STOMATOLOGIA ZACHOWAWCZA · 2019. 10. 7. · STOMATOLOGIA ZACHOWAWCZA Współczesne metody opracowania i wypełniania ubytków próchnicowych ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Podręcznik

STOMATOLOGIA ZACHOWAWCZA Współczesne metody opracowania i wypełniania

ubytków próchnicowych

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCHPodręcznik do ćwiczeń fantomowych dla studentów stomatologii

pod redakcją prof. zw. dr hab. Danuty Piątowskiej

pierwszy

e-book

stomatolo

giczny

2

Redakcjaprof. zw. dr hab. Danuta Piątowska Tekstprof. zw. dr hab. Danuta Piątowskadr n. med. Jarosław Cynkierdr n. med. Małgorzata Paul-StalmaszczykRecenzjaprof. dr hab. Bolesława Arabska-PrzedpełskaFotografiedr n. med. Jarosław Cynkierdr n. med. Małgorzata Paul-Stalmaszczykdr n. med. Dariusz PlucińskiKorekta mgr Tomasz Hankiewicz, dr n. med. Tomasz Maria KerczOpracowanie graficzne, DTPmgr inż. Aleksandra KardasIlustracjeAleksandra Ignasiak

© Copyright by Bestom DENTOnet.pl Sp. z o.o. 2010

Wydanie IISBN 978-83-927915-4-6

BESTOM DENTOnet.plul. Wigury 15a, 90-302 Łódźtel. +48 42 637-02-77fax +48 42 676-28-27e-mail: [email protected]

4

1 Anatomia zębów stałych Danuta Piątowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Wstęp do anatomii zębów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Terminologia używana do określenia powierzchni zębów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Terminologia używana do określenia budowy anatomicznej zębów . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Terminologia związana z oznaczaniem zębów w łuku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Układ zębów stałych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Siekacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Siekacze górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Siekacze dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Kły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Kły górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Kły dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Przedtrzonowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Przedtrzonowce górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Przedtrzonowce dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Trzonowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Trzonowce górne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Trzonowce dolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2 Narzędzia i materiały do wypełnień Jarosław Cynkier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

3 Metodyka opracowania ubytków – część ogólna Małgorzata Paul-Stalmaszczyk, Jarosław Cynkier . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Małgorzata Paul-Stalmaszczyk

I . Podziały próchnicy zębów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

II . Klasyfikacje ubytków próchnicowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

III . Fazy opracowania ubytków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

IV . Omówienie metodyki Blacka w odniesieniu do wypełnień amalgamatowych . . . . . 58

Jarosław Cynkier

V . Metodyka opracowania ubytku pod wypełnienia adhezyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

VI . Fazy opracowania ubytków pod szkłojonomery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

VII . Fazy opracowania ubytków pod wypełnienia w materiałów złożonych . . . . . . . . . . 65

4 Metodyka opracowania i wypełniania ubytków – część szczegółowa Jarosław Cynkier, Małgorzata Paul-Stalmaszczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

Małgorzata Paul-StalmaszczykUbytki klasy I wg Blacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Lakowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Poszerzone lakowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Metoda PRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Wypełnianie materiałem złożonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Wypełnianie amalgamatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Jarosław CynkierUbytki klasy II wg Blacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Wariant 1 - wypełnianie cementem szkłojonomerowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Wariant 2 - wypełnianie materiałem złożonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Wariant 3 - wypełnianie amalgamatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Wariant 4 - wypełnianie amalgamatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Ubytki klasy III wg Blacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Ubytki klasy IV wg Blacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Ubytki klasy V wg Blacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Wypełnianie amalgamatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Wypełnianie materiałem złożonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Anatomia zębów stałych

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Układ zębów stałych

ZĘBY SIECZNE (SIEKACZE) Siekacze górne, siekacze dolne

KŁY Kły górne, kły dolne

PRZEDTRZONOWCE Przedtrzonowce górnePrzedtrzonowce dolne

TRZONOWCE Trzonowce górneTrzonowce dolne

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

9

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH

Zęby mleczne można podzielić na: siekacze, kły i trzonowce (ryc. I-1), a zęby stałe na: sie-kacze, zęby przedtrzonowe i trzonowce (ryc. I-2). Jak wynika z przedstawionych rycin, w uzębieniu mlecznym nie ma zębów przed-trzonowych i trzecich zębów trzonowych zwa-nych zębami ósmymi lub zębami „mądrości”.Zęby mleczne przypominają kształtem zęby stałe. Istnieją jednak dość wyraźne różnice pomiędzy tymi dwoma rodzajami zębów, któ-rych znajomość ma duże znaczenie praktycz-ne ze względu na odmienny sposób leczenia.

W uzębieniu człowieka występują dwa rodzaje zębów: mleczne (ang. prima-ry lub deciduous teeth) i stałe (ang. permanent teeth).

Zęby mleczne w liczbie 20 są obecne u dzieci od 2 do 6 roku życia. 10 zębów znajduje się w szczęce i 10 w żuchwie. Od 6 roku życia zaczynają się wyrzynać pierwsze zęby stałe i w wieku 12-13 lat uzębienie mleczne zostaje zastąpione przez uzębienie stałe. W uzębieniu stałym są 32 zęby.

Ryc . I-1 . Zęby mleczne. Widok od strony powierzchni zgryzowej.

10

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Ryc . I-2 . Zęby stałe. Widok od strony powierzchni zgryzowej.

11

ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCHU

CZ

YMY SIĘ Z

Różnice pomiędzy zębami mlecznymi a sta-łymi są następujące:

• Zęby mleczne są mniejsze niż zęby stałe. Czasami jednak różnica wielkości może być niewielka. Czynnikiem decydującym wtedy o rozpoznaniu jest miejsce zajmowane przez ząb w łuku zębowym.

• Zęby mleczne mają barwę biało-niebieską, a zęby stałe – biało-żółtą.

• Pomiędzy koroną a korzeniem (korzeniami) zębów mlecznych znajduje się wałek szkliwa (ryc. I-3) otaczający koronę zwany obręczą zęba (łac. cingulum dentis).

• Korzenie zębów mlecznych są mniejsze i cieńsze niż korzenie zębów stałych. W trzonowcach mlecznych korzenie są sze-roko rozstawione, ponieważ obejmują za-wiązki zębów stałych (ryc. I-3).

• Zęby mleczne mogą być rozchwiane. Jest to ruchomość fizjologiczna wynikająca z re-sorpcji ich korzeni w okresie poprzedzającym wypadnięcie. Rozchwianie zębów stałych jest objawem patologicznym.

• Zęby mleczne są ustawione w kości szczęki lub żuchwy bardziej pionowo niż zęby stałe.

W każdym zębie, zarówno mlecznym jak i sta-łym można wyróżnić koronę zęba (łac. corona dentis), szyjkę zęba (łac. collum dentis) i korzeń zęba (łac. radix dentis) (ryc. I-4).

Ząb zbudowany jest z czterech tkanek: szkli-wa, zębiny, cementu korzeniowego i miazgi. Miazga wypełnia jamę zęba (ryc. I-5). Szkli-wo, zębina i cement korzeniowy są w znacz-nym stopniu zmineralizowane. Natomiast miazga jest bogato unaczynioną i unerwio-ną tkanką łączną. Tkanki twarde otaczają ją i chronią przed szkodliwymi czynnikami w jamie ustnej.

Ryc . I-3 . Zęby trzonowe mleczne.

Ryc . I-4 . Schematyczna budowa kła górnego.

Ryc . I-5 . Pionowy przekrój przez korzeń i koronę górnego kła.

obręcz zęba

korzeń

szyjka

korona

otwór anatomiczny

otwór fizjologiczny

kanał zęba

cement korzeniowy

zębina

połączenie cementowo-zębowe

połączenie cementowo-szkliwne

szkliwo

połączenie zębinowo-szkliwne

jama zęba

12

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Szkliwo jest najtwardszą tkanką ciała czło-wieka. Zawiera 95% hydroksyapatytów wap-nia (związki nieorganiczne), 4% wody i tyl-ko 1% związków organicznych. Rozwija się z narządu szkliwotwórczego i jest produktem wyspecjalizowanych komórek nabłonkowych tego narządu zwanych ameloblastami. Jest po-chodzenia ektodermalnego. Szkliwo pokrywa anatomiczną koronę zęba (ryc. I-5).Cement korzeniowy pokrywa cienką war-stwą (50-100 μm) korzeń zęba. Składa się w 65% z hydroksyapatytów wapnia, w 23% ze związków organicznych (głównie włókna ko-lagenowe) i w 12% wody. Jego twardość moż-na porównać do twardości kości a grubość do grubości kartki papieru. Zębina jest twardą, żółtawą tkanką stanowią-cą większość tkanek zęba (ryc. I-5). Znajduje się pod szkliwem i cementem korzeniowym. W zdrowym zębie nie jest widoczna. Moż-na ją dopiero zobaczyć po uszkodzeniu szkli-wa przez próchnicę, starcie patologiczne lub na zdjęciu rtg. Składa się w 70% z hydroksy-apatytów wapnia, w 18% z włókien kolageno-wych (związki organiczne) i 12% wody. Jest więc tkanką twardszą niż cement, ale mniej twardą aniżeli szkliwo. Ma to swoje znacze-nie kliniczne. Zębina rozwija się z embrionalnej brodawki zębowej. Jest pochodzenia mezodermalnego. Komórki, które tworzą zębinę nazywają się odontoblastami. Są zlokalizowane w zębie na granicy miazgi i zębiny. Część zęba, w obrębie której szkliwo styka się z cementem korzenio-wym nosi nazwę szyjki zęba lub połączenia szkliwno-cementowego (ang. cemento-enamel junction). Stosunki w obrębie szyjki zęba są różne. W 60% przypadków cement korzenio-wy zachodzi nieznacznie na szkliwo, w 30% styka się ze szkliwem, a w 10% pomiędzy szkliwem a cementem pozostaje odkryta zębi-

na. Ma to również znaczenie kliniczne.Miazga wypełnia jamę zęba. Jest bogato una-czynioną i unerwioną tkanką łączną. Za pomocą tzw. pęczka naczyniowo-nerwowego miazga łą-czy się przez otwór wierzchołkowy (anatomicz-ny) z kością szczęki lub żuchwy.

Miazga, podobnie jak zębina, rozwija się z bro-

dawki zębowej. Funkcje miazgi są następujące:1 komórki miazgi – odontoblasty stale tworzą

nową zębinę (tzw. zębinę wtórną);2 zakończenia nerwowe miazgi reagują bólem

na ciepło, zimno, słodycze, uraz, próchnicę, nawiercanie wiertłem;

3 naczynia miazgi dostarczają środki odżyw-cze dla odontoblastów, które stale produku-ją zębinę wtórną;

4 miazga może bronić się przed próchnicą lub zranieniem i wytwarzać przez odontoblasty nowe warstwy zębiny (tzw. zębina obron-na).

Korona zęba anatomiczna jest to ta część zęba, która pokryta jest szkliwem. Oprócz pojęcia korony anatomicznej istnieje pojęcie korony klinicznej i korony protetycznej. Korona kli-niczna odnosi się do tej części zęba, która jest widoczna w jamie ustnej. U młodego pacjen-ta ze zdrowym przyzębiem, korona kliniczna będzie pokrywała się z koroną anatomiczną. U pacjenta starszego lub z chorobą przyzębia, korona kliniczna będzie dłuższa od korony anatomicznej. I odwrotnie, u dziecka z wyrzy-nającymi się zębami korona kliniczna będzie krótsza od korony anatomicznej. Przez koronę protetyczną należy rozumieć sztuczną koronę metalową, porcelanową, kompozytową lub akrylową wykonaną przez technika dentystycznego.

13


Terminologia używana dla określenia powierzchni zębów

Zęby, zarówno stałe jak i mleczne, mają czte-ry powierzchnie i jeden brzeg, lub pięć po-wierzchni w zależności od grupy zębów do której dany ząb należy.1 Powierzchnia zwrócona na zewnątrz łuku

zębowego w zębach przednich nosi nazwę powierzchni wargowej, a w zębach przed-trzonowych i trzonowych – powierzchni policzkowej. Powierzchnie zebów zwrócone na zewnątrz łuków zębowych mogą również nosić nazwę powierzchni przedsionkowych.

2 Powierzchnia zwrócona do wnętrza jamy ustnej (w kierunku języka) nosi nazwę po-wierzchni językowej.

3 Powierzchnia zębów bocznych, czyli przed-trzonowców i trzonowców, która styka się w warunkach prawidłowych z taką samą powierzchnią zębów przeciwstawnych nosi nazwę powierzchni zgryzowej lub okluzyj-nej. Posiada guzki, które ułatwiają żucie po-karmów.

4 Zęby przednie (siekacze i kły) nie mają po-wierzchni zgryzowej, ale posiadają brzeg sieczny, który służy do odcinania i rozdrab-niania pokarmów.

5 Każdy ząb w warunkach prawidłowych ma dwie powierzchnie styczne. Wyjątek sta-nowi ząb mądrości, który zajmuje ostatnie miejsce w szeregu zębów szczęki lub żu-chwy. Powierzchnia styczna może być bliż-sza (mezjalna) lub dalsza (dystalna). Wyni-ka stąd fakt, że każda powierzchnia dystal-na jednego zęba dotyka lub jest blisko po-wierzchni bliższej następnego zęba. Wyją-tek stanowią siekacze centralne, które sty-kają się wyłącznie powierzchniami bliższy-mi. Jeśli istnieje pomiędzy nimi przestrzeń to powstaje tzw. diastema (ryc. I-6). Po-wierzchnie styczne bywają również określa-ne jako proksymalne (ang. proximal surfaces).

6 W celu bardziej precyzyjnego określenia pewnych zmian fizjologicznych lub pato-logicznych zęba należy poprowadzić po-ziome linie przez koronę i korzeń zęba. W ten sposób korona zostanie podzielona na: część przyszyjkową, środkową, sieczną (lub zgryzową) (ryc. I-7a). Podobnie dzie-ląc korzeń uzyskamy część: przyszyjkową, środkową i wierzchołkową (ryc. I-7a). Po-dział liniami pionowymi korony daje nam część dalszą, środkową i bliższą (ryc. I-7b).

7 Na koronie zęba rozróżnia się szereg kra- wędzi.

Zęby przednie mają cztery krawędzie:1 krawędź wargowo-bliższą,2 krawędź wargowo-dalszą,3 krawędź językowo-bliższą,4 krawędź językowo-dalszą.

Zęby boczne mają osiem krawędzi:1 krawędź policzkowo-bliższą,2 krawędź policzkowo-dalszą,3 krawędź językowo-bliższą,4 krawędź językowo-dalszą,5 krawędź zgryzowo-policzkową,

Ryc . I-6 . Diastema pomiędzy centralnymisiekaczami górnymi.

14

ROZDZIAŁ 1

Terminologia używana do określenia budowy anatomicznej zębów

Zęby przedtrzonowe i trzonowe posiadają tzw. guzki zębowe. Liczba, wielkość i kształt guzków są różne w zależności od rodzaju zęba. Kły, ze względu na obecność jednego guzka na szczycie korony noszą dodatkowo nazwę zę-bów jednoguzkowych. Guzki posiadają szczy-ty, krawędzie i stoki guzków. Szczytem guzka jest jego najwyższa część na powierzchni zgry-zowej zębów trzonowych i przedtrzonowych. Każdy guzek ma swoją nazwę. Dla przykładu przedtrzonowe posiadają dwa guzki – jeden policzkowy od strony policzka a drugi języko-wy od strony języka (ryc. I-8). Każdy guzek ma cztery krawędzie i swoim kształtem przy-pomina piramidę. Guzki połączone są ze sobą poprzecznymi grzbietami szkliwnymi, które biegną pomiędzy guzkami policzkowymi i ję-zykowymi.

6 krawędź zgryzowo-językową,7 krawędź zgryzowo-bliższą,8 krawędź zgryzowo-dalszą.

Punkt w którym trzy powierzchnie zęba stykają

się z sobą nosi nazwę punktu krawędzi (ang. point angles).

Ważnym pojęciem ze względów klinicznych jest stosunek długości korony do korzenia (ang. root-to-crown ratio). Na przykład stosunek długości korony do korzenia kła szczęki wynosi 1,56 co oznacza, że korzeń jest półtora raza dłuższy od korony (ryc. I-4). Taki ząb stanowi dobry filar dla utrzymania odbudowy protetycznej.

Natomiast siekacz centralny ma stosunek koro-ny do korzenia zbliżony do jedności (1,16) co oznacza, że korzeń jest tylko niewiele dłuższy od korony i taki ząb nie stanowi dobrego filaru.

Ryc . I-7a . Podział poziomy i pionowy kła górnego. Widok od strony wargowej (po lewej stronie), widok od strony bliższej (po prawej stronie).

Ryc . I-7b . Podział poziomy i pionowy trzonowca dolnego. Widok od strony policzkowej (po lewej stronie), widok od strony bliższej (po prawej stronie).

Wierzchołkowa

Wierzchołkowa

Środkowa

ŚrodkowaŚrodkowa

Środ

kow

a

Środ

kow

a

Środ

kow

a

Środ

kow

a

Dys

taln

a

Dys

taln

a

Języ

kow

a

Języ

kow

a

Mez

jaln

a

Mez

jaln

a

Polic

zkow

a

War

gow

a

Sieczna

PrzyszyjkowaPrzyszyjkowa

Przyszyjkowa

Żująca

Środkowa

Przyszyjkowa

15


CZ

YMY SIĘ Z

Na powierzchni językowej zębów przednich występuje w 1/3 przyszyjkowej zgrubie-nie szkliwa – cingulum (łac. cingulum den-tis). Podobne zgrubienia szkliwa występują na powierzchni policzkowej trzonowców i wszystkich zębów mlecznych. Na brzegu siecznym świeżo wyrzniętych zębów stałych występują trzy guzki zwane mamelonami (ryc. I-9). W uzębieniu dojrzałym mamelony nie są widoczne, ponieważ ścierają się w wyniku kontaktu z przeciwstawnymi zębami. Jeśli w wyniku wady zgryzu (np. zgryz otwarty) zęby nie kontaktują się ze sobą, mamelony po-zostają widoczne. Na powierzchni wargowej świeżo wyrzniętych zębów widoczne są tzw. perikimaty. Są to warstwy szkliwa biegnące w postaci „fali” poprzecznie do długiej osi zęba. Perikimata, podobne do mamelonów, ulegają starciu w wyniku jedzenia, a nawet szczotkowania zębów.Na powierzchni zgryzowej zębów trzonowych i przedtrzonowych spotyka się liczne bruzdy (ang. grooves). Każdy z zębów tej grupy posia-da bruzdę centralną od której odchodzą bruzdy bliższo-policzkowe, dalszo-policzkowe, dal-szo-językowe i bliższo-językowe (ryc. I-10). Poza bruzdami wyróżnia się zagłębienia (ang. fossa) i dołki (ang. pits). Najpopularniejszym „dołkiem” jest dołek zębowy zwany też otwo-rem ślepym (łac. foramen coecum), który wy-stępuje na powierzchni językowej siekaczy górnych bocznych i powierzchni policzkowej trzonowców dolnych. Dołki i zagłębienia są często miejscem, gdzie zaczyna się próchnica.

Korzeń anatomiczny zęba jest pokryty cemen-tem korzeniowym. Kończy się wierzchołkiem, na którym często jest widoczny (w zębach usuniętych) otwór zwany otworem wierzchoł-kowym lub otworem anatomicznym (ang. api-cal foramina). W tym miejscu naczynia i ner-

Ryc . I-8 . Powierzchnia żująca przedtrzo-nowca górnego pierwszego; x – guzek policzkowy przypomina piramidę.

Ryc . I-9 . Mamelony na brzegu siecz-nym wyrzynających się siekaczy dolnych stałych.

Ryc . I-10 . Przedtrzonowiec górny pierwszy.

16

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

mem. W 1861 roku austriacki dentysta Adolf Zsigmondy zaproponował sposób, który szyb-ko przyjął się na całym świecie i do niedawna był jeszcze w Polsce spotykany. Zsigmondy oznaczył zęby cyframi od 1 do 8 (od siekacza przyśrodkowego do trzonowca trzeciego) dla lewej i prawej strony ciała w szczęce i żuchwie. Rozmieszczenie to ilustruje ryc. I-12. Zsigmondy wpisał cyfry w układ dwóch kre-sek pionowej i poziomej. Kreska pozioma miała oddzielać zęby górne od dolnych, kre-ska pionowa – lewe od prawych. Przykładowo, siekacze centralne oznaczono: siekacz górny przyśrodkowy prawy 1 , a siekacz górny przyśrodkowy lewy 1 . W ten sam sposób oznaczono pozostałe zęby.W Polsce do niedawna stosowano powszech-nie system Haderupa z poprawką Allerhanda. W systemie tym poszczególne zęby oznacza się numerami od 1 do 8 podobnie jak w sys-temie Zsigmondy’ego, a zęby mleczne za po-mocą cyfr rzymskich od I do V. Zęby szczę-ki oznacza się przez znak plus, zęby żuchwy przez minus postawiony dla zębów strony prawej po prawej stronie cyfry, a dla strony

wy wchodzą do miazgi zęba (ryc. I-5). Poza otworem anatomicznym istnieje tzw. otwór fi-zjologiczny zwany też połączeniem cemento-wo-zębinowym (ang. cemento-dentinal junc-tion), w którym, jak na to wskazuje nazwa, ce-ment korzeniowy łączy się z zębiną. W miej-scu tym następuje również zwężenie kanału korzeniowego (ryc. I-5).

Zęby przedtrzonowe i trzonowe mają więcej niż jeden korzeń. Miejsce podziału zęba na dwa, trzy korzenie nosi nazwę furkacji. Bifur-kacja to podział na dwa korzenie, a trifurkacja – na trzy (ryc. I-11).

Terminologia związana z oznaczeniem zębów w łuku

Jak wspomniano wcześniej, zębów mlecznych jest 20, a stałych – 32. Rozmieszczenie zębów zarówno w szczęce jak i żuchwie jest syme-tryczne. Proste oznaczenia zębów dla celów praktycz-nych i naukowych było przez wiele lat proble-

Ryc . I-11 . Trifurkacja korzeni zęba trzonowego górnego i bifurkacja korzeni zęba przed-trzonowego górnego.

Trifurkacja korzeni

Bifurkacja korzeni

17


CZ

YMY SIĘ Z

lewej – po jej lewej stronie. W tym systemie centralne siekacze szczęki oznaczamy: siekacz górny przyśrodkowy prawy: 1+, a siekacz gór-ny przyśrodkowy lewy: +1. W ten sam sposób oznaczono pozostałe zęby.Obecnie istnieją dwa systemy oznakowania zębów: tzw. System Międzynarodowy przy-jęty przez Międzynarodową Federację Den-tystyczną (FDJ) obowiązujący w Europie i System Uniwersalny obowiązujący w USA. W Systemie Międzynarodowym dodano przed cyfrą zęba, znaną z systemu Zsigmon-dy’ego, oznakowanie ćwiartki jamy ustnej, z której ząb pochodzi (ryc. I-13, I-14).

W tym systemie centralne siekacze szczęki

oznaczamy:

siekacz górny przyśrodkowy prawy: 11 (mleczny: 51) siekacz górny przyśrodkowy lewy: 21 (mleczny: 61)

W Systemie Uniwersalnym oznacza się zęby wyłącznie za pomocą numerów od 1 do 32. Numer 1 oznacza trzonowiec górny trzeci prawy, a siekacz górny przyśrodkowy prawy będzie miał numer 8, a lewy 9, zęby mlecz-ne natomiast oznacza się literami alfabetu od A do T. W Polsce obowiązuje System Mię-dzynarodowy FDI.

Przed szczegółowym opisem budowy zęba należy zaznajomić się z tzw. cechami Mühl-reitera (ryc. I-15), które pozwalają odróżnić z której strony szczęki lub żuchwy ząb pocho-dzi.

Są takie trzy cechy:

cecha wypukłości korony, cecha korzenia, cecha kąta.

18 17 16 15 14 13 12 11 21 22 23 24 25 26 27 28 48 47 46 45 44 43 42 41 31 32 33 34 35 36 37 38

55 54 53 52 51 61 62 63 64 65 85 84 83 82 81 71 72 73 74 75

Ryc . I-13 . Międzynarodowy SystemEuropejski dla zębów stałych.

Ryc . I-14 . Międzynarodowy System Europejski dla zębów mlecznych.

1 – ćwiartka

5 – ćwiartka

2 – ćwiartka

6 – ćwiartka

4 – ćwiartka

8 – ćwiartka

3 – ćwiartka

7 – ćwiartka

8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8

V IV III II I I II III IV V V IV III II I I II III IV V

Ryc . I-12 . System Zsigmondy’ego.

strona prawa

strona prawa strona lewa

strona lewa

szczęka

szczęka

ZĘBY STAŁE

ZĘBY MLECZNE

żuchwa

żuchwa

18

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Przez cechę wypukłości korony rozumie się większą wypukłość bliższej części powierzch-ni wargowej korony zęba aniżeli części dalszej (ryc. I-15a). Zachowanie cechy wypukłości korony jest bardzo ważne przy odbudowie zęba. Należy pamiętać, że korona jest najbar-dziej wypukła w połowie wysokości korony. Odtworzenie prawidłowe tej wypukłości ma-teriałem złożonym lub koroną protetyczną zapobiega „zsuwaniu” się pokarmu w kierunku dziąsła, co może prowadzić do uszkodzenia dziąsła i stanów zapalnych.

Przez cechę korzenia należy rozumieć od-chylenie korzenia od długiej osi zęba w stronę z której ząb pochodzi (ryc. I-15b).Cecha kąta dotyczy tylko zębów przednich. Kąt jaki tworzy brzeg sieczny zębów przed-nich z powierzchnią styczną bliższą jest ostry (zbliżony do prostego), a kąt od strony dalszej jest łagodnie zaokrąglony (ryc. I-15c).

Układ zębów stałych

Zęby zarówno szczęki jak żuchwy ustawione są w łuku zębowym. Przez łuk zębowy rozumie się uszeregowany układ zębów szczęki lub żu-

chwy. W szczęce nazywa się on łukiem zębo-wym górnym, a w żuchwie – łukiem zębowym dolnym. W łuku zębowym zęby kontaktują się ze sobą poprzez punkty styczne. Punktów stycznych jest w łuku zębowym piętnaście. Określając miejsce styczne jako punkt ma się na myśli nie punkt geometryczny, ale miejsce zetknięcia się dwóch sąsiednich zębów. U dzieci i osób młodych punkty styczne są zbliżone do punktów geometrycznych, natomiast u osób dorosłych i w wieku podeszłym przeważnie mają kształt płaszczyzny. Dzieje się tak po-nieważ zęby ścierają się w punktach stycznych na skutek tarcia jednej powierzchni stycznej o drugą. Mimo ścierania się zębów w punk-tach stycznych nie powstają między nimi wolne przestrzenie. Dzieje się to na skutek powolnego przesuwania się wszystkich zębów w kierunku płaszczyzny pośrodkowej ciała. Ruch ten nosi nazwę fizjologicznej wędrów-ki zębów. Skutkiem tego łuk zębowy skraca się w ciągu życia człowieka nawet o 1,5 cm. Punkty styczne zawsze znajdują się w 1/3 po-wierzchni siecznej korony lub w 1/3 środkowej korony. Punkty styczne nigdy nie występują w 1/3 przyszyjkowej korony (ryc. I-16).

Ryc . I-15 . Cechy Mühleitera, a – cecha wypukłości korony, b – cecha korzenia, c – cecha kąta.

19


CZ

YMY SIĘ Z

Punkty styczne pełnią w uzębieniu człowieka

następujące ważne funkcje:

stabilizują zęby w łuku zębowym, zapobiegają wtłaczaniu pokarmu w kierun-ku dziąsła, co może prowadzić do próchnicy i chorób przyzębia,

chronią brodawki międzyzębowe.

Jeśli zęby nie kontaktują się ze sobą powstaje przestrzeń zwana diastemą (ryc. I-6). Dia-stemy najczęściej powstają pomiędzy zębami siecznymi górnymi. Przestrzeń znajdującą się pomiędzy dwoma kontaktującymi ze sobą zębami można po-dzielić na oddzielne nisze międzyzębowe (wargową, policzkową, językową, zgryzową i sieczną). Nisze mają kształt trójkąta, którego wierzchołkiem jest punkt styczny (ryc. I-16).

Przestrzeń międzyzębowa składa się z dwóch trójkątnych nisz międzyzębowych. W przy-padku zdrowego przyzębia zajmuje ją brodaw-ka międzyzębowa. Niekiedy przestrzeń ta na-zywana jest niszą przyszyjkową lub dziąsłową. Prawidłowo wykonane wypełnienie (amalga-mat, kompozyt) chroni brodawkę międzyzę-bową przed wtłoczeniem przez punkt styczny pokarmu do przestrzeni międzyzębowej.

Nisza zgryzowa lub sieczna jest to przestrzeń przez którą przechodzi nić dentystyczna aby wejść do przestrzeni międzyzębowej (ryc. I-16).

Zęby, zarówno szczęki jak i żuchwy, są uło-żone w kształcie łuku. Każda sytuacja w któ-rej następuje zetknięcie się zębów górnych i dolnych nosi miano zgryzu (łac. articula-tio). Zgryz powstaje więc podczas mówie-nia, żucia pokarmów, odgryzania kęsów itp. Natomiast zwarcie (łac. occlusio) jest tylko jedną z faz zgryzu. Zachodzi wówczas gdy między zębami szczęki i żuchwy powsta-je maksymalna liczba punktów zetknięcia. Prawidłowy kontakt zębów w zwarciu nazy-wamy zwarciem idealnym.

Zwarcie idealne zostało opisane i sklasyfiko-wane w początkach XX wieku przez Edwar-da M. Angle’a i określone jako klasa I. W tej klasie każdy ząb łuku zębowego kontaktuje się z dwoma zębami łuku przeciwstawnego. Wyjątek stanowią zęby ósme szczęki, któ-re kontaktują się tylko z zębami ósmymi żuchwy i siekacze centralne żuchwy, które kontaktują się tylko z siekaczami centralny-mi szczęki.

Ryc . I-16 . Siekacze dolne. Punkty styczne, nisze dziąsłowe, nisze sieczne.

punkt stycznynisza sieczna

nisza dziąsłowa

20

ROZDZIAŁ 1

Ryc . I-17 . I klasa zgryzu według Angle’a. Brzegi sieczne siekaczy górnych przykrywają w 1/3 brzegi sieczne siekaczy dolnych.

Ryc . I-18 . I klasa zgryzu według Angle’a. Odcinek boczny. Guzki policzkowe trzonow-ców górnych wchodzą w bruzdy bliższo-policzkowe trzonowców dolnych.

21


CZ

YMY SIĘ Z

Pozostałe cechy klasy I wg Angle’a są następu-

jące:

brzegi sieczne siekaczy górnych przykrywają w 1/3 brzegi sieczne siekaczy dolnych (ryc. I-17), zęby boczne szczęki są nieznacznie cof-nięte w stosunku do zębów bocznych żu-chwy (ryc. I-18), a guzek bliższo-policz-kowy pierwszego trzonowca szczęki jest ustawiony bezpośrednio w bliższo-po-liczkowej bruździe pierwszego trzonow-ca żuchwy. Wzajemny układ tych dwóch trzonowców (wyrzynają się jako pierw-sze zęby stałe) jest kluczowy (ang. key-factor) dla określenia I klasy zwarcia.

SIEKACZE

Siekacze są zębami położonymi najbliżej li-nii pośrodkowej ciała. W szczęce znajdują się cztery siekacze: dwa przyśrodkowe zwane też siekaczami centralnymi i dwa boczne.W żuchwie znajdują się również cztery sieka-cze: dwa przyśrodkowe (centralne) i dwa bocz-ne. Powierzchnie dalsze siekaczy centralnych kontaktują się z powierzchniami bliższymi siekaczy bocznych. Miejsce kontaktu nazywa się punktem stycznym. Brak kontaktu pomię-dzy siekaczami centralnymi lub centralnymi i bocznymi nazywa się diastemą (ryc. I-6).

Siekacze pełnią następującą funkcję: odcinają kęsy pożywienia (siekacze dolne

pracują jak ruchomy nóż, siekacze górne są nieruchome),

ułatwiają prawidłową wymowę (ludzie po-zbawieni zębów przednich seplenią),

kształtują zewnętrzny zarys warg (funkcja es-tetyczna),

pomagają w cofaniu się żuchwy po powie-rzchniach językowych zębów szczęki (jesz-cze przed kontaktem zębów bocznych).

Siekacze mają pewne cechy wspólne. Korony ich przypominają kształtem dłuto lub łopatę. Powierzchnie wargowe są wypukłe, a języko-we – wklęsłe. Powierzchnie styczne są trójkątne z wierzchołkiem zwróconym w kierunku brze-gu siecznego. Pomiędzy dwoma kontaktują-cymi się ze sobą za pomocą punktu styczne-go zębami powstaje przestrzeń międzyzębo-wa przypominającą kształtem klin. Przestrzeń ta w warunkach prawidłowych wypełniona jest brodawką międzyzębową. Wszystkie siekacze mają pojedynczy, stożkowaty korzeń.U dzieci na brzegu siecznym świeżo wyrznię-tych siekaczy widoczne są trzy „ząbki” zwane mamelonami (ryc. I-9). Wszystkie siekacze mają cztery powierzchnie (wargową, językową, bliższą, dalszą) i jeden brzeg sieczny. W przypadkach patologicznego ścierania się zę-bów, brzeg sieczny zamienia się w powierzchnię.Zęby sieczne różnią się między sobą szeroko-ścią i długością korony, jak również długością korzenia. Różnice w długości zębów mogą do-chodzić nawet do 16 mm.

Siekacze górne

Siekacz górny przyśrodkowy (centralny) ma największą spośród siekaczy koronę, kształ-tem podobną do łopaty. Powierzchnia war-gowa korony jest wypukła. W 1/3 przysiecz-nej tej powierzchni znajdują się dwie płytkie pionowe bruzdy, które oddzielają trzy lekko wypukłe wałki szkliwa dzieląc powierzchnię wargową na część: bliższą, środkową i dalszą (ryc. I-19). Największa wypukłość korony znajduje się przeważnie w połowie wysokości korony. Brzeg sieczny jest prosty lub delikat-nie zakrzywiony. Cecha wypukłości korony i cecha kąta Mühlreitera jest wyraźnie zazna-czona. Punkt styczny na powierzchni bliższej jest położony niżej (bliżej brzegu siecznego)

22

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

niż na powierzchni dalszej, gdzie położony jest bliżej dziąsła.

Powierzchnia językowa siekacza centralnego jest wklęsła (ryc. I-20). Po obu jej stronach przebiegają dwa wałki szkliwa zwane listwami brzeżnymi. Listwy te zbiegają się przy szyjce zęba tworząc w tym miejscu tzw. guzek zę-bowy. Udowodniono, że guzek zębowy jest szczątkową formą obręczy zęba (łac. cingulum dentis), która występuje w zębach stałych ssa-ków i zębach mlecznych człowieka.Istnieje wiele odmian morfologicznych guz-ka zębowego, co potwierdza hipotezę o jego szczątkowym pochodzeniu. Powierzchnie styczne są niewielkie. Mają kształt klina i bez specjalnej granicy przechodzą w powierzchnie wargową i językową. Natomiast bardzo wy-raźna granica istnieje na powierzchni stycznej pomiędzy szkliwem a cementem korzenio-wym. Tworzy ją linia szkliwa, wyraźnie wypu-kła w kierunku brzegu siecznego (ryc. I-20). Wklęsłość powierzchni językowych siekaczy górnych (dobrze widoczna od strony stycznej) odgrywa ważną rolę przy zamykaniu zębów i ustaleniu tzw. zwarcia centralnego. Po tej po-wierzchni bowiem w ruchu zwierania szczęk przesuwają się brzegi sieczne siekaczy dolnych. Powierzchnie styczne siekaczy różnią się nie-znacznie. Powierzchnia bliższa jest bardziej pła-ska i szersza aniżeli powierzchnia dalsza. Korzeń siekacza przyśrodkowego (centralnego) jest po-jedynczy i ma kształt wydłużonego stożka. Na ogół jest prosty. Nieznaczne zakrzywienie może występować tylko w części wierzchołkowej. Na powierzchni bliższej korzeni występuje w części środkowej nieznaczna bruzda.

Przeciętne wymiary siekacza górnego przy-

środkowego (wg Woelfela)

szerokość korony 8,6 mm

długość korony 11,2 mm długość całego zęba 23,6 mm

Siekacz górny boczny jest podobny do sie-kacza centralnego, jednak znacznie od niego mniejszy. Ząb ten cechuje duża różnorodność kształtów.Często stwierdza się wrodzony brak tego zęba.Zmienność budowy oraz częsty jego brak pozwala przypuszczać, że podobnie jak ząb ósmy (ząb mądrości) należy do zębów zanikających.

Rozróżnia się trzy główne odmiany korony sie-

kacza górnego bocznego:1 Korona podobna do korony siekacza cen-

tralnego tylko mniejsza i węższa przydzią-słowo. Cecha kąta zaznaczona (ryc. I-21).

2 Powierzchnia styczna bliższa jest wyraźnie wklęsła. Powierzchnia styczna dalsza lekko wypukła. Według Zuckerlanda taki kształt korony występuje w 30% siekaczy górnych bocznych.

3 Ostatnia odmiana jest odmianą szczątkową tego zęba. Korona traci charakterystyczny kształt. Ząb wygląda jak mniej lub bardziej zaostrzony sopel lodu (ryc. I-22).

Powierzchnia wargowa siekacza bocznego jest zazwyczaj gładka, ale mogą występować na niej dwa podłużne rowki (zagłębienia) podobnie jak w siekaczu centralnym. Zarys korony jest mniej symetryczny niż w siekaczu centralnym. Powierzchnia językowa jest wklęsła (ryc. I-23), o znacznie uwypuklonych listwach brzeżnych, tworzących wyraźnie zaznaczony guzek zębo-wy. Pod guzkiem zębowym znajduje się nie-wielkie zagłębienie zwane otworem ślepym (łac. foramen coecum) albo dołkiem językowym (łac. foveola lingualis). Niekiedy na powierzch-ni językowej w okolicy guzka zębowego wy-

23


CZ

YMY SIĘ Z

stępuje bruzda podniebienno-dziąsłowa (ryc. I-23). Miejsca te mogą być punktem wyjścia próchnicy. Linia zarysu od strony języko-wej jest wypukła w okolicy guzka zębowego i wklęsła od guzka do brzegu siecznego. Wy-raźnie zaznaczona wklęsłość powierzchni ję-zykowej siekacza bocznego odgrywa ważną rolę przy zwieraniu łuków zębów i ustalenia tzw. zwarcia centralnego. Korzeń siekacza górnego bocznego jest pojedynczy, stożkowaty dłuższy niż korzeń siekacza centralnego. Jego powierzchnie styczne są lekko spłaszczone. Cecha kąta jest na ogół wyraźna.

Przeciętne wymiary siekacza górnego boczne-

go (wg Woelfela)

szerokość korony 6,6 mm długość korony 9,8 mm długość całego zęba 22,5 mm

Ryc . I-19 . Siekacz centralny szczęki. Widok od strony wargowej.

Ryc . I-20 . Siekacz centralny szczęki. Widok od strony powierzchni stycznej.

Ryc . I-21 . Siekacz boczny. Widok od strony powierzchni wargowej.

guzek zębowy

Ryc . I-23 . Siekacz górny boczny. Widok od strony powierzchni językowej. W otworze ślepym wypełnienie amalga-matowe. Widoczna bruzda podniebien-no-dziąsłowa.

Ryc . I-22 . Siekacz boczny górny w posta-ci sopla lodu.

24

ROZDZIAŁ 1

Prawe zęby sieczne od lewych można odróż-nić po cechach: krzywizny korzenia, kąta i wy-pukłości korony.

Siekacze dolne

Siekacze dolne są najmniejszymi zębami ludzkimi, przy czym przyśrodkowe (central-ne) są mniejsze niż boczne (ryc. I-24). Koro-ny siekaczy dolnych kształtem przypominają dłuto. Granica pomiędzy koroną a korzeniem przebiega linią falistą z wypukłościami do-koronowymi na powierzchniach stycznych a dokorzeniowymi na powierzchni wargowej i językowej.

Powierzchnia wargowa koron tych zębów jest nieznacznie wypukła. Niekiedy można na niej zaobserwować dwie podłużne bruzdy (podob-nie jak w siekaczach górnych). Brzeg siecz-ny siekaczy centralnych tworzy linię prostą i przechodzi prawie pod kątem prostym w po-wierzchnie styczne. Cecha kąta Mühlreite-ra nie występuje więc w siekaczach central-nych dolnych. Częściej pojawia się w sieka-

czach dolnych bocznych. Niekiedy kąt sieka-cza bocznego utworzony pomiędzy brzegiem siecznym a powierzchnią styczną dalszą jest zaostrzony i jakby wyciągnięty w kierunku są-siedniego kła.

Na brzegach siecznych siekaczy dolnych poja-wiają się często tzw. miejsca starte (ang. facet). Są one wynikiem kontaktu siekaczy górnych i dolnych w czasie odgryzania pokarmu. Miej-

Ryc . I-24 . Siekacze dolne. Siekacz bocz-ny po stronie lewej, siekacz centralny po stronie prawej.

Podsumowanie Cechy różniące siekacze centralne od siekaczy bocznych

Siekacze centralne Siekacze boczne

korona szeroka również przyszyjkowo

korona bardziej symetryczna

korona mniejsza, wąska przyszyjkowo

korona mniej symetryczna

kąt bliższy prawie prosty kąt bliższy ostry, zaokrąglony

cecha kąta mniej wyraźna cecha kąta wyraźna

brzeg sieczny prostybrzeg sieczny skierowany dystalnie

w kierunku szyjki

otwór ślepy rzadko otwór ślepy często

cecha krzywizny korzenia słabo

zaznaczona

cecha krzywizny korzenia wyraźnie

zaznaczona

25


CZ

YMY SIĘ Z

sca starte w siekaczach górnych znajdują się na powierzchni językowej, a w siekaczach dol-nych na powierzchni wargowej.

Powierzchnia językowa siekaczy dolnych jest trójkątna z wierzchołkiem skierowanym w stronę szyjki zęba. Listwy brzeżne szkliwa są mało wyraźne. Guzek zębowy jest słabo zaznaczony. Powierzchnie styczne są również trójkątne z wierzchołkiem skierowanym do brzegu siecznego. Korzenie siekaczy dolnych są pojedyncze o charakterystycznym, bardzo wydatnym spłaszczeniu powierzchni stycz-nych w kierunku bliższo-dalszym. Natomiast w kierunku wargowo-językowym korzenie są szerokie (mają kształt wstążki).

W korzeniach siekaczy dolnych bocznych często występują dwa kanały, a nie jeden jak w pozostałych siekaczach. Bruzda na po-wierzchni dalszej korzeni siekaczy dolnych jest zawsze głębsza, co pozwala odróżnić zęby lewe od prawych. Korzenie siekaczy dolnych centralnych są na ogół proste, natomiast ko-rzenie siekaczy bocznych wykazują wyraźną cechę Mühlreitera.

Podsumowanie Cechy różniące siekacze centralne od siekaczy bocznych

Siekacze centralne Siekacze boczne

korona symetryczna

brak cechy wypukłości korony

korona niesymetryczna

cecha wypukłości korony wyraźna po

stronie dalszej

mniejsze od bocznych większe od centralnych

brak cechy krzywizny korzenia wyraźna cecha krzywizny korzenia

Przeciętne wymiary siekaczy dolnych

(wg Woelfela)

centralnego bocznego

szerokość korony 5,3 mm 5,7 mm długość korony 8,8 mm 9,4 mm długość całego zęba 20,8 mm 22,1 mm

Podsumowanie

Tabela poniżej przedstawia cechy różniące sie-kacze dolne centralne od siekaczy bocznych.Odróżnienie siekaczy górnych od dolnych jest łatwe. Górne są większe od dolnych. Korony górnych przypominają łopaty, dolnych – dłu-to. Korzenie siekaczy górnych są wypukłe ze wszystkich stron, a dolnych wyraźnie spłasz-czone w kierunku mezjalno-dystalnym. Sie-kacze prawe od lewych odróżnia się na pod-stawie trzech cech Mühlreitera oraz głębszej bruzdy na korzeniu po stronie dystalnej.

26

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

KŁY

Nazwa kły pochodzi od łacińskiej nazwy psa (caninus). W uzębieniu człowieka są cztery kły: dwa górne i dwa dolne. Są to najdłuższe zęby człowieka (26,4 mm i 25,9 mm – od-powiednio: kły górne i dolne). Położone są w szeregu zębowym za siekaczami w miejscu załamania łuku zębowego.

Powierzchnia bliższa kła kontaktuje się z powierzchnią dalszą siekacza boczne-go, a powierzchnia dalsza kła kontaktuje się z powierzchnią bliższą pierwszego przed-trzonowa. Kły są zębami, które najdłużej opierają się popularnym chorobom takim jak próchnica i choroby dziąseł. U wielu starszych ludzi są jedynymi zębami, które pozostają w jamie ustnej.

Kły pełnią następujące funkcje:

podtrzymują mięśnie warg i policzków, odcinają i rozdrabniają kęsy pożywienia, pełnią rolę ochronną dla przedtrzonowców i trzonowców przed poziomymi siłami powstają-cymi podczas żucia (tzw. prowadzenie na kłach), stanowią dobre, mocne filary dla mostów lub protez ruchomych.

Korona kłów jest wypukła. Kły różnią się od innych zębów bardziej żółtym kolorem. Ko-rzeń kłów jest pojedynczy, masywny, stożko-waty. Kły nie posiadają zwykle mamelonów, ale brzeg sieczny może być pokarbowany.

Kły górne

Powierzchnia wargowa kła górnego (ryc. I-4) zwiększa swoją szerokość od szyjki zęba do połowy długości korony, po czym zwęża się w kierunku brzegu siecznego. Brzeg siecz-

ny nie jest prosty jak u siekaczy, ale zała-many przez pojedynczy guzek, pod ką-tem rozwartym. Guzek jest zakończeniem wałka szkliwnego biegnącego przez po-wierzchnię wargową korony od środka tej powierzchni do brzegu siecznego. Po obu stronach wałka znajdują się niewielkie za-głębienia. Podłużny wałek szkliwny dzie-li powierzchnię wargową na dwie części: węższą bliższą i szerszą dalszą. Dokładnie w miejscu jego przebiegu przednia część łuku zębowego przechodzi w boczną. Guzek zę-bowy dzieli brzeg sieczny na dwa odcinki: mezjalny, który jest krótszy i dystalny, który jest dłuższy. Powstaje pomiędzy tymi odcin-kami charakterystyczny kąt rozwarty (105o) (ryc. I-4).

Powierzchnia językowa kła górnego jest wy-pukła (ryc. I-25). Wyraźny, podłużny wałek szkliwny biegnie od guzka brzegu siecznego do guzka językowego. Po obu stronach wałka szkliwnego znajdują się dwa płytkie zagłę-bienia. Kły ludzi dorosłych najczęściej mają płaskie powierzchnie językowe na skutek

Ryc . I-25 . Widok kła górnego od strony powierzchni językowej po stronie lewej i od strony bliższej po stronie prawej.

guzek zębowy

27


CZ

YMY SIĘ Z

fizjologicznego lub patologicznego starcia. Powierzchnie językową ograniczają dwa wał-ki szkliwne: bliższy i dalszy, które łączą się w obrębie guzka zębowego (ryc. I-25). Z trzech znajdujących się na tej powierzchni wałków najbardziej wyraźnym jest wałek ję-zykowy.

Powierzchnie styczne tworzą trójkątne płasz-czyzny (kształt klina) na skutek ogranicze-nia ich przez dwa wyraźne wałki szkliwne: językowy i wargowy. Podstawa tego trójkąta w okolicy szyjki zęba jest nieco uwypuklona w kierunku jego wierzchołka, czyli guzka brzegu siecznego (ryc. I-25).

Korzeń kła górnego jest pojedynczy, stożko-waty i najdłuższy ze wszystkich korzeni zę-bów człowieka (średnio 26,4 mm), ale opisano kły o długości 38 mm. Wierzchołek korzenia kła górnego jest bardzo cienki i często zakrzy-wiony w stronę dalszą (cecha korzenia). Na powierzchniach stycznych korzenia kła gór-nego przebiegają pojedyncze, podłużne bruz-dy. Bruzda na powierzchni dalszej jest głęb-sza niż na powierzchni bliższej (szczególnie w kłach dolnych). Powierzchnia wargowa ko-rzenia kła górnego jest wypukła i szersza niż powierzchnia językowa.

Kły dolne

Kieł dolny przypomina swym kształtem kieł górny, ale jest od niego nieco mniejszy (ryc. I-26). Zasadnicza różnica sprowadza się do kształtu brzegu siecznego. W kłach dolnych guzek brzegu siecznego jest mniej wydatny, a nieraz w ogóle niewidoczny. Wtedy brzeg sieczny kła dolnego przypomina równą linię brzegu siecznego siekaczy. Wałek szkliwny na powierzchni wargowej jest mniej wydatny,

a cała powierzchnia wargowa bardziej gładka i mniej wypukła aniżeli powierzchnia kła gór-nego. Korona kła dolnego wydaje się dłuższa i węższa aniżeli korona kła górnego. Kolejna różnica pomiędzy kłem górnym i dolnym do-tyczy powierzchni językowej, która jest wklę-sła lub nawet płaska. Guzek zębowy jest moc-no spłaszczony.Powierzchnia językowa kła dolnego, w prze-ciwieństwie do kła górnego nie ulega starciu w czasie aktu żucia. Powierzchnie styczne kła dolnego mają kształt klina (podobnie jak kły górne), ale są węższe ze względu na brak wyraźnego wałka szkliwnego na powierzchni językowej.

Guzek brzegu siecznego w kłach górnych od-chylony jest w stronę wargową w stosunku do długiej osi zęba, a w kłach dolnych – językowo, co sprawia, że korony kłów dolnych wydają się być pochylone w kierunku do jamy ustnej.Korzeń kła dolnego jest masywny, szeroki, ale krótszy niż korzeń kła górnego. Na jego po-wierzchniach: bliższej i dalszej widoczne są

Ryc . I-26 . Kieł górny (po lewej) i kieł dolny (po prawej). Widok od strony po-wierzchni wargowej.

28

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

głębokie, podłużne bruzdy. Zazwyczaj bruzda dalsza jest głębsza aniżeli bliższa (szczególnie w kłach dolnych). Cecha korzenia jest słabiej zaznaczona w kłach dolnych aniżeli górnych.Cechy kąta i wypukłości korony są na ogół wyraźne.

Przeciętne wymiary kłów wg Woelfela

górny dolny


Kły prawe od lewych odróżnia się na pod-stawie trzech cech Mühlreitera. Powierzch-nia styczna mezjalna jest węższa niż dystalna i dlatego jej przejście w brzeg siecznej leży dalej od szyjki zęba aniżeli powierzchni dy-stalnej.

PRZEDTRZONOWCE

Terminem przedtrzonowce określa się zęby, które znajdują się za kłami a przed zę-bami trzonowymi. Przedtrzonowce zastępu-ją w uzębieniu stałym trzonowce mleczne. Przedtrzonowców ma człowiek osiem, cztery w szczęce i cztery w żuchwie. Przedtrzonow-ce w szczęce noszą nazwę przedtrzonowców górnych, a w żuchwie – przedtrzonowców dolnych. Przedtrzonowce zajmują miejsce czwarte i piąte licząc od linii pośrodkowej każdej jamy ustnej. Stąd nazwy przedtrzo-nowców – ząb czwarty lub piąty górny i od-powiednio – ząb czwarty lub piąty dolny.

Funkcja przedtrzonowców polega nie tylko na rozdrabnianiu pokarmów, ale ma również duże znaczenie kosmetyczne. Przedtrzonowce podtrzymują kąty ust i policzki, co zapobiega

ich opadaniu. Brak przedtrzonowców gór-nych jest bardzo widoczny przy uśmiechu.Korona przedtrzonowców jest pentagonal-na (pięcioboczna). Powierzchnie policzkowe i językowe są wypukłe. Powierzchnia zgry-zowa ma przeważnie dwa guzki: policzkowy i językowy, oddzielone od siebie bruzdą (ryc. I-10). Wyjątek stanowią przedtrzonowce drugie dolne (zęby piąte), które w 54% mają trzy guzki (jeden policzkowy i dwa językowe). Powierzchnie styczne przedtrzonowców są czworoboczne. Korony tych zębów, pa-trząc od strony policzkowej są węższe w 1/3 przyszyjkowej aniżeli w części zgryzowej, co sprawia, że przestrzeń między tymi zębami (tzw. przestrzeń międzyzębowa) poszerza się w kierunku dziąsła, natomiast ulega zwęże-niu w kierunku powierzchni zgryzowej.Przedtrzonowce przeważnie mają korzeń pojedynczy, stożkowaty, z wyjątkiem przed-trzonowców górnych pierwszych, które naj-częściej posiadają dwa korzenie (policzkowy i językowy). W części wierzchołkowej korze-nie przedtrzonowców odchylają się zwykle w kierunku dalszym.

Punkty styczne pomiędzy przedtrzonowcami są szersze i położone bardziej w kierunku szy-jek zębów aniżeli w zębach przednich.

Przeciętne wymiary górnych przedtrzonowców

według Woelfela

pierwszy drugi


Wszystkie przedtrzonowce są szersze w kie-runku policzkowo-językowym niż bliższo-dalszym (korony średnio o 1,2 mm, a korzenie o 2,8 mm).

29


CZ

YMY SIĘ Z

PRZEDTRZONOWCE GÓRNE

Przedtrzonowiec górny pierwszy ma po-wierzchnię policzkową podobną do po-wierzchni wargowej sąsiedniego kła. Jest ona jednak znacznie mniejsza i w obrębie szyjki zęba węższa. Przez powierzchnię policzko-wą tego zęba przebiega podłużne uwypukle-nie szkliwa dzielące ją na dwie części: bliższą – węższą i dalszą – szerszą. To uwypuklenie szkliwa kończy się guzkiem, który dzieli kra-wędź zgryzowo-policzkową również na dwie części: bliższą – krótszą, i dalszą – dłuższą. Ząb czwarty posiada na ogół dwa korzenie, natomiast ząb piąty – na ogół jeden korzeń (ryc. I-27). Powierzchnia językowa jest bar-dziej wypukła aniżeli powierzchnia policz-kowa.

Powierzchnie styczne mają na ogół kształt czworoboku. Powierzchnia styczna bliższa jest nieznacznie wklęsła lub płaska, dalsza – nieco wypukła. Powierzchnia zgryzowa ma kształt trapezu o dłuższym boku od strony po-liczka, a krótszym od języka. Znajdują się na niej dwa guzki oddzielone bruzdą przebiegają-cą w kierunku bliższo-dalszym i rozszczepiają-cą się na końcach w liczne krótkie bruzdki (ryc. I-28). Guzek policzkowy jest zawsze wyższy i szerszy niż językowy. Guzki połączone są ze sobą wzdłuż krawędzi powierzchni zgryzowej listwami brzeżnymi szkliwa. Na stokach guz-ków, w kierunku bruzdy na środku powierzch-ni zgryzowej, przebiegają w linii środkowej niewielkie wałki szkliwne po jednym na każ-dym guzku. Wałek na guzku policzkowym jest bardziej wypukły niż na guzku językowym.

Przedtrzonowiec górny pierwszy ma w 80% dwa korzenie: policzkowy i językowy. W 19% może to być jeden korzeń, a w 1% – trzy ko-

Ryc . I-27 . Przedtrzonowce górne, przed-trzonowiec drugi (po lewej), przedtrzo-nowiec pierwszy (po prawej). Widok od strony powierzchni policzkowej.

Ryc . I-28 . Przedtrzonowce górne: drugi (po lewej), pierwszy (po prawej). Widok od strony powierzchni zgryzowej.

rzenie: dwa policzkowe i jeden językowy. Szer-szy kanał znajduje się z reguły podniebiennie (kanał językowy).Przedtrzonowiec górny pierwszy różni się od drugiego – poza dwoma korzeniami – więk-szym od językowego guzkiem policzkowym. W zębach przedtrzonowych dolnych te róż-nice są jeszcze bardziej wyraźne.

Przedtrzonowiec górny drugi jest nieco mniejszy niż pierwszy (ryc. I-28). Korona jego jest symetryczna i owalna. Guzki: policzkowy

30

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

i językowy są prawie jednakowej wielkości. Bruzda centralna na powierzchni zgryzowej jest krótka i posiada mało dodatkowych row-ków. Korzeń jest pojedynczy w 90%, podwójny – w 9%, a potrójny – w 1% przypadków. Nie-kiedy spotyka się przy wierzchołku pojedyn-czego korzenia rozdwojenie tworzące odga-łęzienie policzkowe i językowe. Korzeń jest spłaszczony w kierunku bliższo-dalszym. Na jego stycznych powierzchniach znajdują się głębokie bruzdy.

PRZEDTRZONOWCE DOLNE

Przedtrzonowce dolne w ogólnych zarysach są podobne do przedtrzonowców górnych. Korony przedtrzonowców dolnych, widziane od strony policzkowej mają kształt pentagonalny, pięcio-boczny. Widziane od strony powierzchni zgry-zowej są bardziej okrągłe od powierzchni zgry-zowej przedtrzonowców górnych (ryc. I-29).

Przedtrzonowiec dolny pierwszy jest nieco dłuższy od przedtrzonowca dolnego drugie-go (ryc. I-30). Ma również znacznie większy guzek policzkowy. Różnica wysokości między

guzkami jest większa niż w przedtrzonow-cu górnym pierwszym. Bruzda przebiegająca w kierunku bliższo-dalszym jest pośrodku przerwana, ponieważ w tym miejscu przebiega wałek szkliwa łączący obydwa guzki. Często zamiast bruzdy spostrzega się dwa małe wgłę-bienia po obu stronach wałka (ryc. I-31).

Ryc . I-30 . Przedtrzonowce dolne: drugi (po stronie lewej), pierwszy (po stronie prawej). Widok od strony powierzchni policzkowej.

Ryc . I-31 . Przedtrzonowiec dolny pierwszy. Widok od strony powierzchni zgryzowej.

Ryc . I-29 . Przedtrzonowce dolne drugie, a – odmiana trzyguzkowa, b – odmia-na dwuguzkowa. Widok od strony po-wierzchni zgryzowej.

31


CZ

YMY SIĘ Z

Przedtrzonowiec dolny drugi ma koronę nieznacznie szerszą niż przedtrzonowiec dol-ny pierwszy. Istnieją dwie popularne odmiany powierzchni zgryzowej przedtrzonowa dolne-go drugiego. W odmianie pierwszej (43% tych zębów) istnieją dwa guzki: policzkowy i języ-kowy (ryc. I-29b). W odmianie drugiej (54,2%) – trzy guzki: dwa językowe i jeden policzkowy (ryc. I-29a). W 2,8% przypadków występuje odmiana czteroguzkowa. Kształt powierzch-ni policzkowej wyżej wymienionych odmian jest bardzo podobny. Większość przedtrzo-nowców, zarówno pierwszych jak i drugich posiada powierzchnie policzkowe gładkie, ale około 20% tych zębów ma na tej powierzchni bruzdy. Upodobnienie przedtrzonowców do trzonowców nosi nazwę molaryzacji (łac. mola-risatio). Przedtrzonowce stanowią przejściowy typ zębów od jednoguzkowca (kieł) do wielo-guzkowca (trzonowiec).

Powierzchnia językowa przedtrzonowców jest wypukła, a powierzchnie styczne płaskie. Ko-rzenie przedtrzonowców dolnych są pojedyn-cze, ale mogą posiadać więcej niż jeden kanał.Odróżnianie przedtrzonowców górnych od dolnych opiera się na charakterystycznym po-chyleniu przedtrzonowców dolnych w kierun-ku dna jamy ustnej oraz na kształcie korony i korzenia. Powierzchnie zgryzowe przed-trzonowców górnych są owalne o dłuższej osi policzkowo-językowej, a dolnych – bardziej zaokrąglone. Korzenie przedtrzonowców górnych są spłaszczone w kierunku bliższo-dalszym, a dolnych – zaokrąglone. Ponadto przedtrzonowiec górny pierwszy posiada na ogół dwa korzenie: policzkowy i językowy.

Przedtrzonowce prawe od lewych odróżnia się na podstawie trzech cech Mühlreitera a przede wszystkim – długości bliższych i dalszych od-

cinków krawędzi zgryzowo-policzkowych i głębokości bruzd na korzeniach. Bruzda na powierzchni dalszej jest prawie zawsze głębsza niż na powierzchni bliższej.

TRZONOWCE

Za przedtrzonowcami znajdują się w jamie ustnej zęby trzonowe, zwane też trzonow-cami . Człowiek powinien mieć dwanaście trzonowców, po sześć w szczęce i żuchwie.

Rozróżnia się trzonowce górne i dolne lub pierwsze, drugie i trzecie. Trzonowiec pierw-szy nazywany jest również zębem sześciolet-nim, a drugi – dwunastoletnim w związku z czasem wyrzynania się tych zębów w jamie ustnej dziecka. Trzonowiec trzeci nazywa-ny jest zębem mądrości (łac. dens sapientiae). Trzonowiec trzeci (jeden lub więcej) nie pojawia się w jamie ustnej u 20% populacji. Ząb ten jest ostatnim zębem w łuku zębo-wym. Jego powierzchnia dalsza nie kontak-tuje z żadnym innym zębem. Ząb „mądrości” sprawia często wiele problemów klinicznych ze względu na tzw. utrudnione wyrzynanie i łatwe uleganie próchnicy na skutek zalega-nia płytki nazębnej.

Trzonowce są największymi zębami w uzę-bieniu człowieka. Są to zęby wieloguzkowe i wielokorzeniowe. Wyrzynają się w miejscach w których nie było zębów mlecznych. Kształt koron mają sześcienny, a wymiary tych ko-ron zmniejszają się stopniowo od trzonowca pierwszego do trzeciego. Różnica wielkości występuje wyraźniej w stosunku do zębów górnych aniżeli dolnych.

32

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Trzonowce górne mają na ogół trzy korzenie: dwa policzkowe i jeden językowy, a trzonow-ce dolne dwa korzenie: bliższy i dalszy.Funkcja trzonowców, podobnie jak przed-trzonowców polega na żuciu i rozcieraniu pokarmów oraz utrzymaniu pionowego wy-miaru twarzy co ma duże znaczenie estetycz-ne. Trzonowce utrzymują ponadto inne zęby w prawidłowym położeniu w łuku zębowym. Utrata zębów trzonowych (sześciu w szczęce i sześciu w żuchwie) powoduje zapadnięcie się policzków i starczy wyraz twarzy. Utrata sześciu lub więcej zębów trzonowych może spowodować problemy kliniczne ze stawem skroniowo-żuchwowym.

TRZONOWCE GÓRNE

Trzonowiec górny pierwszy jest największym trzonowcem szczęki. Posiada pięć powierzch-ni: policzkową, językową, dwie styczne i po-wierzchnię zgryzową. Powierzchnie policz-kowa i językowa są wypukłe. Na powierzchni policzkowej widoczna jest płytka bruzda dochodząca prawie do rozwidlenia korzeni (łac. furcatio). Jest ona przedłużeniem bruz-dy powierzchni zgryzowej. Na powierzchni językowej znajduje się również płytka bruzda przechodząca z powierzchni zgryzowej. Po-wierzchnia styczna bliższa jest nieznacznie wklęsła, szersza i wyższa niż dalsza, która jest nieco wypukła.Korona trzonowca górnego pierwszego posia-da trzy duże guzki (bliższo-policzkowy, dal-szo-policzkowy i bliższo-językowy). Czwarty guzek (dalszo-językowy) jest znacznie mniej-szy. Niekiedy (według Zuckerkandla w 26%) na powierzchni językowej największego guz-ka bliższo-językowego występuje guzek pią-ty – tzw. guzek Carabellego (łac. tuberculum Carabelli) (ryc. I-32).

Powierzchnia zgryzowa ma kształt czworo-boku. Pomiędzy guzkami znajdują się trzy bruzdy: dwie dłuższe i jedna krótsza, przypo-minające literę H. Największy guzek bliższo-językowy jest połączony skośnym wałkiem szkliwnym z guzkiem dalszo-policzkowym. Jest to cecha charakterystyczna wyłącznie trzonowców górnych (ryc. I-32).

Trzonowiec górny pierwszy ma na ogół trzy korzenie: dwa policzkowe i jeden językowy (ryc. I-11). Korzeń policzkowy bliższy jest większy i bardziej spłaszczony niż korzeń policzkowy dalszy. Jego wierzchołek jest zazwyczaj zakrzy-wiony w mniejszym lub w większym stopniu dystalnie. Korzenie policzkowe położone są blisko siebie, natomiast korzeń językowy jest odchylony w stronę podniebienia, stąd też bywa nazywany korzeniem podniebiennym. Korzeń językowy ma kształt stożkowaty. Jego powierzchnia językowa jest szeroka i na niej

Ryc . I-32 . Trzonowiec górny pierwszy. Guzek Carabellego. Widok od strony po-wierzchni zgryzowej

33


CZ

YMY SIĘ Z

znajduje się podłużna bruzda będąca przedłu-żeniem bruzdy przebiegającej na powierzchni językowej korony. Bruzda ta stanowi charakte-rystyczną cechę rozpoznawczą trzonowca gór-nego pierwszego.

Przeciętne wymiary trzonowca górnego pierw-

szego wedlug Woelfela

długość całego zęba 20,9 mm długość korony zęba 7,5 mm długość korzeni 13,4 mm

Trzonowiec górny drugi jest nieco mniejszy niż trzonowiec górny pierwszy. Zuckerkandl wyróżnił trzy odmiany powierzchni zgryzo-wej tego zęba (ryc. I-33).

1 Odmiana pierwsza. Korona kształtem przypo-mina koronę trzonowca górnego pierwszego (jest czworokątna). Różnica polega na braku guzka Carabellego lub jest on bardzo mały.

2 Odmiana druga. Korona ma kształt trójkąt-ny, co jest spowodowane brakiem guzka dal-szo-językowego.

3 Odmiana trzecia. Korona jest skrócona w kierunku bliższo-dalszym, a wydłużo-na w kierunku policzkowo-językowym.

Ryc . I-33 . Odmiany trzonowca górnego drugiego. Widok od strony powierzchni zgryzowej.

b b b

Powierzchnia zgryzowa kształtem swoim przypomina owal lub elipsę. Na powierzch-ni tej znajdują się cztery guzki. Od strony policzkowej znajduje się pojedynczy guzek, odpowiednik guzka bliższo-policzkowego od strony językowej – odpowiednik guzka dalszo-językowego. Pomiędzy nimi znajdu-ją się dwa stłoczone guzki: dalszo-policzko-wy i bliższo-językowy.

Trzonowiec górny drugi ma trzy korzenie: dwa policzkowe, korzeń bliższo-policzkowy i korzeń dalszo-policzkowy oraz jeden korzeń językowy. Korzenie trzonowca górnego dru-giego są nieco krótsze niż korzenie trzonowca górnego pierwszego. Niekiedy korzenie po-liczkowe zrastają się. Korzeń językowy jest nieco dłuższy od korzeni policzkowych. Ma, podobnie jak korzeń językowy trzonowca gór-nego pierwszego kształt banana, ale jest mniej wygięty w kierunku policzkowym.

Przeciętne wymiary trzonowca górnego dru-

giego według Woelfela

długość całego zęba 20,0 mm długość korony 7,6 mm

34

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Długość korzeni

policzkowy-bliższy 12,9 mm policzkowy-dalszy 12,1 mm językowy 13,5 mm

Trzonowiec górny trzeci zwany też jest zę-bem mądrości, bo wyrzyna się późno – w wie-ku 18-20 lat. Jest najmniejszym trzonowcem szczęki. Jego budowa morfologiczna wykazuje znaczne różnice, największe jakie spotyka się w uzębieniu człowieka. Tylko w bardzo rzad-kich przypadkach osiąga wielkość trzonowca pierwszego i wtedy na jego powierzchni zgry-zowej może znajdować się 6-8 guzków. Często występuje w postaci szczątkowej i ma kształt sopla. U około 20% populacji brakuje jednego lub więcej zębów mądrości.

Powierzchnia zgryzowa trzonowca trzeciego w 71% przypadków ma trzy guzki, a w 10% – cztery. Pozostałe 19% to odmiany nietypo-we. Do takich należy typ powierzchni zgryzo-wej ukształtowanej promieniście z wałeczków szkliwnych i oddzielających je bruzd, któ-re zbiegają się we wspólnym zagłębieniu na środku powierzchni zgryzowej.

Trzonowiec górny trzeci, podobnie jak pierw-szy i drugi, ma trzy korzenie: dwa policzko-we i jeden językowy. Różnica pomiędzy tymi zębami polega na tym, że korzenie trzonowca trzeciego najczęściej są ze sobą zlane na całej lub prawie całej długości. Są również krótsze o 2-2,5 mm aniżeli odpowiednie korzenie trzonowca pierwszego i drugiego. Ponadto charakteryzuje je znaczne zakrzywienie prze-ważnie w kierunku dalszym.

Znaczna zmienność kształtu koron i korzeni zębów mądrości nie pozwala na opisanie ich typowych postaci. Zmienność ta jest charak-

terystyczną cechą rozpoznawczą tych zębów, występującą na skutek ich redukcji w uzębie-niu człowieka. Nie jest prawdą, że zęby mą-drości częściej od innych trzonowców ulegają próchnicy, ponieważ mają mniej zmineralizo-wane szkliwo. Natomiast prawdą jest, że czę-sta próchnica tych zębów spowodowana jest zaniedbaniami higienicznymi wynikającymi z dalekiego położenia tych zębów w jamie ust-nej i skomplikowanej budowy anatomicznej.

TRZONOWCE DOLNE

Trzonowce dolne cechuje większa stałość kształtu niż górne. Korony wszystkich trzo-nowców dolnych mają kształt prostokąta; są w sposób dla nich charakterystyczny szersze w kierunku bliższo-dalszym niż przedsionko-wo-językowym (ryc. I-34).

Trzonowce dolne drugie posiadają cztery guzki: dwa przedsionkowe i dwa językowe. Guzki te są prawie tej samej wielkości. Często (w 81% przypadków) trzonowce dolne pierw-sze i trzecie posiadają mały piąty guzek, który jest położony dystalnie od strony przedsion-kowej. Patrząc na korony trzonowców dolnych od strony bliższej lub dalszej można zauwa-żyć ich pochylenie w kierunku językowym.

Najbardziej charakterystyczną cechą różnią-cą trzonowce górne od dolnych jest liczba korzeni. Trzonowce górne posiadają trzy ko-rzenie: dwa przedsionkowe i jeden języko-wy, a trzonowce dolne dwa korzenie: bliższy i dalszy. Korzeń bliższy jest nieco dłuższy niż korzeń dalszy (ryc. I-35).

Powierzchnia przedsionkowa trzonowca dolnego pierwszego ma kształt trapezu o krótszej podstawie przy szyjce zęba. Na po-

35


CZ

YMY SIĘ Z

wierzchni tej spostrzega się bruzdę przecho-dzącą na nią z powierzchni zgryzowej. Bruz-da ta w połowie wysokości korony kończy się niewielkim zagłębieniem, zwanym otworem ślepym (łac. foramen coecum). W przypadkach w których powierzchnia zgryzowa trzonowca dolnego pierwszego jest pięcioguzkowa, na po-wierzchni policzkowej występują dwa rowki. Powierzchnia językowa jest wypukła. Prze-biega na niej krótka bruzda przechodząca z powierzchni zgryzowej. Bruzda ta sięga do 1/3 wysokości korony.

Ryc . I-34 . Trzonowce dolne: drugi (po stronie lewej), pierwszy (po stronie pra-wej). Widok od strony powierzchni zgry-zowej.

Ryc . I-35 . Trzonowce dolne: drugi (po stronie lewej) i pierwszy (po stronie prawej). Widok od strony powierzchni policzkowej.

Powierzchnia styczna dalsza jest bardziej wy-pukła niż bliższa, która jest szersza i bardziej płaska.

Na powierzchni zgryzowej znajduje się pięć guzków – trzy policzkowe i dwa językowe, od-dzielone od siebie bruzdami (ryc. I-34). Poza bruzdami głównymi są również małe bruzdy dodatkowe.

Trzonowiec dolny pierwszy ma dwa ko-rzenie: bliższy i dalszy. Korzenie są szero-kie w kierunku przedsionkowo-językowym, a spłaszczone w kierunku bliższo-dalszym. Na spłaszczonych powierzchniach znajdują się podłużne bruzdy, z wyjątkiem dystalnej powierzchni korzenia dystalnego.

Przeciętne wymiary trzonowca dolnego pierw-

szego według Woelfela


Długość korzeni

bliższy 14,0 mm dalszy 13,0 mm

Trzonowiec dolny drugi jest mniejszy niż pierwszy. Ma cztery guzki: dwa przedsionko-we i dwa językowe. Guzki są podobnej wielko-ści (nieznacznie większe od strony językowej). Na powierzchni policzkowej tego zęba znaj-duje się zawsze tylko jedna bruzda zakończo-na otworem ślepym. Bruzda ta oddziela guzek przedsionkowy-bliższy od przedsionkowego-dalszego. Powierzchnia zgryzowa jest kwa-dratowa. Korona trzonowca dolnego drugiego wydaje się być szersza w okolicy szyjki zęba niż pierwszego trzonowca. Spowodowane to jest brakiem (w trzonowcu drugim) piątego guzka od strony dalszej.

36

ROZDZIAŁ 1

UC

ZYM

Y SIĘ Z

Podobnie jak trzonowiec dolny pierwszy, trzonowiec dolny drugi ma dwa korzenie: bliższy i dalszy. W tym przypadku również korzeń bliższy jest nieco krótszy od korze-nia dalszego. Korzenie te często zbliżają się do siebie, nawet mogą być ze sobą zrośnię-te. Czasami spotyka się trzonowca drugiego z szypułkowatym korzeniem dodatkowym (łac. radix endomolaris).

Przeciętne wymiary trzonowca dolnego dru-

giego według Woelfela


Długość korzeni

korzeń bliższy 13,9 mm korzeń dalszy 13,0 mm

Trzonowiec dolny trzeci jest najmniejszym trzonowcem dolnym. Cechuje go, podobnie jak górny ząb mądrości, zmienność kształtu i wielkości, jednak w mniejszym stopniu. Na-leży do grupy zębów ulegających zanikowi. Ze względu na swoje położenie (ostatni w łuku zębowym) stwarza liczne problemy klinicz-ne. Do takich problemów należy utrudnione, ze względu na brak miejsca, wyrzynanie się zęba. Dlatego dentyści często zalecają usunię-cie tego zęba jako profilaktykę mogących się pojawić problemów. Z drugiej strony zdrowy i prawidłowo wyrznięty ząb mądrości może służyć jako filar dla uzupełnienia protetyczne-go w przypadku, kiedy nie ma innych zębów trzonowych.

Korona dolnego zęba mądrości często przy-pomina koronę drugiego trzonowca dolnego (z czterema guzkami) lub koronę trzonowca dolnego pierwszego (z pięcioma guzkami). Guzki językowe trzonowca dolnego trzecie-

go są większe niż guzki policzkowe. Ta cecha pozwala na odróżnienie zębów prawych od le-wych. Zarys powierzchni zgryzowej jest pro-stokątny lub owalny i szerszy w kierunku bliż-szo-dalszym niż przedsionkowo-językowym.

Trzonowiec dolny trzeci posiada dwa korze-nie: bliższy i dalszy. Korzenie te często zlewają się ze sobą. Częściej niż korzenie pierwszego i drugiego trzonowca dolnego, korzenie dol-nego zęba mądrości zakrzywiają się dystalnie. Ząb ten może mieć więcej niż dwa korzenie.

Zęby mądrości mogą przypominać kształtem powierzchni zgryzowej zęby trzonowe dolne pierwsze lub drugie. Na ogół jednak posiadają pewne cechy charakterystyczne:1 pięcioguzkowy ząb mądrości może mieć ko-

ronę nieco większą niż drugi trzonowiec;2 korony zębów mądrości są „bulwiaste”;3 guzki na powierzchni zgryzowej leżą bliżej

siebie niż u innych trzonowców;4 powierzchnia zgryzowa jest mocno pobruż-

dżona ze względu na liczne bruzdy; 5 korzenie są krótkie, często zlane (szczegól-

nie w szczęce);6 korzenie są dystalnie zakrzywione w jednej

trzeciej wierzchołkowej (szczególnie w żu-chwie).

Piśmiennictwo

1. Aleksandrowicz R., Ciszek B.: (2008) Anatomia kliniczna głowy i szyi. PZWL, W-wa

2. Knychalska-Karwan Z. (2008) Stomatolo-gia zachowawcza wieku rozwojowego. Wy-dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

3. Łasiński W. (1993) Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL,W-wa.

37


4. Norton N.S. (2009) Atlas głowy i szyi dla stomatologów Nettera. Elsevier Urban & Partner, Wrocław.

5. Sobbotta J. Atlas anatomii człowieka t.1 opr.Pabst R.,Putz R. (2007),Urban & Partner,Wrocław.

6. Woelfel J.B.,Scheid R.C. (2002) Dental Anatomy. Lippincott, Williams & Wilkins, Philadelphia, Baltimore, NY,London.

7. Wożniak W. (2001) Anatomia człowieka. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław.

Narzędzia i materiały

ROZDZIAŁ 2

40

ROZDZIAŁ 2

41

NARZĘDZIA I MATERIAŁY DO WYPEŁNIEŃU

CZ

YMY SIĘ Z

NARZĘDZIA

Kształtki

Podczas wypełniania ubytków znajdujących się na powierzchniach stycznych, ubytków pod-dziąsłowych i ubytków złożonych należy sto-sować kształtki (formówki). Umożliwiają one odbudowę brakujących ścian zęba, nadają im anatomiczny kształt, zabezpieczają przed po-wstaniem nadmiarów przy brzegu dodziąsło-wym. Wyróżniamy kształtki proste i złożone.

Kształtki proste

Do kształtek prostych zaliczamy paski, for-mówki do ubytków V klasy i korony polie-strowe do ubytków IV klasy lub rozległej od-budowy.

Paski

Paski są jednym z elementów kształtki złożonej lub stosowane są samodzielnie. Podczas wypeł-niania ubytków klasy III, IV stosujemy paski poliestrowe dociskając je zawsze do zęba leczo-nego klinem. Szerokość paska należy dobrać do wielkości ubytku. Prawidłowo założony pasek powinien zachodzić na ząb około 1 mm poniżej brzegu dodziąsłowego ubytku i 1 mm powyżej brzegu dosieczonego.Paski metalowe stosowane są również podczas opracowywania w celu ochrony zęba sąsiadują-cego z ubytkiem. Wówczas stosowany jest pasek prosty, bez brzuszka, odcinany z rolki.

Formówki do V klasy

Stosowanie formówek podczas wypełniania ubytków przydziąsłowych (V klasy lub ubyt-ków abrazyjnych) zapewnia lepszą szczelność

wypełnienia, ułatwia nadanie kształtu anato-micznego i przyspiesza wykonanie zabiegu. Wypełniając ubytek materiałem szkłojonome-rowym możemy zastosować formówkę alumi-niową (ryc. II-1), którą można ze względu na jej plastyczność docisnąć do zęba. Przed wy-pełnieniem ubytku materiałem należy spraw-dzić czy kształtka ta obejmuje cały zarys za-chodząc na ząb wokół całego ubytku na szero-kość co najmniej 0,5-1 mm. Ma to znaczenie gdyż nieco mniejsza kształtka może zsunąć się podczas dociskania i zniekształcić wypełnie-nie. Jeżeli formówka jest za duża można ją do-ciąć lub dopasować mniejszą.Podczas wypełniania ubytku materiałem zło-żonym światłoutwardzalnym lub cementem szkłojonomerowym modyfikowanym żywi-cą musimy zastosować formówki wykonane z przezroczystego plastiku. Kształtki produ-kowane przez firmę Kerr Hawe mają specjalny przezroczysty uchwyt ułatwiający dociskanie i naświetlanie (ryc. II-2).

Ryc . II-1 . Kształtki jednościenne aluminiowe do klasy V (do wypełniania materiałami che-moutwardzalnymi).

Ryc . II-2 . Kształtki jednościenne plastiko-we do klasy V (do wypełniania materiałami światłoutwardzanymi)

42

ROZDZIAŁ 2

Ubytek wypełniamy z nadmiarem i dociska-my materiał wcześniej dopasowaną kształtką. Nadmiary materiału, który został wyciśnięty spod kształtki usuwamy nakładaczem lub apli-katorem zwilżonym żywicą. Można również naświetlić wstępnie wypełnienie przez około 3 s i nadmiary wokół formówki odłamać na-kładaczem, po czym konieczne jest dokończe-nie naświetlania.

Korony poliestrowe

Kształtki złożone

Kształtki złożone stosuje się podczas wypeł-niania ubytków klasy II oraz wyjątkowo klasy III, IV lub V.

Kształtki pierścieniowe Nyströma

Kształtki pierścieniowe składają się z napinacza oraz paska obejmującego pierścieniem leczony ząb. Najpopularniejszym napinaczem pier-ścieniowym jest napinacz Nyströma. Okienko, przez które wychodzi pasek z tego napinacza ma kształt trapezu. Węższym bokiem zawsze musi być ustawione w stronę dziąsła. Standar-

dowo napinacz umieszcza się w przedsionku, jednak w sytuacji gdy zarys ubytku znacznie przekracza krawędź przedsionkowo-styczną można spróbować założyć napinacz od strony językowej. Istotne jest aby okienko napinacza znajdowało się blisko ubytku, wówczas dzięki trapezowatemu kształtowi okienka pasek jest mocniej napinany w okolicy przydziąsłowej.Wyróżniamy dwa modele kształtki pierście-niowej. Model I do wypełniania ubytków w zębach 2 i 4 ćwiartki uzębienia, a model II do wypełniania ubytków w ćwiartkach 1 i 3 (przy zakładaniu napinacza od strony przed-sionkowej) (ryc. II-3). Paski stosowane do tego napinacza to głównie paski metalowe. Dobór odpowiedniego paska ułatwia odbudowę ana-tomicznego kształtu i uzyskanie punktu stycz-nego na odpowiedniej wysokości. Najlepsze efekty można osiągnąć stosując paski konturo-wane, czyli z nadaną wypukłością powierzch-ni stycznej oraz „z brzuszkiem”, czyli szersze na powierzchni stycznej, tak aby mogły odpo-wiednio głęboko objąć ząb poniżej brzegu do-dziąsłowego. Powinny one być wykonane z jak najcieńszej blachy (ryc. II-4). Jeżeli pasek jest zbyt szeroki, wystaje dużo ponad leczony ząb i zasłania ubytek można go przyciąć nożyczka-mi do wysokości 1 mm ponad listwę brzeżną.

Ryc . II-3 . Napinacze pierścieniowe Nyströma.

Ryc . II-4 . Paski konturowane z brzuszkiem do napinaczy pierścieniowych.

43


CZ

YMY SIĘ Z

Kształtka jednościenna Ivory

Kształtki jednościenne Ivorego gorzej od kształtek pierścieniowych obejmują ząb. Trud-niej jest uzyskać dokładne przyleganie paska do brzegów przedsionkowych i językowych ubytku. Ponadto kleszcze tego napinacza wci-skają się w niszę zębową po zdrowej stronie zęba. Powoduje to przesunięcie leczonego zęba i utrudnia odbudowę punktu stycznego. Jeżeli jednak są stosowane to koniecznie na-leży zakładać paski konturowane, gdyż paski płaskie odbudowują punkt styczny zbyt wy-soko. Tak wysoko odbudowany punkt styczny łatwo zniszczyć opracowując listwę brzeżną krążkami ściernymi.

Kształtki sekwencyjne

Założenie koferdamu i kształtki Nyströma, a szczególnie Ivorego sprawia wiele kłopotu. Dlatego coraz chętniej stosowane są kształtki se-kwencyjne (ryc. II-5). Umożliwiają one założe-nie koferdamu oraz wypełnienie kilku ubytków. Zaletą umocowania paska klamrą przypomina-jącą klamrę do koferdamu jest rozpychanie zę-bów poszerzające leczoną okolicę. Jednak przy-leganie paska w okolicy przydziąsłowej nie jest dokładne, dlatego tak ważne jest w tym przy-padku zastosowanie klinów. Najpierw wprowa-dza się między zęby pasek, następnie dociska go klinem lub klinami, a na końcu zakłada klam-rę. Należy ocenić czy ramiona klamry mają się znajdować przed czy za paskiem, ponieważ ma to wpływ na dokładność jego przylegania. Wadą tego systemu jest niemożność wypełnienia ubyt-ku, którego brzegi przekraczają znacznie krawę-dzie styczno-przedsionkową lub styczno-języ-kową. Wadę tę zmniejszają płaskie, szerokie ra-miona klamry, które lepiej dociskają pasek niż ramiona okrągłe.

Inne

Istnieje wiele systemów mocowania pasków wokół zęba np. formówki Walsera (ryc. II-6) czy SuperMat (II-7). Najważniejsze jest jed-nak dopasowanie odpowiedniej wielkości i o odpowiedniej wypukłości paska.

Ryc . II-5 . Kształtka sekwencyjna (pasek + klamra).

Ryc . II-6 . Kształtka Walsera.

Ryc . II-7 . Kształtka pierścieniowa z napina-czem typu Supermat.

44

ROZDZIAŁ 2

Kliny

Kliny odgrywają bardzo ważną rolę podczas wypełniania ubytków na powierzchniach stycznych. Dociskają pasek do leczonego zęba zapewniając izolację od płynu kie-szonkowego, krwi i śliny, a co za tym idzie – szczelność wypełnienia. Zapobiegają rów-nież powstawaniu nawisów wypełnienia oraz rozsuwają zęby. Kliny występują w różnych rozmiarach. Delikatne rozsunięcie zębów podczas wypełniania ubytków na powierzch-niach stycznych ma kluczowe znaczenie przy uzyskaniu punktu stycznego. Brak rozsunię-cia zębów klinem może spowodować bowiem pozostanie szczeliny między zębami grubości paska metalowego.

Kliny można również stosować podczas wy-pełniania rozległych ubytków przydziąsło-wych. Wprowadza się wtedy kliny do obu ni-szy (bliższej i dalszej). Stosuje się je również podczas opracowywania ubytków. Wsuwa się je wówczas między leczony ząb a pasek me-talowy chroniący ząb sąsiedni. Klin ma wtedy za zadanie utrzymanie paska, ochronę dziąsła, odsłonięcie i ułatwienie opracowania brzegu dodziąsłowego oraz rozsunięcie zębów, co ułatwia opracowanie brzegów stycznych.

Kliny mają przekrój trójkątny z jedną za-okrągloną powierzchnią. Właśnie tę po-wierzchnię należy kierować w stronę dziąsła. Jedynie w sytuacji kiedy brzeg dodziąsłowy ubytku ma wklęsły kształt (jak na przykład w okolicy szyjki anatomicznej na powierzch-ni bliższej górnych pierwszych przedtrzo-nowców), można tą zaokrągloną powierzch-nią klina docisnąć pasek. Kliny należy wpro-wadzać od strony szerszej niszy zębowej, po-woli i delikatnie, aby nie powodować nie-

przyjemnego uczucia rozpierania zębów. Gwałtowne wprowadzenie szerokiego kli-na może spowodować powstanie pęknięć na ścianie dodziąsłowej leczonego zęba. Pamię-tać należy, że klin powinien dokładnie doci-snąć pasek kształtki i rozsunąć zęby co naj-mniej o grubość paska metalowego.

Kliny drewniane

Kliny produkowane są z drewna klonowego. Rozmiary klinów drewnianych są oznaczone kolorami co ułatwia komunikację z asystą (ryc. II-8). Mają one również tę zaletę, że pod wpływem wilgoci delikatnie pęcznieją. Jeśli wykonane są z miękkiego drewna, nie powodują silnej kompresji podczas wprowa-dzania.

Kliny plastikowe

Stosowanie popularnych przed laty klinów plastikowych, które są przezierne było po-dyktowane teorią o kierunkowym skurczu materiałów złożonych. Uważano, że naświe-tlanie wypełnienia poprzez przezierny klin dociskający pasek poliestrowy spowoduje

Ryc . II-8 . Kliny drewniane.

45


CZ

YMY SIĘ Z

ukierunkowanie skurczu w stronę klina. Jed-nak teoria ta została obalona, gdyż okaza-ło się, że naświetlanie wypełnienia od stro-ny stycznej powoduje jedynie zmniejszenie natężenia światła padającego na wypełnienie i przez to poprawę szczelności, a nie powo-duje ukierunkowania skurczu polimeryza-cyjnego. Okazało się również, że ilość świa-tła odbijanego przez kliny w kierunku wy-pełnienia to zaledwie około 8% światła wy-chodzącego z końcówki światłowodu. Taka ilość światła może spowodować niepełną po-limeryzację. Obecnie do odbudowy punktu stycznego między zębami bocznymi najczę-ściej stosuje się wygodniejsze paski metalowe z klinami drewnianymi.

Dobrej jakości kliny przezierne wykonane są z miękkiego plastiku i wyposażone dodatko-wo w płytkę odbijającą światło na boki. Takie kliny mogą z powodzeniem zastępować kliny drewniane, lecz nie należy liczyć na polime-ryzację materiału wypełniającego poprzez klin. (ryc. II-9)

Wymagany zestaw wierteł

1 Wiertło różyczkowe na mikrosilnik nr 12, 14, 16 (ryc. II- 10)

2 Wiertło różyczkowe nr 0 (ryc. II-11)3 Kulka diamentowa na turbinę nr 12, 14, 16

(zielony pasek) (ryc. II-12)4 Płomyk diamentowy na turbinę z drobnym

nasypem diamentowym (żółty) (ryc. II-13)5 Ostry stożek diamentowy na turbinę (ryc.

II-12)6 Walec diamentowy na turbinę (ryc. II-14)7 Kamień arkansasowy o kształcie płomyka

i kulki (ryc. II-10)8 Krążki polerownicze i gumki (ryc. II-15, II-16)9 Szczoteczka na mikrosilnik (ryc. II-17)10 Żywica typu Block Out (ryc. II-18)11 Koferdam

Ryc . II-9 . Kliny plastikowe odbijające światło.

Ryc . II-10 . Wiertła typu różyczka na mikrosil-nik – rozmiary 012, 014, 016 oraz kamienie arkansasowe.

Ryc . II-11 . Wiertła typu różyczka na mikrosil-nik – rozmiary 018, 006.

46

ROZDZIAŁ 2

Ryc . II-12 . Kamienie diamentowe w kształcie kulki i ostrego stożka.

Ryc . II-13 . Płomyki diamentowe z drobnym nasypem.

Ryc . II-14 . Walce diamentowe.

Ryc . I

STOMATOLOGIA ZACHOWAWCZA · 2019. 10. 7. · STOMATOLOGIA ZACHOWAWCZA Współczesne metody opracowania i wypełniania ubytków próchnicowych ANATOMIA ZĘBÓW STAŁYCH Podręcznik

Documents