................................................................519Damat Ferid’in Müracaat Üzerine Bekirağa Bölüğü• ’ndeki Mevkuflar Malta’ya Sürüldüler ........................................................525Benden Para İsteyen Bir Beyrutlu Serseri İstediğini • Alamaynca İngiliz Polisine Beni Jurnal Etmişti ..........................532Sevr’de İmza Olunan Muahede İdam Kararmz Kendimizin • İmzalamamz Demekti ......................................................................534

CUMHURİYETİN İLANI VE İSTİKLAL MAHKEMELERİLozan’dan Sonra İstanbul Kurtarlmş Sonra da Cumhuriyet • İlan Edilmişti .......................................................................................541İstanbul Gazetecileri İstiklâl Mahkemesi’nde Nasl Beraat • Ettiler? ..................................................................................................545

Dizin• ......................................................................................................553

15

Önsöz

Bugün gazeteciliğe başladğmn tam elli dördüncü yl biterek elli beşinci yl başlyor. Birkaç arkadaşm yarm asrdan fazla süren bir “muharrirlik hayat”na ait hatralarn unutulup git-memesi için yazlmas hakkndaki dilekleri beni hiçbir ehem-miyeti olmayan şu birkaç satr yazmaya isteklendirdi.

Bu kadar yllardan beri değersiz kalemini say ulusunun hizmetine kul etmiş yetmiş beşlik bir ihtiyarn bu son yazsn okuyan vatandaşlarn beni hayr ile anacaklarn umarm.

Süleyman Tevfik2 Temmuz 1935

| II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |

14

lek Şah ile Güllü Hanm, Razmihan ile Mahfiruze, Seyfimülûk, Köroğlu, Yusuf ile Züleyha, Avcu Behram, Behmen Şahn Hikâyesi, Hayber Kalesi Gazas ve Fethi, Mahann felâketleri, Çoban Kz Ayşe, Sihirbaz Sultan, Şah İsmail, Yemlihann Ka-rs, Esirci Şahin, Veysel Karani Hikâyesi, Kerbelâ, Dürü Yekta, Gül ile Sitemkâr, Tahir ile Zühre.

Düzenleme: Âşk Ömer Divan, Yunus Emre Divan.

Diğer: Kendi Kendine Konservecilik, Güzel Mektup Nü-muneleri, Letaif Cüzdan, Kahraman Katil, Yedi Âlimler, Mu-hiddin Arabi Ta’birnamesi, Yeni Mektup Örnekleri, Serencam, Vasiyetnâme, Hürriyet ve Mahmure; Kâmil’ul-kelam ve Bâni Cihan, Tutinâme.

Hatralar kişilerin ayn zamanda milletlerin hafzalardr. Süleyman Tevfik de hafzay tazelemek adna tarihe tanklk etmek ve ayna tutmak için yaşadğ olaylar anlatmştr. Süleyman Tevfik hatralarnda; 1897 Türk-Yunan Harbi, Balkan Harpleri, Trablusgarp Harbi, I. Dünya Harbi ve Milli Mücadele Dönemine ait önemli olaylara yer vermiştir.

Bu eser Zaman gazetesinde 1935 ylnda tefrika edilmiş olup ilk defa tarafmzdan kitaplaştrlmştr.

Eserin diline ve imlâsna müdahale edilmemiştir. An-lam bilinmeyen ya da açklanma ihtiyac duyulan ke lime, kavram, yer ve şahs adlar gerek dipnotlarla gerekse köşeli parantezler içindeki açklamalar ile izah edilmiştir. Kitapta, tefrika metinde yer alan baz başlklar olayn akş gereği yer değiştirilmiştir.

Sultan Abdülaziz ve Sultan Murad Dönemi

| II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |

20

birlikte süt emdikleri için her gün o bize gelir yahut Avnullah8 onlara gider, iki sütkardeş beraber oynarlard.

Sadrazam Mütercim Rüştü 9, Serasker Hüseyin Avni 10, Bahriye Nâzr Kayserili Ahmed 11, Şûrâ-y Devlet Reisi Midhat ve Harbiye Mektebi Nâzr Süleyman Paşa lar12 Abdülaziz ’i indirmeye karar vermişler, o zamann düşüncelerine göre her şeyde olduğu gibi bunda da bir fetvaya lüzum gördüklerinden Hayrullah Efendi 13 ile konuşup söz almşlar ise de onu meşihat sandalyesine oturtmak gerekti, hâlbuki Abdülaziz buna hiç de yaklaşmyordu.

O zaman İstanbul ’da bir hoca ayaklanmas ile Abdülaziz ’i çaresizliğe getirmeyi düşünerek bu işe babam memur etmiş-lerdi. Çünkü o srada Fatih zaptiye alay beyi bulunan daym Kerim Bey’in14 bu işi yapabileceğini düşünmüşlerdi. Babam beni Fatih’e gönderdi. Daym çağrdm.

Ertesi gün, önlerinde hocalar olduğu hâlde on binlerce softalar, bir alay hâlinde Sirkeci’ye doğru indiler. “Hayrullah Efendi ’yi isteriz, başkas şeyhülislam olursa parçalarz.” diye bağrşyorlard.

Bunu Abdülaziz haber ald ve hemen Hayrullah Efendi ’yi saraya getirterek; “Ben seni şeyhülislâm yapmazdm. Fakat hocalar seni istiyorlar. Beni gafil avladlar. Onun için seni

8 Küçük kardeşimin ad. [Yazarn notu]9 Sinop 1811-1882. 5 farkl zamanda sadrazamlk yapmştr.10 Isparta 1820-1876. Sultan Abdülaziz ’i tahttan indirenlerdendir.11 Kayseri 1796-1878.12 ?-1892. Şpka Kumandan olarak bilinir.13 1834-1898. Ksa sürelerle üç defa şeyhülislamlk yapmştr.14 Kerim Bey Sultan Murad ’n cülûsu günü Beşiktaş muhafz tayin

olmuş ve Abdülhamid ’in cülûsunda Musul alay beyliğine gönderil-mişti. Orada attan düşerek vefat etmiştir. [Yazarn notu]

19

Ne İçin Sürgün Edildim?

Abdülaziz ’in2 Hal’i Nasl Oldu?3

Kanûn- Esâsî ve Abdülhamid

Ne İçin Sürgün Edildim?Babam, Meclis-i Vâlâ mazbata odasnda beraber bulunduk-larndan dolay Midhat Paşa 4 ile bir mahalle ve sokakta otur-duğumuz5 için de Ebüzziya Tevfik Bey ’le6 ve sk sk onu gör-meye gelen Namk Kemal ve arkadaşlar ile dosttu.

Ben, o zaman on alt yaşlarndaydm. Küçük kardeşimle yaştaş olan rahmetli Ziya da7 beş alt yaşlarndayd. Kardeşimle

2 Otuz beşinci Osmanl padişah olup 18 Şubat 1830 ile 4 Haziran 1876 tarihleri arasnda yaşamştr. 25 Haziran 1861 ile 30 Mays 1876 tarihleri arasnda on dört yl, on bir ay, beş gün tahtta kalmştr.

3 Bu konuda geniş bilgi için: Ylmaz Öztuna, Bir Darbenin Anatomisi, Ötüken Yay., İst., 1984.

4 Çeşitli idareciliklerde bulunmuştur. Ksa süreli sadrazamlk yapmş-tr. 1822-1884.

5 Sultanahmet’te Firuz Ağa Mahallesi’nin Toprak Sokağ’nda 9 numa-rada o bizim, 13 numaral ev de Tevfik Bey ’indi. [Yazarn notu]

6 1849-1913. Devrin önemli yaync ve yazarlardr.7 Ziya çok zeki bir çocuktu. Babasnn ilk oğul olduğu için Tevfik

Bey onun ad ile künyelenerek Ebüzziya diye ünlenmişti. [Yazarn notu]

Sultan Abdülhamidli Günler

| II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |

22

Sultan Murad 18 cülus etti. O da üç ay sonra, hastalğ sebebi ile19 hal’ olunarak 1293 [1876] senesi Ağustos’un 19. günü Abdülhamid 20 tahta çkt.

Yeni padişah, evvelce verdiği söz üzerine o zaman sadrazam bulunan Midhat Paşa ’nn21 zorlamas ile Kanûn- Esâsî’yi ilan edip Mebusan Meclisi’ni toplad ise de gece gündüz, amcas gibi mutlak bir hükümdarlğ düşünüyor, bunun için uygun bir frsat gözlüyordu.

O srada beklenen bir frsat da ortaya çkt. Rus Muharebesi, Osmanl ordusunun bozulmas ile sonuna ermiş, Grandük Nikola ’nn kumandasndaki Rus ordusu Edirne’yi geçerek İstanbul ’a doğru ilerlemekte bulunmuş idi. Rumeli ordusu başkomutan (kumandan) Süleyman Paşa da birkaç tabur askerle Gelibolu’ya çekilmişti. Mebuslardan biri Abdülhamid ’e bir jurnal verdi. Bunda “muharebedeki yenilginin askerî harekâta sarayn müdahalesinin sebep olduğunu ileri süren Edirne mebusu Rasim Bey ’in teklifi üzerine meclisin hal’e karar vermek üzere bulunduğu, bunun icras için Gelibolu’da bu-lunan Süleyman Paşa’nn İstanbul’a çağrlacağ” yazlyordu.

18 Beşinci Murad. 1840-1904 yllar arasnda yaşamştr. Otuz üçüncü Osmanl padişahdr. 30 Mays 1876 ile 31 Ağustos 1876 tarihleri arasnda doksan üç gün tahtta kalmştr. Daha sonra sağlk durumu gerekçe gösterilerek tahttan indirilmiştir.

19 Sonradan doğru sözlü bir zattan işittiğime göre Sultan Murad ’n sebeb-i hal’i hastalğndan ziyade istenilen Kanûn- Esâsî’yi ilana yanaşmamasymş. Abdülhamid bunu kabul etmiş ve bir de taah-hüt senedi vermiş. Bu senet, Ali Suavi Vak’as’ndan akşam Atina’ya kaçan Kleanti İskalyeri’nin yannda kalmştr. Abdülhamid bu se-nedi eline geçirmek için senelerce uğraşmştr. [Yazarn notu]

20 Sultan II. Abdülhamid . 1842–1918. 33. Osmanl padişahdr.21 Çeşitli idareciliklerde bulunmuştur. Ksa süreli sadrazamlk yapmş-

tr. 1822-1884.

| II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |

26

Yaplmas istenilen şey hal’e sebep olan hastalğnn ta-mam ile geçmiş olduğu haber alnan Sultan Murad ’ Çrağan Saray ’ndan çkarp padişah yapmakt. Bu işin başnda Cleanti Scalieri ile Ali Suavi Efendi bulunuyorlard. Hemen her gün Aziz Bey ’in evinde, ara sra da Beşiktaş’taki evde toplanyor-lar, verilen kararlar, evin altndan geçen geniş suyollarndan girip gelenler vastasyla -üç defa da ben gitmiştim- saraya bildiriliyordu.

1294 [1878] yl Mays’n ilk günlerinde, İstanbul ’u dolduran Rumeli muhacirlerinin yürek yanklklarndan istifadeyi dü-şünen ve bu kurul (heyet) artk faaliyete geçmeyi onayladlar (kararlaştrdlar).

Çrağan Saray ’na girilecek gün ve saati tayin ettikten, ayn zamanda Yldz Saray’n muhasara ile Abdülhamid ’i orada kapatmak için iki tabur askerle hareket etmesi zmnnda Taşkşla ’daki alayn kumandan Miralay Ali Bey ’e talimat verdikten sonra muayyen günü beklemeye başladlar.

Mays’n 14 veya 15. günüydü. Ali Suavi Efendi berabe-rindeki iki yüz kadar müsellâh muhacir ile Çrağan Saray ’na gitti. Saraydakilerin bundan haberleri vard.

Hemen açlan kaplardan Ali Suavi ile arkadaşlar içeri girdiler. Fakat bu hareket onaylanan (karar verilen) vaktinden yarm saat evvel olmuştu. İş, vakitsiz olarak patlak verince Taşkşla ’dan Yldz ’ muhasara için çkan asker doğruca Çrağan’a indi. Beşiktaş Muhafz Hasan Bey de25 beraberin-den bir bölük zaptiye olduğu hâlde oraya yetişti ve işin sonsuz kalmasna sebep oldu.

25 Yedi Sekiz Hasan Paşa. Çorum 1831–1905. Geniş bilgi için: Et-hem Erkoç, Beşiktaş Muhafz Yedi Sekiz Hasan Paşa ve Bir Devrin Hikâyesi, Pegasus Görsel İletişim, Çorum, 2004.

25

Meşrutiyet Suya Düştü

“Ali Suavi Vakas” Nasl Oldu?22

Abdülhamid Tedbir Ald

Bu jurnal alan Abdülhamid , meclisi dağtt [1878]. Taşra me-buslarn muhafaza altnda olarak memleketlerine gönderdi. Süleyman Paşa ’y da Gelibolu’dan çağrtt. İstanbul ’a gel-diği zaman vapurdan aldrarak hapsolunmak üzere Merkez Kumandalğ’na gönderdi.

En ziyade korktuğu ve çekindiği Midhat Paşa ’y snr dşna çkarmş olduğundan Meşrutiyet yine suya düşmüş, mutlakiyet geri dönmüştü. Bu hâli gören ve İstanbul ’da kalmş olan erbâb- hamiyet, Ali Suavi Efendi’nin ön ayak olmas ile hal’ için tertibat almaya, gizliden gizliye çalşmaya başladlar. Bunlarn iki toplant ve konuşma yerleri vard: Biri Çrağan Saray ’ndan Yldz ’a giden ve posta yolu denilen yokuşun aşağdan yukarya çkarken sağ tarafndaki bir köşe başndaki suyolcu başnn evi23 öteki de avukat kâtiplerinden Aziz Bey ’in24 Aksaray’da Yusufpaşa Mahallesi’ndeki hanesiydi.

22 Bu konuda geniş bilgi için: Hüseyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İle-tişimYay., İst., 1994.

23 Bu evi Beşiktaş muhafz olduğu zaman Rasim Kerim Bey kirala-mşt. Onun Musul’a gönderilmesinden sonra evde ailesi kalmş, bu suretle bizim idaremizde bulunmuştu. [Yazarn notu]

24 Cleanti Scalieri ile beraber Sultan Abdülaziz ’i tahttan indirmek üzere bir çalşma içinde olmuştur. Bu çaba haber alnnca amaçla-rna ulaşamadan bertaraf edilmiştir.

| II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e |

28

gündüzlü alt ay kadar süren sorgular sonunda dört idama30 ve elli dördü muhtelif müddetlerle Bursa Midilli, İzmir, Sakz, Rodos, Kbrs, Şam ve Akka’ya sürgün edilmeye mahkûm oldular. Ben de babamla beraber on sene müddetle Halep’e sürülmeye mahkûm olmuştum.

Divan- Harp’in bu hüküm ve karar bir mazbata ile arz edilip tasdik olunduktan sonra mahkûm olan bizleri Bekirağa Bölüğü ’nden çkarp, Süleymaniye Camii avlusuna giden kemerin üstündeki kşlaya götürmüşlerdi.

Orada on gün kaldk. Bir gün sabahleyin Merkez Komu-tan Alyanak Mustafa Paşa ’nn [?-1884] oğlu Ferik Mehmed Paşa ’nn [?-1897] yaveri ve Başmabeynci Osman Bey ’in31 damad Kolağas Ethem Bey 32 gelerek; “Hazr olun iki saate kadar gideceksiniz” dedi.

30 İdama mahkûm olanlar kaçak Cleanti kendi yokken, Aziz Mabeynci Süleyman Bey lerle Çrağan Saray kapcs Ahmed Ağa idiler. Bun-larn cezalar müebbet kalebentliğe tahsil edildi. [Yazarn notu].

31 Çemberlitaş karşsndaki Matbaa-i Osmaniye sahibi. [Yazarn notu].. 1880-1883 yllar arasnda bu görevde bulunmuştur.

32 313 Yunan Muharebesi’nde Tesalya ordusu Başkumandan Müşir Gazi Ethem Paşa . [Yazarn notu].

27

| Süleyman Tevfik |

“Ali Suavi Vakas” diye anlan bu hareketin ertesi günü Zaptiye Nâzr Hüsnü Paşa tarafndan alay beyi Küçük Ali Bey ’le beraber iki teftiş26 bizim eve gelerek babamla beni alp zaptiye kapsna götürdüler. Oraya bir hayli adamlar toplanmşt. Hepimizi, dörder dörder arabalara doldurup Serasker kapsnda merkez kumandalğna teslim ettiler. Merkez kumandan da bizi o zaman Taşkşla denilen Bekirağa Bölüğü ’ne27 doldurdu. Bir yandan da arabalaral yeni yeni tutsaklar (mahpuslar) geliyordu.

Biz Sultan Murad ’n ahçbaşs Hüseyin Efendi , maliye kâtiplerinden Hakk, Vakit gazetesi muharrirlerinden Esad, Bosna ileri gelenlerinden Ahmed Bey ’le beraber kşlann alt katndaki kanun koğuşundaydk. Yukar kattaki cami ile iki büyük koğuşta bin beş yüz kadar tutsak vard.

Kşlann meydana bakan kapsndan girince sol yana uza-nan koridorun sonunda ve sağ tarafnda bulunan bir odada da Süleyman Paşa bulunuyordu. O odann karşsndaki odaya da Mahmud Şevket Paşa ’nn28 babas Bağdatl Süleyman Bey , Sultan Murad ’n dördüncü Mabeyncisi Süleyman, Basiret gazetesi sahibi Ali,29 tütüncü baş Hüseyin Bey lerle, Kasabal Mülkiye paşalarndan Ahmed Paşa konulmuşlard.

Bu iş için Serasker dairesinde kurulan İdare-i Örfiye Divan- Harbi’nde on gün sonra sorgular, duruşmalar başlad. Geceli

26 O zamann polis memurlar. [Yazarn notu]27 Mercan kaps srasndaki kşla [Yazarn notu]. 1918 ylndan sonra

özellikle Damat FeridHükümeti tarafndan İttihat ve Terakki Par-tisi mensuplarna yönelik operasyonlarda yakalanan kişilerin hap-sedildiği cezaevidir.

28 Bağdat 1856-1913. Sadrazamlk, Harbiye Nâzrlğ yapmştr. Hare-ket Ordusu Komutandr. Cinayete kurban gitmiştir.

29 Basiretçi Ali olarak bilinir. 1838-1912.

553

Dizin

II. Nikola 22010 Temmuz Büyük Yangn 34831 Mart Vakas 254, 272, 275, 281, 289,

292, 301, 303, 305, 309, 310, 311, 327, 330, 333, 340, 425, 489

93 Rus Muharebesi 313, 318

AAbbas Hilmi Paşa 206, 457, 482Abdullah Cevdet Bey 134, 420, 445, 455,

513Abdullah Safa 406Abdullah Zühdü 45, 78, 79, 83, 85, 87, 88,

123, 126, 129, 130, 144, 154, 155, 160, 231, 232, 252, 254, 330

Abdurrahman Bey 72, 73, 251, 301Abdurrahman Nesip Efendi 361, 399Abdülaziz 19, 20, 21, 25, 127, 201, 209, 255,

324, 325, 499, 541Abdülezel Paşa 109Abdülhak Hamid Bey 420II. Abdülhamid 19, 20, 22, 25, 26, 33, 41,

45, 48, 49, 62, 64, 71, 78, 85, 121, 122, 125, 127, 128, 142, 151, 154, 159, 160, 163, 164, 165, 167, 168, 169, 170, 183, 184, 188, 189, 190, 199, 200, 202, 203, 205, 206, 207, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 216, 217, 219, 221, 222, 223, 224, 225, 230, 237, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 253, 259, 270, 275, 279, 280, 284, 285, 297, 310, 311, 319, 321, 324, 325, 326, 331, 332, 339, 374, 379, 384, 394, 395, 396, 407, 416, 426, 431, 444, 480, 489, 500, 514, 515

Abdülkadir Efendi 34Abdülmecit Efendi 541Abdülmesih Efendi 147Âdil 136, 321, 332, 366, 407, 419, 528,

530, 531, 532Adl ü İhsan Kabinesi 340, 343Afiyet 429, 430Agâh Faik Bey 420Agop Paşa 66Ağa Han 546, 548Ağaoğlu Ahmed Bey 420, 498Ahmed Bey 27, 41, 175Ahmed Celâleddin Paşa 52, 54, 59, 60,

66, 68, 69, 71Ahmed Cevdet Bey 134, 420, 447, 451,

453, 547, 548Ahmed Efendi 193, 398Ahmed Ferid Bey 420Ahmed Hikmet Bey 420

Ahmed Hulûsi Efendi 193Ahmed İhsan Bey 130, 188, 242, 337,

420Ahmed Midhat Efendi 38, 63, 155, 160,

246, 339, 373, 420, 451, 456Ahmed Paşa 27, 29, 42, 488, 519Ahmed Rasim Bey 39, 155, 157Ahmed Refik Bey 420Ahmed Rza Bey 168, 204, 249, 274, 280,

341, 432, 453, 454, 520Ahmed Samim Bey 283Ahmed Şerif Bey 420Ahmed Şevket Bey 118Ahmed Tevfik Paşa 301, 468Ahrar Frkas 282, 284, 285, 515Akbaba 336, 422, 550Akşam Gazetesi 421, 547, 550Alâettin 40Alasonya 80, 84, 85, 87, 89, 92, 94, 95, 96,

97, 100, 103, 106, 110, 111, 123, 393Ali Bey 71Ali Canip Bey 421Ali Cevad 279, 334, 435, 442Ali Efendi 229, 256, 399Ali Ekrem Bey 421Ali Fethi Bey 511, 545Ali Fuad Bey 481Ali Galip Bey 547Ali Haydar Bey 547Ali Kabulî Bey 303Ali Kâmi Bey 421Ali Kemal Bey 330, 332, 333, 419, 421,

436, 448, 515, 519Ali Naci Bey 421Ali Osman Reis 550Ali Rza Bey 334, 403Ali Rza Paşa 342Ali Suavi 22, 25, 26, 27, 71, 140, 161, 328Alyanak Mustafa Paşa 28Amiral Suchon 453, 473, 474Andelip Bey 78Arakel 63Arif Bey 36Arif Cemil Bey 421, 510Arif Efendi 150Arif Paşa 36, 214, 257Aristidi Paşa 280, 362, 520Arthur Calthorpe 510Artin Asaduryan Efendi 69, 142, 143Artin Kristapor 62, 63, 65Âsaf Bey 74, 546Âsâr- Nisvân, 550Asr Gazetesi 117, 118

551

| Süleyman Tevfik |

tesi , Toprak, Türkçe Salon ve İlanat gazetesi, Türk Hayat, Tür-kiye Halk Mektepleri, Türkiye İdman Mecmuas, Türkiye İkti-sat Mecmuas, Türk Tarih Encümeni Mecmuas, Yeni Kafkasya Mecmuas , Yeni Yol, Yeni Ziraat Gazetesi , Yldz .

Bunlardan başka 6 tane Franszca, 5 tane Ermenice, 3 tane Rumca, 1 tane Musevice, 1 tane de Rusça gazete inti-şar ediyordu.

Sevgili Cumhuriyetimizin ilanndan beri geçen on iki se-nenin ahvâl ve Vakayi-i umumiyesi herkesin malumu ve meş-hudu bulunduğu cihetle onlardan bahsi faydasz gördüğüm-den, muhterem okuyucularmn kymetli dikkatlerini israf etmeyi istemiyor, yazma burada, şâyân- dikkat bir hesab kaydettikten sonra nihayet veriyorum.

Babâli Caddesi’nde 25.690 KilometreMatbuata intisabmdan beri tam elli beş sene geçti. Bunun on tanesini taşrada, menfalarda geçirdiğim hesap edilirse İstanbul ’daki matbuat hayatm krk beş sene demektir.

Bir sene 365 gün olmasna nazaran krk beş sene 16.425 gün eder. Babâli Caddesi’ni, İkbal Kütüpanesi köşesin-den İran Sefarethanesi’nin üst köşesine kadar farz edelim. Bu mesafe 391 metredir. Bu müddet zarfnda her gün cad-deyi iki defa inip çktğm farz edilse -dört beş defa inip çk-tğm çoktu- günde 1.564 metre yol aldğm tebeyyün eder. Bu miktar 45 senenin tutar olan 16.325 güne darb edersek, cem’an 25.690 kilometre yol yürümüş olduğum tezahür ey-ler. Haydarpaşa’dan Ankara 578 kilometre olmasna naza-ran Babâli Caddesi’ndeki yolculuğum 22 defa Ankara’ya gi-dip gelmeye muadildir.

Bakalm bu caddeyi daha ne kadar inip çkacağm.

555

Eyüp Sabri 221, 450

FFahreddin Bey 390, 532Fahreddin Razî 272, 273Faik Ali Bey 422Faik Bey 177, 178, 179, 181, 182, 246Faik Reşad Bey 231, 456, 457Fatma Hanm 206, 207Fazl Ahmed 337, 422Fecr-i Âtî 330, 337, 338Fedakârân- Millet Cemiyeti 251, 253, 254,

255, 285, 291, 292Fehim Paşa 159, 160, 163, 164, 167Fen Âlemi, 550Fen Fakültesi Mecmuas, 550Ferik Abuk Paşa 519Ferik Mehmed Paşa 28Ferik Nazm 165, 284, 379Fethi Bey 362, 489Feyz-i Hürriyet 253Feyzullah Bey 422Feyzullah Efendi 91, 92Frat Gazetesi 35Fikir Hareketleri 422Filip Efendi 21, 68, 142, 143, 144, 145,

146, 148Fremdenblatt 117, 118Fuad Bey 91, 198, 232, 255, 423

GGarbis Efendi 333Gazâlî 273General Franchet d’Esperey 516General Ludendorf 507General Townshend 500, 509General Vassos 80Glorya 477, 494Goben 453, 464, 466Grandük Nikola 22

HHac Emin Efendi 301Hac Hayri Bey 95, 96, 115Hac Mehmed 32, 33Hac Zihni Efendi 151, 418Hadi Paşa 535, 536Hafz İbrahim Etem Efendi 550Hafz Mehmed 141Hafta 422Hakk Bey 135, 166, 245, 350, 421Hakk Efendi 198Hakk Paşa 342, 343, 344, 350, 358, 361,

419, 501Hakk Tahsin Bey 422Hâlet Paşa 190Halid Bey 79, 83, 85, 193, 231, 346, 347,

527Halide Edip Hanm 422Halid Ferid Bey 422

Halid Ziya Bey 422Halil Bey 92, 193, 409, 453, 454, 463, 464,

481, 496Halil Edip 144Halil Rfat Paşa 132Halis Efendi 67, 150, 191, 294Hallaçyan Efendi 389Hamdi Bey 129, 237, 240, 241Hamdi Çavuş 306Hamdi Paşa 115, 116, 117Hamdullah Suphi Bey 337, 422Hamit Vehbi 38Hanye Kalesi 80Hasan Bedreddin Bey 422Hasan Fehmi Bey 67, 198, 245, 290Hasan Kahya, 549Hasan Rami Paşa 244Hasan Şevki Efendi 406Haşim Bey 141Haşim Paşa 192, 248, 259Hatice Sultan 212, 214, 215Hayal 255Haydarîzade İbrahim Efendi 193Haydar Paşa 104Haydar Rfat 547Haydarîzade İbrahim Efendi 193, 511Haygazon Efendi 354Hayreddin Ağa 538Hayri Bey, Niğde Mebusu, Evkaf Nâzr

343, 361, 370, 409, 441, 442, 547Hayri Muhiddin Bey 546, 548Hayrullah Efendi 20, 325Hazm Bey 303Hekim Reşad 538Herr Fester 117Hfz Bey 47, 48, 49, 50, 71Hidiviye Kumpanyas 75Hikmet Nazm Bey 495Hilâl-i Ahmer, 550Hilâl-i Ahmer Cemiyeti 260, 349, 550Hizb-i Cedit 344, 345Hoca İbrahim Efendi 86, 511Hoca Mehmed Tevfik Efendi 193, 195Hoca Faiz Efendi 193Hoca Siret Efendi 294Hukûk- Umumiye 253Hurşid Paşa 329, 330, 361Hürriyet Gazetesi 253, 254, Hürriyet-i Fikriye Mecmuas 448Hürriyet ve İtilaf Frkas 169, 189, 367, 369,

373, 387, 390, 397, 401, 407, 419, 425, 509, 513, 514, 515, 519

Hürriyet ve İtilaf Hükümeti 407Hüseyin Bey 27, 93, 447, 485Hüseyin Cahid Bey 239, 307, 397, 422,

447, 547, 548Hüseyin Daniş 498Hüseyin Efendi 27, 276, 333Hüseyin Fikri Efendi 66, 67, 68, 70, 71,

141

554

Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar Ce-miyeti 483

Asker Gazete 95Askeri Tp Mecmuas, 550Asvan Vapuru 75Atf 118, 221Âtî 421Avanzade Süleyman Bey 143, 337, 352,

429Avnullah Bey 34, 162, 163, 164, 165, 166,

167, 168, 179, 250, 251, 285, 286, 291, 329, 331

Aydnlk, 550Aydoslu Tevfik 150Azaryan Efendi 520Aziz Bey 21, 25, 26, 29, 259

BBaba Tahir 74, 155, 156, 157, 160, 187,

188, 240, 245Baha Bey 547Bahaddin Şakir 510Baha Şakir Bey 275Bahricedit Vapuru 426, 446Bâkizâde Hüsnü Bey 30, Balkan Gazetesi 455Balkan İttifak 373Baron Wangenheim 448, 462, 463, 469Basiret 27, 253, 256, 269, 456Basiretçi Ali 27, 29, 253Başalyan Efendi 93Başmabeynci Osman Bey 28, 269Başmabeynci Ömer 538Behçet Hoca 421Bekirağa Bölüğü 27, 28, 328, 426, 520,

525Berberbaş Mahmud 538Beşiktaş Muhafz Hasan Bey 26Beşir Nafiz 213Beyaz Kitap 467Bildiklerim 431, 434Binbaş Mesut Bey 549Boşu Efendi 283Bristol Oteli 58Bronzer Von Sellendorf Paşa 469

CCairizâde Hac Abdülkadir Efendi 34Cavid Bey 45, 158, 340, 341, 343, 361, 411,

423, 435, 441Celadet Bey 513, 514Celal Nuri Bey 421Celâl Paşa 108, 113, 114Celal Sahir Bey 421Cemal Bey, Galata Gümrüğü

Nâzr Cemal Bey 171, 172, 173, 178, 179, 182

Cemal Paşa 193, 429, 463, 473, 505, 510Cemaleddin Efendi 149, 244, 257, 379

Cenap Şehabeddin 275, 337, 421Cenin 397Ceride-i Adliye, 550Ceride-i Havadis 488, 489Cevdet Bey 39, 76, 184, 238, 420, 546Cezarzade Mehmed Efendi 75Ciyoletti 357, 359, 360, 389, 390Cleanti Scalieri 21, 25, 26Cumhuriyet Gazetesi 423, 424Cumhuriyet Matbaas 516, 550Çrağan Saray 25, 26, 28, 325, 340, 341,

342Çürüksulu Mahmud Paşa 409, 429, 520,

526Çiftçi 277, 334, 398

DDamat Ferid Paşa 73, 513, 519, 523, 527,

535Darülcihan, 550Derviş Vahdetî 281, 282, 289, 289, 290, 293,

305, 312, 328, 330, 332Diran Kelekyan 79, 144, 184, 205, 206,

330, 421Dişçilik Âlemi, Diş Tabipleri Mecmu-

as, 550Donanma Cemiyeti 358, 465Dürrizade Abdullah Efendi 533, 535

EEbulmukbil Kemal Bey 144Ebüzziya Tevfik Bey 19, 184, 226, 250,

373Edebiyat- Cedide 337, 338Edward Grey 467, 468Efkâr- Umumiye 504Ekrem Reşad 144, 330, 422Emine Semiye 422Emin Lâmi 455Emin Sami Bey 422Emir Ali 546Emperyal Oteli 92, 93Emrullah 144, 155, 361, 370, 448Encümen-i Teftiş ve Muayene 130, 152,

153, 154, 155Enderunlu Mustafa Bey 332Enver Bey 107, 108, 109, 114, 115, 199, Enver Bey (Paşa) 269, 362, 397, 398, 399,

400, 415, 428, 429, 430, 434, 439, 442, 443, 446, 449, 450, 463, 469, 473, 474, 477, 478, 502, 510

Enver Bey, Matbaac 199, 253, 256Enver Bey Matbaas 269Ertuğrul Efendi 538Esadulah Efendi 498Esvapçbaş İbrahim 538Eşek 273Eşref Bey 79, 276, 424Etem Ruhi Bey 455Ethem Paşa 28, 33, 115, 300, 302, 319

557

Küçük Gazete, 550Kürt Mustafa Paşa 519Kürt Said Paşa 431Kürt Tealî Cemiyeti 514

LLa turgue 418Liman Von Sanders Paşa 417, 471, 483Local Anzeiger 98, 111Loreley Yat 396Lozan Konferans 536, 541Lütfi Fikri Bey 547, 549Lynch Kumpanyas 342

MMaddiyât, 550Mahfel, 550Mahmud Bey Matbaas 132, 184Mahmud Efendi 52Mahmud Muhtar Paşa 296, 301, 391Mahmud Nedim Paşa 367Mahmud Sadk Bey 39, 161, 231, 248,

423, 451Mahmud Şevket Paşa 27, 29, 311, 314,

320, 322, 323, 329, 338, 343, 361, 370, 400, 404, 405, 407, 408, 419, 425, 426, 428, 433, 446, 515

Mahmud Zeki Bey 136, 137, 187Maksut 62Malazgirt 478Manastr 70, 72, 93, 219, 220, 221, 222, 223,

225, 228, 250, 311, 312, 337, 358, 373, 393, 394, 428, 444

Marki Pollaviçini 382Marüfzade Ziya Bey 40Matbuat Teavün Cemiyeti 451Maten 118Mavro Kardato 301, 343Mavro Kardato Bey 343Mavroyani Paşa 213, 214Mazhar Bey 199, 200, 201, 202, 203, 207,

208Mehamât, 550Mehmed Ali Paşa 237Mehmed Ata 39Mehmed Bey 256, 444Mehmed Celal Bey 144, 423Mehmed Efendi 229Mehmed Halid 78, 123, 144, 154, 160,

346, 456Mehmed Halil 330Mehmed Nuri Bey, Saadet Gazetesi Sahibi

38, 45, 156, 157, 252, 489Mehmed Rfat, Maliye Nâzr 409, 441Mehmed Rza Paşa 244, 259Mehmed Reşad Efendi 325Mehmed Sadk Bey 524Mehmed Safa Bey 189, 190, 321Mehmed Selahaddin Bey 431, 434Mehmed Tahir 74

Mehmed Tevfik Bey 42, 52, 75Mehmed Zeki 134Memduh Paşa 89, 92, 93, 95, 102, 109,

135, 237, 242Meslek 550Meşrutiyet 25, 30, 33, 45, 99, 136, 151, 159,

165, 196, 199, 203, 205, 217, 224, 225, 228, 230, 232, 237, 240, 241, 243, 245, 246, 247, 250, 252, 253, 254, 255, 256, 259, 262, 266, 267, 269, 270, 271, 272, 274, 276, 277, 283, 284, 289, 290, 294, 296, 308, 311, 312, 313, 314, 316, 318, 322, 324, 328, 333, 337, 342, 343, 344, 347, 348, 350, 359, 363, 371, 387, 416, 426, 429, 431, 433, 444, 454, 457, 481, 506, 513, 514, 515, 542, 547

Metin 254, 397Mevlanzade Rfat 251, 255, 290, 330,

332, 514Midhat, Şûrâ-y Devlet Reisi 20Midhat Bey 78, 123, 229, 247, 346Midhat Paşa 19, 20, 22, 25Midhat Şükrü Bey 423Mihran Efendi 45, 63, 75, 76, 77, 78, 79, 83,

84, 85, 86, 87, 126, 129, 131, 132, 133, 147, 158, 168, 169, 184, 205, 212, 231, 232, 338, 339, 419, 423, 444, 501, 515, 516

Mihrap, 550Mikail Paşa 214Millet 253, 283, 285, 316, 317, 319, 341,

368, 399, 434, 472, 532, 536, 537, 541, 542, 545, 546, 549

Millî Mecmua, 550Milona Muharebesi 102Miralay Ali Bey 26Miralay Baron Binder 117Miralay Fuad 406Miralay İbrahim Bey 99Miralay Mustafa Bey, Fatih Ahz- Asker Şube Reisi 486

Mirliva Rza Paşa 30Mister Henderson 118Mişel Hilmi Efendi 62, 63Mizan 253, 254, 271, 332, 333Mösyö Bagarhon 118Mösyö Fetser 98Mösyö George 91Mösyö Gizel 118Mösyö Luvi Herber, 118Mösyö Nogara 389Mösyö Volpi 389Muallimler Mecmuas, 550Muallim Naci 38, 39Muavenet-i Milliye 439, 440, 451Muharebe 99, 366, 404Muharrem Efendi 512Muharrirler Cemiyeti 40Muhip Bey 406Muhit 354, 357Muhit-i Tefeyyüz 354Murad Efendi 199

556

Hüseyin Hilmi Paşa 219, 283, 291, 327, 340, 342

Hüseyin Hüsnü Paşa 284, 314, 316, 318Hüseyin Rauf 509, 511Hüseyin Suad Bey 422Hüsnü Paşa, Zaptiye Nâzr 27, Hüsnü Şermi Bey 422

İİbnülhakk Tahir 336, 419İbrahim Hakk Bey 257, 342İbrahim Hilmi 69İbrahim Paşa Hamidiye Etfal Hastanesi Baş-

hekimi 170, 211, 212, 215, 216İbrahim Hakk Bey, Maarif Nâzr 226,

248, 257İbrahim Şevki Bey 37İbret 254İçtihat 419, 420, 445, 455, 513, 550İdare-i Mahsusa 426, 494İdman 419, 421İhsan Bey 422İhsan Haydar Bey 422İhsan Raif 422İkbal 253, 256, 269, 277, 551İkdam 38, 62, 76, 117, 118, 130, 134, 144,

160, 184, 231, 235, 238, 252, 306, 330, 332, 418, 420, 447, 451, 546, 548, 550

İkdam Yurdu 62, 130İlk Terbiye ve Tedrisat Mecmuas, 550İlyas Sami 549İngiliz Muhipleri Cemiyeti 514, 521İran Kulübü Açld 498İrfan Efendi 297İslâm Dünyas 449İsmail Gasprinski 422İsmail Hakk Bey (İsmail Hakk Baltac-

oğlu) 423İsmail Hakk Bey, İpek Mutasarrf 346İsmail Hakk Bey (Babanzade), Bağdat Me-

busu 343, 418, 442İsmail Hakk Us 422İsmail Hakk Paşa 342, 419İsmail Kemal 38, 49, 68, 282, 283, 327İsmail Müştak Bey 339, 423İsmet Bey, Sultan II. Abdülhamid’in süt-

kardeşi 159İsmet Paşa 213, 214, 447, 537, 542, 546İstanbul Seriryât, 550İstanbul Ticaret ve Sanayi Odas Gaze-

tesi, 550İstefani Ajans 359İstiklâl Gazetesi 254, 550İstiklâl Mahkemesi 545, 547İstipan 63İşkodral Hüsnü Paşa 36, 115, 284, 329İttifak Gazetesi 254İttihad- Muhammedî Cemiyeti 281, 289,

289, 290, 309, 310, 332İttihat Gazetesi 339

İttihat ve Terakki 27, 37, 42, 141, 169, 188, 198, 221, 222, 223, 250, 253, 254, 255, 261, 265, 267, 270, 271, 275, 276, 278, 279, 281, 282, 283, 285, 289, 289, 291, 305, 307, 309, 310, 323, 328, 330, 338, 339, 340, 341, 342, 344, 345, 363, 365, 367, 373, 382, 387, 389, 390, 407, 416, 419, 425, 426, 428, 431, 432, 433, 435, 440, 444, 448, 454, 476, 484, 499, 505, 510, 511, 513, 514, 515, 520, 525

İzzeddin Vapuru 29, 256İzzet Melih Bey 423İzzet Paşa 159, 191, 245, 246, 409, 416, 428,

441, 477, 509, 510, 511, 523

JJames Carr 118Jöntürk 206, 418, 420, 490, 515

KKabasakal Mehmed Paşa 246Kadnlar Dünyas 445Kadnlar Yardm Cemiyeti 494Kadri Bey 52, 69, 71Kâğthaneli Rfat Bey 64, 151, 191, 199,

200, 201, 202, 203, 205Kâmil Bey, Şifre Kâtibi 86, 87, 115, 116, 125,

126, 130, 135, 137, 138, 139, 140, 167Kâmuran Ali 513, 514Kâmus- Fransevî 80Kâmusü’l-âlâm 79, 80Kanavat Oteli 74Karagöz 40, 232, 255, 550Karebet Efendi 166Karnik Efendi 50Kasbar Efendi 269Kâşif Efendi 48, 49, 50, 71Kavakl Mustafa 407Kayserili Ahmed 20Kayser Wilhelm 395, 416Kâzm Nâmi Bey 423Kâzm Paşa 45Kemaleddin Efendi 406Kenan Bey 423Keşof 266, 268, 379, 380Kevkeb-i Osmanî 135, 137, 139Kbrsl Kâmil Paşa 33, 252, 254, 256, 257,

258, 261, 264, 266, 279, 283, 284, 330, 367, 379, 393, 394, 399, 400, 415, 440, 482

Kibar 273Kilercibaş Osman Bey 84, 212, 444Kirkor Canikyan 529, 530Kolağas Ethem Bey 28Komünist Mehmed 549Kozköy Vakas 99Kozmidi Efendi 283Köroğlu 281, 423Kurtbey Han 34Kutü’l-amare 497, 498, 500, 506, 509Küçük Ali Bey 27, 294

559

Sabah 45, 63, 76, 77, 78, 79, 91, 102, 110, 111, 124, 127, 128, 144, 147, 160, 176, 177, 184, 211, 212, 229, 231, 232, 235, 252, 306, 338, 339, 346, 418, 419, 421, 443, 501, 512, 515

Sabri Bey 258Sacit 250, 253Sadâ-y Millet 271, 283, 336Sadeddin Ferid Bey 547Sadettin, Birinci Frka Kumandan 259Sadk Bey 344, 367, 369, 440Sadullah Bey 510Safa Bey 422, 530Safahât 449Sahip Molla 36Said Bey (Zaptiye Nâzr Şefik Paşa’nn

hususî komiseri) 171, 173, 174, 179Said Paşa (Eğinli, İngiliz) 35, 36

Said Bey (Şûrâ-y Devlet başkan) 38Said Halim Paşa 361, 389, 408, 409, 429, 441,

450, 457, 462, 463, 502, 503, 520Said Kâmil 426Said Molla 512, 513, 514, 521Said Paşa (Küçük Mehmed Said Paşa) 48,

225, 236, 238, 241, 242, 244, 245, 246, 248, 256, 324, 325, 361, 367, 369, 370, 379, 390, 408, 415, 431, 440, 441, 464, 496

Sâika Gazetesi 269Salih Ağa 87, 126Salih Münir Paşa 204Salih Paşa 406, 407Salih Zeki 352Salon Mecmuas, 550Sami Ohburg 424Sarafim’in kraathanesi 21Sebilürreşad 455Sedat Nuri Bey 455Selahaddin Adil Paşa, İstanbul Kuman-

dan 543Selahaddin Bey, Erkân- Harbiye Kayma-

kam 221Selâhaddin Enis Bey 424Selahaddin Eyyubî Türbesi 440Selânikli Tevfik 39, 68, 123, 144, 160, 330Selânik Oteli 91Selâvi Bey 294Selim Melhame Paşa 246Selim Srr 235, 247, 424Semih Lütfi Bey 419Seniha Sultan 255, 515, 519Serasker Hüseyin Avni 20Serbest Fikir 455Serbestî 38, 198, 255, 271, 290, 309, 330,

332, 514Servet Kemal Bey 424Servet-i Fünûn 130, 144, 188, 189, 231, 232,

235, 236, 238, 242, 252, 337, 339, 419, 420, 421, 424, 495, 550

Sevimli Mecmua, 550Sevr Antlaşmas 532, 534, 536, 541

Seyfullah Paşa 99, 118, 121Seyyadî Tekkesi 190Shhî Sahifeler, 550Srp Müdafaa-i Milliye 460Sinema 550Sinin 397Sir Mallet 467, 468Son Posta 336, 421Son Telgraf 550Spor Âlemi, 550Stein Bruh Birahanesi 78Suchon 453, 467Sultan Mahmud 249, 275, 297, 385Sultan Murad 20, 21, 22, 26, 27, 154,

324, 500Süleyman, Sultan Murad’n dördüncü Ma-

beyncisi 27, 29Süleyman Bey, Bağdatl 27, 29, 328, 421Süleyman Elbustani Efendi 409Süleyman Nazif 144, 227, 337, 354, 421,

424Süleyman Nesip Bey 424Süleyman Paşa, Harbiye Mektebi Nâzr

20, 21, 22, 25, 27, 96Süleyman Sakp 150Şahin Bey, Kolağas 121Şahin Efendi, Hoca 166, 167Şair Eşref 78, 79, 137Şefik Paşa 166, 171, 172, 173, 179, 180Şehzade Selahaddin Efendi 500Şemseddin Bey 71, 79, 444Şemseddin Sami Bey 45, 79, 443Şemsi Paşa 221, 222Şerif Paşa 407, 431, 432, 433, 434, 435Şevket Bey 30Şevki Bey 61, 66Şeyh Abdülkadir Efendi 514Şeyh Hasan Efendi 190Şeyh İdris 366Şeyh Ömer 502Şeyh Zafir Efendi 134, 189Şinasi 137, 227, 247, 259, 338Şirket-i Hayriye 494Şirket-i Mürettibiye Matbaas 69, 335,

354Şövalye Bahri Bey 336Şûrâ-y Saltanat 523Şûrâ-y Ümmet gazetesi 275Şükrü Bey 409, 549Şükrü Naili Paşa 543

TTahir Paşa 101Tahsin Paşa 85, 175, 192, 246, 259Takvim-i Vekayi 274, 275, 346, 457Talha Bey 547Tan 118, 253, 421Tanin 252, 254, 264, 267, 268, 275, 276, 278,

305, 307, 332, 337, 363, 397, 418, 419, 420, 447, 546, 547, 548, 550

558

Musahip Cevher 538Musa Kâzm Efendi 343Musavver Malumat 157, 188, 334, 349,

427, 455Mustafa Bey, III. Frka Erkân- Harbiyesi

Binbaş 120Mustafa Kemal Hazretleri 545Mustafa Necati 527Mustafa Raşid Efendi 117, 118Mustafa Sabri Efendi 519, 535Mustafa Subhi Bey 423Muzaffer Bey 205Müdafa-i Milliye Cemiyeti 494Müfid Ratip Bey 423Mülazm Nuri Efendi 91, 95, 118, 119,

243, 430Mürüvvet gazetesi 37, 40, 41, 42, 45, 46, 48,

62, 65, 75, 175, 220, 407, 447, 451, 489Müslim Efendi 306Müstecabizade İsmet 39, 78, 144Müşir Ethem 95Müşir Paşa 110Mütercim Rüştü 20

NNaim Paşa 95Nali Bey 361Namk Kemal 19, 21, 137, 201, 259, 339Nasreddin Hoca 455Nazmi 407Necat Sükûti Bey 423Necip Şukayr Efendi 424Necmeddin Molla Bey 343Necmeddin Sahir Bey 424Neşet Paşa 107, 108, 113, 120Neue Frei Presse gazetesi 117Nevsal-i Osmanî 456New York Herald 118Neyzen Tevfik 337, 442Nişan Torosyon Efendi 424Niyazi Efendi 294Noradarkiyan Efendi 301Nuri Paşa 243, 301

O-ÖOhannes Ferid Efendi 430Oksan Efendi 409Opera, 550Orak Çekiç, 550Osman Bey, Başmabeynci 28, 78,

184, 269, 300Osman Bey, Kilercibaş 84, 86, 87, 212,

444Osman Bey Matbaas 184, 300Osman Efendi, Tahrirat kâtibi 73Osmanl Bankas 127, 128, 471Osmanl Heyet-i İstihbariyesi 479Osman Nizami Paşa 409Osman Nuri Paşa (Topal) 36

Osmanscher Lloyd 418Osman Senai Bey 352, 383Ömer Efendi 45, 156, 513Ömer Seyfeddin Bey 424

PParsih Efendi 352, 353, 354, 357Pehlivan Kadri Bey 424Pertev Tevfik Bey 407Peyam 418, 419, 421, 436, 448, 512, 515Piyasa, 550Portakaloğlu Mikâil Paşa 68Prens Georges 80Prens Sabahaddin 168, 204, 206, 218, 255,

407, 515Protesto 278, 321, 332

RRagp Paşa, Mabeynci 152, 185, 186, 187Rasih Efendi 193Rasim Bey 22, 157Rasin 397Rasiyn 254Rauf Yekta 144Recaizade Ekrem 257, 337, 418, 424Recep Paşa 257, 258, 260, 261, 359Refik Halid 337, 424Reis İhsan Bey 548Renin 397Resimli Ay 550Resimli Dünya 550Resimli Gazete 550Resimli Hafta 550Resimli Mudhike 550Resneli Niyazi 220 221Reşad Bey 86, 232Reşad Hikmet 510Reşid Âkif Paşa 167Reşid Bey 43, 407Reval Mülâkat 218Rfat, İç Basn Direktörü (Matbuat Dahi-

liye Müdürü) 47, 50, 51Rfat Bey 409, 441, 514Rfat Paşa, Hariciye Nâzr 301, 343Rfat Halis Bey 535Rza Bey, Doktor 73Rza Bey, Mabeyn-i Hümayûn mütercim-

lerinden 63Rza Paşa (Arnavut) 43, 198, 220Rza Paşa 30, 103, 203, 271, 301, 383, 453Rza Tevfik Bey 144, 155, 235, 337, 352,

424, 527, 535Riyaziyât, 550Rufaî Dergâh 190Ruşen Zeki 424Rüştü Bey 73, 330

S-ŞSaadet 37, 38, 39, 45, 46, 74, 155, 156, 157,

252, 326, 488, 489