Structure of the World Bank Group and Evaluation of Loans and Effects of World Bank Financed Projects in Turkey

T.C.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

DÜNYA BANKASI’NIN YAPISI, FAALİYETLERİ VE TÜRKİYE’DE

FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN KREDİLERİN VE

ETKİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Ergül HALİSÇELİK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA, 2008

T.C.

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİM DALI





DANIŞMAN: Doç. Dr. M. Fatih CİN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA, 2008

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,

Bu çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS

TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Doç. Dr. M. Fatih CİN (Danışman)

Üye : Prof. Dr. Murat DOĞANLAR

Üye : Doç. Dr. Harun ARIKAN ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. ....../...../…….

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'ndaki hükümlere tabidir.

i

ÖZET





Yüksek Lisans Tezi, İktisat Anabilim Dalı

Danışman: Doç. Dr. M. Fatih CİN

Ağustos 2008, 185 sayfa

1944 yılında “Bretton Woods Sistemi”nin önemli bir parçası olarak kurulan

Dünya Bankası, uluslararası parasal sistemde dünyadaki kalkınma yardımı

kaynaklarının en önemli aktörlerinden birisi olarak öncü bir rol ve önemli misyonlar

üstlenmiştir. Banka, kuruluşundan bu yana kalkınmakta olan ülkelerin ekonomik ve

sosyal gelişmelerini sağlayabilmek için önemli proje ve hükümet programlarını

desteklemiştir. Bankanın misyonu zaman içinde değişen dünya konjonktürüne paralel

olarak dönüşüm sergilemiştir.

Günümüzde misyonunu “yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak” olarak

hedeflemiş olan Bankaya yönelik ciddi eleştiriler söz konusudur. Özellikle

küreselleşmenin gelişmekte olan ülkeler, bu ülkelerdeki yoksul insanlar üzerindeki

yıkıcı etkilerinin azaltılması yönünde başta Dünya Bankası olmak üzere, uluslararası

kuruluşlara önemli görevler düşmektedir.

Türkiye, Dünya Bankası'na 1947 yılında üye olmuş ve ilişkiler güçlendirilerek

günümüze kadar gelmiştir. Özellikle 24 Ocak 1980’de açıklanan Türk Ekonomisi’ni

liberalleştirme programı çerçevesinde mal, döviz, sermaye ve emek piyasalarında

serbestleşme yönünde çeşitli uygulamalara gidilmiştir. Bu gelişmelere paralel olarak,

diğer uluslararası kuruluşlarla olduğu gibi, Türkiye-Dünya Bankası ilişkileri daha güçlü

hale gelmeye başlamış ve Türkiye’nin Dünya Bankasındaki kredi portföyü artmıştır.

Genel olarak Dünya Bankası kredileri üye ülkeler için uluslararası mali

ii piyasalarda sunulan diğer finansal alternatiflere göre daha ucuz ve esnek koşullar

taşımaktadır. Türkiye’nin Dünya Bankasından sağlamış olduğu fonlar daha çok

makroekonomik istikrar, büyüme ve verimlilik artışının sağlanması ile piyasalarda

rekabet ortamının oluşturulması üzerinde yoğunlaşmıştır.

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne katılım sürecinde Banka yardımları devam etmiş

ve ekonomik istikrarın sağlanması konusunda IMF ile koordineli çalışmalar hız

kazanmıştır. Dünya Bankası Türkiye’de 2000 yılından itibaren, sağlayacağı mali ve

teknik desteğin çerçevesini oluşturan Ülke Destek Stratejisi (CAS) yöntemiyle kredi

akışını düzenlemektedir.

Türkiye’ye önemli destekler veren uluslararası kuruluşlar ve ülkelerin

Türkiye’deki strateji ve faaliyetleri, finansal destekleri ve Türkiye konusunda Dünya

Bankası ile işbirliği alanları söz konusudur. Bu desteklerden gerekli verimin

alınabilmesi için bu konuda gerekli koordinasyonun sağlanması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: Dünya Bankası, IBRD, Proje ve Uyum Kredileri, Proje Döngüsü,

MEER Projesi, Ülke Destek Stratejisi(CAS), Kredilerin Mali Koşulları.

iii

ABSTRACT

STRUCTURE, ACTIVITIES OF THE WORLD BANK AND EVALUATION OF

THE WORLD BANK FINANCED PROJECTS AND ITS EFFECTS IN TURKEY


M.A. Thesis, Department of Economics

Supervisor: Assist. Professor M. Fatih CİN

August 2008, 185 pages

The World Bank, built as an important part of the Bretton Woods System in

1944, undertook important missions and a pioneer role as an important actor for the

development aid sources in the international monetary system. The Bank has supported

important projects and government programmes in order to ensure economical and

social improvement of the developing countries since it was founded. The mission of

the Bank has transformed in order to accommodate with world conjuncture which is

varied throughout time.

Nowadays, there are serious criticisms for the World Bank that has a mission of

“working for a world free of poverty”. International Organizations, especially the World

Bank, have responsibility for abating the disastrous affects of “Globalization” on both

developing countries and their poor people.

Turkey became a member of The World Bank in the 1947 and the relationship

has reached up today by solidifying. Various applications, notably, within the

framework of “Liberalization Programme of Turkish Economy”, disclosed in 24th

January 1980, have been implemented in the direction of liberalization in commodity,

exchange, capital and labor markets. Parallel to these improvements, as with other

international organizations, relationship between Turkey and World Bank started to be

stronger and Turkey’s credit portfolio in World Bank continued increasingly.

World Bank credits have cheaper and more flexible conditions for member

countries in general when they are compared with other financial alternatives issued in

iv the international financial markets. Funds that have been taken from World Bank by

Turkey is focused on macroecononomic stability, growth, increasing in productivity and

major on competitive environment in markets.

In Turkey’s participation process to European Union, The Bank’s aids continued

and coordinated works with IMF to provide economic stability has accelerated. The

World Bank arranges the flow of credit by Country Assistance Strategy (CAS) which

composes the outline of financial and technical support of The World Bank in Turkey

since 2000.

International Organizations and countries, which are giving important financial

supports to Turkey, have common strategies and cooperative efforts with the World

Bank on Turkey. To benefit from these supports, Turkey should ensure the necessary

coordination.

Keywords: World Bank, IBRD, Project and Policy Loans, Project Cycle, MEER

Project, Country Assistance Strategy (CAS), Financial Conditions of the Loans

v

İÇİNDEKİLER

ÖZET ................................................................................................................................. i

ABSTRACT..................................................................................................................... iii

KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................... xii

TABLOLAR LİSTESİ .................................................................................................. xvi

GRAFİKLER LİSTESİ .............................................................................................. xviii

EKLER LİSTESİ .......................................................................................................... xix

GİRİŞ................................................................................................................................ 1

1. BÖLÜM

DÜNYA BANKASI GRUBU VE FAALİYETLERİ

1.1. Dünya Bankasının Tarihçesi ........................................................................................ 5

1.2. Dünya Bankası Grubu ................................................................................................. 7

1.2.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)................................................. 9

1.2.2. Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) ................................................................ 10

1.2.2.1. Genel Olarak IDA ............................................................................... 10

1.2.2.2. IDA’nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi ................. 12

1.2.2.2.1. Sağlanan Fonlar .................................................................. 12

1.2.2.2.2. Önemli Finansal Göstergeler ............................................... 12

1.2.2.2.3. Donör Ülkelerin Yaptığı Katkılar ........................................ 13

1.2.2.2.4. Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı ............................... 13

1.2.2.2.5. Silinen Borçlar .................................................................... 14

1.2.3. Uluslararası Finansman Kurumu (IFC) ............................................................ 16

1.2.3.1. Genel Olarak IFC ............................................................................... 16

1.2.3.2. IFC’ nin 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi ............... 17

1.2.3.2.1. Sağlanan Fonlar ................................................................. 17

1.2.3.2.2. Önemli Finansal Göstergeler .............................................. 18

1.2.3.2.3. Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı .............................. 19

1.2.4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA) ..................................................... 20

1.2.4.1. Genel Olarak MIGA ............................................................................ 20

vi

1.2.4.2. MIGA’nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi .............. 21

1.2.4.2.1. Sağlanan Fonlar ................................................................... 21

1.2.4.2.2. Önemli Finansal Göstergeler ................................................ 22

1.2.5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi (ICSID) .................... 23

1.2.5.1. Genel Olarak ICSID ............................................................................ 23

1.2.5.2. Türkiye’de Uluslararası Tahkim .......................................................... 24

1.2.5.3. ICSID’in 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi ................ 25

1.2.5.3.1. Faaliyetler ............................................................................ 25

1.2.5.3.2. Önemli Finansal Göstergeler ................................................ 26

2. BÖLÜM

DÜNYA BANKASININ (IBRD) YAPISI İŞLEYİŞİ VE 2007 MALİ YIL

PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. Dünya Bankasının Kuruluş Amacı ve Ana Sözleşmesi .............................................. 27

2.2. Dünya Bankasının Milenyum Kalkınma Hedefleri ..................................................... 28

2.3. Dünya Bankasına Üyelik ve Üye Ülkelerle Olan İlişkiler .......................................... 30

2.4. Dünya Bankasına Üye Olan Ülkelerin Sermaye Payları, Oy Güçleri ve Temsilleri..... 31

2.5. Dünya Bankasının Örgüt Yapısı ve Yönetimi ............................................................ 32

2.5.1. Guvernörler Kurulu ......................................................................................... 32

2.5.2. İcra Direktörleri Kurulu ................................................................................... 34

2.5.3. Dünya Bankası Başkanı ................................................................................... 34

2.5.4. Dünya Bankası’nın Departmanları ................................................................... 35

2.5.4.1. Teknik Departmanlar ........................................................................... 35

2.5.4.2. Yönetim ve Hukuk Departmanları ....................................................... 35

2.5.5. Kalkınma Komitesi .......................................................................................... 36

2.6. Dünya Bankasının Finansman Kaynakları ................................................................. 36

2.6.1. Bankanın Sermayesi ........................................................................................ 37

2.6.2. Banka Tarafından Yapılan Borçlanma ............................................................. 39

2.6.3. Dünya Bankasının Diğer Gelirleri .................................................................... 40

2.6.3.1. Faiz ve Taahhüt Gelirleri ..................................................................... 40

2.6.3.2. Hisse Senedi, Tahvil ve Bono Piyasalarından Elde Edilen Gelirler ...... 41

2.6.3.3. Bankanın Elde Etmiş Olduğu Karlar .................................................... 41

vii 2.7. Dünya Bankası’nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi ....................... 41

2.7.1. Genel Olarak.................................................................................................... 41

2.7.2. Sağlanan Fonlar ve Önemli Finansal Göstergeler ............................................. 42

2.7.3. Bankanın 2007 Mali Yılı Gelirleri.................................................................... 43

2.7.4. 2007 Mali Yılında Sağlanan Fonların Türleri Açısından Dağılımı .................... 44

2.7.5. 2007 Mali Yılında Sağlanan Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı ............... 45

2.7.6. 2007 Mali Yılında En Çok Fon Sağlanan Ülkeler ve Ülke Kredi Riskleri ......... 47

3. BÖLÜM

DÜNYA BANKASI TARAFINDAN SAĞLANAN KREDİ TÜRLERİ VE DİĞER

İMKÂNLAR

3.1. Dünya Bankası Tarafından Sağlanan Kredi Türleri .................................................... 50

3.2. Yatırım (Proje) Kredisi Anlaşmaları ......................................................................... 51

3.2.1. Yatırım Kredisi Anlaşma Türleri ...................................................................... 52

3.2.1.1. Özel Yatırım Kredileri (SIL) ................................................................ 53

3.2.1.2. Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (SIM) .......................................... 54

3.2.1.3. Program Uyum Kredileri (APL)........................................................... 55

3.2.1.4. Hazırlık Kredileri (LIL) ....................................................................... 56

3.2.1.5. Teknik Yardım Kredileri (TAL) ........................................................... 58

3.2.1.6. Aracı Kurum Kredileri (FIL) ............................................................... 59

3.2.1.7. Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri (ERL) ........................................... 60

3.3. Uyum (Program) Kredisi Anlaşmaları ....................................................................... 61

3.3.1. Uyum Kredisi Anlaşma Türleri ...................................................................... 63

3.3.1.1. Yapısal Uyum Kredileri ( SAL) .......................................................... 65

3.3.1.2. Sektör Uyum Kredileri (SECAL) ....................................................... 66

3.3.1.3. Programlı Yapısal Uyum Kredileri (PSAL) ........................................ 67

3.3.1.4. Özel Yapısal Uyum Kredileri (SSAL) ................................................ 68

3.3.1.5. Rehabilitasyon Kredileri (RIL) .......................................................... 69

3.3.1.6. Borç Azaltma Kredileri (DRL)........................................................... 70

3.4. Karma Kredi Anlaşmaları .......................................................................................... 70

3.5. Dünya Bankası Kredilerinin Kullanım Koşulları ........................................................ 71

3.6. Dünya Bankası Garantileri......................................................................................... 75

viii

3.6.1. Proje Bazlı Kısmi Risk Garantisi ...................................................................... 75

3.6.2. Proje Bazlı Kısmi Kredi Garantisi ..................................................................... 75

3.6.3. Politika Bazlı Garanti........................................................................................ 76

3.7. Dünya Bankası’nın Sağladığı Diğer İmkânlar ............................................................ 76

3.7.1. Proje Hazırlama İmkânı ................................................................................... 76

3.7.2. Dünya Bankası’nın Yönettiği Fonlardan Açılan Krediler ve Verilen Hibeler .... 77

3.7.3. Analiz ve Danışma Hizmetleri ......................................................................... 77

3.7.4. Kapasite Yaratmak........................................................................................... 78

3.8. Dünya Bankası’nın Kredi Kullanımı Hususunda Yaptırımları .................................... 79

4. BÖLÜM

FİNANSMANI DÜNYA BANKASI’NCA SAĞLANAN

PROJELERİN AŞAMALARI (PROJE DÖNGÜSÜ)

4.1. Genel Olarak Proje Döngüsü ve WB Proje Döngüsü Kavramının Gelişimi ................ 80

4.2. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Aşamaları .................................. 82

4.2.1. Ülke Destek Stratejisi (CAS) ............................................................................ 83

4.2.2. Projenin Tespiti ............................................................................................... 85

4.2.3. Projenin Hazırlanması ...................................................................................... 86

4.2.4. Projenin Değerlendirilmesi .............................................................................. 87

4.2.5. Müzakereler ve İkrazın Onaylanması ............................................................... 88

4.2.5.1. Müzakereler ........................................................................................ 88

4.2.5.2. İkrazın Onaylanması ........................................................................... 89

4.2.6. Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim................................... 90

4.2.7. Projenin Uygulanması ve Tamamlanması ........................................................ 91

4.2.8. Proje Sonuçlarının Değerlendirilmesi ............................................................... 92

4.3. Finansmanı WB’ca Sağlanan Projelerin Mevcut Statüleri Bakımından Durumları ..... 93

4.4. Projelerin Aşamalarında Tarafların Sorumlulukları .................................................... 94

ix

5. BÖLÜM

FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN PROJELERİN MALİ

KOŞULLARININ ANALİZİ

5.1. Ortak Finansman (Co-Financing) .............................................................................. 97

5.2. Dünya Bankası (IBRD) Kredilerinin Temel Koşulları ............................................... 98

5.3. Dünya Bankası (IBRD) Kredi Sistemleri ................................................................... 98

5.3.1. Sabit-Ek Faizli Kredi (FSL) ............................................................................. 99

5.3.2. Değişken-Ek Faizli Kredi (VSL) ...................................................................... 99

5.4. FSL ve VSL Kredilerinin Karşılaştırılması .............................................................. 100

5.4.1. FSL ve VSL Kredilerin Benzerlikleri ............................................................. 100

5.4.2. FSL ve VSL Kredilerinin Farklılıkları ............................................................ 102

5.4.2.1. Genel Farklılıklar .............................................................................. 102

5.4.2.2. Geri Ödeme Koşulları ....................................................................... 103

5.4.2.2.1. FSL Kredilerinin Geri Ödeme Koşulları ............................. 104

5.4.2.2.1.1. Taahhüt Bağlantılı Geri Ödeme Çizelgesi ......... 104

5.4.2.2.1.2. Kullanım (Disbursement) Bağlantılı Geri

Ödeme Çizelgesi............................................... 105

5.4.2.2.2. VSL Kredilerinin Geri Ödeme Koşulları ............................ 106

5.5. Dünya Bankası Ülke Kategorileri ve Geri Ödeme Koşulları .................................... 107

5.6. Dünya Bankası Tarafından Türkiye’ye Sağlanan Kaynakların Mali Koşullarına

İlişkin Tespit ve Öneriler………………………………………………………. ....... 108

5.7. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerde Danışmanlık Ücretleri ............. 111

5.8. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Fayda-Maliyet Analizine İlişkin

Tespit ve Öneriler .................................................................................................... 113

6. BÖLÜM

FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN ÖRNEK BİR PROJENİN

(MEER PROJESİ) AŞAMALARININ VE MALİ KOŞULLARININ ANALİZİ

6.1. Genel Olarak MEER Projesi ve Analizi ................................................................... 116

6.1.1. Proje Hakkında Genel Bilgiler ....................................................................... 116

6.1.2. Metodoloji ..................................................................................................... 117

6.2. MEER Projesinin Proje Döngüsü Çerçevesinde Analizi ve İlgili Dokümanlar ......... 118

x

6.2.1. MEER Projesinin Tespiti ............................................................................... 118

6.2.2. MEER Projesinin Hazırlanması ..................................................................... 119

6.2.3. MEER Projesinin Değerlendirilmesi .............................................................. 120

6.2.4. MEER Projesine İlişkin Müzakereler ve İkrazın Onaylanması ....................... 121

6.2.4.1. MEER Projesine İlişkin İkraz Anlaşması ........................................... 121

6.2.4.2. MEER Projesine İlişkin Kullanım Mektubu ...................................... 122

6.2.4.3. Milletlerarası Anlaşmanın Onaylanmasına İlişkin Bakanlar Kurulu

Kararı ................................................................................................ 122

6.2.5. Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim................................. 123

6.2.6. MEER Projesinin Uygulanması ve Tamamlanması ........................................ 124

6.2.7. MEER Projesinin Sonuçlarının Değerlendirilmesi.......................................... 126

6.3. MEER Projesinin Mali Koşullarının Analizi ............................................................ 126

6.3.1. Sağlanan Finansmanın Türü ........................................................................... 127

6.3.2. Kredi Sistemi ve Faiz ..................................................................................... 127

6.3.3. Kredinin Diğer Masrafları .............................................................................. 128

6.3.4. Projede Kullanılan Fonların Sektörel Dağılımı ............................................... 128

6.3.5. Projenin Maliyeti ve Finansmanın Planlanması .............................................. 129

6.3.6. Projenin Maliyeti ve Finansman Sonuçları ..................................................... 130

7. BÖLÜM

DÜNYA BANKASI - TÜRKİYE İLİŞKİLERİ

DÜNYA BANKASI KREDİLERİNİN TÜRK EKONOMİSİ ÜZERİNDEKİ

ETKİLERİ

7.1. Genel Olarak Türkiye Dünya Bankası İlişkileri ....................................................... 133

7.2. Dünya Bankası İlişkilerinde Hazine Müsteşarlığının Fonksiyonu............................. 134

7.3. Türkiye’nin Aktif Kredi Portföyü ve Sektörel Dağılımı ........................................... 136

7.4. Dünya Bankası Kaynaklı Kredilerin Kullanım ve Geri Ödemeleri ........................... 138

7.5. Dünya Bankası Kredilerinin Borç Servisi ................................................................ 138

7.6. Ülke Destek Stratejileri (CAS) Programları ............................................................ 139

7.6.1. Genel Olarak Türkiye’nin CAS Programları .................................................. 139

7.6.2. Önceki CAS Programları ............................................................................... 140

7.6.2.1. FY 2000-2003 CAS Programı ........................................................... 140

7.6.2.2. FY 2004-2007 CAS Programı ........................................................... 140

xi

7.6.3. Önceki CAS Programlarının Sonuçlarının Değerlendirilmesi ......................... 142

7.6.3.1. 1993-2004 Dönemi Sonuçlarının Değerlendirilmesi .......................... 142

7.6.3.2. 2004-2007 CAS Programı Sonuçlarının Değerlendirilmesi ................ 145

7.7. Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS) .................................................................................. 150

7.7.1. Genel Olarak Ülke İşbirliği Stratejisi ............................................................. 150

7.7.2. Yürürlükteki Ülke İşbirliği Stratejisine İlişkin Anlaşmalar ve Temel Alanlar . 150

7.7.2.1. Anlaşmalar ........................................................................................ 150

7.7.2.2. Temel Alanlar ................................................................................... 152

7.7.2.2.1. Rekabetin ve İstihdam Olanaklarının Arttırılması ............... 152

7.7.2.2.2. Adil İnsani ve Sosyal Kalkınma ......................................... 152

7.7.2.2.3. Kaliteli Kamu Hizmetlerinin Verimli Sunumu ................... 152

7.7.3. Yürürlükteki Ülke İşbirliği Stratejisi Raporu ve Ekleri ................................... 153

7.7.4. Yürürlükteki CPS’de Vurgulanan Noktalar ve Önerilerimiz ........................... 153

7.7.5. Türkiye’de WB’nın Diğer Uluslararası Kuruluşlar ve Ülkelerle İşbirliği ........ 156

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ............................................................................... 159

KAYNAKÇA ................................................................................................................ 164

EKLER ......................................................................................................................... 176

ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 185

xii

KISALTMALAR LİSTESİ

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika Birleşik Devletleri

age Adı Geçen Eser

APL Program Uyum Kredileri -Adaptable Program Loan

ARIP Tarım Reformu Uygulama Projesi-

Agricultural Reform Implementation Project

BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu

BM-UN Birleşmiş Milletler- United Nation

CAS Ülke Destek Stratejisi -Country Assistance Strategy

CPS Ülke İşbirliği Stratejisi-Country Partnership Strategy

DBG-WBG Dünya Bankası Grubu-World Bank Group

DEİ Hazine Müsteşarlığı Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü

DİBS Devlet İç Borçlanma Senedi

DPL Kalkınma Politika Kredileri- Development Policy Lending

DPT Devlet Planlama Teşkilatı

DRL Borç Azaltma Kredileri-Debt Reduction Loan

DTM Dış Ticaret Müsteşarlığı

EA Çevre Değerlendirme Raporu-Environmental Assessment Report

ECA Avrupa ve Orta Asya Bölgesi-Europe and Central Asia Region

ERL Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri-Emergency Recovery Loan

EUR Avrupa Para Birimi

FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü-

Food and Agriculture Organization of the United Nations

FDI Doğrudan Yabancı Sermaye-Foreign Direct Investment

FIL Aracı Kurum Kredileri-Financial Intermediary Loan

FSL Sabit-Ek Faizli Kredi-Fixed-Spread Loan

FSCL Sabit Faiz Tabanlı Tek Para Cinsi Kredisi-

Fixed-Rate Single Currency Loan

FY Mali Yıl-Financial Year

GEF Küresel Çevre Kolaylığı- Global Environment Facility

xiii GNI Brüt Milli Gelir- Gross National Income

GSMH Gayri Safi Milli Hasıla

GSYİH Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

HKK Hazine Müsteşarlığı Hazine Kontrolörleri Kurulu

HM Hazine Müsteşarlığı

IBRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası-

International Bank for Reconstruction and Development

ICB Uluslararası Rekabete Açık İhale- International Competitive Bidding

ICR Uygulama Tamamlama Raporu-Implementation Completion Reports

ICSID Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi-

International Centre for Settlement of Investment Disputes

IDA Uluslararası Kalkınma Birliği-International Development Association

IEG Dünya Bankası Bağımsız Değerlendirme Grubu-

The World Bank Independent Evaluation Group

IFC Uluslararası Finansman Kurumu-International Finance Corporation

IMF Uluslararası Para Fonu-International Monetary Fund

IPA Katılım Öncesi Mali Yardım-Instrument For Pre-Accession

ISDS Birleştirilmiş Önlemler Veri Sayfası- Integrated Safeguards Data Sheet

JPY Japon Yeni

k.b.GSMH Kişi Başına Gayri Safi Milli Hasıla

KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

LA İkraz Anlaşması-Loan Agreement

LIBOR Londra Bankalararası Faiz Oranı- London Interbank Offered Rate

LIL Hazırlık Kredileri-Learning and Innovation Loan

LRP Eşit Anapara Geri Ödemesi-Level Repayment of Principal

MDA Temel Türevler Anlaşması-Master Derivatives Agreement

MEDA Avrupa-Akdeniz Ortaklığı- Mediterranean Economic Development

Area

MEER Marmara Depremi Acil Yeniden Yapılandırma Projesi-

Marmara Earthquake Emergency Reconstruction Project

MIGA Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı-

Multilateral Investment Guarantee Agency

N/A Mevcut Değil, Uygulanabilir Değil- Not Available, Not Applicable

xiv OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü-

Organization For Economic Cooperation And Development

OED Uygulamaları Değerlendirme Departmanı-

Operations Evaluation Department

OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü –

Organization of the Petroleum Exporting Countries

PAD Proje Değerlendirme Dokümanı-Project Appraisal Document

PCN Proje Konsept Notu-Project Concept Note

PCM Proje Döngüsü Yönetimi- Project Cycle Management

PGD Program Dokümanı-Program Document

PID Proje Bilgi Dokümanı-Project Information Document

PRS Yoksulluk Azaltma Stratejisi-Poverty Reduction Strategy

PSAL Programlı Yapısal Uyum Kredileri-

Programmatic Structural Adjustment Loan

QAG Kalite Güvence Grubu -Quality Assurance Group

RIL Rehabilitasyon Kredileri-Rehabilitation Loan

SA Özel Hesap-Special Account

SAL Yapısal Uyum Kredileri-Structural Adjustment Loan

SECAL Sektör Uyum Kredileri-Sector Adjustment Loan

SIL Özel Yatırım Kredileri-Specific Investment Loan

SIM Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri-

Sector Investment and Maintenance Loan

SOE Harcama Bildirimleri-Statements of Expenditures

SOPE Aktif Projeler-Status Of Projects In Execution

SSAL Özel Yapısal Uyum-Special Structural Adjustment Loan

STÖ Sivil Toplum Örgütleri

TAL Teknik Yardım Kredileri-Technical Assistance Loan

TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu-

United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı-

United Nations Development Programme

xv UNHCR Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği-

United Nations High Commissioner for Refugees

UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu –

United Nations Children's Fund

USD Amerika Birleşik Devletleri Doları

VSL Değişken-Ek Faizli Kredi-Variable-Spread Loan

WB Dünya Bankası-World Bank

WBI Dünya Bankası Enstitüsü-World Bank Institute

WHO Dünya Sağlık Örgütü-World Health Organization

xvi

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Dünya Bankası Grubu Şemsiyesi Altındaki Kuruluşların Amacı........................... 9

Tablo 2: 2007 Yılında IDA’ dan En Çok Kaynak Sağlayan 10 Borçlu Ülke...................... 12

Tablo 3: IDA 2003-2007 Önemli Finansal Göstergeler ..................................................... 12

Tablo 4: IDA’ ya Donör Ülkelerce Yapılan Katkılar ........................................................ 13

Tablo 5: Ülke Bazında 2007 Mali Yılı Boyunca Silinen IDA Kredi Bakiyeleri ................. 15

Tablo 6: IFC 2003-2007 Önemli Finansal Göstergeler ..................................................... 18

Tablo 7: MIGA 2003-2007 Önemli Finansal Göstergeler ................................................. 22

Tablo 8: T.C Hükümeti Aleyhine ICSID Bünyesinde Görülen Davalar............................. 26

Tablo 9: Türk Şirketlerinin ICSID Bünyesinde Görülen Davaları ..................................... 26

Tablo 10: Milenyum Kalkınma Programı Hedefleri ve Performans Ölçütleri .................... 29

Tablo 11: Dünya Bankasında En Yüksek Sermaye Payına Sahip 11 Ülke, Türkiye’nin

Sermaye Payları ve Oy Güçleri ......................................................................... 37

Tablo 12: IBRD Önemli Finansal Göstergeler .................................................................. 42

Tablo 13: IBRD Tarafından 2007 Mali Yılda Sağlanan Fonların Türleri Açısından

Dağılımı ........................................................................................................... 45

Tablo 14: Dünya Bankasınca 2007 Mali Yılında En Çok Fon Sağlanan Ülkeler ............... 48

Tablo 15: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Özel Yatırım Kredileri (SIL) ............. 54

Tablo 16: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri

(SIM) ............................................................................................................... 55

Tablo 17: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Program Uyum Kredileri (APL) ........ 56

Tablo 18: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Teknik Yardım Kredileri (TAL) ........ 59

Tablo 19: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Aracı Kurum Kredileri (FIL) ............. 60

Tablo 20: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Acil İyileştirme Kredileri (ERL) ........ 61

Tablo 21: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Kalkınma Politika Kredileri (DPL) .... 64

Tablo 22: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Yapısal Uyum Kredileri (SAL) .......... 66

Tablo 23: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Programlı Yapısal Uyum Kredileri

(PSAL) ............................................................................................................ 68

Tablo 24: Ülke Destek Stratejisinde (CAS) Bulunması Gereken Özellikler ...................... 84

Tablo 25: Proje Döngüsünde Tarafların Sorumlulukları.................................................... 95

Tablo 26: IBRD Kredi Masrafları ve Ertelemeler ........................................................... 101

Tablo 27: IBRD Kredilerine İlişkin Ek Faiz (Spread) Oranları ....................................... 102

Tablo 28: FSL Kredilerinde Taahhüt Bağlantılı Geri Ödemelerde Vade Limitleri ........... 104

xvii Tablo 29: FSL Kredilerinde Kullanım Bağlantılı Geri Ödemelerde Vade Limitleri ......... 106

Tablo 30: VSL Kredileri İçin Standart Ülke Koşulları .................................................... 106

Tablo 31: IBRD Geri Ödeme Koşulları .......................................................................... 107

Tablo 32: MEER Projesinin Ana Bileşenleri .................................................................. 119

Tablo 33: Dünya Bankası Kaynaklarının Tahmini Kullanımı.......................................... 129

Tablo 34: MEER Projesinin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 129

Tablo 35: MEER Projesinin Finansman Planlanması ve Sonuçları.................................. 130

Tablo 36: MEER Projesine İlişkin Olarak Alınan Kredinin Anapara Geri Ödeme

Tablosu ........................................................................................................... 132

Tablo 37: WB Grubu Kuruluşları ve Türkiye’nin Bu Kuruluşlara Sermaye Katkısı ....... 134

Tablo 38: WB Kaynaklı Kredilerin Kullanım Geri Ödeme ve Yükümlülükleri ............... 138

Tablo 39: Tahmini Borç Servisi Ödemeleri Özeti ........................................................... 139

Tablo 40: II. CAS Temel Kalkınma Temaları ve Hedefler .............................................. 141

Tablo 41: Genel Sonuçların Değerlendirilmesi ............................................................... 144

Tablo 42: CAS Kalkınma Teması Sonuçlarının Türkiye’nin Stratejik Amaçları

Çerçevesinde Değerlendirilmesi. ..................................................................... 146

Tablo 43: Özel Sektör Dış Borç Stoku ............................................................................ 148

Tablo 44: Finansmanı IBRD ve IDA Tarafından Sağlanan Projelerin Kullanım ve Geri

Ödeme Bilgileri .............................................................................................. 154

Tablo 45: Uluslararası Kuruluşlarla İşbirliği ................................................................... 157

xviii

GRAFİKLER LİSTESİ

Grafik 1: Dünya Bankası Grubu Kuruluşları ....................................................................... 8

Grafik 2: IDA Fonlarının Bölgesel Dağılımı ..................................................................... 14

Grafik 3: IDA Fonların Sektörel Dağılımı ........................................................................ 14

Grafik 4: IFC Fonların Ürün Bazında Dağılımı ................................................................ 18

Grafik 5: IFC Tarafından Sağlanan Fonların Bölgesel Dağılımı ........................................ 19

Grafik 6: IFC Tarafından Sağlanan Fonların Sektörel Dağılımı ........................................ 19

Grafik 7: IBRD’ nin Borçlanma ve Yatırımları ................................................................. 39

Grafik 8: Dünya Bankasının 2007 Mali Yılı Sonu İtibariyle Özkaynak/Kredi Oranları ..... 40

Grafik 9: IBRD’ nin Taahhüt Bazında Kredi Dağılımı ...................................................... 44

Grafik 10: 2007 Mali Yılında IBRD tarafından Sağlanan Fonların Bölgesel Dağılımı ...... 46

Grafik 11: 2007 Mali Yılında IBRD Tarafından Sağlanan Fonların Sektörel Dağılımı ...... 46

Grafik 12: 2007 Mali Yılı Sonu İtibariyle Kredi Riski En Yüksek Olan 8 Ülke ................ 48

Grafik 13: Garantili Yatırım Projelerinde Taraflar ve Aralarındaki Anlaşmalar ................ 72

Grafik 14: Dünya Bankası Proje Döngüsü Yönetimi......................................................... 81

Grafik 15: Dünya Bankası Proje Döngüsü ........................................................................ 82

Grafik 16: Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Mevcut Statüleri

Bakımından Durumları ................................................................................... 93

Grafik 17: Proje Döngüsünde Sorumluluklar. ................................................................... 95

Grafik 18: MEER Projesinde Kullanılan Fonların Sektörel Dağılımı .............................. 129

Grafik 19: Aktif Projelerin Sektörel Dağılım .................................................................. 137

xix

EKLER LİSTESİ Ek 1: Dünya Bankası Ana Sözleşmesinin Madde, Kısım ve Çizelge Başlıkları ............... 176

Ek 2: Dünya Bankası Ülke Kategorileri Tablosu ............................................................ 179

Ek 3: MEER Projesine İlişkin İkraz Anlaşmasının Özeti ................................................ 180

Ek 4: Türkiye’de Aktif Yatırım Projeleri ........................................................................ 183

Ek 5: WB’nın Türkiye’deki Hedeflerinin Gerekçeleri ve Hedeflerle İlgili İlerlemeler..... 184

1

GİRİŞ

Bretton Woods Sisteminin önemli bir parçası olarak 1944 yılında kurulan Dünya

Bankası, IMF ile birlikte uluslararası parasal sistemde öncü bir rol üstlenmiştir. IMF

küresel ekonomik istikrarın sağlanması ve sürdürebilirliği üzerinde yoğunlaşırken,

Banka kuruluşundan bu yana kalkınmakta olan ülkelerin ekonomik ve sosyal

gelişmelerini sağlayabilmek için önemli proje ve hükümet programlarını desteklemiş ve

uluslararası para yönetiminin bir parçası olarak dünyadaki kalkınma yardımı

kaynaklarının en önemli aktörlerinden birisi olarak önemli misyonlar üstlenmiştir.

Bankanın misyonu zaman içinde değişen dünya konjonktürüne paralel olarak dönüşüm

sergilemiş ve günümüzde Bankanın misyonu “yoksulluktan arınmış bir dünya

oluşturmak” olarak hedeflenmiştir.

Dünya Bankası Grubu ile daha dar kapsamlı Dünya Bankası terimini birbiriyle

karıştırmamak gerekir. Dünya Bankası Grubu, her biri nihai karar almaya yetkili üye

ülkelerinin sahibi oldukları, birbiriyle yakın ilişki içerisinde koordineli bir şekilde

faaliyet gösteren ancak farklı misyonlar üstlenmiş olan beş kuruluştan oluşmaktadır. Bu

kuruluşlar: Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma

Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı

(MIGA) ve Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID) dir.

"Dünya Bankası" terimi ise bu beş kuruluştan sadece IBRD ile IDA'yı ifade

etmekte olup çoğu zaman sadece IBRD için kullanılmaktadır. Diğer dört kuruma üye

olabilmek için öncelikle IBRD’ye üye olmak zorunluluğu bulunmaktadır. Türkiye’nin

kullandığı kredinin çok büyük bölümü IBRD kaynaklı olduğundan, aksi ifade

edilmedikçe, Banka ya da Dünya Bankası deyimi IBRD’yi ifade edecek ve çalışmada

daha çok IBRD-Türkiye ilişkileri üzerinde durulacaktır.


günümüze kadar gelmiştir. Özellikle 24 Ocak 1980’de açıklanan Türk Ekonomisi’ni

liberalleştirme programı çerçevesinde mal, döviz, sermaye ve emek piyasalarında

serbestleşme yönünde çeşitli uygulamalara gidilmiştir. Bu tarihten sonra Türkiye-Dünya

2

Bankası ilişkiler daha güçlü hale gelmeye başlamış ve Türkiye’nin Dünya Bankasındaki

kredi portföyü artarak devam etmiştir.

1999 yılında gerçekleşen Marmara depreminden sonra, Türkiye’nin Dünya

Bankasından sağlamış olduğu kredilerde önemli artışlar gerçekleşmiştir. Sağlanan

fonlar daha çok makroekonomik istikrarın, büyümenin ve verimlilik artışının

sağlanması ile piyasalarda rekabet ortamının oluşturulması üzerinde yoğunlaşmıştır.

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne katılım sürecinde Banka yardımları devam etmiş ve

ekonomik istikrarın sağlanması konusunda IMF ile koordineli çalışmalar hız

kazanmıştır.

3 Nisan 2008 tarihi itibariyle Türkiye’de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan

proje sayısı (aktif, kapanan, düşen ve taslak halinde) 194’tür. Bu projelerin 167’si

(%86’sı) yatırım kredisi ile finanse edilirken kalan 27’si (%14’ü) ise uyum kredileri ile

finanse edilmiştir. Yürürlükteki (aktif) proje sayısı 25 olup bunların 20 adedi yatırım

(proje) kredisi ile finanse edilirken kalan 5’i temel olarak bütçe finansmanı amaçlı

yapısal uyum programlarıdır. Dünya Bankası Türkiye'ye sosyal güvenlik, kamu

sektörü yönetimi, kamu sağlığı, su tedariki ve kanalizasyon, çevre, tarım, inşaat, hukuk

reformu, enerji sektörü reformu konularında destek sağlamaktadır. Türkiye sağladığı

kredi dışında, Dünya bankasının pozitif dışsallığından da faydalanmaktadır. Banka

Türkiye’de kısmen ya da tamamen finanse ettiği proje ya da programlarla tecrübe ve

bilgilerini aktarmakta ve önerileriyle Türk ekonomisinin gelişimine katkılar

sağlamaktadır (World Bank [WB] Projects & Operations, 2008).

Bu çalışmada gerek dünyada gerekse Türkiye’de önemli proje ve hükümet

programlarını destekleyen, dünyadaki kalkınma yardımı kaynaklarının en

büyüklerinden birisi olan ve uluslararası para yönetiminin bir parçası olarak 1944

yılında kurulan Dünya Bankası Grubu’nu oluşturan kurumların yapısı, işleyişleri, 2007

mali yılı performansları, Dünya Bankası’nca sağlanan kredi türleri ve diğer imkânların

ne olduğu ve finansmanı Dünya Bankasınca karşılanan projelerin safhaları üzerinde

durulacaktır. Daha sonra ise finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin mali

analizine yer verilecektir. Son olarak, Bankanın Türkiye’de kısmen ya da tamamen

finanse ettiği proje ya da program kredilerinin finansal ve ekonomik koşulları

incelenerek, Türkiye-Dünya Bankası ilişkilerinden bahisle söz konusu kredilerin Türk

3

ekonomisi üzerindeki etkileri değerlendirilecek, konuya ilişkin tespit, eleştiri ve

önerilere yer verilecektir.

Yukarıda kısaca bahsedilen amaçlara bağlı olarak hazırlanan tez çalışmamız,

temel olarak altı bölüme ayrılmıştır. I. Bölümde Dünya Bankası Grubu’nu oluşturan

kuruluşlar tanıtılmaya çalışılacaktır. Bu kapsamda; Dünya Bankası Grubu’nun

tarihçesine yer verilerek, Dünya Bankası Grubu’nu oluşturan İmar ve Kalkınma

Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu

(IFC), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA), Uluslararası Yatırım

Anlaşmazlıkları Çözüm Merkezi (ICSID)’nin genel olarak amaçları, sağladıkları fonlar

ve faaliyetleri üzerinde durularak IBRD dışındaki kuruluşların 2007 mali yılı

performans değerlendirmelerine yer verilecektir.

Çalışmamızın II. Bölümünde grubun en önemli kurumu olan, Türkiye’nin

kullandığı kredinin çok büyük bölümünü de sağlayan, IBRD’nin kuruluşu, yapısı,

işleyişi, hedefleri, üye ülkelerle ilişkileri, finansman kaynakları ve 2007 mali yıl

performansı (borçlanması, gelirleri, sağlanan fonların türleri-bölgesel ve sektörel açıdan

dağılımları vb.) hakkında geniş bir değerlendirilme yapılacaktır.

Çalışmamızın III. Bölümünde, Dünya Bankası tarafından sağlanan kredi türleri

ve diğer imkânlar üzerinde durulacaktır. Bu kapsamda sağlanan üç kredi türü olan

“Yatırım (Proje) Kredisi”, “Uyum (Program) Kredisi” ve “Karma Kredi” anlaşma

türleri üzerinde ayrıntılı bir değerlendirme yapılacaktır. Türkiye’de Dünya Bankasınca

sağlanan kredi türlerinden örnekler verilerek sağlanan garantiler ve diğer imkânlardan

bahsedilecektir. Son olarak da Dünya Bankası'nın kredi verdiği ülkeler üzerindeki rolü

ve kredi kullanımı hususunda yaptırımları üzerinde durulacaktır.

Tez çalışmamızın IV. Bölümünde, kuruluşundan günümüze gerek ekonomik ve

mali politikaların uygulanmasında gerekse yatırım projelerine teknik ve finansal destek

sağlanmasında etkili olan Dünya Bankası’nın proje finansmanına bakışı, Dünya Bankası

projelerinin gelişimi ve finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin aşamaları

(proje döngüsü) üzerinde durulacaktır. Bu kapsamda; Ülke Destek Stratejisi (CAS) ve

projenin tespiti ile başlayıp, proje sonuçlarının değerlendirilmesi ile sona eren proje

döngüsünün tüm aşamaları analiz edilecektir.

4

Türkiye’de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin büyük bölümü

IBRD kredileri ile finanse edilmesi sebebiyle, Tez çalışmamızın V. Bölümünde Dünya

Bankası (IBRD) kredi sistemleri (FSL Sabit Ek-Faizli Kredi ve VSL Değişken Ek-Faizli

Kredi), kredilerin temel koşulları, ülke kategorilerine göre kredi uygunlukları ve geri

ödeme koşulları incelenecektir. Bu kapsamda, kredinin türleri, vadesi, para cinsi, geri

ödeme ve geri ödememe süresi (grace period) ve kredi faizi analiz edilecektir. Ayrıca,

maliyet hesaplamasında çoğu zaman dikkate alınmayan, ancak kredinin net maliyetinin

hesaplanmasında önemli bir yer tutan diğer maliyetleri (ön ödeme ücreti, taahhüt ücreti)

üzerinde durularak Dünya Bankası tarafından Türkiye’ye sağlanan kaynakların mali

koşullarına ilişkin tespit ve önerilere yer verilecektir. Son olarak finansmanı Dünya

Bankasınca sağlanan projelerdeki danışmanlık ücretleri ve bu projelerin fayda-maliyet

analizine ilişkin tespit, değerlendirme, eleştiri ve önerilere yer verilecektir.

Tez çalışmamızın VI. Bölümünde ise Türkiye için en önemli projelerden birisi

olan “Marmara Depremi Acil Yeniden Yapılandırma (MEER) Projesi”nin genel olarak

tanıtılmasından sonra, gerek Çalışmamızın IV. Bölümünde yer alan proje döngüsü

çerçevesinde aşamalarının gerekse Çalışmamızın V. Bölümünde yer alan hususlar

dâhilinde mali koşullarının analizi yapılacaktır.

Çalışmamızın son bölümü olan VII. Bölümde ise, Bankanın Türkiye’de kısmen

ya da tamamen finanse ettiği proje ya da program kredileri ve Türkiye-Dünya Bankası

ilişkilerinden bahsedilecektir. Bankanın Türkiye’ye sağladığı kredi dışında sağlamış

olduğu pozitif dışsallıklardan da bahisle, söz konusu kredilerin Türk ekonomisi

üzerindeki etkileri değerlendirilecektir. Dünya Bankası fonlarının Türkiye’de

makroekonomik istikrar, büyüme, verimlilik artışı ve piyasalarda rekabet ortamının

sağlanması üzerindeki etkileri analiz edilecektir. Türkiye ile Dünya Bankası arasındaki

Ülke Destek Stratejileri (CAS) ve Ülke İşbirliği Stratejisinden (CPS) bahisle bu

stratejiler ayrıntılı bir şekilde değerlendirilerek konuya ilişkin tespit, eleştiri ve önerilere

yer verilecektir. Ayrıca Türkiye’de Dünya Bankası’nın diğer uluslararası kuruluşlar ve

ülkelerle işbirliği konusu analiz edilmeye çalışılacaktır.

Çalışmamızın “SONUÇ VE DEĞERLENDİRME” kısmında ise tezimizin

önceki bölümlerinde yer alan konularla ilgili genel bir değerlendirme yapılacaktır.

5

1. BÖLÜM

DÜNYA BANKASI GRUBU ve FAALİYETLERİ

1.1. Dünya Bankasının Tarihçesi

Dünya Bankası, IMF ile birlikte 1946 yılından 1973 yılına kadar uluslararası

parasal sistemde geçerli olan “Bretton Woods Sistemi”nin önemli bir parçası olarak

kurulmuştur. IMF ile birlikte kurulan Dünya Bankası Temmuz 1944’de yapılan

Birleşmiş Milletler Para Konferansı’nın ardından 25 Haziran 1946 tarihinde

faaliyetlerine başlamıştır.

Konferansta başta Avrupa ülkeleri olmak üzere, II. Dünya Savaşı’ndan zarar

gören ülkelerin yeniden imarı üzerinde odaklanılarak, çok taraflı serbest ticaret

olanaklarının açılması, tek taraflı dış alım sınırlandırmalarına veya devalüasyonlara

engel olunarak ekonomik işbirliğin sağlanması konularında mutabakat sağlanmıştır.

IMF uluslararası parasal işbirliğinin ve ticaretin dengeli bir şekilde gelişmesine

yardımcı olmak; ödemeler dengesi sıkıntısı çeken üye ülkelere kotaları oranında maddi

destekte bulunarak ödemeler dengesi sorunlarına çözüm bulmak ve bunların bir sonucu

olarak da küresel ekonomik istikrarın sağlanması konularında bir misyon üstlenmiştir.

Dünya Bankası ise misyonunu; savaştan tahrip olmuş Batı Avrupa ülkelerinin yeniden

inşası ve bu ülkelerin savaş ekonomisinden sorunsuz bir biçimde çıkışını

kolaylaştırmak, azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına yardımcı olmak

olarak belirlemiştir (Korkmaz, 2003:10,24).

Banka, özellikle II. Dünya Savaşının global ekonomide yarattığı tahribatların

giderilmesi amacıyla, IMF ile birlikte, ABD New Hampshire eyaletinin Bretton

Woods şehrinde yapılan konferansta oluşturulmuş ve her iki kuruluş 1946 yılında

ABD’nin başkenti Washington DC’ de fiilen çalışmaya başlamıştır. Dünya Bankası ve

IMF’ in kuruluş aşamasında konferansa katılan 44 ülkenin imzası vardır ve bu ülkeler

aynı zamanda bankanın kurucu üyeleri olarak anılmaktadır (Rasgelener, 1990:3).

Kuruluşunda II. Dünya Savaşı’nın neden olduğu yıkıntıyı gidermek amacını

6

güden Dünya Bankası 250 milyon ABD doları tutarındaki ilk krediyi Fransa'nın imarı

için 1947 yılında vermiştir. Daha sonra da Hollanda, Danimarka ve Lüksemburg’a kredi

açmıştır. Savaştan olumsuz etkilenen Avrupa ekonomisinin yeniden ayakları üzerinde

durmasını sağlayacak yapılanmaya öncelik tanıyan Banka, ilgili ekonomiler için gerekli

olan ithalatın finansmanını sağlamak doğrultusunda kredi açmıştır.

Banka ana sözleşmesinin III. Maddesinin 5’inci bendinde “istisnai durumlar

dışında Banka kredilerinin ve Banka garantisinden yararlanan kredilerin imar (yeniden

inşa) ve kalkınma amaçlı olduğu” ifade edilmesine rağmen yukarıda belirtilen ülkelere

ithalatın finansmanı amacıyla verilen krediler dolaylı olarak ekonomilerinin yeniden

inşası ile ilgili olduğu için “istisnai durumlar” olarak değerlendirilmelidir (Korkmaz,

2003:29).

Savaş sonrası Avrupa’sının imarının ABD’nin sağladığı Marshall yardımı ile

sağlanması sonucunda, bankanın amacında değişmeler olmuş ve Banka, gelişmekte olan

ülkelerin yatırım kredisi ihtiyaçlarını karşılama amacını güden bir yatırım ve kalkınma

bankası haline gelmiştir (Eğilmez, 1996:64).

Dünya Bankasının kuruluş ve işleyişine ilişkin düzenlemeler bankanın ana

sözleşmesinde (Articles of Agreement) yer almaktadır. Müteakip bölümlerde ayrıntılı

olarak inceleyeceğimiz ana sözleşme zaman içerisinde çeşitli değişikliklere uğramıştır.

Gelişmekte olan ekonomileri etkileyen krizler, acil durumlar ve savaş sonrası

rehabilitasyon ihtiyaçları Bankanın faaliyetleri arasında önemli bir yer oluşturmuştur.

Başlangıç misyonu zaman içinde değişen dünya konjonktürüne paralel olarak dönüşüm

sergilemiş ve günümüzde Bankanın misyonu “yoksulluktan arınmış bir dünya

oluşturmak” olarak hedeflenmiştir (WB About Us, 2008).

Dünya Bankasının kuruluş, işleyiş ve misyonuyla ilgili çeşitli eleştiriler söz

konusudur. Bu eleştirilerden Perkins’e ait olanı oldukça dikkat çekicidir. Perkins;

Dünya Bankasının II. Dünya savaşında yıkıma uğrayan ülkelerin toparlanmasına yardım

etmek amacıyla kurulduğunu, ancak misyonunun bir süre sonra kapitalist sistemin o

zamanki Sovyetler Birliği’ne üstünlüğünü kanıtlamaya dönüştüğünü belirtmektedir.

Ayrıca, kapitalizmin ana unsurları olan çok uluslu şirketlerle sıcak ilişkiler

7

kurulduğunu, bu kurum ve şirketlerin iş birliği ile yoksul ülkelere aslında ihtiyaçları

olmayan ve bu ülkelere fayda getirmeyen yatırımlar yapıldığını ifade etmektedir.

Ayrıca, Perkins Dünya Bankasındaki sermaye ve buna bağlı oy dağılımına işaret ederek,

Dünya Bankası’nın tıpkı Bretton Woods Sistemi’nin diğer kurumu olan IMF gibi,

gerçekte “dünyanın bankası” ya da kurumu değil ABD’nin bankası-kurumu olduğunu

ve bunun sonucu olarak ABD’nin çıkarlarına hizmet ettiğini savunmaktadır (Perkins,

2007, 3-5).

Yukarıda belirtilen politikaların bir sonucu olarak, günümüzde Dünya Bankası

kaynaklarının yoksul ülkelere aktarılarak bu ülkelerin borçlandırıldığı, ancak gerçekte

hem aktarılan kaynakların hem de borçlandırılan ülke doğal kaynaklarının (özellikle

petrol), Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası kurumlarınca öngörülen istikrar

politikaları ve yapısal uyum kriterlerinin de yardımıyla, başta ABD olmak üzere zengin

ülkeler ve o ülkelerin şirketlerine aktarılarak yoksul ülkelerin gerçekte sömürüldüğü

yönünde ciddi eleştiriler söz konusudur.

1.2. Dünya Bankası Grubu

Dünya Bankası gerek dünyada gerekse Türkiye’de önemli proje ve hükümet

programlarını destekleyerek, ülkelerin kalkınması konusunda kaynak sağlayan en

önemli kurumlardan birisidir. Uluslararası para yönetiminin bir parçası olarak 1944

yılında kurulan Dünya Bankası Grubu, her biri nihai karar almaya yetkili üye

ülkelerinin sahibi oldukları, birbiriyle yakından ilişkili ve belirli bir koordinasyon

içerisinde faaliyet gösteren beş kuruluştan oluşmaktadır.

Dünya Bankası Grubunu oluşturan Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

(IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Çok

Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA), Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları Çözüm

Merkezi (ICSID) kaynak ve hesap yönünden birbirlerinden bağımsız kuruluşlardır.

Ancak bunların hepsinin Başkanlığı Dünya Bankası (IBRD) Başkanı tarafından

üstlenilmiş olup idare, amaç ve işlevler bakımından da Dünya Bankası ile doğrudan

ilişki içerisinde bulunmaktadırlar.

Her bir kuruluş, gelişmekte olan ülkelerde yoksullukla savaşım ve yaşam

standartlarının geliştirilmesi görevinde belirgin bir işlev üstlenmiştir. Gruptaki her bir

8

kurum gelişmenin farklı yönlerinde uzmanlaşmış olsa da hepsinin ortak bir amacı

vardır: “yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak” (WB Annual Report, 2007:4).

"Dünya Bankası" terimi bu beş kuruluştan yalnızca IBRD ile IDA'yı ifade eder.

Yukarıda yer alan kurumların bir grupta toplanmış bulunması, beşinin başkanlığını

Dünya Bankası (IBRD) Başkanının üstlenmiş olması, yönetim, amaç ve fonksiyonları

bakımından bu kurumların Dünya Bankası ile doğrudan ilişkili bulunması ve bütün bu

kuruluşların kaynak ve hesapları bakımından birbirinden bağımsız olmakla birlikte,

üyelik, amaçlar ve yönetim ilişkileri açısından Dünya Bankası şemsiyesi altında

toplanmış olmaları nedeniyle Dünya Bankası (IBRD) ile ilgili olarak yapılan ayrıntılı

yorum ve değerlendirmelerin genel anlamda diğer kurumlar için de geçerli olduğunu

belirtmemiz gerekir.

Türkiye’ de şu an kişi başına milli gelir seviyesi olarak IDA’dan mezun1 olmuş

ülkeler arasında olduğundan, kullandığı kredinin çok büyük bölümü Uluslararası İmar

ve Kalkınma Bankası (IBRD) kaynaklıdır. Bu nedenle, aksi ifade edilmedikçe, Banka

ya da Dünya Bankası deyimi IBRD’yi ifade edecek ve çalışmada daha çok IBRD-

Türkiye ilişkileri üzerinde durulacaktır. Dünya Bankası Grubunun organizasyonu,

kurumların amblemleriyle birlikte şematik olarak aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.

Grafik 1: Dünya Bankası Grubu Kuruluşları Kaynak Dünya Bankası Web Sitesi

1 Türkiye 1973 yılında IDA’dan mezun olmuş, 1987 yılında aktif donör rolü üstlenmiştir. 2008 mali yılı için, Kişi Başına geliri $1.065 dan fazla ülkeler IDA’ dan mezun olmuş sayılmakta ve IBRD’ den kredi kullanmaktadır.

IBRD IDA ICSIDMIGAIFC

WBWB GGruburubu

9

Dünya Bankası Grubu altındaki kuruluşlara ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda

özetlenmiş olup ayrıntılı bilgilere müteakip bölümde yer verilecektir.

Tablo 1:Dünya Bankası Grubu Şemsiyesi Altındaki Kuruluşların Amacı Üye Sayıları ve Sermayeleri

Kuruluşun Adı Kuruluş Amacı Kuruluş Tarihi

Üye Sayısı

Toplam Sermaye ($)

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

Orta Gelir grubunda (1500$ < k.b.GSMH < 5225$) yer alan ülkelerde sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak.

1945 185 189.718.000.000

Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA)

(k.b.GSMH < 1065 $) olan ülkelere uzun vadeli düşük faizli kredi sağlamak. 1960 165 167.926.000.000

Uluslararası Finans Kurumu (IFC)

Özel sektör kuruluşlarına kredi sağlamak.

1956 179 2.076.100.000

Çok Taraflı Yatırım Garanti Kurumu (MIGA)

Yabancı yatırımcılara ev sahibi ülkelerin politik risklerine karşı garanti vermek.

1988 171 1.882.301.000

Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi (ICSID)

Anlaşmazlıkların çözümünde hakemlik, ülkelerin yatırım ve yabancı sermaye kanunları, ikili yatırım anlaşmaları üzerinde yayın, araştırma ve danışmanlık yapmak.

1966 144 -

Kaynak: HM Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi

1.2.1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (The International Bank for

Reconstruction and Development - IBRD)

1945 yılında kurulmuş olan Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’nın (Dünya

Bankası) 185 üyesi bulunmaktadır. Türkiye bu kuruluşa 1947 yılında üye olmuştur.

IBRD, orta-gelirli ve yoksul olmakla birlikte kredi değerliliğine sahip ülkelerde

yoksulluğu; krediler, garantiler ve kredi dışı olanaklar aracılığıyla sürdürülebilir

kalkınmaya destek vererek ve analitik ve danışma hizmetlerinde bulunarak azaltmayı

hedeflemektedir. IBRD kârı azamileştirmeye çalışmadığı halde 1948 yılından bu yana

her yıl net gelir elde etmiştir. Elde ettiği kârlar birçok kalkınma faaliyetinin

fonlanmasında kullanılmakta ve mali gücüne katkıda bulunmaktadır. Dolayısıyla da,

üye ülkelere düşük maliyette ve uygun koşullarda kaynak sağlayabilmektedir (WB

About Us, 2008).

IBRD'den borçlanan ülkeler, ticari bankalardan yapacakları borçlanmalara

kıyasla daha uygun şartlarda (düşük faiz, daha uzun vade, anapara ödemelerinin

başlamasından önce 3–5 yıllık ödemesiz bir dönem, döviz cinsi ve faizin

10

dönüştürülmesi vb.) ile borçlanabilirler. IBRD, genel olarak, yoksulluğun azaltılması,

sosyal hizmetlerin sağlanılması, çevrenin korunması, yaşam standartlarının

iyileştirilmesi ve ekonomik kalkınmanın teşvik edilmesi gibi amaçlarla ülkelere kredi

sağlamakta ve/veya bu amaçlarla yürütülen proje ve programları kısmen ya da tamamen

finanse etmektedir. IBRD söz konusu konularda uzmanlaşmış bir kurum olarak da

değerlendirilebilir (Tünsoy, 2005:5).

Üye ülkelerin sahibi bulundukları IBRD'de oylama gücü, kredilerin tahsisinde

önemli bir rol oynamaktadır. Oylama gücünün belirlenmesinde ise her üyenin göreceli

ekonomik gücüne göre hesaplanan sermaye payı dikkate alınmakta, bunun sonucu

olarak da sermaye payı yüksek olan ülkeler Dünya Bankası’nın kaynaklarının tahsisi ve

kullanımı konusunda etkin olmaktadırlar. Ancak bu ülkeler aynı zamanda kuruluşun

nasıl finanse edildiğinden ve paraların nasıl harcandığından müştereken sorumlu

olmaktadır. Dünya Bankası üyelerine sağladığı fonlarının büyük bölümünü

sermayelerinden ziyade dünya finans piyasalarından borçlanma yolu ile sağlanmaktadır.

Dünya Bankası ismi günümüzde Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

ve Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) için kullanılmaktadır. IBRD ve IDA

müştereken, ülkelerin gelişmişlik düzeyini dikkate alarak, gelişmekte olan ülkelere

kredi (duruma göre ya düşük faizli ya da faizsiz kredi) ve hibeler sağlamaktadırlar.

Dünya Bankası tarafından verilen kredilerin geri ödemeleri genellikle uzun dönemlidir.

Banka şu anda akla gelebilecek hemen her sektör ve gelişmekte olan her ülkede binlerce

projeyle ilgilenmektedir.

1.2.2. Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Assocation -IDA)

1.2.2.1. Genel Olarak IDA

Ayrı bir tüzel kişiliği olan IDA 1960 yılında kurulmuş olup, Türkiye aynı yıl bu

birliğe üye olmuştur. IDA’nın şu an 166 üyesi bulunmaktadır. Birlik üye ülkeler

içerisinde piyasa koşullarında borçlanma kapasiteleri çok düşük veya hiç olmayan en

yoksul kesimin kalkınması için ihtiyaç duyduğu finansmanı sağlamak için kurulmuştur.

Bu amaç IDA’nın ana sözleşmesinin birinci maddesinde açıklanmıştır. Söz konusu

maddede; “üye ülkelerden en az gelişmiş düzeyde bulunanlara, verimliliği ve yaşam

standartlarını yükseltmek suretiyle kalkınma amaçlarına katkıda bulunacak kredileri,

11

bu ülkelerin ödemeler dengesinde önemli bir yük oluşturmayacak koşullarla sağlamak”

hükmü bulunmaktadır (IDA, 1960:3).

IBRD ve IDA aynı merkezde faaliyet gösterir ve aynı personel ile aynı

standartlarla projeleri değerlendirir. Temel fark ise IDA kredileri, her üye ülkeye değil,

kişi başına milli geliri “fakirlik çizgisi”2 altında kalan ülkelere verilmektedir.

Ayrıca bu krediler, faizsiz ve 10 yılı geri ödemesiz olmak üzere 35–40 sene

vadeye yayılan imtiyazlı kalkınma kredilerdir. Bu nedenlerden dolayı IDA’nın sağladığı

krediler, IBRD’ nin sağlamış olduğu kredilerin şartlarından farklıdır. IDA eğitim,

sağlık, temiz su gibi temel hizmetlerden daha iyi biçimde yararlanılmasına yardımcı

olmaya çalışmakta ve ekonomik kalkınma ile istihdama yönelik reformlarla yatırımlara

destek vermektedir (Tünsoy, 2005:2).

Birliğin sermayesi Dünya Bankası sermayesinden ayrı olduğu için hesapları da

Bankadan ayrı olarak tutulmaktadır. IDA’ ya üye olabilmek için öncelikle IBRD’ye üye

olmak gerekmektedir. IDA, yönetim, amaç ve fonksiyonlar bakımından IBRD ile

birlikte hareket etmektedir. IDA, 39’u Afrika’da olmak üzere dünyanın en fakir 80

ülkesine yardım sağlayan en önemli kaynaklardan biridir. Aynı zamanda fakir ülkelerde

temel sosyal ihtiyaçlar için fon sağlayan en önemli kaynaktır (IDA, 2007:111).

HM Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi’

nin verilerine göre; Türkiye 1960 yılında kurulan IDA’nın kuruluş sermayesine 7

milyon ABD Dolarlık katkı ile %0,76 oranında katılım sağlamıştır. Türkiye 1973

yılında IDA’ dan mezun olmuş ve 1987 yılında aktif donör rolü üstlenmiştir (Hazine

Müsteşarlığı, 2008/c).

Türkiye IDA kaynak artırımlarına bugüne kadar 142,37 milyon ABD Doları

tutarında katkıda bulunmuştur. Türkiye’nin toplam oy sayısı 107.538 olup IDA içindeki

oy gücü % 0.64 oranındadır (IDA, 2007:111).

2 “Fakirlik çizgisi” belli bir meblağın altındaki “kişi başına milli geliri” ifade eder. Bu rakam her yıl güncellenmekte olup 2008 mali yılı için US$1,065 olarak belirlenmişidir.

12

1.2.2.2. IDA’nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi

1.2.2.2.1. Sağlanan Fonlar

Kuruluşundan bu yana IDA kredi ve hibelerinin toplam tutarı 181 Milyar Dolara

ulaşmıştır. Son yıllarda ortalama yıllık 10 milyar dolarlık kaynak sağlayan birlik bu

kaynakların yaklaşık % 50 sini Afrika ülkelerine aktarmaktadır. 2007 mali yılında

IDA’nın sağlamış olduğu fon miktarı tarihi zirvesine ulaşarak 11,9 Milyar ABD Doları

olarak gerçekleşmiştir. Bu miktar 2006 yılına göre yaklaşık %25 daha fazladır.

Sağlanan fonların 5,8 Milyar ABD Dolarlık kısmını Afrika ülkeleri kullanmıştır (WB

Annual Report, 2007:3-5).

Bu birlikten 2007 mali yılı3 içinde en çok kaynak kullanan 10 ülke aşağıdaki

tabloda gösterilmiştir.

Tablo 2: 2007 Yılında IDA’ dan En Çok Kaynak Sağlayan (Hibe Dâhil) 10 Borçlu Ülke Ülkeler Kaynak Miktarı (Milyon ABD Doları)

Hindistan 2.251Pakistan 885Nijerya 750Vietnam 712Etiyopya 630Uganda 540Tanzanya 432Kenya 395Endonezya 389Bangladeş 379

Kaynak:Dünya Bankası Resmi Web Sitesi.

1.2.2.2.2. Önemli Finansal Göstergeler

IDA’nın, mali tablolarına göre, 2003–2007 mali yıllarındaki önemli finansal

göstergeleri karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Tablo 3: IDA 2003-2007 Önemli Finansal Göstergeler (Milyon USD) Finansal Göstergeler 2003 2004 2005 2006 2007

Faaliyet Geliri 108 -1.684 -986 -2.043 -2.075 Kredi Bakiyesi 106.877 115.743 120.907 127.028 102.457 Toplam Kaynaklar 119.454 127.930 130.378 102.871 111.330 Taahhüt Bazında Sağlanan Fonlar 7.283 9.035 8.696 9.506 11.867 Desteklenen Toplam Proje Sayısı 141 158 165 173 189 Desteklenen Kalkınma Proje Sayısı 24 23 33 30 35

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007, s.63

3 Banka mali yılı, 1 Temmuz ile başlayıp takip eden yılın 30 Haziranında sona ermektedir

13

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere; IDA’nın 2004-2007 yılları arasında

faaliyetleri sonucunda zararlar söz konusudur. Kurumun faaliyetleri sonucu 2007 mali

yılı sonu itibariyle kaybı 2.075 Milyon ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. 2007 mali

yılında 35’ i kalkınma projesi olmak üzere toplam 189 proje desteklenmiş ve kredi

bakiyesi 2006 yılına göre yaklaşık 24,6 Milyar ABD Doları düşerek, 102,46 Milyar

ABD Doları olarak gerçekleşmiştir (WB Annual Report, 2007:63)

1.2.2.2.3. Donör Ülkelerin Yaptığı Katkılar

IDA’nın sağlamış olduğu fonların en önemli kaynağını donör ülkelerin yaptığı

katkılar oluşturmaktadır. Ayrıca, gerek IDA üyeliğinde terfi eden ülkeler, gerekse

mevcut IDA borçlanıcıların geri ödemeleri ve IDA’nın yatırım gelirleri ile IBRD’ den

yapılan aktarımlar IDA’nın diğer kaynaklarını oluşturmaktadır. Aşağıdaki tabloda da

görüleceği üzere; donör ülkelerin yaptığı katkılar 2006 yılında 5.214 Milyon ABD

Doları iken bu rakam 2007 mali yılı sonu itibariyle 7.334 Milyon ABD Doları olarak

gerçekleşmiştir. IDA’ ya 2007 mali yılında en önemli katkıyı 1.190 Milyon ABD Doları

ile İngiltere sağlamıştır (WB Annual Report, 2007:62).

Tablo 4: IDA’ ya Donör Ülkelerce Yapılan Katkılar (Milyon USD)

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007

1.2.2.2.4. Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı

IDA 2007 mali yılında taahhüt bazında 64 ülkede 189 proje için 11,9 Milyar

ABD Doları fon sağlamıştır. Bu fonların bölgesel dağılımına baktığımızda az gelişmiş

bölgelerde yoğunlaştığını görmekteyiz. Aşağıdaki grafikte de görüleceği üzere, 11,8

Milyar ABD Dolarlık fonun %48’i Afrika bölgesinde, %34’ü Güney Asya’da

kullanılırken sadece %4’ü Türkiye’nin de sınırları içerisinde bulunduğu Avrupa ve Orta

Asya (ECA) bölgesinde kullanılmıştır (WB Annual Report, 2007:54).

14

Afrika48%

Doğu Asya & Pasifik10%

Avrupa & Orta Asya

4%

Ortadoğu & Kuzey Afrika

2%

Güney Asya34%

Latin Amerika & Karayipler

2%

Grafik 2: IDA Fonlarının Bölgesel Dağılımı Kaynak: The World Bank Annual Report 2007

IDA fonları farklı sektörlerde kullanılabilmektedir. IDA tarafından sağlanan

fonların sektörel dağılımına baktığımızda, aşağıdaki grafikte de görüldüğü üzere, 2007

mali yılında sağlanan toplam 11,9 Milyar $ fonun %23’ ünün adalet ve kamu yönetimi,

%16’ sının sağlık ve diğer sosyal hizmetler, %13’ ünün eğitim, %12’ sinin ise ulaştırma

projelerinde kullanıldığını görmekteyiz (WB Annual Report, 2007:54).

Ulaşt ırma 12%

Bilgi & İlet işim 1%

Enerji &

Madencilik 10%

Finans 4%

Su & Sağlık

Koşulları & Su

T aşk ını 10%

T arım&Balıkçılık&

Ormancılık 7% Adalet & Kamu

Yönet imi 23%

Endüstri & T icaret

4%

Sağlık & Diğer

Sosyal Hizmet ler

16%Eğit im 13%

Grafik 3: IDA Fonların Sektörel Dağılımı

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007

Kuruluşundan bu yana IDA kredi ve hibelerinin toplam tutarı 181 Milyar Dolara

ulaşmıştır. Bu fonların büyük bölümü gelir seviyesi düşük ve borç geri ödeme

kabiliyetleri zayıf olan Afrika ülkelerine kullandırılmıştır.

1.2.2.2.5. Silinen Borçlar

Afrika ülkelerinin büyük bölümü kullandıkları fonların geri ödemesini

15

gerçekleştirememiştir. Bu nedenle, aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere, IDA İcra

Direktörlerinin onayı neticesinde 2007 mali yılı sonu itibariyle 32,5 Milyar ABD Doları

tutarında kalkınma kredisi bakiyesi silinmiştir. Bundan en çok faydalanan ülkeler 3,8

Milyar ABD Doları ile Gana, 3,3 Milyar ABD Doları ile Tanzanya ve 3,1 Milyar ABD

Doları ile Etiyopya’dır (IDA, 2007:122-123).

Tablo 5: Ülke Bazında 2007 Mali Yılı Boyunca Silinen IDA Kredi Bakiyeleri

Kaynak: IDA Special Purpose Financial Statements 2007, s.123

IDA tarafından borçları silinen ülkelerin büyük bölümünü Afrika kıtasında yer

alan az gelişmiş ülkeler oluşturmaktadır. Borç silinmesi ile ilgili fonların temel

kaynağını ise başta İngiltere, Hollanda ve ABD olmak üzere gelişmiş donör ülkelerin

yaptığı katkılar oluşturmaktadır. IDA’ nın üye ülkelerden en az gelişmiş düzeyde

bulunanların kalkınmalarını gerçekleştirmeleri konusunda uygun koşullarda fon

sağlama misyonu söz konusudur. Ancak, yıllardan beri yukarıdaki tabloda yer alan az

gelişmiş ülkeler IDA’dan kullandıkları fonların geri ödemesini gerçekleştirememekte ve

bunun sonucu olarak borçları IDA tarafından silinmektedir. Kalkınma hamlelerini

gerçekleştiremeyen bu ülkelerin IDA fonlarına dolayısıyla gelişmiş ülkelere bağımlılığı

artarak devam etmekte, bu durum da IDA’nın misyonunun ve politikalarının ciddi bir

biçimde eleştirilmesine neden olmaktadır.

16

1.2.3. Uluslararası Finansman Kurumu (International Finance Corporation - IFC)

1.2.3.1. Genel Olarak IFC

Özel sektör aracılığıyla ekonomik kalkınmayı geliştirmek amacıyla 1956 yılında

kurulan Uluslararası Finans Kurumu (IFC)’nun üye sayısı 179 olup Türkiye aynı yıl

içerisinde bu kuruluşa üye olmuştur. Dünya Bankası başkanı aynı zamanda IFC’ nin

başkanlık görevini de yürütmektedir. IFC, Dünya Bankası Grubunun diğer kurumlarıyla

koordineli bir şekilde faaliyetlerini sürdürür ancak yasal ve mali açıdan bağımsızdır

(Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

Kurumun temel kuruluş amacı, ana sözleşmesinin birinci maddesinde yer

almaktadır. Söz konusu madde; “IFC’ nin temel amacı, Dünya Bankası’nın üye ülkelere

yönelik faaliyetlerini desteklemek için, üye ülkelerde, özellikle daha az gelişmiş

bölgelerdekiler öncelikli olmak üzere, verimli özel kesim kuruluşların büyümesini

özendirmek yoluyla ekonomik kalkınmaya daha fazla katkıda bulunmaktır.” hükmünü

taşımaktadır (IFC, 1993:1).

Bu nedenle IFC, gelişmekte olan ülkelerin özel kesim kuruluşlarına kredi

vermektedir. Özel sektör yatırımcılarına vermiş olduğu bu krediler için devlet garantisi

talep etmemektedir. IFC, özel sektörden yatırımcıların uygun bulmadığı bölge ve

sektörlerde yatırımda bulunmaktadır. Bu kuruluşun görevleri (IFC, 2007: 9-12);

Ø İş ortaklarıyla çalışarak IDA ülkeleri dahil gelişmekteki ülkelerde

sürdürülebilir özel girişim yatırımlarını desteklemek,

Ø Müşterilerine uzun vadeli kredi, garanti ve risk yönetimi sağlamak ve

yerel şirketlerle uzun süreçli ilişkiler kurmak,

Ø Çevresel ve sosyal sürdürebilirliği sağlamak.

Ø Yerel finansal piyasaları geliştirmek ve danışmanlık hizmeti vermektir.

IFC’ nin vizyonu; “yoksul insanların fakirlikten kurtulma ve yaşam

kalitelerini yükseltme yönünde fırsatları vardır” yönündedir. IFC’ nin toplam

ödenmiş sermayesi 2.365 Milyon ABD Dolarıdır. Türkiye’ nin katkısı 14,5 Milyon

ABD Doları olup toplam içindeki payı %0.62 dır. Ödenmiş sermayeye en önemliyi

katkıyı ABD sağlamakta olup, toplam katkısı 569,4 Milyon ABD Doları, toplam

içindeki payı ise %24.07’dir. Diğer önemli katkılar %5.87 ile Japonya, %5.36 ile

17

Almanya, %5.03 ile Fransa ve İngiltere tarafından sağlanmaktadır. Ülkeler sermaye

oranında IFC’ de oy gücü elde etmektedir (IFC, 2007:1,141).

HM DEİ Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi’ nin verilerine göre;

Türkiye’de IFC, İstanbul’da Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesel ofisi olarak faaliyet

göstermektedir. Türkiye IFC’den kredi kullanımında Dünyada 4’üncü, bölgesinde ise

1’inci sıradadır. IFC’ nin sağlamış olduğu toplam fonların %6,34’ü ve bölgede

kullanılan fonun % 30,13 Türkiye tarafından kullanılmıştır. Türkiye bugüne kadar

IFC’den yaklaşık 2,1 Milyar ABD Doları sendikasyon kredisi olmak üzere toplam 5,8

Milyar ABD Doları fon sağlamıştır. Sağlanan fonlar genellikle mali sektörün

geliştirilmesi, KOBİ’lerin güçlendirilmesi ve üretimin genişletilmesi alanlarında

kullanılmıştır. Türkiye’ de 2002-2007 yılları arasında sağlanan kredilerin %42’si finans

ve sigortacılık sektörü, %13’ü bilişim, %12’si sanayi ve tüketim mamulleri

sektörlerinde kullanılmıştır (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

1.2.3.2. IFC’ nin 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi


Özel sektör aracılığıyla ekonomik kalkınmayı geliştirmeyi amaçlayan IFC özel

sermayeyi yerel ve uluslararası mali piyasalarda harekete geçirerek, özel sektöre uzun

vadeli kredi, garanti ve risk yönetimiyle taahhüt bazında 2007 mali yılında 8,2 Milyar

ABD Doları (982 Milyon ABD Dolarlık kısmı garanti) kaynak sağlamıştır. Bu miktar

2006 yılında sağlanan 6,7 Milyar ABD Dolarından %22 daha fazladır. Bu kaynaklara

3,9 Milyar Dolarlık ekstra katkı ile 69 gelişmekte olan ülkede 299 yatırımı

desteklemiştir. IFC ayrıca, 97 ülkede yatırımların geliştirilmesi yönünde danışmanlık

hizmeti sağlamıştır. Böylece IFC kuruluşundan bu yana kümülâtif olarak taahhüt

bazında yatırımları destelemek için 25,4 Milyar ABD Doları ve buna ilaveten 5,5 milyar

ABD Doları sendikasyon kredisi kaynak sağlamıştır (IFC, 2007:1-28).

IFC özel sektöre uzun vadeli kredi, garanti ve risk yönetimiyle fon

kullandırmaktadır. Aşağıdaki grafikte de görüleceği üzere 2007 mali yılında

kullandırılan 8,2 Milyar ABD Doları fonun % 68.7’sinin kredi, %19.3’ ü sermaye

yatırımı, %11.9’ u garanti ve %1’den daha azı risk yönetimi ürünü olarak kullanılmıştır

(IFC Annual Report 2007:25).

18

Grafik 4: IFC Fonların Ürün Bazında Dağılımı

Kaynak: IFC Annual Report 2007, s.25


IFC’ nin 2003-2007 mali yıllarındaki önemli finansal göstergeleri karşılaştırmalı

olarak aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Tablo 6: IFC 2003-2007 Önemli Finansal Göstergeler (Milyon ABD Doları) Finansal Göstergeler 2003 2004 2005 2006 2007

Faaliyet Geliri 528 982 1.953 1.409 2.611 Likit Varlıklar 12.952 13.055 13.325 12.730 13.269 Krediler, Özkaynak Yatırımları ve Teminatlar 9.377 10.279 11.489 12.731 15.812 Toplam Sermaye 6.789 7.782 9.798 11.076 14.130 Proje Sayısı 204 217 236 284 299 Projelerden Faydalanan Ülke Sayısı 64 64 67 66 69

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007, s.64 ve IFC Annual Report 2007, s.24,136-138

IFC, mali tablolarına göre, yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere, 2003-2007

yılları arasında faaliyetleri sonucunda net gelir elde etmiştir. IFC’ nin 2007 mali yılı

sonu itibariyle faaliyetleri sonucu kazancı 2.611 Milyon ABD Doları olarak

gerçekleşmiştir. 2006 yılında 66 ülkede 284 yatırım projesini destekleyen IFC 2007

mali yılında 69 ülkede 299 projeyi desteklemiş, ayrıca 84 ülkede 349 yeni danışmanlık

projesini onaylayarak danışmanlık hizmeti için 197 Milyon ABD Doları fon sağlamıştır

(IFC, 2007:27).

IFC’ nin toplam sermayesi ise 2007 mali yılı sonu itibariyle bir önceki faaliyet

yılına göre %27,57 artarak 14.130 Milyon Dolara ulaşmıştır. Sağlamış olduğu toplam

fon (kredi, özkaynak yatırımları ve sağlanan teminatlar) miktarı da % 24,2 oranında

artarak 2007 mali yılı sonu itibariyle 15,8 Milyar ABD Dolarına ulaşmıştır (WB Annual

Report, 2007:64 ve IFC Annual Report, 2007:24).

19

1.2.3.2.3. Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı

Özel sektör aracılığıyla ekonomik kalkınmayı geliştirmeyi amaçlayan IFC özel

sektöre uzun vadeli kredi, garanti ve risk yönetimiyle taahhüt bazında 2007 mali yılında

sağlamış olduğu 8,2 Milyar ABD Doları fonun en büyük kısmını %22 ile Türkiye’nin

de sınırları içerisinde bulunduğu Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesinde

kullandırmıştır. fonun %22’si Latin Amerika ve Karayip bölgesinde, %17’si Sahra

Afrika bölgesinde ve %15’i ise Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgesinde kullanılmıştır

(IFC Annual Report, 2007:25).

Güney Asya13%

Avrupa& Orta Asya

22%

Doğu Asya &Pasifik

11%

Sahra Afrika17%

Ortadoğu& Kuzey Afrika

15%

Latin Amerika& Karayipler

22%

Global <1%

Grafik 5: IFC Tarafından Sağlanan Fonların Bölgesel Dağılımı Kaynak: IFC Annual Report 2007, s.25

IFC fonları farklı sektörlerde kullanılabilmektedir. Aşağıdaki grafikte de

görüldüğü üzere, sağlanan 8.2 Milyar ABD Doları fonun %41’ i global mali

piyasalarda, yaklaşık %17’si global imalat ve hizmet sektöründe, %12’si petrol, gaz,

madencilik ve petrol-kimya sektöründe ve yaklaşık %11’i ise altyapı sektöründe

kullanılmıştır (IFC Annual Report, 2007:25).

Global mali piyasalar 41,00%

Subnational finans 1,00%

Global bilgi ve iletişim

teknolojileri 4,90%

Sağlık ve eğitim 2,40%

Petrol, gaz, madencilik ve petrol-kimya

sektörü 12,00%

Özel sermaye payları ve yatırım

fonları 3%

Tarım ticareti 7,60%

Altyapı sektörü 11,40%

Global imalat ve hizmet sektörü

16,70%

Grafik 6: IFC Tarafından Sağlanan Fonların Sektörel Dağılımı Kaynak: IFC Annual Report 2007, s.25

20

Genel olarak IFC tarafından sağlanan fonların bölgesel ve sektörel dağılımına

baktığımızda, IFC’ nin misyonuna da paralel olarak, Türkiye’nin de içerisinde yer aldığı

gelişen piyasalardaki (emerging market)4 global mali sektörde yoğunlaşma göze

çarpmaktadır.

1.2.4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multilateral Investment Guarantee

Agency - MIGA)

1.2.4.1. Genel Olarak MIGA

1988 yılında kurulmuş bulunan MIGA’nın temel misyonu; ekonomik büyüme,

yoksulluğu azaltma ve insanların yaşam kalitesini yükseltmek amacıyla doğrudan

yabancı sermayenin (FDI-Foreign Direct Investment) gelişme yolundaki ülkelere doğru

akımını özendirmektir. Bu amaçla MIGA, üye ülkelerdeki yatırımları özendirmek

amacıyla çeşitli riskler için garantiler vermekte, teknik yardım ve online yatırım

hizmetleri sağlamaktadır (MIGA, 2007:1).

Bu çerçevede MIGA, Dünya Bankası ve IFC’ nin çabalarına tamamlayıcı yönde

katkı sağlamaktadır. MIGA yatırım uzlaşmazlığı olduğunda talep üzerine arabuluculuk

hizmeti de sunmaktadır. Ayrıca, yatırım olanaklarıyla ilgili bilginin ülkelerce

yaygınlaştırılabilmesi için teknik yardım hizmeti de vermektedir. Türkiye’nin 1988

yılında üye olduğu MIGA’nın üye sayısı 171’dir (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

MIGA, yatırımın yapılacağı ülkede gerek döviz yetersizliği, gerekse döviz

transferiyle ilgili mevzuat değişikliklerinin yarattığı döviz transfer sorunlarının ortaya

çıkması, kamulaştırma veya diğer bir yolla garanti edilmiş yatırım konusu mülkün

yatırım sahibi kuruluşun elinden çıkması, yatırıma ilişkin proje sözleşmesinin yatırımın

yapılacağı ülke tarafından bozulması ya da iptal edilmesi ve savaş halinin veya

olağanüstü hallerin ortaya çıkması sonucunda garanti konusu yatırıma devam

edilememesi gibi risklere karşı yatırımcıları koruyup teşvik edilebilmesi için garantiler

sağlamaktadır (Omura, 2008).

4 Gelişen piyasalar küresel konjonktüre en duyarlı olan, etkilen ve kısa vadeli-sıcak para giriş çıkışının en yoğun yaşandığı Türkiye, Çin, Güney Kore, Endenozya, Arjantin, Meksika, Brezilya, Pakistan, Hindistan, Macaristan, Polonya ve Rusya’nın da dahil oldugu piyasalardır.

21

Bir başka deyişle MIGA’nın amacı gelişmekte olan ülkelere yönelik yatırımları

özendirmektir. Bununla beraber, MIGA’nın diğer bir amacı da kendine pazar arayan

uluslararası sermayeyi, sigorta sağlamak suretiyle, belirli bir ihtimal dahilinde ortaya

çıkabilecek risklere karşı korumaktır. MIGA sayesinde yabancı sermaye hiçbir ticari

olmayan risk almadan, o ülkenin sermaye payı ve ödediği primlerle karşılanan garanti

olanağına kavuşabilmektedir. MIGA’nın bir yatırıma garanti verebilmesi için yatırımın

yapılacağı ülkenin gelişmekte olan bir ülke olmasının yanı sıra yatırımcının ve yatırım

şeklinin MIGA’nın misyonu çerçevesinde uygun bulunması gerekir. Ayrıca, MIGA’nın

sağlamış olduğu garanti kapsamında yatırımcının, yatırımın yapıldığı ülkenin dışında

başka bir ülke orijinli olması diğer bir deyişle yatırımın ve yatırımcının yabancılık

unsuru taşıması gerekmektedir (Tünsoy, 2005:4).

Dünya Bankasının başkanı aynı zamanda MIGA’nın da başkanlık görevini

yürütmektedir. Grubun diğer kurumlarından farklı olarak MIGA’nın kendi “Guvernörler

Konseyi ve Direktörler Kurulu” vardır. Dünya Bankasına (IBRD) üye olan her ülke aynı

zamanda MIGA’ya da üye olma opsiyonuna sahiptir.

MIGA’nın 2007 mali yılı sonu itibariyle sermaye tutarı 359 Milyonu ödenmiş

olmak üzere toplam 1.886 Milyon ABD Dolarıdır. Toplam oy sayısı ise 218.384 tür.

Türkiye’ nin sermaye katkısı, 1 milyon ABD Dolarlık kısmı ödenmiş olmak üzere,

yaklaşık 8,8 Milyon ABD Dolarıdır. Bu sermaye payına karşılık Türkiye’nin oy gücü

1.072 oy karşılığı % 0,49’dur Toplam sermayeye en önemliyi katkıyı ABD sağlamakta

olup, toplam katkısı 352,3 Milyon ABD Doları, oy gücü ise %15,07’dir. Diğer önemli

katkı sağlayan ülkeler ve oy güçleri ise sırasıyla %4,23 ile Japonya, %4,21 ile Almanya,

%4,04 ile Fransa ve İngiltere’dir. Ülkeler sermaye katkıları ile orantılı olarak MIGA

bünyesinde oy gücü elde etmektedir (MIGA, 2007:84-86).

1.2.4.2. MIGA’nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi


MIGA kurulduğu 1988 yılından itibaren, üye ülkelerdeki yatırımları

özendirmek amacıyla, çeşitli riskler için garantiler vermekte ve teknik yardım ve online

yatırım hizmetleri sunmaktadır. Bu amaçla, gelişmekte olan 96 ülkedeki projeler için

yaklaşık 900 garanti vermiş olup bu garantilerin toplam tutarı kümülâtif olarak yaklaşık

22

17,4 Milyar USD bulmuştur. MIGA gelişmekte olan ülkelerde 30 Haziranda sona eren

2007 mali yılında 1,4 Milyar USD garanti sağlamış, ayrıca 29 ülkede toplam 44 projeye

teknik yardım hizmeti vermiştir (MIGA, 2007:2,5).


MIGA’nın mali tablolarına göre 2003-2007 mali yıllarındaki önemli finansal

göstergeleri karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Tablo 7:MIGA 2003-2007 Önemli Finansal Göstergeler (Milyon ABD Doları) Finansal Göstergeler 2003 2004 2005 2006 2007

Faaliyet Geliri 38 26 24 17 49 Çalışma Sermayesi 766 811 830 863 950 Net Risk Tutarı 3.204 3.259 3.138 3.310 3.209 IDA’ dan kredi almaya uygun ülkelerdeki net risk tutarı

1.255 1.139 1.341 1.435 1.411

Garanti Sağlanan Proje Sayısı 59 55 62 66 45 Desteklenen Proje Sayısı 40 41 41 41 29 Sağlanan Toplam garanti tutarı 1.400 1.100 1.200 1.300 1.400

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007ve MIGA Annual Report 2007

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere MIGA 2003-2007 yılları arasında

faaliyetleri sonucunda net gelir elde etmiştir. MIGA’nın 2007 mali yılı sonu itibariyle

faaliyetleri sonucu geliri 49 Milyon USD olarak gerçekleşmiştir. MIGA 2007 mali

yılında 45 projeye garanti sağlamış, 29 projeyi desteklemiş ve bu projeler için toplam

1.4 Milyar USD garanti vermiştir (WB Annual Report, 2007:64 ve MIGA, 2007:2,5).

MIGA üye ülkelerdeki yatırımları özendirmek amacıyla çeşitli riskler için

garantiler vermektedir. Ancak yatırım yapılan ülke hükümetinin birtakım uygulamaları

nedeniyle yatırımcılar yatırımları üzerindeki hakları tamamen ya da kısmen kaybetme

riski ile karşılaşabilmektedir. Bu kapsamda MIGA’nın 2007 mali yılı sonu itibariyle

karşılaştığı Net Risk tutarı 3.209 Milyon ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Bunun %

28,1’i Türkiye’nin de sınırları içersinde olduğu Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesinde,

%27,3’ü Latin Amerika ve Karayip bölgesinde, %22’si Afrika bölgesindeki yatırımlarla

ilgili olarak gerçekleşmiştir (MIGA, 2007:94).

MIGA’nın karşılaştırmalı mali tablolarına göre; 1.255 Milyon ABD Dolarlık

kısmı IDA’ dan kredi almaya uygun ülkelerden olmak üzere gerçekleşen 3.209 Milyon

ABD Dolarlık net riskin % 44,1 altyapı sektöründe, %23,1’i mali sektörde, 9,9’u

23

imalat, %8,4’ü petrol ve gaz, %7,8’i turizm, inşaat ve hizmetler sektörlerindeki

yatırımlarla ilgili olarak ortaya çıkmıştır (MIGA, 2007:95).

1.2.5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi (International

Centre for Settlement of Investment Disputes- ICSID)

1.2.5.1. Genel Olarak ICSID

Üye olan ülkeler ile diğer üye ülkelerin kuruluşları arasında ortaya çıkacak

yatırım anlaşmazlıklarının ve uzlaşmazlıklarının çözümü için gerekli uzlaşma ortamını

yaratmak amacıyla 1966 yılında kurulmuş bulunan ICSID: yatırım uyuşmazlıklarında

uzlaşma ve tahkim olanakları sağlayarak yabancı yatırımı teşvik etmeye çalışmaktadır.

Bu suretle ülkelerle yabancı yatırımcılar arasında müşterek güvenin olduğu bir ortam

yaratılabilmektedir. Yatırımın yapıldığı ülke ile yabancı yatırımcılar arasında çıkan

uyuşmazlıklarda mahkemeye başvurarak yargı kararı almak, yerel hukukun ulusal

çıkarları gözetmesi nedeniyle yabancı yatırımcılar tarafından tercih edilmemektedir. Bu

nedenle bir hakeme başvurarak ortak bir hakem kararı alıp ona uymak veya bir

uzlaştırmacı mercii önünde uzlaşma yolunu denemek, yabancı yatırımcılar açısından

çoğu zaman tercih edilen bir metot olmaktadır (ICSID, 2006:5-12).

ICSID yatırım anlaşmazlıklarının çözümünü için tarafların taleplerini ve

çıkarlarını dengeleyen bir düzeyde çözüm bulmaya çalışır. Bu amaçla tarafların

karşılıklı anlaşmasını sağlama konusunda öncelikle “uzlaştırma” yolunu seçer.

Uzlaştırmanın sağlamadığı durumlarda ise ihtilafın çözümlenmesi için “tahkim”

müessesesi devreye girer. ICSID’in hakemlik hizmetlerinden faydalanmak zorunlu

olmayıp tarafların isteğine bağlıdır. Ülke hükümetleri ile o ülke yatırımcıları arasındaki

yatırım sözleşmelerinde tahkim konusunda anlaşma olabileceği gibi, devletlerarasında

imzalanan iki ya da çok taraflı anlaşmalarda da tahkim yoluyla uzlaşma önceden

kararlaştırılabilir (Emek, 1999:27-28).

Birçok uluslararası sözleşmede yatırımlarla ilgili uyuşmazlıklar konusunda

ICSID'nin tahkim olanaklarına referansta bulunulmaktadır. ICSID'nin bu konularda,

özellikle, tahkim hukuku ile yabancı sermaye hukuku alanında araştırma ve yayınlar

bulunmakta olup, yatırımcılara önemli katkılar sağlanmaktadır. Dünya Bankasının

Başkanı aynı zamanda ICSID’nin de başkanlık görevini yürütmektedir. ICSID’nin geliri

24

uzlaşma ve tahkim istekleri karşılığında taraflardan alınan ücretlerden oluşmaktadır.

Gerektiğinde Dünya Bankasından veya diğer üye ülkelerden yönetim konseyince

belirlenen miktarda gelir de tahsil edilebilmektedir (Tünsoy, 2005:5).

1.2.5.2. Türkiye’de Uluslararası Tahkim

ICSID’i kuran “Devletler ve Diğer Devlet Vatandaşları Arasındaki Yatırım

Uyuşmazlıklarının Çözümlenmesi Hakkındaki Sözleşme” 24.6.1987 tarihinde Türkiye

tarafından imzalanarak, 27.5.1988 tarih ve 3460 sayılı Kanun ile onaylamıştır. Söz

konusu kanun ile Türkiye, yürürlükteki yabancı sermayeyi teşvik mevzuatı çerçevesinde

izin verilen ve hâlihazırda başlayıp devam eden yatırımlar kapsamındaki

uyuşmazlıkların ICSID’ e götürülebilmesini kabul etmiştir (Emek, 1999:31).

Daha sonra bu konuda Türkiye’de çeşitli mevzuat düzenlemelerine yer verilmiş,

anayasada yapılan gerekli değişikliklerden sonra, 21.6.2001 tarihinde kabul edilen

“4686 sayılı Milletlerarası Tahkim Kanunu”, 5.7.2001 tarih, 24453 sayılı Resmi

Gazete’de yayımlanarak yürürlülüğe girmiştir. Bu kanun ile Türkiye Cumhuriyetinin

taraf olduğu milletlerarası antlaşma hükümleri saklı olmak üzere, yabancılık unsuru

taşıyan uyuşmazlıkları tahkime götürülmesi, tahkim yerinin taraflarca veya onların

seçtiği bir tahkim kurumunca serbestçe kararlaştırılacağı belirlenmiştir. Ayrıca, söz

konusu kanun ile “Tahkimde görevli ve yetkili mahkeme, müdahalenin sınırı”,

“Tahkim Anlaşmasının şekli”, “Hakem veya Hakem Kurulunun Seçimi,

Reddi, Sorumluluğu, Görevinin Sona Ermesi ve Yetkisi”, “Tahkim Yargılama Usulü”

ve “Hakem Kararlarına Karşı Kanun Yolu” da hüküm altına alınmıştır (T.C Resmi

Gazete, 2001:1-11).

Milletlerarası tahkim müessesenin Türkiye’de kanunlaşması sürecinde önemli

eleştiri ve tartışmalar yapılmıştır. Ancak bu kanun ile ülkeye gelen doğrudan yabancı

sermaye yatırımlarını artırma, yeni iş olanakları sağlama ve bunlara paralel olarak

ülkeye döviz girişinin artırılması gibi pozitif etkilerinden bahisle tahkim müessesesinin

kanunlaşması yönünde kamuoyu yaratılmış ve bu konuda başarılı olunmuştur.

Ancak, Türkiye’de yapılan bir yatırım konusundaki uyuşmazlıklarda, bağımsız

Türk Mahkemeleri yerine uluslararası tahkimin ikame edildiği, bu durumun Türkiye’nin

hukuki ve ekonomik konularda yurt dışına bağımlılığının artırdığını ve böylece ülkenin

25

bağımsızlığı konusunda bir takım handikaplara neden olabileceği vurgulanarak,

Milletlerarası Tahkim Kanunun yasallaşma süreci içerisinde bir çok kesimden ciddi

eleştiriler yapılmıştır.

Ayrıca, Milletlerarası tahkim müessesesinin Türkiye’de yasallaştığı 2001 yılının

21 Şubatında Türkiye Cumhuriyet tarihinin en önemli krizlerinden birisini yaşamıştır.5

Bu kriz döneminden sonra gerek IMF ile yürütülen istikrar politikası çerçevesinde

varılan stand-by anlaşması gerekse Dünya Bankası tarafından sağlanan "yapısal uyum

anlaşmaları" kapsamında verilen kredilerinin dilimler halinde serbest bırakılması,

Türkiye’de uluslararası tahkim dâhil bazı yapısal tedbirlerin alınmasına bağlanmıştır.

Böylece, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşların da yardımıyla,

önemli ekonomik güce sahip ülkelerin ve çok uluslu şirketlerin küreselleşme olgusu

çerçevesinde kendi lehlerine hukuksal bir düzen oluşturdukları, bunun kapitülasyon

olarak algılanabileceği yönlerinde kamuoyunda ciddi endişeler oluşmuştur.

1.2.5.3. ICSID’in 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi

1.2.5.3.1. Faaliyetler

Türkiye’nin 1989 yılında üye olduğu ICSID’ in üye sayısı, 2007 mali yılında

üyeliğe kabul edilen Sırbistan ile birlikte, 144 olmuştur. ICSID’e kuruluşundan bugüne

kadar 26’ sı 2007 mali yılında olmak üzere toplam kaydedilen dava sayısı 236'dır. Üye

olan ülkeler ile diğer üye ülkelerin kuruluşları arasında ortaya çıkan yatırım

anlaşmazlıklarının ve uzlaşmazlıklarının çözümü için 2007 mali yılında devam eden

dava sayısı ise 130’dur (WB Annual Report, 2007:64 ve ICSID, 2007:4).

Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere, şu an devam eden 130 davanın 4 tanesi

Türkiye’de yatırım yapan diğer üye ülke şirketlerinin, Türkiye’deki yatırımları ile ilgili

olarak ortaya çıkan yatırım anlaşmazlıklarının ve uzlaşmazlıklarının çözümü için,

ICSID bünyesinde Türk Hükümeti aleyhine açtıkları davalardır.

5 21 Şubat 2001 tarihinde gecelik faizler % 7.500 ile tarihi en yüksek seviyesine ulaşmış, İMKB ise % 18,1 ile tarihi en büyük düşüş oranını gerçekleştirmiştir. 2001 ekonomik krizinde Türkiye’de “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı” çerçevesinde bazı tedbirler alınarak, IMF destekli istikrar politikası uygulanmıştır. Bu tedbirlere rağmen Türkiye ekonomisi tarihi bir küçülme oranı olan %9,5 ile Cumhuriyet tarihinin en ciddi düşüşünü yaşamıştır.

26

Tablo 8: T.C Hükümeti Aleyhine ICSID Bünyesinde Görülen Davalar Davacı Davalı Dava No

PSEG Global Inc., The North American Coal Corporation ve Konya Ilgın Elektrik Üretim ve Ticaret Limited Şirketi

T.C Hükümeti ARB/02/5

Libananco Holdings Co. Limited T.C Hükümeti ARB/06/8 Cementownia “Nowa Huta” S.A. T.C Hükümeti ARB(AF)/06/2 Europe Cement Investment and Trade S.A. T.C Hükümeti ARB(AF)/07/2 Kaynak: ICSID Annual Report

Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere, ayrıca mevcut 130 davanın 4 tanesi

yurtdışında yatırım yapan Türk şirketlerinin, yurt dışındaki yatırımları ile ilgili olarak

ortaya çıkan yatırım anlaşmazlıklarının ve uzlaşmazlıklarının çözümü için, yatırım

yaptıkları ülke hükümetleri aleyhine ICSID bünyesinde açtıkları davalardır.

Tablo 9: Türk Şirketlerinin ICSID Bünyesinde Görülen Davaları Davacı Davalı Dava No

Bayındır İnşaat Turizm Ticaret ve Sanayi A.Ş Pakistan Hükümeti ARB/03/29 Rumeli Telekom A.Ş. ve Telsim Mobil Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş

Kazakistan Hükümeti ARB/05/16

Sistem Mühendislik İnşaat Sanayi ve Ticaret A.Ş Kırgızistan Hükümeti ARB(AF)/06/1 Barmek Holding A.Ş Azerbaycan Hükümeti ARB/06/16

Kaynak: ICSID Annual Report


Kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan ICSID’ in 2007 mali yılına ilişkin

karşılaştırmalı mali tablolarına göre; toplam varlıkları 2006 mali yılı sonunda 10,9

Milyon ABD Doları iken bu rakam 2007 mali yılı sonunda 17 milyon ABD Dolarına

ulaşmıştır. ICSID’nin 2006 mali yılı sonu itibariyle 16,7 milyon ABD Doları olan

toplam katkı ve gelirleri 2007 mali yılı sonunda, 21,9 u uzlaşma ve tahkim istekleri

karşılığında taraflardan alınan ücretlerden olmak üzere, 23,5 Milyon ABD Doları

olarak gerçekleşmiştir (ICSID,2007:49).

27

2. BÖLÜM

DÜNYA BANKASININ (IBRD) YAPISI İŞLEYİŞİ ve 2007 MALİ YIL

PERFORMANSININ DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. Dünya Bankasının Kuruluş Amacı ve Ana Sözleşmesi

Dünya Bankası’nın kuruluş ve işleyişine ilişkin düzenlemeler son olarak 16

Şubat 1989 yılında değişikliğe uğrayan Ana sözleşmesi “Articles of Agreement”te yer

almaktadır. Bir bakıma Dünya Bankasının anayasası niteliğinde olan Ana sözleşme

toplam 11 madde ve bu maddeler altında 58 kısım ve 2 listeden oluşmakta olup madde,

kısım ve çizelge başlıkları sırasıyla çalışmamızın EK-1’inde yer almaktadır (IBRD,

1989:1-21);

Bankanın amaçları, ana sözleşmenin birinci maddesinde düzenlenmiştir. Bu

maddeye göre Dünya Bankasının amaçları aşağıda özetlenmiştir (IBRD, 1989:1);

Ø Üye ülkelerin, savaşın oluşturduğu yıkıntıların düzeltilmesi de dâhil

olmak üzere, kalkınma ve yeniden yapılanma çabalarına, verimli sermaye

yatırımları kanalıyla yardımcı olmak, gelişme yolundaki ülkelerin

kaynaklarının ve verimli imkânlarının geliştirilmesini özendirmek,

Ø Özel yabancı yatırımları garanti vermek ya da krediye katılımda

bulunmak yoluyla desteklemek; özel sermayenin yetersiz olduğu yerlerde

kendi kaynaklarını kullanmak suretiyle destek sağlamak,

Ø Uluslararası ticareti geliştirmek ve ödemeler dengesi istikrarını

sürdürebilmek için kalkınma amaçlı uluslararası yatırımları özendirmek,

Ø Başka kanallardan sağlanan kredileri yeniden düzenlemek ya da garanti

etmek suretiyle daha yararlı ve acil projelerde öncelikle kullanılmasını

sağlamak,

Ø Savaş döneminden barış dönemine geçişte mümkün olan en uygun

koşulların sağlanmasına yönelik uluslararası yatırımları yönetmektir.

28

Yukarıdaki amaçlara baktığımızda II. Dünya savaşı sonrası Dünyadaki sosyo-

ekonomik konjonktürün amaçların belirlenmesinde belirleyici rol oynadığını

söyleyebiliriz. Ana sözleşme zaman içerisinde çeşitli değişiklilere uğramış, gelişmekte

olan ekonomileri etkileyen krizler, acil durumlar ve savaş sonrası rehabilitasyon

ihtiyaçları Bankanın faaliyetleri arasında önemli bir yer oluşturmuştur. Tarihsel süreç

içerisinde, değişen dünya konjonktürüne paralel olarak Dünya Bankasının

faaliyetlerinde ve ana sözleşmesinde belirtilen misyonunda dönüşüm sergilemiştir.

Özellikle küreselleşme olgusu ve bu olgunun az gelişmiş ülkeler üzerindeki negatif

etkileri dolayısıyla, başta Dünya Bankası olmak üzere, uluslararası kuruluşlara yönelik

ciddi eleştiriler söz konusudur.

Günümüzde küreselleşmenin gelişmekte olan ülkeler, özellikle bu ülkelerdeki

yoksul insanlar üzerindeki yıkıcı etkilerinin azaltılması yönünde, başta Dünya Bankası

olmak üzere, uluslararası kuruluşlara önemli görevler düşmektedir. Küreselleşmenin

zengini daha zengin fakiri ise daha fakir yapan uygulamalarının negatif etkilerinin

azaltılması yönünde uluslararası kuruluşlar tarafından dengeleyici politikalar

yürütülmelidir. Bu amaçlarla Dünya Bankasının, “yoksulluktan arınmış bir dünya

oluşturmak” olarak belirlemiş olduğu misyonuna da uygun şekilde, küreselleşme

olgusunu daha insani, daha verimli ve daha adil bir hale getirecek politikalar

uygulaması gerekmektedir (Stiglitz, 2004:9-15).

2.2. Dünya Bankasının Milenyum Kalkınma Hedefleri

Birleşmiş Milletlerin (BM) IMF, Dünya Bankası ve OECD gibi uluslararası

kuruluşlar ile işbirliği yaparak belirlemiş olduğu Milenyum Kalkınma Hedefleri bir

bakıma, 1990’lı yıllarda uluslararası konferanslar ve zirvelerde dile getirilmiş olan

kalkınma hedeflerinin sayısal olarak ifade edilmiş şeklidir. Bu hedefler, Eylül 2000’de

“Milenyum Deklarasyonu” ile açıklanmış olup, 18 hedef ve 40 göstergeyi kapsayan 8

genel amaç çerçevesinde, gelişmekte olan ülkeler tarafından 2015 yılına kadar

ulaşılması planlanan hedefleri kapsamaktadır. Birleşmiş Milletler Milenyum

Zirvesi’nde 2000 yılında tanıtılan Milenyum Kalkınma Programı gerek gelişmekte olan

gerekse gelişmiş ülkelerce ve uluslararası kuruluşlarca kabul görmüş ve 189 ülke

temsilcisi tarafından imzalanmıştır (Atlı, 2008 ve United Nation, 2008).

Milenyum kalkınma hedefleri; yoksulluğun azaltılması, sağlık, eğitim, cinsiyet

29

eşitliği, çevre ve insan refahını etkileyen diğer birçok konuda kantitatif hedefleri

kapsamaktadır. Bu hedeflere ulaşılması için ilgili ülkelerin kurum ve politikalarını

gerektiği şekilde düzenlemeleri koşulu ile 1990 yılından 2015 yılına kadar yıllık 40–60

Milyar $ yardım yapılması öngörülmüştür. BM Genel Sekreteri Kofi Annan, Milenyum

Zirvesindeki kalkınma hedeflerine ulaşılması için gelişmiş ülkelerin yıllık yardımlarının

iki katına (100 milyar $) çıkarılması gerektiğini belirtmiştir. Dünya Bankasının önceki

başkanı Wolfenshon ise gelişmiş ülkelerin GSMH’larının %0,5’ine tekabül eden

yardımların 0,7’ye çıkarılması gerektiğini vurgulamıştır. Oysa dünya liderleri 2006

yılına kadar yıllık ilave yardım miktarının 12 milyar $ olacağını 2002 Monterrey

Zirvesinde ifade etmişlerdir (Uzun, 2003:159).

Dünya Bankasınca da benimsenen, 2015 yılına kadar ulaşılması arzulanan

Milenyum Kalkınma Programı’nın sekiz temel hedefi ve bu hedeflerle ilgili performans

ölçütleri aşağıda tabloda özetlenmiştir (Bağımsız Değerlendirme Grubu, 2005:91).

Tablo 10: Milenyum Kalkınma Programı Hedefleri ve Performans Ölçütleri Hedefler Performans Ölçütleri

Aşırı Yoksulluk ve Açlığın Azaltılması

1990 ve 2015 arasında geliri günde 1 dolardan az olan kişi oranının yarıya indirilmesi. 1990 ve 2015 arasında açlık çeken kişi oranının yarıya indirilmesi.

İlköğretimin Evrensel Hale Getirilmesi

2015 yılında her yerde çocukların, kız ve erkeklerin ilköğretimi tamamlamasının sağlanması

Cinsiyet Eşitliğinin Sağlanması ve Kadının Konumunun

Güçlendirilmesi

Tercihen 2005 yılına kadar ilk ve ortaöğretimde ve en geç 2015’e kadar her düzey eğitimde cinsiyet eşitsizliğinin kaldırılması

Çocuk Ölümlerinin Azaltılması

1990 ve 2015 beş yaş altı ölüm oranının üçte iki azaltılması.

Annelerin Sağlık Koşullarının İyileştirilmesi

1990 ve 2015 anne ölüm oranının dörtte üç azaltılması.

AIDS, Sıtma ve Benzeri Hastalıklarla Mücadele

2015 yılına kadar HIV/AİDS sıtma ve diğer hastalıkların durdurulması ve eğilimin tersine çevrilmesi

Çevresel Sürdürülebilirliğin Sağlanması

Sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin ülke politika ve programları ile bütünleştirilmesi ve çevresel kaynakların kaybının tersine çevrilmesi. 2015 yılına kadar, güvenli içme suyuna sürdürülebilir erişimi olmayan kişi oranının yarıya indirilmesi. 2020 yılına kadar, en az 100 milyon gecekondu sakininin hayatlarında önemli iyileşme sağlanması

Küresel İşbirliğinin Kalkınma Odaklı Olarak Geliştirilmesi

Açık, kural temelli, öngörülebilir, ayrımcı olmayan bir ticari ve mali sistemin daha da geliştirilmesi. En Az Gelişmiş Ülkelerin özel İhtiyaçlarının ele alınması. Toprakları çok sınırlı olan ülkelerin ve küçük ada devletlerinin özel ihtiyaçlarının ele alınması. Ulusal ve uluslararası önlemlerle gelişmekte olan ülkelerin borç sorunlarının kapsamlı biçimde ele alınarak, uzun vadede borç sürdürülebilirliğin sağlanması. Gelişmekte olan ülkelerle işbirliği içinde, gençler için uygun ve üretken işler için stratejilerin geliştirilmesi ve uygulanması. Özel sektörle işbirliği içinde, yeni teknolojilerin, özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerinin avantajlarının kullanıma açılması.

Kaynak: Bağımsız Değerlendirme Grubu, “Türkiye’de Dünya Bankası, 1993-2004: Ülke Yardım Değerlendirmesi.

Milenyum Kalkınma Hedefleri gelişmekte olan ülkeler tarafından 2015 yılına

30

kadar ulaşılması planlanan hedefleri kapsamaktadır. Genel olarak hedeflere

baktığımızda, sorunların tamamen kaldırılması yerine azaltılmaya çalışıldığını

söyleyebiliriz. Örneğin, “aşırı yoksulluk ve açlığın oradan kaldırılması yerine

azaltılması”, “gelişmekte olan ülkelerin borç sorunlarının ortadan kalkması ya da

kaldırılması yerine kapsamlı biçimde ele alınarak, uzun vadede borç sürdürülebilirliğin

sağlanması” hedeflenmiştir. Bu hedefler ise, günümüzde misyonunu “yoksulluktan

arınmış bir dünya oluşturmak” olarak belirlemiş Dünya Bankasının hedeflerini tam

olarak karşılamamaktadır.

Yukarıdaki tabloda yer alan hedefler; hem Dünya Bankası hem de üye ülkeler

için önemli bir performans göstergesi haline gelmiştir. Milenyum kalkınma hedefleri

çerçevesinde yoksulluğun azaltılmasında, sağlık, eğitim, cinsiyet eşitliği, çevre ve insan

refahını etkileyen diğer birçok konuda kantitatif olarak belirlenen hedeflerin Türkiye

tarafından da bir performans göstergesi olduğu dikkate alınmalıdır. Söz konusu hedefler

gerek bireysel gerekse toplumsal yaşam kalitesinin artırılması ve iyileştirilmesi ile ilgili

olduğundan, bu hedeflere ulaşacak politikalar Dünya Bankası ve diğer uluslararası

kurumlarla birlikte koordineli bir şekilde yürütülmelidir.

2.3. Dünya Bankasına Üyelik ve Üye Ülkelerle Olan İlişkiler

IBRD’ye üye olmanın ön şartı IMF’e üye olmaktır. Dünya Bankası grubundaki

diğer dört kuruma üye olabilmek için ise öncelikle IBRD’ye üye olmak zorunluluğu

bulunmaktadır. Bu ön şart; Dünya Bankası ana sözleşmesinin ikinci maddesindeki

hükümler gereği olup, gerek IBRD’ye gerekse grubun diğer kurumlarına üye olma, bu

kurumların faaliyet ve fonlarından faydalanma konusunda kısıtlamalara neden

olmaktadır. Dünya Bankası Ana sözleşmesinin gereği olarak, bir ülkenin Dünya

Bankası’na üyeliği IMF üyeliğine paralel bir seyir izlemektedir. IMF’ ten ayrılan

ülkenin, Dünya Bankası'ndan da ayrılma zorunluluğu vardır. Ancak, Dünya Bankası

Guvernörler Kurulunun oy çokluğu (3/4) ile alacağı kararla, o ülkenin Dünya Bankası

üyeliği devam edebilmektedir (IBRD,1989: 1-2).

Dünya Bankası, ilişkilerini üye ülkelerin kamu kesimi üzerinden kurmaktadır.

Çünkü Banka, sadece üye ülkenin hükümetine veya hükümet garantisi altında bulunan

bir kamu kurumuna borç vermektedir. Dünya Bankası’na üye olmayan bir ülkenin şirket

veya kurumlarının, Dünya Bankası’nca kısmen ya da tamamen finanse edilen bir

31

projeyle ilgili ihalelere katılmaları ya da projenin yürütülmesine görev almaları

bankanın genel kuralları çerçevesinde mümkün bulunmamaktadır.

Üye ülkeler banka ile ilişkilerini, ana sözleşmenin ikinci maddesinin üçüncü

kısmında da (III/2) belirtildiği üzere; Hazine, Merkez Bankası veya Kambiyo İstikrar

Fonu İdaresi ya da benzeri bir “mali ajan” aracılığıyla yürütmek, Banka da üye ülke ile

ilişkisini, üye ülkenin bu kurumlar arasından belirlediği bu mali ajan ile kurmak

zorundadır. Üye ülkeler ayrıca ana sözleşmenin V/11’ inci maddesinde belirtildiği

üzere; merkez bankalarını ya da merkez bankası olmadığı durumlarda benzeri

fonksiyonları yerine getiren bir kurumu, ülkenin kendi para cinsinden olan sermaye

yükümlülüğünü muhafaza etmek için “muhafaza kurumu” olarak Dünya Bankasına

bildirmek zorundadır (IBRD,1989: 4,11).

2.4. Dünya Bankasına Üye Olan Ülkelerin Sermaye Payları, Oy Güçleri ve

Temsilleri

Dünya Bankası Ana Sözleşmesinin II/2 kısmında banka sermayesine ilişkin

düzenlemeler söz konusudur. Bu madde hükmüne göre bankanın kuruluş sermayesi her

birinin değeri 100.000 USD olmak üzere 100.000 adet paydan oluşmakta ve toplam

miktarı 10 Milyar USD’a tekabül etmektedir (IBRD,1989:1-2).

Dünya Bankası’nda her üye ülkenin belirli bir sermaye payı söz konusudur.

Sermaye payları, üye ülkenin IMF içindeki kotasını esas alarak bankaca hazırlanan

minimum sabit pay ile o ülkenin gönüllü olarak taahhüt ettiği değişken sermayenin

toplamından oluşmaktadır. Banka ana sözleşmesine göre: Üye ülkelerin sermaye katkısı

%20 ve % 80 olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Üye ülke sadece bu % 20’lik

kısmın %2’lik kısmını altın ya da ABD Doları olarak peşin ödemekte, kalan %98’lik

kısmı (% 20’ nin kalan % 18’lik kısmı ve diğer % 80’lik kısım) ihtiyaç duyulması

halinde üye ülkelerce ödenmektedir (IBRD,1989:2-3).

Guvernörler Kurulu dörtte üç oy çoğunluğu ile Dünya Bankasının sermayesinin

artırımına gidebilir. Üye ülkeler sermaye artırımlarında minimum payı korumak kaydı

ile ek pay almak istemeyebilirler. Banka mevzuatına göre, bir ülkenin sermaye payının

yüksekliği, o ülkeye daha fazla kredi kullanma hakkını vermez. Ancak Bankanın karar

ve uygulamalarında etkili olmasına imkân veren oy gücünün artmasını sağlar. Bu

32

durum, gelişmiş ülkeleri yüksek sermaye payları ile Bankaya üye olmaya teşvik

etmektedir.

Bir üye ülkenin oy gücü “sabit oy sayısı” ile değişken oy sayılarının toplamına

eşittir. Sabit oy sayısı ülkelerin Dünya Bankası’ndaki sermaye miktarı paylarından

etkilenmemekte olup her ülke için 250 adet olarak belirlenmiştir. Dünya Bankası’nda

üye ülkelerin oy gücünü etkileyen temel husus, üye ülkelerin sermaye payına göre

belirlenen değişken oy sayısıdır. Değişken oy sayısı, üye ülkenin USD cinsinden ifade

edilen sermaye payına göre değişmektedir (Eğilmez, 1996:75).

Türkiye’nin toplam sermaye katkısı 1.004,6 milyon ABD Dolarıdır. Söz konusu

sermaye katkısı bono sunulmak suretiyle taahhüde bağlanmış olup, 59,8 milyon ABD

Doları ödenmiş durumdadır. Türkiye’nin toplam oy sayısı 8.578 olup, oy gücü %

0,53'dür. Türkiye, sermaye katılımına ilişkin sıralamada 36’ıncı ve ülke grubu (ECA

Bölgesi) içerisinde ise 3’üncü sırada yer almaktadır (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

2.5. Dünya Bankasının Örgüt Yapısı ve Yönetimi

IBRD’ nin yapısı IMF’ in yapısı ile benzerlikler göstermektedir. Dünya

Bankası’nda da temel organlar Guvernörler Kurulu, İcra Direktörleri Kurulu, Başkan,

Teknik Departmanlar ve Kalkınma Komitesidir. Guvernörler Kurulu ve İcra

Direktörleri Kurulunun işleyişleri IMF ile aynıdır (Kayıran, 2000:34).

Dünya Bankasının organizasyon yapısında temel karar alma organı olan

Guvernörler Kurulu (Board of Governors of the World Bank) hiyerarşinin en üst

basamağında yer almakta olup onun altında İcra Direktörleri Kurulu ve Dünya Bankası

Başkanı yer almaktadır. Ayrıca, Dünya Bankası Başkanına bağlı başkan yardımcıları,

çeşitli departmanlar ve personel görev yapmaktadır (IBRD,1989:9).

2.5.1. Guvernörler Kurulu (Board of Governors)

Dünya Bankası Guvernörler Kurulu, Bankanın temel karar alma organıdır.

Kurulda her üye ülke atamış olduğu bir guvernör ile bir guvernör vekili tarafından

temsil edilmektedir. Guvernörler ilgili ülke tarafından, belirli bir süre görev yapmak

üzere atanmaktadır. Genellikle üye ülkenin Maliye ve Planlama Bakanı gibi mali

yönetimin en üst düzeyinde bulunan kişiler (Türkiye’de Hazine Müsteşarı) guvernör

33

olarak atanmaktadır. İlgili ülke tarafından atanan guvernörlerden birisi kurul tarafından

Kurulun Başkanı olarak seçilir. Guvernörler Kurulu, bankanın genel politikasını

görüşmek, ödenmiş sermaye miktarını değiştirmek, üye kabul etmek veya üyeliği askıya

almak ve mali tabloları ve bütçeyi onaylamak için yılda bir kez, genellikle sonbaharda

IMF Guvernörler Kurulu ile birlikte ortak genel kurul toplantısı gerçekleştirmektedir

(IBRD,1989:9-10 ve Tünsoy, 2005:8).

IMF ve Dünya Bankasının son “Bahar Toplantısı”, 3.500’ü üye ülkenin

delegeleri olmak üzere toplam 10.000 civarında katılımcıyla, 12-13 Nisan 2008 tarihleri

arasında Washington DC’de gerçekleşmiştir. Türkiye bu toplantıda Devlet Bakanı,

Hazine Müsteşarı ve Merkez Bankası Başkanının katılımıyla Hazine Müsteşarlığı, T.C.

Merkez Bankası, Maliye Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı yetkilileri

tarafından temsil edilmiştir. IMF ve Dünya Bankasının 2008 Yılı içindeki ikinci büyük

toplantı ise Yıllık Toplantı niteliğinde olup Ekim ayında yine Washington’da

yapılacaktır. Ayrıca, yapılan girişimler sonucu, 2009 yılı IMF-Dünya Bankası Yıllık

Toplantılarının İstanbul’da yapılmasına karar verilmiştir (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

Guvernörler Kurulu, olağan toplantılar dışında Ana sözleşmede belirlenmiş olan

durumlarda olağanüstü toplantılar da yapmaktadır. Kurul, Ana sözleşmede belirlenen

haller dışında, kararlarını nitelikli çoğunlukla (oy toplamının üçte ikisi) ile almaktadır.

Oy hakkı olmayan Dünya Bankası Başkanı da bu toplantılara katılabilmektedir.

Bankanın uygulayacağı politikaları belirleyen Guvernörler Kurulu, aşağıda yer alan

hususlar dışında İcra Direktörleri Kurulu’na karar yetkisi verebilir (Eğilmez, 1996:67 ve

(IBRD,1989:9-10).

Ø Yeni üyelerin kabulü ve koşulları,

Ø Bankanın sermayesinin arttırılması veya azaltılması,

Ø Bir üye ülkenin üyeliğinin askıya alınması,

Ø Ana sözleşmenin yorumlanmasında ortaya çıkan sorunların çözümü,

Ø Diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliğine karar verilmesi,

Ø Bankanın faaliyetine son verilmesi ve varlıklarının dağılımı,

Ø Bankanın net gelirinin dağıtımına karar verilmesi.

34

2.5.2. İcra Direktörleri Kurulu (Board of Executive Directors)

İcra Direktörleri Kurulu, Bankanın genel faaliyetlerini yürütmek ve Guvernörler

Kurulunun devrettiği yetkileri kullanmakla yükümlüdür. En fazla sermayeye sahip

ABD, Almanya Japonya, Fransa ve İngiltere kurulda kendilerinin atamış oldukları birer

icra direktörü ile Çin, Suudi Arabistan ve Rusya ise birer seçilmiş icra direktörü ile

kurulda temsil edilmektedir. Kalan diğer üye ülkeler içinde 16 adet ülke grubu

oluşturulmuş ve her bir ülke grubu içinde birer icra direktörü olmak üzere toplam 24

icra direktörü bulunmaktadır (IBRD,1989:10-11 ve Tünsoy, 2005:9).

Türkiye aralarında Avusturya, Belarus, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Macaristan,

Azerbaycan ve Kazakistan’ın da bulunduğu ECA ülke grubunda yer almaktadır.

Direktörler iki yıllık bir süre için atanır veya seçilirler. Her icra direktörü kendisine bir

icra direktör vekili atar ve vekillerinin bütün toplantılara katılma hakkı olmasına rağmen

oy kullanma hakkı sadece icra direktörünün katılmadığı toplantılarda söz konusudur.

Dünya Bankası Başkanı İcra Direktörleri Kuruluna başkanlık etmektedir. Kurul,

kararlarını ancak toplam oy gücünün en az yarısından bir fazla oy ile alabilir. İcra

Direktörleri Kurulu genel olarak haftada iki kez toplanmaktadır. Bu toplantılarda;

kurum bütçesinin uygulanması ve yönetilmesi, ülke yardım stratejileri, borçlanma ve

finansal kararlar, kredi ve garanti anlaşmalarının onaylanması ve yeni politikaların

oluşturulması gibi konular görüşülerek karara bağlanır (IBRD,1989:10-11 ve Tünsoy,

2005:9).

2.5.3. Dünya Bankası Başkanı (President)

İcra Direktörleri Kurulu tarafından atanan Dünya Bankası Başkanı kurulun

toplantılarına başkanlık eder. Bu toplantılarda kararların oylanmasında, Başkanın ancak

eşitlik halinde oy kullanma hakkı söz konusudur. Ayrıca Başkan, Guvernörler Kurulu

toplantılarına oy hakkı olmadan katılabilmektedir (IBRD,1989:11).

Başkan, Dünya Bankasının yönetiminden genel olarak sorumlu bulunmakta olup

grubun en üst düzey yöneticisidir. Başkana çalışmalarında yardımcı olmak üzere üç adet

kıdemli Başkan Yardımcıları ve bu yardımcılara bağlı daha kıdemsiz yardımcılar görev

yapar.

35

2.5.4. Dünya Bankası’nın Departmanları

Bankanın her icra direktörünün icra direktör vekili, teknik asistanlar,

danışmanlar ve yardımcı personelden oluşan bir ofisi vardır. Bankanın ayrıca ülkenin

yer aldığı bölümlerde olan teknik departmanlar ve bankanın yönetimine ve hukuki

sorunlarına ilişkin çalışmalar yapan yönetim ve hukuk departmanları mevcuttur (WB

About Us, 2008).

2.5.4.1. Teknik Departmanlar

Teknik bölümlerin temel çalışma alanı genel olarak, gelişmekte olan üye ülkeler

tarafından oluşturulmaktadır. Bir ülkenin yürütmeyi planladığı proje ve/veya programın

finansmanı için bankadan sağlamayı planladığı fona ilişkin inceleme ve

değerlendirmeler o üye ülkenin de içinde yer aldığı teknik departmanda görevli bulunan

uzmanlar tarafından yapılmaktadır. Dünya Bankası bünyesinde yer alan teknik

departmanlar:

Ø Afrika Bölgesi Ofisi (Merkez Batı Afrika, Doğu Afrika, Güney ve Orta

Afrika ve Hint Okyanusu, Batı Afrika, Sahel Ülkeleri, Güney Afrika

bölümlerini kapsayan departmanlar),

Ø Doğu Asya ve Pasifik Bölgesi Ofisi (bu bölgedeki ülkeleri kapsayan üç adet

departman),

Ø Güney Asya Bölgesi Ofisi (bu bölgedeki ülkeleri kapsayan üç adet

departman),

Ø Avrupa ve Merkezi Asya Bölgesi Ofisi (Avrupa ile Rusya ve diğer eski doğu

bloğu ülkelerini kapsayan dört adet departman),

Ø Ortadoğu ve Kuzey Afrika Bölgesi Departmanı (Ortadoğu ve Afrika’nın

kuzeyinde Akdeniz’e sahili olan ülkeleri kapsayan iki adet departman),

Ø Latin Amerika ve Karayipler Bölgesi Ofisi (Güney Amerika kıtası ile

Karayipler’deki ülkeleri kapsayan dört adet departman).

olmak üzere toplam 6 Bölge Ofisi şeklinde örgütlenmiştir (Kaya, 2002:15).

2.5.4.2. Yönetim ve Hukuk Departmanları

Yönetim ve hukuk departmanları Bankanın yönetim ve faaliyetlerine ilişkin

çalışmalarla birlikte üye ülkelere verilecek kredilerin hukuki durumunu ve Bankanın

36

uygulayacağı vade, faiz vb. hususların tespitine dair çalışmaları da yapmaktadır.

Bankanın Yönetim ve Hukuk Departmanları:

Ø Başkanlık Ofisi

Ø Sekreterya,

Ø Hukuk Bölümü (Bankanın genel hukuk sorunları ile üye ülkelere sağlanan

fonlarla (kredi, ikraz, hibe vb.) anlaşma metinlerinin hazırlıklarını yapar),

Ø Denetim Bölümü (Gerek Bankanın faaliyetleri gerekse sağlan fonlarla ilgili

Banka ve üye ülkeler nezdinde denetimlerde bulunarak raporlama yapar),

Ø Muhasebe Departmanı (Bankanın mali işleri ile ilgilenir),

Ø Planlama ve Bütçe Departmanı (Bankanın bütçesinin hazırlanması ve

izlenmesi faaliyetlerini yürütür),

Ø Mali Politika ve Risk Yönetimi Departmanı (Bankanın elinde bulunan

fonların uluslararası piyasalarda değerlendirilmesini sağlar),

Ø Kofinansman Bölümü (Bankanın üye ülkelere açacağı kredilere katılacak

kofinansörlerle ilişkileri düzenler).

Şeklinde örgütlenmiştir (Kaya, 2002:15-16).

2.5.5. Kalkınma Komitesi

Kalkınma Komitesi az gelişmiş ülkelere kaynak aktarımını ve bu kaynakların

kullanımını izleyerek Dünya Bankası ve IMF İcra Direktörleri Kurullarına rapor vermek

ve önerilerde bulunmak üzere 1974 yılında kurulmuştur. Komite üyeleri, üye ülkelerin

Dünya Bankası ve IMF İcra Direktörleri Kurulu’nda tek başına veya gruplar halinde

temsil edilme modeline uygun olarak, Maliye Bakanı düzeyindeki kişilerden

oluşmaktadır. Komite resmi olarak “Gelişme Yolundaki Ülkelere Kaynak Transferi

Hakkında Dünya Bankası ve IMF Guvernörler Kurullarının Ortak Komitesi” olarak

adlandırılmaktadır. Komite, biri Dünya Bankası ve IMF Guvernörler Ortak Genel Kurul

Toplantısı sırasında yapılmak üzere yılda iki kez toplanır (Eğilmez, 1996:69).

2.6. Dünya Bankasının Finansman Kaynakları

Dünya Bankası’nın temelde sermaye, borçlanma ve diğer gelirler (faiz, menkul

kıymet gelirleri, karlar) olmak üzere üç mali kaynağı vardır.

37

2.6.1. Bankanın Sermayesi

Dünya Bankasının borçlanmadan sonra en önemli finansman kaynağı

sermayesidir. Bankanın ana sözleşmesine göre vereceği kredi miktarı sermayesinin,

rezervlerinin ve gelir fazlalarının toplamını geçemez. Dünya Bankası üyelere sermaye

payı tahsis ederken üye ülkelerin IMF’ deki kota miktarlarını esas alır.

Dünya Bankasının çalışmaya başladığı 1946 yılında sermayesi 7,67 Milyar USD

(Cenk, 1996:7) iken 2007 mali yılsonu itibariyle sermaye toplamı 189,8 Milyar USD a

yükselmiştir. Banka sermayesinin büyük bölümünü ödenmemiş sermaye

oluşturmaktadır. Toplam sermayenin 11,5 Milyar USD ödenmiş iken kalan 178,3

Milyar USD ödenmemiş durumdadır (IBRD, 2007/b:60).

Dünya Bankasında her üye ülkenin bir sermaye payı vardır. Dünya Bankası’nın

sermayesi ve bu miktar içinde üye ülkelerin sermaye payları, ABD doları cinsinden

ifade edilmekte olup sermaye payının miktarı, üye ülkenin, Dünya Bankası’ndaki oy

gücünü belirlemektedir. Aşağıdaki tabloda, 30 Haziran 2007 tarihi itibariyle Dünya

Bankasında en yüksek sermaye payına sahip 11 ülke, Türkiye’nin sermaye payları ve oy

güçleri özetlenmiştir (WB Annual Report, 2007:108-111).

Tablo 11: Dünya Bankasında En Yüksek Sermaye Payına Sahip 11 Ülke, Türkiye’nin Sermaye Payları ve Oy Güçleri

SERMAYE OY Ülkeler Payı

(Milyon $) Toplam İçindeki Payı

(%) Oy Sayısı Toplam İçindeki

Payı (%) ABD 31.965 16,84 265.219 16,38 Japonya 15.321 8,07 127.250 7,86 Almanya 8.734 4,6 72.649 4,49 İngiltere 8.372 4,41 69.647 4,3 Fransa 8.372 4,41 69.647 4,3 Çin 5.404 2,85 45.049 2,78 İtalya 5.404 2,85 45.045 2,78 Hindistan 5.404 2,85 45.045 2,78 Kanada 5.404 2,85 45.045 2,78 Suudi Arabistan 5.404 2,85 45.045 2,78 Rusya Federasyonu 5.404 2,85 45.045 2,78 Toplam 11 ülke 105.188 55 874.686 54 Türkiye 1.005 0,53 8.578 0,53 Toplam 189.801 100 1.619.599 100

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007.

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere; 2007 mali yılı sonu itibariyle Bankada

en yüksek oya sahip ülke ABD’dir. ABD’ nin sermaye katkısı 31.965 milyon ABD

38

Doları olup, toplam sermaye içindeki payı % 16,84 tür. ABD’ den sonra en önemli

katkılar Japonya, Almanya, İngiltere ve Fransa tarafından sağlanmaktadır.

Üye ülkelerin sahibi bulundukları IBRD'de oylama gücü, her üyenin göreceli

ekonomik gücüne göre hesaplanan sermaye payına göre belirlenmektedir. Sermaye payı

yüksek olan ülkeler Dünya Bankası kaynaklarının tahsisi ve kullanımı konusunda etkin

olduklarından, fon kullanımı ile ilgili proje ve/veya programların belirlenmesinde proje

ya da programların uygulanabilirliği, fayda-maliyet dengesi ve fon kullanıcısı ülkelerin

ihtiyaçları vb. rasyonel kriterlerden ziyade politik tercihler daha önemli hale

gelmektedir.

Son yıllarda birçok az gelişmiş ve gelişmekte olan ülke kamuoyunda IMF ve

Dünya Bankasının özellikle küresel ekonomik konulara daha hızlı ve etkin müdahalede

bulunabilmeleri yönünde eleştiriler söz konusudur. Misyonları da tartışılmaya başlanan,

bu kurumlara yönelik eleştirilerden en önemlisi ise bu kurumlardaki sermaye yapısı ve

oy gücüne yöneliktir. Dünya Bankasının mevcut sermaye yapısı, dağılımı, oy gücü ve

bunların bir sonucu olan karar alma mekanizmasına göre; Dünya Bankası kaynaklarının

tahsisi ve kullanımı konusunda, gerek politikaların belirlenmesinde gerekse politikaların

uygulanmasında başta ABD olmak üzere G-7 ülkelerinin6 çıkarları ve politik tercihleri

ön plana çıkmaktadır.

Ancak, Dünya Bankası kaynaklarının asıl faydalanıcısı ve politikalarından

etkilenen ülkeler Türkiye, Çin, Hindistan, Pakistan ve Meksika gibi gelişmekte olan

ülkeler ile birlikte özellikle IDA fonlarının büyük bölümünü kullanan, k.b.GSMH

seviyeleri oldukça düşük olan Afrika kıtasında yer alan az gelişmiş ülkelerdir. Bu

nedenle Dünya Bankasının sermaye yapısı ve oy gücünün belirlenmesi konusunda

gerekli düzenlemelerin yapılması ve bu düzenlemelerin bir sonucu olarak az gelişmiş ve

gelişmekte olan ülkelere daha çok oy hakkı verilerek, bu ülkelere Banka kaynaklarının

tahsisi ve kullanımı konusunda daha fazla söz hakkı tanınmalıdır.

Fon tahsis ve kullanımı konusunda fon sağlayıcısı ülkelerin politik tercihleri

yerine bu fonların asıl faydalanıcısı durumunda olan az gelişmiş ve gelişmekte olan

6 G-7 ülkeleri ABD ile birlikte, Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya ve İngiltere’den oluşmaktadır.

39

ülkelerin ihtiyaçlarının dikkate alınması bu fonların daha ekonomik, etkin ve etkili

kullanımını sağlayarak gerek Dünya Bankasının gerekse fondan faydalanan ülkelerin

performanslarını artırmalarını sağlayacaktır. Bu performans artışı da Bankanın misyonu

olan “yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak” hedefinin gerçekleşmesine de katkı

sağlayacaktır.

2.6.2. Banka Tarafından Yapılan Borçlanma

Dünya Bankasının kredi verirken birincil kaynağını sermayesinden ziyade mali

piyasalardan yaptığı borçlanmalar oluşturmaktadır. Dünya Bankası en üst düzeyde kredi

değerliliğine sahip olan bir kurumdur. Dünya bankası kaynaklarının büyük bölümünü

finansal piyasada uygun koşullarda (1959’den beri AAA-rated bonds) elde eder. Borç

kaynakları genelde uluslararası piyasalarda emeklilik fonları, sigorta şirketleri, şirketler

ve bankalar üzerinde yoğunlaşmaktadır (IBRD, 2007/b:21-22 ve WB About Us, 2008).

Bu kredi değerliliği Bankaya uluslararası finans piyasalarından çeşitli finans

piyasası enstrümanları kullanarak, daha uygun koşullarda (vade, faiz) borçlanabilme

imkânı vermektedir. Böylece, IBRD'den borçlanan ülkeler, ticari bankalardan

yapacakları borçlanmalara göre hem vade hem de faiz bazında daha uygun koşullarda

fon temin edebilmektedir (WB Annual Report 2007: 61).

Aşağıdaki grafikte de görüldüğü üzere; Dünya Bankasını 2007 mali yılsonu

itibariyle borç miktarı (borrowings outstanding) 81,1 milyar USD’dır. Bu da

sermayesinin yaklaşık % 43’üne tekabül etmektedir. Dünya Bankası bir yıl içerisinde

üye ülkelere kullandırdığı kredilerin finansmanının büyük bir kısmını borçlanma

yoluyla karşılamaktadır.

Grafik 7: IBRD’ nin Borçlanma ve Yatırımları Kaynak: The World Bank Annual Report 2007

40

Banka finansman temininde müstakil olarak hareket edebildiği gibi birçok

ülkenin hükümetleri veya Merkez Bankaları ile işbirliği içerisinde hareket

edebilmektedir. Dünya bankası borçlanma maliyetini minimum seviyelere indirebilmek

amacıyla para piyasalarında para cinsi ve faiz swapları opsiyonlarını da kullanmaktadır

(Tünsoy, 2005:11).

Dünya Bankası bir yıl içerisinde üye ülkelere kullandırdığı kredilerin

finansmanının büyük bir kısmını borçlanma yoluyla karşılamaktadır. Aşağıdaki grafikte

de görüleceği üzere banka vermiş olduğu kredilerin öz kaynaklardan karşıladığı kısım

yıldan yıla artış trendi göstermesine rağmen bu oran (Öz kaynak/Kredi) 2007 mali

yılsonu itibariyle % 35’ e ulaşmıştır. Diğer bir deyişle Dünya Bankası üyelerine

kullandırdığı kredilerin % 65’lik kısmını öz kaynakları dışındaki diğer kaynaklarla

(borçlanma) karşılamaktadır.

Grafik 8:Dünya Bankasının 2007 FY Sonu İtibariyle Özkaynak/Kredi Oranları Kaynak: The World Bank Annual Report 2007.

2.6.3. Dünya Bankasının Diğer Gelirleri

Dünya Bankası sahip olduğu sermaye ve borçlanma yolu ile elde ettiği fonları

üye ülkelere kullandırması sonucu bazı gelirler elde etmektedir. Diğer gelirler grubu

altında izlenen bu gelirler; bankanın elde ettiği faiz geliri, fon fazlasının para ve

sermaye piyasalarında değerlendirilmesinden ve dönem sonunda elde ettiği karlardan

oluşmaktadır (Kaya, 2002:18).

2.6.3.1. Faiz ve Taahhüt Gelirleri

Dünya Bankasının üye ülkelere hibe dışında yaptığı fonlamalar üye ülkelere bir

takım maliyetler yüklemektedir. Dünya Bankası üye ülkelere kullandırdığı kredilerden

faiz ve ön ödeme komisyonu (front end fee) altında çeşitli gelirler sağlamaktadır.

Ayrıca, banka vermiş olduğu kredilerin borçlusu tarafından kullanılmayan kısmı

41

üzerinden (Undisbursed amount) taahhüt komisyonu (commitment fee) adı altında %

0.75 oranında bir faiz de uygulamaktadır. Bu elde edilen gelirlerle birlikte borçluların

almış oldukları kredilerin anaparalarının geri ödemeleri de bankanın kaynak ve

kullanımında önemli bir yer tutmaktadır.

2.6.3.2. Hisse Senedi, Tahvil ve Bono Piyasalarından Elde Edilen Gelirler

Banka elinde bulunan fon fazlasını hisse senedi, bono ve tahvil piyasalarında

değerlendirebilmektedir. Banka, söz konusu piyasalarda yapmış olduğu yatırımlar

sonucunda da gelir elde eder. Bankanın 2007 mali yılı geliri 1.151 milyon $’dır (WB

Annual Report, 2007:63).

2.6.3.3. Bankanın Elde Etmiş Olduğu Karlar

Dünya Bankasının, ticari bankalarda olduğu gibi, karını maksimize etme gibi bir

amacı olmadığı halde 1948 yılından bu yana her yıl (2006 ve 2007 yılları hariç) net gelir

elde etmiştir. Banka elde ettiği karları ana sözleşmesindeki hükümler gereği sermaye

payı sahibi üye ülkelere dağıtamamaktadır. Dağıtılamayan söz konusu karlar da

finansman kaynağına eklenmektedir. Böylece banka elde ettiği kârları birçok kalkınma

faaliyetinin fonlanmasında kullanabilme imkânıyla, mali gücüne katkıda bulunmaktadır.

Bunların bir sonucu olarak da sermaye piyasalarında borç alan müşterileri için düşük

maliyette ve uygun koşullarda borçlanabilme imkânı sağlanabilmektedir.

2.7. Dünya Bankası’nın 2007 Mali Yılı Performansının Değerlendirilmesi

2.7.1. Genel Olarak

Dünya Bankasını 2007 mali yıl performansının değerlendirilmesinde; 1 Temmuz

2006-30 Haziran 2007 dönemindeki faaliyetlerini kapsayan 2007 yılı Yıllık Raporu ve

bu rapora ek bağımsız denetimden geçmiş 2007 yılı finansal tabloları ile birlikte

Yönetim ve İç Kontrol Raporları baz alınmıştır.

Yıllık rapor, birlikte Dünya bankası olarak ifade edilen IBRD ve IDA İcra

Direktörleri tarafından 30 Haziran 2007 tarihinde hazırlanmıştır.7 IBRD ve IDA ile

7 Dünya Bankası Grubu’ nun diğer kuruluşları olan IFC, MIGA ve ICSID kendi yıllık raporlarını ayrı ayrı yayınlamaktadır. Bu kuruluşların 2007 mali yıl performanslarının değerlendirilmesine çalışmamızın I.Bölümünde yer verilmiştir.

42

birlikte İcra Direktörleri Kurulunun başkanlığını yürüten Robert B. Zoellick bu rapor ile

birlikte bütçeler ve bağımsız denetimden geçmiş finansal tabloları onay için

Guvernörler Kurulu’na sunmuştur (WB Letter of Transmittal, 2007:1).

2.7.2. Sağlanan Fonlar ve Önemli Finansal Göstergeler

Kuruluşundan bu yana IBRD tarafından sağlanan fon miktarı 433 Milyar ABD

Dolarına ulaşmıştır. Son yıllarda ortalama yıllık 11 Milyar ABD Dolarının üzerinde

kaynak sağlanmaktadır. IBRD’ nin 2003-2007 mali yıllarında sağladığı fonlar ve önemli

finansal göstergeleri karşılaştırmalı olarak aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (WB Annual

Report 2007:1-126).

Tablo 12:IBRD Önemli Finansal Göstergeler (Milyon ABD Doları) Finansal Göstergeler 2003 2004 2005 2006 2007

Faaliyet Geliri 3.021 1.696 1.320 1.740 1.659 Kredi Bakiyesi 116.240 109.610 104.401 103.004 97.805 Toplam Varlıklar 230.062 228.910 222.008 212.326 208.030 Toplam Özkaynaklar 37.918 35.463 35.588 36.474 39.926 Taahhüt Bazında Sağlanan Fonlar 11.231 11.045 13.611 14.135 12.829 Toplam Proje Sayısı 99 87 118 113 112 Brüt Kullanımlar (A) 11.921 10.109 9.772 11.833 11.055 Geri Ödemeler (B) 19.877 18.479 14.809 13.600 17.231 Net Kullanımlar (C=A-B) -7.956 -8.370 -5.037 -1.767 -6.176

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007,s:1-63

Tabloda da görüleceği üzere, 2007 mali yılında IBRD’ nin taahhüt bazında

sağlamış olduğu fon miktarı 2006 yılına göre %9 oranında azalarak, toplamda 112 proje

için, 12,8 Milyar USD olarak gerçekleşmiştir (WB Annual Report, 2007:3-5).

IBRD’ nin 2007 mali yılında ya da daha önceki yıllarda taahhüt ettiği fonların

11.055 Milyon USD kısmı 2007 mali yıl içinde kullanılmıştır. Ancak borçlu ülkeler

daha önceki kullanımları nedeniyle kullandıkları fonların 17.231 Milyon ABD Dolarlık

kısmını IBRD’ye geri ödemiştir. Böylece 2007 mali yılındaki net kullanım 6.176

Milyon USD olarak gerçekleşmiştir (a.g.e:2).

Aslında tablodan da görüleceği üzere, 2003-2007 mali yıllarında IBRD’den net

kullanımlar negatif olarak gerçekleşmiştir. Bunun anlamı IBRD taahhüt ettiği fonlardan

daha büyük kısmının tahsilâtını gerçekleştirmiş, bir başka deyişle üye ülkeler son

yıllarda IBRD’den kullandıkları fondan daha fazla olarak önceki dönem kullanımları

43

nedeniyle anapara ve faiz geri ödemesinde bulunarak IBRD’ deki borç bakiyelerini

azaltma yoluna gitmiştirler.

Yukarıdaki paragrafta ifade edilen trendin bir sonucu olarak, IBRD kredi

bakiyesi (borçlu ülkelerden alacaklar) 2003 yılından itibaren azalış yönünde bir eğilim

göstermiş, 2003 yılında 116.240 Milyon USD olan kredi bakiyesi, yıllık bazda geri

ödemelerin kullanımlardan daha fazla olması nedeniyle, 2007 mali yılı sonu itibariyle

97.805 Milyon USD’na düşmüştür. Böylece IBRD son yıllarda net fon sağlayıcıdan

ziyade tahsil edici pozisyonunda olmuştur. Bu trendin müteakip yıllarda da devam

etmesi fon kullanıcılarının alternatif fon kaynaklarına yönelmelerine neden

olabilecektir.

IBRD 2003-2007 yılları arasında faaliyetleri sonucunda faaliyet geliri elde

etmiştir. IBRD’ nin 2007 mali yılı sonu itibariyle faaliyetleri sonucu kazancı 1.659

Milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Toplam varlıklar ise 2003-2007 mali yılları

arasında sürekli azalmış ve 2007 mali yılı sonu itibariyle 208.030 Milyon USD olarak

gerçekleşirken, özkaynakları 39.926 Milyon USD’na ulaşmıştır (a.g.e:65).

2.7.3. Bankanın 2007 Mali Yılı Gelirleri

Dünya Bankası, üye ülkelerce sağlanan sermaye payları ve borçlanma yolu ile

elde ettiği fonları üye ülkelere kullandırması sonucunda, faiz geliri elde eder. Bankanın

ayrıca, fon fazlasını para ve sermaye piyasalarında değerlendirilmesinden ve dönem

sonunda elde ettiği karlardan oluşan diğer gelirleri mevcuttur.

Bankanın 2007 mali yıl raporunda yer alan gelir tablosuna göre; bankanın

sağlamış olduğu kredilerden elde ettiği faiz geliri 2005 mali yılsonunda 4.084 milyon

USD iken 2006 mali yılsonunda 4.971 milyon USD’a, 2007 mali yılsonunda ise 5.391

milyon USD’a yükselmiştir. Ayrıca, banka taahhüt komisyonu olarak söz konusu

yıllarda sırasıyla 71 milyon USD, 73 milyon USD ve 75 milyon USD gelir elde etmiştir

(IBRD, 2007/a:50).

Bankanın 2007 mali yıl raporunda yer alan gelir tablosuna göre; bankanın söz

konusu yatırımlarından elde ettiği gelir 2005 mali yılsonunda 630 milyon USD iken

2006 mali yılsonunda 1.067 milyon USD’na, 2007 mali yılsonunda ise 1.151 milyon

44

USD’na yükselmiştir (a.g.e:50).

Bankanın 2007 mali yıl raporunda yer alan bilânço ve gelir tablosuna göre;

banka 2005 mali yılını 3.189 milyon USD kazanç ile kapatmasına rağmen 2006 mali

yılını 2.389 milyon USD ve 2007 mali yılını ise 140 milyon USD kayıpla kapatmıştır.

Bu performansın bir sonucu olarak 2005 mali yılı sonunda 27.171 milyon USD olan

dağıtılmamış kurum kazancı (Retained Earnings) 2006 mali yılı sonunda 24.782 milyon

USD’na düşmüş ve 2007 mali yılı sonunda yapılan 3.189 milyon USD’lık netleştirme

neticesinde 27.831 milyon USD’na yükselerek bankanın finansman kaynağına

eklenmiştir (a.g.e:51).

2.7.4. 2007 Mali Yılında Sağlanan Fonların Türleri Açısından Dağılımı

Dünya Bankası üye ülkelere yatırım (proje) kredileri, uyum (program) kredileri

ve hem proje hem de program kredisi bileşeni içeren karma krediler sağlamaktadır.

Dünya Bankası tarafından verilen kredilerin dağılımına baktığımızda, aşağıdaki grafikte

de görüldüğü üzere, yatırım kredilerinin öneminin devam ettiğini söyleyebiliriz. Sadece

2002 yılında toplam taahhüt edilen krediler içerisinde yapısal uyum kredileri, 2001

ekonomik krizin de etkisiyle, yatırım kredilerini geçmiştir. Diğer yıllarda ise yatırım

kredilerinin toplam içindeki payı yapısal uyum kredilerinin oldukça üzerindedir (IBRD,

2007/b:12).

Grafik 9 : IBRD’ nin Taahhüt Bazında Kredi Dağılımı Kaynak: IBRD Management’s Discussion and Analysis, 2007, s.12 Aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere, örneğin 2007 mali yılında taahhüt edilen

12.829 Milyon USD fonun %72’ si yatırım kredisi olarak sağlanırken kalan % 28

45

yapısal uyum kredileri için taahhüt edilmiştir. Bu oranlar 2006 mali yılı için kullanılan

14.135 Milyon USD fonun % 65 yatırım kredisi % 35’i yapısal uyum kredileri olarak

gerçekleşmiştir. IBRD tarafından 2007 mali yılında taahhüt edilen 12.829 Milyon USD

fon toplam 112 projeye sağlanmıştır. Bu projelerin 90 âdeti (%80) yatırım projesi iken

kalan 22 âdeti (%20) uyum projesidir. 2006 mali yılında ise fon sağlanan 113 projenin

92 âdeti (%81) yatırım projesi iken kalan 21 âdeti (%19) uyum projesidir (WB Annual

Report, 2007:1-63).

Kaynak: The World Bank Annual Report 2007 s. 1-63

2.7.5. 2007 Mali Yılında Sağlanan Fonların Bölgesel ve Sektörel Dağılımı

IBRD 2007 mali yılında taahhüt bazında 34 ülkede 112 proje için 12,8 Milyar

USD fon sağlamıştır. Bu fonların bölgesel dağılımına baktığımızda, aşağıdaki grafikte

de görüldüğü üzere, 12,8 Milyar ABD Dolarlık fonun %34’ü Latin Amerika ve Karayip

bölgesinde, %26’sı Türkiye’nin de sınırları içerisinde bulunduğu Avrupa ve Orta Asya

(ECA) bölgesinde, %22’lik kısmı ise Doğu Asya ve Pasifik bölgesinde kullanılmıştır

(a.g.e:1-63).

Grafikte belki de dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi Afrika kıtasında

IBRD fonlarının kullanımının %1’ in altında gerçekleşmesidir. Bunun nedeni; bu

bölgedeki ülkelerin çok büyük bölümünün kişi başına milli gelir seviyelerinin düşük

olması sebebiyle daha uygun koşullarda IDA fonu kullanmalarındandır. 2007 mali

yılında IDA fonlarının yaklaşık yarısı Afrika kıtasında kullanılmıştır

Tablo 13: IBRD Tarafından 2007 Mali Yılda Sağlanan Fonların Türleri Açısından Dağılımı

2003 2004 2005 2006 2007 Taahhüt Bazında Sağlanan Fonlar (I=II+III) (Milyon $)

11.231 11.045 13.611 14.135 12.829

Uyum (Policy) Kredileri (II) 4.187 4.453 4.264 4.906 3.635 Yatırım Kredileri (III) 7.044 6.592 9.347 9.229 9.194 Toplam Proje Sayısı (A=B+C) 99 87 118 113 112 Uyum Projeleri (B) 21 18 23 21 22 Yatırım Projeleri (C) 78 69 95 92 90

46

Güney Asya13%

Orta Doğu & Kuzey Afrika

5%

Latin Amerika &Karayipler

33%

Afrika<1%

Doğu Asya &Pasifik

22%

Avrupa& Orta Asya

26%

Grafik 10: 2007 Mali Yılında IBRD tarafından Sağlanan Fonların Bölgesel Dağılımı Kaynak: The World Bank Annual Report 2007

IBRD tarafından 2007 mali yılında sağlanan 12,8 Milyar USD fonun sektörel

dağılımına baktığımızda; sağlanan fonların %28’ inin ulaştırma, %21’inin adalet ve

kamu yönetimi, %15’ inin ise su, sağlık ve sel baskınından korunma sektörlerinde

kullanıldığını görmekteyiz (a.g.e:53).

Su & Sağlık& Sel Baskınından

Korunma15%

Enerji & Madencilik

4%

Bilgi&İletiş im <1%

Finans9%

Ulaştırma28%

Eğitim3%

Sağlık & Diğer Sosyal Hizmetler

7%

Endüstri & Ticaret

6%

Adalet & Kamu Yönetimi

21%

Tarım& Balıkçılık& Ormancılık

7%

Grafik 11: 2007 Mali Yılında IBRD Tarafından Sağlanan Fonların Sektörel Dağılımı Kaynak: The World Bank Annual Report 2007.

IBRD tarafından sağlanan fonların kullanıldığı sektörler, faydalanıcı ülkeler-

bölgeler ve bunlara paralel olarak IBRD’nin misyonuna yönelik ciddi eleştiriler söz

konusudur:

Perkins; mevcut küresel ekonomik dünyada uygulanan ekonomik politikaların

bir sonucu olarak, dünya nüfusunun yarıdan fazlasının 2 dolarlık gündelik gelirle

yaşamak zorunda kaldığını, iki milyardan fazla insanın yaşamak için temel ihtiyaçlar

47

olan elektrik, temiz su, sağlık hizmetleri, mülkiyet, haberleşme, polis ve itfaiye

güvencesinden yararlanamadığını, Dünya Bankasının finanse ettiği projelerin %55 ile

%60’ının başarısızlıkla sonuçlandığını, Üçüncü Dünya borçlarını yönetmenin

maliyetinin tüm Üçüncü Dünya ülkelerinin sağlık veya eğitim harcamalarını aştığını,

Üçüncü Dünya borçlarının her yıl artarak 3 trilyon dolara ulaştığını, birçok ülkede

nüfusun %1’iniş oluşturan kesimin özel mülkiyetin %90’dan fazlasının elinde

tuttuğunu, her gün en az 34.000 beş yaş altı çocuğun açlık ya da önlenebilecek

hastalıklar nedeniyle öldüğünü, askeri harcamaların oldukça yüksek olduğunu belirterek

bu durumun değiştirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır (Perkins, 2007:334-341).

Kuruluşundan bu yana kalkınmakta olan ülkelerin ekonomik ve sosyal

gelişmelerini sağlama konusunda önemli proje ve hükümet programlarını destekleyen

Dünya Bankasından beklenti, “yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak” olarak

hedeflediği misyonuna uygun olarak fonlarını daha çok yoksul ve kalkınma odaklı proje

ve programlar için kullanmasıdır.

Yukarıdaki paragrafta da özetlemeye çalıştığım Perkins’in ilgili tespitleri de

dikkate alınarak, IBRD tarafından sağlanan fonların sektörel dağılımında ulaştırma ile

birlikte eğitim, sağlık ve diğer sosyal hizmetler sektörlerinde kullanılacak proje ve

programlara öncelik verilmeli ve bu sektörlerin toplam fon kullanımı içerisindeki

payları artırılmalıdır.

2.7.6. 2007 Mali Yılında En Çok Fon Sağlanan Ülkeler ve Ülke Kredi Riskleri

Dünya Bankası’nca 2007 mali yılında sağlanan toplam 24,7 Milyar8 USD fonun

yaklaşık 13 Milyar ABD Dolarlık kısmı (%52,7) aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 9

ülkeye sağlanmıştır. Toplam kaynağın 3.751 Milyon ABD Dolarlık kısmı ( %15,2)

Hindistan’a sağlanırken Türkiye’ye 1.158 Milyon USD (%4,7) fon sağlanmıştır (WB

About Us, 2008).

Dünya Bankası’nca 2007 mali yılında en çok fon sağlanan ülkeler aşağıdaki

tabloda özetlenmiştir.

8 Toplam 24,7 Milyar USD fonun 12,8 Milyar USD’lık kısmı IBRD, kalan 11,9 Milyar USD’lık kısmı IDA tarafından sağlanmıştır.

48

Tablo 14: Dünya Bankasınca 2007 Mali Yılında En Çok Fon Sağlanan Ülkeler Borçlu Sağlanan Fon

(Milyon ABD Doları) Toplam İçindeki Payı

(%) Hindistan 3.751 15,2 Arjantin 1.749 7,1 Çin 1.641 6,6 Endonezya 1.159 4,7 Türkiye 1.158 4,7 Kolombiya 1.102 4,5 Pakistan 985 4 Nijerya 750 3 Vietnam 712 2,9 9 Ülke Toplam 13.007 52,7 Toplam (IBRD+IDA) 24.696 100

Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi

Ülke kredi riskleri borçlu ülkelerin taahhütlerini yerine getirememeleri nedeniyle

Dünya Bankası’nın uğrayabileceği zarar riskini ifade etmektedir. IBRD’ nin “Kredi

Risk Departmanı” sürekli olarak borçlu üye ülkelerin kredi risklerini analiz eder. Bu

analizler sonucunda Dünya Bankası muhtemel zarar için mali tablolarında karşılık

ayırmaktadır. IBRD’ nin mevcut düzenlemelerine göre bir ülkenin maksimum kredi risk

miktarının belirlenmesinde “Adil Erişim Limiti (Equitable Access Limit)” veya “Tek

Borçlu Limiti (Single Borrower Limit)” den hangisi düşük ise o dikkate alınmaktadır

(IBRD, 2007/b:25).

Adil Erişim Limiti IBRD’ nin kayıtlı sermayesi, rezervleri ve dağıtılmayan

karının %10’una eşittir. Tek Borçlu Limiti ise her yıl İcra Direktörleri tarafından IBRD’

nin rezervleri ve önceki yıl net gelirin dağıtımı suretiyle hesaplanmaktadır. 2007 mali

yılı için Adil Erişim Limiti 21,7 Milyar ABD Doları iken, Tek Borçlu Limiti 14,5

Milyar ABD Doları olarak belirlenmiştir.

Grafik 12: 2007 Mali Yılı Sonu İtibariyle Kredi Riski En Yüksek Olan 8 Ülke

Kaynak: IBRD Management’s Discussion and Analysis, 2007, s.25

49

Yukarıdaki grafikte de görüleceği üzere kredi risk limiti, Tek Borçlu Limiti daha

düşük olduğu için, 14,5 Milyar USD seviyesindedir. 2007 Mali yılı sonu itibariyle tek

borçlu limitine en yakın, bu yüzden risk limiti en yüksek ülkeler Çin, Brezilya ve

Türkiye’dir. Çin’in 2007 mali yılı sonu itibariyle toplam kredi riski miktarı (sağlanan

garantilerin net bugünkü değeri dâhil) 11,6 Milyar USD olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye’ nin kredi risk miktarı ise 6 Milyar USD’nın üzerinde seyretmektedir (IBRD,

2007/b:25).

Aslında yukarıdaki grafikte yer alan Tek Borçlu Limiti kredi riski olarak

algılanmakta ve bir ülkenin Dünya Bankasındaki maksimum kredi bakiyesini (ödenecek

borç miktarlarını) ifade etmektedir. Bu limit ülkelerin ödeme kabiliyetleri ya da fon

kullanma ihtiyaçlarına bakılmaksızın her ülke için tek bir tutardır (14,5 Milyar $). Bu

yüzden grafik, kanımca, ülkelerin kredi riskinden ziyade Dünya Bankasına en çok borcu

olan 8 ülkenin borç tutarlarını göstermektedir.

Fon kullanıcısı ülkelerin kullandıkları fonların anapara geri ödemesi ile birlikte

faiz ve diğer masraflarını vadesinde ödemeleri durumunda, Dünya Bankası açısından

herhangi bir risk gerçekleşmeyecektir. Bu nedenle Dünya Bankası tarafından Tek

Borçlu Limiti dışında kredi riskine ilişkin özel bir tanımının yapılmasında fayda vardır.

Kredi riski tanımında fon kullanan ülkelerin borç bakiyeleri ile birlikte bu bakiyelerin

vadesinde ödenmeyen (vadesi geçmiş) kısmı ve ülkelerin borç ödeme kabiliyetlerinin

dikkate alınması gerekir. Örneğin yukarıdaki grafikte Türkiye için yer alan 6 Milyar

ABD Doları Türkiye’nin Dünya Bankasına ödenecek kredi bakiyesini ifade etmektedir.

Ancak, Türkiye’nin yükümlülüklerini vadesinde yerine getirmesi nedeniyle Bankaya

karşı vadesi geçmiş bir borcu söz konusu olmadığından herhangi bir kredi riski de

oluşmamıştır.

50

3. BÖLÜM

DÜNYA BANKASI TARAFINDAN SAĞLANAN KREDİ TÜRLERİ VE DİĞER

İMKÂNLAR

3.1. Dünya Bankası Tarafından Sağlanan Kredi Türleri

Dünya Bankasının yatırım kredileri (investment credits), uyum kredileri

(adjustment loans) ve bu ikisinin karmasından oluşan karma krediler (hybrid loans)

olmak üzere sağladığı 3 tür kredi söz konusudur.

Dünya Bankası, kuruluşundan 1980’lere kadar, gelişmekte olan ülkelerin

kalkınma hedeflerine ulaşmasına katkıda bulunacak yatırım projelerine yönelik olarak

verilen yatırım kredileri üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak son 25 yıldır gelişmekte olan

ülkelerin toplumsal yapılarını, kendi öngördüğü kalkınma modeli çerçevesinde

yönlendirecek programlara yönelik uyum kredileri de vermeye başlamıştır. Bu misyon

değişikliği, uygulamada Bankanın geleneksel proje kredisi anlaşmalarının yanı sıra

özellikle 1980 yılından bu yana, az gelişmiş ülke hükümetleriyle “Yapısal Uyarlanma

Kredisi Anlaşmaları” ile daha dar kapsamlı “Sektörel Uyarlanma Kredisi

Anlaşmaları”nı imzalamaya başlamasıyla sonuçlanmıştır. Son dönemlerde ise hem proje

hem de program kredisi bileşeni içeren “Karma Kredi Anlaşmaları” da uygulamaya

başlanmıştır (Kaya, 2002:19).

Böylece Dünya Bankası kalkınma amaçlı gelişmekte olan ülkelerdeki mikro

projecilik misyonunu son dönemlerde IMF istikrar politikalarıyla da uyumlu makro

istikrar politikalarına bırakmaya başlamıştır. Bu husus da Dünya Bankası’nın kuruluş

misyonuna aykırı politikalar olarak dikkat çekmekte ve ciddi eleştirilere uğramaktadır.

3 Nisan 2008 tarihi itibariyle Türkiye’de 194 projeye Dünya Bankası kısmen ya

da tamamen finansman sağlamıştır. Bu projelerin 167’si (%86’sı) yatırım kredisi ile

finanse edilirken kalan 27’si (%14’ü) ise uyum kredileri ile finanse edilmiştir (WB

Projects & Operations, 2008).

51

Dünya Bankası tarafından verilen kredilerin türleri ve bu kredilere ilişkin örnek

projeler aşağıdaki bölümde incelenecektir.9

3.2. Yatırım (Proje) Kredisi Anlaşmaları

Dünya Bankası kuruluşundan bu yana gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasına

yardım edecek projelerin finansmanı için uzun dönemli (5 ila 10 yıl arasında) yatırım

kredisi sağlamaktadır. Bu krediler, büyük ölçüde, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik

ve sosyal gelişmeyi sağlamaya yönelik mal, iş ve hizmet temininde kullanılmaktadır.

Banka bu tür kredileri kullandırırken: bu kredinin borç alan ülkenin ekonomisinin

gelişmesine katkıda bulunmasını, sağlam ve üretken projelerde kullanılmasını ve de

krediyi kullanacak ülkenin, krediyi geri ödeme kapasitesini göz önünde

bulundurmaktadır (Tünsoy, 2005:14).

Dünya Bankası’nın temel işlevlerinin başında kalkınmaya yönelik projelerin

kredilendirilmesi gelir. Banka tarafından kullandırılan yatırım kredilerinin temel

özellikleri şunlardır (World Bank, 2001:5 ve Tünsoy, 2005:14-15):

Ø Bu krediler, borcunu geri ödeme kapasitesine sahip ülkelerin yatırım

projelerinin finansmanında kullandırılmaktadır.

Ø Bu krediler, ekonomik yönden gelişmiş ülkelerden ziyade, gelişmekte olan

ülkelere sağlanmaktadır.

Ø Eğitim kalitesinin artırılması, alt yapı yatırımlarının desteklenmesi, sanayi

yatırımları ve sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi vb. nedenlerle; eğitim, sağlık,

ulaştırma, ticaret vb. birçok sektöre verilebilir. Bir projeye sağlanan krediler

tek bir sektörde kullanılabileceği gibi, aynı anda birçok sektörde de

kullanılabilmektedir.

Ø Bir projenin banka tarafından finanse edilebilmesi için, o projenin ekonomik,

teknik ve mali açılardan yeterli bulunması ve ekonomik gelişmeye katkıda

bulunması gerekir.

Ø Bu krediler ülke hükümetine doğrudan verilebileceği gibi, o ülke

9Dünya Bankası tarafından verilen kredilerin türleri ve bu kredilere ilişkin örnek anlaşmalar 2001 yılında yayımlanan Kredi Araçları “ World Bank Lending Instruments-Resources for Development Impact” kitapçığında ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Çalışmamızın bu bölümü söz konusu kaynağın, tarafımca Türkçeye çevrilmesi temel alınarak, değerlendirilmesi suretiyle hazırlanmıştır.

52

hükümetinin garantisi altında çeşitli kurum ve/veya kuruluşlarına da

verilmektedir.

Banka tarafından verilen yatırım kredileri, ilgili yatırım projesinin tamamını

finanse etmez, kalan kısmının o ülke iç kaynakları veya diğer dış kaynaklarından

finanse edilmesi gerekir. Bir başka deyişle yatırım projeleri, ortak finansman

yöntemiyle finanse edilmektedir. Söz konusu uygulamanın amacı, ödenmesi gereken

vergi, harç vb. ödemelerin Banka kaynaklarından karşılanmasını engellemek ve üye

ülkenin projeyi sahiplenmesini sağlamaktır (Eğilmez, 1996:75).

3.2.1. Yatırım Kredisi Anlaşma Türleri

Yatırım kredisi anlaşma türleri aşağıda yer almaktadır:

Ø Özel Yatırım Kredileri (Specific Investment Loan- SIL )

Ø Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (Sector Investment and Maintenance

Loan- SIM)

Ø Program Uyum Kredileri (Adaptable Program Loan- APL)

Ø Hazırlık Kredileri (Learning and Innovation Loan- LIL)

Ø Teknik Yardım Kredileri (Technical Assistance Loan- TAL)

Ø Aracı Kurum Kredileri (Financial Intermediary Loan- FIL)

Ø Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri (Emergency Recovery Loan- ERL)

Yatırım kredilerinin büyük bölümü, aşağıda da ayrıntılı olarak açıklanacağı

üzere, Özel Yatırım Kredileri (SIL) ve Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (SIM)

türündedir. Son dönemlerde uygulanmaya başlayan Program Uyum Kredileri (APL) ve

Hazırlık Kredileri (LIL) daha çok yenilik ve esneklik sağlayan yatırım kredileridir.

Diğer kredi türleri -Teknik Yardım Kredileri (TAL), Aracı Kurum Kredileri (FIL), Acil

İyileştirme (Yardım) Kredileri (ERL)- ise borçlu ülkenin özel ihtiyaçlarına göre

düzenlenmektedir.

53

3.2.1.1. Özel Yatırım Kredileri (Specific Investment Loan- SIL)

Özel Yatırım Kredileri (SIL) ekonomik, sosyal ve kurumsal altyapının

oluşturulması, rehabilitasyonu ve muhafazasına yönelik projeleri desteklemek için

verilen kredilerdir.

SIL aynı zamanda danışmanlık hizmetleri, yönetim ve eğitim programlarını da

finanse etmektedir. SIL büyük ölçekli projeler için esnek bir kredi verme aracıdır. Bu

krediler özel bir yatırımın teknik, finansal, ekonomik, çevresel ve kurumsal olarak

uygulanabilirliliğini desteklemeye yardım etmektedir. SIL, yatırımların verimliliğini

etkileyecek politika reformlarını da desteklemektedir (Tünsoy, 2005:18).

Örneğin, IBRD tarafından 9 Temmuz 1998 tarihinde Tayland’a “Thailand

Social Investment Project” adı altında 300 milyon $ tutarında Özel Yatırım Kredisi

verilmiştir. Söz konusu kredi, Doğu Asya’da yaşanan ekonomik kriz sonrası verilen bir

özel yatırım kredisidir. Bu kredi ile işsizlik ve yoksulluk için gerekli sosyal hizmetlerin

sağlanması ve hızlı bir şekilde yeni iş imkânlarının yaratılması, merkezi olamayan

yapılanma içerisinde yerel kapasitenin artırılması amaçlamıştır. IDA tarafından ise 14

Nisan 1998 tarihinde Sri Lanka Hükümetine “Sri Lanka Mahaweli Restructuring And

Rehabilitation Project” adı altında 57 Milyon ABD Doları tutarında Özel Yatırım

Kredisi verilmiştir. Söz konusu kredi Mahavelli yetkililerinin, nehir havzalarının

yönetimi konusunda, proje uygulamalarına odaklanmalarını sağlamayı; havzadaki ve

nehir arazisindeki doğal kaynakların daha etkili, verimli ve sürdürebilir bir şekilde

yönetilmesine yardım etmeyi amaçlamıştır. Proje aynı zamanda, iyileştirme, yükseltme,

operasyonların geliştirilmesi ve sulama olanaklarının bakımı neticesinde bölgedeki

tarımsal verimliliği artırmayı amaçlamıştır (World Bank, 2001:6).

Türkiye’de 3 Nisan 2008 tarihi itibariyle finansmanı Dünya Bankasınca

sağlanan 194 Projenin 97’si (% 50’si) SIL’dir. Bunlardan 2 âdeti taslak halinde, 6 âdeti

çeşitli sebeplerle düşen statüde, 77 âdeti kapanmış ve kalan 12 âdeti ise aktif

(uygulaması devam etmekte) durumdadır. Aktif durumdaki bazı SIL projelerine ilişkin

bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (WB Projects & Operations, 2008).

54

Tablo 15: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Özel Yatırım Kredileri (SIL) PROJE ADI TARİH PROJENİN MALİYETİ ANA SEKTÖR

(Milyon ABD Doları) YÜRÜRLÜK SON

KULLANIM TOPLAM IBRD

KATKISI Yenilenebilir Enerji 25.03.2004 30.06. 2010 502 202 Enerji ve Madencilik Ortaöğretim (APL II) 15.03.2005 31.05.2010 104 104 Eğitim

Sosyal Riskin Azaltılması Projesi 26.05.2005 30.09.2010 400 400

Kamu Yönetimi ve Adalet Sağlık ve Diğer Sosyal Hizmetler

Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi 01.06.2004 30.06.2012 38 20

Tarım, Balıkçılık ve Ormancılık

Elektrik Üretiminin Rehabilitasyonu ve Yeniden Yapılandırılması Projesi 06.06.2006 31.12.2011 481 336

Enerji ve Madencilik Endüstri ve Ticaret

İkinci Özelleştirme Sosyal Destek Projesi 14.06.2005 30.06.2009 582 465

Kamu Yönetimi ve Adalet - Endüstri ve Ticaret

Elektrik İletiminin Rehabilitasyonu 19.09.2007 31.12.2012 344 269

Enerji ve Madencilik Finans- Kamu Yönetimi, Yasa ve Adalet

Belediye Hizmetleri Projesi 23.06.2005 30.06.2010 305 275 Su, Sağlık ve Sel Baskınından Korunma- Eğitim

Kaynak: WB Projects & Operations, World Bank Web Site, (03.04.2008)

3.2.1.2. Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (Sector Investment and Maintenance

Loan - SIM)

Sektör Yatırım ve Koruma (SIM) Kredileri, belirli sektörlerdeki kamu

harcamaları programları üzerine yoğunlaşan kredi türleridir. SIM kredileri yeni

sermaye yatırımları, rehabilitasyonu, korunma ve yeniden yapılanma faaliyetleri

arasında uygun bir denge oluşturmaktadır. Bu kapsamda sağlanan krediler ile kredi

sağlanan ülkenin kalkınma öncelikleri de dikkate alınarak yapılacak sektör

harcamalarının, politikalarının ve performansının aynı çizgi içerisine getirilmesi

amaçlanmaktadır. SIM kredileri ile aynı zamanda krediyi kullanan ülkenin yatırım ve

harcama programlarının planlamasına, uygulanmasına ve gözden geçirilmesine yönelik

kurumsal kapasitesinin güçlendirilmesine de katkı sağlanması amaçlanmaktadır (World

Bank, 2001:7 ve Tünsoy, 2005:18).

SIM kredileri aynı zamanda, programlarının başarısı için gerekli sektörel politik

reformların ve sektörel yatırım programlarının oluşumuna yönelik anlaşmaları, program

ya da projeyi uygulayacak olan kurumların kurumsal altyapılarının güçlendirilmesini de

kapsamaktadır (World Bank, 2001:7).

Örneğin, IBRD tarafından Endonezya’ya “Indonesia Sumatra Region Roads

Project” projesi kapsamında 31 Mart 1998 tarihinde 234 milyon ABD Doları tutarında

SIM kredisi verilmiştir. Bu proje verimli, eşit çevresel sürdürülebilirliği sağlayacak

şekilde, bölgesel kalkınmanın sağlanmasında, krediyi kullanan ülkeye destek olmayı

55

amaçlamaktadır. Proje, Sumatra’da bulunan 8 bölge arasında ulaşım altyapısının

planlaması ve yönetiminin entegrasyon ve güçlendirilmesiyle etkin ve kolay bir ulaşım

ağının kurabilmesini amaçlamıştır. IDA tarafından ise Gana’ya “Ghana Trade And

Investment Gateway Project” projesi kapsamında 9 Temmuz 1998 tarihinde 50,5

milyon ABD Doları tutarında SIM kredisi verilmiştir. Bu proje, ihracata dayalı

yatırımcıları ülkeye çekerek ihracata dayalı büyümeyi hızlandırmak ve ticareti

kolaylaştırmak amacını gütmektedir (a.g.e:7).

Türkiye’de 3 Nisan 2008 tarihi itibariyle finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan

194 Projenin 14’ü SIM’dir. Bu projelerin tamamı kapanmış durumdadır. Bazı SIM

projelerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (WB Projects & Operations,

2008).

Tablo 16: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Sektör Yatırım ve Koruma Kredileri (SIM)

PROJE ADI TARİH PROJENİN MALİYETİ ANA SEKTÖR



KATKISI Tarım Geliştirme ve Uygulamalı Araştırma Projesi 17.04. 1984 31.10.1993 72 72 Tarım, Balıkçılık-Ormancılık

Otoyol Rehabilitasyon Projesi 11.05.1982 30.06.1987 71 71 Ulaşım

Endüstriyel İhracat Geliştirme 19.01.1988 30.06.1993 300 300 Endüstri

Demiryolu Projesi (02) 08.07.1986 31.12.1993 456 197 Ulaşım

Güney Antalya Turizm Altyapı Projesi 06.07.1976 31.12.1984 26 26 Kentsel Kalkınma


3.2.1.3. Program Uyum Kredileri (Adaptable Program Loan- APL)

Program Uyum Kredileri (APL), uzun dönemli kalkınma programlarının her

safhasında destek sağlayan kredilerdir. Program uyum kredileri (World Bank, 2001:8):

Ø Uzun dönemli kalkınma programlarına ilişkin safhaları,

Ø Destek sağlanılan safhalar için ilgili sektör politikaları,

Ø Sektör yatırımları ve yenilenen harcamalar için belirlenen öncelikler ile ilgili

anlaşmaları kapsamaktadır.

Programın her aşamasındaki işlemler gözden geçirilerek değerlendirilir. Ayrıca,

bir sonraki aşamaya geçmeden önce gerekli tüm analiz ve değerlendirmeler yapılır.

56

APL bir programın başarılı bir şekilde uygulanabilmesinde önemli bir role sahip

bulunan kurum ve organizasyonlarda gerekli değişliklerin yapılabilmesinde

kullanılmaktadır. APL daha çok su, sağlık, eğitim ve doğal kaynak yönetimi alanlarında

sistematik reformlar veya sektörün yeniden yarılandırılmasına yönelik programları

desteklemek için sağlanan kredilerdir (World Bank, 2001:8 ve Tünsoy, 2005:19).

Örneğin, IBRD tarafından Hindistan’a “India Power Sector Restructuring

Program Loan” projesi adı altında 18 Şubat 1999 tarihinde 210 milyon ABD Doları

tutarında APL kredisi verilmiştir. Söz konusu kredi sekiz yılı aşkın süreçte uygulanacak

uyum programının ilk safhası olarak, devlet bütçesinde ana sorunlardan biri olan enerji

sektöründeki dönüşümü sağlayarak öncelikli sektörlere katkı sağlamaya yardımcı

olmayı amaçlamaktadır. IDA tarafından ise Bolivya’ya “Bolivia Health Sector Reform

Project” projesi adı altında, 15 Haziran 1999 tarihinde, 25 milyon ABD Doları

tutarında APL kredisi verilmiştir. Söz konusu kredi Bolivya’daki küçük yaştaki çocuk

ölüm oranını azaltmaya yönelik olarak hükümetin sağlık reform programının ilk

aşamasını desteklemeye yönelik verilmiş bir kredidir (World Bank, 2001:8).


194 Projenin 7’si APL’dir. Bunlardan 1 âdeti çeşitli sebeplerle düşen statüde, 2 âdeti

kapanmış ve 4 âdeti ise aktif (uygulaması devam etmekte) durumdadır. Aktif durumdaki

APL projelerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (WB Projects &

Operations, 2008).

Tablo 17: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Program Uyum Kredileri (APL) PROJE ADI TARİH PROJENİN MALİYETİ ANA SEKTÖR



KATKISI Güneydoğu Avrupa Enerji Topluluğu- Uyarlanabilir Program Kredisi 2 (ECSEE-APL 2) 04.04.2005 31.12.2010 78 66 Enerji ve Madencilik Güneydoğu Avrupa Enerji Topluluğu- Uyarlanabilir Program Kredisi 3 24.03.2006 30.06.2011 195 150

Enerji ve Madencilik -Endüstri ve Ticaret

Sağlıkta Dönüşüm 20.05.2004 31.12.2008 75 61 Kamu Yönetimi ve Adalet Devlet Demiryollarının Yeniden Yapılandırılması 09.06.2005 30.09.2009 221 185 Ulaşım


3.2.1.4. Hazırlık Kredileri (Learning and Innovation Loan -LIL)

Hazırlık Kredileri (LIL) yoğun olarak, küçük ölçekli pilot yatırımlar ve kapasite

57

geliştirmeye yönelik projelerin desteklenmesine yönelik verilen kredilerdir. LIL ile

desteklenen projelerin başarılı olması durumunda, bu projeler daha büyük projelere

dönüştürülerek, elde edinilen bilgi ve tecrübelerinden fayda sağlanmış olmaktadır

(Tünsoy, 2005:19).

LIL, tutarı 5 Milyon ABD Doları aşmamakta ve genelde bankanın diğer yatırım

kredilerinden daha kısa sürede olmak üzere 2-3 yıllık periyotta uygulanmaktadır. Bu

krediler, öğrenilen derslerden çıkarım yapmak üzere, etkili izleme ve değerlendirme

sistemini içermektedir. LIL, yeni yaklaşımları test etmek için, daha çok işe başlama

amacıyla, yeni üyelere kullandırılan bir kredidir. Bu krediler (World Bank, 2001:9):

Ø Kurumsal ortaklar arasında güvenin oluşturulması,

Ø Kurumsal kapasitenin test edilmesi,

Ø Büyük projelerin hazırlanmasındaki pilot yaklaşımlar,

Ø Yerel bazlı kalkınma girişimlerinin desteklenmesi,

Ø Esnek planlama gerektiren projelerin başlatılması gibi alanlarda

kullanılmaktadır.

Örneğin, IBRD tarafından Gabon’a “Gabon Pilot Community Infrastructure

Works” projesi adı altında 24 Ağustos 1998 tarihinde 5 Milyon ABD Doları tutarında

LIL kredisi verilmiştir. Söz konusu proje, küçük ölçekli yerel özel firmaların işlerinin

kalitesinin yükseltilmesini kolaylaştırmak amacıyla, proje tanzimi, metot ve

prosedürlerin test edilmesi konusunda hükümete yardım etmeyi amaçlamaktadır. Proje

aynı zamanda özel inşaat firmalarının güçlendirilmesi ve yoksullar arasında istihdamın

artırılması amacıyla, söz konusu metotlarla ilgili bilgilerin yayılmasını da

desteklemektedir. IDA tarafından ise Moldavya’ya “Moldova Rural Finance Project”

projesi adı altında 13 Ocak 1998 tarihinde 5 Milyon ABD Doları tutarında LIL kredisi

verilmiştir. Söz konusu proje, küçük çiftçilere ve kırsal girişimcilere finansal hizmet

sağlayacak kırsal ortak bankacılık sistemini oluşturmayı amaçlamaktadır (a.g.e:9).

Türkiye’de bugüne kadar uygulanan tek LIL projesi “Commodities Market

Development Project” (Emtia Piyasasını Geliştirme Projesi) dir. Temel olarak endüstri

ve ticaret sektörlerini hedefleyen proje, 16 Haziran 1998 tarihinde yürürlüğe girmiş ve

58

31 Mart 2003 tarihinde kapanmıştır. Proje ile ilgili olarak IBRD tarafından 4 Milyon

ABD Doları kaynak sağlamıştır (WB Projects & Operations, 2008).

3.2.1.5.Teknik Yardım Kredileri (Technical Assistance Loan-TAL)

Teknik Yardım Kredileri (TAL), ekonomik ve sosyal kalkınmanın teşvik

edilmesine yönelik reform, strateji ve uygulama politikaları ile doğrudan ilgili

kurumların kapasitelerinin güçlendirilmesi amaçlarına yönelik olarak üye ülkelere

kullandırılır. Bu krediler aynı zamanda kamu sektörü reformu ve yatırımların hazırlık,

uygulama ve devamı ile ilgili kapasitenin güçlendirilmesine katkıda bulunur. TAL

kredileri genelde yatırım ya da uyum faaliyetlerinin hazırlık ve uygulaması

safhalarındaki bir takım özel hususları destekleyerek bu faaliyetleri tamamlayıcı bir rol

üstlenir. Bu krediler; organizasyonel düzenleme, personel yönetimi metotları ve önemli

kurumlarda teknik, fiziksel ya da finansal kaynak konularında yoğunlaşabilir (World

Bank, 2001:10).

IDA tarafından Makedonya’ya “Makedonya Pension Reform Technical

Assistance Project” projesi kapsamında 9 Temmuz 1998 tarihinde 1 milyon ABD

Doları tutarında TAL kredisi verilmiştir. Bu proje, ülkenin uygulamakta olduğu sosyal

sektör uyum programı altında ilgili politika ve reformların oluşturulmasına yönelik

olarak verilmiştir. Proje, emeklilik ile ilgili reformların planlanması, bu konuda

mevzuatın geliştirilmesi ve Makedonya Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile

emeklilik fonlarının kapasitesinin güçlendirilmesini desteklemektedir. IBRD tarafından

ise Peru’ya “Peru Urban Property Rights Project” projesi kapsamında 6 Ağustos 1998

tarihinde 38 milyon ABD Doları tutarında TAL kredisi verilmiştir. Proje yoğun olarak

fakir kentsel yerleşim merkezlerindeki mülkiyet haklarının düzenlenmesini

planlamaktadır. Proje, yaklaşık 860.000’ i bireysel olarak istihkak edilmiş olmak üzere,

960.000 mülkün kayıt edilmesini finanse etmektedir. Bu işlem, genel olarak fakirlik

çizgisinde olan, toplam nüfusun yaklaşık %25’ ini oluşturan 4 milyon insanı

kapsamaktadır (a.g.e:10).


194 Projenin 8’i TAL’dır. Bunlardan 1 âdeti çeşitli sebeplerle düşen statüde, kalan 7

âdeti ise kapanmış durumdadır. Bazı TAL projelerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda

özetlenmiştir (WB Projects & Operations, 2008).

59

Tablo 18: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Teknik Yardım Kredileri (TAL)




KATKISI Ankara Hava Kirliliği Kontrol Mühendisliği Projesi 23.10.1979 31.12.1983 6 6 Çevre Özelleştirme Uygulaması Teknik Yardım Projesi 03.05.1994 31.12.1999 100 100 Kamu Yönetimi ve Adalet Kaynak: WB Projects & Operations, World Bank Web Site, (03.04.2008)

3.2.1.6. Aracı Kurum Kredileri (Financial Intermediary Loan-FIL)

Aracı Kurum Kredileri (FIL), reel sektördeki yatırım ihtiyaçlarını karşılamaya

yönelik olarak, yerel mali kuruluşlara uzun dönemli kaynak sağlayan kredilerdir. Finans

kurumları her bir alt projeye ait bulunan riskleri üstlenmektedirler. FIL sağlanan ülkede

tatmin edici bir makroekonomik ve sektör yapısının olması gerekmektedir. Bu krediler,

finans sektöründe rekabetin geliştirilmesine yönelik önlemlerin alınması,

sübvansiyonlar, faiz politikaları vb. konulardaki finansal sektör reformlarını

desteklemektedir. FIL, bir taraftan teknik yardım bileşenlerini kapsarken diğer taraftan

da uyum faaliyetlerine destek sağlamaktadır. Finans sektörü ile ilgili politikaların

geliştirilmesi, sektörde yer alan kurumların desteklenmesi, rekabet içerisindeki

kurumlar ile ilgili operasyonel etkinliğin artırılması, özel girişime sağlanacak kredilerde

kredi şartlarının iyileştirilmesi ve özel sektör yatırımlarının arttırılmasına destek

sağlanması bu kredi türünün amaçları arasındadır (World Bank, 2001:11 ve Tünsoy,

2005:21).

Örnek olarak IBRD tarafından 13 Nisan 1995 tarihinde Litvanya’ya 25 milyon

ABD Doları tutarında FIL verilmiştir. Proje, finans sektörü içerisinde hükümet

tarafından yapılan reformların desteklenmesi ve özel sektör ile özelleştirilmesi

gerçekleştirilmiş olan kuruluşların geliştirilmesine yönelik finansal kaynak ve teknik

yardım sağlamaya yönelik olarak verilmiştir (World Bank, 2001:11).


194 Projenin 34’ü (% 17,5) FIL’dır. Bunlardan 3 âdeti aktif iken, kalan 31 âdeti ise

kapanmış durumdadır. Aktif durumdaki FIL projelerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda

özetlenmiştir (WB Projects & Operations, 2008).

60

Tablo 19: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Aracı Kurum Kredileri (FIL) PROJE ADI TARİH PROJENİN MALİYETİ ANA SEKTÖR

(Milyon $) YÜRÜRLÜK SON


KATKISI KOBİ Finansman I 08.06.2006 30.04.2012 180 180 Finans,Kamu Yönetimi ve Adalet KOBİ Finansman II 19.06.2007 N/A 67 67 Finans ve Eğitim İhracat Finansmanı Aracılık III 17.05.2005 30.06.2010 305 305 Finans, Endüstri ve Ticaret Kaynak: WB Projects & Operations, World Bank Web Site, (03.04.2008)

3.2.1.7. Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri (Emergency Recovery Loan -ERL)

Acil yardım kredileri (ERL) savaş, sivil karışıklık veya doğal afetler gibi

olağanüstü hallere maruz kalmış olan ve bunun sonucu olarak, ekonomisi ciddi bir

şekilde zarar görmüş olan borçlu ülkenin en kısa sürede üretim seviyeleri ile

varlıklarının yeniden düzenlenmesini desteklemeye yönelik kredilerdir. Aynı zamanda

ERL yeniden yapılandırma ile ilgili uygulama ve yönetim biçimlerinin

güçlendirilmesini ve gelecekte ortaya çıkması muhtemel acil durumların etkilerinin

minimize edilmesi veya ortaya çıkmasını engelleyebilecek erken uyarı sistemlerinin

geliştirilmesini desteklemektedir (World Bank, 2001:12 ve Tünsoy, 2005:22).

ERL iyi bir durumda bulunan alan ya da tüketim yerine, sorunlu alanlardaki

yatırım ve üretim faaliyetlerini desteklemeye yöneliktir. Böylece fon sağlanan ülkeler,

sağlanan bu kredilerle sorunlu durumdaki sosyo-ekonomik ve fiziksel sistemlerini kısa

bir süre içerisinde (ortalama 2 ile 3 yıl), hızlı bir şekilde yeniden yapılanma ve

iyileştirme sağlamaya çalışarak kriz durumundan hızla uzaklaşma yoluna girer.

Örnek olarak, IDA tarafından 24 Kasım 1998 tarihinde Bangladeş hükümetine

Bangladeş’de meydana gelen sel felaketi sonrası “Bangladesh Emergency Flood

Recovery Project” projesi kapsamında, 200 milyon ABD Doları tutarında acil

iyileştirme kredisi verilmiştir. Proje, 1998 sel felaketinin yaralarını iyileştirmek

amacıyla, Bangladeş hükümetine sağlanan üç aşamalı stratejinin ilk aşamasıdır. Söz

konusu kredi, sel sonrasında kötü duruma düşen tarımsal, endüstriyel ve ekonomik

faaliyetlerin yeniden canlandırılmasını, yiyecek stoklarının iyileştirilmesini ve

artırılmasını ve makro-ekonomik anlamda bir istikrarın sağlanması ve sürdürülebilmesi

amacıyla verilmiştir. IBRD tarafından ise Dominik Cumhuriyeti’ ne 10 Kasım 1998

tarihinde 111 Milyon ABD Doları tutarında acil iyileştirme kredisi verilmiştir. Proje ile

ekonominin önemli sektörlerinde büyümenin sağlanmasına yardımcı olmak, Georges

kasırgasının neden olduğu sosyal ve ekonomik açıdan önemli olan altyapı

61

hizmetlerindeki yıkıntıların iyileştirme çabalarını desteklemek ve gelecekte meydana

gelecek doğal afetlerin etkisini azaltacak ve ülkenin bu afetlere kısa zamanda cevap

vermesini sağlamasını yönünde kapasitenin güçlenmesini sağlamak amaçlanmıştır

(World Bank, 2001:12).

Türkiye’de 3 Nisan 2008 tarihi itibariyle finansmanı Dünya Bankasınca

sağlanan 194 Projenin 5’i ERL’dir. Bunlardan sadece “Kuş Gribi Mücadele ve Hazırlık

Projesi” aktif durumda iken kalan 4 proje kapanmış durumdadır. ERL projelerine

ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (WB Projects & Operations, 2008).

Tablo 20: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Acil İyileştirme Kredileri (ERL) PROJE ADI TARİH PROJENİN MALİYETİ ANA SEKTÖR



KATKISI Kuş Gribi Mücadele ve

Hazırlık Projesi 24.04.2006 30.11.2010 55 34 Kamu Yönetimi ve Adalet-Finans

Deprem Rehabilitasyon & Yeniden Yapılandırma Projesi 23.07.1992 30.06.2000 285 285 Endüstri ve Ticaret

Acil Deprem İyileştirme Kredisi (EERL) 16.11.1999 31.03.2001 500 253 Kamu Yönetimi ve Adalet

Acil Sel & Deprem İyileştirme Projesi 10.09.1998 30.09.2003 685 369 Endüstri ve Ticaret

Marmara Depremi Acil Yeniden Yapılandırma

(MEER) Projesi” 16.11.1999 31.12.2006 737 505 Endüstri ve Ticaret Kaynak: WB Projects & Operations, World Bank Web Site, (03.04.2008)

3.3. Uyum (Program) Kredisi Anlaşmaları

Uyum kredileri bir sektördeki politik, kurumsal ve yapısal reformları ya da

kredinin sağlandığı ülkedeki ekonomik durumu genel olarak desteklemek amacıyla

verilen kredilerdir. Bu krediler sağlandığı ülkelere dış kaynaklı fonlama ihtiyaçlarını

hızlı bir şekilde kullanma imkânı sağlamaktadır. Önceleri ticaret politikalarını ve tarım

sektörünü de kapsayan makro-ekonomik politika reformlarına destek sağlama amacında

olan uyum kredileri, günümüzde daha çok aşağıdaki konular üzerinde yoğunlaşmıştır

(World Bank, 2001:13):

Ø Yapısal reformlar, mali sektör ve sosyal politika reformları,

Ø Vergi ve ticari reformlar ile teşvik rejimlerindeki engellemelerin

düzeltilmesi,

Ø Kamu sektöründeki kaynak yönetiminin geliştirilmesi,

Ø Rekabetçi piyasa sistemin geliştirilmesi (örneğin yasal ve düzenleyici

62

reformlar),

Ø Uygun izleme ve koruma sistemlerinin oluşturulması (örneğin mali sektör

reformu),

Ø Özel sektör yatırımlarına uygun bir çevre yaratılması (örneğin özelleştirme

ve kamu-özel sektör işbirliği),

Ø İyi yönetişimin ilkelerinin sağlanması (örneğin sivil hizmet reformu) ve

Ø Uyarlamaların kısa dönemli negatif etkilerinin azaltılması (örneğin sosyal

güvenlik fonlarının kurulması).

Uyum kredileri iç ve dış şoklardan etkilenen ülkelerin, 4-5 yıllık bir süreçte

uygulanan uyum politikaları ile şok öncesindeki büyüme hızlarını yakalamaları

amaçlamaktadır (Wolff, 1987:33).

Bu amaçlarla Banka, değişen kalkınma ve istikrar anlayışından hareketle 1980

yılında, mevcut uluslararası konjonktüre de uygun olarak ödemeler dengesi istikrarı ile

dışa açık kalkınma ve iç kaynak mobilizasyonu hedeflerini de içinde barındıran Yapısal

Uyum Kredilerini (Structural Adjustment Loans-SAL) ve bunların türevi niteliğinde

olan sektör bazında uyum için verilen Sektörel Uyum Kredilerini (Sectoral Adjustment

Loans) kullanıma açmıştır. Bu kredilerde, özel bir yatırımın desteği yerine program

kapsamındaki yapısal reformların desteklenmesi amaçlanmıştır. Yapısal uyum kredileri

ile makro-ekonomik istikrarsızlığın azaltılmasına katkıda bulunularak, kaynak

dağılımını iyileştirerek büyümenin yeniden gerçekleştirilmesi sağlanmaktadır. Söz

konusu hedef ve reformların başarıyla gerçekleştirilmesi için, hedeflere ulaşılmasına

bağlı olarak sağlanan fonların dilimleri serbest bırakılır (Güraslan, 2005:23-24).

Banka tarafından kullandırılan uyum kredilerinin temel özellikleri aşağıda yer

almaktadır (Tünsoy, 2005:23-24):

Ø Uyum kredileri, IBRD ve IDA üyesi ülkenin uygulayacağı genel bir programı

desteklemek üzere verilir (Yatırım kredisi ise; bir veya birkaç kurumun, baraj,

yol, hastane yapımı veya eğitim hizmetinin iyileştirilmesi gibi belirli bir

projesini finanse etmek amacına yöneliktir ).

Ø Kredinin sağlanacağı ülkenin, politik ve kurumsal reform faaliyetlerinin ve

makro-ekonomik yönetiminin, fon sağlayıcılarının beklentilerini karşılayacak

63

düzeyde olması beklenmektedir.

Ø Uyum kredileri, ülkenin tümünü ya da belirli bir sektörünün tümünü ilgilendiren

ve genellikle mevcut sistemin değiştirilmesini öngören uygulamalarına destek

olmak amacıyla açılır.

Ø Uyum kredilerinin aşamaları genel olarak, yatırım (proje) kredilerinin

aşamalarından farklıdır. Fakat müteakip bölümlerde de görüleceği üzere,

hazırlanma, müzakere, onaylanma ve denetim açısından aralarında çok az fark

vardır.

Uyum kredileri, IMF stand-by düzenlemesine oldukça benzeyen kredi anlaşma

metinlerine dayanarak açılır. Genellikle IMF stand-by düzenlemelerinin ve uzatılmış

fon kolaylıklarının ardından uygulamaya konulur. Taksitlendirme burada da söz

konusudur. Belirli hedefler, dilimler arasında bölünüp, bu hedeflere ulaşılmasına bağlı

olarak dilimlerin karşılığı miktarların serbest bırakılması yoluna gidilir (Eğilmez,

1996:75).

Dilimlerin serbest bırakılmasında çeşitli sosyo-ekonomik ve hukuki hedeflerin

gerçekleşmesi şart koşulabilir: Taahhüt edilen reform yasalarının çıkarılması,

belirlenmiş sosyo-ekonomik performans göstergelerinin gerçekleştirilmesi, tatmin edici

makro-ekonomik ortamın oluşturulabilmesi vb. gibi taahhütlerin borçlu ülke tarafından

yerine getirilmesi, fonların dilimler halinde bırakılmasını sağlayacak ön şartlara örnek

olarak verilebilir.

3.3.1. Uyum Kredisi Anlaşma Türleri

Dünya Bankası bu kredileri 1980’li yıllarda vermeye başlamıştır. IMF ile

koordinasyon uyum kredisi hazırlamanın temel unsurlarındandır. Söz konusu krediler

genel anlamda; Yapısal uyarlanma kredi anlaşmaları ve sektörel uyum kredi anlaşmaları

olmak üzere 2’ye ayrılırlar.

Diğer uyum kredileri, spesifik borçlu ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde dizayn

edilmiş, programlı ve özel yapısal uyum kredileri ve rehabilitasyon kredileridir. Borç

azaltma kredileri uyum kredisi olamayıp, uyum operasyonlarına eşlik eder. Uyum

Kredileri türleri aşağıda yer almaktadır:

64

Ø Yapısal Uyum Kredileri (Structural Adjustment Loan- SAL)

Ø Sektör Uyum Kredileri (Sector Adjustment Loan- SECAL)

Ø Programlı Yapısal Uyum Kredileri (Programmatic Structural Adjustment Loan-

PSAL)

Ø Özel Yapısal Uyum (Special Structural Adjustment Loan- SSAL)

Ø Rehabilitasyon Kredileri (Rehabilitation Loan- RIL)

Ø Borç Azaltma Kredileri. (Debt Reduction Loan- DRL)


194 Projenin 3’ ü Programlı Yapısal Uyum Kredileri (PSAL), 19’ u Yapısal Uyum

Kredileri (SAL) iken 5’i yukarıdaki sayılan uyum kredileri dışında sağlanan Kalkınma

Politika Kredileri (DPL Development Policy Lending) türündedir (WB Projects &

Operations, 2008).

“Kalkınma Politikası Kredileri (DPL)” daha çok yapısal reformların

uygulanmasında kullanılmaktadır. Temel olarak, rekabet gücünün ve istihdamın

artırılması amacıyla “Rekabet ve İstihdam Yaratma Kalkınma Politikası Kredisi

(CEDPL)”, “Kamu Sektörü Kalkınma Politikası Kredisi (PPDPL)” ve “Enerji Kalkınma

Politikası Kredisi (EDPL)” gibi kullanıldığı sektöre göre değişen türleri vardır.

Türkiye’de DPL kredileri ile finanse edilen projelerin 3 âdeti taslak halinde, 2 âdeti ise

kapanmış durumdadır. Bazı DPL projelerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda

özetlenmiştir (a.g.e).

Tablo 21: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Kalkınma Politika Kredileri (DPL)




KATKISI Rekabet ve İstihdam Geliştirme

Uyum Kredisi(CEDPL)

28.07.2007 30.09.2008 500 500 Endüstri ve Ticaret

Program Amaçlı Enerji Sektörü Geliştirme Uyum Kredisi

N/A N/A 300 300 Enerji ve Madencilik

Program Amaçlı Kamu Sektörü Geliştirme Uyum Kredisi

(PPDPL) 29.06.2006 30.09.2007 500 500 Kamu Yönetimi ve Adalet

İkinci Program Amaçlı Kamu Sektörü Geliştirme Uyum Kredisi

(PPDPL) N/A N/A 400 400 Kamu Yönetimi ve Adalet


65

3.3.1.1. Yapısal Uyum Kredileri (Structural Adjustment Loan- SAL)

Yapısal uyum kredilerinin (SAL) sağlanmasındaki amaç: orta ve uzun dönemde

büyümenin artırılması, sürdürülebilir bir ödemeler dengesinin sağlanması ve

kaynakların etkin ve verimli bir şekilde kullanılmasına ilişkin olarak hükümetler

tarafından yapılacak olan reformları desteklemektir. SAL ayrıca, kamu sektörü

yönetimi, özel sektörün geliştirilmesi, sosyal güvenlik sistemi, piyasaya siyasi

müdahalelerinin azaltılması, üretim kapasitesinin yükseltilmesi ve ticaret serbestliğine

yönelme, fiyat sisteminin piyasa koşullarına göre belirlenmesi gibi makro-ekonomik ve

yapısal konularda ülkelere destek sağlamaktadır (World Bank, 2001:14 ve Tünsoy,

2005:24).

Bu krediler, tek başına açılabileceği gibi, IMF tarafından desteklenen ekonomik

programlar ile de koordineli bir şekilde yürütülmektedir. SAL kredileri, IMF stand by

düzenlemelerindeki performans kriterlerinde olduğu gibi bir takım taahhütler taşır ve bu

krediler, dilimler halinde kullandırılır. Dünya Bankası, borçlu tarafından söz konusu

taahhütlerin yerine getirilip getirilmediğini gözetler ve borçlunun performansına bağlı

olarak kredi dilimlerini serbest bırakabilir.

Örneğin, IBRD tarafından 18 Haziran 1998 tarihinde Malezya’ya “Malaysia

Economic Recovery And Social Sector Loan” projesi kapsamında 300 milyon ABD

Doları tutarında yapısal uyum kredisi verilmiştir. Söz konusu kredi 1997-1998

yıllarında bölgede meydana gelen kriz sonrası ekonomide yaşanan olumsuzlukları

ortadan kaldırmaya yönelik olarak hükümet tarafından yapılacak reformları

desteklemek amacıyla verilmiştir. IDA tarafından ise 3 Aralık 1998 tarihinde

Malawi’ye “Malawi Fiscal Restructuring And Deregulation Program II And Technical

Assistance Project” kapsamında 93 milyon ABD Doları tutarında SAL kredisi

verilmiştir. Proje daha çok özel sektör yatırımını ülkeye çekecek ve verimliliği artıracak

bir piyasa ortamının ve politikanın sağlanmasını amaçlamaktadır. Proje aynı zamanda,

hükümetin genel olarak yoksul insanların yararlandığı sağlık, eğitim ve sosyal fonlara

yönelik harcamalarını da desteklemekte ve hükümete makro-ekonomik istikrarın

sağlanması yönünde ticaret hadlerinin ve ihracat gelirlerinin artırılmasına yardım etmeyi

amaçlamaktadır (World Bank, 2001:14).

66


194 Projenin 19’ u (% 10) SAL türündedir. SAL kredileri ile finanse edilen projelerin 5

âdeti aktif halde iken kalan 14 âdeti ise kapanmış durumdadır. Bazı önemli SAL

kredilerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (WB Projects & Operations,

2008).

Tablo 22: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Yapısal Uyum Kredileri (SAL)




KATKISI Tarım Reformu Uygulama Projesi

(ARIP) 12.07.2001 31.12.2008 662 600 Tarım, Balıkçılık-Ormancılık

Tarım Sektörü Uyum Kredisi 18.06.1985 30.06.1989 300 300 Tarım, Balıkçılık-Ormancılık Ekonomik Reform Kredisi (ERL) 18.05.2000 30.04.2004 760 760 Tarım, Balıkçılık-Ormancılık

Enerji Sektörü Uyum Kredisi 25.06.1987 30.09.1993 325 325 Elektrik Enerjisi Mali Sektör Uyum Kredisi 21.12.2000 31.03.2002 778 778 Finans

Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRMP) 13.09.2001 31.03.2008 635 500 Sağlık ve Diğer Sosyal

Hizmetler Kaynak: WB Projects & Operations, World Bank Web Site, (03.04.2008)

3.3.1.2. Sektör Uyum Kredileri (Sector Adjustment Loan- SECAL)

Sektör Uyum Kredileri (SECAL), bir ülkedeki spesifik bir sektör içerisinde

yapılması gereken kurumsal reformlar ve politika değişikliklerini desteklemek amacıyla

verilen kredilerdir. SECAL aynı zamanda, özel sektörün teşvik edilmesi, özel sektör ile

ilgili hukuki çerçevenin hazırlanması ve sektör harcama programları gibi temel sektör

konularında da verilebilmektedir (World Bank, 2001:15).

Sektörel uyum kredilerinin, yapısal uyum kredilerinden tek farkı daha dar

kapsamlı hedeflere yönelmesindendir. Yapısal uyum kredisi bir kriz sonrası ekonomide

meydana gelen olumsuzlukları ortadan kaldırmaya yönelik olarak hükümet tarafından

yapılacak olan reformları desteklemek için verilirken, sektörel uyum kredileri sadece

belirli sektörleri, örneğin ulaşım sektöründe ya da sağlık sektöründe bir takım politika

değişiklikleri hedeflemek üzere verilir.

Örneğin, IBRD tarafından 9 Haziran 1998 tarihinde Fas’ a “Morocco

Contractual Savings Development Loan” programı kapsamında 150 milyon ABD

Doları tutarında sektör uyum kredisi verilmiştir. Program, uzun dönemli birikmiş

tasarrufların geliştirilmesini, bu tasarrufların verimli özel yatırımlara tahsisini teşvik

edilmesini ve ülkenin emeklilik sisteminde uzun dönemli sürdürebilirliğin sağlanmasını

67

amaçlamaktadır. Program aynı zamanda sigorta şirketleri, tasarruf bankaları ve

emeklilik siteminin de yer aldığı yapısal tasarruf kurumlarının reformu üzerinde

odaklanmıştır. IDA tarafından ise 19 Mayıs 1998 tarihinde Senegal’e enerji sektörü ile

ilgili “Senegal Energy Sector Adjustment Operation” programı kapsamında 100 milyon

ABD Doları tutarında sektör uyum kredisi verilmiştir. Söz konusu kredi, Senegal enerji

sektörü içerisinde enerji fiyatlarının düşürülmesi ve daha etkin bir sektör yaratmaya

yönelik yapılacak olan reformları desteklemek amacıyla verilmiştir (a.g.e:15).

3.3.1.3.Programlı Yapısal Uyum Kredileri (Programmatic Structural Adjustment

Loan-PSAL)

Programlı yapısal uyum kredisi (PSAL), çok yıllı çerçeve içerisinde belirli bir

süre devam edecek hükümet program değişiklikleri ve kurumsal kapasitenin

güçlendirilmesi gayretlerini de içeren, yapısal ve sosyal reformları desteklemek için

verilen kredilerdir. Dünya Bankası bu tür krediyi genel olarak finansal ve teknik desteğe

ihtiyaç duyan ülkelere sağlamaktadır. PSAL spesifik hedeflere bağlı ve amacı

sürdürülebilir, yapısal ve sosyal reformları desteklemek olan 3 ile 5 yılı aşkın süreç

içerisinde birbirini takip eden programları desteklemeye yönelik olarak verilen

kredilerdir. PSAL kullanım şarları ve kredinin sağlanacağı ülke ile ilgili uygunluk

kriterleri Yapısal Uyum Kredileri ile aynı koşullara sahiptir (World Bank, 2001:16 ve

Tünsoy, 2005:25).

Örneğin, IBRD tarafından 14 Ekim 1999 tarihinde Tayland’a “Thailand Public

Sector Reform Project” kapsamında 400 milyon ABD Doları tutarında Programlı

Yapısal Uyum Kredisi verilmiştir. Proje, gelir ve harcama yönetimin, insan kaynakları

yönetimi, merkezi olmayan yapılanma, katılım, şeffaflık ve hesap verilebilirliğin

geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşmıştır. IDA tarafından ise 14 Haziran 2000 tarihinde

Tanzanya’ya “Tanzania Programmatic Structural Adjustment Credit” projesi

kapsamında 190 milyon ABD Doları tutarında Programlı Yapısal Uyum Kredisi

verilmiştir. Proje, hükümetin makro-ekonomik istikrarın kurulması ve kamu hizmeti

dağıtımının geliştirilmesi çabalarını desteklemek, özelleştirme programı uygulamalarını

derinleştirmek, önemli sektörlerdeki rekabet ortamını ve şeffaflığı geliştirmek, daha

verimli ve şeffaf bir iş ortamı yaratmak için yasal mevzuat ve ticari araçların

güçlendirilmesini ve uluslararası ve yerel ticaret üzerindeki kısıtlamaları azaltmayı

amaçlamaktadır (World Bank, 2001:16 ).

68

Türkiye’de 3 Nisan 2008 tarihi itibariyle, finansmanı Dünya Bankasınca

sağlanan 194 Projenin 3’ ü PSAL türündedir. PSAL kredileri ile finanse edilen

projelerin tamamı kapanmış durumdadır. Aşağıdaki tabloda bu kredilerle finanse edilen

projelere ilişkin bilgiler özetlenmiştir (WB Projects & Operations, 2008).

Tablo 23: Türkiye’de Dünya Bankasınca Sağlanan Programlı Yapısal Uyum Kredileri (PSAL)




KATKISI Program Amaçlı Mali ve Kamu

Sektörü Uyum Kredisi (PFPSAL) 12.07.2001 31.12.2001 1100 1100 Kamu Yönetimi ve Adalet

Program Amaçlı Mali ve Kamu Sektörü Uyum Kredisi 2

(PFPSAL 2) 16.04.2002 30.06.2003 1350 1350 Kamu Yönetimi ve Adalet

Program Amaçlı Mali ve Kamu Sektörü Uyum Kredisi 3

(PFPSAL 3) 17.06.2004 30.06.2006 1000 1000 Kamu Yönetimi ve Adalet

3.3.1.4.Özel Yapısal Uyum Kredileri (Special Structural Adjustment Loan-SSAL)

Özel Yapısal Uyum Kredileri (SSAL), muhtemel bir kriz ortamına girebilecek

veya halen bir kriz ortamında olan ülkelerce uygulanacak yapısal ve toplumsal

reformları desteklemek amacıyla sağlanan kredi türüdür. SSAL bir taraftan krizin

önlenmesi amacıyla sağlanırken, diğer yandan halen kriz içerisinde bulunan ülkelerdeki

krizin olumsuz sosyo-ekonomik etkilerini azaltılmak amaçlarıyla da sağlanmaktadır.

Söz konusu kredi yapısal ve sosyal alanda bir kriz ortamına girmiş ya da girme olasılığı

olan ülkeler tarafından tercih edilmekte ve o ülkede yapısal, toplumsal ve

makroekonomik konularda yapılması gereken veya ülke tarafından yapılacak olan

reformları desteklemek amaçlarıyla kullanılmaktadır. SSAL; çok taraflı donörler, iki

taraflı donörler ve özel fon sağlayıcılar ve yatırımcılar tarafından desteklenen

uluslararası destek paketinin bir parçası niteliğindedir. Bu kredinin verilebilmesi için

IMF tarafından desteklenen bir program da uygulamada olmalıdır. SSAL bankanın

diğer kredilerine göre farklı koşullara sahiptir. Bu krediler, 3 yılı geri ödemesiz olmak

üzere 5 yıllık bir vadeyi kapsar (World Bank, 2001:17 ve Tünsoy, 2005:25-26).

Örneğin, IBRD tarafından 10 Kasım 1998 tarihinde Arjantin’e “Argentina

Special Structural Adjustment Loan” kapsamında 2,52 milyar ABD Doları tutarında

özel yapısal uyum kredisi verilmiştir. Kredi, “Special Repurchase Facility Support

69

Loan” ile birlikte ülkenin ekonomisini dönüştürme konusundaki çabalarını desteklemek

ve hali hazırda başarılmış kazançları korumayı amaçlamaktadır. Program, uluslararası

finansal piyasalardaki istikrarsızlıkların ülke ekonomisi ve kırılgan gruplar üzerindeki

negatif etkilerini azaltmayı hedeflemektedir. Kredi ile aynı zamanda, hükümetin döviz

ihtiyacının karşılaması ve uzun dönemli reformları gerçekleştirmesini amaçlanmaktadır.

Ayrıca, IBRD tarafından 7 Ocak 1999 tarihinde Brezilya’ya “Brazil Social Protection

Special Sector Adjustment Loan” kapsamında 252,5 milyon ABD Doları tutarında özel

yapısal uyum kredisi verilmiştir. Kredi, zor ekonomik koşullarda, kırılgan olan yoksul

insanlara (yoksul ailelerdeki çocuklar, yoksul ailelerdeki emekli ve özürlü insanlar,

ücretsiz ya da düşük maliyetle temel sağlık hizmetlerine ihtiyacı olan aileler, devlet

ilkokullarına devam eden çocuklar, ekonomik belirsizlik dönemlerinde işini kaybetme

riski olan yetişkinler) yönelik olarak hükümetin sosyal harcamalarını koruma çabalarını

desteklemektedir (World Bank, 2001:17).

3.3.1.5. Rehabilitasyon Kredileri (Rehabilitation Loan-RIL)

Rehabilitasyon kredileri, alt yapı ve üretim olanaklarının acil olarak rehabilite

edilebilmesi için dış kaynak gerektiği durumlarda, özel sektör yatırımlarının

artırılmasını sağlayacak uygun bir ortam yaratmaya yönelik olarak hükümetler

tarafından yapılacak reformları desteklemek amacıyla verilen kredilerdir. Bu krediler

kısa dönemli makroekonomik ve sektör ile ilgili reformları desteklemek amacını

gütmektedir. Rehabilitasyon kredileri bir ülkenin genel anlamdaki tüm ekonomik

reformları yapmayı üstlendiği zaman kullanılırken, yapısal uyum kredileri, yapısal

reformlarla ilgili olarak yapılacak olanların halen acil durum yaratmasından dolayı

kullanılamazlar. Bu nedenle rehabilitasyon kredileri geçiş ekonomilerinde ve

uyuşmazlık sonrası durumların iyileştirilmesinde daha uygun kredilerdir (World Bank,

2001:18).

IDA tarafından 16 Aralık 1997 tarihinde Tacikistan’a “Tajikistan Post-Conflict

Rehabilitation Credit” kredisi kapsamında 10 milyon ABD Doları tutarında

Rehabilitasyon Kredisi verilmiştir. Kredi, ülke ekonomisindeki uyuşmazlık sonrası

dönemde enflasyonist olmayan bütçe finansmanı sağlama, hükümete sosyal güvenlik,

üretimin iyileştirilmesi, istihdam ve tüketimi desteklemesi amacıyla kritik ithalatları

gerçekleştirmesini sağlamayı amaçlamaktadır (a.g.e:18).

70

3.3.1.6.Borç Azaltma Kredileri (Debt Reduction Loan- DRL)

Borç azaltma kredileri (DRL), sürdürülebilir bir ekonomik büyümenin

desteklenmesi amacıyla orta vadeli finans planlarının bir parçası olan ve borçlu bir

ülkenin ticari borçları ile borç servis oranın azaltmasına ve yönetilebilir bir seviyeye

getirilmesine yardımcı olmaya yönelik olarak verilen kredilerdir. DRL’ nin sağlandığı

ülkenin dış ticari banka borcunun (gerek borcun faizinin daha düşük faiz

enstrümanlarına dönüştürülmesi, gerekse kredinin belirli bir indirimle tekrar alınması

suretiyle) rasyonelleştirilmesi üzerinde yoğunlaşır. Dünya Bankası personeli de bu borç

yönetimi operasyonunda kendi kriterlerine uygun işlemlerin şekillendirilmesine

yardımcı olabilir. Ancak, banka bu operasyonda, hiç bir şekilde borçlu ülke ile onun

ticari kredi sağlayıcısıyla yaptığı müzakerelere direkt olarak katılmaz (World Bank,

2001:19).

Borç azaltma kredileri, bir uyarlama işlemi değildir. Ancak, söz konusu kredi bir

borç azaltma operasyonunun finansmanı için kullanılabilen bir uyum kredisi ile aynı

anda yürütülerek etkinliği artırılabilir.

Örneğin, IBRD tarafından 28 Mart 1996 tarihinde Panama’ya “Panama Debt

And Debt Service Reduction Project” kapsamında Borç ve borç servis oranının

azaltılmasına yönelik olarak 30 milyon ABD Doları tutarında DRL verilmiştir. Söz

konusu kredi, Panama’nın kredi itibarının yeniden oluşturulmasına yardımcı olarak

kalkınmanın gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla verilmiştir. Kredi, hükümete borç

ve borç servisinin azaltılması uygulamalarına destek sağlamayı, mali denge, yapısal

reformlar ve ticari fon sağlayıcılarla ilişkilerin normalleştirilmesine katkıda bulunmayı

amaçlamaktadır (a.g.e:19).

3.4. Karma Kredi Anlaşmaları

Karma kredi anlaşmaları; Dünya Bankasının 1990’lı yıllarda oluşturduğu, tam

anlamıyla ne yatırım kredilerinin ne de yapısal ve sektörel uyum kredilerinin

özelliklerini taşımayan ancak aynı zamanda söz konusu kredilerin de birtakım şart,

koşul ve esnek özelliklerini taşıyabilen kredi anlaşmalarıdır.

Uyum kredilerinin, yatırım kredilerine göre daha genel amaçlı ve esnek

71

kullanım imkânı, son dönemlerde bazı projelerin bir araya getirilip bir program içinde

yer almasını sağlamıştır. Böylece, uyum kredisinin genel düzenleyiciliği ve

esnekliğinden yararlanarak hem belirli bir programı uygulamak hem de bazı yatırım

projelerinin yerine getirilmesi gerçekleştirilmektedir.

3.5. Dünya Bankası Kredilerinin Kullanım Koşulları

Dünya Bankası tarafından verilen kredilerin kullanılması bazı koşullara bağlıdır.

Yatırım veya uyum kredileri ya da hibe kullanımının esasları ve koşulları Banka ve

ilgili üye ülke yetkilileri arasında imzalanmış bir anlaşmada yer alır. Bu anlaşmada yer

alan söz konusu koşullar özetle aşağıda yer almaktadır:

Ø Dünya Bankası kredilerinin kullanılabilmesi için ilk şart: Banka ile kredi talep eden

ülke yetkilileri arasında önceden belirlenmiş, genelde standart bir şekilde olan ve

uygun biçimde hazırlanmış bir anlaşmanın mevcudiyetidir. Dünya Bankası

anlaşmaları üç şekilde olur (Eğilmez, 1996:82):

o Banka ile bir yatırım veya uyum kredisi anlaşması yapılmaktaysa,

imzalanacak anlaşmanın adı “kredi anlaşması”dır. (Loan Aggrement)

o Banka ile yürütülecek bir proje üzerinde ilke birliğine ulaşılmış ve bu

çerçevede bir proje hazırlama imkânı kullanılması söz konusu ise, bu

durumda Banka ile anılan imkânın kullanımı için yapılacak anlaşmanın

adı “mektup anlaşması”dır. (Letter Aggrement)

o Banka tarafından yönetilen emanet fonlardan bir hibe alınması söz

konusuysa, imzalanacak anlaşma “hibe anlaşması”dır. (Grant

Agreement)

Ø Dünya Bankası, üye ülkelerin hükümetine doğrudan kredi sağlayabildiği gibi o

ülkenin çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarının yatırım projelerini de kısmen ya da

tamamen finanse etmektedir. Hükümet dışında ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına

sağlanan fonlarla ilgili olarak Dünya Bankası, üye ülkenin garantörlüğünü talep

eder. Türkiye’de bu garantörlük görevini Hazine Müsteşarlığı yerine getirmektedir.

Hükümet dışında, ilgili kamu kurum ve kuruluşlara sağlanan kredi kullanımlarında,

Banka ile projeyi yürütecek kamu kurumu arasında bir “Proje Anlaşması”

imzalanırken, Dünya Bankası ile mali açıdan muhatabı olan mali ajan (Türkiye’de

Hazine Müsteşarlığı) arasında da kamu kurumunun aldığı kredinin geri ödeme

72

garantisinin şart ve koşullarını içeren bir “Garanti Anlaşması” imzalanır.

Ø Krediyi kullanacak kurum Dünya Bankası’na karşı borçlu, üye ülke ise borçlu

kuruluşa garantör olur. Bu durumda toplam 3 anlaşma söz konusudur.

Anlaşmalardan birincisi Banka ile üye ülke (Türkiye’de Hazine Müsteşarlığı),

ikincisi Banka ile borçlu kuruluş, üçüncüsü ise garantör ile borçlu kuruluş arasında

yapılan garantör protokolüdür. Söz konusu anlaşmalar ve anlaşmaların tarafları

aşağıdaki grafikte de görüleceği üzere:

o Dünya Bankası yatırım projesiyle ilgili kredi anlaşması proje anlaşması

olarak adlandırılır. Proje anlaşmasının tarafları projeyi yürütecek

kuruluşla projeye fon sağlayan bankadır. Projeyi yürüten kuruluş, Banka

nezdinde kredinin borçlusu durumuna gelir.

o Projeyi uygulamakla sorumlu olan kuruluşun kredi borcunu Bankaya

karşı üye ülke adına garanti eden mali ajan (Türkiye’de Hazine

Müsteşarlığı) ile yapılan anlaşmaya da garanti anlaşması adı verilir.

Kredinin geri ödenmesinde bankanın muhatabı garantördür.

o Garantörün geri ödeme garantisi verilebilmesini teminen garantör ile

borçlu kuruluş arasında imzalanan ve garanti verme koşullarını içeren

garanti protokolü düzenlenir.

Grafik 13: Garantili Yatırım Projelerinde Taraflar ve Aralarındaki Anlaşmalar

Ø Söz konusu anlaşmalar imzalandıktan sonra fon sağlanan ülkenin merkez bankası

veya bir ticari bankasında borçlu veya projeyi uygulayacak birim nam ve hesabına

anlaşmada belirtilen döviz cinsi üzerinden bir özel hesap açılır. İmzalanmış bulunan

anlaşma yatırım kredisi anlaşması ise borçlu veya projeyi uygulayan kurumun

DÜNYA

BANKASI

GARANTÖ R

BORÇLU

KURULUŞ

Proje Anlaşması

Garanti Protokolü Garanti Anlaşması

73

yapmış olduğu harcama belgelerini incelenmek üzere Dünya Bankasına gönderilir

ve bu harcama ve başvuruların uygun bulunması neticesinde anlaşmaya bağlı olarak

özel hesaba yeniden kaynak aktarımı yapılır. Yapılan anlaşmanın Uyarlanma

Kredisi Anlaşması olduğu durumda ise borçlu ülke anlaşmada yer alan taahhütleri

yerine getirdikçe Banka kredi dilimleri serbest bırakarak Özel Hesaba kaynak

aktarmaktadır (Tünsoy, 2005:28-29).

Ø Banka, borçlu ya da proje uygulayıcısı kuruluşların satın alma ve ihale işlemlerini,

bununla ilgili dokümanları, ihale şart ve sonuçlarını gözden geçirir. Bu gözden

geçirmeler sonucunda herhangi bir sorun varsa düzeltilir, sorun olmaması

durumunda onay verilerek gerekli ödemeler yapılır.

o Banka tamamen veya kısmen finanse ettiği yatırım ya da uyum proje-

programlarla ilgili kullandırdığı kredilerinin kullanım şeklinin uygun

olup olmadığı hususunu ve bu kredilerin kullanımı sonucunda

oluşturulan mali tabloların Uluslararası Standartlara ve Dünya Bankası

rehberlerine uygun olarak yürütülüp yürütülmediği hususlarını bağımsız

denetim şirketlerine denetletebildiği gibi, krediyi kullanan ülkenin resmi

denetim birimleri aracılığı ile de denetletebilir. Denetimler uluslararası

denetim ve genel kabul görmüş muhasebe standartları doğrultusunda

yapılarak, Bankaya kredi anlaşmasında öngörülen süreler içinde rapor

edilir.

o Dış finansmanı Dünya Bankası ve benzeri uluslararası kuruluşlardan

sağlanan proje ve faaliyetlere ilişkin olarak, krediyi kullanan kurum ve

kuruluşların hesap ve işlemlerini ilgili anlaşmalar çerçevesinde

incelemek ve uluslararası bağımsız denetçi sıfatıyla mali ve uygunluk

denetimlerini yapmak görevi Türkiye’de Hazine Kontrolörleri Kuruluna

verilmiştir (Hazine Kontrolörleri Kurulu, 1995:3).

Ø Kredi anlaşması çerçevesinde krediyi kullanan ülke kredi kapsamında yapacağı satın

alma ve ihale işlemlerinde satın alınacak mal veya hizmetin cinsi, büyüklüğü gibi

konular dikkate alınarak çeşitli ihale ve satın alma yöntemleri uygulanır (World

Bank, 2004:1-46). Bu yöntemler; 10

10 Finansmanı Dünya Bankası tarafından sağlanan projelere ilişin ihale ve satın alma usulleri

74

o Uluslararası Rekabete Açık İhale: (ICB International Competitive

Bidding): Borçlunun uluslararası ilan suretiyle mal ve hizmet almak

üzere kullandığı ihale yöntemidir.

o Sınırlı Uluslararası İhale: (LIB Limited International Bidding): İhale

miktarının düşük olması ya da sınırlı sayıda üreticisi olan malların

ihalesinde kullanılan yöntemdir.

o Ulusal Rekabete Açık İhale: (NCB-National Competitive Bidding):Yerel

piyasada daha ucuza temini mümkün olan mal ve hizmetlerin alımında

kullanılan ihale yöntemidir.

o Uluslararası veya Yerel Pazarlık Yöntemi: Düşük miktarlı alımlarda, en

az üç satıcıdan fiyat teklifi alınmak suretiyle yürütülen ihale yöntemidir.

o Doğrudan Sözleşme Yöntemi: Tek üreticisi olan malların alımı veya

tamamlayıcı parçaların alımı ya da belirli bir teslim süresine bağlı

malların alımında kullanılan ihale yöntemidir.

o Emanet Yöntemi: Borçlu ya da proje uygulayıcısının doğrudan kendi

eleman ve ekipmanıyla gerçekleştireceği işler için uygulanan yöntemidir.

o Birleşmiş Milletler Kuruluşları’ndan Alım: UNICEF, WHO, FAO gibi

Birleşmiş Milletlerin uzmanlaşmış kuruluşları aracılığıyla alınmasında

yarar görülen mal ve hizmetler için kullanılan yöntemidir.

Yukarıda sayılanlar arasında Uluslararası Rekabete Açık İhale (ICB)

yöntemini Dünya Bankası uygulamalarında asıl yöntem olarak kabul edilmekte,

diğerleri ise istisnai olarak uygulanabilmektedir. Dünya Bankası kredisiyle

yürütülen projeler çerçevesinde açılan ihalelere bir şirketin katılabilmesi için o

şirketin bulunduğu ülkenin Dünya Bankasının üyesi olması gerekir. Diğer bir

ifadeyle, bir ülke Dünya Bankası’nın üyesi değilse, o ülkenin şirketleri Dünya

Bankası tarafından finanse edilen projelere ilişkin ihalelere girememektedir.

Ø Projenin uygulanmasında, Dünya Bankası’nın projeyi finanse etmesi kararından

(İkraz anlaşmasının imzalanmasından) önceki belirli bir süre içerisinde proje ile

ilgili/uygun herhangi bir harcama yapılmışsa, bu giderin de dünya bankasınca

“GUIDELINES PROCUREMENT UNDER IBRD LOANS AND IDA CREDİTS May 2004 revised October 1, 2006” kitapçığında ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.

75

sağlanan krediden “geriye dönük finansman uygulaması yöntemi” (retroactive

financing) ile mahsup edilerek finanse edilmesi mümkündür (World Bank,

2005:50).

3.6. Dünya Bankası Garantileri

Dünya Bankası, özel sektörün normalde göze alamayacağı ya da

yönetemeyeceği riskleri karşılamak ve borç alan üye ülkelerde özel sektörün

finansmanını desteklemek amacıyla ülkelere garanti sağlamaktadır. Tüm banka

garantileri özel borcu kısmen garanti eder ve böylece riskler banka ile borç veren

arasında paylaşılmış olur.

Dünya Bankasının proje bazlı garantileri bireysel projeler için özel sektör

finansmanının hızlanmasını sağlar. Politika bazlı garantiler ise hâkim konumdaki

kuruluşlar için özel kaynakların hızlanmasını sağlar. Garantiler, hâkimiyet, ülke politik

riskleri ya da kredi risklerini karşılar. Garantiler, kamu kesiminin yürütmüş olduğu bazı

hizmetlerin özel sektör tarafından yüklenilmesi halinde özel sektör tarafından alınmış

bulunan borçların ödenmemesi riskine karşın, borç verenleri korumak amacıyla

kullanılmaktadır. IDA’ den borçlanan ülkelerde, özel sektör tarafından finanse edilen

projelerle ilgili kısmi proje bazlı garantiler dışında banka garantileri sadece IBRD’ den

borçlanan ülkelere mahsus bir uygulamadır (World Bank, 2001:21).

3.6.1. Proje Bazlı Kısmi Risk Garantisi

Bu garanti belirli hâkimiyet ya da politik riskleri kapsar. Genellikle, hükümetin

belirli bir hizmetin sahibi ya da işletmeciliğinden bu hizmetin düzenleyicisi ya da alıcısı

durumuna geçtiği durumlarda hükümetlerin borç servisi ile ilgili taahhütlerini yerine

getiremediği durumlara karşı fon sağlayıcıları korumaya yönelik garantilerdir (a.g.e:21).

3.6.2. Proje Bazlı Kısmi Kredi Garantisi

Proje bazlı kısmi kredi garantisi belirli bir finansman dönemindeki tüm riskleri

karşılar. Hükümet ve kuruluşların borç finansmanı konusunda mevcut durumdan daha

iyi koşullarda aksi halde mümkün olmayacak daha uzun vadeli yeni borç kaynaklarına

ulaşmasına yardım amacıyla tasarlanmıştır (a.g.e:21).

76

3.6.3. Politika Bazlı Garanti

Politika bazlı garanti, özel kreditörlerden alınan borçlar ile ilgili olarak, üzerinde

anlaşılmış yapısal, kurumsal ve sosyal reformların desteğiyle hükümetlerin sermaye

piyasalarına girişini geliştirmek için düşünülmüş kısmi bir borç garantisidir.

Hükümetlerle, yapısal, kurumsal ve sosyal reformlar üzerinde uzlaşarak; onların

sermaye piyasalarına kolay ulaşabilmelerine katkıda bulunur. Politika bazlı garanti,

tatmin edici yapısal, sosyal, makroekonomik ve politik çerçeveye sahip ve uluslararası

finansal piyasalara girme yeterliliğinin kazanılmasında tutarlı bir stratejiye sahip olan

ülkelere önerilir (a.g.e:21).

Örneğin, IBRD tarafından 16 Eylül 1999 tarihinde Arjantin’e Özel Yapısal

Uyum Kredisi şemsiyesi altında “Argentina Policy-Based Guarantee” kapsamında 250

Milyon ABD Doları tutarında Politika Bazlı Garanti sağlanmıştır. Garanti ile hükümete

uzun dönemli kalkınma konuları üzerinde odaklanmasını devam ettirmesi

amaçlanmaktadır. Hükümetten sadece önceki şartlara geri dönmeyi engellemesi değil,

aynı zamanda mali reformları ilerletmesi, finans sektörünü güçlendirmesi, düzenleyici

reformları ve ekonomik durgunluk dönemindeki kritik sosyal programları koruması

beklenmektedir. Garanti, Arjantin’e finansal ihtiyaçlarını makul dağılımda karşılanması

için 1.6 milyar ABD Dolarını kanalize etmesi konusunda destek sağlamıştır (a.g.e:22).

3.7. Dünya Bankası’nın Sağladığı Diğer İmkânlar

Dünya Bankası üye ülkelere; yukarıda belirtilen hususlar dışında proje hazırlama

imkânı, kendi yönettiği fonlardan açtığı kredi ve hibeler, analiz ve danışma hizmetleri

ve kapasite yaratarak üyelere katkıda bulunur.

3.7.1. Proje Hazırlama İmkânı

Dünya Bankası kredilerinden yararlanacak bir projenin hazırlanması, üye ülke

veya ilgili kurumunun hem teknik hem mali imkânlarının üzerinde olabilir. Üye ülke,

Bankaya sunacağı bir yatırım projesinin hazırlanması için Bankanın desteğini talep

edebilir. Bankanın bu talebi uygun bulması neticesinde söz konusu projenin hazırlığı ile

ilgili olarak proje uygulayıcı üye ülkeye avans şeklinde bir finansman sağlanabilir.

Dünya Bankası projeyi finanse etmeyi öngördüğü bir yatırım projesinin hazırlanma

aşaması için üye ülkeye bir çeşit peşin kredi açar. Buna “proje hazırlama imkânı” adı

verilir. Proje ile ilgili kredi anlaşması yürürlüğe girdiğinde sağlanan avans krediden

77

mahsup edilir (Eğilmez, 1996:81-82).

3.7.2. Dünya Bankası’nın Yönettiği Fonlardan Açılan Krediler ve Verilen Hibeler

Dünya Bankası çeşitli ülkeler tarafından, tek tek ya da topluluk olarak

oluşturulan ve yönetilmek üzere emanet edilen bazı fonların yönetimini de üstlenmiş

durumdadır. Söz konusu fonları kredi olarak kullandırılabileceği gibi, hibe olarak da

dağıtabilir. Bu fonların kredi ya da hibe olarak kullandırılması, fonu oluşturan ülke veya

ülkelerin getirdiği koşullara ve Dünya Bankasının genel kurallarına bağlıdır. Söz

konusu fonların en büyüğü “küresel çevre kolaylığı”dır. Çevre kirlenmesinin yarattığı

sorunların giderek büyümesi, Dünya Bankası’nı bu sorunla özel olarak ilgilenmeye

yöneltmiştir. Fransa’nın, kalkınma komitesi gündemine getirdiği ve Almanya’nın da

desteklediği bir öneri sonucunda, yirmi beş ülke ayrı bir Küresel Çevre Kolaylığı

oluşturulması üzerinde görüş birliğine varmıştır (a.g.e:81).

Bu kolaylık, dört alanı kapsamaktadır:

Ø Ozon tabakasının korunması ile ilgili yöntemler,

Ø Enerji, tarım ve sanayi dallarında daha temiz yakıt ve teknolojiler

kullanımına yönelik önlemler,

Ø Dünyadaki biyolojik çeşitliliği koruyucu önlemler,

Ø Uluslararası suların korunması ile ilgili önlemler.

Küresel çevre kolaylığı; üye ülkelerden bir bölümünün yaptığı bağışlardan

oluşmakta olup Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve

Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından ortaklaşa yürütülmektedir. Yukarıda yer

alan amaçları gerçekleştirmek için proje hazırlayan veya yürüten üye ülkelere uzun

dönemli, düşük faizli, imtiyazlı kredi veya geri ödemesiz hibeler sağlanmaktadır.

3.7.3. Analiz ve Danışma Hizmetleri

Dünya Bankasının finansman sağlamanın dışında üstlenmiş olduğu önemli

rollerden biri de kalıcı politika gelişmelerine olanak veren analiz ve danışma

hizmetleridir. Analiz ve danışmanlık Bankanın asli görevi olan finansman kadar

önemlidir. Bankanın sağlamış olduğu Analiz ve danışmanlık faaliyeti büyüme ve

yoksulluğun düşürülmesinde, kalıcı politika iyileştirmeleri açısından en önemli

78

rollerinden birisidir. Analiz ve danışma hizmetleri, Dünya Bankası Baş Ekonomistince

yönlendirilen “Banka Kalkınma Ekonomisi Grubu” tarafından yerine getirilir. Grup

Bankanın çevre, yoksulluk, ticaret ve küreselleşme gibi kapsamlı konularda neler

yapıldığının bildirilmesi için her ülkede o ülkenin programlamasının temelini oluşturan

ekonomik analizler yaparlar. Yapılan ekonomi ve sektör analizleri ülkenin başta

bankacılık olmak üzere mali sektörleri, ticareti, sosyal güvence gibi ekonomik

geleceğine ilişkin olasılıklarını ele almaktadır. Banka temelde aşağıdaki hususlarda

analizler yapar ve kullanıcılarla bu analizleri paylaşır (WB Faaliyetler, 2008).11

Ø Yoksulluk Değerlendirmeleri

Ø Kamu Harcamalarının İncelenmesi

Ø Ülke Ekonomik Memorandumları

Ø Sosyal ve Yapısal İncelemeler

Ø Sektör Raporları

Ø Bilgi Paylaşımı

3.7.4. Kapasite Yaratmak

Üye ülkelerin yoksulluğun azaltılmasıyla ilişkili programları sürdürebilme

kapasitesinin zenginleştirilmesi Dünya Bankası'nın az bilinen temel görevlerindendir.

Bu husus kalıcı sonuçlar alınmasında son derece önem taşıdığından dolayı bilgi

kaynakları bu alana kanalize edilmektedir.

Bilgi paylaşımı olarak bilinen bu görev temelde Dünya Bankası Enstitüsü

(WBI) tarafından yerine getirilmektedir. Banka yönlendirdiği bu programlarla

müşterilerinin, uzmanlarının ve ortaklarının beceri ve gelişmelerini desteklemektedir.

Bu faaliyetleri aynı zamanda politika danışmanlığı, uluslararası düzeyde eğitim ve

araştırma kurumlarıyla ortaklıklar ve uluslararası kalkınmayla ilgili bilgi ağının

kurulması hususlarını da desteklemektedir. WBI, dünyanın en yoğun uzaktan öğrenim

ağlarından birinin odağıdır (a.g.e).

11 Bu kısmla ilgili detaylı bilgilere Dünya Bankası resmi web sitesinin Türkçe kısmında aşağıdaki linkten ulaşılabilir. http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,, contentMDK:20189579~menuPK:413935~pagePK:1497618~piPK:217854~theSitePK:361712,00.html

http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0

79

3.8. Dünya Bankası’nın Kredi Kullanımı Hususunda Yaptırımları

Kredi kullanıcısı üye ülke, finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan bir proje ile

ilgili kredi anlaşmasında öngörülen koşulları yerine getiremezse çeşitli yaptırımlara

maruz kalır. Banka İcra Direktörleri Kurulu, yükümlülüklerini yerine getirmeyen üye

ülkelere yeni kredilerin ve/veya garantilerin verilmesini geçici olarak durdurma

yetkisine sahiptir.

Dünya Bankası 1992 yılından itibaren uyguladığı bir karar çerçevesinde, vermiş

olduğu kredinin borçlusu:

Ø Doğrudan bir üye ülke ise ve vade tarihinden itibaren otuz gün içinde;

Ø Kredinin borçlusu üye ülkenin bir kurumu ise ve vade tarihinden itibaren

kırk beş gün içinde, borcunu ödemezse,

bu sürenin sonundan itibaren Banka, o ülkeye ait yeni bir krediyi, İcra Direktörleri

Kurulunun onayına sunmamakta ya da daha önce Kurulun onayından geçmiş bir kredi

anlaşması mevcut ise, bu anlaşmayı yürürlüğe sokmamaktadır. Bu süreler içinde de borç

geri ödemesi gerçekleşmezse Banka, bu kez o ülkenin mevcut diğer kredilerinin

kullanımını durdurmak yetkisine sahiptir (Eğilmez, 1996:85).

80

4. BÖLÜM

FİNANSMANI DÜNYA BANKASI’NCA SAĞLANAN

PROJELERİN AŞAMALARI (PROJE DÖNGÜSÜ)

4.1. Genel Olarak Proje Döngüsü ve Dünya Bankası Proje Döngüsü Kavramının

Gelişimi

Dünya Bankası her yıl üyesi olan 185 ülkede, görev alanına giren birçok farklı

konuda, 20 Milyar ABD Dolarını aşkın12 tutarda finansman sağlamaktadır. Bu kadar

büyük ve farklı alanlara dağılmış bir proje portföyünün yönetimi sağlam bir projecilik

alt yapısı gerektirir.

Proje analizinin tarihsel gelişimine baktığımızda, kamu yatırımlarının

değerlendirilmesi amacıyla kullanılan “Fayda-Maliyet Analizi” (Cost Benefit Analysis)

yönteminin uygulanmasının geçmişinin 19. yüzyıl ortalarına kadar uzanmakta olduğunu

görmekteyiz. Proje yönetiminin yoğun şekilde kullanılmasına 1930'lu yıllarda ABD'de

başlanmıştır. Bugünkü anlamıyla proje analizi ve uygulamaları bir planlama tekniği

olarak gelişmekte olan ülkelerde ilk kez Birleşmiş Milletler ve Dünya Bankası gibi

uluslararası kuruluşlar tarafından başlatılmıştır (Yılmaz ve Akça, 2002:380).

Projeciliğin farklı aşamalardan oluşan uzun bir süreç olduğu ve projecilik

kavramının planlama ve analizle sınırlandırılmaması gerektiği yaklaşımının bir sonucu

olan proje döngüsü yaklaşımından önce projelerin karlılık analizi şeklinde başlayan

çalışmalar zaman içerisinde geliştirilerek projenin tüm aşamalarını kapsayan Proje

Döngüsü Yönetimi (PCM-Project Cycle Management) kapsamında ele alınmaya

başlanmıştır. Proje döngüsünün ilk modeli Baum tarafından 1970’lerde Dünya Bankası

için geliştirilmiş olup, bu modelde Proje Döngüsü Yönetiminin dört evresi yer almıştır:

Proje Oluşturma, Proje Hazırlama, Proje Analizi ve Uygulama. Daha sonra bu döngüye

12 Dünya Bankası 2007 Mali yılında üye ülkelere taahhüt bazında toplam 24.7 Milyar ABD Doları finansman sağlamıştır. (IBRD finansmanı taahhüt bazında $12.8 Milyar, IDA finansmanı taahhüt bazında $ 11.9 Milyar )

81

“Uygulama Sonrası Değerlendirme” evresi de eklenmiştir. Aşağıdaki grafikte

geliştirilen model yer almaktadır (a.g.e:380).

Grafik 14: Dünya Bankası Proje Döngüsü Yönetimi

Baum’un ortaya koyduğu yukarıdaki model basitlik, Dünya Bankasına münhasır

oluşu ve tam bir çevrim oluşturmaması nedenleri ile eleştirilmiştir. Bu eksikliklerin

giderilmesi ve süreçte yer alması gereken bazı aşamaların eklenmesi gerektiğini

düşünen Rondinelli, Baum’un modelinde değişikliklere giderek yeni bir proje döngüsü

oluşturmuştur. Rondinelli modelinde döngüdeki analizi müzakere ve onaylamadan

ayırmış ve modele izleme ve kontrol, tamamlama ve bitirme evrelerini eklemiştir

(a.g.e:380).

Baum tarafından geliştirilen “Proje Döngüsü Yönetimi” baz alınarak proje

döngüsünde zaman içinde çeşitli değişikler yapılmıştır. Dünya Bankası tarafından

kullanılan proje döngüsünün aşamalarının mevcut hali aşağıdaki grafikte yer

almaktadır. 13

13 Proje Döngüsü hakkında detaylı bilgilere Dünya Bankasının Resmi Web Sitesinde aşağıdaki linkten ulaşılabilir. Proje döngüsü grafiği, orjinali baz alınarak, tarafımızca Türkçeye çevrilmiştir. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,contentMDK:20120731~menuPK:41390~pagePK:41367~piPK:51533~theSitePK:40941,00.html

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,contentMDK:20120731~menuPK:41390

82

Grafik 15 : Dünya Bankası Proje Döngüsü Kaynak: Dünya Bankası Web Sitesi.

4.2. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Aşamaları

Dünya Bankası kuruluşundan 1980’lere kadar, gelişmekte olan ülkelerin

kalkınma hedeflerine ulaşmasına katkıda bulunacak, 4-5 yıl kullanım süreli olan ve

proje finansmanı amacıyla kullanılan geleneksel proje (yatırım) kredisi anlaşmalarına

öncelik vermiştir. Yukarıdaki grafikte gösterilen proje döngüsündeki her aşama, aslında

yatırım (proje) kredilerinin bir aşamasıdır.

Son 25 yıldır verilemeye başlanan Uyum (policy-program) kredileri ülkelerin dış

kaynaklı fonlama ihtiyaçları için hızlı-kullanım desteği sağlayan, IMF stand-by

düzenlemesine oldukça benzeyen kredi anlaşma metinlerine dayanır. Uyum kredilerinin

aşamaları genel olarak, yatırım (proje) kredilerinin aşamalarından farklıdır. Fakat

hazırlanma, müzakere, onaylanma ve denetim aşamaları açısından aralarında büyük

benzerlikler vardır.

Finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan yatırım (proje) kredileri genel olarak

Ülke Destek Stratejisi (CAS) ile başlayan projenin tespit edilmesi hazırlanması ile

devam edip projenin uygulanması-tamamlanması ve sonuçlarının değerlendirilmesi ile

son bulan, aşağıdaki 8 aşamadan oluşan bir döngü niteliğindedir:

83

Ø Ülke Destek Stratejisi (CAS Country Assistance Strategy)

Ø Projenin Tespiti (Project Identification)

Ø Projenin Hazırlanması (The Preparation Phase)

Ø Projenin Değerlendirilmesi (The Appraisal Phase)

Ø Müzakereler ve İkrazın Onaylanması (The Negotiation and Board

Approval Phase)

Ø Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim (The

Implementation and Supervision Phase )

Ø Projenin Uygulanması ve Tamamlanması (The Implementation and

Completion Phase)

Ø Proje Sonuçlarının Değerlendirilmesi (The Evaluation Phase)

4.2.1. Ülke Destek Stratejisi (CAS Country Assistance Strategy)

Ülke Destek Stratejisi (CAS), Dünya Bankası İcra Direktörleri Kurulunun

Temmuz 1998’de kabul ettiği ve uygulamaya koyduğu yeni bir çalışma yöntemidir. Üye

ülke ile Dünya Bankası yetkililerince müştereken hazırlanan bir doküman olan CAS üye

ülkelerin kalkınma hedeflerini başarmalarına yardım etmek için Dünya Bankası

Grubunun çalışma planını ayrıntılı şekilde anlatır. Bu yöntem, Dünya Bankası

Grubunun program ve proje kredileri vasıtasıyla mali destek sağlama, analitik çalışma

ve teknik yardım gibi bir ülkede planlanan faaliyetlerinin tümünü kapsamaktadır (WB

Ülke Destek Stratejisi, 2008).

Dünya Bankası faydalanıcı ülkelerdeki faaliyetlerini planladığı temel doküman

CAS faydalanıcı ülke yetkilileriyle Dünya Bankası yetkililerinin ortak çalışmaları

sonucunda katılımcı bir şekilde hazırlanmakta ve kilit unsurları hükümet ve sivil

toplumun geniş kesimleri ile tartışılmaktadır. Bu aşama, sürecin makro planlaması

olarak değerlendirilebilir. CAS Dünya Bankası'nın genellikle üç-dört yıllık bir dönem

için bir ülkedeki operasyonlarına rehberlik eden iş planı niteliğindedir. Ülkenin

ekonomik ve sosyal performansını, başlıca kalkınma görevlerini açıklar ve bir bakıma

hükümetin kalkınma stratejisinin özeti niteliğindedir. Bu nedenle, CAS’ın kapsadığı

dönem için Dünya Bankası'nın önerilen ülkeye destek paketinin ana hatlarını ortaya

koyar. Üye ülkeler CAS’ın kamuya açıklanmasına rıza göstermiştir. Bu nedenle, CAS,

Washington’da Dünya Bankası Direktörler Kurulunun onaylamasından sonra

kamuoyunun bilgisine sunulur (a.g.e).

84

Dünya Bankasına göre iyi bir CAS'ın bir takım özellikleri vardır. Bu özellikler

aşağıdaki tabloda özetlenmeye çalışılmıştır (Kayıkçı, 2004:2-3).

Tablo 24: Ülke Destek Stratejisinde(CAS) Bulunması Gereken Özellikler Özellikler Açıklamalar

Müşteri Odaklı Olması Ülkenin siyasal, ekonomik ve sosyal yapısını dikkate alarak oluşturulmalıdır. CAS Raporu, ülke koşulları, hükümetin öncelikleri ve gelişme stratejisinin istişare edilmesi ile başlar.

Stratejik Seçiciliğin Olması CAS kalkınmanın etkilerini maksimize etme amacı ile ülke programını tasarlama konusunda ve Banka kaynak tahsisinde stratejik seçim yapmak için temel bir araçtır.

Yoksulluk Odaklı Olması CAS, yoksulluğun sebeplerinin ve profilinin iyi bir şekilde teşhisini içerir. Makroekonomik ve Dış Çevreyi

Dikkate Alması İyi bir CAS, güçlü bir makro ekonomik performans analizi, beklenti ve riskler üzerine inşa edilir. CAS ülkenin kalkınma gündemi ve zayıflıkları ile Banka programı için dış çevreyi ele alır.

Yönetim ve Kurumlar CAS, yönetim, yolsuzluk, kurumsal etkililik ve uygulama kapasitesi problemlerini de analiz eder.

Kendini Değerlendirme ve Deneyimlerden Ders Çıkarma

İyi bir CAS, deneyimlerden öğrenilen dersleri içerir. CAS Raporu, Uygulama Değerlendirme Departmanı (OED), Kalite Güvence Grubu (QAG) ve kendi kendini değerlendirme çalışmalarından elde edilen bilgilerden oluşur. Bu değerlendirmeler ve deneyimlerden çıkarılan dersler diğer uygulamalara ışık tutmakta ve müteakip dönemlerde daha iyi uygulamaların ortaya çıkmasını sağlamaktadır.

Bankanın Rolü Paydaşlarla (IMF, çok taraflı kalkınma bankaları, özel sektör, STÖ vb.) güçlü bir koordinasyon ve işbirliği üzerine inşa edilir.

Banka Grubu İçinde İşbirliği İyi bir CAS, Banka Grup stratejisi içinde IBRD/IDA stratejisini birleştirir. Banka Programı Senaryosu,

Tetikleyiciler ve İzleme Göstergeleri

İyi bir CAS, Banka yardımının ve işbirliğinin seviyesi etkililiği ile bu yardım ve işbirliği için belirlenen performans göstergeleri arasında güçlü bir bağ kurmalıdır. Ayrıca, Banka yardımı için alternatif senaryolar geliştirilmeli ve Banka programının kalkınma etkililiğini değerlendirmek için açık, izlenebilir göstergeler belirlenmelidir.

Riskler Hem faydalanıcı ülkenin karşılaşabileceği ekonomik-finansal, iç-dış, sosyal-siyasal, teknik-çevresel vb. riskleri hem de Bankanın karışılabileceği risklerin olasılık ve etkilerini analiz ederek bir risk değerlendirmesi yapar.

Yukarıda sayılan özellikler, Türkiye CAS Raporunda da başlıklar halinde

bulunmaktadır.

Dünya Bankası bazı düşük gelirli ülkelerde CAS yerine “Yoksulluk Azaltma

Stratejisi (PRS Poverty Reduction Strategy)” yaklaşımı kullanmaktadır. Bu stratejinin

özellikleri (WB Poverty Reduction Strategy, 2008):

Ø PRS kalkınmanın nasıl destekleneceği konusunda geniş kapsamlı danışma ve

mutabakat oluşturmayı içermektedir.

Ø Bu süreçte, ulusal yoksulluğu azaltma stratejisi ülke tarafından hazırlanır,

Ø Ulusal önceliklerin arkasında programları daha iyi koordine etmek için

bağışçılara bir çerçeve yaratır.

Ø Hükümet, yerel grupların geniş kesitine danışır ve bunu ülkedeki yoksulluğun

85

kapsamlı analizi ve ekonomik durumu ile birleştirir.

Ø Hükümet bu süreçte kendi öncelikleri çerçevesinde 3-5 yıllık bir dönemde

yoksulluğu azaltma hedefleri belirler.

Ø Yapılanlar “Yoksulluk Azaltma Stratejisi Dokümanında (PRSP)” açıklanır.

4.2.2. Projenin Tespiti (Project Identification)

Proje döngüsünün CAS hazırlandıktan sonra ilk aşaması tespit aşamasıdır. Bu

aşamada Banka ekipleri, mutabık olunan kalkınma hedeflerinin bir parçası olarak

finanse edilebilecek projeleri tespit etmek için hükümet ile birlikte çalışır. Yani bu

aşama CAS’ da olduğu gibi her iki tarafın sorumluluğundadır.

Dünya Bankasınca desteklenecek projenin krediyi kullanacak ülkenin öncelikleri

içerisinde yer alması ve bu projenin banka tarafından desteklenen uygun bir proje

olması gerekmektedir. Banka, yatırım projesini belirlerken projeyi fizibilite yönünden

incelemekle beraber projenin, Bankanın krediyi alacak olan ülke için önerdiği kalkınma

stratejisi ile tutarlı olup olmadığı, destekleyip desteklemediği yönünden de inceleme

yapmaktadır. Bir projenin ortaya çıkması krediyi kullanan ülkede bulunan Dünya

Bankası temsilciliğindeki çalışanların ülke yetkilileriyle olan temasları sonucu ortaya

çıkabileceği gibi, Banka tarafından değerlendirme yapmak için ülkeye gönderilen

Dünya Bankası heyeti tarafından da yapılabilir. Faydalanıcı ülkenin ekonomik analizi

Dünya Bankası yetkilerince yapılırken, sektör analizi faydalanıcı ülke tarafından tek

başına yapılabildiği gibi Dünya Bankası ya da Birleşmiş Milletler kuruluşlarınca

(UNESCO, FAO, WHO, UNDP) ortaklaşa da yapılabilir. Projenin tespiti ile birlikte

projeler Dünya Bankasının kredi programına girmiş olur (Dönsz, 2008:1).

Proje Döngüsünün bu aşamasında aşağıdaki dokümanlar düzenlenir (WB Proje

Döngüsü, 2008):

Ø Proje Konsept Notu (PCN Project Concept Note): Bir proje tespit

edildikten sonra Banka ekibi tarafından yaratılan ve projenin temel

unsurları, önerilen hedefi, muhtemel riskleri, projeyi yürütmenin

alternatif senaryoları ve proje onay süreci için muhtemel takvimi ortaya

koyan 4-5 sayfalık bir dokümandır.

Ø Proje Bilgi Dokümanı (PID Project Information Document): PCN’nin

86

dâhili incelemesinden sonra hazırlanmakta olup, Bankanın Infoshopu

vasıtasıyla kamuya açıklanmaktadır. PID genellikle 4-5 sayfa

uzunluktadır. Projenin hedefi, kısa açıklama vs. bilgilerle birlikte, proje

işleri için teklif vermeye istekli şirketler için faydalı bir temas noktası

olan projeyi yönetecek Dünya Bankası görev yöneticisi veya takım

liderinin adını içerir. PID, ihale ile ilgili düzenlenecek dokümanları söz

konusu projeye uygun şekilde hazırlamak için temel olan bir kaynaktır.

Ø Birleştirilmiş Önlemler Veri Sayfası (ISDS): Projenin ilk resmi

incelemesinden sonra hazırlanmakta olup kamuoyuna açıklanmaktadır.

ISDS çevre ve sosyal temalarda bankanın politikaları çerçevesinde ana

konuları vurgulayarak projenin hazırlık safhasında bu hususların nasıl

dikkate alınması gerektiği hususunda bilgi sağlamaktadır.

4.2.3. Projenin Hazırlanması (The Preparation Phase)

Projenin hazırlanması faydalanıcı ülkenin sorumluluğunda olan bir süreçtir. Bu

sürecin Projenin hedeflerine ulaşması için gereken teknik, kurumsal, ekonomik ve mali

koşulların tamamını kapsaması gerekmektedir. Projenin hazırlanmasından faydalanıcı

ülke sorumlu olmasına rağmen, Dünya Bankası projenin belirlemiş olduğu şart ve

standartlara uygun bir proje hazırlandığından emin olmak için faydalanıcı ülkeye proje

döngüsünün bu aşamasında da katkı sağlamaktadır (WB Proje Döngüsü, 2008)

Proje hazırlanırken Dünya Bankası, borçlunun kaynaklarını ve kapasitesini

değerlendirme, teknik yardımın veya finansmanın sağlanması hususu ile birlikte,

projede eksik ve yetersiz kalan kısımlar konularında borçluya destek vererek projenin

hazırlanmasında aktif rol alabilmektedir. Projenin Banka tarafından onaylanmasına

kadar geçen hazırlık aşamasındaki tüm giderlerin finansmanı tamamen borçlu tarafından

karşılanmaktadır.

Projenin hazırlık aşaması sırasında Dünya Bankası hedeflerin ve temel

sorunların neler olduğu ile zaman çizelgesinin oluşturulmasını içeren bir rapor

hazırlamaktadır. Bu aşama, projenin karmaşıklığına dayalı olarak birkaç aydan üç yıla

kadar sürebilir. Banka, istenilen yerde analiz ve danışmanlık sunarak destekleyici rol

oynamaktadır. Projenin bu aşamasında, projenin karşı karşıya kalması muhtemel teknik,

kurumsal, ekonomik, çevresel ve mali konuları analiz edilir. Ayrıca, projelerin çevre

87

bakımından sağlam ve sürdürülebilir olmasını sağlamak için Banka finansmanı için

teklif edilen projelerden bir değerlendirme istenmektedir. Yapılan bu değerlendirme

“Çevre Değerlendirmesi”(EA) olarak adlandırılmakta olup, bu değerlendirmenin niteliği

projenin kapsam, ölçek ve muhtemel etkisine bağlı olmaktadır. Dünya Bankasının

Resmi Web sitesinde de ifade edildiği üzere; proje döngüsünün bu aşamasında

aşağıdaki dokümanlar düzenlenir (a.g.e):

Ø Çevre Değerlendirme Raporu (EA Environmental Assessment Report):

Bu rapor, planlanan bir projenin muhtemel çevre etkisini ve bu etki

sonucu oluşması muhtemel zararın miktarını azaltmak için alınması

gereken önlemleri analiz ederek önerilerde bulunur.

Ø Yerli Halklar Kalkınma Planı (Indigenous Peoples Development Plan):

Bu plan, uygulanacak projenin yerli halkların sağlık, üretim kaynakları,

ekonomileri ve kültürleri üzerinde muhtemel olumsuz etkileri analiz

etmekte kullanılmaktadır.

Ø Çevre Eylem Planı (Environmental Action Plan): Plan, projenin

uygulanacağı ülkenin temel çevre endişelerini tanımlayarak, sorunların

ana sebeplerini teşhis eder ve sorunları çözmek için politikalar ve somut

uygulamalar geliştirilmesini sağlar.

4.2.4. Projenin Değerlendirilmesi (The Appraisal Phase)

Projenin hazırlanma aşaması tamamlandıktan sonra Banka, üye ülkeye bir

misyon göndererek projeyi değerlendirmeye tabi tutar. Banka personeli, tespit ve

hazırlık esnasında yapılan işi inceler, genellikle müşteri ülkede üç ila dört hafta geçirir.

Projenin değerlendirilmesi sırasında Banka misyonu projenin teknik, kurumsal,

ekonomik ve mali yönlerden yeterliliğini ve Bankanın amaçlarına uygunluğunu inceler.

Banka, sürecin bu bölümünden sorumludur. Banka misyonu; projenin yürütülmesindeki

riskler, zamanlama, Banka fonlarının yıllara göre dağılımı, projenin yürütülmesinde

gerekli koşullar ve bunların ne şekilde gerçekleştirilmesi gerektiğini belirleyerek

projeler için “Proje Değerlendirme Dokümanı”nı (Project Appraisal Document) ve diğer

yasal belgeleri taslak olarak hazırlar (Eğilmez, 1996:76-77).

Banka tarafından teknik, kurumsal, ekonomik ve mali yeterlilik yönünden

değerlendirme yapılmaktadır (WB Proje Döngüsü, 2008 ve Eğilmez, 1996:76-77).

Ø Teknik Değerlendirme; projenin uygun bir şekilde tasarlanıp,

88

hazırlanmış olmasını ve Dünya bankasınca kabul edilmiş standartlara

uygun olmasını sağlamaktadır. Teknik değerlendirme aynı zamanda

teknik alternatifler, tahmini çözümler, beklenen sonuçlarla birlikte

projenin insan ve çevre üzerindeki etkilerini değerlendirir.

Ø Kurumsal Yeterlilik; projeyi yürütecek kurumun organize edilip

edilmediği, yönetiminin ve personelin yeterli olup olmadığı, kurumsal ve

politika değişikliklerine ihtiyaç olup olmadığına vb. gibi bazı sorulara

yanıt verilerek yapılmaktadır.

Ø Ekonomik Yeterlilik; Ülkenin kalkınma hedeflerini gerçekleştirmesine

en yüksek katkıyı sağlaması bakımından, söz konusu proje tasarısı ile

alternatif proje tasarıları arasında yapılabilecek fayda-maliyet

analizlerinden oluşmaktadır. Ekonomik değerlendirme de projenin

ekonomik getiri oranının hesaplanmasına gerek yoktur. Risk ve olasılık

analizleri de sıklıkla yapılan bir değerlendirme değildir (Dönsz, 2008:2).

Ø Mali Yeterlilikte; Projeyi uygulayacak olan borçlu ülkenin projeyi

uygulayabilmek için yeterli kaynağının olup olmayacağından, projenin

mali açıdan uygulanabilir durumda olup olmadığına, yine proje bedelinin

hesaplanıp hesaplanamadığından, maliyetin hesaplamasında uygun

politikaların olup olmadığına ilişkin ve benzeri sorular cevaplanarak

proje ile ilgili mali yeterlilik yapılmaktadır. Bu aşama da ayrıca proje

için uygulanacak faiz oranı da değerlendirilir.

4.2.5. Müzakereler ve İkrazın Onaylanması (The Negotiation and Board Approval

Phase)

Dünya Bankası ve ilgili ülke arasında krediye ilişkin müzakereler yürütülür ve

neticesinde bir mutabakata varılır. Banka yönetim kurulu ve ilgili ülkenin yasal

mercilerince proje kredileri onaylanır ve taraflarca imzalanarak resmi hale getirilir.

4.2.5.1. Müzakereler

Değerlendirme raporu Banka misyonu tarafından tamamlanıp, taraflar bunun

üzerinde gerekli inceleme ve düzeltmeleri yaptıktan sonra, Dünya Bankasının

Washington’daki merkezinde faydalanıcı ülke temsilcileri ile Dünya Bankası yetkilileri

bir araya gelerek kredi anlaşması ve eklerini müzakere ederler. Yapılan müzakere,

projenin müzakeresinden ziyade projenin ve finansmanının hukuki metin olan kredi

89

anlaşmasına dönüştürülme şeklinin müzakeresi niteliğindedir. Müzakerelerin

tamamlanması müteakip varılan mutabakat neticesinde “Proje Değerlendirme

Dokümanı (PAD)” veya “Program Dokümanı (PGD)” Başkanın Memorandumu ve

hukuk dokümanları ile birlikte onay için Bankanın İcra Direktörleri Kuruluna sunulur

(Eğilmez, 1996:77).

Müzakerede tarafların, projeyi başarılı kılabilmek için projenin uygulanma

ortamını belirlemek amaçlanmaktadır. Dünya Bankası; müzakerelere projenin

belirlenme ve hazırlanmasını yürüten uzmanın başkanlığında, projenin niteliğine göre

farklı alanlardaki uzmanlarla (iktisatçı, ülke uzmanı, hukukçu, mühendis, satın alma ve

ihale yöntemleri uzmanı ve fon yönetimi uzmanı) birlikte katılır. Müzakerenin çeşitli

aşamalarında başka uzmanların da davet edilmesi söz konusudur (WB Proje Döngüsü,

2008 ve Eğilmez, 1996:77).

Müzakereler genellikle şu konuları içerir:

• Mali koşullar,

• Bankaca finanse edilecek kalemlerin ve miktarlarının yer aldığı tablolar,

• Uygulanacak satın alma ve ihale yöntemleri,

• Denetim şekli, kurumsal değişiklik gerekleri, projenin gözetimi ve

projenin getireceği gelir düzeyi.

Müzakere sonucunda, yapılan görüşme ve varılan sonuçları gösteren bir

“müzakere tutanağı” her iki tarafın heyet başkanlarınca imzalanır.

4.2.5.2. İkrazın Onaylanması

Yapılan görüşmeler sonucunda son şeklini almış bulunan kredi anlaşması metni

ve değerlendirme raporu üzerine öncelikle faydalanıcı ülkenin hükümeti tarafından

bakanlar kurulu veya yasama organı tarafından onay gerektiren hallerde nihai onaya

sunulur. Üye ülke projeye onay verdikten sonra bu onayını Dünya Bankasına

bildirmektedir. Bu aşamada proje, Dünya Bankası Başkanı’nın sunuş raporu ile İcra

Direktörleri Kurulunun onayına sunulmaktadır.

Yapılan görüşmeler sonucunda eğer Kurul, projeyi uygun görürse, kredi

90

anlaşması onaylanmış olur. Uygun dokümanlar, tarafların onayından sonra, kredi

anlaşması tarafların temsilcileri tarafından resmen imzalanır. Taraflarca imzalanan ikraz

veya kredi ile ilgili anlaşma, taraflarca belirlenen şartlar yerine getirildikten sonra,

geçerli olduğu veya ödeme için hazır olduğu ilan edilerek kamuoyuna açıklanır.

Böylece bu aşamadan sonra faydalanıcı ülke projeyi uygulamaya başlayabilir.

Dünya Bankasının Resmi Web sitesinde de ifade edildiği üzere; Proje

Döngüsünün bu aşamasında aşağıdaki dokümanlar düzenlenir (WB Proje Döngüsü,

2008).

Ø Proje Değerlendirme Dokümanı (PAD Project Appraisal Document);

önerinin Banka tarafından finanse edilmesini onaylamak için İcra

Direktörleri Kurulunun ihtiyaç duyduğu tüm bilgileri sunar. 1999

öncesinde bu dokümana Personel Değerlendirme Raporu (SAR-Staff

Appraisal Report) deniyordu.

Ø Program Dokümanı (PGD Program Document); Doküman düzeltme

kredisi işlemlerini açıklayarak programın yapılabilirliği ve gerekçesinin

Banka tarafından değerlendirilmesini kapsamaktadır.

Ø Teknik Ek (Technical Annex); PGD gerektirmeyen bağımsız teknik

yardım kredileri konusunda memorandum ve Dünya Bankası başkanın

tavsiyesini destekler.

Ø İkraz Anlaşması (LA Loan Agreement); Dünya Bankası ile borçlu ülke

arasında imzalanan ve varılan mutabakat neticesinde konuya ilişkin

hukuki ve mali koşulları düzenleyen, borçluya ödeme yükümlülüğü

doğuran anlaşma.

4.2.6. Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim (The Implementation

and Supervision Phase )

İcra Direktörleri Kurulunun onayına sunulup kabul edilen projenin artık krediyi

kullanan borçlu ülke tarafından anlaşmada yer alan koşullar çerçevesinde uygulamaya

geçirilmesi ve uygulama sürecinde denetlenmeye başlanılması gerekmektedir. Projenin

uygulanması kredi alan ülkenin sorumluluğundadır, gerektiğinde banka tarafından da

katkı sağlanabilir. Bu süreç içerisinde Bankanın rolü, projenin uygulanmasını sürekli

izlemek ve denetlemektir. Bu süreç proje ile ilgili ihalelerin onaylanmasından, yapılan

giderlerin kabul edilmesine kadar, Bankanın ödeme yapacağı her aşamada söz

91

konusudur (Dönsz, 2008:3).

Kredi, İcra Direktörleri Kurulunca onaylandığında, faydalanıcı ülke Bankadan

teknik destek ile şartnameyi hazırlar ve proje için mal ve hizmetlerin tedarikine ilişkin

teklifleri değerlendirir. Banka, satın alma kılavuzunun izlendiğini kontrol etmek için bu

faaliyeti incelemektedir. Eğer uyulmuşsa, fonlar faydalanıcı ülkeye ödenir. Anlaşmada

yer almayan bir işle ilgili masrafların ödenmesi söz konusu olmayacağı gibi, ihalelerin

Bankanın usullerine uygun olarak yapılmamış olması durumunda ihalenin

onaylanmaması da söz konusudur (Eğilmez,1996:78).

Temel anlamda izleme ve denetim, mali raporlar üzerinden Bankanın “Mali

Yönetim Takımının” periyodik olarak yaptığı bir faaliyettir. Mali Yönetim Takımı

denetlenmiş mali raporlarını istemek dâhil projenin mali yönetimini sürekli izler ve

denetler. Bu raporlarda; Borçlu ülke tarafından hazırlanan ve projenin fiziki gelişimi,

maliyeti, yatırım gelirlerinin mali durumu ve projenin sağladığı faydaların düzeyine

ilişkin bilgiler yer almaktadır. Ayrıca bu izleme ve denetimler, Dünya Bankası’nın o

ülkede bulunan temsilciliği aracılığı veya merkezden gönderilen uzmanlar aracılığıyla

da yerinde incelenmesi niteliğinde olabilmektedir. Proje Döngüsünün bu aşamasında

aşağıdaki doküman düzenlenir (WB Proje Döngüsü, 2008).

Ø Uygulamadaki Projelerin Durum Raporu (SOPE Report on the Status

of Projects in Execution); SOPE raporu; önceki mali yıl boyunca faal

olan tüm projelerin oldukça kısa özetini sağlar. Daha önceleri İcra

Direktörleri Kuruluna yönelik yazışma olan SOPE Raporu artık

kamuoyuna açıktır. Mali yıl içinde kapatılan projelerin “Uygulama

Tamamlama Raporları” kamuoyuna açıklandığından, bu projeler

SOPE’ye dâhil edilmemektedir.

4.2.7. Projenin Uygulanması ve Tamamlanması (The Implementation and

Completion Phase)

Genelde 1-10 yıllık dönemi kapsayan kredi ödeme dönemi sona erdiğinde

projenin kapatılabilmesi, ülke ve Bankanın performansının değerlendirilebilmesi için

“Uygulama Tamamlama Raporu (ICR Implementation Completion Reports)”

hazırlanır.

92

Bu rapor; Banka tarafından finanse edilen projenin tamamlanması sonucunda

operasyonun sonuçlarını değerlendirir. Operasyon personeli, tamamlanan her proje için

kendi öz değerlendirmelerini hazırlamaktadır. Söz konusu raporda; başarılar, problemler

ve bu projeden çıkarılan dersler ortaya konarak müteakip projelere katkı sağlanmaya

çalışılmaktadır. Rapor bilgilendirme amacıyla Banka İcra Direktörleri Kuruluna

sunulmaktadır.

4.2.8. Proje Sonuçlarının Değerlendirilmesi (The Evaluation Phase)

Projenin tamamlanmasından sonra Banka tarafından yapılan değerlendirme tüm

Dünya Bankası projeleri için bir gerekliliktir. Bu aşama 1970 yılında proje döngüsüne

eklenmiş ve ana sözleşmede belirtilen amaçlara uygun sonuçlar verip verilmediğine

yönelik olarak “Uygulamaları Değerlendirme Departmanı (OED)” tarafından yerine

getirilen bir denetimi kapsamaktadır. OED yaptığı denetimlerde, projenin ekonomik

getiri oranını tekrar değerlendirir. Yatırımların etkilerinin uzun bir dönemde ortaya

çıkması nedeniyle bir projenin başarı ya da başarısızlığı kredi kullanım periyodundan

ancak birkaç yıl sonra verimli bir şekilde değerlendirilebilir. Bu yüzdendir ki, OED

dikkatli bir şekilde seçilmiş birkaç projeyi kredinin son kullanımından 5 yıl sonra tekrar

değerlendirir (Dönsz, 2008:3).

Projelerle ilgili düzenlenen “Değerlendirme ve Tamamlama Raporlarında”;

proje sonuçları planlarla karşılaştırılarak, sapmaların düzeyi ve nedenleri

değerlendirilerek, projenin amaçlanan hedeflere ulaşıp ulaşmadığı analiz edilmektedir.

Bu değerlendirmeler, Banka için, açtığı kredilerin ana sözleşmedeki amaçlara uygun

sonuçlar verip vermediği ve bu deneyimden hareketle ileride açılacak kredilerin

yönlendirilmesini sağlamaktadır. Ayrıca, faydalanıcı ülkenin de yapılan hata ve

eksiklikleri bir kez daha gözden geçirmesi, yapılan hatalardan dersler çıkarması ve

ileride aynı hataların yapılmaması için alınacak önlemleri alması yönünde katma değer

yaratmaktadır (Eğilmez, 1996:78).

Projelerle ilgili düzenlenen değerlendirme ve tamamlama raporları, gelecekteki

projelerin performansların yükseltilmesine katkı sağlamaktadır. Bu raporlar kamuya

açıklanmayan bağımsız denetim raporlarıdır ve raporlarda yapılan analizlerden

çıkarılacak derslerle müteakip dönemlerde hazırlanıp yürütülecek projelerin daha iyi

olmasına katkı sağlanmaktadır.

93

4.3. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Mevcut Statüleri

Bakımından Durumları

Çalışmamızın önceki bölümünde de bahsedildiği üzere, finansmanı Dünya

Bankasınca sağlanan yatırım (proje) kredileri genel olarak 8 aşamadan oluşan bir döngü

niteliğindedir. Bu döngü içerisindeki, Ülke Destek Stratejisinin düzenlenmesinden

sonraki her aşama projenin mevcut statüsü bakımından aşağıdaki grafikte de görüldüğü

üzere 3 kategori (taslak halinde, aktif ve kapanmış) altında takip edilmekte olup bu

statülere bir de çeşitli sebeplerle düşen projeleri de eklememiz gerekmektedir.

1) Çeşitli Sebeplerle Düşen projeler

2) Taslak Halindeki Projeler

3) Aktif Projeler

4) Kapanmış Projeler

Grafik 16 : Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Mevcut Statüleri Bakımından Durumları Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi

Çeşitli Sebeplerle Düşen projeler (Dropped Projects): Bu projeler, çeşitli mali, ekonomik ve hukuki sebeplerle Dünya Bankası proje portföyünden düşen ve uygulama şansı bulamayan projelerdir.


194 projenin 8 âdeti çeşitli sebeplerle düşen proje statüsündedir (WB Projects & Operations, 2008).

Önerilen Projeler (Pipeline Projects): Ülke Destek Stratejisi (CAS Country

94

Assistance Strategy) düzenlenmesinden sonra, proje ile ilgili tespitin yapılmasından ikrazın onaylanmasına kadar süreçte projenin aldığı statüdür. Proje döngüsündeki aşağıdaki aşamalarda proje öneri safhasındadır.

Ø Projenin Tespiti Ø Projenin Hazırlanması Ø Projenin Değerlendirilmesi Ø Müzakereler ve İkrazın Onaylanması

Türkiye’de bugüne kadar finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan 194 Projenin 5

âdeti önerilen proje statüsündedir (a.g.e).

Aktif Projeler (Active Projects): Projenin uygulama ve tamamlama süreçlerini kapsayan statüdür. Proje döngüsündeki aşağıdaki aşamalarda proje aktif statüdedir.

Ø Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim Ø Projenin Uygulanması ve Tamamlanması

Türkiye’de bugüne kadar finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan 194 Projenin

25 âdeti Aktif Proje statüsünde olup uygulama ve tamamlamaları devam etmektedir

(a.g.e).

Kapanmış Projeler (Closed Projects): Projelerin tamamlanmasından sonra

sonuçlarının değerlendirildiği süreçte projeler bu statüsündedir. Bu süreç, proje

döngüsündeki “Proje Sonuçlarının Değerlendirilmesi” aşamasıdır.

Türkiye’de bugüne kadar finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan 194 Projenin

156 âdeti Kapanmış Proje statüsündedir (a.g.e).

4.4. Projelerin Aşamalarında Tarafların Sorumlulukları

Aşağıdaki grafikte de gösterildiği üzere, Dünya Bankası proje döngüsü; bir proje

fikrinin ortaya çıkmasından önce “Ülke Destek Stratejisi” ile başlayan ve o projenin

tamamlandıktan sonra bağımsız olarak değerlendirilmesine kadar mantıksal bir dizin

oluşturan sürecin temel aşamalarının tamamı kapsamaktadır.

95

Grafik 17: Proje Döngüsünde Sorumluluklar.

Aşağıdaki tabloda da özetlendiği üzere; proje döngüsündeki bazı aşamalar

müstakilen faydalanıcı ülke veya Dünya Bankasının sorumluğunda iken, bazı

aşamalardan taraflar müştereken sorumludur.

Tablo 25: Proje Döngüsünde Tarafların Sorumlulukları

Projenin Aşamaları Dünya Bankası Borçlu Birlikte 1 Ülke Destek Stratejisi √ 2 Projenin Tespiti √ 3 Projenin Hazırlanması √ 4 Projenin Değerlendirilmesi √ 5 Müzakereler ve İkrazın Onaylanması 5-1 Müzakereler √ 5-2 Onay √

6 Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim 6-1 Projenin Uygulanması √ 6-2 Uygulama Sırasında Denetim √

7 Projenin Uygulanması ve Tamamlanması √ 8 Proje Sonuçlarının Değerlendirilmesi √

Dünya Bankası'nın fon sağladığı ülke seçimindeki temel kriter o ülkedeki

yoksulluk düzeyi ve ülkenin performansı olmaktadır. Dünya Bankası misyonu olan

yoksulluğu azaltırken fon sağladığı ülkelerde yatırım ve istihdam olanaklarını artırarak

o ülkede istikrarlı kalkınma için uygun bir ortam oluşturmaya çalışmaktadır Dünya

Bankasının bu amaçları yerine getirirken sağlamış olduğu fonların ekonomik, etkin ve

etkili sonuçlar doğurması konusunda hem kendisinin hem de fon kullanıcısı ülkenin

projelerin tespit, hazırlık, değerlendirme ve uygulanması, fonun kullanımı, gözetimi ve

96

denetiminde sorumlulukları paylaşmaları gerekir.

Ayrıca, proje döngünün etkin bir şekilde işleyebilmesi ve projelerden istenilen

sonuçların elde edilebilmesi için borçlunun sorumluluklarını bilmesi yanında, projenin

her aşamasında Dünya Bankasının tecrübe, bilgi, danışmanlık ve önerilerinden

faydalanması gerekmektedir. Böylece o ülkede proje veya programdan beklenilen

başarıların elde edilmesi şansı artarken, Dünya Bankasının da görevini layıkıyla yapma

olasılığı artmış olur.

97

5. BÖLÜM

FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN PROJELERİN MALİ

KOŞULLARININ ANALİZİ

5.1. Ortak Finansman (Co-Financing)

Standart bir tanımı olmamakla birlikte proje finansmanı; “uzun dönemli altyapı

yatırımlarının, sanayi projelerinin ve kamu yatırımlarının özkaynaklar ve borçlanmanın

en uygun kombinasyonunu kullanarak finansmanının sağlanması ve proje geri

ödemelerinin proje sahiplerinin tüm varlıkları ve kredibilitesi esas alınarak yapılması

yerine projeden sağlanacak nakit akımlarıyla yerine getirilmesidir” (Sapte, 2004:2).

Dünya Bankasının, bir başka kaynak kurum veya ülke ile birlikte bir proje veya

programa finansman sağlayarak desteklemesi "Ortak Finansman" olarak adlandırılır.

Bu durumda proje ya da programın, daha büyük miktarlı bir dış finansman ile

desteklenmesi sağlanır (World Bank, 2005:48).

Ortak finansman iki şekilde yürütülmektedir: Birlikte finansman (joint

financing) yönteminde; Dünya Bankası ile diğer kreditör veya kreditörler, Dünya

Bankası kurallarını ortaklaşa kullanmak suretiyle, proje ya da program çerçevesinde

yapılan giderleri, finansmana katkıları oranında paylaşarak öderler. Paralel finansman

(parallel financing) yönteminde ise; Dünya Bankası ile diğer kreditör veya kreditörler,

projenin bölümlerini paylaşırlar. Her kurum kendi başına finanse edeceği bölüm için

kendi kurallarını uygular. Bankanın kuralları yalnızca kendi finanse ettiği bölüm için

geçerlidir (Eğilmez, 1996:84-85).

Ortak finansmana Dünya Bankasıyla birlikte krediden faydalanan ülkenin

hükümeti, resmi yardım kurumları, diğer ülkeler, ihracat kredi kurumları ve özel kesim

kuruluşları (Ticari Bankalar gibi) katılmaktadır.

98

5.2. Dünya Bankası (IBRD) Kredilerinin Temel Koşulları

Genel olarak IBRD kredileri, birçok döviz cinsi açısından, üye ülkeler için,

uluslararası mali piyasalarda sunulan diğer finansal alternatiflere göre, daha uygun ve

esnek koşullar taşımaktadır. Dünya Bankası kredilerinin genel koşulları aşağıda

özetlenmiştir (WB Treasury, 2008/a:1):

Ø Kedi geri ödemeleri konusunda uzun vadeler (25 yıla kadar),

Ø LIBOR tabanlı fiyatlar,

Ø Tüm Borçlular için tekdüze fiyatlama,

Ø Geri ödeme çizelgesini proje, program ya da borç yönetim stratejisine göre

uyarlamadaki esneklikler,

Ø Kredinin geri ödeme süresi içerisinde finansal koşullarını modifiye edecek risk

yönetim araçları. Bu araçlar:

o Döviz Takası: Borçlulara borçlu bulundukları döviz cinsini ya da yerel paralarını başka bir döviz cinsi ile değiştirme opsiyonu verir.

o Faiz Oranı Takası: Borçlulara almış oldukları krediyle ilgili olarak değişken faizleri sabit faizle ya da sabit faizleri değişken faizlerle değiştirme opsiyonu verir.

o Faiz Oranı Limitleri (Caps or Collars): Kredilerle ilgili geri ödemelerde borçlulara değişken faiz oranı üzerine limit koyma opsiyonu verir.

o Ürün Takası: Borçlulara, en az bir tanesi ürün fiyatı ya da endeksine bağlı olması koşuluyla, iki faklı nakit akımını değiştirme opsiyonu tanır.

5.3. Dünya Bankası (IBRD) Kredi Sistemleri

IBRD kredilerine erişim temelde ülkelerin kişi başına milli gelir (GNI) ve kredi

itibarlarına göre belirlenmektedir. Kredilerin geri ödeme koşullarının belirlenmesinde

ülkeler kişi başına milli gelir (GNI) seviyelerine göre I-V arası gelir kategorisine

ayrılmıştır (WB Operational Manual, 2003:1).

IBRD günümüzde yeni kredi taahhütleri için iki ürün sunmaktadır. Bu ürünler

Sabit-Ek faizli kredi (FSL Fixed-Spread Loan) ve Değişken-Ek faizli Kredi (VSL

Variable-Spread Loan). Söz konusu kredi sistemlerine ilişkin temel koşullar Ağustos

2006’dan beri uygulanmaktadır. Bu ürünler borçluya borç yönetim stratejisini ile

99

uyumlu ve de borç servisi kapasitesine uygun esneklikler ve koşullar sağlamaktadır.

Bunlar, tüm standart IBRD kredi operasyonları için geçerlidir. FSL ve VSL kredilerinin

temel koşulları, benzerlikleri ve farklılıkları aşağıda analiz edilecektir14 (IBRD, 2006:1-

11):

5.3.1.Sabit-Ek Faizli Kredi (FSL Fixed-Spread Loan)

FSL Kredileri temel olarak aşağıdaki özelliklere sahiptir (IBRD, 2006:1-2):

Döviz Cinsi: Sabit-Ek Faizli Kredileri EUR, JPY ve USD ve IBRD’nin

işlemlerinde kullandığı diğer döviz cinslerinde verilebilir.

Faiz Oranı: FSL kredileri için faiz oranları temel oran olan LIBOR ve ek faiz

den oluşur. LIBOR her bir döviz cinsinde 6 aylık oranladır ve bu oran altı ayda bir

yeniden belirlenir. LIBOR üzerindeki ek faiz kredinin vadesi boyunca sabittir.

Geri Ödeme Koşulları: Borçlular mevcut finansal politika limitlerinde olmak

koşuluyla FSL kredilerinin geri ödeme koşullarını (geri ödememe süresi, geri ödeme

süresi ve amortizasyon yapısı) proje hazırlığı dönemi boyunca uyumlaştırma

esnekliğine sahiptir.

Dönüşüm Seçenekleri: FSL kredileri kredi süresi boyunca aşağıdaki

esnekliklere sahiptir:

Ø Kullanılmış ve kullanılmamış kredi bakiyelerinde döviz cinsi değişimi,

Ø Kullanılmış kredi miktarı üzerinde faiz oranının sabitlenmesi ya da değişimi,

Ø Kullanılmış kredi miktarı ile ilgili faiz oranına limit koyma opsiyonu.

5.3.2. Değişken-Ek Faizli Kredi (VSL Variable-Spread Loan)

VSL Kredileri temel olarak aşağıdaki özelliklere sahiptir (IBRD, 2006:2):

Döviz Cinsi: VSL kredileri; EUR, JPY ve USD ve IBRD’nin işlemlerinde

14 Bu bölümde yer alan FSL ve VSL kredilerinin temel koşulları, benzerlikleri ve farklılıkları temel olarak IBRD tarafından 2006 yılında yayınlanan “Major Terms and Conditions of IBRD Loans” kitapçığının ingilizce nüshası baz alınarak analiz edilmiştir.

100

kullandığı diğer döviz cinslerinde verilebilir.

Faiz Oranı: FSL kredileri için faiz oranları temel oran olan LIBOR ve ek

faizden oluşur. LIBOR her bir döviz cinsinde 6 aylık oranladır ve bu oran altı ayda bir

yeniden belirlenir. LIBOR üzerindeki ek faiz IBRD’nin sağlamış olduğu kredilere

ilişkin 6 aylık LIBOR’ un ağırlıklı ortalama maliyet marjı üzerinden hesaplanmakta ve

altı ayda bir yeniden belirlenen değişken bir orandır.

Geri Ödeme Koşulları: VSL kredilerinin geri ödeme koşulları ülke kriterine

(kişi başına GSMH) göre belirlenmektedir.

5.4. FSL ve VSL Kredilerinin Karşılaştırılması

İki kredinin ortak noktaları olduğu gibi bazı farkları da söz konusudur (IBRD,

2006:1-11):

5.4.1. FSL ve VSL Kredilerin Benzerlikleri

Döviz Cinsi: FSL ve VSL kredilerinin her ikisi de EUR, JPY, USD ve IBRD’nin

işlemlerinde kullandığı diğer döviz cinslerinde verilebilir.

Temel Faiz Oranı (Base-LIBOR): Dünya Bankası kullandırmış olduğu

kredilere kullanılan bölüme isabet etmek üzere kullanım tarihinden itibaren piyasa

şartlarına göre değişen bir faiz yürütür. Dünya Bankasının kredilere uyguladığı faiz,

yılda iki kez (30 Haziran ve 31 Aralık tarihlerinde) Bankanın borçlanma

maliyetlerindeki gelişimler göz önünde bulundurulmak suretiyle gözden geçirilen bir

değişken faiz oranıdır. Dünya Bankası FSL ve VSL kredilerinin her ikisinde de

değişken faiz olarak altı aylık LIBOR’u temel oran olarak dikkate almaktadır.

Kredi Faiz ve Masraflarında Ertelemeler: FSL ve VSL kredilerinin her ikisinde

de kredi faiz ve masraflarında ertelemeler (taahhüt komisyonu, ön ödeme komisyonu ve

faiz oranı ertelemesi) 1992 mali yılından itibaren IBRD İcra Direktörlerince yıllık

olarak belirlenmektedir. Tüm uygun ülkeler, sağlamış oldukları tüm kredilere ilişkin

anapara geri ödemeleri ve faiz ve diğer masrafları vadesinden itibaren 30 gün içinde

ödemiş olmaları durumunda, erteleme avantajından faydalanabilir (IBRD, 2007/b:13).

101

Aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere, bugün itibariyle her iki kredide “taahhüt

komisyonu erteleme oranı” tüm borçlular için % 0.50, faiz erteleme oranı” tüm

borçlular için % 0.25 ve “ön ödeme komisyonu ertelemesi” ise tüm borçlular için,

herhangi bir şarta bağlı olmaksızın, yıllık % 1 olarak uygulanmaktadır.

Tablo 26: IBRD Kredi Masrafları ve Ertelemeler Değişken-Ek Faizli Kredi

(VSL Variable-Spread Loan) Sabit-Ek Faizli Kredi

(FSL Fixed-Spread Loan) Ön Ödeme Komisyonu (Front-end Fee )

Toplam kredi miktarının 1.00% Toplam kredi miktarının 1.00%

Kredi Ek Faizi (Lending Spread)

0.75% 0.75%

Risk Pirimi (Risk Premium)

- 0.05%

Taahhüt Komisyonu (Commitment Fee)

Kredinin kullanılmayan kısmını üzerinden 0.75%

Kredinin kullanılmayan kısmını üzerinden 0.75%

Faiz Erteleme Oranı (Interest Waiver)

Borcunu zamanında ödeyen borçlular için 0.25%

Borcunu zamanında ödeyen borçlular için 0.25%

Taahhüt Komisyonu Erteleme Oranı (Commitment Fee Waiver)

Tüm borçlular için herhangi bir şarta bağlı olmaksızın yıllık 0.50%

Tüm borçlular için herhangi bir şarta bağlı olmaksızın yıllık 0.50%

Ön Ödeme Komisyonu Ertelemesi (Front-end Fee Waiver)

Tüm borçlular için herhangi bir şarta bağlı olmaksızın yıllık %1

Tüm borçlular için herhangi bir şarta bağlı olmaksızın yıllık %1

Kaynak: Dünya Bankası IBRD Loan Charges, http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Lending+Rates+and+Loan+Charges/index.html

Ön Ödeme Komisyonu (Front-end Fee): Kredinin uygulamaya konulduğu gün,

kredinin 1%’ inin Borçlu tarafından Dünya Bankasına ödenen kısmı ön ödeme

komisyonu olarak adlandırılmaktadır. Örneğin Dünya Bankasınca herhangi bir proje

için sağlanan 100 milyon ABD Dolarının 1 milyon ABD Dolarlık kısmı ön ödeme

komisyonu olarak, daha kredi kullanımı gerçekleşmeden, borçlu tarafından bankaya

ödenmektedir. Bu ödeme; Dünya Bankası personelinin proje nedeniyle yaptığı

çalışmalar başta olmak üzere, çeşitli nedenlerle kredi tutarından mahsup edilmektedir.

Bu ödeme kredi dışında başka bir kaynaktan da finanse edilebilir.

Taahhüt Komisyonu (Commitment Fee): Dünya Bankası, kredinin yürürlüğe

girdiği tarihten itibaren bir “taahhüt komisyonu” hesaplamaya başlamaktadır. Bu

komisyon, kredinin kullanılmayan bölümüne uygulanır. Taahhüt komisyonu kredinin

kullanılmayan kısmı üzerinden alınmakta olup borçluları sağlanan krediyi zamanında

http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Lending+Rates+and+Loan+Charges/index.html

102

kullanmaya zorlamaktadır. Bu komisyon kredinin kullanılmayan kısmının 0.75 %’dir ve

kredi anlaşmasının imzalanmasından 60 gün sonra uygulanmaya başlanmaktadır.

Peşin Ödeme Masrafları: Kredinin tamamının ya da bir kısmının peşin

ödenmesi durumunda, eğer peşin ödeme risk primi söz konusu ise, bu risk primi

IBRD’nin peşin ödenen kredi kısmı ile ilgili yeniden düzenlenen maliyetine bağlı olarak

belirlenir. Yeniden düzenleme maliyeti, peşin ödenen kredinin maliyeti ile yeniden

düzenlenen kredinin maliyetleri arasındaki farkı dikkate alarak hesaplanır. Borçlular

kredinin kullanılmış ve bakiye kısmının tamamını ya da bir kısmını istedikleri zaman

peşin ödeyebilme opsiyonuna sahiptir.

5.4.2. FSL ve VSL Kredilerinin Farklılıkları

5.4.2.1. Genel Farklılıklar

Faiz Oranı (Ek Faiz-Spread): FSL kredilerinde LIBOR üzerindeki ek faiz

kredinin vadesi boyunca sabit iken, VSL kredilerinde altı ayda bir yeniden belirlenen

değişken bir orandır ve her yılın 30 Haziran ve 31 Aralık tarihlerinde yeniden belirlenir.

12 Şubat 2008 tarihi itibariyle, IBRD sağlamış olduğu FSL ve VSL kredilerini

konsolide ederek tek tipe çevirmiştir. Yeni IBRD kredilerindeki ek faiz (spread) oranları

aşağıdaki tabloda da özetlendiği üzere VSL kredilerinde USD, EUR ve JPY döviz

cinslerinde negatif % 0.06 olarak gerçekleşirken, FSL kredilerinde USD için %0.05

EUR ve JPY döviz cinsinden krediler için %0.07 olarak belirlenmiştir (WB Treasury,

2008/b).

Tablo 27: IBRD Kredilerine İlişkin Ek Faiz (Spread) Oranları (12 Şubat 2008 veya Daha Sonraki Bir Tarihte Onaylanan)

Kredi Türü/Döviz Cinsi USD15 EUR16 JPY17 Sabit (FSL) Spread % 18 0.05 0.07 0.07

Değişken (VSL) Spread % 19 -0.06 -0.06 -0.06 Kaynak: World Bank Treasury

15 27Eylül 2007 tarihinden önce USD cinsinden FSL Spread 0.50% idi. 16 27Eylül 2007 tarihinden önce EUR cinsinden FSL Spread 0.52% idi. 17 27Eylül 2007 tarihinden önce JPY cinsinden FSL Spread 0.52% idi. 18 Mevcut FSL kredileri için geçerlilik tarihi 27 Eylül 2007 dir. 19 VSL kredilerinde ilişkin Spread altı ayda bir yeniden belirlenir. Mevcut oranlar 15 Ocak -14 Temmuz 2008 tarihleri arasında geçerlidir.

103

Dönüşüm Seçenekleri: FSL kredileri kredi süresi boyunca kullanılmış ve

kullanılmamış kredi bakiyelerinde döviz cinsi değişimi, kullanılmış kredi miktarı

üzerinde faiz oranın sabitlenmesi ya da değişimi esnekliğine sahip iken VSL’ de böyle

bir opsiyon söz konusu değildir.

Borçlu VSL kredileri için böyle bir opsiyondan faydalanmak istiyorsa bankayla

“Temel Türevler Anlaşması (MDA Master Derivatives Agreement)” yapması gerekir.

Bu anlaşma borçlu ile IBRD arasındaki dönüşüm işlemlerinin genel çerçevesi belirler

(World Bank, 2005:50).

Faiz Oranı Limitleri (Interest Rate Caps/Collars): FSL kredileri kredi süresi

boyunca kullanılmış kredi miktarı ile ilgili faiz oranına limit koyma opsiyonuna sahip

iken; VSL’ de böyle bir opsiyon söz konusu değildir. Borçlu VSL kredileri için böyle

bir opsiyondan faydalanmak istiyorsa bankayla Temel Türevler Anlaşması (MDA)

yapmalıdır.

Kredi Masrafları: FSL kredi masrafları VSL’ den çok az yüksektir. FSL taahhüt

komisyonu, kredi süresinin ilk dört yılı boyunca fonlama risk primini içerir. Ayrıca,

FSL ek faizinin hesaplanmasında yeniden finansman risk primini de dikkate

alınmaktadır.

Geri Ödeme Taksitlerinin Hesaplanması: Ödemesiz dönemin sona ermesinden

sonra başlayan ödemelerdeki gecikmeler durumunda; VSL kredileri geri ödeme

taksitleri toplam kredi taahhütleri üzerinden hesaplanan sabit bir miktar iken, FSL

kredileri geri ödeme taksitleri, kredinin ödenen kısmı ve kredi bakiyesinin bir yüzdesi

olarak hesaplanmaktadır.

Geri Ödeme Tarihleri: FSL borç servisi ödeme tarihleri kredi anlaşmasında

belirlendiği üzere ayın birinci veya on beşinci gününde ve daha sonra altı aylık süreyle

gerçekleşirken, VSL borç servisi ödeme tarihleri kredi anlaşmasında belirlendiği üzere

ayın on beşinci gününde ve daha sonra altı aylık süreyle gerçekleşir.

5.4.2.2. Geri Ödeme Koşulları

Borçlular, mevcut finansal politika limitlerinde olmak koşuluyla FSL kredilerinin

104

geri ödeme koşullarını (geri ödememe süresi, geri ödeme süresi ve amortizasyon yapısı)

proje hazırlığı dönemi boyunca uyumlaştırma esnekliğine sahip iken VSL’ de geri

ödeme koşulları ülkenin yer aldığı sınıfa (kişi başına GNI’ ya göre belirlenmekte) göre

belirlenmektedir (IBRD, 2006:8-10).

5.4.2.2.1. FSL Kredilerinin Geri Ödeme Koşulları

FSL kredilerinde Borçlular taahhüt ve kullanım bağlantılı olmak üzere iki türlü

geri ödeme çizelgesinden birini seçme opsiyonuna sahiptir.

5.4.2.2.1.1. Taahhüt Bağlantılı Geri Ödeme Çizelgesi

Taahhüt-bağlantılı geri ödeme çizelgesinde, kredi geri ödeme çizelgesi kredinin

onayını müteakip faiz ödeme periyodunun başlangıcından itibaren hesaplanır.

Kredilerin belli bir itfa planında geri ödemeleri gerçekleşir. Kredilerin itfasında, geri

ödeme taksitleri kredi tutarının belirli bir yüzde payı olarak belirlenir. Her bir kullanım

da geri kalan geri ödeme taksitlerine dağıtılır. Geri ödeme periyodu ve buna ilişkin

anapara geri ödemesiz dönem (grace period) kredinin ortalama ve nihai vade

limitlerinde kalmak şartıyla aşağıdaki tabloda yer alan koşullarda belirlenir (a.g.e:9).

Tablo 28: FSL Kredilerinde Taahhüt Bağlantılı Geri Ödemelerde Vade Limitleri (Yıl)20

Ülke Kategorileri

Politika Limitleri "Standart" Ülke Koşulları Ortalama Geri Ödeme Vadesi

21 Nihai Vade

Anapara Geri Ödemesiz

Dönem

Toplam Vade Geri Ödeme Yapısı

I - II 14.25 25 5 20 Anüite

veya 8 20 LRP22

III 11.25 25 4 17 Anüite

veya 5 17 LRP

IV - V 10.25 25 3 15 Anüite

veya 5 15 LRP Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi (Fixed Spread Loan (FSL), http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/Fixed+Spread+Loan+(FSL).html

20 Borçlular politika limitleri ve ortalama ve nihai geri ödeme vadesinde kalmak koşuluya (standart ülke koşulları dahil) istedikleri geri ödeme türünü seçmekte serbesttir. 21Bu tip kredilerin Ortalama geri Ödeme Vadesi kredinin beklenen onay tarihi ile geri ödeme takviminin ağırlıklı ortalaması olarak tanımlanır. 22 LRP: Level Repayment of Principal: Eşit Anapara Geri Ödemesi

http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/Fixed+Spread+Loan+(FSL).html

105

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere, her bir ülke grubu için iki ayrı

borçlanma yapısı söz konusudur. Bu yapılardan birincisi anüite (annuity), diğeri ise

LRP’dir (anapara geri ödemelerinin eşit taksitlerde yapılması).

LRP seçeneğinde anapara geri ödemesiz dönem, anüite ödemelerindeki

dönemden daha uzundur. Örneğin kişi başına GNI seviyesine göre I. ve II. Kategoride

bulunan bir ülkenin LRP seçeneğindeki anapara geri ödemesiz dönem 8 yıl iken, anüite

seçeneğindeki geri ödemesiz dönem sadece 5 yıldır. Başka bir deyişle bu ülkeler,

kredinin geri ödemesine, kredi kullanımından sonraki 5-8 yıllık süreden itibaren

başlamaktadır.

Dünya Bankası, anüite seçeneğinde, geri ödemelerin ağırlığını vadenin son

dönemlerine kaydırması nedeniyle, anapara geri ödemesiz dönemi bu seçenekte daha

kısa tutmaktadır. Dünya Bankasından kaynak sağlayan üye ülkeler, mevcut portföyleri

içindeki kredilerin vadelerinde değişiklik yapma opsiyonuna sahiptir. Borçlular,

herhangi bir kredinin anapara geri ödemesiz dönemi ya da toplam vadesinde bir azaltma

yapılarak, aynı mali yıl içindeki diğer bir kredinin vadesini uzatabilirler. Bu opsiyon

herhangi bir kredinin kendi vade yapısı içinde de yapılabilir. Bu opsiyonların

gerçekleşebilmesi için Dünya Bankasının onayına ihtiyaç vardır (Yener, 1997:34-35).

5.4.2.2.1.2.Kullanım (Disbursement) Bağlantılı Geri Ödeme Çizelgesi

Kullanım bağlantılı geri ödeme çizelgesinde, her bir altı aylık dönemdeki

kümülâtif kullanım miktarının geri ödemesi, kredinin Dünya Bankası tarafından

borçluya kullandırılmasını müteakip faiz ödeme periyodunun ilk döneminden itibaren

başlayacaktır. Anapara geri ödemesiz dönemi (grace period), nihai vade (final maturity)

ve geri ödeme yapısı (repayment pattern) tüm kullanım miktarları için aynı olacaktır

(IBRD, 2006:9-10):

Her bir kullanım miktarı için “Kullanım Bağlantılı Geri Ödeme Limitleri”,

beklenen ortalama kullanım süresi ve ortalama geri ödeme vadesinin toplamı dikkate

alınarak aşağıdaki tablodaki koşullarda belirlenir (a.g.e:10):

106

Tablo 29: FSL Kredilerinde Kullanım (Disbursement) Bağlantılı Geri Ödemelerde Vade Limitleri (Yıl)

Ülke Kategorileri “Beklenen Ortalama Kullanım Süresi”23 ve “Ortalama Geri Ödeme Vadesi”24nin Toplamı Toplam Vade

I - II 14.25 25

III 11.25 25

IV - V 10.25 25 Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi (Fixed Spread Loan (FSL), http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/Fixed+Spread+Loan+(FSL).htm

5.4.2.2.2. VSL Kredilerinin Geri Ödeme Koşulları

VSL kredilerinin geri ödeme koşulları (anapara geri ödemesiz dönem ve nihai

vade) ülke kriterine (kişi başına GNI) göre belirlenmektedir. Ülke kategorileri (I-II)

düşük gelirli üye ülkeleri, (III) orta ve (IV-V) kategorideki ülkeler ise yüksek gelirli üye

ülkeleri temsil etmektedir. Anapara geri ödemesiz döneme yapılacak her ilave 6 ay için,

toplam vadede 1 yıllık bir indirim yapılması gerekmektedir. Böyle bir opsiyonun

kullanılması borçlunun isteğine bağlıdır (IBRD, 2006:9).

Tablo 30: VSL Kredileri İçin Standart Ülke Koşulları (Yıl)

Ülke Kategorileri

Anapara Geri Ödemesiz Dönem

Toplam Vade

İtfa Yapısı

I - II 5 20 Anüite

III 4 17 Anüite

5 17 LRP

IV - V 3 15 Anüite 5 15 LRP

Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi (Variable-Spread Loan (VSL), http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/Variable+Spread+Loan.html)

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere III. ve (IV-V) ülke grupları için iki ayrı

borçlanma yapısı söz konusudur. Bu yapılardan birincisi anüite (annuity) diğeri ise

LRP’dir (anapara geri ödemelerinin eşit taksitlerde yapılması). Tablodan da görüleceği

üzere LRP seçeneğinde anapara geri ödemesiz dönem anüite ödemelerindeki dönemden

23 “Beklenen Ortalama Kullanım Süresi” kredinin onaylanması ve beklenen kullanımları arasında geçen ağırlıklı ortalama süresi olarak tanımlanır. . 24 “Ortalama Geri Ödeme Vadesi” kredinin kullanım tarihi ve geri ödeme takvimi arasında geçen ağırlıklı ortalama süresi olarak tanımlanır. Bu limit her bir kullanımın geri ödeme takvimine uygulanır. Örneğin her bir kullanım miktarının 4 yıllık geri ödemesiz süreden sonra ödemesinin gerçekleşeceği ve bu kredinin 12 yıllık nihai vadeye sahip olduğu düşünüldüğünde bu kredinin ortalama geri ödeme vadesi 8 yıl olarak hesaplanır.

http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/Fixed+Spread+Loan+(FSL).htm

http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/Variable+Spread+Loan.html

107

daha uzundur. Örneğin kişi başına GNI seviyesine göre III. Kategoride bulunan bir

ülkenin LRP seçeneğindeki anapara geri ödemesiz dönem 5 yıl iken anüite seçeneğinde

sadece 4 yıldır. Başka bir deyişle bu ülkeler kredinin geri ödemesine, kredi

kullanımından sonraki 4-5 yıllık süreden itibaren başlamaktadır.

5.5. Dünya Bankası Ülke Kategorileri ve Geri Ödeme Koşulları

IBRD kredilerine erişim temelde ülkelerin kişi başına milli gelir (GNI) ve kredi

itibarlarına göre belirlenmektedir. Ülkelerin kredi şart ve koşullarının belirlenmesinde

bağlı bulundukları ülke kategorisi belirleyici olmaktadır. Çalışmamızın EK-2’sinde yer

alan tabloda, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu, bazı IBRD üyesi ülkeler kişi başına

milli gelir seviyelerine göre 5 kategoriye ayrılmıştır. (WB Operational Manual,

2007/b:1-5).

Aşağıdaki tabloda aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bazı IBRD üyesi

ülkelerin kişi başına milli gelir seviyeleri ve buna karşılık gelen kredi uygunlukları ve

kredi geri ödeme koşulları yer almaktadır (WB Operational Manual, 2007/a:1-4).

Tablo 31: IBRD Geri Ödeme Koşulları

Ülkeler

Kişi Başına

GNI (US$)

IBRD Gelir Kategorileri

KREDİ TÜRLERİ Sabit-Ek Faizli

Kredi (FSL) Değişken-Ek faizli Kredi (VSL) Ortalama

Geri Ödeme Süresi (Yıl)

Toplam Vade (Yıl)

Anapara Geri

Ödemesiz Süre (Yıl)

Toplam Vade (Yıl) Geri Ödeme Metodu

Arjantin 5,150 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP B.Rusya 3,370 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Bolivya 1,100 II 14.25 25 5 20 A Brezilya 4,280 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Bulgaristan 3,990 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Cezayir 3,040 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Çin 2,000 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Filipinler 1,420 II 14.25 25 5 20 A G.Afrika 5,390 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP G.Kore 17,640 V 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Hırvatistan 9,320 V 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP İran 3,030 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Meksika 7,890 V 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Mısır 1,350 II 14.25 25 5 20 A Özbekistan 600 I 14.25 25 5 20 A Polonya 8,190 V 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP

108

Romanya 4,830 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Rusya 5,770 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Sırbistan 4,030 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Suriye 1,570 II 14.25 25 5 20 A Tayland 2,990 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Tunus 2,980 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Türkiye 5,400 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP25 Ukrayna 1,920 III 11.25 25 4 or 5 17 A or LRP Uruguay 5,310 IV 10.25 25 3 or 5 15 A or LRP Özbekistan 600 I 14.25 25 5 20 A Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi (The World Bank Operational Manual, Operational Policies, “IBRD/IDA Countries: Per Capita Incomes, Lending Eligibility, and Repayment Terms” Operational Manual - OP 3_10 Annex D, January 2007

Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere:

Ø Kategori V ( $6,275 üzeri) ülkeleri IBRD’ den mezun sayılan ülkeleri ifade

etmektedir,

Ø Kategori IV ($3,596 - $6,275) ülkeleri için vade 15 yıl,

Ø Kategori III ($1,736 - $3,595) ülkeleri için vade 17 yıl,

Ø Kategori II ($906 - $1,735) ve Kategori I ($905 veya daha azı) ülkeler için vade

20 yıl olarak belirlenmiştir.

5.6. Dünya Bankası Tarafından Türkiye’ye Sağlanan Kaynakların Mali

Koşullarına İlişkin Tespit ve Öneriler

Türkiye’nin Dünya Bankası ülke kategorisi içerisindeki yeri, buna bağlı Dünya

Bankasınca sağlanan kaynakların maliyeti ve geri ödeme koşulları açısından aşağıdaki

tespit ve önerilerimiz söz konusudur:

Ø Dünya Bankası Grubu tarafından Türkiye’de desteklenen projelerin büyük

bölümü IBRD kredileri ile finanse edilmektedir. Türkiye’nin kullandığı

IBRD kredileri genel olarak uluslararası mali piyasalarda sunulan diğer

finansal alternatiflere göre daha uygun ve esnek koşullar taşımaktadır.

Ø Dünya Bankası Kredilerin geri ödeme koşullarının belirlenmesinde, ülkeler

kişi başına milli gelir (GNI) seviyelerine göre I-V arası gelir kategorisine

25 A : Annuity (anüite), LRP: Level Repayment of Principal: Eşit Anapara Geri Ödemesi

109

ayrılmıştır. Türkiye 5.400 ABD Doları kişi başına milli gelir seviyesi ile IV.

Kategoride yer almaktadır. Ülkelerin kredi şart ve koşullarının

belirlenmesinde bağlı bulundukları ülke kategorisi belirleyici olmaktadır.

Ø Türkiye’nin kişi başına milli gelir seviyesinin artması, ülke için olumlu ve

istenilen bir sonuç olmasına rağmen, IBRD listesinde daha yüksek bir

kategoride (IV. Kategoriden daha yüksek kişi başına milli gelir seviyesine

sahip V.Kategoriye geçiş) yer almasına neden olacak ve buna bağlı olarak

Türkiye geri ödeme ve vade konusunda, mevcut duruma göre, daha olumsuz

koşullarda borçlanma ile karşı karşıya kalacaktır.

Ø Türkiye, günümüzde yeni kredi taahhütleri için IBRD’ den sunduğu iki kredi

çeşidini kullanmaktadır. Bu ürünler Sabit-Ek faizli kredi (FSL) ve Değişken-

Ek faizli Kredi (VSL) dir. Türkiye’nin kullanmış olduğu Sabit-Ek Faizli

Kredi (FSL) için ortalama geri ödeme süresi 10.25 yıl, anapara geri

ödemesiz süre 3-5 yıl, toplam vade ise 25 yıldır. Değişken-Ek Faizli Kredi

(VSL) için ise anapara geri ödemesiz süre 3-5 yıl iken toplam vade 15 yıldır.

VSL kredilerinin anapara geri ödemesiz dönemine yapılacak her ilave 6 ay

için, toplam vadede 1 yıllık bir indirim yapılması söz konusudur.

Ø Türkiye, mevcut finansal politika limitlerinde olmak koşuluyla FSL

kredilerinin geri ödeme koşullarını (geri ödememe süresi, geri ödeme süresi

ve amortizasyon yapısı) proje hazırlığı dönemi boyunca uyumlaştırma

esnekliğine sahiptir. Ayrıca, FSL kredileri kredi süresi boyunca kullanılmış

ve kullanılmamış kredi bakiyelerinde döviz cinsi değişimi, kullanılmış kredi

miktarı üzerinde faiz oranının sabitlenmesi ya da değişimi ve kullanılmış

kredi miktarı ile ilgili faiz oranına limit koyma opsiyonuna sahiptir.

Ancak, VSL’ de geri ödeme koşullarını ülkenin bağlı bulunduğu IV.

kategoriye göre belirlenmekte olup FSL kredilerine özgü esnekliklere sahip

değildir. Bu nedenlerle Türkiye’nin borç yönetimi hususunda önemli bir

misyonu olan ve bu konuda başarılı politikalar uygulayan Hazine

Müsteşarlığı’nın kredi türü seçiminde FSL kredilerine ağırlık vermesi ve

piyasa koşullarındaki değişikleri dikkate alarak FSL kredilerinin esnek

110

koşullarından faydalanmasının borç yönetimine ve Türkiye ekonomisine

faydalar sağlayacağı düşünülmektedir.

Ø Ayrıca, Türkiye için iki ayrı borçlanma yapısı söz konusudur. Bu yapılardan

birincisi anüite (annuity) diğeri ise LRP'dir (anapara geri ödemelerinin eşit

taksitlerde yapılması). LRP seçeneğinde anapara geri ödemesiz dönem,

anüite ödemelerindeki dönemden daha uzundur. Dünya Bankası, anüite

seçeneğinde, geri ödemelerin ağırlığını vadenin son dönemlerine kaydırması

nedeniyle, anapara geri ödemesiz dönemi bu seçenekte daha kısa

tutmaktadır. Türkiye mevcut portföyü içindeki kredilerin vadelerinde

değişiklik yapma opsiyonuna sahiptir.

Bu nedenle borç yönetimi konusunda yetki ve sorumluluğa ve de

başarılı uygulama ve tecrübelere sahip Hazine Müsteşarlığı’nın borçlanma

yapısının seçiminde anüite (annuity) ve LRP seçeneğinden lehe olan

opsiyonu kullanması gerektiği düşünülmektedir. Ayrıca, Türkiye mevcut

portföyü içindeki kredilerin vadelerinde değişiklik yapma opsiyonuna sahip

olduğundan, piyasa koşullarının ve değişikliklerinin dikkate alınarak bu

opsiyonun borç yönetimine olumlu katkıları sağlanmalıdır.

Ø Türkiye’de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan proje ve programların

büyük bölümü ortak finansman anlaşması çerçevesinde birlikte finansman

yöntemi kullanılarak finanse edilmektedir. Projelerde Dünya Bankası katkısı

dışında en azından, diğer finansörler olmasa dahi, yerel katkı payı söz

konusudur. Ortak finansman yönteminin bir sonucu olarak, proje ve

programların planlaması ile sonuçları arasında önemli sapmalar ortaya

çıkmaktadır. Örneğin projelerin maliyet ve finansmanında Dünya Bankası

katkısı ya da yerel katkı planlanandan oldukça büyük sapmalarla

gerçekleşmektedir. Bu sapmalar planlama, insan kaynakları, koordinasyon,

hukuki, yönetim, finansman (fon kullanım konusunda gecikmeler,

kullanımların askıya alınması, iptal edilmesi) ve ayrı bir çalışmanın konusu

olacak kadar geniş birçok mali, ekonomik, teknik, idari ve bürokratik

sorunlardan kaynaklanmaktadır.

111

Ø Bankanın Türkiye dâhil üye ülkelere hibe dışında yaptığı fonlamalar

faydalanıcı ülkelere bir takım maliyetler yüklemektedir. Dünya Bankası üye

ülkelere kullandırdığı kredilerden faiz ve ön ödeme komisyonu (front end

fee) adı altında çeşitli gelirler sağlamaktadır. Ayrıca, vermiş olduğu

kredilerin borçlusu tarafından kullanılmayan kısmı üzerinden (Undisbursed

amount) taahhüt komisyonu (commitment fee) tahsil etmektedir.

Bu nedenle Dünya Bankası fonlarının Türkiye’ye net maliyeti

hesaplanırken faiz dışındaki masrafların (ön ödeme komisyonu, kredi ek

faizi, risk pirimi,taahhüt komisyonu) ve bu masraflarla ilgili olarak belirli

koşulların gerçekleşmesi sonucunda yapılan ertelemeler (faiz erteleme oranı,

taahhüt komisyonu erteleme oranı ve ön ödeme komisyonu ertelemesi) ile

birlikte sağlanan fonun farklı dönemlerde kullanılması ve geri ödemelerinin

yapılması nedeniyle indirgenme katsayıları kullanılarak net bugünkü

değerlerinin de göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

5.7. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerde Danışmanlık Ücretleri

Banka kaynaklarının maliyetinin hesaplanmasında dikkat edilmesi gereken diğer

bir nokta da, belki de en çok eleştirilen hususlardan birisi olan, danışmanlara ödenen

ücretlerin yüksekliği ve danışman seçiminde Bankanın ortaya koyduğu kısıtlamalardır.

Türkiye’de finansmanı bankaca sağlanan projelerin büyük bölümünde danışman

istihdamı zorunlu tutulmaktadır.

Bazı projelerde danışmanın verdiği hizmetler projeye, projeyi uygulayıcı

kuruluşa önemli katkılar sağlamaktadır. Uygulayıcı kuruluşlarda kurumsal alt yapının

oluşturulması ve/veya artırılması yönünde katkı sağlayan bu danışmanların sağladığı

faydalar maliyetlerinin oldukça üzerinde olup buradaki eleştirimizin dışında

tutulmalıdır.

Ancak birçok projede, bir kısmı yabancı olan danışmanların (bireysel

danışmanlar ve danışmanlık firmaları) sağladıkları hizmetlerden elde edilen fayda bu

danışmanların maliyetinin altında kalmaktadır. Bu da proje maliyetini yükseltmekte ve

ihmal edilemeyen bir maliyet kalemi olarak göze çarpmaktadır.

112

Danışmanlar tarafından yerine getirilen hizmetler, genel olarak, büro ve

muhasebe işleri niteliğindedir. Bu tarz işler projeyi yürüten kurumda çalışan kamu

personeli tarafından yürütülecek niteliktedir. Ancak danışmanlara yüksek ücretler

ödenmesi nedeniyle, daha önce proje uygulayıcı kuruluşta uzman olarak görev alan

kamu personeli, görevinden istifa etmesini müteakip, söz konusu projede bireysel

danışman olarak istihdam edilebilmektedir. Bu durum, etik olmadığı yönünde

eleştirilebileceğinin yanı sıra, bireysel danışmanların sağladıkları hizmetlerin gerek

proje uygulayıcısı birimdeki gerekse diğer kamu kurumlarındaki kamu personeli eliyle

yürütülebileceğini işaret etmektedir. Bu tarz danışman istihdamı projenin maliyetini

artırmaktadır.

Proje uygulayıcı kuruluşlarda görev yapan kamu personeli projelerin uygulama

süresi içerinde proje faaliyetlerine ilişkin bilgi ve tecrübesini artırmaktadır. Bu nedenle

bu personelin projenin müteakip dönemlerinde ve/veya ilgili kuruluş tarafından

yürütülecek diğer projelerde de istihdam edilmesi ve yüksek ücretli danışmanlar

tarafından yürütülen işlerin bu personeller tarafından yürütülmesi gerekir. Bu amaçla,

kamu personeli eliyle yürütülebilecek işler için bireysel danışman istihdamına

gidilmemesi, gerek projeyi yürüten kurum içerisinden doğrudan gerekse bu kurum

dışından geçici görevle nitelikli kamu personeli istihdam edilmesinin projenin

maliyetinin gereksiz bir şekilde artırmasını engelleyici olacağı düşünülmektedir.

Söz konusu danışmanlara ihtiyaç olup olmadığını yönünde etkin bir analiz

yapılmamaktadır. Görev tanımları açık ve ayrıntılı bir şekilde belirlenmeden istihdam

edilen danışmanlarla ilgili olarak Dünya Bankasından alınan “no objection”26 onayı

yeterli görülmektedir. Projelerde yapılması gereken işler (iş tanımları ve süreçler),

görev tanımları, projede çalışan kamu personelinin niteliği ve projeye yönelik ihtiyaçlar

yerinde tespit edilmelidir. Yapılan bu tespitler ve verimli analizler sonucunda, birçok

projede, dışarıdan danışmanlık hizmeti adı altında yüksek maliyetlere katlanılmak

zorunda kalınmayacak, hâlihazırda danışmanlar tarafından yürütülen birçok hizmet

kurum personeli tarafından yerine getirilebilecektir.

26 Proje uygulayıcı kuruluşlar projenin herhangi bir aşamasında yapılan bazı ihale veya satınalma işlemlerinin Dünya Bankası prosedürlerine uygun olup olamadığı yönünde Dünya Bankasından görüş isteyebilirler. Dünya Bankası vermiş olduğu "No Objection" ile söz konusu işleme onay vermiş sayılır.

113

Danışmanlarla ilgili yukarıda belirtilen hususlar, projeyi ve/veya proje

uygulayıcı kuruluşu denetleyen denetçilerin raporlarına da konu olmaktadır.27 Örneğin,

Devlet Denetleme Kurulunun “Özelleştirme İdaresi Başkanlığının 2001, 2002, 2003

Yılları Eylem ve İşlemlerinin Araştırılıp Denetlenmesine İlişkin 22.09.2005 Tarih,

2005/4 Sayılı Raporun XIII. Bölümünün B-1 kısmında : “İdarenin Proje Koordinasyon

Birimi emrinde sözleşmeli bireysel danışmanlar çalıştırılmıştır. Bu elemanlar Dünya

Bankasının Kurallar Kitabında her ne kadar "danışman/consultant" olarak

tanımlanmakta ise de biçilen görevler sıradan büro işleridir. Danışmanların

sözleşmelerindeki iş tanımları da bu öngörüye uygun şekilde sıradan büro ve muhasebe

işleriyle orta düzey yönetim hizmetlerine ilişkindir. Eylemli olarak yaptıkları işler de

budur. Aldıkları ücretler, gördükleri hizmetle orantısız biçimde yüksektir” tespitine yer

verilmiştir (T.C. Cumhurbaşkanlığı, 2005:57).

5.8. Finansmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Fayda-Maliyet Analizine

İlişkin Tespit ve Öneriler

Finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerde gözlediğim diğer bir eksiklik

de, fayda-maliyet analizinin projelerin büyük bölümünde yapılmaması ya da

yapılamamasıdır. Gerek projenin Banka tarafından finanse edilmesini onaylamak için

İcra Direktörleri Kurulunun ihtiyaç duyduğu tüm bilgileri içeren, projenin planlaması

safhasında düzenlenen “Proje Değerlendirme Raporlarında (PAD)” gerekse proje

uygulamasının tamamlanmasından sonra düzenlenen “Uygulama Tamamlama Raporu

(ICR)” ve projenin kapanışının yapılmasından sonra Banka tarafından düzenlenen

“Değerlendirme Raporlarında” projelerin fayda-maliyet analizine ilişkin bir bölüm

başlığı bulunmaktadır.

Ancak bu bölümler projelerin hemen hemen tamamında “uygulanabilir değil

(N/A)” olarak yer almaktadır. Bu projelerin fayda-maliyet analizlerinin yapılmaması ya

da yapılamaması, başta aşağıda yer alan hususlar olmak üzere birçok sebepten

27 Dünya Bankası projelerinin bağımsız denetimini yapan Hazine Kontrolörleri Kurulu projelerin uygunluk ve mali denetimini yapmaktadır. Yapılan denetim sonucunda düzenlenen “Bağımsız Denetçi Raporları” Dünya Bankasına, projenin yürütülmesinde karşılaşılan eksiklikler ve uygunsuzluklar ile ilgili düzenlenen “Yönetim Mektupları” ise gereği yapılmak üzere ilgili proje uygulayıcı kuruluşlara iletilmektedir. Proje uygulayıcı kuruluşlar ve/veya bağlı bulundukları bakanlıkların içinde kurulmuş teftiş kurulları ve iç denetçileri tarafından uygulayıcı birimin denetimi yapılabilmektedir. Ayrıca, uygulayıcı kuruluşun statüsüne ve olayın niteliğine göre dış denetimleri Sayıştay, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu ve Devlet Denetleme Kurulu tarafından yerine getirilmektedir.

114

kaynaklanmış olabilir:

Ø Yatırımların etkilerinin ve sonuçlarının uzun bir dönemde ortaya çıkması

nedeniyle bir projenin başarı ya da başarısızlığının ancak kredi kullanım

periyodundan birkaç yıl sonra verimli bir şekilde değerlendirilebilmesi,

buna parelel olarak projelerin faydalarının kısa zamanda ortaya

çıkmaması ve bu konuda yaşanan gecikmeler (örneğin sağlık-eğitim

projeleri ile ilgili iyileşmelerin ya da insan yaşamındaki kalite

artışlarının, projelerin kapanmasından çok sonraları ortaya çıkması),

Ø Maliyetler konusunda proje ile ilgili yapılan harcamalar dışında bazı

dışsal maliyetlerin ortaya çıkması ya da projenin bazı sektörler ya da

insanlar üzerindeki negatif etkilerinin maliyet olarak dikkate alınmaması,

Ø Projeden doğrudan faydalanalar dışındaki sektörler ya da insanlar

üzerindeki pozitif etkileri ve dışsallıklarının fayda olarak çoğu kez

dikkate alınmaması,

Ø Bu türdeki maliyet ve/veya faydaların parayla ölçülebilmelerinde ya da

parasal bir değer olarak ifade edilebilmelerinde karşılaşılan zorluklar,

Ø Maliyet ve faydanın farklı periyotlarda ortaya çıkması nedeniyle aynı

periyotta karşılaştırılmaları ve analiz edilmelerindeki zorluklar.

Başta yukarıda belirttiğim sebepler olmak üzere, fayda-maliyet analizin

yapılmasında zorluklar olabilir, ancak Dünya Bankası bünyesinde gerekli akademik

birikime ve tecrübeye sahip yeteri kadar uzman istihdam etmekte ve ihtiyaç halinde

dışarıdan danışmanlık hizmeti temin edebilmektedir.

Bu nedenle; gerek projelerin planlama aşamasında düzenlenen PAD’ de gerekse

projenin uygulaması tamamlandıktan sonra düzenlenen ICR ve de projenin kapanışının

yapılmasından sonra düzenlenen Değerlendirme Raporlarında projelerin fayda-maliyet

analizlerine yer verilmesi gerekir.

115

Bu analiz planlama aşamasında hangi projelere destek verileceği yönünde

seçiciliği artırarak kaynak israfını engelleyecektir. Ayrıca, proje tamamlandıktan sonra

oluşan sonuçlarda gerek Dünya Bankasının gerekse borçlunun performanslarını

ölçmede kullanılacak, planlamayla sonuçları karşılaştırma imkânını sağlayacaktır. Bu

analiz aynı zamanda, projeden beklenen sonuçların alınıp alınmadığı yönünde taraflara

destek sağlayarak yapılanlardan ya da yapılamayanlardan gerekli dersleri çıkarmalarını

sağlayacaktır. Böylece, projenin tarafları (Banka ve borçlu ülkenin ilgili kişi, kurum ve

kuruluşları) müteakip dönemlerde uygulayacakları projelerde daha iyi performans

sergileyerek daha ekonomik projelerle etkin ve verimli uygulama ve sonuçlar elde

edebileceklerdir.

116

6. BÖLÜM

FİNANSMANI DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN ÖRNEK BİR

PROJENİN (MEER PROJESİ) AŞAMALARININ VE MALİ KOŞULLARININ

ANALİZİ

6.1. Genel Olarak MEER Projesi ve Analizi

6.1.1. Proje Hakkında Genel Bilgiler

Türkiye’de 17 Ağustos 1999 tarihinde Marmara bölgesinde meydana gelen

depremden sonra, olası afetler sonucunda meydana gelebilecek zararların azaltılmasına

yönelik hazırlık çalışmalarının hızlandırılarak acil önlemler alınmaya çalışılmıştır.

Türkiye bu amaçlara yönelik olarak IBRD’den MEER projesinin uygulanması amacıyla

505 milyon ABD Doları tutarında kaynak sağlamıştır.

MEER projesinin temel hedefleri; Marmara Depremi’nden etkilenen alanlarda

hayat şartlarının ve ekonomik kalkınmanın iyileştirilmesi, meydana gelebilecek doğal

afetlere karşı alınabilecek daha etkin tedbirlerle muhtemel afet zararlarının azaltılması ve

risk yönetimini sağlayacak bir kurumsal çerçevenin oluşturulması olarak belirlenmiştir.

MEER Projesi kapsamında acil durum yönetimi ve afet müdahale sistemlerinin

geliştirilmesi, afet sigorta havuzunun kurulması gibi işler yanında Marmara Bölgesinde

yaklaşık 12.000 adet kalıcı konut yapılması öngörülmüştür. MEER, Marmara’da

deprem sonrası sosyal etkileri iyileştirme çalışmalarının da planlandığı geniş kapsamlı

bir projedir. Proje dört kısımdan oluşmaktadır (MEER LA, 1999:1-25):

Kısım A, afetle mücadele sistemi ve risk azaltma,

Kısım B, yetişkinler için travma programı,

Kısım C, fiziksel yeniden yapılandırma,

Kısım D, proje yönetimi ile ilgilidir.

Proje, İkraz Anlaşması hükümlerine göre, 31 Aralık 2006 tarihinde kapanmış ve

projeyle ilgili Dünya Bankasından kaynak aktarımı 30 Nisan 2007 tarihinde

117

tamamlanmıştır (WB Projects & Operations, 2008).

MEER Projesi bir tür acil iyileştirme (yardım) kredisi olduğundan, proje

döngüsünün ilk sırasında yer alan ve üye ülkelerin kalkınma hedeflerini başarmalarına

yardım etmek için Dünya Bankası Grubunun mali destek sağlama, analitik çalışma ve

teknik yardım gibi, ülkede planlanan faaliyetlerini planladığı CAS’ a dayanmamaktadır.

Bu nedenle proje döngüsü ile ilgili analizimiz, projenin tespit aşaması ile başlayacaktır.

6.1.2. Metodoloji


proje sayısı 194’tür. Bu projelerden 26 âdetinin uygulanması devam ederken aralarında

MEER projesinin de olduğu 155 proje kapanmış durumdadır. Bu 194 projeden,

aralarında MEER’ in de olduğu 167 (%86) proje yatırım kredisi ile finanse edilirken

kalan 27’si (%14’ü) ise uyum kredisi ile finanse edilmiştir (WB Projects & Operations,

2008).

Daha önceki bölümde de belirttiğimiz gibi, uyum kredilerinin aşamaları genel

olarak, yatırım (proje) kredilerinin aşamalarından farklıdır. Fakat hazırlanma, müzakere,

onaylanma ve denetim açısından aralarında çok az fark vardır. Finansmanı Dünya

Bankasınca sağlanan yatırım (proje) kredileri genel olarak 8 aşamadan oluşan bir döngü

niteliğindedir.

Bu bölümde Türkiye için önemli projelerden birisi olan “Marmara Depremi Acil

Yeniden Yapılandırma (MEER) Projesi”nin aşamaları ve mali koşulları analiz

edilecektir. Bu projeyi seçmemdeki sebep gerek kredi büyüklüğü gerekse amacı

itibariyle Türkiye için önemli projelerden birisi olmasının yanı sıra yakın bir zamanda

kapanmış (proje döngüsündeki tüm aşamaların tamamlanmış) olması, proje

döngüsündeki herhangi bir aşamasında düzenlenen halka açık dokümanlara

ulaşılabilmesi ve Dünya Bankasınca proje değerlendirmesinin yapılmış olmasıdır.

Ayrıca bu proje 2001 yılında Dünya Bankası'nca finanse edilen projeler

arasından Banka tarafından verilen "Başkanın Mükemmellik Ödülü"ne (President's

Award For Excellence) layık görülmüştür (Hazine Müsteşarlığı, 2001:1).

118

Bu ödülü MEER'in almasının başlıca nedenleri;

Ø Geniş çaplı, kompleks ve yüksek nitelikli bir doğal afet projesinin

zamanında hazırlanarak uygulamaya konulmasına yönelik yeni

standartlar geliştirilmiş olması,

Ø Yeniden yapılandırmaya yönelik fiziksel operasyonlar ile doğal afet

riskinin azaltılması ve olası afetlere hazırlıklı olunmasına yönelik

faaliyetler arasında bir balans kurulması,

Ø Kalıcı konut inşaatlarının zamanında tamamlanarak hak sahiplerine

teslim edilmesi,

Ø 27 Eylül 2000 tarihinde yürürlüğe konan meskenlere yönelik zorunlu

deprem sigortası uygulamasındaki başarı

olarak sayılabilir.

6.2. MEER Projesinin Proje Döngüsü Çerçevesinde Analizi ve İlgili Dokümanlar

6.2.1. MEER Projesinin Tespiti

17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen Marmara depreminin yol açtığı

hasarları telafi etmek amacıyla T.C. Hükümeti ile Dünya Bankası yetkilerince

müştereken bir Acil İyileştirme Kredisi (ERL) verilmesi amacıyla taraflarca 4 Kasım

1999 tarihinde Proje Bilgi Dokümanı (PID) düzenlenmiştir (MEER PID, 1999:1-11).

Bankanın Infoshopu vasıtasıyla kamuya açıklanan PID toplam 11 sayfadan

oluşmaktadır. PID söz konusu projenin hangi sektörleri etkileyeceği, proje numarası,

Borçlu, proje uygulama birimi, dokümanın hazırlanış ve onay tarihi, Marmara depremi

ve etkileri hakkında kısa bir bilgi ve Bankanın yaklaşımı hakkında özet bilgileri

içermektedir.

PID’ de projenin amaçları (MEER PID, 1999:2-9):

Ø 17 Ağustos 1999 Doğu Marmara Depremini müteakip, Türkiye

Cumhuriyeti Hükümeti, olası afetler sonucunda meydana gelebilecek

zararların azaltılmasına yönelik hazırlık çalışmalarının hızlandırılması,

119

Ø Meydana gelen deprem sonucunda ortaya çıkan hasarların giderilmesi ve

bölgenin yeniden yapılandırılmasına yönelik olarak “Marmara Depremi

Acil Yeniden Yapılandırma (MEER) Projesi”nin hazırlandığı ve

Ø Bu projenin Dünya Bankası, T.C Hükümeti ve diğer finansörlerle birlikte

ortak finansman yöntemiyle finanse edileceği ve projenin aşağıdaki

tablodaki bileşenlerden oluşacağı belirtilmektedir.

Tablo 32: MEER Projesinin Ana Bileşenleri Ana Bileşen Tutarı (Milyon $)

A- Afetle Mücadele Sistemi ve Risk Azaltma 419,16 B- Yetişkinler için Travma Programı 6,89 C- Fiziksel Yeniden Yapılandırma 293,32 D- Proje Yönetimi 12,69 E- Ticaretin Rehabilitasyonu 109,72 F- Bolu, Sakarya, Yalova, İstanbul, Bursa ve Eskişehir‘de Kalıcı Konut Yapımı 177,07 G- Mevcut Yapı Stoku ve Sağlık Tesislerinin Tamiri 632,12 H- Yollar, Temiz Su, Atık Su ve Elektrik Dağıtım Sistemlerinin Tamiri 139,73

Kaynak: MEER Project Information Document Report No: PID 8416, 1999, s:3

Ayrıca projenin toplam maliyetinin 1.795,75 milyon ABD Doları olacağı, bu

maliyetin 505 milyon ABD Doları tutarının Dünya Bankasınca karşılanacağı ve bunun

%1’ ine tekabül eden 5,05 milyon ABD Doları tutarının ön ödeme komisyonu (front

end fee) olarak borçlu tarafından Dünya Bankasına ödeneceği hususları belirtilmektedir

(MEER PID, 1999:3).

PID’ in son paragrafı aynı zamanda, proje işleri için teklif vermeye istekli

şirketler için faydalı bir temas noktası olan projeyi yönetecek Dünya Bankası Takım

Liderinin adını içermektedir. Ayrıca, PID’ in ek kısmında projenin bir acil iyileştirme

projesi olması nedeniyle Kategori B Projeleri altında izlendiği bu nedenle borçlunun

projenin muhtemel çevre etkisini ve zararını azaltmak için önlemleri analiz ettiği Çevre

Değerlendirme Raporu (EA Environmental Assessment Report) düzenlemesinin şart

koşulduğu belirtilmektedir (a.g.e:10-11).

6.2.2. MEER Projesinin Hazırlanması

Projenin hazırlanmasından T.C Hükümeti sorumlu olmasına rağmen, Dünya

Bankası projenin belirlemiş olduğu şart ve standartlara uygun hazırlandığından emin

120

olmak için, proje döngüsünün bu aşamasına analiz ve danışmanlık sunarak destek

sağlamıştır. Bu süreçte, projenin hedeflerine ulaşması için gereken teknik, kurumsal,

ekonomik ve mali koşullar analiz edilmiştir. Projenin muhtemel çevre etkisini ve

muhtemel zararı azaltmak için önlemlerin analiz edildiği Çevre Değerlendirme Raporu

(EA) düzenlenmiştir (MEER EMP, 2000:1-22).

6.2.3. MEER Projesinin Değerlendirilmesi

Projenin hazırlanma aşaması tamamlandıktan sonra Banka, üye ülkeye bir

misyon göndererek projeyi değerlendirmeye tabi tutmuştur. Banka personeli, tespit ve

hazırlık esnasında yapılan işi ve projenin teknik, kurumsal, ekonomik ve mali yönlerden

yeterliliğini ve Bankanın amaçlarına uygunluğunu incelemiştir.

Banka misyonu; projenin gelişim amacı, performans kriterleri, stratejisi, proje

tanımı, projenin kısımları, projenin rasyonelliği, projenin yürütülmesindeki riskler,

zamanlama, Banka fonlarının yıllara göre dağılımı, projenin yürütülmesinde gerekli

koşullar ve bunların ne şekilde gerçekleştirilmesi gerektiğini belirleyen ve projeye

ilişkin 13 ek ve çeşitli haritalardan oluşan toplam 167 sayfalık oldukça ayrıntılı bir

doküman olan bir “Proje Değerlendirme Dokümanı”nı (PAD Project Appraisal

Document) taslak olarak hazırlamıştır (MEER PAD, 1999:1-167).

PAD’ da Banka tarafından MEER Projesi

Ø Ekonomik Yeterlilik

Ø Mali Yeterlilik

Ø Teknik Değerlendirme

Ø Kurumsal Yeterlilik

Ø Sosyal

Ø Çevresel ve

Ø Katılımcı Yaklaşım

yönlerinden değerlendirilmiştir.

Ancak projenin Banka tarafından finanse edilmesini onaylamak için İcra

Direktörleri Kurulunun ihtiyaç duyduğu tüm bilgileri içeren, projenin planlaması

safhasında düzenlenen PAD’de projenin fayda-maliyet analizi

121

yapılmamış/yapılamamıştır. 28

Söz konusu dokümanın 4 nolu ekinde (Annex 4: Cost Benefit Analysis

Summary, or Cost-Effectiveness Analysis Summary) projenin fayda-maliyet analizine

ilişkin bir bölüm başlığı bulunmaktadır. Ancak proje için ekonomik ve finansal analizin

gerekli olmadığı belirtilerek boş bırakılmıştır. Bu analizin yapılmaması ya da

yapılamaması yönünde herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir (MEER PAD, 1999:112).

6.2.4. MEER Projesine İlişkin Müzakereler ve İkrazın Onaylanması

PAD Banka misyonu tarafından tamamlanıp, taraflar bunun üzerinde gerekli

inceleme ve düzeltmeleri yaptıktan sonra, T.C Hükümeti temsilcileri ile Dünya Bankası

yetkilileri bir araya gelerek kredi anlaşması (projenin ve finansmanının hukuki metin

olan kredi anlaşmasına dönüştürülme şeklini) ve eklerini müzakere etmişlerdir.

Müzakereler sonunda varılan mutabakat sonucunda Proje Değerlendirme Dokümanı

(PAD) Başkanın Memorandumu ve hukuk dokümanları ile birlikte onay için Bankanın

İcra Direktörleri Kuruluna sunulmuştur.

Yapılan görüşmeler sonucunda son şeklini almış bulunan kredi anlaşması metni

ve değerlendirme raporu öncelikle T.C Hükümeti tarafından onaylanmıştır. Hükümetin

onayını bildirmesinden sonra proje, Dünya Bankası Başkanı’nın sunuş raporu ile İcra

Direktörleri Kurulunun onayına sunulmuş ve proje uygun görüldükten sonra

onaylanmıştır.

Her iki tarafın onayından sonra, ikraz anlaşması (LA Loan Agreement) tarafların

temsilcileri tarafından 23 Kasım 1999’ da imzalanmıştır. Anlaşmanın imzalanmasını

müteakip, ikrazın ilgili şartlar karşılandıktan sonra geçerli olduğu veya ödeme için hazır

olduğu ilan edilmiş ve anlaşma kamuoyuna duyurulmuştur.

6.2.4.1. MEER Projesine İlişkin İkraz Anlaşması (Loan Agreement)

Türkiye Cumhuriyeti (borçlu) ile IBRD (Banka) arasında 23 Kasım 1999

tarihinde “4517 TU Nolu Marmara Depremi Acil Yeniden Yapılandırma (MEER) 28 Bu projenin fayda-maliyet analizinin yapılmaması ya da yapılamamasının sebepleri Çalışmamızın “5.8 Finasmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Fayda-Maliyet Analizine İlişkin Tespit ve Öneriler” başlıklı bölümünde ayrıntılı olarak yer almaktadır.

122

Projesine” ilişkin ikraz anlaşması (LA Loan Agreement) imzalanmıştır. Bu anlaşma ile

anlaşmanın 2 sayılı çizelgesinde tanımlanan projenin yapılabilirliğine ve öncelik

taşıdığına inanan Borçlu, Bankadan projenin finansmanına yardımcı olmasını talep

etmiştir ve banka 25 sayfadan oluşan anlaşmada öngörülen hükümler ve şartlar uyarınca

Borçluya bu krediyi vermeyi kabul etmiştir (MEER LA,1999:1-25).

İkraz anlaşması standart bir formatta hazırlanmaktadır. Diğer projelere ilişkin

ikraz anlaşmalarında da benzer hükümlerle karşılaşırız. Bu anlaşmada taraflar özet

olarak çalışmamızın EK-3’ünde yer alan hususlarda mutabakata varmışlardır.

6.2.4.2. MEER Projesine İlişkin Kullanım Mektubu (Disbursement Letter)

İkraz anlaşmasında mutabakata varılan 505 milyon ABD Dolarlık kredinin nasıl

kullanılacağına ilişkin olarak, ikraz anlaşmasından 1 gün sonra, 24 Kasım 1999’da

taraflar kullanım mektubunu imzalamışlardır.

Söz konusu mektup, sağlanan kredinin Dünya Bankası “Kullanım Kitapçığına

(Disbursement Handbook)” uygun bir şekilde kullanılacağı, kullanım için yetkili

kişilerin kimler olduğu, minimum başvuru miktarı, “Özel Hesap (SA Special Account)”

ve “Harcama Bildirimleri (SOE Statements of Expenditures) Şeklindeki Çekilişler

Tablosu” kullanımı ve limitleri ile kredi kullanım şartlarının neler olduğuna ilişkin

hükümleri içermektedir (MEER DL,1999:1-4).

6.2.4.3. Milletlerarası Anlaşmanın Onaylanmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı

Türkiye Cumhuriyeti (borçlu) ile IBRD (Banka) arasında imzalanan MEER

projesine ilişkin ikraz anlaşması Milletlerarası anlaşma hükmünde olduğundan bu

anlaşmanın yürürlüğe girebilmesi için Bakanlar Kurulu kararına ihtiyaç vardır.

İkraz anlaşmasının yürürlüğe girmesi amacıyla Bakanlar Kurulunca 2/12/1999

tarih, 99/13650 sayılı karar alınmış ve söz konusu karar ve eki ikraz anlaşması 5 Aralık

1999 tarih, 23897 sayılı Resmi Gazete’ de yayınlanmıştır. Söz konusu kararda; 17

Ağustos 1999 tarihinde Marmara Bölgesinde meydana gelen depremden dolayı oluşan

hasarların en kısa zamanda bertaraf edilmesi için, Dünya Bankası’ndan depreme ilişkin

harcamalarla ilgili olarak bütçenin finansmanı amacıyla 252,53 milyon ABD Doları ve

proje kredisi olarak 505 milyon ABD Doları olmak üzere toplam 757,53 milyon ABD

123

Doları tutarında kredi sağlanmasına dair Hükümetimiz ile adı geçen Banka arasında

imzalan ikraz anlaşmasının imza tarihinden geçerli olmak üzere onaylanmasının

Bakanlar Kurulu’nca 2/12/1999 tarihinde kararlaştırıldığı belirtilmektedir (T.C Resmi

Gazete, 1999:1).

6.2.5. Projenin Uygulanması ve Uygulama Sırasında Denetim

İcra Direktörleri Kurulunun onayına sunulup kabul edilen proje borçlu ülke

tarafından anlaşmada yer alan koşullar çerçevesinde uygulamaya başlamış ve uygulama

sürecinde banka tarafından denetlenme sürecine girmiştir. Bu süreç içerisinde, Banka

proje ile ilgili ihalelerin onaylanmasından, yapılan giderlerin kabul edilmesine ve

ödeme yapacağı her aşamada projenin uygulanmasını izlemiş ve denetlemiştir.

Türkiye’de Dünya Bankasınca finanse edilen projelerin bağımsız denetimlerini

Dünya Bankası adına Hazine Kontrolörleri Kurulu (HKK) gerçekleştirmektedir. HKK,

bu kapsamda krediyi veya hibeyi kullanan kurum ve kuruluşların harcama ve hesapları

ile Merkez Bankası nezdindeki Özel Hesap kullanımlarını her yıl periyodik olarak

"Uluslararası Denetim Standartları" ile "Dünya Bankası esas ve usullerine" uygun

olarak incelenmekte ve sonuçlarını Bağımsız Denetim raporlarına bağlamaktadır. Bu

çerçevede 2006 mali yılında finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan toplam 119,4

milyon TL’lik kullanım incelenmiş ve bu incelemelerle ilgili olarak, aralarında MEER

projesinin de olduğu 23 adet Bağımsız Denetim Raporu düzenlenmiştir (Hazine

Müsteşarlığı, 2007/a:56).

HKK, bankaca kısmen veya tamamen finanse edilen projelerin denetimini 20

yıldan fazla bir süreden beri yerine getirmektedir. Bu kapsamda HKK bu projelerin

uygunluk ve mali denetimini yapmaktadır. Yapılan denetim sonucunda düzenlenen

“Bağımsız Denetçi Raporları” Dünya Bankasına, projenin yürütülmesinde karşılaşılan

eksiklikler ve uygunsuzluklar ile ilgili düzenlenen “Yönetim Mektupları” ise gereği

yapılmak üzere ilgili proje uygulayıcı kuruluşlara iletilmektedir. HKK bu çerçevede

2007 yılında 31 adet Bağımsız Denetçi Raporu düzenlemiştir (Hazine Kontrolörleri

Kurulu, 2008:10).

Hazine Kontrolörleri Kuruluna (HKK) projelerin uygunluk ve mali denetimini

yapmakta ancak performans denetiminin yapılması konusunda kurulun kapasite

124

eksikliği ve bu konuda mevzuat engeli bulunmadığı halde projelerin performansı

denetlenmemektedir. Bu eksiklik Dünya Bankasından sağlanan fonların ekonomik,

etkin ve etkili bir şekilde kullanılıp kullanılmadığı yönünde değerlendirme yapabilmeye

engel teşkil etmektedir.

Aynı sorun Dünya Bankası için de geçerlidir. Dünya Bankasının da mali

denetimi Bağımsız denetim şirketleri tarafından yapılırken sağladığı ve kullandığı

fonlarla ilgili bir performans denetimi yapılmamaktadır. Performans denetim eksikliği

ise; hem fon kullanıcıların hem de fon sağlayıcının (Dünya Bankası) proje döngüsü

içerisindeki faaliyetlerinin, uygulamalarının ve de bu süreç içerisindeki sorumluluk ve

performanslarının değerlendirilmesine, bu değerlendirmelerden çıkarılacak derslerin ve

önerilerin müteakip dönemlerde kullanılmasına, bunların bir sonucu olarak da tarafların

performanslarını artırmalarına engel teşkil etmektedir.

Ayrıca, performans denetimi Dünya Bankasının da sürekli vurguladığı ve fon

sağladığı ülkelerde tesis etmeye çalıştığı şeffaflık ve hesap verilebilirliği kendi

bünyesinde, diğer ülkelere örnek olacak şekilde, oluşturmasını sağlayacaktır. Bunların

bir sonucu olarak donör ülke ve kuruluşlar da Dünya Bankasına sağladıkları fonların

etkin bir şekilde kullanılıp kullanılmadığını objektif bir şekilde değerlendirme şansı

yakalayacaktır.

6.2.6.MEER Projesinin Uygulanması ve Tamamlanması

Proje ile ilgili olarak Dünya Bankası kaynaklarından kredi kullanımı 31 Aralık

2006 tarihinde sona ermiştir. Projeye ilişkin 7 yıllık dönemi kapsayan kredi ödeme

döneminin sona ermesinden sonra, projenin kapatılabilmesi için, ülke ve Bankanın

performansının değerlendirildiği, 7 Haziran 2007 tarih, ICR0000131 numaralı

“Uygulama Tamamlama Raporu (ICR Implementation Completion Reports)”

hazırlanmıştır.

ICR; Banka tarafından finanse edilen projenin tamamlanması sonucunda

operasyonun sonuçlarını değerlendirmektedir. Toplam 45 sayfadan oluşan rapor, özet

olarak, aşağıdaki kısımlardan oluşmaktadır (MEER ICRR, 2007:1-45).

Ø Proje Hakkında Temel Bilgiler

125

o Temel Bilgiler,

o Temel Tarihler,

o Performans Değerlendirilmesi,

o Kredinin Kullanıldığı Sektörler ve Konular

o Projeden Sorumlu Banka Personeli

o Proje Sonuçları Çerçeve Analizi

o Kredinin Kullanım Grafiği

Ø Proje İçeriği, Amaçları ve Tasarımı

Ø Uygulama ve Sonuçları Etkileyen Temel Faktörler

Ø Sonuçların Değerlendirilmesi

Ø Sonuçların Gelişimini Etkileyen Risklerin Değerlendirilmesi

Ø Banka ve Borçlunun Performansının Değerlendirilmesi

Ø Projeden Çıkarılacak Dersler

Ø Borçlu/Uygulayıcı Kuruluşlar/Ortaklar tarafından Gündeme Getirilen Hususlara

İlişkin Yorumlar

o EK1. Projenin maliyeti ve finansmanı o EK2. Bölüm bazında sonuçlar

o EK3. Ekonomik ve finansal analiz o EK4. Bankanın finansmanı ve uygulama destek/gözetim prosesi

o EK5. Faydalanıcı anket sonuçları o EK6. Paydaş atölye raporu ve sonuçları

o EK7.Borçlunun uygulama tamamlama raporu özeti ve/veya taslak uygulama tamamlama raporu hakkında görüşleri

o EK8.Ortak finansman sağlayıcıların görüşleri ve diğer ortaklar/paydaşlar o EK9. Destekleyici belgelerin listesi

ICR’ de operasyonun sonuçları gerek Dünya Bankası gerekse borçlu ülke

tarafından değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Genel olarak her iki tarafın performansı

“tatmin edici” bulunmuştur.

Ancak proje uygulamasının tamamlanmasından sonra düzenlenen ICR’ de

projenin fayda-maliyet analizi yapılmamış/yapılamamıştır. 29 ICR’ in 3 nolu ekinde

29 Bu projenin fayda-maliyet analizinin yapılmaması ya da yapılamamasının sebepleri Çalışmamızın “5.8

126

(Annex 3: Economic and Finacial Analysis ) projenin fayda-maliyet analizine ilişkin bir

bölüm başlığı bulunmaktadır. Ancak bu bölüm boş bırakılarak, proje için ekonomik ve

finansal analizin “uygulanabilir değil (N/A)” olduğu belirtilmiştir. Bu analizin neden

“uygulanabilir değil (N/A)” olduğu yönünde herhangi bir açıklayıcı bilgiye yer

verilmemiştir (MEER ICR, 2007:27).

Projenin tamamlanmasından sonra fayda-maliyet analizinin yapılmamış olması

nedeniyle; projenin öngörülen maliyeti ve faydası ile projenin tamamlanması sonucu

gerçekleşen maliyet ve faydası arasında bir mukayese yapılamamaktadır. Bu eksiklik

sonucu projenin sonuçları açısından, gerek Dünya Bankasının gerekse borçlunun

performansını ölçmede kullanılacak araç ve göstergeler açısından zaafiyetler

yaşanmasına sebep olmaktadır.

6.2.7. MEER Projesinin Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Projenin ana sözleşmede belirtilen amaçlara uygun sonuçlar verip vermediğine

yönelik olarak Uygulamaları Değerlendirme Departmanı (OED) tarafından bir denetim

gerçekleştirilecektir. Ancak, yatırımların etkilerinin ve sonuçlarının uzun bir dönemde

ortaya çıkması nedeniyle bir projenin başarı ya da başarısızlığı ancak kredi kullanım

periyodundan birkaç yıl sonra verimli bir şekilde değerlendirilebilir.

OED tarafından düzenlenecek değerlendirme raporunda; proje sonuçları

planlarla karşılaştırılacak, sapmaların düzeyi ve nedenleri değerlendirilerek projenin

amaçlanan hedeflere ulaşıp ulaşmadığını analiz edilecektir. Bu raporlar kamuya

açıklanmayan bağımsız denetim raporlarıdır ve raporlarda yapılan analizler gelecekteki

projelerin daha iyi olması yönünde kullanılacaktır. MEER projesi ile ilgili böyle bir

değerlendirme henüz yapılmamıştır.

6.3. MEER Projesinin Mali Koşullarının Analizi

Bu bölümde Türkiye için önemli projelerden birisi olan MEER projesinin mali

koşulları analiz edilecektir. Finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan MEER projesinin

finansal analizinin yapılmasında proje ile ilgili aşağıdaki dokümanlarda yer alan mali

Finasmanı Dünya Bankasınca Sağlanan Projelerin Fayda-Maliyet Analizine İlişkin Tespit ve Öneriler” başlıklı bölümünde ayrıntılı olarak yer almaktadır.

127

hükümlerden faydalanılmıştır:

Ø Proje Bilgi Dokümanı (MEER PID, 1999:1-11)

Ø Çevre Değerlendirme Raporu (MEER EMP, 2000:1-22)

Ø Proje Değerlendirme Dokümanı (MEER PAD, 1999:1-167)

Ø İkraz Anlaşması (MEER LA, 1999:1-25)

Ø Kullanım Mektubu (MEER DL,1999:1-4)

Ø Milletlerarası Anlaşmanın Onaylanmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı (T.C

Resmi Gazete, 1999:1)

Ø Uygulama Tamamlama Raporu (MEER ICRR, 2007:1-45)

Ø Proje ile ilgili düzenlenen diğer rapor ve dökümanlar.

6.3.1. Sağlanan Finansmanın Türü

MEER Projesi için Dünya Bankasından sağlanan finansman bir garanti, hibe ya

da kredi olmayıp, belli şartlarda kullanılması gereken ve geri ödemesi söz konusu olan

bir tür ikrazdır (loan).

Proje doğal afete maruz kalmış olan ve ekonomisi ciddi bir şekilde zarar görmüş

olan Türkiye’ye en kısa süre içerisinde, üretim seviyesi ile varlıklarının yeniden

düzenlenmesi ve oluşturulmasını desteklemeye yönelik olarak verilen “Acil İyileştirme

(Yardım) Kredisidir (ERL)”.

6.3.2. Kredi Sistemi ve Faiz

IBRD, günümüzde yeni kredi taahhütleri için iki ürün sunmaktadır. Bu ürünler;

Sabit-Ek faizli kredi (FSL) ve Değişken-Ek faizli Kredi (VSL)’dir. MEER projesi için

Dünya Bankasından 1999 yılında sağlanan kredi “Sabit Faiz Tabanlı Tek Para Cinsi

Kredisi (FSCL - Fixed-Rate Single Currency Loan)” dir.

Tek para cinsi üzerinden, sabit faiz oranları ile verilen FSCL kredisi

günümüzdeki FSL kredilerine benzemektedir. Bu kredilerin vadesi içinde bulunduğu

ülke grubunun standart vade yapısına göre değil, kredi kullanım süresine göre belirlenir.

Vade yapısı 12-20 yıl arasında olabilir. FSL kredisinde faiz temel oranı LIBOR ve ek

faiz’ den oluşur. LIBOR her bir döviz cinsinde 6 aylık orandır ve altı ayda bir yeniden

belirlenir. LIBOR üzerindeki ek faiz kredinin vadesi boyunca sabittir. Ancak, FSCL

128

hesaplanmasında dikkate alınan oranlar LIBOR değerleri değil, alt borcun vade yapısına

göre geçerli olacak swap oranlarıdır (Yener, 1997:44-45).

MEER projesinde tek para cinsi olarak ABD Doları kullanılmış ve proje

uygulama süresi 5 yıl olarak belirlenmiştir. Kredi vadesi 14.91 yıl olan projenin geri

ödemesiz dönemi 3.91 yıldır (MEER ICRR, 2007:1-45).

Diğer bir deyişle borçlu kullandığı kredi ile ilgili olarak projenin ilk 4 yılından

sonra Dünya Bankasına geri ödemelere başlamıştır. LIBOR üzerindeki ek faiz kredinin

vadesi boyunca sabit olmak üzere, IBRD’nin sağlamış olduğu kredilere ilişkin 6 aylık

LIBOR’ un ağırlıklı ortalama maliyet marjı üzerinden % 0.75 olarak belirlenmiştir.

6.3.3. Kredinin Diğer Masrafları

Ön Ödeme Komisyonu (Front-end Fee):

Proje için kredinin uygulamaya konduğu gün, kredinin 1%’ ine tekabül eden

50,5 milyon ABD Doları Ön ödeme Komisyonu olarak Borçlu tarafından Dünya

Bankasına ödenmiştir. Bu ödeme Dünya Bankası personelinin proje nedeniyle yaptığı

çalışmalar başta olmak üzere çeşitli nedenlerle kredi tutarından mahsup edilmiştir.

Taahhüt Komisyonu (Commitment Fee):

Dünya Bankası, MEER projesine ilişkin kredinin yürürlüğe girdiği 29 Aralık

1999 tarihinden itibaren bir “taahhüt komisyonu” hesaplamaya başlamıştır. Bu

komisyon, kredinin kullanılmayan bölümüne uygulanmıştır. Taahhüt komisyonu

kredinin kullanılmayan kısmının 0.75 %’ i olarak hesaplanmıştır. Söz konusu oranın

%0.50’lik kısmı ertelenerek taahhüt komisyonu oranı olarak %0.25 uygulanmıştır.

6.3.4. Projede Kullanılan Fonların Sektörel Dağılımı

Proje İkraz Anlaşması hükümlerine göre, 31 Aralık 2006 tarihinde kapanmış ve

projeyle ilgili Dünya Bankasından kaynak aktarımı 30 Nisan 2007 tarihinde

tamamlanmıştır. Proje ile ilgili kullanılan fonlar birçok sektörü etkilemiştir. Aşağıdaki

grafikte de görüleceği üzere bu proje de kullanılan fonların % 47’ si endüstri ve ticaret

sektöründe kullanılırken, %27’si idari ve yasal konularda ve % 25’i ise finans

sektöründe kullanılmıştır.

129

Grafik 18: MEER Projesinde Kullanılan Fonların Sektörel Dağılımı

6.3.5. Projenin Maliyeti ve Finansmanın Planlanması

MEER projesi ortak finansman yöntemiyle finanse edilmiş olup, projenin toplam

maliyeti 737.110.000 ABD Doları olarak öngörülmüştür. Dünya Bankasıyla birlikte

Türkiye ve diğer faydalanıcılar katkı sağlamıştır. Projeye Dünya Bankası katkısı

505.000.000 ABD Doları, yerel katkı 176.180.000 ABD Doları, diğer katkılar ise

55.930.000 ABD Doları olarak öngörülmüştür (MEER PAD, 1999:5).

Proje Değerlendirme Dokümanı’na (PAD) göre projenin uygulama süresi 5 yıl

olarak öngörülmüştür. Yıllık bazda ve kümülâtif olarak Dünya Bankası finansmanın

aşağıdaki tabloda yer aldığı şekilde kullanılması planlanmıştır.

Tablo 33: Dünya Bankası Kaynaklarının Tahmini Kullanımı Mali Yıl 2000 2001 2002 2003 2004

Yıllık 266.500.000 200.000.000 37.700.000 400.000 400.000

Kümülâtif 266.500.000 466.500.000 504.200.000 504.600.000 505.000.000 Kaynak: MEER Project Appraisal Document (PAD)

MEER Projesinin Banka icra direktörlerince onaylanmasından projeyle ilgili

kullanılan kredinin son geri ödemesine kadarki tarihsel gelişimi aşağıdaki tabloda

özetlenmiştir.

Tablo 34: MEER Projesinin Tarihsel Gelişimi Aşamalar Tarih

Bankanın Onayı 16.11.1999 Taraflarca Kredinin Onaylanması 23.11.1999 Projenin Uygulanmaya Başlaması 29.12.1999 Projenin Kapanışı 31.12.2006 Son Başvuru Tarihi 30.04.2007 Taahhüt Komisyonu Ödemesinin Başlaması 22.01.2000 İlk Geri Ödeme 15.10.2003 Son geri Ödeme 15.10.2014

Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi

Endüstri ve Ticaret 47%

Adalet & Kamu Yönetimi

27%

Sağlık & Diğer Sosyal

Hizmetler 1%

Finans25%

130

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere, proje ile ilgili kullanılan kaynakların

borçlu tarafından geri ödenmesine 15.10.2003 tarihinde başlanmış ve 15.10.2014

tarihinde anapara, faiz ve diğer masrafların geri ödemesinin tamamlanması taahhüt

edilmiştir.

6.3.6. Projenin Maliyeti ve Finansman Sonuçları

Projenin maliyet ve finansmanı yukarıda yer aldığı şekilde planlanmasına

rağmen sonuçlar çeşitli sebepler dolayısı ile planlanandan farklı bir seyir izlemiştir.

Projenin maliyeti ve finansman sonuçlarına ilişkin tespitlerimiz aşağıda özetlenmiştir

(MEER ICRR, 2007:1-45):

Tablo 35: MEER Projesinin Finansman Planlanması ve Sonuçları FON KAYNAĞI TAHMİN (A) GERÇEKLEŞEN

(B) GERÇEKLEŞENİN

TAHMİNE ORANI (B/A) IBRD 505.000.000 306.661.659 % 60,78 TÜRK HÜKÜMETİ 176.180.000 63.890.000 % 36,27 YEREL: FAYDALANICILAR

55.930.000 50.180.000 % 89,71

TOPLAM 737.110.000 420.731.659 % 57,07 Kaynak: “MEER Project “ICR Implementation Completion and Results Report”

Projenin toplam maliyeti 737.110.000 ABD Doları olarak öngörülmesine

rağmen çeşitli sebepler dolayısıyla proje sonunda bunun % 57’sine tekabül eden sadece

420.731.659 ABD Dolarlık kısmı kullanılmıştır. Projenin uygulama ve tamamlama

raporu (ICR) tarihinden sonra da krediden kullanımlar ve iptaller gerçekleşmiştir.

Projeye Dünya Bankasının katkısı 505.000.000 ABD Dolar olarak

öngörülmüştür. Projenin ICR raporundan önce öngörülen kredinin 198.338.341 ABD

Dolarlık kısmı ve ICR raporundan sonra da 12.593.033 ABD Dolarlık kısmı olmak

üzere toplam 210.931.374 ABD Dolarlık kısmı iptal edilmiştir.

Dünya Bankası borçlu ülkeye kullandırmayı planladığı kredinin ne oranda

gerçekleştiğini başka bir deyişle finansman kullanımının performansını ölçmede

gösterge olarak aşağıdaki formülü kullanmaktadır.

Kullanım Oranı = Kullanım Miktarı / Net Kredi Miktarı (1)

Dünya Bankasınca benimsenen yukarıdaki formülü dikkate aldığımızda,

kullanım oranı hemen hemen tüm projelerde %100 olarak gerçekleşmektedir. Dünya

131

Bankası net kredi miktarının belirlenmesinde ikrazın imzalanması sırasında dikkate

almadığı, yani planlama aşamasında öngörmediği iptalleri (MEER Projesinde iptal

miktarı toplam 210.931.374 ABD Dolar) net kredi miktarının hesaplanmasında dikkate

alarak (Net Kredi Miktarı = İkraz Anlaşmasındaki Orijinal Miktar – İptaller)

kullanım oranını, dolayısıyla finansman performansını olduğundan daha iyi

göstermektedir. Yukarıdaki formülü kullandığımızda; MEER projesi için kullanım

miktarının net kredi miktarına (294.068.626 ABD Doları) eşit olması nedeniyle

kullanım oranı %100 olacaktır.

Ancak kullanım oranı gerçekte ikraz anlaşmasının imzalandığı sırada planlanan

kredi tutarının (İkraz Anlaşmasındaki Orijinal Miktar = 505.000.000 ABD Doları) ne

kadarlık kısmının proje sonunda kullanıldığını (Kullanım Miktarı = 294.068.626 ABD

Doları) göstermelidir. Böylece bu oran başlangıçta Dünya Bankasının planladığı

finansmanın ne kadarlık kısmının proje sonu itibariyle gerçekleştiğini daha doğru bir

şekilde ifade edecektir. Bu nedenle aşağıdaki formülün kullanım oranını, dolayısı ile

Dünya Bankasının sağladığı finansmanın kullanım performansını ölçmede daha iyi bir

gösterge olacağı düşünülmektedir (Carnegie Mellon University, 2007:38-39).

Kullanım Oranı = Kullanım Miktarı / İkraz Anlaşmasındaki Orijinal Miktar (2)

Formül (2)’de belirtilen kullanım oranı, Dünya Bankasının taahhüt ettiği kredi

tutarının (ikraz anlaşmasında belirtilen 505.000.000 ABD Doları) ne kadarlık kısmının

proje sonu itibariyle kullanıldığını göstermektedir. Bu formül planlama aşamasında

öngörülmeyen ancak projenin yürütülmesi esnasında ekonomik, idari, mali, teknik ve

politik bir takım sebepler dolayısı ile gerçekleşen iptalleri dikkate almamaktadır. Bu

nedenle, Dünya Bankası kredisinin net kullanım miktarı 294.068.626 ABD Doları

olduğundan, Dünya Bankasınca kabul edilen formül (1) yardımıyla bulunan %100’ün

aksine, formül (2) ile kullanım oranı % 58,23 (294.068.626/505.000.000) olarak

hesaplanmıştır.

Ayrıca, Dünya Bankasının MEER Projesine katkısı 68,51%

(505.000.000/737.110.000) olarak öngörülmüşken bu katkı %69,89

(294.068.626/420.731.659) olarak gerçekleşmiştir.

132

Proje ile ilgili olarak kullanılan net miktar olan 294.068.626 ABD Doların

15.03.2008 tarihi itibariyle 115.111.199 ABD Dolarlık kısmı (%39’u) geri ödenmiş

durumda iken kalan 178.957.427 ABD Dolarlık anapara geri ödemesi (%61) taksitler

halinde 15.10.2014 tarihine kadar tamamlanacaktır. Aşağıdaki tabloda da görüleceği

üzere anapara geri ödemeleri 15 Ekim ve 15 Nisan da olmak üzere altı ayda bir

gerçekleştirilmektedir (WB Portfolio Management, 2008).

Tablo 36:MEER Projesine İlişkin Olarak Alınan Kredinin Anapara Geri Ödeme Tablosu

Ödeme Tarihi Geri Ödeme Tutarı (ABD Doları) 15-Ekim-2003 1,254,166.6615-Nisan-2004 4,606,289.0915-Ekim-2004 10,864,695.5815-Nisan-2005 15,009,960.9015-Ekim-2005 15,816,804.0015-Nisan-2006 16,417,294.3815-Ekim-2006 17,072,225.4015-Nisan-2007 17,072,225.4015-Ekim-2007 16,997,537.6315-Nisan-2008 17,583,010.6715-Ekim-2008 18,214,982.7115-Nisan-2009 18,901,477.1415-Ekim-2009 21,039,470.7015-Nisan-2010 19,317,550.6415-Ekim-2010 13,665,919.5815-Nisan-2011 9,520,653.6215-Ekim-2011 8,713,810.3815-Nisan-2012 8,113,319.9015-Ekim-2012 7,458,388.5415-Nisan-2013 7,458,388.5415-Ekim-2013 7,458,390.0915-Nisan-2014 6,872,916.5415-Ekim-2014 14,639,148.18

Toplam Anapara Geri Ödemesi 294,068,626.27 Kaynak: World Bank Web Site, 15-03-2008

133

7. BÖLÜM

DÜNYA BANKASI - TÜRKİYE İLİŞKİLERİ

DÜNYA BANKASI KREDİLERİNİN TÜRK EKONOMİSİ ÜZERİNDEKİ

ETKİLERİ

7.1. Genel Olarak Türkiye Dünya Bankası İlişkileri


günümüze kadar gelmiştir. Türkiye’nin Dünya Bankasından bugüne kadar 26,8 Milyar

USD fon sağlamış ve bu fonlar daha çok makro ekonomik istikrarın sağlanması,

büyüme, verimlilik artışının sağlanması ve piyasalarda rekabet ortamının oluşturulması

hedefleri üzerinde yoğunlaşmıştır (WB Faaliyetler, 2008).

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne katılım sürecinde Banka yardımları devam etmiş

ve ekonomik istikrarın sağlanması konusunda gerek IMF gerekse AB ile koordineli

çalışmalar hız kazanmıştır. Türkiye’de Dünya Bankası-IMF koordinasyonu daha çok

kamu sektörünün yeniden yapılanması, rekabet ortamının iyileştirilmesi ve mali sektör

reformu üzerinde yoğunlaşırken, AB’nin katılım öncesi mali yardım kapsamındaki

destekleri önemli hale gelmiştir. Dünya Bankası daha çok sosyal güvenlik, kamu

sağlığı, su tedariki ve kanalizasyon, çevre, tarım, inşaat, hukuk reformu, kamu sektörü

yönetimi ve enerji sektörü reformu konularında Türkiye'ye destek sağlamıştır (Hazine

Müsteşlığı, 2008/c).

Türkiye, Dünya Bankası İcra Direktörleri Kurulu’nda, Belçika, Avusturya, Çek

Cumhuriyeti, Lüksemburg, Slovenya, Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz

Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Gürcistan, Macaristan, Kazakistan,

Kosova, Kırgızistan, Litvanya, Makedonya, Moldavya, Karadağ, Polonya, Romanya,

Rusya, Sırbistan, Slovakya, Tacikistan, Ukrayna ve Özbekistan ile birlikte Avrupa Orta

Doğu (ECA) ülke grubunda temsil edilmektedir (World Bank SOPE, 2007:3).

Dünya Bankası Grubu Kuruluşları ve Türkiye’nin bu kuruluşlara sermaye

134

katkısı, oy gücü ve bu kuruluşlarca Türkiye’ye sağlanan finansman tutarları aşağıdaki

tabloda özetlenmiştir (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

Tablo 37:Dünya Bankası Grubu Kuruluşları ve Türkiye’nin Bu Kuruluşlara Sermaye Katkısı (ABD Doları)

Kuruluş Adı

Üyelik Tarihi

Sermaye Payı (Taahhüt)

Sermaye Payı (Ödenmiş)

Oy Gücü

Sağlanan Finansman

IBRD 1947 1.004.648.000 59.800.000 0,53% 26.487.686.000 IDA 1960 142.371.000 141.230.000 0,64% 197.239.000 IFC 1956 14.545.000 14.545.000 0,61% 5.793.076.000 MIGA 1988 8.807.000 1.672.000 0,49% 769.000.000 ICSID 1989 - - - - Kaynak: HM Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere Türkiye’nin Dünya Bankasına (IBRD)

toplam sermaye katkısı 1.004,6 milyon ABD Dolarıdır. Söz konusu sermaye katkımız

bono sunulmak suretiyle taahhüde bağlanmış olup, 59,8 milyon ABD Doları ödenmiş

durumdadır. Toplam oy sayımız 8.578 olup, oy gücümüz % 0,53'dür.

2008 mali yılı için, kişi başına milli gelir seviyesi 1.065 ABD Dolarından fazla

olan ülkeler IDA’dan mezun olmuş sayılmakta ve IBRD’ den kredi kullanmaktadır.

Türkiye 1973 yılında IDA’dan mezun olmuş, 1987 yılında aktif donör rolü üstlenmiştir

(Hazine Müsteşarlığı, 2008/c).

7.2. Dünya Bankası İlişkilerinde Hazine Müsteşarlığının Fonksiyonu

Türkiye’yi Dünya Bankası ile ilişkilerinde, mali ajan sıfatıyla Hazine

Müsteşarlığı temsil etmekte ve T.C.M.B, Dünya Bankasının fonlarının aktarıldığı ve

özel hesabın açıldığı muhafaza kurumu olarak görevi yapmaktadır. Dünya Bankası’nın

Türkiye’de (Ankara) bir yerel temsilciliği bulunmaktadır.

4059 Sayılı Hazine Müsteşarlığı İle Dış Ticaret Müsteşarlığı Teşkilat ve

Görevleri Hakkında Kanunun 1’inci maddesinin c bendinde yer aldığı üzere Hazine

Müsteşarlığında Dünya Bankası ile olan ilişkileri temel olarak Dış Ekonomik İlişkiler

(DEİ) Genel Müdürlüğü üstlenmiştir. Söz konusu madde hükmüne göre DEİ Genel

Müdürlüğünün görevleri arasında; yabancı devletler, uluslararası mali ve ekonomik

kuruluşlar, bunların temsilcilik ve temsilcileri ile malî ve ekonomik konularda ülkemizi

temsil etmek, temas ve müzakerelerde bulunmak, uluslararası malî ve ekonomik

kuruluşlara üyelik ve temsil ilişkilerini düzenlemek, Hazine Müsteşarlığının görev

135

alanına giren iç ve dış temaslarla ilgili protokol faaliyetlerini düzenlemek ve

Müsteşarlıkça verilecek benzeri görevleri yapmak sayılmıştır (Hazine Müsteşarlığı,

1994:2).

DEİ Genel Müdürlüğü Dünya Bankası Projeleri Dairesi spesifik olarak Türkiye-

Dünya Bankası ilişkilerini yürütmektedir. Dünya Bankası Projeleri Dairesinin

görevlerinin başlıcaları (Hazine Müsteşarlığı, 2008/c):

Ø Hükümet adına Dünya Bankası Grubu (DBG) kuruluşları ve Banka

yönetimindeki Fonlar (Küresel Çevre Kolaylığı-GEF, Montreal

Protokolü ve Hibeler) ile Türkiye arasındaki üyelik ilişkileri ile mali ve

teknik destek programının oluşturulması,

Ø Söz konusu kuruluşlar ile Türkiye’deki kurumlar arası koordinasyon

dâhil olmak üzere her türlü idari işlemleri yürütme,

Ø DBG’ nu oluşturan kuruluşlar ve GEF ile üyelik ve kredi işlerinin

yürütülmesi konusunda kanuni düzenlemelerle ilgili çalışmalar

yapılması,

Ø Dünya Bankası'ndan sağlanacak üç-dört yıllık Ülke Yardım Stratejisi'nin

(Country Assistance Strategy-CAS) oluşturulması için, CAS kapsamına

alınabilecek proje ve program kredileri ile teknik yardım ve sektör

çalışmaları konusunda ilgili kurumlar arası koordinasyonun sağlanması,

Ø Finansmanı kısmen ya da tamamen Dünya Bankasınca sağlanan proje ve

program kredilerinin hazırlık, uygulama ve tamamlama aşamalarının

ilgili kuruluşlarla koordine edilmesi, kredi müzakerelerinin Hükümetimiz

adına yürütülmesi ve sonuçlandırılmasıdır.

Ayrıca finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerin bağımsız denetimi

Hazine Müsteşarlığı’nın denetim birimi olan Hazine Kontrolörleri Kurulu (HKK)

tarafından yerine getirilmektedir.30

30 Çalışmamızın “3.5. Dünya Bankası Kredilerinin Kullanım Koşulları” bölümünde de ifade edildiği üzere, Dış finansmanı Dünya Bankası ve benzeri uluslararası kuruluşlardan sağlanan proje ve faaliyetlere ilişkin olarak, krediyi kullanan kurum ve kuruluşların hesap ve işlemlerini ilgili anlaşmalar çerçevesinde incelemek ve uluslararası bağımsız denetçi sıfatıyla mali ve uygunluk denetimlerini yapmak görevi Türkiye’de Hazine Kontrolörleri Kuruluna verilmiştir (Hazine Kontrolörleri Kurulu, 1995:3).

136

7.3. Türkiye’nin Aktif Kredi Portföyü ve Sektörel Dağılımı

3 Nisan 2008 tarihi itibariyle Türkiye’de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan

194 Projenin 25 projenin halen uygulaması devam etmektedir. Bunlardan 20 adedi

yatırım (proje) kredisi ile finanse edilirken kalan 5’i temel olarak bütçe finansmanı

amaçlı yapısal uyum programlarıdır (WB Turkey Projects and Grants, 2008).

Ayrıca, Dünya Bankası ile Türkiye arasında Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS)

kapsamında 6,2 milyar ABD Doları tutarında finansman sağlanmıştır. Türkiye’ye

sağlanan bu fonlar 2008-2011 mali yıllarında kullanılacak olup, fonun %50’si uyum

(program) kredileri, %50’si ise yatırım (proje) kredilerinin finansmanında

kullanılacaktır (Hazine Müsteşarlığı, 2008/a:1 ve Turkey CPS, 2008:1-45).

Çalışmamızın EK-4’ündeki tabloda da özetlendiği üzere; uygulaması devam

eden (aktif durumda olan) 20 adet yatırım (proje) kredisinin 4 âdeti Program Uyum

Kredisi (APL), 3 âdeti Aracı Kurum Kredileri (FIL) ve 1 âdeti Acil İyileştirme

(Yardım) Kredileri (ERL) kalan 12 âdeti ise Özel Yatırım Kredisi (SIL) dir (WB

Projects & Operations, 2008).

Türkiye’nin yoğun olarak kullandığı Özel yatırım kredileri (SIL): ekonomik,

sosyal ve kurumsal altyapının oluşturulması ile rehabilitasyonu ve muhafazasına

yönelik olarak verilen, özel bir yatırımın teknik, finansal, ekonomik, çevresel ve

kurumsal olarak uygulanabilirliliğini desteklemeye yönelik olarak verilen kredilerdir.

Uyum kredileri bir sektördeki politik, kurumsal ve yapısal reformları veya bütün

olarak ekonomiyi desteklemeye yönelik olarak ülkelerin dış kaynaklı fonlama

ihtiyaçları için hızlı-kullanım desteği sağlayan kısa dönemli kredilerdir. 3 Nisan 2008

tarihi itibariyle Türkiye’de finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan temel olarak bütçe

finansmanı amaçlı 5 adet yapısal uyum programı aktif durumdadır (a.g.e).

Yapısal uyum programlarının tamamı, spesifik bir sektör içerisinde yapılması

gereken kurumsal reformlar ve politika değişikliklerini desteklemek amacıyla verilen

Sektör Uyum Kredileridir. Sektörel Uyum Kredileri sadece belirli sektörleri hedeflemek

137

üzere verilir. Aktif durumda olan 5 program daha çok finans, kamu yönetimi ve adalet,

sağlık, tarım, enerji ve madencilik ve eğitim sektörlerinde kullanılmaktadır.

Aktif durumdaki uyum kredilerinden en önemlilerinden birisi, Türkiye’nin

tarım sektörüne önemli katkılar sağlayan Tarım Reformu Uygulama Projesi (ARIP) dir.

12 Temmuz 2001 tarihinde uygulanmaya başlayan ARIP projesinin 31 Aralık 2008

tarihinde tamamlanması beklenmektedir. Bu süreç içerisinde projenin toplam maliyeti

662 Milyon ABD Doları olarak öngörülürken bunun 600 Milyon ABD Dolarının Dünya

Bankası tarafından finanse edilmesi planlanmıştır. ARIP Projesi tarım reformu

politikalarının uygulanmasını desteklemek amacıyla sağlanan sektörel uyum kredisidir.

Doğrudan gelir desteği, programı için çiftçi kayıt sistemi oluşturulması, alternatif ürün

programı, tarım satış kooperatifleri birliklerinin yeniden yapılandırılması ve proje

destek hizmetleri gibi bileşenleri mevcuttur (ARIP PAD, 2001:1-41 ve ARIP LA,

2001:1-40).

Aşağıdaki grafikte, 21 Kasım 2007 tarihi itibariyle uygulaması devam eden

projelerle ilgili olarak, Dünya Bankasından temin edilen taahhüt bazda fonların

kullanıldığı sektörler yer almaktadır. Fonların kullanıldığı sektörlerin baktığımızda:

enerji ve altyapı sektörlerinin %46, beşeri sermaye ve sosyal güvenliğin ise %22’lik

pay ile portföyün en büyük bölümünü oluşturduğu görülmektedir. Diğer önemli paya

sahip sektörler ise kırsal kalkınma (%11) ve mali ve özel sektör kalkınması (%11) ve

afet yönetimi ve azaltılması (%8) dır (WB Country Brief, 2008).

46%

1%8%11%

11%22%

1%

Enerji&Altyapı %46Beşeri Sermaye&Sosyal Güvenlik %22Kırsal Kalkınma %11Mali ve Özel Sektör Kalkınması %11Afet Yönetimi ve Azaltılması %8Çevre %1Özel Kategori(Kuş Gribi) %1

Grafik 19: Aktif Projelerin Sektörel Dağılım Kaynak: World Bank Web Site, Turkey Overview,Country Brief 2007

138

7.4. Dünya Bankası Kaynaklı Kredilerin Kullanım ve Geri Ödemeleri

Dünya Bankası (IBRD ve IDA) 1950-2008 yılları arasında Türkiye’ye bir kısmı

yatırım (proje) bir kısmı uyum (program) kredisi kapsamında olmak üzere toplam 26,8

Milyar Dolar kaynak sağlamıştır. Aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere bunun 3,7

Milyar Dolarlık kısmı çeşitli nedenlerle iptal edilmesi sonucunda net finansman tutarı

yaklaşık 23,2 Milyar ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Sağlanan finansmanın

yaklaşık 20 Milyar ABD Dolarlık kısmı Şubat 2008 sonu itibariyle kullanılırken 3,37

Milyar ABD Dolarlık kısmının ise müteakip dönemlerde kullanılması planlanmaktadır.

Türkiye Dünya Bankasına toplam 12,61 Milyar ABD Doları geri ödemede bulunmuştur.

Türkiye’nin Dünya Bankası’na, çok küçük bölümü döviz kuru değişimlerinden

kaynaklanmak üzere, halen 7,22 milyar ABD dolarlık bir geri ödeme yükümlülüğü

bulunmaktadır (WB Portfolio Management, 2008).

Tablo 38: Dünya Bankası Kaynaklı Kredilerin Kullanım Geri Ödeme ve Yükümlülükleri

29.02.2008 İtibariyle IBRD IDA Toplam Anapara 26,665,121,000 178,500,000 26,843,621,000 İptaller 3,686,890,339 1,091,049 3,687,981,388 Kullanımlar 19,864,089,702 196,148,397 20,060,238,099 Kullanılmayan Kısım 3,367,046,036 0 3,367,046,036 Geri Ödemeler 12,473,958,406 137,156,976 12,611,115,382 Yükümlülük (I) 7,522,108,598 58,991,421 7,581,100,019 Döviz Uyarlamaları (II) -141,082,406 0 -141,082,406 Toplam Yükümlülük (III=I-II) 7,663,191,004 58,991,421 7,722,182,425

Kaynak: World Bank Web Site, Portfolio Management (02.04.2008)

7.5. Dünya Bankası Kredilerinin Borç Servisi

Türkiye’nin 31 Ocak 2008 tarihi itibariyle Dünya Bankası’na ödenecek vadesi

henüz gelmemiş 9,5 Milyar ABD Doları anapara geri ödemesi ve 3,7 Milyar ABD

Doları masraf olmak üzere toplam 13,2 Milyar ABD Doları tahmini borcu

bulunmaktadır. Ödenecek masraflar faiz ve taahhüt ücretini (commitment fee)

kapsamaktadır. Borç (anapara ve masraflar) geri ödemelerinin ilki 1 Şubat 2008’de

başlarken son ödeme 15 Kasım 2022 de gerçekleşecektir. Anapara ve masraf ödemeleri,

bazı yıllardaki istisnalar hariç olmak üzere, düzenli olarak her ayın 1 ve 15’inde olmak

üzere yılda 24 taksitte gerçekleştirilmektedir. Dünya Bankası’nca aylık bazda izlenen

veriler, tarafımca konsolide edilerek, aşağıdaki tabloda yıllık olarak özetlenmiştir

(a.g.e).

139

Tablo 39: Tahmini Borç Servisi Ödemeleri Özeti

Geri Ödeme

Yılı

IBRD (Bin $) IDA(Bin $) TOPLAM (Bin $)

Anapara Masraflar Toplam Anapara Masraflar Toplam Anapara Masraflar Toplam

2008 617.653 408.687 1.026.340 5.885 435 6.320 623.538 409.122 1.032.659

2009 668.360 445.951 1.114.311 5.885 391 6.276 674.245 446.342 1.120.587

2010 702.884 440.993 1.143.877 5.885 346 6.231 708.768 441.340 1.150.108

2011 758.168 416.701 1.174.869 5.885 302 6.187 764.053 417.003 1.181.056

2012 780.211 381.863 1.162.074 5.883 258 6.141 786.094 382.121 1.168.214

2013 753.680 341.852 1.095.532 4.926 216 5.142 758.606 342.068 1.100.674

2014 750.495 301.226 1.051.721 4.402 179 4.581 754.897 301.405 1.056.302

2015 654.963 261.941 916.904 3.518 148 3.667 658.481 262.090 920.570

2016 1.208.297 214.939 1.423.236 2.978 123 3.101 1.211.275 215.062 1.426.337

2017 1.078.153 169.749 1.247.902 2.978 101 3.079 1.081.131 169.850 1.250.981

2018 413.755 115.459 529.214 2.978 78 3.056 416.733 115.538 532.270

2019 365.122 77.347 442.469 2.553 57 2.610 367.675 77.404 445.079

2020 354.832 58.733 413.565 2.553 38 2.591 357.385 58.771 416.155

2021 236.090 36.612 272.702 2.193 19 2.212 238.283 36.631 274.913

2022 63.013 12.398 75.410 924 5 929 63.936 12.403 76.339

TOPLAM 9.405.673 3.684.452 13.090.125 59.426 2.696 62.122 9.465.098 3.687.148 13.152.247 Kaynak: World Bank Web Site, Debt Management (31.01.2008)

7.6. Ülke Destek Stratejileri (Country Assistance Strategy-CAS) Programları

7.6.1. Genel Olarak Türkiye’nin CAS Programları

Dünya Bankası İcra Direktörleri Kurulu tarafından 1998 Temmuzunda kabul

edilen ve yeni bir politika olarak uygulamaya konan ve belli koşullara bağlı kredi verme

taahhüdü olan Ülke Destek Stratejisi (CAS) Dünya Bankasının yeni bir çalışma

yöntemidir (WB Ülke Destek Stratejisi, 2008).

CAS faydalanıcı ülke yetkilileriyle Dünya Bankası yetkililerinin ortak

çalışmaları sonucunda katılımcı bir şekilde hazırlanır. Önemli hususlar hükümet ve sivil

toplumun geniş kesimleri ile müzakere edilir. Müzakereleri Türkiye adına Hazine

Müsteşarlığı yürütmekte olup, teknik konularda ilgili Bakanlıklar ve Devlet Planlama

Teşkilatı ile koordinasyon içerisinde genel ekonomik politikalar ve makro-ekonomik

hedefler dikkate alınarak sonuçlandırılmaktadır. CAS Dünya Bankası'nın genellikle üç-

dört yıllık bir dönem için bir ülkedeki operasyonlarına rehberlik eden iş planı

niteliğindedir (a.g.e).

140

7.6.2. Önceki CAS Programları

7.6.2.1. FY 2000-2003 CAS Programı

Dünya Bankası Türkiye’ ye sağladığı kredilerde 2000 yılından beri CAS yöntemini uygulamaktadır. Türkiye için hazırlanan ilk CAS Temmuz 2000- Haziran 2003 dönemi kapsamış ve temel olarak sürdürülebilir uzun vadeli büyüme ve ekonomik sorunların azaltılması konularında Türkiye’ye yardımcı olmak üzere tasarlanmıştır.

I. CAS Programı aşağıda yer alan 5 konuyu temel olarak hedef almıştır:

Ø Büyüme ve istihdamın sağlanması için gerekli reformların yapılması,

Ø Kamu yönetimi ve hesap verilebilirliğin geliştirilmesi,

Ø Sosyal hizmetler ve sosyal güvenliğin geliştirilmesi,

Ø Çevre yönetiminin doğal afetlerin azaltılması,

Ø Teknolojik kapasite ve yeterliğinin hızlandırılması.

Yukarıda yer alan 5 konu üzerine inşa edilen I.CAS’ın IMF’ in stand-by

düzenlemeleri ile paralel yürütülmesi planlanmıştır (Kayıkçı, 2004:4).

2000 Aralık ayında yürürlüğe giren CAS, Türkiye’nin temel reformları

gerçekleştirmek üzere IMF ile koordineli bir biçimde orta vadeli programın

yürütülmesini öngören Yüksek Performans Senaryosunun (high case) gerçekleşmesi

durumunda, Türkiye’ye üç yıl içinde Banka’ dan 2,4 Milyar USD yapısal uyum kredisi

(policy loans) ve 2,6 Milyar USD da proje kredisi (investment loans) olmak üzere

toplam 5 Milyar USD tutarında kaynak sağlanması planlanmıştır. Eksik Reform

Senaryosu’nda (low case) ise, beklentilerin olumsuz olması neticesinde 3 yıllık süreçte,

sadece bazı yatırım projelerinin finansmanı amacıyla, ancak 1 milyar ABD Doları kadar

kaynak aktırabileceği öngörülmüştür. 2001 yılının ilk yarısında yaşanan ekonomik

gelişmelere paralel olarak FY01-03 CAS Programı’nda revizyon yapılmış “Yüksek

Performans Senaryosu” altında kullanılması planlanan toplam finansman tutarı 6.2

Milyar USD olarak gerçekleşmiştir (Hakimoğlu, 2003:61-62).

7.6.2.2. FY 2004-2007 CAS Programı

II. CAS Programı 2004 -2007 yılları arasında uygulanmış ve aşağıda yer alan 3

konuyu temel olarak hedef almıştır.

141

Ø Temel reformları uygulama yönünde destek vermek

Ø Yeniden bir kriz ortamına girilmesi riskini azaltmak

Ø AB üyeliğine yönelik hazırlıklarda karşılaşılan birçok ekonomik

güçlüğün ele alınması hususunda Türkiye’ye destek vermek.

Bu 3 hedef üzerine inşa edilen II. CAS destek programı, Hükümetin öncelikleri

ile uyumlu dört kalkınma teması etrafında oluşturulmuştur. Söz konusu temel kalkınma hedefleri ve her bir temel kalkınma hedefine ilişkin detay hedefler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (IBRD ve IFC, 2003:112-127).

Tablo 40: II. CAS Temel Kalkınma Temaları ve Hedefler

Temel Kalkınma Temaları

Detay Hedefler

Sağlam Bir Makro Ekonomi Yönetimi

§ Makroekonomik istikrarın korunması ve ekonomik büyümenin sürdürülmesi § Sürdürülebilir mali dengelere yönelik mali uyum uygulanması § Kamu harcama yönetimini etkinliğinin arttırılması § Kamu sektörü yönetiminin geliştirilmesi § Yerel hizmetlerin sunumunun geliştirilmesi

Adil Bir İnsani ve Sosyal Kalkınma

§ Hassas grupların ekonomik büyümeye katılma kabiliyetlerinin arttırılması suretiyle ekonomik hassasiyetin ve eşitsizliğin azaltılması

§ Daha geniş kapsamlı, mali açıdan sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sisteminin geliştirilmesi

§ Türkiye ile benzer gelir seviyesine sahip ülkeler arasındaki sağlık farkının kapatılması

Cazip İş Ortamı ve Bilgisi

§ Mali sistemin sağlamlığının ve performansının geliştirilmesi § Reel sektör büyümesinin teşvik edilmesi § Enerji sektöründe devlet borçlarının azaltılması ve sürdürülebilir özel

mülkiyete geçişin başarılması § Ulaştırma sektöründe devlet borçlarının azaltılması ve bu sektörün

etkinliğinin arttırılması, ticaret için önemli bir engel oluşturan lojistik maliyetlerin düşürülmesi

§ Tarımda rekabetçiliğin yeniden kazanılması Güçlü Bir Çevresel Yönetim ve Doğal

Afet Önleme

§ Kirlenmenin azaltılması ve doğal kaynakların sürdürülebilir bir şekilde kullanılması

§ Doğal afetlere karşı hazırlıklı olma kapasitesinin arttırılması ve doğal afetler nedeniyle uğranan kayıpların en az düzeye indirilmesi

Kaynak: IBRD ve IFC Başkanının İcra Direktörlerine Dünya Bankası Grubunun Türkiye Cumhuriyeti’ne Yönelik Ülke Destek Stratejisi İle İlgili Memorandumu, s:112-127

II. CAS dönemi öncelikle Temmuz 2003-Haziran 2006 dönemini kapsayacak

şekilde, Türkiye’ye yüksek performans senaryosuna göre 4,5 milyar ABD Doları, düşük

performans senaryosuna göre ise 1,5 milyar ABD Doları olmak üzere toplam 6 milyar

ABD Doları finansman sağlanması planlanmıştır. Ayrıca, geniş çaplı herhangi bir doğal

afet olması durumunda 500 milyon ABD Doları tutarında ilave kaynak sağlanması

öngörülmüştür (Hakimoğlu, 2003:62).

II. CAS programının uygulanması sırasında öngörülmeyen bir takım hususlar

142

nedeniyle programın uygulama süresi ve finansman tutarı revize edilmiştir. Bunun

sonucunda II. CAS programı 1 Temmuz 2003 – 30 Haziran 2007 tarihleri arasında

uygulanmıştır. Türkiye için bu dönemde öngörülen finansman tutarı revize edilerek 6,6

milyar Amerikan dolarına yükseltilmiştir. CAS Türkiye’ de krizlerin tekrar ortaya

çıkma riskini azaltmak ve Türkiye’nin AB üyeliğine hazırlanmada karşılaştığı birçok

ekonomik zorluğu aşma konusunda Türkiye’ye yardım etmeyi amaçlamıştır. Bu

kapsamda, ekonomik hassaslığı azaltmak ve yüksek ve istikrarlı büyümeyi başarmak

için Türkiye’nin köklü reformları uygulamaya koymasına yardım etmek ve bazı sosyal

ve çevresel sorunların çözümüne devam etmek hedeflenmiştir (WB Ülke Destek

Stratejisi, 2008).

7.6.3. Önceki CAS Programlarının Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Dünya Bankası, yukarıda analiz edilen I. ve II. CAS dönemlerini de kapsayan,

Türkiye’ye yapmış olduğu yardımın sonuçlarını çeşitli dönemlerde değerlendirerek

kamuoyunun bilgisine sunmuştur. Bu bölümde önceki CAS Programlarının sonuçlarının

değerlendirirken temel olarak aşağıda yer alan kaynaklardan faydalanılmıştır:

Ø Türkiye’de Dünya Bankası,1993-2004: Ülke Yardım Değerlendirmesi.

Ø Türkiye 2004-2007 Yılları Ülke Destek Stratejisi Tamamlama Raporu.

Ø Bu kapsamdaki, Dünya Bankası dışındaki diğer kaynaklardan da

faydalanılarak, kişisel tespit, değerlendirme, eleştiri ve önerilerim.

7.6.3.1. 1993-2004 Dönemi Sonuçlarının Değerlendirilmesi

Bu dönemde Dünya Bankası’nca Türkiye’ye 5.419 Milyon ABD Doları yatırım

kredisi ve 5.188 Milyon ABD Dolarlık kısmı ise uyum kredisi olmak üzere toplam

10.607 Milyon ABD Doları tutarında kredi sağlanmıştır. Sağlanan kredinin %50’si

makro yönetim, %21’i büyüme, %15’i sosyal sektör ve yoksulluk kalan %14’ü ise çevre

ve afet yönetimi alanında kullanılmıştır (Independent Evaluation Group, 2006:11).

Dünya Bankası Bağımsız Değerlendirme Grubu (IEG) 1 Temmuz 1993-30

Haziran 2004 tarihleri arasında Türkiye’ye yapmış olduğu yardımın sonuçlarını

değerlendiren bir rapor hazırlamıştır. Bu raporun hazırlanmasında ilgili belgeler gözden

geçirilmiş, Banka ve diğer fon sağlayıcıların personeli, Hükümet, sivil toplum örgütleri

ve bunların temsilcilerinin görüşlerinden faydalanılmıştır. Raporda genel olarak Dünya

143

Bankası’nın söz konusu dönemde Türkiye’ye sağlamış olduğu yardımın amaçları

üzerinde ve sonuçların bu amaçlarla ne ölçüde tutarlı olduğu konusunda odaklanarak

performans değerlendirilmesi yapılmaya çalışılmıştır. Ayrıca Bankanın gerek

Türkiye'de gerekse gelecekteki faaliyetleri açısından, uygulamadan çıkarılacak dersler

üzerinde durulmuştur. Değerlendirmede temel olarak aşağıdaki hususlara yer verilmiştir

(Independent Evaluation Group, 2006:1-115).

Bu dönem içerisinde 4 destek dayanağı (1- Sağlam bir makro ekonomi yönetimi,

2- Adil bir insani ve sosyal kalkınma, 3- Cazip iş ortamı ve bilgisi, 4- Güçlü bir çevresel

yönetim ve doğal afet önleme) Dünya Bankası’nın Türkiye’deki stratejisinin başlıca

özellikleriydi. Bu dört dayanak içinde, Bankanın stratejileri için 10 hedef belirlenmiştir.

Hedeflerin gerekçeleri ve her bir hedefle ilgili ilerlemeler çalışmamızın EK-5’indeki

tabloda yer almaktadır (a.g.e:xiii, 10).

EK-5’de belirtilen dört dayanak ve bu dayanaklar içinde, Bankanın stratejisi ile

ilgili 10 hedefin konulma gerekçeleri ve bu hedeflerde gerçekleştirilen ilerlemelere yer

verilmiştir. Bu hedefler, Banka programını desteklemek için tasarlanmış ve

performansların değerlendirilmesinde kullanılmıştır.

Genel olarak IEG sonuçları aşağıda da özetlendiği üzere hedefleri “sonuçları”,

“kurumsal geliştirme etkileri” ve “sürdürülebilirlikleri” açısından olmak üzere 3 ayrı

performans kategorisinde değerlendirmiştir (a.g.e: xiii, 10).

Ø IEG sonuçlar için yüksek derecede tatmin edici ve yüksek derecede

tatmin edici değil arasında altı değerlendirme kategorisi kullanılmıştır. 31

Ø Kurumsal geliştirme etkileri “yüksek”, “önemli”, “mütevazı” veya “ihmal edilebilir düzeyde” değerlendirilmiştir.

Ø Sürdürülebilirlik “yüksek derecede muhtemel”, “muhtemel”,

“muhtemel değil”, “yüksek derecede muhtemel değil” ya da eldeki bilgiler yeterli değilse “değerlendirilemez” şeklinde derecelendirilmiştir.

31 IEG sonuçlar için Yüksek Derecede Tatmin Edici, Tatmin Edici, Ilımlı Ölçüde Tatmin Edici, Ilımlı Ölçüde Tatmin Edici Değil, Tatmin Edici Değil ve Yüksek Derecede Tatmin Edici Değil olmak üzere altı değerlendirme kategorisi kullanır.

144

Genel olarak söz konusu dayanaklar ve hedefler, Dünya Bankası IEG tarafından

yardım programının başlıca tüm hedeflerin çoğu ile ilgili kabul edilebilir ilerleme

göstermesi ve önemli eksikliklerin tespit edilmemesi sebebiyle “Ilımlı Ölçüde Tatmin

Edici” bulunmuştur. Özellikle finans sektöründe ve altyapıda “önemli” kurumsal

gelişme gerçekleşmiş, dört dayanak AB katılımı için kritik yolda olduğundan,

sürdürülebilirliği “muhtemel” olarak değerlendirilmiştir.

Söz konusu dört dayanağın sonuçları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (a.g.e:56).

Tablo 41: Genel Sonuçların Değerlendirilmesi

Dayanaklar Sonuçlar Kurumsal Gelişme Etkileri

Sürdürülebilirlik

Makroekonomik İstikrar

Ilımlı Ölçüde Tatmin Edici Önemli Muhtemel

Büyüme, Üretkenlik

ve Rekabet Gücü Ilımlı Ölçüde Tatmin

Edici Önemli Muhtemel

Yoksulluğun Azaltılması ve Sosyal

Kalkınma

Ilımlı Ölçüde Tatmin Edici Mütevazı Muhtemel

Çevre ve Doğal Kaynak Yönetimi

Ilımlı Ölçüde Tatmin Edici Değil Mütevazı Muhtemel

Tüm Dayanaklar Ilımlı Ölçüde Tatmin Edici Önemli Muhtemel

Kaynak: Independent Evaluation Group (IEG), (2006), “The World Bank in Turkey: 1993-2004: An IEG Country Assistance Evaluation, s:56

Gerek Dünya Bankasının Türkiye’deki hedeflerinin gerekçeleri ve hedeflerle ilgili

ilerlemeler gerekse genel sonuçların yer aldığı tablo Dünya Bankası Bağımsız

Değerlendirme Grubunun (IEG) ve “Operasyon Değerlendirme Departmanının (OED)”

değerlendirmelerine dayanmaktadır. Bu nedenle Dünya Bankası, borçlu ülke ve bu

ülkede yürütülen projelerin işleyişi ve sonuçları ile ilgili yapılan değerlendirmenin

bağısız bir şekilde, objektif kriterlere dayalı olarak yapılıp yapılmadığı yönünde ciddi

eleştiriler söz konusudur.

Bağımsızlık normal şartlarda herhangi bir etki ya da kontrol altında olmamak

demektir. Ancak gerek IEG gerekse OED Banka çalışanları tarafından oluşturulan

Dünya Bankası departmanlarıdır ve bu yüzden bağımsız olamamaktadırlar. Banka

yapılan “bağımsız denetime” göre proje sonuçlarının büyük oranda tatmin edici

olduğuyla övünmektedir. Ancak yapılan değerlendirmeler Dünya Bankası çalışanları

tarafından yapılmaktadır. Ayrıca, değerlendirmeler projelerin sonuçlarının ve etkilerinin

145

ortaya çıkmasından önce yapılmakta ve ölçülmektedir. Bu nedenle, yapılan mukayeseler

hatalı olmakta ve performans ölçümünde kullanılan örnekler seçici bir şekilde

belirlendiğinden (Bankanın yıllık raporları performansı ölçerken bazı yıllarda [1998-

1999] proje sayısına odaklanırken, bazı yıllarda ise [2000] verilen borç miktarına

odaklanmıştır) ortaya çıkan değerlendirme ve sonuçlar gerçek durumu

yansıtmayabilmektedir. Söz konusu eksiklikleri giderebilmesi yönünde, Donör ülkeler

tarafından yapılan katkıların etkin bir şekilde kullanılıp kullanılmadığı yönündeki

değerlendirmelerin belirli bir rutin yerine, bitmiş projelerin performans değerlendirme

sonuçlarına göre bağımsız bir şekilde, objektif kriterler dikkate alınarak yapılmalıdır

(Lerrick, 2002:1-4).

7.6.3.2. 2004-2007 CAS Programı Sonuçlarının Değerlendirilmesi

II. CAS destek programı Hükümetin öncelikleri ve Türkiye’nin stratejik

hedefleri ile uyumlu olarak hazırlanmıştır. CAS programı “sağlam bir makro ekonomi

yönetimi”, “adil bir insani ve sosyal kalkınma”, “cazip iş ortamı ve bilgisi” ve “güçlü

bir çevresel yönetim ve doğal afet önleme” olmak üzere dört kalkınma teması etrafında

oluşturulmuştur. II. CAS destek programının sonuçları “Türkiye 2004-2007 Yılları

Ülke Destek Stratejisi Tamamlama Raporu”nda analiz edilmiştir. Raporda beklenen

sonuçlar ile gerçekleşmeler karşılaştırılarak başarılar ölçülmeye çalışılmış ve

uygulamadan çıkarılacak dersler vurgulanmıştır (Turkey CPS Annex 4, 2008:1-59).

Türkiye’ ye II. CAS döneminde, 2004-2006 yılları arasında, toplam 4.500

Milyon USD finansman sağlanması öngörülmüşken programının uygulanma süresi ve

finansman tutarı revize edilmiştir. Bunun sonucunda II. CAS programı 2004-2007

tarihleri arasında uygulanmış ve finansman tutarı 6.586 Milyon USD olarak revize

edilmiştir. Dönem sonunda gerçekleşme ise 6.069 Milyon USD olmuştur. Toplam

finansmanın 1.586 Milyon USD’lik 2004 mali yılında, 1.800 Milyon USD’lik 2005,

1.525 Milyon USD’lik kısmı 2006, kalan 1.158 Milyon USD’lik kısmı ise 2007 mali

yılında kullanılmıştır (a.g.e:49).

Yukarıda belirtilen II. CAS Programının dört kalkınma temasının sonuçları

Türkiye’nin stratejik hedeflerine paralel olarak, Dünya Bankası’nın referans değerleri de

dikkate alınarak, başarılı olup olmamaları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Genel

olarak CAS döneminde Türkiye’nin stratejik hedeflerine ulaşma yönünde önemli

146

ilerlemeler kaydedilmiş ve sonuçlar başarılı bulunmuştur. Değerlendirme sonuçları

aşağıdaki tabloda özetlenmeye çalışılmıştır (a.g.e:8):

Tablo 42: CAS Kalkınma Teması Sonuçlarının Türkiye’nin Stratejik Amaçları Çerçevesinde Değerlendirilmesi.

Türkiye’nin Stratejik Hedefleri

CAS Kalkınma

Teması

Beklenen CAS Sonuçları Başarı Durumu

Ekonomik ve Sosyal Yapının

Dönüşümü

Sağlam Bir Makro

Ekonomi Yönetimi

Kamunun kredi itibarına ilişkin göstergeleri sürdürülebilir düzeydedir. Net Kamu borcunun GSMH’ya oranı 2002 yılında %79 iken 2006 yılında %45’e gerilemiştir.

Başarılı

% 5 aralığında daha az değişen ekonomik büyüme. Büyüme hızı 2003’de %5.9, 2004’te %9.9, 2005’te %7.6 ve 2006 yılında % 6 olarak gerçekleşmiştir.

Başarılı

Tek haneli enflasyon düzeyi. 2004 yılı sonunda TFE 30 yıl sonra ilk defa %9.3 ile tek haneli gerçekleşmiştir. 2005 yılında daha da düşerek % 7.7’e gerilemiş, ancak gerek petrol fiyatlarındaki yükselme gerekse gelişen piyasalardaki oynaklılar yüzünden tekrar artış eğilimine girmiştir.

Başarılı

Sağlık ve Eğitim

Seviyesinin Yükseltilmesi

ve Gelir Dağılımının

Geliştirilmesi

Adil Bir İnsani ve Sosyal

Kalkınma

Düşük oranda aşırı yoksulluk (1.8%) sağlanmış ve kırılganlık 2001 deki 15% seviyesinden 2006 yılında 12% ye düşürülmüştür.

Kısmen Başarılı

Temel eğitimde Net okula kayıt oranı %99’un üzerinde sağlanmıştır. Kızların kayıt oranı yükselmiştir, özellikle orta öğretimde erkek/kız oranı kızlar lehine gelişerek 2006 yılında 1.20’den 1.15 seviyelerine gelmiştir.

Büyük Oranda Başarılı

Bebek ölüm oranları azalmış ve ana sağlığı hizmetleri iyileştirilmiştir.

Büyük Oranda Başarılı

Bilimsel ve Teknolojik

Kapasitenin ve Altyapının

Güçlendirilmesi

Cazip İş Ortamı ve

Bilgisi

İhracat büyüme hızı GSMH’ daki büyüme hızını aşmıştır. Başarılı Direkt Yabancı Yatırımlar CAS dönemi boyunca yıllık ortalama 1,5 Milyar ABD Dolarına yaklaşmıştır. Başarılı

Mali piyasaların istikrarı iyileştirilmiştir. Başarılı

Çevrenin Korunması

Güçlü Bir Çevresel

Yönetim ve Doğal Afet

Önleme

AB çevre standartları ile yakınlaşmalar söz konusudur. Kısmen Başarılı

Afet önleme ve afet yönetim sistemi geliştirilmiştir. Kısmen Başarılı

Kaynak: Turkey Country Assistance Strategy FY 04-07 Completion Report, s:8-34

CAS kalkınma teması sonuçlarının Türkiye’nin stratejik amaçları çerçevesinde

değerlendirilmesi Dünya Bankasının kendi öz değerlendirmelerine dayanmaktadır. Bu

değerlendirmeler sonucunda Türkiye başarılı bulunmasına rağmen, bu performans

ölçümünde aşağıdaki tespit, değerlendirme, eleştiri ve önerilerimin de dikkate alınması

gerekir:

Öncelikle Dünya Bankasının da vurguladığı ve fon sağladığı ülkelerde sürekli

eleştirdiği saydamlık ve hesap verilebilirlik kavramları ile başlamak gerekir. Aslında

saydamlık, mali disiplin ve hesap verilebilirlik sadece aralarında Türkiye’nin de olduğu

147

fon sağlanan ülkeler için bir performans göstergesi olmamalıdır. Bu konuda Dünya

Bankasının öncelikle kendi içerisinde bu sitemi kurması ve fon sağladığı ülkelere model

teşkil etmesi gerekir.

Dünya Bankasının mali denetimi Bağımsız denetim şirketleri tarafından

yapılırken sağladığı ve kullandığı fonlarla ilgili bir performans denetimi

yapılmamaktadır. Üye ülkeler, Donör ülke ve kuruluşlar, sivil toplum örgütleri

Bankanın kaynaklarını nasıl kullandığını, hangi yardımların yapıldığını ve bu

yardımların ne gibi sonuçlar doğurduğunu araştırmalı ve Bankadan bu konuda hesap

sorabilmelidir. Bu da Dünya Bankasından bağımsız kurum/kuruluş ve/veya denetçiler

tarafından yapılacak performans denetimi neticesinde söz konusu olabilir.

Performans denetimi Dünya Bankasının kendisine sağlanan kaynakların

ekonomiklik, verimlilik ve etkinlik ilkeleri doğrultusunda yönetilip yönetilmediği

konusunda kamuoyunu bilgilendirerek Bankanın saydamlığına ve hesap verilebilirliğine

katkı sağlayacaktır. Ayrıca yapılan bağımsız değerlendirmelerden çıkarılacak derslerin

ve önerilerin kullanılması Dünya Bankasının müteakip dönemlerde performansını

artırmasını sağlayacaktır.

Dünya Bankasının misyonu doğrultusunda büyük miktarlarda fon sağlaması

gelişmekte olan ülkelere karşı sorumluluğunu ortadan kaldırmamaktadır. Bu fonların ne

kadarının kullanıldığından ziyade nasıl kullanıldığı daha önemlidir. Bu amaçla,

Lerrick’inde vurguladığı gibi Dünya Bankasının ciddi ve sürekli bir bağımsız dış

denetiminin yapılması gerekmekte olup, Banka gelişmekte olan ülkelere sunduğu

şeffaflık ve hesap verilebilirlik için bir örnek teşkil etmelidir (Lerrick, 2006:1-2).

Türkiye’de II. CAS döneminde bütçe dışı fonlarının çoğunun kaldırılmış olması,

enflasyonda düşüş yaşanması, birincil fazlada artış ve önemli bir ekonomik büyüme

performansı gerçekleştirilmiş olması önemli gelişmelerdir. “Sağlam Bir Makro

Ekonomi Yönetimi” teması ile ilgili olarak bazı olumsuz hususlar söz konusudur:

Kamunun kredi itibarına ilişkin göstergelerinin sürdürülebilir düzeyde olması ve

Net Kamu borcunun GSMH’ya oranının 2002 yılında %79 iken 2006 yılında %45’e

gerilemesi önemli bir gelişmedir. Ancak aşağıdaki tabloda da görüleceği üzere, özel

148

sektörün dış borçlanmasında (özellikle bankaların yurtdışından temin ettikleri

sendikasyon kredileri32) önemli artışlar söz konusudur. 2003 yılı sonu itibariyle toplam

144,15 Milyar ABD Doları olan dış borç stokunun 48,93 Milyar $ (%33,94) özel

sektöre ait iken bu oran yıldan yıla artış göstermiş ve 2007 yılı sonu itibariyle 247,09

Milyar $ olan dış borç stokunun 157,86 Milyar $ (%63,89) kısmını özel sektör

oluşturmuştur (Hazine Müsteşarlığı, 2008/e).

Bu trend 2008 yılının ilk çeyreğinde de devam etmiştir. Bu trendin devam

etmesi ekonomik dengeler açısından bir risk oluşturmaktadır.

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Resmi Web Sitesi (www.hazine.gov.tr)

Altyapı yönetiminin iyileştirilmesi konusunda artan enerji yatırımlarına rağmen

Türkiye’nin enerjide dışa bağımlılığı devam etmekte olup, enerji ithalatımızın toplam

ithalat miktarı içerisindeki payı oldukça yüksek düzeydedir. Ayrıca, son dönemlerde

rekor üstüne rekor kıran petrol fiyatları cari açık konusunda önemli bir risk

oluşturmaktadır.

“Adil Bir İnsani ve Sosyal Kalkınma” teması ile ilgili olarak temel eğitimde

ve kızların eğitime katılma oranındaki artışlar olumlu gelişmelerdir. GSYİH artışına

paralel olarak yoksulluk oranı azaltılmasına rağmen istihdamdaki artış düşük

seviyelerdedir. Yoksulluk oranındaki (gıda ve gıda dışı) azalışa rağmen %17.81 olan

fert yoksulluk oranı hala yüksek bir düzeydedir. Ayrıca, işsizlik oranı Mart 2008

itibariyle %10,7 (TÜİK, 2008/a-b) olup, 2007 işsizlik oranı %7.6 olan AB

ortalamasının üzerinde seyretmektedir (Avrupa Birliği, 2008).

“Cazip İş Ortamı ve Bilgisi” teması ile ilgili olarak son dönemlerde ihracat

büyüme hızındaki ve yabancı sermaye yatırımlarındaki (özellikle doğrudan sermaye)

32 “İki ya da daha fazla kredi veren kuruluşun bir araya gelmesiyle benzer hüküm ve koşullarla, ortak dökümantasyon ve ortak bir ajan kullanılarak büyük miktarda fon ihtiyacında olan borçluya sağlanan kredidir. Sendikasyon kredilerinde vade genelde orta ve uzun vadedir” (Görgülü Sigorta, 2008)

Tablo 43: Özel Sektör Dış Borç Stoku (Milyon $) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Q1

TOPLAM DIŞ BORÇ STOKU 144.145 160.646 168.474 205.265 247.094 262.934 ÖZEL SEKTÖR DIŞ BORÇ STOKU 48.928 63.568 82.635 117.999 157.857 172.000 ÖZEL SEKTÖR/DIŞ BORÇ STOKU 33,94% 39,57% 49,05% 57,49% 63,89% 65,42%

http://www.hazine.gov.tr)

149

artış ve mali piyasalardaki istikrar olumlu göstergeler olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak

özellikle yüksek reel faiz politikasının bir sonucu olarak sıcak para girişi ve herhangi bir

ekonomik ya da politik alandaki içsel ve/veya dışsal olumsuzluğun gerçekleşmesi

durumunda sıcak para çıkışı gerçekleşmektedir. Bu durum da ekonomi açısından bir

risk oluşturmaya devam etmektedir.

Ayrıca, ihracat sürekli artarken ithalattaki artış ihracattaki artışın üzerinde

seyretmiş ve bunun sonucu olarak “ihracatın ithalatı karşılama oranında” yıldan yıla bir

düşüş yaşanmıştır. İhracatın ithalatı karşılama oranındaki bu düşüş33 de cari açık

üzerinde önemli bir risk oluşturmuş ve en kırılgan gösterge olarak ekonominin yumuşak

karnı olmaya devam etmiştir.34

Bankacılık sisteminin güçlendirilmesi ve mali aracılığın derinleştirilmesi

konusunda özellikle BDDK’nın kurulmasından sonra önemli, pozitif gelişmeler

yaşanmıştır. Ancak, bankacılık sektörü toplam bilânço büyüklüğü hala milli gelir

seviyemizdedir, bu oran Avrupa ülkelerinin birçoğunda, milli gelirlerinin iki katından

fazladır. Aralık 2007 itibari ile bankacılık sektöründeki yabancı payı %41.1'dir (BDDK,

2007 :59). Bu oran Avrupa’daki birçok ülkede çok daha düşüktür.

Türk bankacılık sektörünün (Basel II)35 ye geçişi sürekli olarak ertelenmiştir.

Son olarak geçiş 01.01.2009 tarihi olarak planlanmış, ancak Basel II’ de tespit edilen

bazı eksikliklerin giderilmesi, yeni Türk Ticaret Kanunu tasarısının yasalaşmaması,

küresel istikrarda yaşanan bozulma, Türkiye’deki politik risk ve yaşanan belirsizlikler

nedeniyle bir kez daha ertelenmiştir (BDDK, 2008: 1-2).

33 İhracatın ithalatı karşılama oranı Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre; 2001 yılında % 75,7 iken müteakip yıllarda sırasıyla 2002 yılı (%69,9), 2003 yılı (%68,1), 2004 yılı (% 64,8), 2005 yılı (% 62,9), 2006 yılı (% 61,3) ve son olarak 2007 yılında (%63) olarak gerçekleşmiştir (DTM, 2008). 34 TCMB verilerine göre 2001 yılında 3.760 Milyon $ fazla veren cari denge, bu yıldan sonra düşüşe geçerek açık vermeye başlamış ve cari açık 2002 yılında 626 Milyon $ , 2003 yılında 7.515 Milyon $, 2004 yılında 14.431 Milyon $, 2005 yılında 22.137 Milyon $, 2006 yılında 31.893 Milyon $ ve son olarak 2007 yılında 37.549 Milyon $ olarak gerçekleşmiştir (TCMB, 2008). 35 Basel II, 14 Haziran 2006 tarihinde AB müktesebatına girmiştir. AB’ye uyum çerçevesinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankalara uygulanmasına ilişkin çalışmalar BDDK tarafından yürütülmektedir. Basel II; bankaların sermaye yeterliliklerinin ölçülmesine ve değerlendirilmesine ilişkin olarak Basel Bankacılık Denetim Komitesi tarafından yayımlanan ve yakın tarihte birçok ülkede yürürlüğe girmesi beklenen standartlar bütünüdür. Basel-II süreci aslında risk yönetimine ilişkin son yıllarda gözlemlenen gelişmelerin bir devamı niteliğindedir ve gelişmiş ülkelerde sektör standardı olarak yürütülen uygulamalar Basel-II ile birlikte mevzuat şekline dönüşmüştür” (BDDK, 2005:2).

150

“Güçlü Bir Çevresel Yönetim ve Doğal Afet Önleme” teması ile ilgili olarak

AB Çevre standartları ile yakınlaşmalar, afet önleme ve afet yönetim sistemi konusunda

gelişmeler söz konusudur. Ancak, çevre konusunda kurumsal çerçeve iyileştirilmiş

olmasına rağmen kirlilik ya da doğal kaynak yönetimi üzerinde henüz önemli etkiler

sağlanamamıştır. Türkiye hala Kyoto Protokolünü36 imzalamamıştır, imzaladığı

takdirde çevre konusunda daha duyarlı ve sorumlu olunacak, gerekli önlemlerin

alınması sonucu alternatif enerji kaynakları önem kazanacaktır.

7.7. Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS Country Partnership Strategy)

7.7.1. Genel Olarak Ülke İşbirliği Stratejisi

Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS) Dünya Bankası’nın 3-4 yıllık bir dönem için üye

ülkelerin faaliyetlerine yol gösteren bir çalışma planıdır.

CPS ülkenin sosyo-ekonomik performansını, başlıca kalkınma sorunlarını

hükümetin kalkınma stratejisini dikkate alarak tanımlar. Dünya Bankası Grubu içinde

CPS öncelikle Bankanın faaliyet komitesinde tartışılır, daha sonra Bankanın üst

yönetiminde ve nihai olarak Bankanın 184 üyesinin görüş ve menfaatlerini temsil eden

ve nihai karar yetkisine sahip olan genel kurul tarafından incelenip tartışıldıktan sonra

Banka İcra Direktörleri Kurulu tarafından onaylanır. Kısaca ifade etmek gerekirse, CPS

Dünya Bankası’nın borçlu ülkeye sağlayacağı fonların o ülkenin kalkınma programları

ile işbirliği için hangi alanlara fon sağlayacağını gösteren, taraflar arasında müzakere

edildikten sonra hazırlanan bir rapordur (WB Country Partnership Strategy, 2008).

7.7.2. Yürürlükteki Ülke İşbirliği Stratejisine İlişkin Anlaşmalar ve Temel Alanlar

7.7.2.1. Anlaşmalar

Dünya Bankası tarafından Türkiye’ye ülke destek stratejisi (CAS) kapsamında,

2003-2007 yılları arasında desteklenen proje ve programlar olumlu sonuçlar vermiştir.

36 Kyoto protokolü küresel ısınma ve iklim değişikliği konusunda mücadeleyi sağlamaya yönelik uluslararası tek çerçevedir. Bu çerçeveyi “BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi” doğrultusunda imzalayan ülkeler, karbon dioksit ve sera etkisine neden olan diğer beş gazın salınımını azaltmaya veya bunu yapamıyorlarsa salınım ticareti yoluyla haklarını arttırmayı taahhüt etmişlerdir. Protokol, ülkelerin atmosfere saldıkları karbon miktarını 1990 yılındaki düzeylere düşürmelerini şart koşmaktadır. 1997'de imzalananıp 2005'te yürürlüğe gireb Kyoto Protokolünü şu anda 160 ülkeyi ve sera gazı salınımlarının %55'inden fazlasını kapsamaktadır (Wikipedia, 2008).

151

Yeni dönemde ise Dünya Bankası Türkiye ilişkilerinde destek stratejisi yerini işbirliği

stratejisine bırakmıştır. Bu işbirliği stratejisinde Türkiye’nin kendi stratejisi, vizyonu

dikkate alınarak doğrudan Türkiye’nin Dokuzuncu Kalkınma Planında yer alan

öncelikleri çerçevesinde Bankanın Türkiye’ye yardımı yerine işbirliği vurgulanmıştır.

Dünya Bankası ile Türkiye arasında önümüzdeki dört yıllık dönemde 6,2 milyar

ABD Doları tutarında finansman sağlanmasına yönelik CPS 28 Şubat 2008 tarihinde

Banka İcra Direktörleri Kurulu tarafından görüşülmüş ve onaylanmıştır. CPS 2008-

2011 mali yılları arasında Dünya Bankası’nın sağlayacağı mali ve teknik desteğin

çerçevesini oluşturmaktadır (Hazine Müsteşarlığı, 2008/a:1).

Dünya Bankası yapılan bu CPS anlaşmasını 28 Şubat 2008 tarihinde haber

bülteniyle kamuoyuna duyurmuştur. Haber bülteninde; 4 yıllık dönem için Türkiye’ye

sağlanacak fonların bizzat Türkiye’nin geliştirdiği kendi kalkınma gündemi olan 9.

Kalkınma Planı’na dayandığı ve CPS’nin hedefinin, tüm Türk vatandaşlarının yaşam

kalitelerini ve sağlanan fırsatları arttırarak zaman içerisinde Türkiye’nin, diğer OECD

ve AB ülkelerinin gelir ve kalkınma düzeylerine erişmelerine katkıda bulunacağı

belirtilmektedir. Türkiye’nin güçlü makroekonomik çerçevesi üzerine inşa edilen CPS:

Ø Rekabetin ve İstihdam Olanaklarının Arttırılması,

Ø Adil İnsani ve Sosyal Kalkınma ve

Ø Kaliteli Kamu Hizmetlerinin Verimli Sunumu

olmak üzere üç alanda odaklanmıştır. CPS, Türk makamlarıyla işbirliği içerisinde özel

sektör, STÖ ve diğer paydaşlarla müzakere edilmesi neticesinde katılımcı bir şekilde

hazırlanmıştır (WB News Release, 2008:1-2).

Yukarıda da belirtildiği üzere 2008-2011 mali yılları arasında Dünya

Bankası’nın sağlayacağı mali ve teknik desteğin çerçevesini oluşturan CPS temel olarak

2007-2013 dönemini kapsayan Türkiye’nin Dokuzuncu Kalkınma Planını baz almıştır.

Dokuzuncu Kalkınma Planı; “İstikrar içinde büyüyen, gelirini daha adil paylaşan,

küresel ölçekte rekabet gücüne sahip, bilgi toplumuna dönüşen, AB’ ye üyelik için uyum

sürecini tamamlamış bir Türkiye vizyonu ve Uzun Vadeli Strateji (2001-2023)

çerçevesinde hazırlanmıştır” (Devlet Planlama Teşkilatı, 2006:1).

152

7.7.2.2. Temel Alanlar

Yukarıdaki bölümde de yer aldığı üzere; Türkiye’nin güçlü makroekonomik

çerçevesi üzerine inşa edilen CPS: temel olarak üç alanda odaklanmıştır. Bu alanlar ve

hedefledikleri hususlar özet olarak aşağıda yer almaktadır (Turkey CPS, 2008:27):

7.7.2.2.1. Rekabetin ve İstihdam Olanaklarının Arttırılması

Bu alan genel olarak aşağıdaki hususları hedef almaktadır.

Ø Sürdürülebilir ekonomik istikrar ve sürdürülebilir ekonomik büyüme

sağlanması.

Ø Olumlu bir iş ortamı sağlanarak küçük ve orta ölçekli işletmeler dâhil özel

sektöre yönelik daha geniş kredi erişim olanaklarının sağlanması, Türk

ihracatçılarının rekabet gücünün arttırılması ve finansal sistemin geliştirilmesi.

Ø Güvenilir ve verimli enerji arzına ve altyapının güçlendirilmesine yönelik

önlemler alınması.

Ø İstihdam olanaklarının artırılması.

7.7.2.2.2.Adil İnsani ve Sosyal Kalkınma

Bu alan genel olarak aşağıdaki hususları hedef almaktadır.

Ø Sosyal güvenlik ve genel sağlık sigortası reformunun tamamlanarak sosyal

güvenlik sisteminin etkinliğini ve sürdürülebilirliğini artırmak.

Ø Türkiye’nin sağlık sisteminde devam eden dönüşümünü; özel sektör

işverenlerinin ihtiyaç duyduğu becerilerin öğrencilere, işçilere ve çalışanlara

kazandırılması.

Ø Eğitimin yaygınlaştırılması ve eğitim kalitesinin arttırılması ve Türkiye’de

toplumun dezavantajlı ve zayıf kesimlerinin desteklenmesine yönelik sosyal

katılım ve refah politikalarının sağlanması ve gelir dağılımının iyileştirilmesi.

7.7.2.2.3. Kaliteli Kamu Hizmetlerinin Verimli Sunumu

Bu alan ise genel olarak aşağıdaki hususları hedef almaktadır.

Ø Türkiye’nin kamu harcamaları ve finansmanı alanındaki modernizasyonunun

devamının sağlanması.

Ø Adalet hizmetlerinin güçlendirilmesi.

153

Ø Yerel yönetim altyapı ve sulama sistemlerine yatırım yapılması.

Ø İyileştirilmiş kadastro sistemini ve etkin bir afet hazırlık ve yönetim sisteminin

geliştirilmesi.

7.7.3. Yürürlükteki Ülke İşbirliği Stratejisi Raporu ve Ekleri

Dünya Bankası ile Türkiye arasında önümüzdeki dört yıllık dönem olan 2008-2011 yılları arasında 6,2 milyar ABD Doları tutarında finansmanın sağlanacağı Ülke İşbirliği Stratejisi temel olarak aşağıda yer alan bir ana rapor ve beş ekten oluşmaktadır:

1) IBRD IFC MIGA’nın 2008-2011 Döneminde Türkiye ile Ülke İşbirliği Stratejisi

(Turkey CPS, 2008:1-45).

2) EK 1: Sonuçlar Matrisi (Turkey CPS Annex 1, 2008:1-7).

3) EK 2: Temel Kalkınma İşbirlikleri (Turkey CPS Annex 2, 2008:1-2).

4) EK 3: Dünya Bankası Grubunun 2008-2011 Dönemin Özel Sektör Stratejisi

(Turkey CPS Annex 3, 2008:1-7).

5) EK 4:2004-2007 Dönemi Türkiye Ülke Yardım Stratejisi (CAS) Tamamlama

Raporu (Turkey CPS Annex 4, 2008:1-14).

6) Teknik Ekler: Bir Bakışta Türkiye ve CAS Eki B1, B2, B3, B4, B5, B6, B7 ve

B8 (Turkey CPS Technical Annexes, 2008:1-14).

7.7.4. Yürürlükteki CPS’ de Vurgulanan Noktalar ve Önerilerimiz

Yukarıda yer alan rapor ve eklerinin incelemesi sonucunda, aşağıdaki hususların temel olarak vurgulandığı söylenebilir:

Ø Türkiye’nin Dünyanın en büyük 20 ekonomisi arasında yer aldığı vurgulanarak

2008-2011 mali yılları arasında uygulanacak CPS’nin Dünya Bankası’nın

sağlayacağı mali ve teknik desteğin çerçevesini oluşturduğu, 4 yıllık dönem için

Türkiye’ye sağlanacak fonların bizzat Türkiye’nin geliştirdiği kendi kalkınma

gündemi olan 9. Kalkınma Planı’na ve hükümet programına göre şekillendiği

ifade edilmektedir.

Ø Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyelik beklentisi politik ve ekonomik alandaki

reformların temel çapası olarak görülmektedir.

Ø Türkiye son üç yılda Dünya Bankası’ndan sağladığı taahhüt bazında 1,5 Milyar

ABD Doları üzerindeki fon ile sınırları içerisinde bulunduğu ECA bölgesinde

birinci, tüm üyeler arasında üçüncü sırada yer almıştır.

154

Ø Önceki uygulamalardan öğrenilen dersler kısmında üç temel husus

vurgulanmıştır. Türkiye’de uygulanan program amaçlı uyum kredileri faydalıdır,

eğitim, enerji ve AB’ ye üyelik gibi konularda yüksek kaliteli analitik işler

Türkiye’ye destek konusunda önemlidir, yeni CPS’ in etkinliğinin artırılması

konusunda programın sahiplenilmesi ve esnekliği temel hususlar olacaktır.

Ø 8 Ocak 2008 tarihi itibariyle IBRD ve IDA tarafından sağlanan kredi ve hibeler

dikkate alındığında kapanan proje sayısı 149’dir. Finansmanı Dünya Bankasınca

sağlanan aktif proje sayısı 2007 yılında 24 iken bu rakam 2008 yılında 20 olup,

ortalama proje uygulama süresi 3,2 yıldır.

Ø Tüm desteklenen projeler (aktif+kapanan) toplam kullanılan fon miktarı 19.889

Milyon ABD Doları iken bunun yaklaşık %72’sine denk gelen 14.279 Milyon

ABD Dolarlık kısmı Dünya Bankası’na geri ödenmiş durumdadır.

Kullanılmayan fon miktarı ise 3.313 Milyon ABD Dolarıdır. Aktif ve kapanan

projelerle ilgili fon kullanım ve geri ödeme bilgileri aşağıdaki tabloda

özetlenmiştir.

Tablo 44: Finansmanı IBRD ve IDA Tarafından Sağlanan Projelerin Kullanım ve Geri Ödeme Bilgileri (Milyon ABD Doları)

Toplam Kullanılan (Aktif) 1.733,56 Geri Ödenen Kısmı 123,19

Geri Ödenecek Kısım 1.610,37 Toplam Kullanılan (Kapanan) 18.156,22 Geri Ödenen Kısmı 14.279,64

Geri Ödenecek Kısım 3.876,58 Toplam Kullanılan (Aktif + Kapanan) 19.889,79 Geri Ödenen Kısmı 14.402,83

Geri Ödenecek Kısım 5.486,96 Toplam Kullanılmayan (Aktif) 3.308,03 Toplam Kullanılmayan (Kapanan) 5,45 Toplam Kullanılmayan (Aktif + Kapanan) 3.313,48

Kaynak: Country Assistance Strategy Annex B8, s:14 Ø 2008-2011 yılları arasında sağlanacak 6,2 milyar ABD Doları tutarında

finansmanın 1,8 Milyar ABD Doları 2008 yılında, 1,8 Milyar ABD Doları 2009

yılında kalan 2,6 Milyar ABD Doları ise 2010-2011 yıllarında kullanılacaktır.

Ø CPS kapsamında Türkiye’ye sağlanacak 6,2 milyar ABD Doları fonun %50’sini

uyum (program) kredileri, %50’sinin ise yatırım (proje) kredilerinin

finansmanında kullanılacaktır. Bankadan sağlanan Uyum (program) kredileri

Kalkınma Politikası Kredileri (DPL) türünde olup Dokuzuncu Kalkınma

Planı’nda yer alan temel kalkınma hedefleri doğrultusunda kullanılacakken,

yatırım (proje) kredileri ise yoğun olarak reel sektör ve ihracatın desteklenmesi

155

ve de enerji, sağlık, ulaştırma, altyapı gibi sektörlerde gerçekleştirilecek

projelerin finansmanında kullanılacaktır (Şimşek, 2008:1).

Ø Kalkınma Politikası Kredileri (DPL) daha çok yapısal reformların

uygulanmasında kullanılmaktadır. 2008-2011 dönemini kapsayan CPS programı

çerçevesinde DPL kredisi olarak Rekabet ve İstihdam Yaratma Kalkınma

Politikası Kredisi (CEDPL), temel olarak, rekabet gücünün ve istihdamın

artırılması amacıyla kullanılacakken; Kamu Sektörü Kalkınma Politikası Kredisi

(PPDPL) serisi ve Enerji Kalkınma Politikası Kredisi (EDPL) ise Dokuzuncu

Kalkınma Planı’nda yer alan temel kalkınma hedefleri doğrultusunda; kamu

hizmetlerinde kalite ve etkinliğin arıtılması, beşeri gelişme ve sosyal

dayanışmanın güçlendirilmesi ve bölgesel gelişmenin sağlanması amaçlarına

katkı sağlayacaktır (Şimşek, 2008:8-9).

Ø Güçlü IFC programı önceki CAS hedeflerinin gerçekleşmesine katkıda

bulunmuştur. IFC’nin 2007 yılı sonu itibariyle Türkiye’ye sağladığı taahhüt

bazında net fon miktarı 298 milyon ABD dolarıdır. Bu fonun tamamı kredi

olarak sağlanmış ve %52’si mali piyasalarda, %17’si imalat sektöründe

kullanılmıştır.

Ø CPS Programı Türkiye’nin, AB üyeliğini hedefleyen reformlar yoluyla, hızlı ve

sürdürülebilir büyüme konusundaki potansiyelini kullanmasını destekleyecektir.

Ancak programın uygulanmasında politik ekonomik riskler, dışsal şoklar, doğal

afet riskleri ve reform uygulama risklerinin de ihmal edilmemesi gerektiği

vurgulanmıştır.

Ø Proje finansmanı yoğun olarak enerji sektörü ve reel kesimin desteklenmesinde

kullanılacak, reel sektöre sağlanacak destek, ihracat ve KOBİ finansmanında

odaklanacaktır.

Ø Kamu harcamaları, kayıt dışı ekonomi, istihdam, kadınların iş gücüne katılımı,

refah ve sosyal politikalar, eğitimin kalitesi ve enerji sektörü öncelik verilecek

alanlar arasındadır.

Yukarıda belirtilen ve müteakip dönemlerde de uygulamasına devam edilecek

gibi görünen, Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS) ve/veya Ülke Destek Stratejisinin (CAS),

çalışmamızın 4.2.1 Bölümünde de yer aldığı üzere, daha müşteri odaklı olarak ülke

koşullarını ve hükümetlerin önceliklerini dikkate alması, stratejik seçiciliği dikkate

alarak yoksul odaklı olması gerekir. Ayrıca bu stratejilerin geliştirilmesinde,

156

makroekonomik ve dış çevrenin, uygulayıcı kurumların kapasitelerinin dikkate

alınması, değerlendirme ve deneyimlerden ders çıkarılması, paydaşlarla (IMF, çok

taraflı kalkınma bankaları, özel sektör, STÖ vb.) güçlü bir koordinasyon ve işbirliği

üzerine inşa edilmesi gerekmektedir (Kayıkçı, 2004:2-3).

Banka Grup stratejisi içinde IBRD/IDA stratejisinin birleştirilmesi, Banka

programının kalkınma etkililiğini değerlendirmek için açık, izlenebilir göstergeler

içermesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, hem proje-program faydalanıcı

ülkenin karşılaşabileceği ekonomik-finansal, iç-dış, sosyal-siyasal, teknik-çevresel vb.

risklerin hem de Bankanın karışılabileceği risklerin olasılık ve etkilerinin analiz edilerek

bir risk değerlendirilmesi yapılması gerekir. Böylece, bu stratejilerin hem uygulandığı

ülkelerdeki etkinliği hem de uygulayıcıların (gerek ilgili ülke kurum ve kuruluşları,

gerekse Dünya Bankası) performansını artıracağı düşünülmektedir.

7.7.5. Türkiye’de Dünya Bankası’nın Diğer Uluslararası Kuruluşlar ve Ülkelerle

İşbirliği

CPS Türk vatandaşlarının yaşam kalitelerini artırarak diğer OECD ve AB

ülkelerinin gelir ve kalkınma düzeylerine erişmelerine katkıda bulunmasını

amaçlamaktadır. Bu kapsamda, Dünya Bankası 2008-2011 mali yılları arasında

Türkiye’ye 6,2 milyar ABD Doları tutarında finansman sağlamayı planlarken, bazı

uluslararası kuruluşlar ve ülkelerin Türkiye’ye olan desteklerini de dikkate almaktadır.

Birçok ülkede Dünya Bankası ile birlikte diğer uluslararası kuruluşlar ve bazı

ülkelerin o ülkedeki sosyo-ekonomik konularla ilgili destekleri söz konusudur. Örneğin

Avrupa Birliği (AB) Çin’deki ekonomik ve sosyal reform, sürdürebilir kalkınma ve iyi

yönetişim projelerini desteklerken, Dünya Bankası da birçoğu sosyal ve insan hakları

konularında olmak üzere Çin’de 269 projeyi desteklemek amacıyla 40 Milyar ABD

Dolarlık kaynak sağlamıştır (Halisçelik, 2006:1-3).

CPS’ de; başta IMF ile kamu sektörü ve mali sektör reformu ve Avrupa

Birliği’ne katılım öncesi mali yardım kapsamında AB, Avrupa Kalkınma Bankası ve

Avrupa Yatırım Bankası ile işbirliği olmak üzere BM Kurumları, Dünya Bankası

Grubu, İslam Kalkınma Bankası, Montreal Protokolü ve OPEC Fonu ile birlikte ikili

anlaşmalar çerçevesinde ABD, Japonya, Almanya, Fransa, İngiltere İspanya, Hollanda,

157

İsviçre, Kore ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin dâhil olduğu bazı ülkelerin Türkiye’ye

önemli destekler vereceği vurgulanmıştır (Turkey CPS, 2008:37-38).

Başta IMF ve AB olmak üzere Türkiye’ye önemli destekler veren uluslararası

kuruluşlar bu kuruluşların Türkiye’deki strateji ve faaliyetleri, finansal destekleri ve

Türkiye konusunda Dünya Bankası ile işbirliği alanları söz konusudur. Bu alanlar

aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (Turkey CPS Annex 2, 2008:1).

Tablo 45: Uluslararası Kuruluşlarla İşbirliği Uluslararası

Kuruluş Strateji ve Faaliyetler Finansal Destek Dünya Bankası İle

İşbirliği Alanları Avrupa Konseyi

Kalkınma Bankası

Sosyal entegrasyonun güçlendirilmesi, çevre yönetimi ve beşeri sermaye gelişimi konuları üzerinde odaklanmıştır.

Türkiye’ye 2008-2011 yılları arasında yaklaşık 1,5 Milyar fon sağlanması planlanmaktadır.

Eğitim, sosyal amaçlı krediler, sağlık, kentsel gelişim, adli gelişim, ekolojik ve doğal afetler.

Avrupa Yatırım Bankası

Girişimciliği, altyapı gelişimini, enerji sektörünü desteklemek ve yatırım ortamının, finansman çeşitliliğini artırmak için yerel bankalarla ve mali kurumlarla işbirliği içerisinde çalışmak

Türkiye’ye 2008-2010 yılları arasında asgari yıllık 2 Milyar Avro tutarında fon sağlamak.

Enerji, deprem riskinin azaltılması, KOBİ’lere destek vermek, ulaşım, çevre ve altyapı.

Avrupa Birliği

MEDA programı IPA (Katılım Öncesi Mali Yardım) kapsamında süre gelen destekleri devam ettirmek. Yeni destek IPA’ nın beş bileşeni kapsamında aşağıdaki alanlarda odaklanacaktır. I. Bileşen: Geçiş dönemi desteği ve kurumsal kalkınma II. Bileşen Bölgesel ve Sınır Ötesi İşbirliği III. Bileşen: Bölgesel Kalkınma (ulaşım, çevre, bölgesel rekabet) IV. Bileşen: İnsan Kaynakları Geliştirme (istihdam, eğitim, sosyal temalar) V. Bileşen: Kırsal Kalkınma

Türkiye’ye 2008-2010 döneminde IPA kapsamında 1,76 Milyar Avro tutarında fon sağlanacaktır.

Eğitim, tarım, kırsal kalkınma, ulaşım, mali ve kamu sektörü reformu, sulama, çevre ve kuş gribi

IMF

Gelirler politikası, acil gelir ve harcama önlemleri ve bütçe izlemeyi de içine alan mali istikrarın sağlanması konularında odaklanmaktadır.

2005-2008 yılları arasında uygulanan Stand-by anlaşması doğrultusunda Türkiye’ye 10 Milyar ABD Doları fon sağlanmıştır.

Sosyal güvenlik reformu, banka gözetim ve denetiminin güçlendirilmesi ile kamu bankalarının özelleştirilmesini de içine alan mali sektör reformu.

İslam Kalkınma Bankası

Üye ülkelerin ve üyesi olmayan ülkelerdeki Müslüman topluluğun ekonomik kalkınma ve sosyal ilerlemeleri üzerinde odaklanmıştır.

Yıllık 150-200 Milyon ABD Doları kredi vermeyi hedeflemektedir.

Ticaret ve Mali projeler

BM Grubu

İyi yönetişim, yoksulluğun azaltılması, çevre ve sürdürülebilir kalkınma, demokratik yönetimler için kapasite gelişimi, cinsiyet ve gençlik, özel sektör işbirliği ve bilgi teknolojisi konuları üzerinde odaklanmıştır.

UNDP:2006-2007 yılları arasında Türkiye’ye 33 milyon ABD doları fon sağlamış ve 2008-2010 döneminde 75-90 Milyon ABD Doları fon sağlamayı planlamaktadır. UNHCR: 2004-2005 yıllarında ortalama 6 Milyon ABD Doları

Sosyal sektörler özellikle yoksulluğun azaltılması, gençlik ve yerel yönetimler seviyesinde teknik yardım.

Kaynak: Turkey Country Assistance Strategy Annex 2,s:1

158

Ayrıca Montreal Protokolü kapsamında ozon tabakasına zarar veren maddelerin

giderilmesi amacıyla, bu konudaki Dünya Bankası projeleriyle de uyumlu olarak, 2004-

2007 yıllarında 4,4 Milyon ABD Doları hibe sağlanmıştır. Sağlanan OPEC fonları daha

çok altyapı ve ulaşım sektöründe kullanılarak Dünya Banksının afet yönetimi, ulaşım ve

altyapı projelerine destek sağlamıştır. Bu kapsamsa 2006 yılında sağlanan 60 Milyon

ABD Doları tutarındaki OPEC fonları Antalya ve Samsun hafif raylı sistem projelerinde

kullanılmıştır (Turkey CPS Annex 2, 2008:1).

Yukarıdaki tabloda da özetlendiği üzere, özellikle Türkiye’nin yürüttüğü istikrar

önlemleri kapsamında IMF’nin kamu sektörü ve mali piyasalara yönelik desteklerinin

ve AB’nin katılım öncesi mali yardım kapsamındaki desteklerinin, finansmanı Dünya

Bankası’nca sağlanan başta sosyal güvenlik, mali piyasalar, kamu sektörü ve sosyo-

ekonomik konular olmak üzere birçok alandaki uyum (policy) kredileri ile yatırım

(investment) kredileri ile benzerlikler teşkil ettiği görülmektedir.

Bu nedenle, çeşitli proje ve programlar çerçevesinde Türkiye’ye destek sağlayan

uluslararası kuruluşlar ve ülkelerin desteklerinin ve faaliyetlerinin ekonomik, verimli ve

etkin kullanılması amacıyla bunların hep birlikte işbirliği içerisinde uygulanması

düşünülerek gerekli planlamaların ve koordinasyonun yapılması gerekmektedir. Bu

nedenle, bu koordinasyon ve işbirliğinin sağlanması konusunda ilgili birimlerin gerekli

çalışma ve düzenlemeleri bir an önce yapmalarının faydalı sonuçlar doğuracağı

düşünülmektedir.

159

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Dünya Bankasının kuruluşunda belirlemiş olduğu, gelişmekte olan ülkelerde

yoksullukla savaşım ve yaşam standartlarının geliştirilmesi yönündeki misyonu zaman

içinde değişen koşullara paralel olarak dönüşüm sergilemiştir. Günümüzde misyonunu

“yoksulluktan arınmış bir dünya oluşturmak” olarak hedeflemiş olan Bankaya yönelik

ciddi eleştiriler söz konusudur. Özellikle küreselleşmenin gelişmekte olan ülkeler, bu

ülkelerdeki yoksul insanlar üzerindeki yıkıcı etkilerinin azaltılması yönünde başta

Dünya Bankası olmak üzere, uluslararası kuruluşlara önemli görevler düşmektedir.

Dünya Bankasının misyonuna uygun olarak fonlarını daha çok yoksul ve kalkınma

odaklı proje ve programlar için kullanması, gelişmekte olan ülkelerin sorunlarına daha

duyarlı olması beklenmektedir.

Dünya Bankasının diğer uluslararası kuruluşlar ile işbirliği neticesinde 2000

yılında milenyum kalkınma hedeflerini ilan etmiştir. Bu kapsamda, gelişmekte olan

ülkelerin 2015 yılına kadar yoksulluğun azaltılması ve sağlık, eğitim, cinsiyet eşitliği,

çevre ve insan refahını etkileyen diğer birçok konuda sayısal hedefleri

gerçekleştirmeleri öngörülmektedir. Ancak bu hedefler sorunların tamamen ortadan

kaldırılması yerine azaltılmasını öngörmektedir. Bu ise Bankanın günümüzdeki

misyonuyla tam olarak örtüşmemektedir.

Dünya Bankası Grubu birbiriyle koordineli bir şekilde faaliyet gösteren ancak

farklı görevler üstlenmiş IBRD, IDA, IFC, MIGA ve ICSID olmak üzere beş kuruluştan

oluşmaktadır. Dünya Bankası terimi ise bu beş kuruluştan IBRD ve IDA’yı kapsamakta

olup, çoğu zaman yalnızca IBRD için kullanılmaktadır. IBRD'de oylama gücü, her

üyenin göreceli ekonomik gücüne göre hesaplanan sermaye payına göre

belirlenmektedir. Bu da banka kaynaklarının tahsisi ve kullanımı konusunda rasyonel

kriterlerden ziyade politik tercihlerin ön plana çıkması nedeniyle ciddi eleştirilere

uğramaktadır. Dünya Bankası kaynaklarının asıl faydalanıcısı ve politikalarından

etkilenen ülkeler konumunda olan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere daha çok oy

ve söz hakkı tanınmalıdır.

160

Banka tarafından borçlu ülkelere sağlanan fonlar daha çok yatırım projelerine

yönelik olarak verilen yatırım kredileri ve ülkelerin yürüttüğü programları desteklemek

için sağlanan uyum kredileri niteliğindedir. Son dönemlerde Dünya Bankası gelişmekte

olan ülkelerdeki kalkınma amaçlı yatırım kredileri ile desteklenen mikro projecilik

misyonunu bırakıp, IMF istikrar politikalarıyla uyumlu, fakat Bankanın kuruluş

misyonuyla çelişen, uyum kredileri ile desteklenen makro istikrar politikalarına

yönelmiştir. Dünya Bankası sağladığı kredilerin yanında, proje hazırlama imkânı, kendi

yönettiği fonlardan açtığı kredi ve hibeler, analiz ve danışmanlık hizmetleri ve kapasite

yaratarak üye ülkelere katkılarda bulunmaktadır. Son yıllarda IBRD’nin taahhüt ettiği

fonlardan daha büyük kısmının tahsilâtını gerçekleştirmiş olması nedeniyle IBRD’den

net kullanımlar negatif olarak gerçekleşmiştir. Diğer bir deyişle, üye ülkeler IBRD’den

kullandıkları fondan daha fazla olarak, önceki dönem kullanımları nedeniyle geri

ödemesinde bulunarak IBRD’ deki borç bakiyelerini azaltma yoluna gitmişlerdir.

Finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan yatırım (proje) kredileri genel olarak

Ülke Destek Stratejisi (CAS) ile başlayan projenin tespit edilmesi hazırlanması ile

devam edip projenin uygulanması-tamamlanması ve sonuçlarının değerlendirilmesi ile

son bulan, 8 aşamadan oluşan bir döngü niteliğindedir. Proje döngüsünün etkin bir

şekilde işlemesi ve istenilen proje sonuçlarının elde edilmesi için faydalanıcı ülkenin

sorumluluklarını yerine getirmesinin yanında, projenin her aşamasında Dünya

Bankasının bilgi, tecrübe, danışmanlık ve önerilerinden de yararlanması gerekmektedir.

Bankanın hibe dışında sağladığı fonların bir takım maliyetleri söz konusudur.

Banka kullandırdığı krediler ile ilgili olarak, faiz ve ön ödeme komisyonu adı altında

çeşitli gelirler elde etmektedir. Bunların dışında, vermiş olduğu kredilerin borçlusu

tarafından kullanılmayan kısmı üzerinden taahhüt komisyonu tahsil edilmektedir. Bu

yüzden kullanılan fonların net maliyeti hesaplanırken faiz dışındaki masrafların da göz

önünde bulundurulması gerekmektedir. Banka kaynaklarının maliyetinin

hesaplanmasında dikkat edilmesi gereken diğer bir nokta da, belki de en çok eleştirilen

hususlardan birisi olan, danışmanlara ödenen ücretlerin yüksekliği ve danışman

seçiminde Bankanın ortaya koyduğu kısıtlamalardır.

Bazı projelerde danışmanlar tarafından projelere önemli katkılar sağlanmaktadır.

Ancak birçok projede danışmanların sağladıkları hizmetlerden elde edilen fayda, bir

161

kısmı yabancı olan bu danışmanların maliyetlerinin altında kalmakta ve ihmal

edilemeyen bir maliyet kalemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle söz konusu

danışmanlara ihtiyaç olup olmadığına yönelik etkin bir değerlendirme yapılmalıdır.

Ayrıca finansmanı Dünya Bankasınca karşılanan projelerin fayda-maliyet analizinin

projelerin büyük bölümünde yapılmaması/yapılamaması dikkate çeken diğer bir

eksikliktir. Yapılacak bu analiz, geçmiş projelerin performansını ölçmenin yanında,

planlama aşamasında, hangi projelerin hayata geçirileceği yönünde verilecek kararlara

yardımcı olacaktır.

Türkiye’de Dünya Bankası Grubu tarafından desteklenen projelerin büyük kısmı

IBRD tarafından finanse edilmektedir. IBRD kredilerine erişim temelde ülkelerin kişi

başına milli gelir (GNI) ve kredi itibarlarına göre belirlenmektedir. Türkiye 5.400 ABD

Doları kişi başına milli gelir seviyesi ile IV. Kategoride yer almaktadır. Milli gelirimiz

son dönemde büyük miktarda artış göstermiştir, bu artış istenilen bir şey olmasına

rağmen V. Kategoriye yükseldiğimiz takdirde kullandığımız kredi şartları mevcut

duruma göre olumsuz etkilenecektir.

Türkiye günümüzde yeni kredi taahhütleri için IBRD’nin sunduğu sabit-ek faizli

kredi (FSL) ve değişken-ek faizli kredi (VSL) türlerinin her ikisini de kullanmaktadır.

Mevcut finansal politika limitlerinde olmak koşuluyla, FSL kredilerinin geri ödeme

koşulları proje hazırlığı dönemi boyunca uyumlaştırılma esnekliğine sahiptir. Ancak,

VSL’ de geri ödeme koşullarını ülkenin bağlı bulunduğu IV. kategoriye göre

belirlenmekte olup FSL kredilerine özgü esnekliklere sahip değildir. Türkiye için iki

ayrı borçlanma yapısı söz konusudur. Bu yapılardan birincisi anüite (annuity) diğeri ise

LRP'dir (anapara geri ödemelerinin eşit taksitlerde yapılması). LRP seçeneğinde

anapara geri ödemesiz dönem, anüite ödemelerindeki dönemden daha uzundur. Borç

yönetimi konusunda, FSL kredilerinin esnek koşullarından faydalanılarak bu kredilere

ağırlık verilmesi, ayrıca borçlanma yapısının seçiminde anüite (annuity) ve LRP

seçeneğinden lehe olan opsiyonu kullanılmasının faydalar sağlayacağı düşünülmektedir.


günümüze kadar gelmiştir. Bankadan sağlanan fonlar daha çok makro ekonomik

istikrarın sağlanması, büyüme, verimlilik artışının sağlanması ve piyasalarda rekabet

ortamının oluşturulması üzerinde yoğunlaşmıştır. Dünya Bankası 1998 yılından beri

162

(Türkiye’de ise 2000 yılından itibaren) üye ülkelerin kalkınma hedeflerini

başarmalarına yardım etmek için, Ülke Destek Stratejisi (CAS) yöntemiyle kredi akışını

düzenlemektedir. Türkiye için hazırlanan ilk CAS Temmuz 2000- Haziran 2003 dönemi

kapsamış ve temel olarak sürdürülebilir uzun vadeli büyüme ve ekonomik sorunların

azaltılması tasarlanmıştır. II. CAS Programı 2004 -2007 yılları arasında uygulanmış ve

temel reformları uygulama yönünde destek vermek, yeniden bir kriz ortamına girilmesi

riskini azaltmak ve AB üyeliğine yönelik hazırlıklarda karşılaşılan birçok ekonomik

güçlüğün ele alınması hususunda Türkiye’ye destek vermeyi hedeflemiştir. Dünya

Bankası ile Türkiye arasında son olarak Ülke İşbirliği Stratejisi (CPS) kapsamında,

2008-2011 mali yıllarında kullanılacak 6,2 milyar ABD Doları tutarında finansman

sağlanmıştır. Bu yeni stratejiyle, Türkiye’nin AB üyeliğini hedefleyen reformlar

yoluyla, hızlı ve sürdürülebilir büyüme konusundaki potansiyelini kullanmasının

desteklenmesi öngörülmüştür.

Dünya Bankasının üye ülkelere sağladığı fonların kullanım ve sonuçları Dünya

Bankası’nın referans değerleri dikkate alınarak, başarılı olup olmamaları çerçevesinde

değerlendirilmektedir. CAS döneminde Türkiye’nin stratejik hedeflerine ulaşma

yönünde önemli ilerlemeler kaydedilmiş ve sonuçlar başarılı bulunmuştur. Ancak,

Dünya Bankasının bu sonuçları kendi öz değerlendirmelerine dayanmakta olup

bağımsız bir nitelik taşımamaktadır. Genellikle, yapılan değerlendirmeler sonucunda

üye ülkeler dolayısıyla Dünya Bankası başarılı bulunmaktadır.

Ayrıca, Dünya Bankası tarafından finanse edilen projelerin uygunluk ve mali

denetimi yapılmasına rağmen bu projelerin performans denetimi yapılmamaktadır. Aynı

sorun Dünya Bankası için de geçerlidir. Dünya Bankası bağımsız denetim kuruluşlarına

mali denetimini yaptırırken, sağladığı ve kullandığı fonlarla ilgili herhangi bir

performans denetimi yapılmamaktadır. Üye ülkeler, donör ülke ve kuruluşlar, sivil

toplum örgütleri Bankanın kaynaklarını nasıl-nerede kullandığını araştırmalı ve

Bankadan bu konuda hesap sorabilmelidir. Performans denetimi Dünya Bankasının

kendisine sağlanan kaynakların ekonomiklik, verimlilik ve etkinlik ilkeleri

doğrultusunda yönetilip yönetilmediği konusunda kamuoyunu bilgilendirerek Bankanın

saydamlığına ve hesap verilebilirliğine katkı sağlayacaktır.

163

Türkiye’ye önemli destekler veren uluslararası kuruluşlar ve ülkelerin

Türkiye’deki strateji ve faaliyetleri, finansal destekleri ve Türkiye konusunda Dünya

Bankası ile işbirliği alanları söz konusudur. Özellikle, Türkiye’nin yürüttüğü istikrar

önlemleri kapsamında IMF’nin kamu sektörü ve mali piyasalara yönelik desteklerinin

ve AB’nin katılım öncesi mali yardım kapsamındaki desteklerinin, finansmanı Dünya

Bankası’nca sağlanan başta sosyal güvenlik, mali piyasalar, kamu sektörü ve sosyo-

ekonomik konular olmak üzere birçok alandaki uyum (policy) ve yatırım (investment)

kredileri ile benzerlikleri, ortak amaç ve hedefleri söz konusudur. Çeşitli proje ve

programlar çerçevesinde Türkiye’ye destek sağlayan uluslararası kuruluşlar ile ülkelerin

desteklerinin ve faaliyetlerinin ekonomik, verimli ve etkin kullanılması amacıyla

bunların hep birlikte işbirliği içerisinde uygulanması düşünülerek gerekli planlamaların

ve koordinasyonun yapılması gerekmektedir.

164

KAYNAKÇA

ARIP LA, (2001), “Loan Agreement (Agricultural Reform Implementation

Project/Loan) between Republic of Turkey and IBRD”, Loan No: 4631 TU, July

12, 2001, s:1-40.

ARIP PAD, (2001), “Document of The World Bank: Project Appraisal Document

(Agricultural Reform Implementation Project/Loan)”, Report No: 21177-TU,

June 6, 2001, s: 1-41.

Atlı, Altay, (2008), “Milenyumun Neresindeyiz”, 30 Temmuz 2003,

http://altayatli.blogspot.com/2003_07_01_archive.html, [Erişim:01.02.2008].

Avrupa Birliği, (2008), Resmi Web Sayfası, http://ec.europa.eu/growthandjobs/key-

statistics/index_en.htm, [Erişim 04.07.2008].

Ay, İsmail Cem, (2005), “Dünya Bankası`nın Önerdiği Yapısal Uyum Programlarının

Az Gelişmiş Ülkelere Etkilerinin Ülke Örnekleriyle İncelenmesi”, Yüksek Lisans

Tezi.

Bağımsız Değerlendirme Grubu, (2005), “Türkiye’de Dünya Bankası,1993-2004:

Ülke Yardım Değerlendirmesi, Dünya Bankası, Washington, DC: 20 Aralık

2005, s:1-111.

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu [BDDK] (2005), “10 Soruda Yeni

Basel Sermaye Uzlaşısı” BDDK Resmi Web Sitesi, http://www.bddk.org.tr

/turkce/Basel-II/125010_Soruda_Basel-II.pdf , [Erişim:03.07.2008].

-------------, (2007) “Finansal Piyasalar Raporu” Sayı: 8, Aralık 2007, s:59.

-------------,(2008), “Basel II Uygulamasının Ertelenmesine İlişkin Basın Açıklaması”

BDDK Resmi Web Sitesi, http://www.bddk.org.tr/turkce/Duyurular/

Basin_Aciklamalari/497725_06_08.pdf ,[Erişim:03.07.2008].

Candan, Ekrem, (2005),“Dünya Bankası Kredilerine ilişkin Genel Esaslar, Proje

Kredilerinin özellikleri, Avantaj ve Dezavantajları”, Sayıştay Dergisi, Temmuz-

Eylül 2005 Sayı:58 Ankara, s:41-65.

Candan, Ekrem, (2006),“Türkiye'de Dünya Bankası Proje Kredilerinin Tatbikinde

Yaşanan Sorunlar Değerlendirme ve Öneriler”, Ankara: Mali Yönetim ve

Denetim.

http://altayatli.blogspot.com/2003_07_01_archive.html

http://ec.europa.eu/growthandjobs/key

http://www.bddk.org.tr

http://www.bddk.org.tr/turkce/Duyurular/

165

Carnegie Mellon University, (2007), “A Case Study of World Bank Projects in

Turkey: An Evaluation of Borrowed Funds and Project Implementation”,

Systems Synthesis Project, H. John Heinz III School of Public Policy and

Management, Carnegie Mellon University, Spring 2007.

Cenk, Ömer Faruk, (1996), “Türkiye'de Dünya Bankası Kredilerinin Kullanımı ve

Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar”, Hazine Müsteşarlığı, Yayınlanmamış

Uzmanlık Tezi, Ankara, s:1-27.

Devlet Planlama Teşkilatı [DPT], (2006), “Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007 – 2013”

26.07.2006 Tarih, 26215 Sayılı Mükerrer R.Gazetede Yayınlanmıştır, s:1-100.

Dış Ticaret Müsteşarlığı [DTM],(2008), Resmi Web Sitesi, http://www.dtm.gov.tr/

dtmweb/index.cfm?action=detayrk&yayinID=1116&icerikID=1225&dil=TR,

[Erişim 04.07.2008].

Dilip, Rahta, (2001), “Demand for World Bank”, Policy Research Working Paper

2652, The World Bank Economic Policy and Prospects Group, July 2001, s:1-27

Dönsz, Teodora, (2008) “ Guide to International Finance Institutions, IBRD Project

Cycle”, CEE Bankwatch Network (www.bankwatch.org), [Erişim:01.02.2008].

Eğilmez, Mahfi, (1996), Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası Grubu ve

Türkiye. Dünya Bankası Yayınları No: 2, s:64-123.

Emek, Uğur, (1999), “Uluslararası Ticarette Tahkim Prosedürü”, Devlet Planlama

Teşkilatı Müsteşarlığı Ankara, Haziran 1999, s:27-31.

Erkan, Volkan, (2001), “Dış Proje Kredisi Kullanan Kamu Yatırımlarının Gelişimi ve

Değerlendirilmesi (1988-1997)”, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı,

Uzmanlık Tezi, Yayın No: DPT: 2510. Ankara., s:23-35.

Feijen, Erik ve Claessens, Stijn (2006),” Finance and Hunger: Empirical Evidence of

the Agricultural Productivity Channel”, World Bank Policy Research Working

Paper 4080, December 2006, s:1-30.

Goverment of Turkey Undersecretariat of the Treasury, (2002), “Letter of

Development Policy to James D. Wolfensohn, President of the World Bank.”

(Ref: B.02.1.HM.0.DEI.01.05.197/17484). Ankara: 19 March 2002.

Gönenç, Esin, (2006), “Dünya Bankası, Avrupa Birliği ve Diğer Kuruluşlar

Tarafından Sağlanan Hibeler ve Krediler”, Türkiye – Hollanda Ticaret ve

Yatırım Merkezi Eylül 2006, s:1-31.

http://www.dtm.gov.tr/

http://www.bankwatch.org)

166

Görgülü Sigorta, (2008), http://www.gorgulusigorta.com/bulten_ekim2006_

sendikasyon.htm, [Erişim 28.07.2008].

Güraslan, Elçin, (2005),“Uluslar Arası Finansal Kuruluşlar ve Mali Reform Önerileri:

Türkiye Deneyimi”, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

Haditalab, Jafar, (1994), Dünya Bankası ve Uluslararası Sistem”, Doktora Tezi,

İstanbul, 1994.

Hakimoğlu, Mahmut, (2003), “Dış Proje Kredilerine Genel Bir Bakış İle Dış Proje

Kredilerinin Bütçeleştirme, Muhasebeleştirme ve Raporlama İşlemleri”, Maliye

Bakanlığı Devlet Muhasebe Uzmanlığı, Araştırma Raporu, Ankara, Kasım 2003.

Halisçelik, Ergül, (2006), “The World Bank and the European Union’s Cooperation on

China, Globalization and its Implications”, The Heinz School Review Volume 3,

Issue 1, March 15, 2006.

Hazine Kontrolörleri Kurulu, (1995), “Hazine Kontrolörleri Kurulu Yönetmeliği”,

Hazine Müsteşarlığı, 10.06.1995 Tarih ve 22309 Sayılı Resmi Gazete’de

Yayınlanmıştır, s:1-14.

------------, (2008), “Hazine Kontrolörleri Kurulu Başkanlığı 2007 Yılı Faaliyet

Raporu”, Mayıs 2008, s:1-30.

Hazine Müsteşarlığı,(1994), “4059 Sayılı Hazine Müsteşarlığı İle Dış Ticaret

Müsteşarlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun”, Kabul Tarihi: 9 Aralık

1994, Resmi Gazete ile Neşir ve İlânı: 20 Aralık 1994 - Sayı: 22147.

------------, (2001), Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği 30 Kasım 2001 tarihli Basın

Duyurusu.

------------, (2007/a), “2006 Yılı Faaliyet Raporu”, Hazine Müsteşarlığı Strateji

Geliştirme Dairesi Başkanlığı, Ankara, s:56.

------------, (2007/b), Kamu Borç Yönetim Raporu, Ankara.

------------, (2008/a), Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği 29 Şubat 2008 tarih,

2008/28 sayılı Basın Duyurusu, s:1-2.

------------, (2008/b), Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği 2008/69 sayı ve 25 Nisan

2008 tarihli Basın Duyurusu.

------------, (2008/c), Hazine Müsteşarlığı DEİ Genel Müdürlüğü Dünya Bankası

Projeleri Dairesi, İntranet Servisi, http://hmbs/web_e/

yenidei/03Daireler/GTanimi_DBPD.htm, [Erişim:19.03.2008].

http://www.gorgulusigorta.com/bulten_ekim2006_

167

------------, (2008/d), Türkiye-Dünya Bankası İlişkilerine İlişkin Power Point Sunumu

ve Bilgi Notu, Hazine Müsteşarlığı Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü,

Ankara.

------------,(2008/e), Hazine Müsteşarlığı Resmi Web Sitesi, http://www.hazine.gov.tr/

irj/portal/anonymous/DisBorcIstatistikleri, [Erişim 04.07.2008].

International Bank for Reconstruction and Development [IBRD], (1989), “IBRD

Articles of Agreement”, as amended effective February 16, 1989.

------------, (2006), “Major Terms and Conditions of IBRD Loans”, IBRD Banking and

Debt Management Group August 2006,

http://treasury.worldbank.org/web/pdf/mtc_english.pdf .

------------,(2007/a), “Financial Statements and Internal Control Reports”, Washington

D.C., s:43-62.

------------, (2007/b),”Management’s Discussion and Analysis”, Washington, s:1-41.

International Bank for Reconstruction and Development [IBRD] ve International

Finance Corporation [IFC], (2003), IBRD ve IFC Başkanının İcra Direktörlerine

Dünya Bankası Grubunun Türkiye Cumhuriyeti’ne Yönelik Ülke Destek

Stratejisi İle İlgili Memorandumu, Dünya Bankası Dokümanı Rapor No. 26756

TU, 2 Ekim 2003, s:1-128.

------------, (2005), “Document of The World Bank: IBRD and IFC Country

Assistance Strategy Progress Report for the Republic of Turkey for the Period

FY 2004-2007.” Report No. 33995- TU. 8 November 2005.

International Centre for Settlement of Investment Disputes [ICSID], (2006),

“Convention, Regulations And Rules”, Washington, D.C. ICSID/15, April 2006.

------------, (2007), “ICSID Annual Report 2007”, Washington D.C., September 28,

2007, s:1-56.

International Development Assocation [IDA], (1960), “IDA Articles of Agreement”,

September 24, 1960.

------------, (2007), “Special Purpose Financial Statements and Internal Control

Reports of IDA”, Washington D.C., s:96-126.

International Finance Corporation [IFC], (1993), “IFC Articles of Agreement,” As

amended through April 28, 1993, Washington D.C., s:1-19.

------------, (2007), “Annual Report, Creating Opportunity,” 2007, Washington D.C.,

s:1-172.

http://www.hazine.gov.tr/

http://treasury.worldbank.org/web/pdf/mtc_english.pdf

168

Independent Evaluation Group [IEG], (2006), “The World Bank in Turkey: 1993-

2004: An IEG Country Assistance Evaluation.” The World Bank. Washington,

DC: 2006, s:1-115.

------------, (2005), “Project Performance Assessment Report.” World Bank

Independent Evaluation: Operations Evaluation Department.

International Monetary Fund, (2002), “Managing Director Sees Impressive

Commitment by Turkey to Economic Reforms; Executive Board Approves

US$16 Billion Stand-By Credit.”, International Monetary Fund: Press Release

No. 02/7. 4 February 2002.

------------, (2005), “Speech of Anne O. Krueger, First Deputy Managing Director of

IMF”, May 2005.

Kapitan, Kerime, (2001), “Dünya Bankası Kredilerinin Dağılımı ve Türkiye Açısından

İncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi.

Kaya, Safiye, (2002),“Dünya Bankası ve Türkiye”, Sayıştay Dergisi, Sayı 46-47,

Temmuz-Aralık 2002.

Kayıkçı, Sabrina, (2004) “Dünya Bankası’nın Yeni Kredi Verme Yöntemi: Ülke

Destek Stratejisi ve Türkiye Uygulaması”, Kamu Yönetimi Dünyası Dergisi,

Ocak-Haziran 2004.

Kayıran, M.Şebnem, (2000), “İkinci Kuşak Reformlar Çerçevesinde IMF Ve Dünya

Bankası Politikalarının Değerlendirilmesi”,Hazine Müsteşarlığı, Yayınlanmamış

Uzmanlık Tezi, Ankara.

Kaytaz, Mehmet, (2004), “A Cost Benefit Analysis of Preschool Education in

Turkey”, Mother Child Education Foundation, Boğaziçi University, September

2004, s:1-26.

Korkmaz, Tülay, (2003), “Türkiye’nin kullandığı uluslararası krediler ve çevre (IMF

ve Dünya Bankası)”, Doktora Tezi, Ankara.

Lerrick, Adam, (2002), “Are World Bank Claims of Success Credible? It is Time For

An External Performance Audit”, Carnegie Mellon Gailliot Center for Public

Policy, Quarterly International Economics Report, March 2002, s:1-4

------------, (2006),“Audit the World Bank’s Performance”, Coto Institute Economic

Development Bulletin, Project On Global Economic Liberty, No: 8 June 20,

2006, s:1-2.

169

MEER Disbursement Letter (DL), (1999), “Disbursement Letter (Marmara

Earthquake Emergency Reconstruction Project) between Republic of Turkey and

IBRD”, Loan No: 4517 TU, November 24, 1999,s:1-4.

MEER Environmental Management Plan (EMP), (2000), “Document of The World

Bank: Environmental Management Plan (Marmara Earthquake Emergency

Reconstruction Project)”, Report No: E495, November 15, 2000, s:1-2.

MEER Implementation Completion and Results Report (ICRR), (2007), “Document

of The World Bank: Implementation Completion and Results Report (Marmara

Earthquake Project)”, Report No: ICR131, June 07, 2007, s:1-45.

MEER Loan Agreement (LA), (1999), “Loan Agreement (Marmara Earthquake

Emergency Reconstruction Project) between Republic of Turkey and IBRD”,

Loan No: 4517 TU, November 23, 1999, s:1-25.

MEER Project Appraisal Document (PAD), (1999), “Document of The World Bank:

Project Appraisal Document (Marmara Earthquake Emergency Reconstruction

Project)”, Report No: 19844-TU, November 1, 1999, s:1-167.

MEER Project Information Document (PID), (1999), “Document of The World Bank:

Project Information Document (Marmara Earthquake Emergency Reconstruction

Project)”, Report No: PID8416, November 4, 1999, s:1-11.

Multilateral Investment Guarantee Agency [MIGA], (2007), “MIGA’s Annual Report

2007”, Washington D.C.,

Omura, Yukiko, (2008), Executive Vice President of MIGA, “About MIGA” MIGA

Web Site, http://www.miga.org/quickref/index_sv.cfm?stid=1588, [Erişim:

15.02.2008].

Özcan, Candan, (1995), “Dış Finansmanla Sağlanan Proje Kredileri Kullanımlarının

Ödemeler Dengesi ve Bütçe Açısından Değerlendirilmesi”, Hazine Müsteşarlığı

Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, Ankara.

Krugman, Paul, (1985), “International Debt Strategies in an Uncertain World”,

Washington, DC:The World Bank, 1985, s:79-100.

Pehlivan, Özgür, (1994),“Dünya Bankası döviz havuzu sistemi ve bu sistemin maliyet

analizine bir yaklaşım”, Hazine Müsteşarlığı, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi,

Ankara.

Perkins, John, (2006), “Confessions of an Economic Hit Man”, a plume book,

published by Penguin Group, First Plume Printing, USA, January 2006.

http://www.miga.org/quickref/index_sv.cfm?stid=1588

170

------------, (2007), “Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları 2, Ekonomik Tetikçiler,

Çakallar, Dünya Bankası ve IMF”, Türkçe çevirisi: April Yayıncılık, 2. Baskı,

Aralık 2007.

Rasgelener, Mehmet, (1990),“The World Bank Group And Its Relations With

Turkey”, Ankara: HDTM.

Sapte, Dentonwilde, (2004), “a Guide to Project Finance”, Londra, 2004.

Sevimli, Abdullah, (2000), “Dış Proje Kredileri”, Sayıştay Dergisi, Sayı: 37.

Solmaz, Alpejderhan, (2005), “Gelişmekte olan ülkelerin kalkınma çabaları

bağlamında Dünya Bankası”, Yüksek Lisans Tezi.

Şimşek, Mehmet, (2008), Devlet Bakanı Mehmet Şimşek’in, Dünya Bankası İşbirliği

İle Düzenlenen “Sürdürülebilir Büyüme” Konulu Konferansta Yaptığı Konuşma,

Ankara, 25 Nisan 2008. s:1-9.

Stiglitz, Joseph E., (2004), “Küreselleşme Büyük Hayal Kırıklığı”, Türkçe çevirisi:

Plan B Yayıncılık, Üçüncü Basım, İstanbul, Kasım 2004.

T.C. Cumhurbaşkanlığı, (2005), T.C. Cumhurbaşkanlığı Resmi Web Sitesi,

“Özelleştirme İdaresi Başkanlığının 2001, 2002, 2003 Yılları Eylem ve

İşlemlerinin Araştırılıp Denetlenmesine İlişkin 22/09/2005 Tarih, 2005/4 Sayılı

Rapor”, http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/DDK/oib.htm [Erişim 06.07.2008].

T.C Resmi Gazete, (1999),”Bakanlar Kurulunun 2/12/1999 tarih, 99/13650 sayılı

kararı ile yürürlüğe giren Milletlerarası Anlaşma”, 5 Aralık 1999 tarih, 23897

sayılı Resmi Gazete.

T.C Resmi Gazete, (2001),” 21.6.2001 tarihinde kabul edilen “4686 sayılı

Milletlerarası Tahkim Kanunu”, 5 Temmuz 2001 tarih, 24453 sayılı Resmi

Gazete.

Tepav Politika Notu, (2005) “Toprak Mahsülleri Ofisi’ne Açılan Hazine Kredileri

Mali Saydamlığı Nasıl Bozuyor?”, s:2-3.

Töreli, K.Melih, (1996), “Yatırım Projelerinin Ekonomik Değerlendirmesi (OECD,

Dünya Bankası ve Unido Modelleri) ve Türkiye'de Uygulanması”, Yüksek Lisans

Tezi.

Turkey Country Partnership Strategy [CPS], (2008), “Document of The World Bank

IBRD IFC MIGA Country Partnership Strategy with The Republic of Turkey

For The Period FY 2008-2011”, Report No. 42026-TR, January 25, 2008, s:1-45

http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/DDK/oib.htm

171

Turkey CPS Annex 1, (2008) “Annex 1: Results Matrix” Annex of Country

Partnership Strategy with The Republic of Turkey For The Period FY 2008-

2011, Report No. 42026-TR, January 25, 2008, s:1-7.

Turkey CPS Annex 2, (2008) “Annex 2: Major Development Partners”, Annex of

Country Partnership Strategy with The Republic of Turkey For The Period FY

2008-2011, Report No. 42026-TR, January 25, 2008, s:1-2.

Turkey CPS Annex 3, (2008) “Annex 3: World Bank Group Private Sector Strategy

(FY08-11)”Annex of Country Partnership Strategy with The Republic of Turkey

For The Period FY 2008-2011, Report No. 42026-TR, January 25 2008, s:1-7.

Turkey CPS Annex 4, (2008),“Turkey Country Assistance Strategy FY 04-07

Completion Report”, Annex of Country Partnership Strategy with The Republic

of Turkey For The Period FY 2008-2011, Ankara, January 10, 2008, s:1-59.

Turkey CPS Technical Annexes, (2008), “Turkey at a glance and CAS Annex B1, B2,

B3, B4, B5, B6, B7 ve B8”, Annex of Country Partnership Strategy with The

Republic of Turkey For The Period FY 2008-2011, Report No. 42026-TR,

January 25, 2008, s:1-14.

Tünsoy, Okan,(2005), “Dünya Bankası’nın Yapısı ve Kredi Verme Türleri”, Hazine

Müsteşarlığı, Yayınlanmamış Etüt Raporu, Ankara, 2005. s:1-37.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Resmi Web Sitesi [TCMB], (2008)

http://evds.tcmb.gov.tr/ , [Erişim 04.07.2008].

Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK],(2008/a), “Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun Yıllar

ve Cinsiyete Göre İşgücü Durumu”, Türkiye İstatistik Kurumu Resmi Web

Sitesi,http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8,

[Erişim: 02.07.2008 ]

------------, (2008/b),“Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk

Oranları”, Türkiye İstatistik Kurumu Resmi Web Sitesi,

http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=23&ust_id=7 , [Erişim:02.07.2008]

United Nation, (2008), “Millennium Project, Millennium Development Goals”,

Resmi Web Sitesi, http://www.unmillenniumproject.org/goals/gti.htm,

[Erişim:01.02.2008].

Uzun, Ayşe Meral, (2003), “Yoksulluk Olgusu ve Dünya Bankası”, C.Ü. İktisadi ve

İdari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, 2003.

http://evds.tcmb.gov.tr/

http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8

http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=23&ust_id=7

http://www.unmillenniumproject.org/goals/gti.htm

172

Wikipedia, (2008), Wikepedia Türkçe Web Sitesi, “Kyoto Protokolü”,

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kyoto_Protokol%C3%BC , [Erişim:04.07.2008].

Wolff, Peter (1987), Stabilization Policy and Structural Adjustment in Turkey 1980-

85, Ocassional Papers of the German Development Institue No:87, Berlin.

World Bank Projects & Operations, (2008),”Home, Projects,Projects Database,By

Country/Area,” World Bank Web Site, http://web.worldbank.org/

external/projects/main?pagePK=217672&piPK=95916&theSitePK=40941&men

uPK=223661&category=regcountries&regioncode=5&countrycode=TR&sortby

=PROJECTSTATUSDISPLAY&sortorder=ASC, [Erişim:03.04.2008].

World Bank Turkey Projects and Grants, (2008), Dünya Bankası Resmi Web Sitesi,

http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/T

URKEYEXTN/0,,contentMDK:20187722~pagePK:1497618~piPK:217854~the

SitePK:361712,00.html, [Erişim:31.03.2008].

World Bank Ülke Destek Stratejisi, (2008),” Home, Countries,Europe and Central

Asia, Türkiye, Ülke Destek Stratejisi”, Dünya Bankası Resmi Web Sitesi,

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TUR

KEYINTURKISHEXTN/0,,contentMDK:20577875~pagePK:1497618~piPK:21

7854~theSitePK:455688,00.html , [Erişim:11.02.2008].

World Bank [WB] Country Brief, (2008),” Home ,Countries ,Europe and Central

Asia ,Turkey, Overview, Country Brief 2007” World Bank Web Site,


URKEYEXTN/0,,contentMDK:20630704~menuPK:361720~pagePK:141137~p

iPK:141127~theSitePK:361712,00.html, [Erişim:04.04.2008].

World Bank [WB] About Us, (2008),” Home,About Us,IBRD”World Bank Web Site,

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTABOUTUS/EXTIBRD/0,

,menuPK:3046081~pagePK:64168427~piPK:64168435~theSitePK:3046012,00.

html, [Erişim:10.02.2008].

World Bank [WB] Country Partnership Strategy, (2008),” Home, Countries, Europe

and Central Asia, Turkey, Country Partnership Strategy”, World Bank Web Site,




http://tr.wikipedia.org/wiki/Kyoto_Protokol%C3%BC

http://web.worldbank.org/




http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/EXTABOUTUS/EXTIBRD/0


173

World Bank [WB] Annual Report , (2007), Washington D.C., s:1-126.

World Bank [WB] Country Partnership Strategy, (2008),” Home, Countries, Europe

and Central Asia, Turkey, Country Partnership Strategy”, World Bank Web Site,




World Bank [WB] Faaliyetler, (2008),”Türkiye, Hakkımızda, Dünya Bankası Nedir”,

Dünya Bankası Resmi Web Sitesi, http://www.worldbank.org.tr/

WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,contentMD

K:20189579~menuPK:413935~pagePK:1497618~piPK:217854~theSitePK:361

712,00.html, [Erişim:11.02.2008].

World Bank [WB] Letter of Transmittal, (2007), Washington D.C., s:1.

World Bank [WB] News Release, (2008), “World Bank and Turkey Launch New

Strategy of Partnership”,Release No:2008/ECA, Washington, February 28, 2008.

World Bank [WB] Portfolio Management, (2008),”Home, Country, Analytics,

Portfolio Management, IBRD/IDA Lending Summary” World Bank Web Site,

World Bank Client Connection, https://clientconnection.

worldbank.org/servlet/secmainssl?Context=CountryLendingSummary&ccTab=

W&ctryChk=Y&theSitePK=257204&highlightIndex=3&pagePK=64016508&re

portID=PFG&menuPK=64193328&piPK=64193333, [Erişim:02.04.2008].

World Bank [WB] Poverty Reduction Strategy, (2008),” Home, Topics , Poverty,

Poverty Reduction Strategies” World Bank Web Site, http://web.worldbank.org/

WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTPOVERTY/EXTPRS/0, menuPK:384207~

pagePK:149018~piPK:149093~theSitePK:384201,00.html [Erişim:12.02.2008].

World Bank [WB] Proje Döngüsü, (2008),” Home, Countries,Europe and Central

Asia, Türkiye, Proje Döngüsü”, Dünya Bankası Resmi Web Sitesi,


KEYINTURKISHEXTN/0,,contentMDK:20819638~pagePK:141137~piPK:141

127~theSitePK:455688,00.html, [Erişim:13.02.2008].

World Bank [WB] Treasury, (2008/a), IBRD Banking Products, http://treasury.

worldbank.org/web/pdf/brochure_banking.pdf, [Erişim:14.02.2008].


http://www.worldbank.org.tr/



174

------------,(2008/b), Loan Terms The World Bank Web Site,

http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/ind

ex.html, [Erişim:07.03.2008].

World Bank Operational Manual Operational Policies, (2003), “Financial Terms and

Conditions of IBRD Loans, IBRD Hedging Products, and IDA Credits”,

Operational Manual - OP 3_10, January 2003,s:1.

------------, (2007/a), “IBRD/IDA Countries: Per Capita Incomes, Lending Eligibility,

and Repayment Terms” Operational Manual - OP 3_10 Annex D, January 2007

------------, (2007/b), “Countries Ranked by Per Capita Income” Operational Manual -

OP 3_10 Annex C, January 2007.

World Bank, (2001), “World Bank Lending Instruments Resources for Development

Impact, Second printing, July 2001.

------------, (2004), “Guidelines Procurement under IBRD Loans and IDA Credits”,

The World Bank Web Site, http://web.worldbank.org/

WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/PROCUREMENT, Mayıs 2004, s:1-46.

------------, (2005), “World Bank Debt Servicing Handbook”, Loan Services Group

Accounting Department The World Bank March 2005, s:1-50.

------------, (2006), "Global Development Finance 2006 CD ROM: The Development

Potential of Surging Capital Flows".

------------, (2008), Document of The World Bank, Poverty Reduction and Economic

Management Unit “Turkey Country Economic Memorandum”, Sustaining High

Growth: Selected Isuues, Volume I-Main Report, Report No: 39194, s.: 1-48,

April 10, 2008.

World Bank Financial Products and Services Department, (2001), Document of The

World Bank, “How Fixed-Spread Loans (FSLs) can better meet Borrowers’

needs”, March 2001, s: 1-4.

World Bank OED, (2004), “Economies in Transition An OED Evaluation of World

Bank Assistance”, World Bank Operations Evaluation Department, 2004 The

World Bank Washington, D.C., s:1-82.

World Bank SOPE, (2007), “Status Of Projects In Execution – FY07 SOPE,

Operations Policy and Country Services”, OCTOBER 10, 2007, s:1465-1500.

http://treasury.worldbank.org/Services/Financial+Products/Current+Products/ind


175

YALÇIN, Ebru, (2005), İktisadi Büyüme ve Dış Krediler:Ampirik Bir Çalışma:”,

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Dış İliskiler Genel Müdürlüğü, Uzmanlık

Yeterlilik Tezi, Ankara, Eylül 2005, s:1-72.

Yener, Ahmet Levent, (1997),“Dünya Bankası Kredilerinin Yeniden

Yapılandırılması”, Hazine Müsteşarlığı, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Ankara,

s:1-49

Yılmaz, Cevdet ve Akça, Halil İbrahim, (2002), “Türkiye’de Proje Planlama ve Proje

Döngüsü Yönetimi”, Planlama Dergisi Özel Sayı, Ankara,

176

EKLER

Ek 1: Dünya Bankası Ana Sözleşmesinin (Articles of Agreement) Madde, Kısım ve Çizelge Başlıkları37

I. Amaçlar

II. Üyelik ve Banka Sermayesi

1) Üyelik

2) Onaylı Sermaye

3) Payların Taahhüdü

4) Payların İhraç Fiyatı

5) Taahhüt Edilen Sermayenin Paylaştırılması ve Ödeme Çağrıları

6) Sorumluluk Sınırları

7) Taahhüt Edilen Payların Ödeme Metodu

8) Taahhütlerin Ödeme Zamanı

9) Bankanın Muhafaza Ettiği Paraların Değerini Koruma

10) Payların Elden Çıkarılmasında Kısıtlamalar

III. Krediler ve Garantilerle İlgili Genel Koşullar

1) Kaynakların Kullanımı

2) Banka ve Üyeler Arasındaki Muameleler

3) Bankanın Borçlanma ve Garanti Limitleri

4) Bankanın Garanti ve Kredi Verme Koşulları

5) Banka Tarafından Verilmiş İştirak Edilmiş ya da Garanti Edilmiş

Kredilerin Kullanımı

6) Uluslararası Finans Kurumuna (IFC) Krediler

IV. Faaliyetler

1) Kredi Verme ya da Kolaylaştırma Metotları

2) Paraların Mevcudiyeti ve Devredilebilmesi

3) Direk Krediler İçin Paraların Karşılığı

4) Direk Krediler İçin Ödeme Karşılıkları

3716 Şubat 1989 yılında değişikliğe uğrayan Ana sözleşmenin “Articles of Agreement” toplam 11 madde ve bu maddeler altında 58 kısım ve 2 listeden oluşan rijinal ingilizcesi baz alınarak tarafımca Türkçeye çevrilmiştir.

177

5) Garantiler

6) Özel Rezerv

7) Temerrüt Durumlarında Bankanın Sorumluluklarını Yerine Getirme

Metotları

8) Muhtelif Faaliyetler

9) Teminatlarda Yer alacak Uyarı

10) Politik Faaliyetlerin Yasaklanması

V. Organizasyon ve Yönetim

1) Bankanın Yapısı

2) Guvernörler Kurulu

3) Oylama

4) İcra Direktörleri

5) Başkan ve Personel

6) Danışma Konseyi

7) Kredi Komiteleri

8) Diğer Uluslararası Organizasyonlarla İlişkiler

9) Ofisin Yeri

10) Bölgesel Ofisler ve Konseyler

11) Muhafaza Kurumları

12) Paranın Muhafaza Şekli

13) Raporların Yayımlanması ve Bilgi Temini

14) Net Gelirin Tahsisi

VI. Üyelikten Çekilme ve Üyeliğin Askıya Alınması:İşlemlerin Durdurulması

1) Üyelerin Çekilme Hakları

2) Üyeliğin Askıya Alınması

3) Uluslararası Para Fonu’ndaki (IMF) Üyeliğin Durdurulması

4) Üyeliklerin Durdurulmasında Hükümetlerle Hesabın Kapatılması

5) Faaliyetlerin Askıya Alınması ve Sorumlulukların Yerine Getirilmesi

VII. Statü, Muafiyetler ve Ayrıcalıklar

1) Maddenin Amacı

2) Bankanın Statüsü

3) Mahkeme İşlemlerinde Bankanın Durumu

4) Varlıkların Müsadere Durumlarında Muafiyeti

5) Arşivlerin Dokunulmazlığı

178

6) Varlıkların Herhangi Bir Kısıtlamaya Tabi Olmaması

7) İletişim Ayrıcalığı

8) Memurların ve Çalışanların Muafiyetleri ve Ayrıcalıkları

9) Vergiden Muafiyetler

10) Maddenin Uygulanması

VIII. Değişiklikler

IX. Açıklama

X. Onay Verilmiş Sayılma

XI. Son Hükümler

1) Yürürlülük

2) İmza

3) Bankanın Resmen İşe Başlaması

a. Çizelge A Taahhütler

b. Çizelge B İcra Direktörlerinin Seçimi

179

Ek 2: Dünya Bankası Ülke Kategorileri Tablosu

Dünya Bankası (IBRD) Ülke Kategorileri38

Kategori V ( $6,275 üzeri) Korca 17,640 Equatorial Guinea 8,250 Trinidad and Tobago 13,340 Poland 8,190 Slovak Republic 9,690 Mexico 7,890 Croatia 9,320 Libya 7,370

Kategori IV ($3,596 - $6,275) Venezuela, RB de 6,070 Gabon 5,000 Russian Federation 5,770 Panama 4,890 Lebanon 5,490 Romania 4,830 Malaysia 5,490 Brazil 4,280

Turkey 5,400 Bulgaria 3,990 South Africa 5,390 Kazakhstan 3,790 Argentina 5,150 Belize 3,640

Kategori III ($1,736 - $3,595) Belarus 3,370 Ecuador 2,840 Fiji 3,300 Colombia 2,710 Iran, Islamic Republic of 3,030 China 2,000 Thailand 2,990 Ukraine 1,920 Tunisia 2,980 Morocco 1,890

Kategori II ($906 - $1,735) Syrian Arab Republic 1,570 Egypt, Arab Republic of 1,350 Philippines 1,420 Iraq NA Paraguay 1,400 Turkmenistan NA

Kategori I ($905 veya daha azı) India 810 Uzbekistan 600 Pakistan 770 Zimbabwe4 NA39 Kaynak: Dünya Bankası Resmi Web Sitesi (The World Bank Operational Manual, Operational Policies, “Countries Ranked by Per Capita Income” Operational Manual - OP 3_10 Annex C)

38 Ülkelerin kişi başına milli gelir seviyeleri Atlas metoduna göre hesaplanmaktadır. Bu hesaplamada 2006 yılı ABD Doları cinsinden kişi başına GNI (önceden GNP) rakamları dikkate alınmaktadır. Tabloda tüm ülkeler yer almamaktadır. 39 N/A ile gösterilen ülkelerde tahminler sadece belli bir aralık olarak belirlenmiştir.

180

Ek 3: MEER Projesine İlişkin İkraz Anlaşmasının Özeti40

Ø MADDE I Genel Hükümler; Tanımlar: Bu bölümde anlaşmanın genel şartları ve

anlaşmada geçen bir takım terim ve kurumlara (kuruluş anlaşması, mevzuat,

kapsanan riskler, imar kanunu, afet kanunu, deprem sigortalısı, deprem sigorta

poliçesi, MERLİS Komitesi, Proje uygulama Kuruluşu vb.) ilişkin

tanımlamalara yer verilmiştir.

Ø MADDE II İkraz: Banka, işbu anlaşmada belirlenen veya atıfta bulunulan hüküm

ve şartlar uyarınca Borçluya, 505.000.000 ABD Doları kredi vermeyi kabul

etmiştir. Bu bölümde ayrıca kredinin kullanım şartları ve maliyetine ilişkin

düzenlemeler söz konusudur. Örneğin Borçlu, bankaya ikraz miktarının %1’ine

eşit bir ön komisyon ücretini (Front end fee) ikraz hesabından ödeyeceğini ve

ayrıca kredinin kullanılmamış anapara bakiyesi üzerinden bankaya yılda % 0.75

oranında taahhüt komisyonu (Commitment fee) ödeyeceğini taahhüt etmiştir.

Ø MADDE III Projenin Uygulanması: Bu maddede; Borçlunun Projenin amaçları ile

ilgili taahhüdünü beyan ettiği ve Proje Uygulama Birimi (PUB) vasıtası ile

projeyi idari, mali ve teknik uygulamalara uygun olarak büyük bir özen ve

verimlilikle yerine getireceğini ve PUB'nin proje için gereksinim duyulan

fonları, imkânları, hizmetleri ve diğer kaynakları gerekli çabuklukta temin

etmesini sağlayacağına ilişkin taahhütleri içermektedir.

Ø MADDE IV Mali Yükümlülükler: Borçlu, PUB vasıtasıyla, kayıtları ve hesapları

içeren bir mali, yönetim sistemi tutmayı ve Proje ile ilgili işlemleri ve mali

durumunu yeterli düzeyde yansıtan ve Proje ile ilgili işlemlerini, kaynaklarını ve

harcamalarını ayrı ayrı kayıt altına alan ve Banka tarafından kabul edilebilir

tutarlı bir şekilde uygulanan muhasebe standartlarına uygun olarak mali tablolar

hazırlayacağını taahhüt etmiştir.

40 Türkiye Cumhuriyeti (borçlu) ile IBRD (Banka) arasındaki finansmanı Dünya Bankasınca sağlanan projelerle ilgili olarak imzalanan diğer ikraz anlaşmaları da benzer hükümler taşımaktadır. Bu ek Türkiye Cumhuriyeti ile IBRD arasında 23 Kasım 1999 tarihinde imzalanan 4517 Nolu İkraz anlaşmasının ilgili hükümlerinin önemli kısımları baz alınarak hazırlanmıştır (MEER LA,1999:1-25).

181

Ø MADDE V Bankanın Hakları: Genel Şartlar Bölüm 6.02. (p) uyarınca, programın

veya belirgin bir kısmının yürütülmesini olanaksız hale getiren bir durumun

ortaya çıkması durumları ile ilgili olarak bu bölümde ayrıntılı olarak ek hususlar

tanımlanmıştır.

Ø MADDE VI Yürürlük Tarihi; Fesih: Genel Şartlar Bölüm 12.04'ünün amaçları

açısından işbu anlaşma tarihinden 90 gün sonrasına denk gelen tarih yürürlülük

tarihi olarak belirlenmiştir.

Ø MADDE VII Borçlunun Temsilcisi; Adresler: Hazine Müsteşarlığı, Genel Şartlar

Bölüm 11.03'ün amaçları açısından, Borçlunun temsilcisi olarak tayin edilmiştir.

İlgili şahitlerin huzurunda, tam yetkili temsilcileri vasıtasıyla hareket eden işbu

Anlaşmanın tarafları, yukarıda yazılan gün ve yılda, Türkiye Cumhuriyeti,

Ankara adresinde kendi adlarına işbu Anlaşmanın imzalanmasını sağlamışlardır.

Ø ÇİZELGE 1 İkraz Meblağlarının Çekilişi:

o A. GENEL: Bu bölümde belirtilen tabloda, ikrazdan finanse edilecek

kalemlerin Kategorilerini, her bir Kategoriye ilişkin ikraz meblağları ve

her bir Kategoride içinde finanse edilecek kalemlere ilişkin harcama

yüzdeleri gösterilmektedir. Böylece Dünya Bankasından sağlanan

505.000.000 ABD Doları kaynağın hangi alanlarda nasıl kullanılacağı

belirlenmiştir. Örneğin inşaat işleri (kategori 1) için 210.000.000 ABD

Doları tahsisi edilmiş ve bu kategoride yapılacak harcamanın %90’ının

Dünya Bankası ikrazından finanse edileceği öngörülmüştür.

o B. ÖZEL HESAP: Bu bölümde borçlunun kendi ülkesindeki merkez

Bankası’nda uygun bulunan şart ve usullere göre ayrı bir dolar hesabı

açması ve muhafaza etmesi öngörülmüş ve özel hesabın işletilmesine

ilişkin hükümlere yer verilmiştir.

o EK A: Para çekimlerinin proje yönetim raporları esasına göre

yapılmadığı hallerde özel hesap işlemleri düzenlenmiştir.

o EK B: Para çekimlerinin para çekimlerinin proje yönetim raporları

esasına göre yapılması halinde özel hesap işlemleri düzenlenmiştir.

182

Ø ÇİZELGE 2 Projenin Tanımı: Bu bölümde PID ve PAD dokümanları ile uyumlu

olarak projenin amacı; “Marmara Depremi’nden etkilenen alanlarda hayat

şartlarının ve ekonomik kalkınmanın iyileştirilmesi, meydana gelebilecek doğal

afetlere karşı alınabilecek daha etkin tedbirlerle muhtemel afet zararlarının

azaltılması ve risk yönetimini sağlayacak bir kurumsal çerçevenin

oluşturulması” olarak belirlenmiştir.

Ø ÇİZELGE 3 Faiz ve Anaparanın Geri Ödenmesine Dair: Bu bölümde ikraz

kullanım tutarı, faiz dönemi, faiz ödeme tarihi ve oran belirleme tarihi

tanımlanarak ikrazın Anapara ve faiz ödeme şartları düzenlenmiştir.

Ø ÇİZELGE 4 Tedarik Usulleri: Mal ve inşaat İşleri Tedarik Usulleri, Müşavirlerin

İstihdamına ilişkin ihale ve seçim yöntemleri düzenlenmiştir.

Ø ÇİZELGE 5 Uygulama Programı: Projenin bölümlerinden sorumlu kuruluşlar,

sorumluluk alanları ve işleyişleri tanımlanmıştır.

Ø ÇİZELGE 6 Ulusal Afet Sigortası Programı İçin Uygulama Programı : Deprem

Sigorta Sistemine İlişkin özel düzenlemelere yer verilmiştir.

183

Ek 4: Türkiye’de Aktif Yatırım Projeleri

PROJE ADI KREDİ TÜRÜ TARİH

PROJENİN MALİYETİ ANA SEKTÖR

(Milyon ABD Doları) YÜRÜR

LÜK

SON KULLANIM TOPLAM

IBRD KATKI

SI

Yenilenebilir Enerji Özel Yatırım Kredisi (SIL)

25.03. 2004

30.06. 2010 502 202 Enerji ve Madencilik

Sağlıkta Dönüşüm Program Uyum Kredisi (APL)

20.05. 2004

31.12. 2008 75 61 Kamu Yönetimi ve Adalet

Ortaöğretim (APL II)

Özel Yatırım Kredisi (SIL)

15.03. 2005

31.05. 2010 104 104 Eğitim

İhracat Finansmanı Aracılık Kredisi III

Aracı Kurum Kredileri (FIL)

17.05. 2005

30.06. 2010 305 305 Finans, Endüstri ve Ticaret

Sosyal Riskin Azaltılması Projesi


26.05. 2005

30.09. 2010 400 400

Kamu Yönetimi ve Adalet Sağlık ve Diğer Sosyal Hizmetler

Güneydoğu Avrupa Enerji Topluluğu- Uyarlanabilir Program Kredisi 3

Program Uyum Kredisi (APL)

24.03. 2006

30.06. 2011 195. 150

Enerji ve Madencilik -Endüstri ve Ticaret

Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi (Karadeniz)


01.06. 2004

30.06. 2012 7 0


Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi


01.06. 2004

30.06. 2012 38 20


Güneydoğu Avrupa Enerji Topluluğu- Uyarlanabilir Program Kredisi 2 (ECSEE-APL 2)

Program Uyum Kredisi (APL

04.04. 2005

31.12. 2010 78 66 Enerji ve Madencilik

Elektrik Üretiminin Rehabilitasyonu ve Yeniden Yapılandırılması Projesi


06.06. 2006

31.12. 2011 481 336

Enerji ve Madencilik Endüstri ve Ticaret

KOBİ Finansman I Aracı Kurum Kredileri (FIL)

08.06. 2006

30.04. 2012 180 180

Finans Kamu Yönetimi ve Adalet

Devlet Demiryollarının Yeniden Yapılandırılması

Program Uyum Kredisi (APL)

09.06. 2005

30.09. 2009 221 185 Ulaşım

Biyolojik Çeşitliliğin Korunması


13.06. 2000

30.09. 2008 12 0

Kamu Yönetimi ve Adalet - İçilebilir Su ve Sel Önleme

İkinci Özelleştirme Sosyal Destek Projesi


14.06. 2005

30.06. 2009 58 465

Kamu Yönetimi ve Adalet - Endüstri ve Ticaret

Elektrik İletiminin Rehabilitasyonu


19.09. 2007

31.12. 2012 344 269

Enerji ve Madencilik Finans- Kamu Yönetimi, Yasa ve Adalet

KOBİ Finansman II Aracı Kurum Kredileri (FIL)

19.06. 2007 N/A 6 67 Finans ve Eğitim

Belediye Hizmetleri Projesi Özel Yatırım Kredisi (SIL)

23.06. 2005

30.06. 2010 305 275

Su, Sağlık ve Sel Baskınından Korunma- Eğitim

Kuş Gribi Mücadele Ve Hazırlık Projesi

Acil İyileştirme (Yardım) Kredileri (ERL)

24.04 2006

30.11. 2010 55 34

Kamu Yönetimi ve Adalet-Finans

İstanbul Belediye Altyapı


28.06. 2007

31.12. 2011 336 322

İçilebilir Su ve Sel Önleme-Kamu Yönetimi ve Adalet

Doğal Gaz Sektörünü Geliştirme


29.11. 2005

31.12. 2012 538 325

Enerji ve Madencilik- Finance-Endüstri ve Ticaret

Kaynak:Dünya Bankası Resmi Web Sitesi (3 Nisan 2008)

184

Ek 5: Dünya Bankası’nın Türkiye’deki Hedeflerinin Gerekçeleri ve Hedeflerle

İlgili İlerlemeler

Kaynak: Independent Evaluation Group (IEG), (2006), “The World Bank in Turkey: 1993-2004: An IEG Country Assistance Evaluation, s: xiii, 10

Dayanaklar/Hedefler Gerekçe İlerlemeler Dayanak I: Makroekonomik İstikrar

1-Kamu Mali Yönetiminin İyileştirilmesi

Saydam olmayan bir bütçe ve bazı harcamaların bütçe dışı fonlardan karşılanmasının mali yönetim üzerindeki olumsuz etkisi

Bütçe dışı fonların çoğu kaldırılmış; enflasyonda düşüş, birincil fazlada artış ve önemli bir ekonomik büyüme sağlanmıştır.

2-Kilit Yapısal Reformların Uygulanması

Yapılan sübvansiyonların vergi tahsilâtına oranının eşit gelir düzeyindeki ülkelere göre yüksek olması

KİT zararları ortadan kaldırılmış, sübvansiyonlar azaltılmıştır. Fakat emeklilik sistemi açıklarındaki artış, sağlanan kazancı azaltmıştır.

Dayanak II: Büyüme, Rekabet Gücü ve Verimlilik

3-Bankacılık Sisteminin Güçlendirilmesi ve Mali

Aracılığın Derinleştirilmesi

Bankacılık sisteminin, yurtdışından borçlanarak DİBS satın alan ve dolayısıyla özel sektörü (özellikle KOBİ) dışlayan bir konuma gelmesi; düzenleyici çerçeve ve denetimin üstlenilen riske göre yetersiz olması

AB standartlarına yakın bir mevzuat hazırlanmış ve BDDK kurulmuştur. Bankacılık sisteminin güçlenmesine rağmen, özel sektöre sağlanan krediler OECD ortalamasının altındadır ve kamu bankalarının özelleştirilmesi çalışmaları beklenenden yavaş gerçekleşmiştir

4-Altyapının Yönetiminin İyileştirilmesi

Altyapı yatırımlarının verimli ve etkin bir şekilde yapılmaması nedeniyle yatırımların finansal açıdan sürdürülebilirliğinin olmaması.

Telekom, enerji ve demiryolları alanlarında düzenleyici çerçeveler ve kurumlar kurulmuş, enerji yatırımları artmış olmasına rağmen henüz nicel bir verimlilik artışı sağlanamamıştır.

5-Üretkenliğin Arttırılması

Ekonomideki kayıt dışılığın çok yüksek olması, özel sektörde büyük aile şirketlerinin baskın olması; yolsuzluk ve istikrarsızlık gibi nedenlerle düşük kalan doğrudan yabancı yatırım miktarı,

Tarım reformları yapılmış, özel borsalar gelişmiş, fikri mülkiyet hakları, ar-ge ve teknolojik standartlar ile ilgili kurumsal çerçeve güçlendirilmiş, şeffaflaşan bütçe ile yolsuzluklar azalmış; ancak yüksek doğrudan yabancı yatırım artışı ya da yönetişim göstergelerinde iyileşme sağlanamamıştır.

Dayanak III: Yoksulluğun Azaltılması ve Sosyal Kalkınma

6-Hakkaniyetin, İstihdamın ve Sosyal Korumanın Desteklenmesi

Aşırı yoksulluk az olmasına rağmen, nüfusun %30’u geniş yoksulluk kategorisine dâhildi ve sosyal koruma bu gruplara yönelik değildi. İstihdam oranları, özellikle kadınların işgücüne katılım oranı çok düşük düzeydeydi.

GSYİH artışına paralel olarak yoksulluk oranı azaltılmıştır. İstihdamdaki artış düşük seviyelerdedir ve emeklilik sistemi mali bakımdan hala sürdürülemez durumdadır

7-Halkın Sağlığının İyileştirilmesi

Sağlıkla ilgili temel göstergeler kötüydü ve sağlık koşulları açısından bölgeler arası büyük eşitsizlikler vardı(özellikle anne ve çocuk sağlığına dikkat gösterilmesi gerekiyordu).

Bebek ölüm oranlarında ülke genelinde sağlanan belirgin bir düşüşe (% 4) rağmen, bu düşüşün doğu bölgelerinde daha yavaş olması ve birincil sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırılamaması ciddi sorunlar yaratmaktadır.

8-Eğitimin Kapsamı ve Kalitesinin Arttırılması

İlk ve orta öğretimin kapsamı ve kalitesi(özellikle bazı bölgeler ve kızlar açısından) ülkenin gelir düzeyine göre düşüktü. Eğitimli işgücü yetiştirmek için meslek eğitimine ağırlık verilmişti.

İlk ve ortaokullara kayıt yaptırma sayılarında önemli artışlar kaydedilmiş, kadınlarda okuryazarlık oranı göreli olarak iyileştirilmiştir.

Dayanak IV: Çevre ve Doğal Kaynak Yönetimi

9-Çevresel Bozulmanın Azaltılması

Doğal kaynaklar, çeşitli nedenlerle bozulma riskine maruz kalmakta idi. Yeni kurulan Çevre Bakanlığının henüz bir izleme sistemi yoktu. Bu konuda Türkiye uluslararası ve bölgesel anlaşmalardaki yükümlülüklerini yerine getirebilecek şekilde kapasitesini güçlendirmeliydi.

Kurumsal çerçeve iyileştirilmiş olmasına rağmen kirlilik ya da doğal kaynak yönetimi üzerinde henüz önemli etkiler sağlanamamıştır.

10-Daha İyi Bir Afet Yönetiminin Desteklenmesi

Deprem ve sel riski yüksek olan Türkiye’de erken uyarı sistemi ve afet sonrası yardımlar yetersizdir.

Afetlerle ilgilenecek kurumlar ve sistemler, yavaş olmakla birlikte, geliştirilmektedir.

185

ÖZGEÇMİŞ

Adı Soyadı : Ergül HALİSÇELİK

Doğum Yeri-Yılı : Yumurtalık-23/11/1973

Adres : Hazine Müsteşarlığı HKK.19.Kat 06510 Emek-Ankara

E-mail : [email protected]

Tel(iş) : 312-212 88 80

EĞİTİM DURUMU :

Yüksek Lisans Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat

Anabilim Dalı (2008)

Yüksek Lisans Carnegie Mellon University Heinz School, Kamu Politikası ve

Yönetimi, (Pittsburgh-ABD, 2007)

Lisans Çukurova Üniversitesi, İ.İ.B.F İktisat Bölümü (1996, Bölüm

birincisi olarak mezun olunmuştur)

Lise Karşıyaka Lisesi (1990), Adana

İŞ DENEYİMİ :

2008-, Hazine Müsteşarlığı, Hazine Başkontrolörü

2008-, Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali İşbirliği Aracı (IPA),

Koordinatör Denetçi

2006-, CIA Sertifikası, Sertifikalı İç Denetçi Belgesi, (ABD)

2001-2008 Hazine Müsteşarlığı, Hazine Kontrolörü

2004-2005 Avrupa Birliği Eğitim ve Gençlik Programları Merkezi

Başkanlığı, Bağımsız Denetim Ekibi Koordinatörü

2003-2004 Avrupa Birliği Merkezi Finans ve İhale Birimi (CFCU), İç

Denetim Ekibi Koordinatörü

1998-2001 Hazine Müsteşarlığı, Stajyer Hazine Kontrolörü

1997 Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,

Ekonomi Politikası Ana Bilim Dalı, Araştırma Görevlisi

YABANCI DİL : İngilizce

BİLGİSAYAR-

YAZILIM

: STATA, MINITAB, Office Programs, SOLVER, LINDO,

MATMATICA, CRYSTAL BALL, SAS, LINGO, AMPL,

ELECTRE ve PROMETHEE çok kriterli karar modelleri

mailto:[email protected]

Structure of the World Bank Group and Evaluation of Loans and Effects of World Bank Financed Projects in Turkey

Education

dnya bankasna

world bank credits

dnya bankas trkiyede

proje ve uyum kredileri

evaluation ofthe world

world conjuncture

mission ofthe bank

bu alma