Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego

Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego

w Gnieźnie

Gniezno 2015

Publikacja towarzysząca wystawie Dawna wytwórczość na ziemiach polskich zorganizowanej w dniach 29 kwietnia – 4 października 2015 roku w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

Autor scenariusza i kurator wystawy Łukasz Kaczmarek

Autorzy tekstówEugeniusz Cnotliwy, Aldona Garbacz, Artur Jedynak, Łukasz Kaczmarek, Hanna Kóčka-Krenz, Jerzy Maik, Przemysław Makarowicz, Marcin Woźniak

Redakcja i opracowanie kataloguŁukasz Kaczmarek

Redakcja wydawniczaDariusz Stryniak

Fotografie w kataloguŁukasz Kaczmarek

Projekt okładkiMarta Czarnecka

DTPTomasz Brończyk

Wydawca© Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnieul. Kostrzewskiego 1, 62–200 Gnieznowww.mppp.pl

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-61391-02-9

Gniezno 2015

DrukZakład Poligraficzny Moś & Łuczak, Poznań

Spis treści

Słowo wstępne (Tomasz Sawicki) ........................................................................ 5

Artur JedynakPozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych w młodszej epoce kamienia i wczesnej epoce brązu ........................................................................ 9

Przemysław Makarowicz, Aldona GarbaczSzczepidło – osada produkcyjna kowali z epoki brązu nad środkową Wartą ..... 21

Łukasz KaczmarekGarncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza ................... 33

Marcin WoźniakStarożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego ....................................................... 41

Jerzy MaikWłókiennictwo kultury wielbarskiej ................................................................. 51

Hanna Kóčka-KrenzZłotnictwo w państwie pierwszych Piastów ...................................................... 60

Eugeniusz CnotliwyJak z poroża jelenia wyczarowano grzebień ....................................................... 65

KATALOG ............................................................................................................ 69

Edited with the trial version of Foxit Advanced PDF Editor

To remove this notice, visit:www.foxitsoftware.com/shopping

http://www.foxitsoftware.com/shopping

7

Słowo wstępne

Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie zorganizowało wystawę Dawna wytwórczość na ziemiach polskich w celu upowszechnienia wiedzy o możliwościach wytwórczych człowieka realizowanych na przestrzeni dzie-

jów i na różnych etapach rozwoju cywilizacyjnego w odniesieniu do ziem polskich. Ekspozycja przedstawia wybrane, konkretne dziedziny wytwórczości charakterystycz-ne dla poszczególnych epok, takie jak: krzemieniarstwo neolityczne, brązownictwo ze starszej epoki brązu, garncarstwo z przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, hutnictwo oraz tkactwo z okresu rzymskiego, a także wytwórczość złotniczą oraz ro-gowniczą związaną z okresem wczesnego średniowiecza. Sposób prezentacji ukazuje wymienione zagadnienia z perspektywy przebiegu procesów produkcyjnych, to znaczy: od surowca i jego wstępnej obróbki, poprzez kolejne etapy jego przetwarzania, aż do gotowego przedmiotu.

Jednym z najstarszych przejawów działalności wytwórczej człowieka jest obróbka krzemienia. Krzemieniarstwo społeczeństw neolitycznych związanych z kulturą pucha-rów lejkowatych (IV–II tys. p.n.e.) oraz kulturą amfor kulistych (III–II tys. p.n.e.) przed-stawiono z perspektywy wydobycia surowca krzemiennego, a także jego późniejszej obróbki. Tę część ekspozycji przygotowano w oparciu o zabytki pochodzące z kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach k. Opatowa, będącej jednocześnie najwięk-szym tego typu obiektem na świecie.

Kolejny fragment ekspozycji przedstawia obróbkę metalu, w tym wypadku brą-zownictwo związane ze społecznościami starszego okresu epoki brązu (ok. 1700–1300 p.n.e.), co ukazano z perspektywy odkryć archeologicznych dokonanych na osadzie w miejscowości Szczepidło pod Koninem, datowanej na II tys. p.n.e.

Następną część prezentacji poświęcono garncarstwu kultury łużyckiej (1300 p.n.e. – 500/400 p.n.e.). Pomimo bardzo dużej ilości naczyń odkrywanych na stanowiskach tej kultury z całego okresu jej trwania, dość trudno jest uchwycić w materiale archeolo-gicznym sam proces wytwórczy. Pewne światło na temat tego procesu rzucają bada-nia specjalistyczne materiału ceramicznego, a także interpretacja niektórych obiektów archeo logicznych, stanowiących zapewne relikty po piecach garncarskich.

Hutnictwo żelaza – tę ważną dziedzinę wytwórczości przedstawiają odkrycia zwią-zane z Mazowieckim Centrum Metalurgicznym, funkcjonującym od II w. p.n.e. do IV w. n.e. (młodszy okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich), a łączonym ze społecznościami kultury przeworskiej. To centrum jest drugim co do wielkości zespo-łem tego typu stanowisk w Polsce, po ośrodku świętokrzyskim.

Jedną z ciekawszych prezentowanych dziedzin rękodzielnictwa jest tkactwo z okre-su rzymskiego. Zgromadzone eksponaty związane są głównie z kulturą wielbarską (I–V w. n.e.). Dodatkowo ekspozycję wzbogacają fragmenty odzienia-płaszcza pocho-dzące z cmentarzyska kultury wielbarskiej z terenu Pomorza w Gronowie, a także uni-katowe znaleziska tzw. przęślicy odkrytej na cmentarzysku w Gronowie i Kowalewku pod Obornikami w woj. wielkopolskim.

Ostatnie części ekspozycji odwołują się do okresu wczesnego średniowiecza (IX–XI w.). Pierwsza z nich prezentuje zabytki związane z pracowniami złotniczymi odkrytymi m.in. na stanowisku w Rybitwach, w bliskim sąsiedztwie Ostrowa Lednickiego, a także

Słowo wstępne

8 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich

na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Natomiast druga część przedstawia obróbkę kości i poroża na przykładzie m.in. wyposażenia pracowni odkrytej w obrębie osady wcze-snośredniowiecznej na Wolinie.

Serdeczne podziękowanie za przygotowanie ekspozycji składam pracownikom Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie – panom Łukaszowi Kaczmarkowi, kuratorowi wystawy i Dariuszowi Stryniakowi, redaktorowi wydawnictw towarzyszą-cych ekspozycji oraz pani Marcie Czarneckiej, autorce oprawy graficznej.

Tomasz Sawicki

Zastępca Dyrektora Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

41

Marcin Woźniak

Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego

Początki epoki żelaza na terenie obecnych ziem polskich datuje się na VII w. p.n.e. Nowy surowiec, jakim było żelazo, nie od razu stał się materiałem dominującym przy wyrobie przedmiotów. Upowszechniał się stopniowo. Najwcześniejsze wyroby

żelazne odkrywane na stanowiskach archeologicznych kultury łużyckiej pochodzących z wczesnej epoki żelaza (VII–VI w. p.n.e.) to importy napływające z terenów wysoko rozwiniętej kultury halsztackiej (środkowo-zachodnia Europa). Umiejętność rodzimej produkcji żelaza pojawiła się później. Przypuszcza się, iż pierwsze próby wprowadzenia nowej technologii mogły mieć miejsce około połowy I tysiąclecia p.n.e. przez ludność tzw. pomorsko-kloszowego kręgu kulturowego (kultury pomorska i grobów kloszowych). Świadectwa produkcji z tego okresu są jednak bardzo nieliczne, a często wręcz dyskusyjne.

Przełom w dziedzinie wytwórczości żelaza nastąpił w II w. p.n.e. wraz z krystalizacją na terenach środkowej i południowej Polski tzw. kultury przeworskiej, identyfikowanej ze znanymi z antycznych źródeł pisanych plemionami Lugiów i Wandalów. Ludność tego ugrupowania w niedługim czasie stała się największym producentem żelaza na obszarze barbarzyńskiej Europy u schyłku starożytności. Podstaw rozwoju metalurgii w obrębie tej jednostki upatruje się przede wszystkim w oddziaływaniach kulturowych płynących z terenów ludności kultury lateńskiej (celtyckiej) zamieszkującej rozległe ob-szary środkowej Europy, której niewielkie enklawy znajdowały się również na ziemiach polskich (m.in. Małopolska, Śląsk). Zaadaptowana przez lokalne społeczności techno-logia, przystosowana do panujących warunków, zaowocowała wyraźnym rozwojem metalurgii o modelu daleko wykraczającym poza zaspokojenie podstawowych potrzeb surowcowych. Na pozostałym obszarze ziem polskich objętym osadnictwem innych jednostek kulturowych produkcja żelaza nigdy nie osiągnęła tego poziomu, ogranicza-jąc się do mniej lub bardziej doraźnych działań o charakterze lokalnym.

Cechą charakterystyczną aktywności hutniczej ludności kultury przeworskiej było istnienie wielkich, scentralizowanych ośrodków wytwarzających żelazo na skalę ma-sową (ryc. 1). Nie miały one analogii na terenach barbarzyńskiej Europy. Co praw-da, umiejętność pozyskiwania żelaza na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum u schyłku starożytności stała się powszechna, istniały także mniejsze bądź większe cen-tra hutnicze, jednak nigdy nie osiągnęły one poziomu ośrodków kultury przeworskiej.

Rozwój masowej produkcji żelaza na terenach ziem polskich wiąże się bezpośred-nio z powstaniem najstarszego ośrodka hutniczego, jakim było Mazowieckie Centrum Metalurgiczne. Nazwa ta obejmuje grupę około 240 stanowisk archeologicznych kultu-ry przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego (II w. p.n.e. – IV w. n.e.), na których zarejestrowano ślady działalności hutniczej (ryc. 2). Stanowiska te tworzą zwarte skupienie osadnicze rozciągające się na obszarze około 300 km kw. na terenie zachodniego Mazowsza (wschodnia część Równiny Łowicko-Błońskiej).

Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich...


Ryc. 1

Główne ośrodki metalurgii żelaza w środkowej Europie. 1. Mazowieckie Centrum Metalurgiczne; 2. Ośrodek Świętokrzyski; 3. Regiony hutnicze na Śląsku. Wg Pleiner 2000 i Orzechowski 2013; źródło mapy: http://com-mons.wikimedia.org/wiki/File:Central_Europe_relief_map_with_waterbodies.png?uselang=pl#filelinks (dostęp: marzec 2015); przybliżony zasięg kultury przeworskiej na podst.: P. Kaczanowski, J. K. Kozłow-ski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków 1998. Opr. M. Woźniak

Ryc. 2

Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z przełomu er. Opr. M. Chwiej

43Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich...

Mazowieckie Centrum Metalurgiczne odkryto na przełomie lat 60. i 70. zeszłego stu-lecia w trakcie badań terenowych mających na celu inwentaryzację stanowisk archeo-logicznych na podstawie znalezisk rejestrowanych na powierzchni gruntu. Program prowadzony był z inspiracji i pod kierunkiem wojewódzkiego konserwatora zabytków Stefana Woydy, późniejszego pomysłodawcy i założyciela Muzeum Starożytnego Hut-nictwa Mazowieckiego w Pruszkowie. Badania powierzchniowe zweryfikowano pod-czas kilkunastu wieloletnich kampanii wykopaliskowych na około 20 stanowiskach. Prace te pozwoliły określić charakter miejscowego osadnictwa, jego zasięg i strukturę.

Osady Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego lokowane były zazwyczaj na niewielkich wyniesieniach terenu, w pobliżu cieków wodnych oraz źródeł surowców niezbędnych do produkcji żelaza (o czym niżej). Dzieliły się one na dwa podstawowe modele: rozległe całoroczne lub sezonowe osady, gdzie wyrabiano żelazo na skalę ma-sową oraz, stanowiące ich zaplecze, niewielkie siedliska ludzkie, niekiedy bez śladów działalności hutniczej. W trakcie badań archeologicznych największych stanowisk, np. Biskupice, pow. pruszkowski (ryc. 3), zwrócono uwagę na rysujący się w ich obrę-bie podział na strefy gospodarczo-mieszkalną oraz produkcyjną. Pierwszą zajmowały obiekty związane z działalnością pozahutniczą lokalnej społeczności, np. domostwa, jamy zasobowe. Druga obejmowała obszar przeznaczony pod produkcję żelaza. Skła-dały się nań miejsca sortowania i wstępnego przygotowania rudy żelaza, paleniska, piece kowalskie, wapienniki, a przede wszystkich rozległe piecowiska, gdzie wyrabiano cenny surowiec.

Urządzeniem przeznaczonym do wytopu żelaza na terenie starożytnego Mazow-sza był piec dymarski. Składał się on z zagłębionego w ziemi dołka zwanego kotlinką oraz nadbudowanej nad nim części naziemnej – szybu (ryc. 4, 5). Piece tego typu były podstawową i dominującą formą na obszarze barbarzyńskiej Europy. W zależności od regionu cechowały się pewną specyfiką, ogólny schemat budowy i działania był jednak ten sam. Szyby pieców mazowieckich wykonywano z glinianych taśm. Najniżej poło-żone partie konstrukcji cechowały się największą grubością, by móc utrzymać jej ciężar i oprzeć się bardzo wysokim temperaturom panującym w dolnej części pieca. Elementy położone wyżej były cieńsze. Nie wiadomo, jak wysokie były szyby. Powodowane jest to faktem, iż rozbijano je natychmiast po zakończonym wytopie. Przypuszcza się, że mierzyły od 1 do 2 m. Rozbieżność wynika ze sposobu doprowadzenia powietrza do wnętrza urządzenia. Jeśli piec pracował na tzw. dmuchu naturalnym, tj. samoczynnie zasysał powietrze przez znajdujące się u nasady szybu otwory, musiał być odpowiednio wysoki (ponad 1,2 m), aby zaistniało zjawisko ciągu kominowego. W przypadku me-chanicznego dostarczania powietrzna za pomocą miechów, mógł być on niższy.

Żelazo wytapiano z rudy darniowej. Bogate złoża tego łatwego do eksploatacji su-rowca znajdowały się na podmokłych łąkach w okolicach osad hutniczych. Ruda ma-zowiecka (limonit) cechuje się niewielką zawartością związków żelaza (ok. 25–50%). Aby polepszyć jej właściwości, przed rozpoczęciem wytopów była uzdatniana. W tym celu bryły surowca sortowano, rozdrabniano, płukano oraz prażono (ryc. 6). Dzięki tym zabiegom pozbywano się licznych zanieczyszczeń, np. tlenków siarki oraz usuwa-no nadmiar wody. Tak przygotowana ruda trafiała do rozpalonego pieca. Materiałem opałowym był węgiel drzewny, który umożliwiał osiągnięcie i utrzymanie odpowied-niej temperatury procesu hutniczego. Oba składniki wsypywano do pieca na przemian. Niewykluczone, że w trakcie wytopu dodawano także wapna, które miałoby pełnić rolę topnika. Na fakt ten mogą wskazywać licznie rejestrowane na osadach hutniczych piece do wypału wapna. Przypuszcza się, że podczas pojedynczego wytopu, który mógł trwać nawet 24 godziny, zużywano około 200 kg rudy i zbliżoną ilość węgla drzewnego, co pozwalało uzyskać około 20 kg żelaza. Wyodrębnienie żelaza z rudy zachodziło przede wszystkim w dolnych częściach pieca, gdzie panowały najwyższe temperatury. Ówczesna technologia pozwalała na osiągniecie temperatury rzędu 1200°C, a więc zbyt niskiej, aby

Ryc. 3

Biskupice, pow. pruszkowski. Plan zbadanej części osady. Opr. M. Chwiej


wprowadzić żelazo w stan ciekły. Umożli-wiała natomiast upłynnienie skały płon-nej. W wyniku złożonego procesu redukcji tlenków żelaza zawartych w rudzie, przy udziale tlenku węgla uwolnionego w cza-sie spalania węgla drzewnego, w strefie najwyższych temperatur u nasady szybu, powstawały drobiny żelaza, które stop-niowo łączyły się ze sobą, tworząc coraz większe koncentracje, aż do wykształce-nia się łupki. Produkt odpadowy w po-staci rozpuszczonej skały (żużel) spływał w dół pieca i gromadził się w kotlince. Bezpośrednio po zakończonym wytopie szyb był rozbijany, a wydobyta łupka przekuwana w celu usunięcia zanieczysz-czeń i nadania jej odpowiedniej struktury. Było to niezbędne, ponieważ pozyskana masa miała strukturę gąbczastą, porowa-tą, zawierającą kawałki węgli drzewnych oraz pozostałości żużla (ryc. 7). Obróbką pozyskanego żelaza zajmowali się kowale. Korzystali oni z zestawu specjalistycznych narzędzi, jak: kleszcze, młotki, kowadła, przecinaki, punce (ryc. 8). Metal obrabia-no „na gorąco”, rozgrzewając surowiec w specjalnie przygotowanych do tego pa-leniskach, jak i na „zimno”. Podstawową techniką kowalską było kucie. Zachowa-ne do dnia dzisiejszego wyroby świadczą o wysokich kwalifikacjach ówczesnych rzemieślników.

Ryc. 4

Schemat budowy pieca dymarskiego. Opr. K. Brodowska, M. Woźniak, rys. A. Drzażdżyńska

Ryc. 5

Rekonstrukcja pieca dymarskiego. Fot. K. Brodowska

Ryc. 6

Prażenie rudy. Fot. K. Brodowska

Ryc. 7

Łupka wytopionego żelaza. Fot. K. Brodowska


Obszar działalności hutniczej, tzw. pieco-wiska, obejmował znaczną część osad Mazo-wieckiego Centrum Metalurgicznego. Tworzyły go mniejsze lub większe skupiska pieców o cha-otycznym układzie (ryc. 9, 10). Czasami przyj-mowały one bardziej regularny kształt długich ciągów, niekiedy o wyraźnie rysujących się gra-nicach. Na poszczególnych stanowiskach licz-ba pieców była różna. Na największej osadzie w Milanówku-Falęcinie, pow. grodziski, ich liczbę oszacowano na około 15 tysięcy. Nie-co mniejsze osady w Brwinowie, Parzniewie, Pęcicach, wszystkie pow. pruszkowski, liczyły prawdopodobnie także po kilkanaście tysięcy pieców. W Biskupicach (ryc. 3) na najlepiej rozpoznanej wykopaliskowo osadzie, odkryto ślady ponad 3,5 tys. wytopów. Przypuszcza się, że iż łączna liczba pieców na terenie ośrodka hutniczego liczyła około 120–150 tysięcy.

Okres prosperity Mazowieckiego Centrum Metalurgiczne przypadł na I i II w. n.e. Był to

czas największej świetności tych ziem w starożytności. Duże znaczenie ekonomicz-ne ośrodka podkreślają, odkrywane na wielu stanowiskach, liczne wyroby rzymskich rzemieślników. W okresie późniejszym (III–IV w. n.e.) nadal wytwarzano tu żelazo. Produkcja miała jednak ograniczony zakres, skierowany przede wszystkim na zaspoko-jenie doraźnych potrzeb. Kryzysu masowej wytwórczości upatruje się w przemianach kulturowych i osadniczych, które objęły ziemie środkowo-wschodniej Polski w drugiej połowie II w. n.e., tj. ekspansji ludności kultury wielbarskiej z Pomorza i Wielkopolski

Ryc. 8.

Narzędzia kowalskie. Fot. M. Mastalerz

Ryc. 9

Osada hutnicza w Brwinowie, pow. pruszkowski. Fot. S. Woyda


na tereny wschodniego Mazowsza i Podlasia, zamieszkanego dotychczas przez społecz-ności kultury przeworskiej. Przypuszcza się, że pojawienie się nowej jednostki kultu-rowej w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodka hutniczego mogło mieć istotny wpływ na regres miejscowej metalurgii.

Zanik masowej produkcji żelaza na terenie zachodniego Mazowsza zasadniczo zbiega się z dynamicznym rozwojem największego ośrodka hutniczego barbarzyńskiej Europy, jakim było centrum świętokrzyskie leżące w Górach Świętokrzyskich. Okres jego największej świetności przypadał na drugą połowę II w. n.e. i początki III w. n.e. Hutnicy świętokrzyscy, pomimo stosowania podobnych technik do znanych z Mazow-sza, wypracowali swoiste rozwiązania przekładające się na organizację pracy. Miejsca produkcji żelaza lokowano poza granicami osad mieszkalnych. Działalność produk-cyjna dzieliła się tu na dwa podstawowe modele mające odbicie w układzie pieców na poszczególnych piecowiskach. Pierwszy obejmował tzw. piecowiska nieuporządko-

Ryc. 10

Osada hutnicza w Brwinowie, pow. pruszkowski. Fot. S. Woyda


wane, o pozornie chaotycznym układzie pieców, bliskie modelowi mazowieckiemu. Drugi, dotąd niespotykany na terenie kultury przeworskiej, stanowiły tzw. piecowiska uporządkowane. Składały się one zazwyczaj z kilkudziesięciu pieców stojących w re-gularnych rzędach. Obie formy organizacji przestrzennej często współwystępowały ze sobą w obrębie tych samych skupień osadniczych. Łączna liczba wytopów na obsza-rze ośrodka świętokrzyskiego szacowana jest na ponad 500 tysięcy. Przypuszcza się, iż ograniczenie masowej produkcji na tym terenie w początkach III wieku n.e. spo-wodowane było przede wszystkim utratą zewnętrznych rynków zbytu na wyrabiany surowiec (o czym niżej).

Na większą skalę żelazo wytapiano również na Śląsku. Działalność hutnicza miała tam jednak inny charakter niż w Górach Świętokrzyskich i na Mazowszu. Jej progres wiąże się z wyraźnym rozwojem lokalnego osadnictwa, który datuje się na przełom II i III w. n.e. Ośrodki śląskie nie tworzyły jednego ograniczonego w czasie i przestrzeni centrum hutniczego. Składały się z kilku regionów produkcyjnych o różnym stopniu natężenia działalności hutniczej. Większość z nich wyraźnie ustępowała wcześniej omówionym ośrodkom skalą produkcji, inna była też organizacja pracy. Warsztaty śląskie – liczące od kilku do kilkunastu pieców – zazwyczaj znajdowały się w pobliżu bądź w granicach miejsc stałego pobytu ludności. Ich wielkość świadczy, iż produkcja nastawiona była przede wszystkim na zaspokojenie rosnących potrzeb miejscowej społeczności. W kil-ku przypadkach można dopatrzyć się też działań na szerszą skalę przypominających charakterem wcześniej omówione ośrodki hutnicze. Spośród nich na szczególną uwagę zasługuje największy, leżący między Nysą Kłodzką a Oławą, tzw. brzeski rejon metalu-rgii żelaza. Wyróżniał się on zarówno rozmiarami, jak i organizacją produkcji. W jego obrębie znajdowało się kilkanaście skupień osadniczych, z których większość składała się z kilku leżących blisko siebie stanowisk o odmiennych charakterze: wyizolowanych miejsc produkcji żelaza oraz pracowni kuźniczo-kowalskiej leżącej w pobliżu osady mieszkalnej. Brzeski rejon metalurgii żelaza był najmłodszym i ostatnim z wielkich ośrodków hutniczych stworzonych przez ludność kultury przeworskiej. Schyłek jego działalności, podobnie jak części pozostałych ośrodków śląskich, wiąże się bezpośred-nio ze zmianami kulturowymi doby okresu wędrówek ludów, tj. zanikiem kultury przeworskiej w pierwszej połowie V w. n.e.

Skala produkcji żelaza prowadzonej w centrach hutniczych jest trudna do osza-cowania. Znacznie przekraczała ona zapotrzebowanie lokalnej społeczności na ten surowiec. Wskazuje to, iż ośrodki hutnicze wytwarzały metal z myślą o rynkach ze-wnętrznych. Dotychczas nie udało się wypracować metod jednoznacznej identyfikacji źródła pochodzenia żelaza, co powoduje, iż określenie kierunków jego zbytu jest skom-plikowane. Przypuszcza się, iż odbiorcą wyrabianego surowca była przede wszystkim ludność kultury przeworskiej. Tezę tę potwierdza olbrzymia liczba przedmiotów żela-znych odkrywanych na stanowiskach tej jednostki, która wyraźnie przewyższa liczbę podobnych znalezisk na obszarach sąsiednich. Z metalu tego wykonywano m.in. ozdo-by, części stroju, narzędzia, a przede wszystkim broń (ryc. 11–14). Bardzo wysoka liczba militariów odkrywana w grobach wojowników kultury przeworskiej, która osiągnęła apogeum w II w. n.e., koresponduje z okresem szczytowej aktywności ośrodków na Ma-zowszu i w Górach Świętokrzyskich. Wskazuje to, iż masowa produkcja żelaza mogła być prowadzona w dużym stopniu z myślą o wyrobie uzbrojenia. Nie jest wykluczone, że część żelaza trafiała także dalej, na ziemie zamieszkałe przez inne ugrupowania kul-turowe. Szczególnie dotyczy to imponującej produkcji ośrodka świętokrzyskiego, któ-ra mogła stanowić źródło surowca dla plemion barbarzyńskich (m.in. Markomanów, Kwadów) zaangażowanych w drugiej połowie II w. n.e. w serię konfliktów z Rzymem, zwanych wojnami markomańskimi.


Ryc. 11

Wyroby żelazne odkryte na stanowiskach kultury przeworskiej na Mazowszu. Zbiory MSHM. Fot. M. Mastalerz

Ryc. 12


Ryc. 13


Ryc. 14



Kilkusetletnia historia starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich kończy się w pierwszej połowie V w. n.e. wraz z rozproszeniem się ugrupowań kulturowych, w obrębie których funkcjonowała, przede wszystkim kultury przeworskiej. Następny horyzont osadniczy, związany już z kulturą wczesnych Słowian, cechował się zupełnie odmiennym modelem gospodarki, w którym trudno doszukać się kontynuacji działań poprzedników.

Podstawowa literatura

Bielenin K.2009 Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, wyd. 2, Kielce.Buchwald V. F.2005 Iron and steel in ancient times, Historisk-filosofiske Skrifter t. 29, Copenhagen.Orzechowski S.2013 Region żelaza. Centra hutnicze kultury przeworskiej, Kielce.Orzechowski S. (red.)2002 Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki metalurgii żelaza na ziemiach polskich, Kielce. Pazda S.1994 Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza, Studia Archeologiczne t. 25, Wrocław.Pleiner R.2000 Iron in archaeology: the European bloomery smelters, Archeologický ústav AVČR, Praha.2006 Iron in archaeology: early European blacksmiths, Archeologický ústav AVČR, Praha.Woyda S.2005 Równina Błońska u schyłku doby starożytnej. Centrum metalurgiczne, [w:] Problemy przeszłości Ma-

zowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i materiały t. 3, Warsza-wa, s. 129–166.

Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego

Documents