İSTANBUL'DA ONDOKUZUNCU YÜZYIL SIRA EVLERİ «KORUMA VE …jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/1979/cilt05/sayi... · 2012-12-10 · izleyerek Almanya, Hollanda ve diğer Bati

O.D.T.İI. Mimarlık Fakültesi Dergisi C i l t 5, Sayı 2, Güz 1979

İSTANBUL'DA ONDOKUZUNCU YÜZYIL SIRA EVLERİ

«KORUMA VE YENİDEN KULLANIM İÇİN BİR MONOGRAFİK ARAŞTIRMA'»

Afife BATUR Atilla YÜCEL-Nur FERSAN

Aralık I979'da a l i n d i

1. Bu yaz ı , İ s t anbu l 'da 19. yüzyıl s ı r a e v l e r i n i konu alan uzun b i r araşt ı rmanın 1979 Kış ı sonundaki ve r i l e r inden kaynaklanarak h a z ı r l a n m ı ş t ı r . Araştırma ve bunu destekleyen İTÜ Mimarlık Fakül tes i öğretim programlarına, yazarlardan başka Mübeccel Kıray (toplumsal araş t ı rma ve toplumbilimsel yorumlar) , Münir Ekonomi (hukuksal sorunla r ) ve Tuncer Gürsoy ( I k t i s a d i -mali sorunla r ) danışman olarak ka t ı lmak tad ı r . Araştırma v e r i l e r i n i n derlenmesi ve hazırlanmasındaysa İTÜ Mimarlık Fakü l tes i l i s a n s , l i sans üstü ve kimi doktora öğrenc i l e r in in k a t k ı l a r ı n ı belir tmek gerekiyor , Son konusu araş t ı rmayla i l g i l i i lk yayın, Ağa Han Vakfı 'nca İ s t anbu l 'da düzenlenen "İslam Ülkelerinde Mimari Değişimler" konulu Seminere "19 th Century Rowhouses in I s t a n b u l " b a ş l ı ğ ı y l i ve r i l en b i l d i r i metni olmuştur (Ekim 1978). Çalışma, burada sunulan kapsama yakın b i r biçimde ve " İ s t anbu l ' da S ı ra Evler , Koruma iç in b i r Alan Araşt ı rması" b a ş l ı ğ ı a l t ı n d a yayınlanmayan b i r b i l d i r i o larak ve üslup sorun la r ına a ğ ı r l ı k tanıyarak Bedret t in Cömert an ı s ı na "Sanat Tar ih i ve Sanat Sorunları Semineri"nde (Haziran 1979, Ankara), Afife Batur taraf ından sunulmuştur. Yine bu çalışmadan kaynaklanan ve toplumsal araşt ı rmanın i l k sonuçlar ını da içeren b i r b i l d i r i , Ulus la raras ı Yapı Konseyi CIB'nin W70 "Maintenance and Modernization of Buildings" komitesinin Rotterdam'da düzenlediği Seminer i ç in A t i l l a Yücel tarafından haz ı r l anmış t ı r : "Re-use C r i t e r i a for 19 th Century Terrace Houses in I s tanbul" (Rotterdam, Eylül 1979). B i t t iğ inde bağımsız b i r yayın oluşturması planlanan araş t ı rmanın b e l i r l i aşamalarının monoğraf'ik ara çal ışmalar olarak yayını düşünülmektedir.

SORUN

"Tarihi Çevre Koruma ve Değerlendirme" olgusu, ortaya çıkışından bağlayarak genel l ikle b i r 'kül tür sorunu* ya da 'kül türel miras' sorunu olarak görülmüş ve ele a l ınmış t ı r . Oysa, karmaşık ve çok yönlü b i r süreç içinde oluşan insan e l iy le yapılmış f i z ikse l çevre, her zaman s a l t kül türel olana indirgenemeyecek boyut ve göstergelere sahip olmuştur. Bu boyut ve göstergelerin de gözönüne alınması, ancak son y ı l l a rdak i çalışmalarda gözlenen b i r yaklaşımdır. "Tek anit"tan "çevre"ye doğru genişleyen koruma düşüncesi, uygulamanın i çe r iğ in i de 'koruma'dan 'değerlendirme'ye doğru açmışt ı r . Kavramın günümüzde u laş t ığ ı bi l inen 'kentsel yapıyla bütünleşen çevre ' an layış ı , onu ç e ş i t l i düzeylerde b i r planlamanın konusu yaparken, zorunlu olarak toplumsal, ekonomik, parasal vb. ölçüt lere de bağlamışt ır . Bu ö lçü t le r in ge t i r d iğ i somut içer ik , 'koruma ve yeniden kullanım* olayına, kuram ve uygulamada daha gerçekçi b i r yaklaşım için gerekl i ortamı hazırlamaktadır. Bu yaklaşım, koruma karar lar ına ekonomik içerik ve i ş levse l i ş l e r l i k kazandırma çabalarıyla belirmektedir. Bir başka deyişle , korunacak t a r i h i çevre seçiminin"ölçütleri giderek daha nesnel ve sayısal olanlara doğru açılmaktadır. Bu yazıda sunulan çalışma, " i lk olarak kuramsal düzeyde alan ve ölçek seçimi iç in ö lçüt ler geliştirmek" ve bunun için "gerekli olan ve r i l e r i elde etmeği amaçlamaktadır." Bu Ölçütlerin ve önceliklerin Türkiye bağlamında geçer l i olacağı a ç ı k t ı r .

Türkiye'de geçen yüzyılda başlayan ve oldukça yavaş seyreden sosyo-ekonomik yapıdaki değişmenin ivmesi özel l ikle 1950'lere doğru giderek a r tmış t ı r . 1950'de

186 A. BATUR, A. YÜCEL, N. FERSAN

2. 17X0 s a y ı l ı yasayla i l g i l i yasa l mevzuatın en kapsamlı, derlemesi , A.SALM&N'ın Taşınmaz Eski Eserlerde ve Etrafında Yapılacak İnşaata Uygulanması Gereken Hükümler, İ s tanbul : 1976 a d l ı y a p ı t ı d ı r . Ayrıca F.AKOZAN'm Türkiye'de Tarihi Anıtları Koruna Teşkilatı ve Kanunlar, İ s t anbu l : ' 1977 , çal ışması da Türkiye'de koruma mevzuatının t a r i h s e l ge l i ş imin i ve Fransa 'deki durumla k a r ş ı l a ş t ı r ı l m a s ı n ı içermektedir .

Ancak baş ta Anayasa'nm genel hükümleri olmak üzere tüm yasal mevzuatın konuyla uzak-yakın i l g i aç ı lar ından gözden geç i r i lmes i , ayr ıca yargı kurumlarının, k a r a r l a r ı n ı n , Yargıtay ve Danıştay i ç t i h a t l a r ı n ı n da incelenmesiyle konunun hukuki sorunlar ına b i reş ime! b i r aç ık l ık kazandıran b i l imse l yorumlamanın yapılması kaçınılmaz zorunluktur .

toplam nüfusa oranı %18.5 olan kentsel nüfus, 1970'de Z33.5'e yükselmiştir . Yirmi y ı l içinde kentsel nüfus a r t ı ş ı 8 milyonu geçmiştir . Bu b a s i t l e ş t i r i l m i ş sayısal değerler b i l e , Türkiye'nin demografik anlamda ne denli h ı z l ı b i r kentleşmenin içinde olduğunu göstermektedir, Büyük kentlerde daha yüksek oranlara ulaşan nüfus a r t ı ş ı h ı z ı , İstanbul, Ankara ve İzmir gibi kent ler in metropoliten alanlara dönüşmesine neden olmuştur. Yalnızca nüfusa i l i şk in bazı göstergeler ini be l i r t t iğ imiz bu kentleşme ve büyüme, İstanbul için denetlenmesi zor ve sorunlu boyutlara u laşmış t ı r .

Türkiye'nin toplumsal, ekonomik ve kül türe l devinimi en yüksek kenti olan is tanbul , bu büyümenin bedel in i , t a r i h i ve doğal çevre açısından oldukça ağı r Ödemektedir. Kent toprağı üzerindeki arsa vurgunu gücü, kentsel mimari mirasın korunmasında h içbi r iyimserliğe yer bırakmayacak denli yüksektir . Buna , konut konusunun Anayasa ve yasalara karşın sağ l ık l ı ve t u t a r l ı b i r po l i t ika ve örgütlenme içinde olmayışı da eklendiğinde, ortaya çıkan görüntü sanayileşmekte olan ülkeler için örneksel b i r b e l i r t i d i r : büyük gecekondu a l an l a r ı , bozulmuş doğal çevre ve ortadan kalkan kentsel mimari miras. Kuşkusuz, mimari mirasın en ölçüsüz biçimde y ık ı l ı p atı lması kentsel dokuyu, kentsel yapıyı ve görüntüyü meydana getiren kesimlerde, öze l l ik le konut alanlar ında, kurumsal olmayan yapılar ve çevrelerinde yoğunlaşmaktadır. Bu yıkımın doğrudan konut stokunu tüketen ve al tyapıyı ye t e r s i z l e ş t i r en e t k i s i , kül türe l yitime eklenmektedir. Türkiye'de "korunacak t a r i h i çevre" kavramının konutu da içermesi oldukça yenidi r . Anı t lar ın ve taşınmaz e^ki eser le r in korunmasını düzenleyen 1973 t a r i h 1710 s a y ı l ı yasanın korunacakları tek tek tanımlayan b i r i n c i maddesinde 'ev ' yada 'mesken/konut* sözcüğü geçmemektedir. Saray, ya l ı ve köşkleri ad lar ın ı anarak korunmaya değer bulan yasa koyucu, anonim yapı la r ı hemen tamamen korunmasız bırakmışt ı r . (Kimi yazarlar , Anayasa'nm orman alanlar ının korunmasını emret t iğini ama mimari kentsel miras, için benzer b i r anayasal güvence bulunmadığını be l i r tmektedi r le r . ) Ancak, konuyla i l g i l i o lanlar ın b i l i n ç l i çabalar ıyla ve Avrupa Mimari Miras Y ı l ı ' n ı n ge t i rd iğ i birikimle.güçlenen b i r kamuoyu oluşmuş ve 1710 say ı l ı yasanın etkin kullanımı yolunda önemli adımlar a t ı l a b i l m i ş t i r . Bunun gerçekleşmesi, sözkonusu yasada yer alan 'bina/bina topluluğu' deyimlerinin konutlar ı da kapsayacak biçimde uygulanmasıyla sağlanabilmektedir. Bu yorum, gerek yorumlayıcı kuruluşlar, gerekse gel işen kamuouyunun konuya olan b i l i n ç l i duyarlığıyla olanak bulabi lmiş t i r . Öte yandan, 1958 tar ih 7116 s a y ı l ı yasa i l e konut po l i t i kas ın ı belirleme ve yürütme görevi imar ve îskan Bakanlığı'na veri lmiş , konut sorununun çözümlenmesi b i r kamu görevi say ı lmış t ı r . Ancak, kentsel "mimari mirası korunması konusunda Bakanlığın i l g i s i umut ve r ic i yoğunlukta olmamıştır. Örneğin, Mesken Genel Müdürlüğü Sosyal Araştırma yapmış olmasına ka r ş ı l ı k , t a r i h i (ya da yalnızca varolan) yapı stokunu değerlendirme konusuna

İSTANBUL'DA ONDOKUZÜNCU YÜZYIL SIRA EVLERİ 187

u z a k l ı ğ ı n ı korumuştur. Bu noktada , son zamanlarda düşünce o l a r a k g e t i r i l e n " k i ş i s e l konut k r e d i s i " kavramının y e n i konutu, ve y a l n ı z c a yen i konutu kapsamasındakı anlaş ı lmaz kabulü be l i r tmek g e r e k i r . Asl ında k r e d i kuru luş - l a r ın ın bu t ü r b i r k r e d i o l a n a ğ ı n ı kul lanmadaki en uygun seç imi , bu fonun varolan stokun a k ı l c ı değe r l end i rmes in i sağlayacak biçimde y ö n e l t i l m e s i o lu rdu . Bu seçim, d o l a y l ı o l a r ak konut sorununa yöne l ik b i r p a r a s a l destek tü rü olma ö z e l l i ğ i n i koruma, hem de t a r i h s e l değer i aç ı s ından korunması i s t e n e n ev mimar is i v a r l ı ğ ı n ı yaşa tab i lmenin en uygun çözümünü v e r e b i l i r d i . Ancak uygulama, bugün i ç i n varolan y a p ı l a r ı n v a r l ı ğ ı n ı b i r değer o l a r a k görmemekte d i renmekted i r .

3. Yöntemin uygulanmasında adımlar olarak bkz: "İslam ülkelerinde Mimarî Dögişimler" konulu I I . Ağa Han l/akfı Semineri'ne sunulan "19 th Century Row Houses in Istanbul" (Ekim 1978) adlı b i ld i r i . Bugün varılan aşamada; çalışmanın daha sonraki kısımları için gerekli eksik bilgi ler ve önemli dizi ve yapılardaki teknik ayrıntılar belirlenmiş, önceliği saptanan ve'örnek ni te l iği taşıyan Fener-Balat gibi bölgelerde ayrıntı l ı gözlem ve soruşturmalar yapılmıştır. Halen fiziksel verilerin sayısal olarak dükümü yapılarak tab lol aş t ı n İmasına, sosyal anketlerin karşılaştırmalı tablolarının geliştirilmesine çalışılmaktadır.

ARAŞTIRMA VE VARSAYIMLAR

Burada sunulan çalışma uygulamada, savsama (ya da gözardı) edilmiş "varolan stokun değerlendirilmesi konusunda öner i le r ge l i ş t i r i lmesine de katkıda bulunmayı" amaçlamaktadır. Araştırma için önerilen yöntem, aşağıdaki adımları içermektedir3: Birinci aşama: A. l . Alan ve Ölçek seçimi için Ölçütler saptamak; A.2. Bu ölçüt lere uygun olduğu varsayılan a lan la r ı ve

Ölçekleri saptamak; A.3. B e l i r l i kentsel b i r imler i içeren bu alanlarda

ö l çü t l e r i sınama çalışmaları yapmak; A.4. Sınama çalışmasının sonuçlarında bu aşamanın

ö lçü t l e r in i irdelemek, b i r ölçüt ve Öncelik l i s t e s i gel iş t i rmeyi denemek.

İkinci aşama: B. 1. Bu ölçüt lere göre seçilmiş b i r alanda koruma ve

yeniden kullanım plânlaması yapmak, uygulanabilir tasarım öner is in i hazırlamak.

Benimsenen yöntem uyarınca (şimdilik öncelik ve a ğ ı r l ı k l a r ı hesaba katılmaksızın) b i r i n c i aşamanın ö l çü t l e r i olarak: 1. Yeni yapının yerine geçebilme düzeyi

. Alabileceği i ş l ev le r yelpazesi , i ş levse l uygulanabil i r l ik;

. Maliyet çözümlemeleri ve ka rş ı l a ş t ı rmas ı ; . Yapısal edim (performance) (eskime durumu, haf i f /ağ ı r

onarım gereği vb . ) ; , Yönetsel uygunluk düzeyi (yerel yönetimsel karar

sisteminin k o l a y l ı k l a r ı ) . 2. Mimari n i t e l i k

.Biçimsel n i t e l i k ;

. Tarihi n i t e l i k :

. Tipoloji ve yoğunluk; , Grup değeri.

3. Kentsel bütün içindeki durum . Bütünleşebilme olanakları (ulaşımsal, kentsel a l t

yapısal ve yönetimsel);


4.. Bu noktada "sıra ev" den neyin anlaşıldığı açıkça belirt i lmelidir: Deyin, sokak Üzerindeki konut birimlerinin aralıksız yanyana gelişini . yani salt' bu yanyana gelişten oluşan "dizi"yi anlatmaktan çok tipolojik bitimlerin yinelenmesinden doğan "toplanabilir" bir biçimsel oluşumu belirtmektedir. Aynı ya da benzer planometrik düzenlerin, birbirine yakın .cephe düzenlemelerinin yinelenmesinden oluşan bu biçimlenme. Batıda Ortaçağ sonrası kentinin tipik küçük ve orta tüccar evi olarak gelişmiştir. Bu aynı zamanda, sözkonusu dönemde gelişen ve genişleyen ticaret kentinde, kent çevresinde - çoğu kez eski soylu kesiminin mülkiyetinde olan - tarim arazisinin parçalanması ve arsa vurgununa açılmasıyla, burada oluşturulan ussal planlamanın da biçimsel özünü oluşturmuştur. Önceleri İngiltere, onu izleyerek Almanya, Hollanda ve diğer Bati Avrupa kentlerinde gelişen bu tipolojik kategori, daha geç dönemlerde Doğu Akdeniz'in büyük liman ve ticaret kentlerinin de önemli bir biçimsel öğesi olmuştur: örneğin İzmir, yakın dönemlere değin dar parseller üzerinde çoğunlukla iki kat l ı olarak gelişen bu evlerin ülkemizde en özgün kent biçimlerini oluşturduğu bir örneği veriyordu. Tipolojik birimin yinelenmesine dayanan biçimsel oluşum, çoğu kez sanayi kentlerinin ussal planlamasının da önemli bir yapısal özünü oluşturmakla b i r l ik te , günümüze dek süren bu gelişmeyi, burada ele alınan sıraev* kabulü kapsamının dışında tutmak daha doğru olacaktır,

. -Mülkiyet durumuj , Kentsel planlama i l e bağlantı için esneklik

s ı n ı r l a r ı .

4. Arsa ve yapı değerine i l i şk in genel ekonomik ve f iyat dalgalanmalarına bağımlılık düzeyi

gibi ve r i l e r e le a l ınmış t ı r . Bu ölçüt lere bağlı olarak yapılacak alan araştırmasının kabulleri şunlar olmuştur: İstanbul üzerinde çalışmak; konuya i l i şk in karmaşık ve sorunlu öğelerin ö l çü t l e r in i sınama ve irdeleme açısından get ireceği çok boyutluluktan yararlanmak. Ölçek olarak ise b i r t ipoloj ik birim seç i lmiş t i r : Sıraev.h

19. yüzyıl s ı r aev i ' n in çalışma birimi olarak seçilmesinin yukarıda tanımlamaya çal ış t ığ ımız ö lçüt lere varsayımsal uygunluğu şu gözlem ve b i l g i l e r e dayandır ı lmışt ır :

. Bugün a r t ık ik inc i l yerleşme alanlar ı olmaları , büyük ölçüde vurguncul değer a r t ı ş l a r ı n a konu olan kentsel a lanlar dışında kalmış bulunmaları ve buna bağlı olarak, korunacak f iz ik çevrenin bütünlüğünün büyük ölçüde bozulmamış olması önemli bulunmuştur.

. Yer yer ortak mülkiyet biçimler ini taşıması, uygulama ve kaynak kullanımı iç in olumlu ver i say ı lmış t ı r .

. Biçimsel (morphological) b i r imler meydana getirdiklerinden ötürü küçük guruplar halinde koruma karar lar ına e l v e r i ş l i oldukları düşünülebil ir .

. Sağlıklaştırma, t ip leş t i rme ve standartlaşmaya gidilmesini kolaylaşt ı ran ve yenileştirme tasarım ve tekniklerinde gurup ekonomisine olanak veren b i r t ipoloj ik kategori olarak değerlendir i lmişlerdir .

. Bu evlerin büyük çoğunluğunun oldukça sağlam bi r f i z ik yapıya sahip bulundukları, yalnızca görel i b i r eskime içinde ve bakımsız oldukları ve hafif b i r onarımla yenilenebilecekleri gözlenmiştir.

. Büyük b i r o l a s ı l ı k l a düşük b i r maliyet ge t i recekler i varsayı lmış t ı r .

İSTANBUL VE SIRAEVLER

Ikibin y ı l ı aşan tar ih inin en büyük bölümünü imparatorluklar başkenti olarak yaşayan İstanbul , t a r i h i der in l ik içinde kül türe l birikiminin çoğulluğu açısından benzeri olmayan b i r konuma sah ip t i r . Bu özgün konum pagan dünyanın en büyük po l i t ik kuruluşunun başkenti olmasından başl ıyor . Çok t a n r ı l ı dünyanın Hır is t iyan dünyasına dönüşümü bu merkezden yönetilmiş; kent, i lk Hır is t iyan imparatorluğunun ve uygarlığının merkezi olmuş; yeniçağla b i r l i k t e bu kez îslam dünyasının en büyük kentlerinden ve kültür merkezlerinden b i r i olarak günümüze u laşmış t ı r . Yüzyıllar boyunca değişik kül tür ler in özgün özdeksel k a l ı n t ı l a r ı n ı n ve manevi anı lar ın ın b i r i k t i ğ i , yanyana yaşadığı, b i rb i r ine kar ış ıp özümsendiği b i r kap olmuştur, Kentin, imparatorluk başkenti olarak sahip olduğu bu çoğulcu ve açık kül tür , "istanbul bireşimi" denebilecek zenginliğin kaynağını oluşturmaktadır.

İSTANBUL'DA ONDOKUZUNCU YÜZYIL SIRA EVLERİ 189

İ s t a n b u l ' u n ö z e l l i ğ i , b i r boyutu i l e , coğra fyas ın ın ve t a r i h s e l topludurumunun ver imi o la rak b i r b i r i üstüne gelen ve süregiden b i r ik ime dayanı r , ö t e k i boyutu i s e , b i r i k i m l e r i n ç e ş i t l i l i ğ i n i çoğulcu ve açık b i r ortama dönüştüren büyükkent g i z i l g ü c ü d ü r . Bu g i z i l g ü ç , çoğulcu ve aç ık ortamı hem t â c i h î s ü r e k l i l i k i ç i n d e , hem de he r t a r i h i anda c a n l ı tu tmuş tu r .

19. yüzyı lda Osmanlı împara tor luğu 'nun sonunun b a ş l a d ı ğ ı dönemde, Bat ı dünyasının kendin i g ö s t e r d i ğ i ve kabul e t t i rmeğe b a ş l a d ı ğ ı y ı l l a r d a , en genel anlamdaki k ü l t ü r e l b i ç i m l e r b i r d ı şa l ım mal ı g i b i ge lmiş , çoğulcu ve aç ık k ü l t ü r ortamında dönüşüme uğrayarak İ s t anbu l dokusuna k a t ı l m ı ş l a r d ı r . İ s t a n b u l ' u n t a r i h i ve ö z e l l i k l e r i y e t e r i n c e incelenmemiş konut, mimarisi i ç inde , s ı r a e v l e r i n özgün b i r y e r i olduğu k a n ı s ı n d a y ı z . Tümü, 19. y ü z y ı l ı n i k i n c i y a r ı s ı n d a n sonra inşa ed i lmiş olan s ı r a e v l e r , o r t a ve küçük bu r juvaz in in konutu o la rak , bu s ı n ı f ı n o r t a y a ç ı k ı ş k o ş u l l a r ı i ç inde aç ık l anab i l ecek b i r k e n t s e l konum ve mimari n i t e l i k g ö s t e r m e k t e d i r l e r .

Osmanlı k e n t i n i n ge lenekse l ken t y a p ı s ı i ç inde ye r almayan b i r t i p o l o j i k k a t e g o r i olmasına k a r ş ı n s ı r a e v , döneminin t a r i h i ve s o s y o l o j i s i i ç i n anlamlı s ay ı l acak b i r gel işme g ö s t e r m i ş t i r . Öyle k i bugün, s ı r a e v l e r i n kent i ç indek i dağıl ımından ve konumlarından İ s t a n b u l ' u n 19. yüzy ı ldak i kimi gelişme e ğ i l i m l e r i ya da başken t in sosya l guruplar coğrafyası hakkında v e r i l e r a l ı n a b i l e c e ğ i gözlenmektedir .

Bulunduğumuz aşamada, i ç e r d i ğ i s o r u n l a r ı n ka rmaş ık l ığ ına da b a ğ l ı o l a r a k , ancak b i r sosya l t a r i h a r a ş t ı r m a s ı n ı n a ç ı k l ı ğ a kavuş turacağı bu gel işme e ğ i l i m l e r i hakkında k e s i n yorumda bulunmak o l a n a k l ı d e ğ i l d i r . Ancak, gerek k e n t s e l konum ve i l i ş k i l e r i i ç i n d e , gerekse m o r f o l o j i k - t i p o l o j i k Ö z e l l i k l e r i a ç ı s ı ndan , ay r ı ca f i z i k s e l ö z e l l i k l e r i n i n oturduğu yaklaş ım, t a sa r ım modeli , ve üslubu hakkında b e l i r l i y a r g ı l a r a şimdiden u l a ş ı l a b i l m i ş t i r :

E k l i h a r i t a d a görüldüğü g i b i ( Ş e k i l 1 ) , b i rkaç örneğin d ı ş ında büyük s ı r a e v , g r u p l a r ı k e n t i n bugün konut b ö l g e s i o larak önemini y i t i r m i ş bulunan y ö r e l e r i n d e ye r a lmaktad ı r . Büyük o l a s ı l ı k l a kökenler inde de, k e n t s e l gelişme aç ı s ından t i c a r i sermayenin kent mekânını e tk i lemesinde İ s t a n b u l i ç i n önemli değ işmele r in dönemi olan 19. yüzy ı l sonu ve 20. yüzy ı l baş ında o luşan bu d i z i l e r , h i ç b i r zaman ü s t toplumsal g u r u p l a r ı n yaşama mekanı olmamışt ı : daha çok i k i n c i l g u r u p l a r ı n , îs lam ve H ı r i s t i y a n küçük t ü c c a r , küçük esnaf ve s a n a t k a r l a r l a or ta-küçük b ü r o k r a t l a r d a n oluşan k u l l a n ı c ı kes iminin k o n u t l a r ı y d ı l a r . Ancak bu gu rup l a r ın toplumsal s t a t ü l e r i n e b a ğ l ı i k i n c i l k e n t s e l d e ğ e r l e r ! bugün daha da d e ğ i ş m i ş t i r : sözkonusü 'guruplar bugün a r t ı k bu yöre le rde yaşamamaktadır ve bu s ı r a e v l e r daha düşük g e l i r g u r u p l a r ı n ı n , çoğunlukla kente yen i göçmüş k ı r s a l köken l i t o p l u l u k l a r ı n ku l lan ımına hizmet e t m e k t e d i r l e r . Bu Öze l l iğ in k e n t s e l konum aç ı s ından d ı ş ında ka lan b i rkaç

190 A. BATUR, A. YÜCEL, N.. FERSAN

Şekil 1. İstanbul'da 19.yy sıravelerinin bölgesel dağılımı

örnek i s e : Beş ik taş Aka re t l e r (Şeki l 2) ya da Taksim Surp Agop E v l e r i (Şeki l 3,4) g i b i , "vakıf mülkü" o l m a l a r ı y l a mülkiyet aç ı s ından d i ğ e r b i r ç o k s ı r a e v gu rup la r ından , bu mülkiyet b iç imin in g e t i r d i ğ i k u l l a n ı c ı kesimi aç ı s ından da çev re l e r inden a y r ı l m a k t a d ı r .

Kentsel konumun ve m ü l k i y e t / k u l l a n ı c ı t ü r ü ö z e l l i k l e r i n i n koruma aç ıs ından g e t i r d i ğ i Önemli sorun, a r a z i değerine b a ğ l ı d ı r . Gene l l ik l e düşük g e l i r g u r u p l a r ı n ı n y e r l e ş m e s i , bakıi t t-yenileşt irme konu la r ındak i Öael g i r i ş i m o l a g ı l ı g ı n ı düşürücü b i r durumdur. Ancak a r a z i d e ğ e r i n i » b a ğ ı l düşüklüğü, yıkım t e h l i k e s i n i de o ölçüde azaltmak t ada r . Daha önemli b i r başka sorun i s e , konut b ö l g e s i o la rak değer düşüşünün yanında büyük s ı r a e v g u r u p l a r ı n ı ba r ınd ı r an Fener -Bala t (Şek i l 5 ) , Kumkapı ve KadikÖy-Yeldeğirmeni g i b i s emt le r in ken t i n Merkezi i ş A lan ı ' na (MIA). b a ğ l ı ya da i k i n c i l iş merkez le r in in c idd i e t k i s i a l t ı n d a ka lma la r ı o lgusudur . Bu e t k i bugün çok b e l i r g i n d e ğ i l s e de , bazı y ö r e l e r i ç i n yakın ge lecek te önemli b i r gözdağı ve bask ı o l ab i l ecek n i t e l i k t e d i r . Bu aç ıdan da konunun k e n t s e l boyutu ay r ı ca önem kazanmaktadır . "Vakıf mülkü" olan yapı g u r u p l a r ı y s a , k e n t s e l konumlarından bağımsız o larak g ö r e l i b i r güvence a l t ı n d a s a y ı l a b i l i r l e r .


r ^ T i Ş ^ f S S S

Şekil 2 . Beşiktaş , Akaret ler

Şekil 3 . Elmadağ, Surp Agop e v l e r i -

*r—r*r—=•*" *-^—"t ffiiEa flan Biffiffl ı m a a a fflffîl a

IİMİ!!4!'.*:iâ:!S-3Tiy


Şekil 4. Elmadağ, Surp Agop S i r a e v l e r i ^W^^£^SS(^MÎ^

Şekil 5 . Fener yöresinde 19.yy s ı r a e v l e r i n i n dağıl ımı

İSTANBUL'DA ONDOKUZUNCIP YÜZYIL SIRA EVLER! 193

BİÇİMLENME İLKELERİ

19, yüzy ı l ı n k e n t s e l gelişme aç ı s ından yukar ıda değ in i l en özel durumu iç inde g e l i ş e n s ı r a e v l e r , çağın Bat ıya açılma e ğ i l i m l e r i n e b a ğ l ı k ü l t ü r e l v e r i l e r i n i n de. e t k i s i y l e öze l b i r biçimlenme g ö s t e r m i ş l e r d i r . Kent mekanını o luş tu rmala r ı aç ı s ından bu e v l e r i n sokak-pa r se l -yap ı üçlüsü i ç indek i biçimlenme ö z e l l i k l e r i ve yanyana g e l i ş d ü z e n l e r i , daha önceki k e n t s e l dokudan büyük ölçüde ay r ı lmak tad ı r . Gerek üzer inde yer a l d ı k l a r ı yo l boyu, gerek evin e s k i İ s t anbu l evine o r an l a " b i r keze özgü" b i r mimari nesne o la rak biçimlenmemesi; b i r d i z i n i n " t i p " öğes i o lması ; ve e s k i dokunun herb i r i değ i ş ik b i ç imlen i ş gös teren e v l e r i a ras ında ve bahçe d u v a r l a r ı a rkas ında yol mekanını e t k i l e y e n b i r öğe olan "bahçe"nin s i r a e v l e r d e bulunmayış ı , Önemli b iç imse l y e n i l i k l e r d i r . Yapı d i z i l e r i n i n sokak mekânını b e l i r l e m e l e r i g i b i b i r i l ke aynı kalmakla b i r l i k t e , b i ç imlen i ş tümüyle d e ğ i ş m i ş t i r . S ı r aev le re bağ l ı y e n i l e ş t i r m e - g e l i ş t i r m e ça l ı şma la r ında bu biçimlenme Öze l l iğ ine özen g ö s t e r i l m e s i ve yen i gelişmenin "mimari" çözümünde "genelgeçer" şema k o l a y l ı k l a r ı n a başvurulmasından kaç ın ı lmas ı g e r e k e c e k t i r .

Kent mekanının genel ekonomik-toplumsal b e l i r l e y i c i l e r i ve konut biçimlenmesine b a ğ l i s o r u n l a r ı n çevre ölçeğinde or taya koyduğu bu ö z e l l i k l e r i n yanı s ı r a , konut b i r i m i ölçeğinde de s ı r a e v l e r i n daha e s k i kent konutu t i p inden oldukça başkalaşmış planometrik ö z e l l i k l e r i olduğu görülmektedir . Çalışmamızda kapı ve merdivenin y e r i , oda la r ın dağı l ımı ve ka t s a y ı s ı n a göre g e l i ş t i r i l e n i lk t i p o l o j i k çözümleme (Şeki l 6, 7 ve 8) bunu açıkça gös termektedi r . K ı r s a l yöre le rde de b e n z e r l e r i n e r a s t l a n a n ve ev-bahçe i l i ş k i l e r i n e yakından b a ğ l ı e s k i i s t anbu l ev l e r ine oran la bu t i p l e r s a l t b i r ön-arka cephe ve a l t - Ü s t ka t ay ı r ımı .gösteren yen i ve değ i ş ik b i r planometrik an lay ı ş g e t i r m e k t e d i r l e r . Kimi a z ı n l ı k konu t l a r ı nda r a s t l a n a n i k i k a t yüksek l iğ indek i g i r i ş bölümünün y o l l a i l i ş k i s i n d e n baş layarak bu biçimlenmenin daha çok B a t ı ' d a r a s t l a n a n tüccar e v l e r i y l e y a k ı n l ı ğ ı d i k k a t i çekmektedir . T i p l e r i n b i r çoğu, e sna f - sana tka r i ş l i ğ i n e b a ğ l ı küçük konut "archâtype"nin ge l i şmes i olan t i p o l o j i k guruplara akraba görünmektedi r le r . Bu biçimlenmede çağın g e t i r d i ğ i yen i b i ç i m l e r i n olduğu kadar özgün k u l l a n ı c ı l a r ı n d i n s e l - e t n i k k ö k e n l e r i n i n ve y a p t ı k l a r ı i ş türünün de e t k i s i o l sa g e r e k t i r . Doğal o larak e v l e r i n yen i mülkiyet b i ç i m l e r i n e (büyük p a r s e l i n e ş i t bölüşümüne daya l ı özel mülkiyet , ya da vakıf mülkiyet g i b i ) b a ğ l ı parse lasyon ve s ı r a iç inde yer almanın g e t i r d i ğ i genel b i ç imlen i ş r a s y o n e l i n i n de e t k i s i v a r d ı r .

Son olarak bu k o n u t l a r , Beyoğlu apar tmanlar ı ve ö z e l l i k l e Saray la r d ı ş ında dönemin üslup ö z e l l i k l e r i aç ı s ından da Batı b i ç imle r ine en çok b a ğ l ı ka lan k o n u t l a r ı n ı meydana g e t i r m e k t e d i r l e r . Bu b a ğ l ı l ı ğ a karş ın , gözlemler imiz , s ı r a e v l e r i n İ s t a n b u l ' a özgü t a s a r ı m ve üs lup ö z e l l i k l e r i t a ş ı d ı ğ ı n ı g ö s t e r m i ş t i r . Ne var k i , bu ö z e l l i k l e r i n or taya koyulması, bu t i p o l o j i k kategoriye, ne t ü r ö l ç ü t l e r l e y a k l a ş ı l a c a ğ ı n a b a ğ l ı d ı r .


Üslûp ve t a s a r ı m m o d e l i i ç i n s o r u n , özde t e k y a p ı i ç i n g e l i ş t i r i l m i ş k a v r a m l a r ı n gurup y a p ı l a r d a k u l l a n ı l a b i l i r l i k ö l ç ü s ü d ü r . S ı r a e v l e r i n ü s l u p ç ö z ü m l e m e s i , y i n e l e m e n i n o l u ş t u r d u ğ u ö z e l l i k l e r l e b a ğ ı m l ı d ı r . B a ğ ı m l ı l ı k hem çözümlemenin y ö n t e m i n d e , hem de çözümlemeye g i r e n ö ğ e l e r a r a s ı n d a k i i l i ş k i l e r i n n i t e l i ğ i n d e b e l i r m e k t e d i r .

Çözümlemenin y ö n t e m i a ç ı s ı n d a n en ö n e m l i b a ğ ı m l ı l ı k ö ğ e s i , ' ö l ç e k ' s o r u n u n d a o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . S ı r a e v l e r i n y i n e l e n e n b i r i m l e r d e n o l u ş a n d i z i l e r o l m a s ı i k i l i b i r ö l ç e k k u l l a n m a y ı g e r e k t i r m e k t e d i r : " b i r i m t ek y a p ı " ve " d i z i b ü t ü n " . Tek y a p ı l a r i ç i n k u l l a n ı l a b i l e c e k g e l e n e k s e l W o l f f l i n ' c i çözümleme, d i z i - b ü t ü n ü b i r i m l e r i n a r i t m e t i k t o p l a m ı n a i n d i r g e m e k a n l a m ı n a g e l e c e ğ i n d e n y a n l ı ş , s a k ı n c a l ı ya da e k s i k o l a c a k t ı r , ö t e yandan d i z i n i n b ü t ü n ü i ç i n g e l i ş t i r i l e b i l e c e k ü s l u p çözümleme i l k e l e r i de t ek y a p ı Ö l ç e ğ i n d e n b a ğ ı m s ı z o l a m a y a c a k t ı r .

S ı r a e v l e r i n g e t i r d i ğ i bu ö l ç e k s o r u n u , yöntem i ç i n o l d u ğ u d e ğ i n , ü s l u p i ç i n b e l i r l e y i c i ol'an Ö ğ e l e r a r a s ı i l i ş k i l e r i n n i t e l i ğ i n i de e t k i l e m e k t e d i r , çünkü d i z i -b ü t ü n ü n ö ğ e l e r a r a s ı i l i ş k i l e r i t ek y a p ı d a n d e ğ i ş i k düzeyde k u r u l m a k t a d ı r , S ı r a e v l e r ü z e r i n d e yapmaya g i r i ş t i ğ i m i z bu ü s l u p çözümlemes i ç a l ı ş m a s ı b i z e ,

Şekil 6, Tipolojik çözümlemeler


s ı r a e v i n kendine özgü b i r ü s l u p - k a t e g o r i s i ya da üslûp ö ğ e l e r i s ı r a l a m a s ı (hierarchy) olduğunu g ö s t e r m i ş t i r . Biçemin ö z e l l i ğ i o lan öğe le r tek yapı ö lçeğinde b e l i r l e y i c i o l s a da s i r a e v sözkonusu olduğunda değerlendirmeye, yinelemeye k a t ı l m a s ı y l a o r a n l ı o larak g i rmekted i r . Örneğin tek yapıda pencerenin ya da ö z e l l i k l e sütun b a ş l ı ğ ı n ı n b iç im ve bezemesinin üs lup aç ı s ı ndan t a ş ı d ı ğ ı önem, y e r i n i s ı raevde k a t k o r n i ş l e r i n i n p r o f i l l e r i n e b ı r a k a b i l m e k t e d i r . Bu p r o f i l l e r i n b iç imsel ö z e l l i k l e r i (çok düz ve b a s i t o l a b i l i r l e r ) yineleme i l e k a z a n d ı k l a r ı gö r se l e t k i n l i ğ e ya da sokağın topogra fyas ı i l e kurdukla r ı i l i ş k i y e göre e l e a l ı n a b i l i r ve Üslup çözümlemesi i ç i n ayrım Ö ğ e s i . o l a b i l i r l e r . P r o f i l i n

, b i r i m l e r a ras ında s ü r e k l i ve k e s i n t i l i oluşu b i r biçem ö z e l l i ğ i o la rak öne g e ç e b i l i r . Kısaca ' ö l ç e k ' , s i r a e v i ç i n hem yöntem, hem b i r biçem ö z e l l i ğ i o la rak o r t aya ç ıkmaktadı r .

S ı raev in d i z i -bü tün o la rak Önde ge len ö z e l l i ğ i , kent . mekanına sokak/caddenin ya da meydanın b iç imse l bütünlüğü

çerçevesinde k a t ı l m a s ı d ı r . Bu, üslup çözümlemesinin de

Şekil 7. Tipolojik çözümlemeler


t ek y a p ı d a n d i z i / g u r u p y a p ı y a ve s o k a k / c a d d e ö l ç e ğ i n e , y a n i k e n t s e l mekan b i r i m l e r i ö l ç e ğ i n e g e ç m e s i d e m e k t i r . G e n i ş l i ğ i , e ğ i m i , düz ya da e ğ r i o l u ş u v b . n i t e l i k l e r i y l e s o k a k ; b ü y ü k l ü ğ ü , a ç ı l a n s o k a k l a r ı n s a y ı s ı v b . n i t e l i k l e r i y l e meydan ( y a da y e ş i l a l a n ) g i b i k e n t s e l mekan ö ğ e l e r i , s ı r a e v l e r i n ö z e l l i k l e r i n i , dönemin egemen a n l a t ı s ı d e ğ i n , k i m i l e y i n de daha çok e t k i l e m e k t e d i r ,

Özde s ı r a e v i n ü s l u b u , k e n t s e l mekan ö ğ e l e r i n i n de k a t ı l d ı ğ ı b i ç i m l e n m e s ü r e c i n i n Ö z e l l i k l e r i o l m a k t a d ı r . Bu bakımdan s ı r a e v i , b a ğ l ı o l d u ğ u k e n t s e l mekan b i r i m l e r i i l e b i r l i k t e e l e almak g e r e k m e k t e d i r . Bu i s e , y u k a r ı d a da b e l i r t i l d i ğ i g i b i , t e k y a p ı i ç i n o l a n d a n d e ğ i ş i k k a t e g o r i l e r i v e / y a da b e n z e r k a t e g o r i l e r i d e ğ i ş i k , b i ç i m d e e l e a l m a y ı g e r e k t i r m e k t e d i r .

Üs lup ç ö z ü m l e m e s i n i n ve k a v r a m ı n ı n k e n t s e l mekan b i r i m l e r i ö l ç e ğ i n e a ç ı l m a s ı , k u ş k u s u z doğrudan ve y a l n ı z c a s ı r a e v o l g u s u n a b a ğ l a n a m a z . Bu daha d e r i n b i r o luşumun ve m i m a r i a n l a y ı ş d e ğ i ş i k l i ğ i n i n ü r ü n ü d ü r . B iz im değinmek i s t e d i ğ i m i z , bu a ç ı l m a d a . s ı r a e v i n ö z g ü l i ş l e v i n i b e l i r t m e k t i r .

Şekil 8. Tipolojik çözümlemeler


ÜSLUP ÖZELLİKLERİ

Yapılan inceleme, yukarıda özetlenmeye ç a l ı ş ı l a n bu çok genel kuramsal çerçeve iç inde e l e a l ı n d ı ğ ı n d a , İ s tanbul s ı r a e v i n i n b e l i r g i n b i r modeli ve üslup ö z e l l i k l e r i olduğunu o r t aya koymaktadır . İ s t a n b u l s ı r a e v l e r i , örneğin Bath Crescent'leri g i b i geniş y e ş i l a l a n l a r iç inde b e l i r l i b iç im ( t asa r ım) k a b u l l e r i n e göre düzenlenmiş örneklerden d e ğ i ş i k t i r . Gene l l ik l e varo lan sokak dokusuna uyum yapma çabas ı ya da varo lan sokak b o y u t l a r ı n ı çok zorlamayan b i r düzenleme, i s t anbu l s ı r a e v i n i n b a ş l ı c a ö z e l l i ğ i o lmaktad ı r . Kentsel Ölçeğe a ç ı l a n b i r tasar ıma bağ l ı o lan Bath Örneğine k a r ş ı l ı k İ s t anbu l s ı r a e v i sokak ölçeğinde b i r t a sa r ımı b iç imlend i rmekted i r . Üs t e l ik tümü i l e yeni düzenlemelerde, yangın a l a n l a r ı n d a b i l e , İ s t a n b u l ' a özgü sokak Ölçeğinin çok zorlanmadığı görü lmekted i r . Kuşkusuz bu, s ı r a e v l e r i n sokakla i l i ş k i s i n i n ge l enekse l konut ve' kent mimarisinden değ i ş ik olmadığı anlamına gelmemektedir. Belirtmek i s t ed iğ imiz t a sa r ımın sokak ö l çeğ ine b a ğ l ı l ı ğ ı d ı r . Buna k a r ş ı l ı k s ı r a e v , yukar ıda da a ç ı k l a n d ı ğ ı üze re , sokak iç inde kendi ö l ç e ğ i n i , kendi boyutunu, özgün tasar ım ö z e l l i k l e r i n i ve e s t e t i ğ i n i o luş tu rmuş tu r .

İ s t anbu l s ı r a e v i n i n sokağa ve parse lasyon düzenine i l i ş k i n b i r başka ö z e l l i ğ i , bu d i z i l e r i n sokakla olan do lays ı z s i n i r o r t a k l ı ğ ı d ı r . D i z i l e r i n önünde yer a lan g e n i ş l e t i l m i ş b i r k a l d ı r ı m y a d a ince de o l s a b i r y e ş i l ş e r i t gibi» d i z i n i n bütünlüğünü parse lasyon düzeninde vurgulayan b i r planlama, b i l i n d i ğ i k a d a r ı y l a i s t a n b u l s ı r aev inde görülmemektedir, i s t anbu l s ı r a e v i n i n sokakla b i r ölçüde kend i l iğ inden o luşan , tek y a p ı l a r l a b i r l e ş i p süregiden b i r y a p ı s ı bulunmaktadır . Bu oluşum, örneğin Fener Yı ld ı r ım Caddes i 'nİn i k i yanındaki d i z i l e r d e (Şek i l 9 ve 10) olduğu g i b i , s ı r a e v l e tek ev l e r ve sokak aras ında görse l b i r s ü r e k l i l i ğ e değin uzanmaktadır .

Bu s ü r e k l i l i k , ya da sokak ve tek y a p ı l a r l a bu bütünleşme, i s t a n b u l s ı r a e v i n i n en önemli üslup ö z e l l i k l e r i n d e n b i r i y l e yakından i l g i l i o l m a l ı d ı r : eksene l , s ime t r ik ve kapa l ı önad la r ı i l e ( s ı f a t l a r ı y l a ) be t imleneb i l ecek b i r t asar ım a n l a y ı ş ı n a d e ğ i l , ama yinelemeye b a ğ l ı aç ık d i z i l e r o la rak (Şek i l 11) t asa r lanmış o lma la r ı bu s ı r a e v l e r i n temel ö z e l l i ğ i d i r . Kumkapı-Tavaşi Çeşmesi Sokağı 'ndaki (Şek i l 1 2 ) , yada S ü t l ü c e ' d e k i s ı r a e v l e r i n bu ö z e l l i ğ i n d ı ş ında ka lma la r ı kanımızca b i r ay r ık durumdur.

Açık d i z i l e r o l m a l a r ı , üslup bakımından bu ev le rde yinelemenin ve b a ğ l ı o la rak r i tm olgusunun öne geçmesine yol a ç m ı ş t ı r . Bu bakımdan i s t a n b u l s ı r a e v i r i tmik oluşuma k a t ı l a n mimari Öğeler le bet imlenen b i r b i ç i m s e l yapıya s a h i p t i r . İ s t anbu l s ı r aev inde cumba ve b a l k o n l a r ı n k u l l a n ı l ı ş ı n ı n özgül b i r önem t a ş ı m a s ı , t a s a r ı m a n l a y ı ş ı n ı n biçem ö z e l l i ğ i n e b a ğ l ı d ı r . Bu öğenin t i p o l o j i k b i r s ı n ı f l a m a s ı , üslup çözümlemesi i ç i n b a ğ l a y ı c ı b i r a ğ ı r l ı k t a ş ı r , öyle k i , cumbaların o luş turduğu r i tmik düzende cumba üze r indek i p r o f i l l e r de önem kazanmaktadır . Örneğin Beş ik taş A k a r e t l e r ' i n d e (Şeki l 13) bu p r o f i l l e r i n k u l l a n ı l ı ş ı cephedeki yüzey


Şekil 9. Fener, Yıldırım Caddesi'nde diziler

başkalaşmaları yoluyla cumbasız dizi lerde b i l e , ritmik b i r sürekl i l ik Öğesi haline ge t i r i lmiş ve cadde mekanının akışına ka t ı lan b i r devinim sağlanmıştır . Geleneksel biçeni ka tegor i le r i içinde yeralan ışık-gölge ya da boşluk-doluluk n i t e l i k l e r i açısından İstanbul s ı raevi daha çok klâsik olarak n i te lendi r i leb i lecek özel l ik lere sah ip t i r . Kuşkusuz OrtakÖy'deki Onsekiz Akaretler dizisinden (Şekil 14 ve 15) başlayarak Boğaziçi yöresindeki yar ı kargir ya da ahşap sıraevlerde (Şekil 16) ışık-gölge yada boşluk-doluluk açısından klasik değerler yerine özgün ve yerel b i r neo-barok yaklaşımdan »özedi lebi l i r . Bu bakımdan cumbaların üzerine .yapılmış balkonların daha geç b i r dönemi, yerel öze l l ik le r in Önem\ kazandığı, klasik d i s ip l in in gevşediği ve Art-Nouveau 'mini tasarım e t k i l e r i n i taşıyan devingen cephe düzenlerini b a ş l a t t ı ğ ı söylenebi l i r . \


Şeki l 10. Fener, Fener Külhanı Sokağı 7, 9, 11 no . lu ev le r K-. - * • !

Bu çok genel ve k ı s a değinmeyi İ s t anbu l s ı r a e v l e r i ü z e r i n e , b i r cephe t i p o l o j i s i ça l ı şmas ı henüz yapı lmadığı b i r aşamada i k i k ı s a gözlemle b i t i rmek i s t i y o r u z : B i r i n c i s i İ s t anbu l s ı r a e v i n i n kendi iç inde ken t in b e l i r l i b ö l g e l e r i n d e k i yerleşme ve yaşam Ö z e l l i k l e r i n e bağ l ı o la rak başkalaşmalar g ö s t e r d i ğ i d i r . Gerçekten de tar i f t i yarımadadaki s ı r a e v l e r l e , Beyoğlu ve a y r ı c a Boğaziç i ve Kadıköy-Üsküdar s ı r a e v l e r i t asa r ım, üslup ve biçim bakımından değiş ik ç e ş i t l e m e l e r o lu ş tu rmak tad ı r . Etk in d e ğ i ş i k l i k l e r i n , yaşam ö z e l l i k l e r i n i n ve topografyanın bu başka laşmala r ı ne ölçüde b e l i r l e d i ğ i sonrak i aşamalar ın konusu o l a c a k t ı r . Ne var k i k e n t s e l mekan öğe l e r ine bağımlı olu^;, topografyanın ve varolan ken t dokusunun b e l i r l e y i c i olduğunu düşündürmektedir. Gerçekten de bu b a ğ ı m l ı l ı k s ı ı r aev i , genel o l a r ak , y e r e l yapan

200 A. BATUR, A._ YÜCEL, N. FERSAN

Şek i l 1 1 , Fener, Yı ldı r ım Caddesi guruplarından

(yerelleşmesini olanaklı k ı lan) kentin Özgün yapısal mantığına uyarlamayı kolaylaş t ı ran b i r .e tken olmalıdır . İstanbul gibi değişik t a r i h i gelişim bölgeler ine , ç e ş i t l i yerleşme geleneklerine v?3 dokularına sahip b i r kent te , yüzyıl sonunun toplumsal,, devinimi de hesaba ^.katılırsa, çeşitlenmenin nedenleri ,genel düzeyde a n l a ş ı l a b i l i r . Diziler benzer ya da yaklaşım tasarım ve biçem. özel l ik ler ine sahip olmalar da çeşitlenme görü leb i l i r . Örneğin Fener ' in küçük sokaklarındaki s ı raev le r le Beşiktaş Akaretler ' indeki düzenleme, benzer biçem öğeler i taşısa da değ iş ik t i r . Ç e ş i t l i l i k yalnız ölçekte değil , kentsel mekanla bütünleşme biçimindedir de. Dolayısıyla sokak konumuna bağlı her biçimlenme, bir imler in ya da.üslup. öğelerinin aynılığın/a karşın istanbul *un kentsel mimarisini zenginleşt i ren, çoğaltıp çeşi t lendiren örnekler oluşturmakladır.


Şekil 12. Kutokapı, Tavaşi Çeşmesi Sokağı 'ndaki d i z i

o ı ı sn

Şeki l 13. Beş ik taş , Akare t ler


İ k i n c i gözlemimiz daha özgül n i t e l i k t e o lup , cumbalı ve üzer inde ahşap balkonu olan açık d i z i l e r h a l i n d e k i s ı r a e v i n İ s t a n b u l ' a özgü b i r t i p olduğu k a n ı s ı n a götürmektedir . Çalışmanın va rd ığ ı bu aşamada, Bat ı kökenl i b i r t i p o l o j i k k a t e g o r i o la rak s ı r a e v l e r i n İ s t a n b u l ' d a ed ind iğ i görünümlerin özgün b i r e ş i m l e r i b i ç i m l e n d i r d i ğ i s ö y l e n e b i l i r . Bu b i r e ş im , İ s t a n b u l ' u n , t a r i h inden ge len , kendine özgü çoğulcu ortamı i ç inde y e r i n i bulan ve korunması gereken b i r zeng in l ik o lmaktad ı r .

Şekil 14, Ortaköy, Onsekiz Akametler


V'-Wfif 'mmiM ftN'iHJIIUlîiJJ

Şekil 15. Ortaköy, Onsekiz Akaretler

Şekil 16. Arnavutköy, Bakkal Sokak'taki d i z i l e r


19 CENTURY ROWHOUSES IN ISTANBUL

ABSTRACT

The phenomenon of "preservation and evaluation of the h i s to r i ca l environment" has generally been considered a "cultural problem" or a "cul tural heri tage problem" for . a long time. However, in recent years , i t .has been realised that merely cultural aspects are not suff ic ient to define i t s dimensions and charac te r i s t i c s . The content of application has also developed from "preservation" to "evaluation". This approch reveals i t s e l f in attempts to consider economical and functional problems in decisions for preservation. The study presented here intends to develop c r i t e r i a for the select ion of areas and scales on a theore t ica l level and to obtain the necessary data for t h i s .

The rapid increase of c i ty population in a l l parts of Turkey is a factor in cultural loss with i t s effects on exhaustion of the housing stock and the insufficiency of urban infrastructure. Laws or applicat ions, which do not consider the exist ing building stock as valuable, accelerate this loss . One of the aims of th is study is to contribute to the development of proposals for the evaluation of the exis t ing building stock.

The study' consists of two phases: the aim of the f i r s t phase is°"to determine areas and scales in accordance with the set c r i t e r i a ; the second phase is to generate plans for preservation and adaptive reuse in an area selected according to the c r i t e r i a set in the previous phase. For the area study to be conducted in re la t ion with the c r i t e r i a of the f i r s t phase, lstar.ibul was selected as the area and a typological uni t , rowho use was chosen as the scale . The su i t ab i l i t y of the row-houses as the work unit is based on the facts that the i r physical environment is r e l a t ive ly undamaged; they are pa r t i a l l y common property; they const i tute small groups which can l a te r be handled without much diff icul ty as preservation un i t s ; they are easy to typify and standardize; they have a* sound physical s tructure so they can be renovated with s l igh t res torat ion; and l a s t l y , both the restorat ion and renovation of them are thought to be not too costly.

İSTANBUL'DA ONDOKUZUNCU YÜZYIL SİRA EVLERİ 205

•

Although row-houses, a l l of which were b u i l t a f t e r the second half of the 19 th cen tury , c o n s t i t u t e a typo log ica l category t h a t does no t have a p lace in the t r a d i t i o n a l urban s t r u c t u r e of the Ottoman c i t y , they have shown a s i g n i f i c a n t development in the sociology and h i s t o r y of the pe r iod as houses of the middle and p e t i t e b o u r g e o i s i e . Although c e r t a i n conclus ions have been reached with regard to the l o c a t i o n and r e l a t i o n s of row-houses in the c ' i ty-scape, the approach to t h e i r phys i ca l c h a r a c t e r i s t i c s , t h e i r design models and s t y l e s , they have no t ye t been i n v e s t i g a t e d from the p o i n t of view of soc i a l h i s t o r y . Due to t h i s lack of r e s e a r c h , i t is not p o s s i b l e t o i n t e r p r e t p r e c i s e l y the urban development tendencies of I s t a n b u l during the 19 th century looking a t t he loca t ions of the row-houses.

At t h i s po in t of the r e s e a r c h , i t can be sa id t h a t the row-houses in I s t a n b u l , as a t ypo log i ca l ca tegory of western o r i g i n , form an o r i g i n a l s y n t h e s i s . This syn thes i s f inds i t s p lace in the c h a r a c t e r i s t i c p l u r a l i s t media of I s t a n b u l t h a t o r i g i n a t e s from the h i s t o r y of the c i t y and i t c o n s t i t u t e s a value t h a t should be p rese rved .

İSTANBUL'DA ONDOKUZUNCU YÜZYIL SIRA EVLERİ «KORUMA VE …jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/1979/cilt05/sayi... · 2012-12-10 · izleyerek Almanya, Hollanda ve diğer Bati

Documents