Oideachas Sóisialta, Imshaoil agus Eolaíochta Treoirlínte do Mhúinteoirí Stair Curaclam na Bunscoile
Oideachas Sóisialta, Imshaoil agus Eolaíochta
Treoirlínte do Mhúinteoirí
Stair
Curaclam na
Bunscoile
BAILE ÁTHA CLIATHARNA FHOILSIÚ AG OIFIG AN tSOLÁTHAIR
Le ceannach díreach ónOIFIG DHÍOLTA FOILSEACHÁN RIALTAISTEACH SUN ALLIANCESRÁID THEACH LAIGHEANBAILE ÁTHA CLIATH 2
nó tríd an bpost óFOILSEACHÁIN AN RIALTAISAN RANNÓG POST-TRÁCHTA4-5 BÓTHAR FHEARCHAIRBAILE ÁTHA CLIATH 2(Teil: 01-6476834-5; Fax: 01-4752760)nó trí aon díoltóir leabhar
Comhairleoir deartha: Páirtíocht Bradley McGurkArna dhearadh ag: The Identity BusinessGrianghrafadóireacht: Críostóir Mac ConmaraArna chur i gcló ag: Spectrum Print ManagementArna chlóbhualadh ag: Mozzon Giuntina - Florence agus
Officine Grafiche De Agostini - Novara
© 1999 Rialtas na hÉireann
Clár
An stair i gcuraclam na bunscoileCad é an stair? 2
An stair i gcuraclam páistelárnach 2
Ábhar an churaclaim staireBunstruchtúr agus téarmaíocht 6
Forbairt scileanna: ag obair mar staraí 6
Snáitheanna an churaclaim staire 15
Pleanáil sa scoil don stairPleanáil curaclaim 26
Pleanáil eagair 33
Pleanáil sa rang don stairPleanáil an mhúinteora 42
Pleanáil aonad oibre 45
Foghlaim chomhtháite 56
Roinn 1
Roinn 3
Roinn 4
Roinn 2
Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Cur chuige agus modhanna teagaiscÉagsúlacht modhanna 64
Scéalaíocht 65
Stair phearsanta agus stair theaghlaigh 72
Fianaise a úsáid 76
Fianaise béil 77
Déantúsáin a úsáid 81
Pictiúir agus grianghraif 87
Ag baint leasa as an timpeallacht 99
Fianaise fhaisnéiseach 104
Drámaíocht agus rólghlacadh 109
Teicneolaíocht an eolais a úsáid 114
Breathnóireacht ar obair páistí 115
AguisínAn stair áitiúil: leabhair úsáideacha agus foinsí
eile don mhúinteoir 122
Foinsí tagartha don churaclam agus do na treoirlínte 128
Ballraíocht an Choiste Curaclaim don OSIE 130
Ballraíocht an Choiste Comhordaithe Bunscolaíochta 131
Buíochas 132
Roinn 5
Roinn 6
Cad é an stair?Má táimid leis an stair a mhúineadh gohéifeachtach, ní mór dúinn a thuiscintcad é féin agus cén chaoi ar féidir léicur le hoideachas daltaí. Dar le go leoragainn, is ionann an stair agus an t-amatá thart: bailiúchán fíricí faoi dhaoineagus imeachtaí agus iad curtha iláthair i bhfoirm scéil. ‘Scéal an amaatá thart’ a d’fhéadfaí a rá leis antuairim choitianta sin den stair. Ach anaidhm ghinearálta a chuireann ansainmhíniú seo i gcás, ní féidir í abhaint amach.
Ní bheidh ar ár gcumas go deo aonchuntas cruinn iomlán amháin athabhairt ar an am atá thart: dá mhéadé, tá an cur síos ar an am atá thart atháinig slán chugainn neamhiomlán.Ní fhéadfadh sé go mbeadh an scéaliomlán ann. Ní hamháin sin achcuireann staraithe cuntais éagsúla denam atá thart ar fáil, mar bíonn orthurogha a dhéanamh ina gcuid oibre níhamháin den fhianaise neamhiomlán atháinig slán ach as measc an réimseollmhór topaicí agus ceisteanna abhféadfaí staidéar a dhéanamh orthu.Tagann an próiseas roghnaithe seo faoithionchar spéiseanna agus thuairimípearsanta an staraí agus faoi thioncharluachanna agus chúraimí na sochaí inabhfuil an staraí ag maireachtáil. Marshampla, go dtí le déanaí fágadh saolna mban ar lár, cuid mhaith, as nacuntais staire; feictear iarracht nasochaí comhaimseartha cothromas idirfir is mná a bhaint amach san fhás atátagtha ar spéis i stair na mban—rud achuidíonn leis an gcothromas céannasin a bhaint amach.
Mar sin, ba cheart dúinn breathnú aran stair mar iarracht an t-am atá tharta athchruthú agus a mhíniú; is é sin, níhionann an stair agus an t-am atá thartann féin. Caithfimid a thuiscint gobhfuil dhá ghné nach féidir a scaradhóna chéile sa stair: léirmhíniú arghníomhaíochtaí daonna san am atáthart a gceaptar tábhacht a bheith leoagus an próiseas trína roghnaítear nagníomhaíochtaí sin, trínan-imscrúdaítear iad agus trínandéantar anailís orthu.
An stair i gcuraclampáistelárnachCiallaíonn an dearcadh seo ní hamháingo mbíonn sé i gceist le hoideachasmaith staire go mbeadh eolas faoin amatá thart á shealbhú ag páistí ach gombeadh taithí áirithe á fáil acu chomhmaith ar an gcaoi a dtéann staraithe imbun a gcuid oibre. Ach an stair ainiúchadh ar an gcaoi sin, féadfaidhpáistí eolas agus coincheapa ashealbhú agus san am céannascileanna tábhachtacha agus dearcadhatá ag teacht leis an leibhéal áiritheforáis atá bainte amach acu féin afhorbairt. Ar an gcaoi sin, féadfaidh anstair sa bhunscoil cur, ar bhealachsainiúil tábhachtach, le forbairtchomhchuí an pháiste agus sin marchuid d’oideachas atá fíor-pháistelárnach.
Tá dhá ghné nach féidir a
scaradh óna chéile sa stair:
léirmhíniú ar ghníomhaíochtaí
daonna san am atá thart a
gceaptar tábhacht a bheith leo
agus
an próiseas trína roghnaítear na
gníomhaíochtaí sin, trína
n-imscrúdaítear iad agus trína
ndéantar anailís orthu.
Ro
inn 1
An s
tair
i g
cura
cla
m n
a b
unsco
ile
An stair i gcuraclam nabunscoile
2
Mar sin cuireann an curaclam stairedeiseanna ar fáil don pháiste chun
• tuiscint leathan chothrom a fháil arstair áitiúil, ar stair na hÉireannagus ar stair idirnáisiúnta trístaidéar a dhéanamh ar raonciníocha, imeachtaí agus tréimhsí
agus ag an am céanna
• scileanna imscrúdaithe staire afhorbairt agus a chleachtadh chomhfada is a bhaineann lecróineolaíocht, cúis agus iarmhairt,athrú agus leanúnachas, úsáidfianaise, sintéisiú, cur in iúl, agusionbhá.
Féadfaidh curaclam staire achuimsíonn na gnéithe sin den ábharcur go mór agus go sainiúil lehoideachas an pháiste. Tá sonraí níosmine faoi nádúr an ábhair agus faoingcaoi is fearr é a chur i bhfeidhm sabhunscoil le fáil in Réamhrá,Aidhmeanna, agus Cuspóirí leathana anchuraclaim staire. Ach ní féidir nahaidhmeanna seo a bhaint amach sastair ar leithligh. Is ceart breathnú aran stair mar ábhar faoi leith ach, ag anam céanna, mar ábhar a bhfuil rólcomhlántach aige in éineacht leis antíreolaíocht agus an eolaíocht sanOideachas sóisialta, imshaoil aguseolaíochta (OSIE) agus, chomh maithleis sin, mar ábhar a chuireann lecuraclam leathan páistelárnach.
An s
tair i g
cura
cla
m p
áis
telá
rnach
3Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Bunstruchtúr agustéarmaíochtTá ábhar an churaclaim staire leagthaamach ag ceithre leibhéal ranga:ranganna naíonán, ranganna 1 agus 2,ranganna 3 agus 4 agus ranganna 5agus 6. Ag gach leibhéal cuirtear ant-ábhar i láthair in dhá mhír faoi leith:
• mír scileanna ar a dtugtar Ag obairmar staraí
agus
• líon snáitheanna a rianaíonn natréimhsí agus na hábhair a bhféadfaía chur san áireamh i gclár na staire.Tá méid áirithe topaicí nósnáthaonad i gceist i ngach snáithe.Cuirfidh cuid acu sin bonn leis namíreanna ábhair a chlúdófar.
Cuideoidh an chaoi a bhfuil an t-ábharcurtha i láthair sa dá mhír seo lemúinteoirí plean a leagan amach chundearcadh agus scileanna tábhachtachaa fhorbairt de réir mar a chuireann napáistí eolas ar thopaicí staire agus deréir mar a fhaigheann siad tuiscintorthu.
Forbairt scileanna: agobair mar staraíDéanann an mhír seo cur síos ar nagníomhaíochtaí agus ar na scileanna ambeidh na páistí ag plé leo de réir mara théann siad i ngleic le topaicí staire.Tá baint ag na scileanna agus ag nacoincheapa lena bhfuil i gceist lefiosrú stairiúil. Tá sé i gceist gogcabhróidh siad le múinteoirí plean aleagan amach ionas go bhforbróidh napáistí réimse leathan scileanna fad is abhíonn siad ag iniúchadh an ama atáthart. Ní ceart na scileanna seo amhúineadh ar leithligh: is igcomhthéacs an staidéir a leagtaramach sna snáitheanna ábhair is ceartiad a fhorbairt.
Am agus cróineolaíocht
Ar an gcéad amharc, tharlódh gurb éan rud is mó a chuirfeadh iontas ardhaoine faoin gcuraclam nua staire gobhfuil ábhar ann do ranganna naíonánagus do ranganna sóisearacha. Tátuiscint páistí óga ar am an-bhearnach.Is mó go mór an spéis a chuireann siadsa rud atá ag tarlú anois díreach.Chomh maith leis sin, imeacht nóábhar a bhíonn ina dhíol mór spéiseacu ag nóiméad amháin, d’fhéadfaidísdearmad a dhéanamh air go tapachomh luath is a chasfaí imeacht nóábhar éigin eile ina dtreo. Ní minic abhíonn páistí in ann imeachtaí nachféidir leo a fheiceáil san am i láthair achoincheapú, agus b’fhéidir gurb é ancur síos a dhéanfaidh siad ar imeachtaíuile an ama atá thart gur tharla siad‘fadó, fadó’ nó ‘i bhfad ó shin’.
Bíodh is go gcloiseann siad agus gon-úsáideann siad friotail ama—‘i
Scileanna staire
• am agus cróineolaíocht
• athrú agus leanúnachas
• cúis agus iarmhairt
• fianaise a úsáid
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
Ábhar an churaclaim staire
6
gceann nóiméid’, ‘go luath’, ‘níosdéanaí’, ‘ar ball’, ‘uair’, ‘seachtain’,‘bliain’—tá tuiscint páistí d’fhadcoibhneasta na dtréimhsí ama abhíonn i gceist teoranta. D’fhéadfaí curleis an deacracht sin trí am athaifeadadh ar bhonn matamaiticiúil lecloig agus le huimhreacha: tosaíonnformhór na bpáistí ar a fhoghlaimconas am a léamh agus conas dátaí athaifeadadh ag deireadh rang 2. Os achoinne sin bíonn deacracht ag roinntpáistí a bhíonn aon bhliain déag nódhá bhliain déag d’aois taifeadadh amaa cheangal le himeacht ama.
Ach thaispeáin taighde agus taithíphraiticiúil le páistí gur féidir cur letuiscint páistí—a bhíonn chomh hógle ceithre nó cúig bliana d’aois—aram, ach obair staire a roghnaítear gocúramach a chur ina láthair. Ní gá godtiocfadh tuiscint ar an am uaithi féin,ach is féidir í a mhúineadh.
Ní hé atá á mholadh sa churaclam seogo gcuirfí an ghnáthstair (den chineála mhúintí go traidisiúnta snameánranganna nó sna rangannasinsearacha) i láthair naíonán nóranganna sóisearacha. Is é atá ámholadh ná gur féidir cur go mór leforbairt thuiscint an pháiste ar am achleas a bhaint as gnéithe den dea-chleachtas atá ann cheana féin iranganna naíonán.
Trí iniúchadh a dhéanamh arimeachtaí ina saol féin—a mbreith,gnéithe dá saol nuair a bhí siad inaleanaí, na bréagáin a bhí acu nuair abhí siad níos óige, a gcéad lá ar scoil—agus trí éisteacht le scéalta agus iad aphlé, is féidir le páistí dhá chéimbhunúsacha a thógáil i dtreo tuiscintar am a fhorbairt:
• tús a chur le seicheamh a aithint imeasc imeachtaí, mar shampla gurfhoghlaim siad lámhacán i dtosach,ansin siúl, ansin rith, agus níosdéanaí fós rothaíocht. Is í an tuiscintseo ar sheicheamh bunús nafeasachta ar chróineolaíocht agus tásé riachtanach don tuiscint stairiúil
• tosú ar thuiscint a chothú d’amannaeile a bhí difriúil lena linn féin—athuiscint nach raibh rudaí i gcónaímar atá siad anois.
Is féidir tuiscint páistí ar am agus archróineolaíocht a fhorbairt ón mbonntábhachtach tosaigh sin. I ranganna 1agus 2, is féidir seichimh atá beagáinínníos faide agus níos casta a aithintagus a phlé. Chuige sin is féidir leas abhaint as gnéithe den stair phearsanta,de stair na muintire, nó den stairáitiúil, as scéalta a mbaineann páistíden aois sin oiread sin taitnimh astu,agus as patrúin shéasúracha agusbhliantúla. Is féidir earraí, grianghraifagus pictiúir a leagan amach chun naseichimh ama seo a thaifeadadh. Isféidir iad a phlé ansin i dtéarmaí arnós ‘roimhe sin’, ‘ina dhiaidh’, ‘ansin’,‘an chéad rud eile’. D’fhéadfadh sé guraon mheall amháin an t-am atá thart igcónaí, ach ba cheart páistí aspreagadh le hiniúchadh cén chaoi abhfuil saol na ndaoine atá thart orthu,chomh maith leis na rudaí agus naháiteanna a fheiceann siad gach lá, taréis athrú. Ar an mbealach sin,féadfaidh siad an difir idir an t-am atáthart, an t-am i láthair agus an t-am atále teacht a aithint.
Is féidir cur go mór le forbairt
thuiscint an pháiste ar am ach
leas a bhaint as gnéithe den
dea-chleachtas a bhfuil úsáid á
baint as i ranganna naíonán
cheana féin.
Fo
rbairt
scile
anna: a
g o
bair m
ar s
tara
í
7Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
8
Cuireann sé go mór le forbairt na tuisceana cróineolaíche earraí agus pictiúir a chur i seicheamh agus leas a bhaint as línte ama. Ba cheart iad a úsáid ag
gach leibhéal sa bhunscoil.
Barr: Is féidir le naíonáin pictiúir a chur in ord chun imeachtaí scéil a thaifeadadh. Cuireann na pictiúir seo deiseanna iontacha ar fáil chun friotail shimplí
ama a chur i láthair agus a chur á n-úsáid: ‘roimhe’, ‘ina dhiaidh’, ‘ansin’ srl. Ina dhiaidh sin is féidir na pictiúir a chur ar taispeáint mar a bheidís ar ‘líne
éadaí’.
Lár: Líne ama thríthoiseach a thaifeadann stair an pháiste féin. Féadfar grianghraif, líníochtaí, bréagáin a úsáideadh ag aoiseanna faoi leith, baill éadaigh,
cártaí lá breithe, agus aon fhianaise eile ar fhorbairt an pháiste a chur in ord. Arís, cuireann na línte seo deiseanna iontacha ar fáil chun friotail ama a
fhorbairt chomh maith le tuiscint an pháiste ar an am atá thart ina s(h)aol féin.
Bun: Ba cheart gur bhuanphointe tagartha í líne ama an ranga, a úsáidtear de réir mar a chríochnaítear obair ar stair áitiúil, náisiúnta, nó idirnáisiúnta. Ba
cheart rudaí a chur ar an líne nuair a thosaítear ag obair ar gach tréimhse ionas go mbeidh an líne ag forbairt de réir a chéile go dtí go gcríochnaítear
an obair ag deireadh na bliana. Tríd an bplé, ba cheart aird an pháiste a dhíriú ar ar tháinig roimh an tréimhse a bhfuil staidéar á dhéanamh uirthi agus
ar tháinig ina diaidh. Dar le múinteoirí áirithe, tá sé úsáideach aon líne fhada amháin a úsáid chun an tréimhse ón gClochaois go dtí an lá inniu a léiriú
agus líne eile ar bhalla eile ar chuid den líne mhór í, mar shampla ó 1 AD go dtí an lá inniu, nó ó 1000 AD go dtí an lá inniu, nó ón ochtú haois déag
go dtí an fichiú haois.
Amlíne Lisa TátúTátú
1000 RCh 500 RCh AD 500
AD 500 AD 500
400 RCh
Pádraig in Éirinn
Teacht na gCeilteachgo hÉirinn
Ionsaí na Lochlannachden 1ú uair
Dúnta agus crannógatógtha in Éirinn
Mainistreacha go leortógtha in Éirinn
AD 1000 AD 1500 AD 20000
Nuair a shroichfidh na páistí ranganna3 agus 4, beidh siad ag dul i ngleic leraon níos leithne staidéar áitiúil agusbeidh siad ag tosú ar thréimhsí níosfaide agus ar thréimhsí níos faide siarsan am atá thart a iniúchadh. Cuireannna topaicí seo ar fad deiseanna ar fáille seicheamh a thaifeadadh. Níhamháin sin ach má dhéantar tagairtgo minic d’ionad coibhneasta nan-imeachtaí staire sin ar na línte amacuí, cabhróidh sé leis an bpáistedaoine aonair, teaghlaigh, pobail agusimeachtaí a shuíomh i sruth leathan anama atá thart.
Féadfaidh feasacht ar chróineolaíochtagus idirdhealú ama atá thart éirí níosgrinne i ranganna 5 agus 6. Féadfar anobair seo a chomhlánú trí leas a bhaintas cumas forásach na bpáistí samhatamaitic ionas go mbeidh ar agcumas daoine, earraí agus imeachtaí ashuíomh i seicheamh leathan stairiúil.De réir a chéile, aithneoidh na páistígnéithe sainiúla den saol mar a bhí séle linn tréimhsí áirithe agus tosóidhsiad ag úsáid frásaí mar ‘anChlochaois’, ‘an Iarannaois’, ‘Tréimhsena Normannach’. Feicfear dátaítábhachtacha ag teacht chun cinn gonádúrtha i gcomhthéacs cuid denstaidéar seo—1169, 1690, 1916, chomhmaith le dátaí a bhfuil tábhacht leo gopearsanta, nó ó thaobh na muintire nóan cheantair de, mar shampla—agusba cheart iad sin a thaifeadadh. Ach níchothaítear feasacht archróineolaíocht trí liostaí dátaí a churde ghlanmheabhair.
An ceart dúinn cur chuigecróineolaíoch a úsáid?Ní mholtar sa churaclam go múinfítopaicí staire ar bhonn dochtcróineolaíoch, mar
• is mó go mór an tuiscint a bhíonnag an bpáiste óg don am atá thartnuair a bhíonn baint aige lenat(h)aithí féin agus le taithí nandaoine a bhfuil aithne aige/aiciorthu
• má chloítear go docht le staidéarcróineolaíoch ón gClochaois go dtían lá atá inniu ann, ní haondeimhniú é sin go sealbhódh napáistí tuiscint ar na tréimhsí éagsúlastaire a bhíonn i gceist
• féadfaidh cur chuige cróineolaíochdeacrachtaí doréitithe pleanála achruthú ní hamháin i gcásannailrangacha ach, níos tábhachtaí fós,nuair a theastaíonn ó scoileannacuraclaim a eagrú ar bhonn topaicíagus nuair a bhíonn siad ag iarraidhan leas is mó is féidir a bhaint asgnéithe áitiúla. Mar shampla,b’fhéidir gur mhaith le scoil atá gardo chaisleán mór Normannach é sina úsáid mar bhonn doghrinnstaidéar i rang 6. Ní fhéadfaísin a dhéanamh dá leanfaí curchuige cróineolaíoch go dlúth, aguschaillfí deis luachmhar.
Fo
rbairt
scile
anna: a
g o
bair m
ar s
tara
í
9Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Moltar sa churaclam
• go dtosódh obair an pháiste sa stairleis an am atá thart ina s(h)aol féin, isaol a m(h)uintire nó a t(h)eaghlaighagus i saol an phobail a bhfuil cónaíair/uirthi ann
• go ndéanfadh na páistí, go háiritheó rang 3 ar aghaidh, staidéar arghnéithe den luathstair, denmheánstair agus de stair ár linneféin gach bliain
• go mbainfí úsáid as línte simplí amai gcónaí, de réir mar a fheileann,chun cabhrú le páistí na himeachtaía bhfuil staidéar á dhéanamh orthua shuíomh i leith a chéile agus chuncabhrú leo ceangail thábhachtachaa dhéanamh idir tréimhse atá faoistaidéar agus tréimhsí a chuaighroimpi agus a tháinig ina diaidh
• gur féidir go mbeadh staidéar arroinnt topaicí ar bhonncróineolaíoch inmholta, marshampla iad sin a dhéantar tharthréimhse roinnt seachtainí nótéarma.
Athrú agus leanúnachas
Saintréith bhunúsach de staid anduine an t-athrú, agus sin fáthbunúsach amháin a bhfuil spéis againnsan am atá thart. Ní féidir ancoincheap atá ag páistí den am atáthart a fhorbairt go dtí go n-aithníonnsiad go n-athraíonn rudaí agus nachmbíodh rudaí i gcónaí mar atá siadanois.
Féadfaidh páistí i ranganna 1 agus 2teacht ar thuiscint don athrú sa saolatá ina dtimpeall trí iniúchadh adhéanamh ar a bhfás agus ar abhforbairt féin, ar na hathruithe isféidir a fheiceáil sa gharthimpeallacht,agus ar eispéireas a dtuismitheoiríagus gaolta eile atá níos sine ná iadféin. Agus rud atá chomh tábhachtachcéanna, má dhéantar an t-am atá tharta iniúchadh ar an gcaoi a mholtartabharfaidh an páiste faoi deara gobhfuil rudaí ann a d’fhan mar a bhísiad: beidh athrú ar na daoine ingrianghraf ranga atá ag tuismitheoirón mbliain 1970, ach b’fhéidir gon-aithneoidh na daltaí ó fhoirgneamhna scoile sa chúlra gurb í an scoilchéanna í atá ann inniu.
De réir mar a dhéanann na páistí issine iniúchadh ar raon níos leithnetopaicí agus tréimhsí san am atá thart,ba cheart comparáid a dhéanamh igcónaí idir an saol fadó agus an saol salá atá inniu ann. Faoin am a mbíonnsiad sna ranganna sinsearacha beidhna páistí in ann tréimhsí éagsúla sanam atá thart a chur i gcomparáid. Deréir a chéile, beidh na páistí ag faireamach do thionchar an athraithe agusba chóir gur mhór acu gnéithe den amatá thart a tháinig slán go dtí an lá atáinniu ann: cloch mhíle ón ochtú haoisdéag, teorainneacha páirce, ballaeastáit, crainn a cuireadh os cionncéad bliain ó shin, boscaí poist dechuid aimsir an Rí Éadbhard agustroscán eile sráide. Tuiscint air sinagus ar an tionchar is féidir a bheithag an athrú atá ag teastáil chun measpáistí ar an timpeallacht mar aon lenamothú freagrachta ina leith a fhorbairt.
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
10
Cúis agus iarmhairt
Cuid bhunúsach den stair é nacúiseanna le hathrú a dhéanamhamach, chomh maith leis na tosca achuir bac air nó a thug é chun cinn aaithint. Chun sin a dhéanamh ní mór abheith in ann seasamh siar ó nahimeachtaí a bhíonn i gceist, tarraingtar fhoinsí éagsúla agus breithiúnas adhéanamh faoi na rudaí a spreaganndaoine.
I gcomhthéacsanna staire atá réasúntasimplí, beidh páistí i ranganna 3 agus4 in ann athrú a aithint, roinnt de nacúiseanna a bhí le heachtra a phléagus tuairim a thabhairt faoin tionchara bhí aici ar dhaoine ag an am.Samplaí maithe de staidéar samplach isea athruithe i mbóithre agus sasreabhadh tráchta.
B’fhéidir go mbeadh claonadh i bpáistíbreathnú ar imeachtaí san am atá tharti dtéarmaí simplí cúise agusiarmhairte. Tharla go rómhinic gurchothaigh cuntais a thugamar dopháistí tuiscint róshimplí ar nádúragus ar thionchar imeachtaí fadó. Isminic a bhíonn go leor cúiseanna lehimeachtaí, is minic a bhíonn siad arsiúl thar thréimse fhada ama (seachasaon ócáid faoi leith a bheith ann) agusis minic a bhíonn iarmhairtí éagsúlaorthu, cuid acu nach bhféadfaí a thuar.Rud casta é an leibhéal seosmaointeoireachta faoi chúrsaí staire,ach trí phlé agus trí dhíospóireachtranga is féidir cur go mór le caolchúisthuisceana na bpáistí. Chabhródhficsean maith staire leis an bpróiseas,agus thabharfadh sé deis do pháistí nacúiseanna éagsúla atá taobh thiar deghníomhartha daoine a iniúchadh.
Fianaise a úsáid
Cuirimid eolas ar an am atá thart trícheisteanna a chur agus trí thátail abhaint as an bhfianaise a bhíonnagainn ar imeachtaí daonna. Is é atásan fhianaise gach rud a tháinig slánden am atá thart, mar shampla earraí,foinsí pictiúrtha (líníochtaí,snoíodóireacht, péinteálacha,grianghraif, scannáin, físeáin),léirscáileanna, foirgnimh, inscríbhinní,cáipéisí, sonraí leictreonacha, leabhair,cuntais bhéil, agus an tírdhreach atáathraithe agus athmhúnlaithe agdaoine. D’ainneoin raon maith fianaisea bheith againn, is beag foinse atáiomlán agus i gcásanna áirithe ní fios ambunús ná a stádas. Mar sin, caithfidhstaraithe mínithe a thabhairt agus tátaila bhaint as an bhfianaise a bhíonn arfáil.
Tharla go rómhinic gur
chothaigh cuntais a thugamar
do pháistí tuiscint róshimplí ar
nádúr agus ar thionchar
imeachtaí fadó.
Cúiseanna agus tionchar an athraithe:
brú tráchta, b’fhéidir, a spreag tógáil
seach-chonair nua sa cheantar agus
b’fhéidir gur bogadh an stáisiún peitril
ón tsráid sa bhaile mór go dtí an
bóthar nua dá bharr sin, rud ba chúis
le seomraí ranga na scoile a bheith
níos ciúine.
Fo
rbairt
scile
anna: a
g o
bair m
ar s
tara
í
11Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Roinntear fianaise ina dhá cuid: foinsípríomha (iad sin a cruthaíodh ag an amlena mbaineann siad, mar shamplalitreacha comhaimseartha, foirgnimh,grianghraif, nuachtáin) agus foinsítánaisteacha (iad sin a cuireadh ar fáiltamall i ndiaidh na tréimshe lenambaineann siad, mar shampla cuntasar an saol i seascaidí an chéid seo ascríobhadh sna hochtóidí).Léirmhínithe stairiúla ar am atá thartatá i bhfoinsí tánaisteacha. Den chuidis mó, ba cheart an scrúdú a dhéanannpáistí bunscoile ar fhianaise a bhunúar fhianaise phríomha, mar nachmbeidh an cumas chunsmaointeoireachta teibí acu is gá ledhá léirmhíniú thánaisteacha a chur igcomparáid le chéile agus léirmheas adhéanamh orthu.
Sa churaclam staire féachtar lenachinntiú go mbeidh roinnt taithí agpáistí ar fhianaise stairiúil a úsáid arbhealaí atá simplí agus bailíoch:díreach mar a chuirtear modhannaimscrúdaithe eolaíocha i láthair nabpáistí sa churaclam eolaíochta, bacheart go bhfoghlaimeoidís conasfianaise a láimhseáil agus a phlé arbhealach atá ag teacht le modhannaan staraí.
Ba cheart go rachadh páistí i ngleic leraon leathan fianaise ag gach leibhéalde churaclam na bunscoile. Bíodh isgur dócha gur fearr fianaisefhaisnéiseach agus foinsí clóbhuailte afhágáil go dtí an dá bhliaindheireanacha den bhunscolaíocht,toisc deacrachtaí maidir le hiad aléamh, ba cheart deiseanna a aimsiú lefianaise shimplí a úsáid i ngach rang. Igcás ranganna naíonán agus ranganna1 agus 2 ba cheart an bhéim a leagan
Trí fhianaise a láimhseáil agus a scrúdú,
féadfaidh an páiste teagmháil leis an
am atá thart. Cuireann sin le forbairt
scileanna tábhachtacha anailíse.
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
12
ar fhorbairt fheasacht na bpáistí ar anraon leathan fianaise atá ar fáil. Bacheart na páistí is sine a spreagadh leceisteanna a chur a bheidh ag éirí níosgrinne de réir a chéile, faoi fhoinsí,faoin mbunús atá leo, faoina n-insíonnsiad dúinn faoin am atá thart, faoingcaoi a bhféadfaidís léargas claonta aran am atá thart a thabhairt dúinn agusfaoin mbaint a bheadh acu le píosaíeile fianaise faoin tréimshe a bhíonn igceist. Ba cheart gurbh é an aidhm níhamháin taithí a thabhairt do pháistíar an bpróiseas trína mbaintear tátailas fianaise ach iad a thabhairt chuigan tuiscint go bhfuil cuntais ar an amatá thart bunaithe ar léirmhínithe agusgo mb’fhéidir go mba ghá iad sin aathrú dá dtagadh níos mó fianaisechun solais.
Sintéisiú agus cur in iúl
Gné riachtanach den stair is ea ant-am atá thart a athchruthú ar bhonnna samhlaíochta agus an léirmhíniú sina chur in iúl do dhaoine eile.Ciallaíonn sé sin cuntas a chur lechéile nó a shintéisiú ó roinnt foinsí,ag baint úsáide as an tsamhlaíocht lehimeachtaí a tharla fadó a athchruthú,agus torthaí na hoibre a chur in iúl dodhaoine eile.
Ba cheart deiseanna a thabhairt do napáistí oiread teicníochtaí agus meánagus is féidir a úsáid chun a gcuidfionachtana staire a thaifeadadh agus achur in iúl. Ar an gcaoi sin, is féidir iada spreagadh le húsáid a bhaint as napíosaí eolais agus as na léirmhínitheéagsúla a bhíonn cnuasaithe acu legné den am atá thart a athchruthú gosamhlaíoch. Go minic, faoi mar atharlaíonn i gcás mionsamhail dechaisleán a thógáil nó ócáid stairiúil aléiriú trí rólghlacadh, spreagfartuilleadh ceisteanna i rith an phróisisathchruthaithe. Ar an gcaoi sin, beidhcur in iúl an eolais stairiúil agus aléirmhíniú i mbealaí éagsúla (i mbealaíneamhscríofa, ach go háirithe) inaspreagthaigh bhreise le tuilleadhimscrúdaithe a dhéanamh aguscuirfear bealach ar fáil don mhúinteoirleis an leibhéal tuisceana atá bainteamach a mheas.
Is féidir go dtugann an tarraingteachtagus cuma na buaine a bhíonn ar nahathchruthuithe den am atá thart abhíonn le fáil i leabhair, i bpictiúiragus go háirithe i mionsamhlacha, iscannáin agus ar fhíseáin breis údaráisdóibh. Tá go leor de nahathchruthuithe in iarsmalanna agus
Cuimsíonn stair cuntas a chur le
chéile, nó a shintéisiú, ó roinnt
foinsí, ag baint úsáide as an
tsamhlaíocht le himeachtaí a
tharla fadó a athchruthú, agus
torthaí na hoibre a chur in iúl
do dhaoine eile.
Trí athchruthuithe samhlaíocha ar an
am atá thart a fhorbairt agus a chur in
iúl trí mheáin éagsúla, is féidir
ceisteanna tábhachtacha faoin am atá
thart a ardú agus a shoiléiriú:
Cén sórt dín a thóg na manaigh ar an
séipéal? An ndearna siad na cealla as
adhmad nó as cloch?
Fo
rbairt
scile
anna: a
g o
bair m
ar s
tara
í
13Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
in lárionaid léirithe bunaithe arthaighde eolach staire agus is féidir leocur go mór lenár dtuiscint ar an amatá thart. Ach tharlódh go meallfaí idirpháistí agus dhaoine fásta le ceapadhnach féidir dul thar na léirmhínithesin. Ar an gcaoi chéanna is a chuir naseanchaithe fadó a raibh le rá acu inoiriúint dá lucht éisteachta, cuireannúdair, ealaíontóirí, aisteoirí aguscoimeádaithe an lae inniu a gcuntaisin oiriúint dúinne. Tuigfidh páistí é sinmá fhaigheann siad féin taithí ar anéagsúlacht seo sa chur i láthair agusmá bhaineann siad féin leas as raonleathan de na teicníochtaí seo lenadtuiscint a chur in iúl do dhaoine agusdo ghrúpaí eile.
Teanga agus cur in iúl sa stairLéiríonn sé dlúthcheangal a bheith idirteanga agus stair go n-áireofaí ‘cur iniúl’ mar scil staire. Braitheannéisteacht le hinsintí, iad a athinsintagus a phlé ar scileanna teanga anpháiste agus cuireann siad leo. Bacheart cuimhneamh freisin go bhfuilnósanna teanga dá cuid féin ag anstair. Cuirfear téarmaí a bhaineann lecróineolaíocht (focail mar ‘fadó’, ‘céad’,‘aois’, ‘tréimhse’, ‘ré’) i láthair na bpáistíagus b’fhéidir go mbeadh a dtuiscintar fhocail choitianta (m.sh. ‘rí’,‘caisleán’, ‘teach’, srl.) an-éagsúil ónmbrí a bhíonn leo i gcomhthéacsannastairiúla.
Ionbhá
Ciallaíonn ionbhá cumas a bheith agduine an chaoi ar bhreathnaigh rudaí atharla fadó do na daoine a bhí beo agan am a thuiscint. Coincheap teibícasta é ach tá sé tábhachtach má táimidle meastóireacht chothrom a dhéanamhar ghníomhaíochtaí daoine san am atáthart. Tá sé ró-éasca dúinn pearsanastaire a mheas de réir luachanna an laeinniu: cheapfadh léitheoir an lae inniugo bhfuil cuma uasal le híseal ar ábharcuid de na ceachtanna léitheoireachtaa leagadh síos do pháistí snascoileanna náisiúnta in Éirinn sa naoúhaois déag, ach ní raibh ann ach goraibh gnásanna cliarlathacha shochaíthríochaidí an chéid sin á léiriú snaceachtanna.
Cabhraíonn scéalta faoi dhaoine fadógo mór le páistí a chur ag iniúchadhsmaointe agus mothúchán daoine eile,go háirithe scéalta nach mbíonn, gominic, ach roinnt bheagpríomhphearsana i gceist iontu. Teachtdheireadh a dtréimhse sna rangannasóisearacha, ba cheart go mbeadhceisteanna agus tuairimí á bplé ag napáistí faoin gcaoi ar mhothaighpearsana i staid faoi leith. De réir mara fhásann taithí phearsanta na bpáistíagus de réir mar a mhéadaíonn an-eolas ar ghníomhartha daoine sanam atá thart, ba cheart go mbeidís inann tuairimí a chaitheamh faoithuairimí daoine fadó, faoi na rudaí archreid siad iontu agus a spreag iad.Beidh gá i gcónaí le ficsean maithstaire sa phróiseas seo. Ag an amcéanna, ach páirt a ghlacadh aige inathchruthaithe stairiúla mar arianaíodh thuas, beidh tuiscintionbhách an pháiste ag forbairt.
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
14
Snáitheanna anchuraclaim staireAn t-ábhar a chur i láthairRianaítear na topaicí agus na tréimhsístaire atá le hiniúchadh ag an bpáiste isnáitheanna an churaclaim. Trístaidéar a dhéanamh ar an mbonneolais atá i gceist leis na topaicí seo,forbrófar na scileanna agus andearcadh a bhfuil cur síos orthu in Agobair mar staraí.
Cén leagan amach atá ar nasnáitheanna?Roghnaíodh na snáitheanna chun achinntiú go bhfaigheadh na páistítaithí ar chlár staire atá leathan aguscothrom. Freagraíonn na snáitheannado thréimhsí móra staire (m.sh. Pobailagus sochaithe ársa agus Saol, sochaí,obair agus cultúr san am atá thart), doghnéithe tábhachtacha d’fhiosrú nastaire (mar shampla Staidéir áitiúla agusScéalaíocht), nó do chur chuige faoileith (mar shampla Leanúnachas agusathrú thar thréimhse ama, a chothaíonnstaidéir ar raoin fhorbartha).
Leagadh an t-ábhar sna snáitheannaamach sa chaoi is go mbeadh oireadsaoirse agus is féidir ag múinteoiríagus ag scoileanna agus iad ag pleanáilan OSIE agus na staire. Ní mholtar curchuige cróineolaíoch le topaicí staire amhúineadh sa churaclam. Cuireann nasnáitheanna roghchlár ar fáil do namúinteoirí as ar féidir leis nascoileanna topaicí nó snáthaonaid aroghnú a fheileann do riachtanais nandaltaí agus a fhreagraíonn dontimpeallacht áitiúil agus d’éispéaras anphobail áitiúil san am atá thart.
Snáit
heanna a
n c
hura
cla
im s
taire
15Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ranganna naíonán Ranganna 1 agus 2
Snáitheanna • Mise agus mo mhuintir • Mise agus mo mhuintir
• Scéalaíocht • Athrú agus leanúnachas
• Scéalaíocht
Ranganna 3 agus 4 Ranganna 5 agus 6
Snáitheanna • Staidéir áitiúla • Staidéir áitiúla
• Scéalaíocht • Scéalaíocht
• Pobail agus sochaithe ársa • Pobail agus sochaithe ársa
• Tréimhsí athraithe agus comhlinte
• Polaitíocht, coimhlint, agus an tsochaí
• Saol, sochaí, obair agus cultúr • Saol, sochaí, obair agus cultúr
san am atá thart san am atá thart
• Leanúnachas agus athrú le • Leanúnachas agus athrú le
himeacht ama himeacht ama
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
16
Méadaítear ar líon na snáitheanna,agus dá réir sin ar réimse anfhiosraithe stairiúil, de réir mar athéann an páiste in aois. Os a choinnesin, is bunphrionsabal de chuid anchuraclaim é go ndéanfadh páistístaidéar ar raon de thréimhsí stairiúla igcomhthéacsanna áitiúla, náisiúntaagus idirnáisiúnta, ag gach leibhéal. Bacheart cuimhneamh freisin nach bhfuilna snáitheanna deighilte go hiomlánóna chéile: mar chuid den snáithe
Staidéir áitiúla d’fhéadfaí stair natithíochta sa cheantar a rianadh, rud abheadh an-oiriúnach mar staidéar arraon forbartha sa snáithe Leanúnachasagus athrú le himeacht ama; ar an gcaoichéanna, d’fhéadfadh obair ar naCeiltigh a bheith bainteach le hábharó chomhthéacsanna áitiúla, náisiúntaagus idirnáisiúnta agus ó nasnáitheanna Staidéir áitiúla agus Saol,sochaí, obair, agus cultúr fadó.
Stair phearsanta agus stair
áitiúil
Tá an snáithe seo le fáil ag gachleibhéal den chlár staire. Is tríiniúchadh gnéithe den stairphearsanta, de stair na muintire agusde stair an cheantair a fhaigheann anpáiste na deiseanna tosaigh chunfeasacht a fhorbairt ar an am atá thartagus ar an tionchar atá ag an am atáthart ar shaol daoine a bhfuil aithneaige nó aici orthu.
Ní bheidh i gceist le staidéir áitiúla, igcás na naíonán, ach gnéithe den amatá thart i saol an pháiste féin nó i saolghlúin a t(h)uismitheoirí: scéal Miseagus mo mhuintir.
Déanfaidh páistí i ranganna 1 agus 2chomh maith céanna iniúchadh ar anam atá thart ina saol féin agus i saol amuintire. De réir mar a mhéadóidhlíon na n-áiteanna agus na ngnéithe satimpeallacht ar a dtabharfaidh siadcuairt agus a iniúchfaidh siad marchuid de chlár OSIE feicfidh siad raonforásach rudaí ar thoradh iad arghníomhartha a rinne daoine san amatá thart. Ní gá gur gnéithe ársa iad:aon rud a cuireadh ina áit roimhchuimhne an pháiste, tá sé sean darleis/léi. Beidh athrú agus leanúnachasle sonrú ar chuid de na gnéithe seo.B’fhéidir go mbeadh cuimhne ag napáistí ar an uair a tógadh balla nualasmuigh den scoil nuair a bhí siad irang na naíonán, nó b’fhéidir gurcuimhin leo féin sceach á cur saghairdín. D’fhéadfaidís labhairt leseandaoine faoi ghnéithe den cheantaratá tar éis athrú nó atá tar éis fanachtmar an gcéanna. A thoradh sin ar fadgo bhforbróidh na páistí tuiscint d’ama bhí éagsúil lena n-am féin agustuiscint d’imeacht ama freisin, fiú i
gcomhthéacs teoranta a saol féin.
Ba cheart do pháistí sna meánrangannaagus sna ranganna sinsearacha dul ingleic le staidéar áitiúil chomh maith.Níl pleanáil na staidéar seo éasca agusuaireanta d’fhéadfadh sé bheith deacairtopaicí agus téamaí feiliúnacha aaimsiú. Is fusa go mór teacht aracmhainní teagaisc le haghaidh topaicínáisiúnta agus idirnáisiúnta, achcaithfear staidéar áitiúil suntasach abheith i gceist má tá aidhmeanna anchláir staire agus aidhmeanna níosleithne na gcuraclam OSIE agusOideachas sóisialta, pearsanta agussláinte (OSPS) le baint amach. Sa stairáitiúil, féadfaidh páistí scileannataighde staire a shealbhú agus achleachtadh gan mórán dua. Cuirfidhsiad aithne ar an timpeallacht áitiúilagus foghlaimeoidh siad le meas abheith acu ar na gnéithe den am atáthart a thugann féiniúlacht dóibh féinis dá gceantar.
Sa churaclam aibhsítear nach gá gurláithreacha, foirgnimh nó pearsana abhfuil cáil nó tábhacht éigin ag baintleo a bheadh i gceist leis na staidéiráitiúla go ginearálta. Tá moltaí sachuraclam i gcomhair nameánranganna agus na rangannasinsearacha (bíonn clocháin,láithreacha níos fairsinge, nóimeachtaí níos casta i gceist do naranganna sinsearacha, de ghnáth).B’fhéidir go mbeadh sé úsáideach, igcás roinnt scoileanna, go bpléifí legné den stair áitiúil ar bhealach simplíi gcás na ranganna naíonán agus naranganna sóisearacha agus go dtiocfaíar ais chuig an topaic chun staidéirníos mine a dhéanamh uirthi snameánranganna agus sna rangannasinsearacha. Is d’aon ghnó chuncabhrú le cur chuige bíseach den
Tríd an stair áitiúil féadfaidh
páistí scileanna taighde staire a
shealbhú agus a chleachtadh
gan mórán dua. Cuirfidh siad
aithne ar an timpeallacht áitiúil
agus foghlaimeoidh siad le meas
a bheith acu ar na gnéithe den
am atá thart a thugann
féiniúlacht dóibh féin is dá
gceantar.
Snáit
heanna a
n c
hura
cla
im s
taire
17Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
chineál sin atá na snáitheanna agforluí ar a chéile.
Scéalaíocht
Tá an snáithe seo le fáil chomh maithag gach leibhéal den chlár. Gan aonamhras, is cuid nádúrtha d’fhorbairtan pháiste é agus cuid bhunúsach denstair é éisteacht le scéalta, iad a insintagus a athinsint. Cabhraíonn sé freisinleis an bpáiste tuiscint a fháil arsheicheamh—rud atá riachtanach mátá an páiste le peirspictíocht staire abheith aige/aici. Méadóidh raon nascéalta de réir mar a théann an páistein aois agus pléifear iad ar bhealachníos doimhne. Tá sé tábhachtach goroghnófaí na topaicí chun an raon isleithne agus is féidir de thaithí agusd’iarrachtaí an duine a léiriú—níscéalta ceannairí polaitiúla agusreiligiúnda amháin ba chóir a bheith igceist ach beathaí daoine a raibh sliteéagsúla maireachtála acu agus abhaineann le raon leathan de ghrúpaísóisialta, cultúrtha agus eitneacha.
Athrú agus leanúnachas
Feictear an snáithe seo den chéad uairag leibhéal ranganna 1 agus 2 aguscuimsítear é ag gach leibhéal inadhiaidh sin. Is é atá i gceist leis anstaidéar seo scrúdú ar ghné theorantaamháin de thaithí an duine tharthréimhse fhada, mar shampla ‘taistealagus iompar i rith na n-aoiseanna’,
‘éadaí anuas trí na céadta’, srl. Tugtarstaidéar ar raon forbartha go minic aran stáidéar seo agus is bealachsármhaith é le hiniúchadh adhéanamh ar an gcaoi a dtarlaíonnathrú. Féadfaidh sé tabhairt ar pháistía thuiscint go bhfanann riachtanaisbhunúsacha an duine mar an gcéanna,ainneoin athruithe ollmhóra.
Pobail agus sochaithe ársa
Saol, sochaí, obair agus cultúr
san am atá thart
Tá na snáitheanna seo i bpáirt agranganna 3 agus 4 agus ag ranganna5 agus 6. Tá cuid de na tréimhsí móra ibhforbairt shibhialtacht an duine agusstaidéar ar shaol daoine in Éirinn agamanna éagsúla san am atá thart ar anliosta snáithaonad. Leagtar béim sastaidéar seo ar ghnáthshaol laethúildaoine, ar a dtithe, a mbia, adteicneolaíocht, a gcuid oibre, agcultúr, a n-ealaín, agus a nósannasóisialta. Prionsabal tábhachtach dechuid an churaclaim é go dtiocfadhpáistí ar thuiscint chothrom ar an stairáitiúil, náisiúnta agus idirnáisiúntaagus ar an gcaoi ar chuir grúpaíeitneacha éagsúla le forbairt an duine.Ar an ábhar sin, moltar staidéar adhéanamh ar dhaoine óchomhthéacsanna lasmuigh denEoraip i gcuid de na snáithaonaid.
18
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
Ba cheart go dtiocfadh páistí ar
thuiscint chothrom ar an stair
áitiúil, náisiúnta agus
idirnáisiúnta agus ar an gcaoi
ar chuir grúpaí eitneacha
éagsúla le forbairt an duine.
19Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Snáit
heanna a
n c
hura
cla
im s
taire
Duine uasal Síneach agus a shearbhónta. Is cuid thábhachtach den churaclam staire í forbairt na sochaithe taobh
amuigh den Eoraip.
Is ionann, beagnach, teidil na n-aonadsna snáitheanna seo do nameánranganna agus do na rangannasinsearacha. Ní hionann sin is a rá gondéanfaidh na páistí an obair chéannaarís. Is le saoirse pleanála a thabhairtdo na scoileanna atá sé amhlaidh. Issna meánranganna amháin amhúinfear cuid de na haonaid agusmúinfear cuid eile acu sna rangannasinsearacha. I gcásanna eile, féadfarfilleadh sna ranganna sinsearacha araonaid a scrúdaíodh i ranganna 3 agus4 ach iniúchadh níos doimhne adhéanamh orthu. Sna haidhmeanna abhaineann le hábhar staire agus sanábhar samplach sna heiseamláirí (igcló iodálach) moltar obair níos castaagus níos deacra i gcomhair naranganna sinsearacha: ar an gcéadleathanach eile cuirtear nasnáthaonaid do na meánranganna agusdo na ranganna sinsearacha igcodarsnacht agus i gcomparáid lechéile.
Leagann an tsaoirse seo dualgas ar namúinteoirí clár staire a phleanáil afhreagraíonn do riachtanais a scoileféin agus don chaoi a bhfuil séeagraithe agus cinntíonn sé gondéanfaidh páistí staidéar ar ghnéithede chuid na dtréimhsí luatha,meánacha agus nua-aimseartha agus igcomhthéacsanna áitiúla, náisiúnta,agus idirnáisiúnta.
20
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
Snáithaonaid as clár ranganna 3 agus 4 (an leathanach seo) agus as clár ranganna 5 agus 6 (an chéad leathanach eile). Is léir ó na samplaí (sa chló iodálach) gur
cheart a bheith ag súil le raon níos mó saincheisteanna agus láimhseáil níos doimhne orthu sna ranganna sinsearacha.
Snáithe: Saol, sochaí, obair agus cultúr san am atá thart
An saol in Éirinn le linn na
Normannach
An saol sna bailte móra agus faoin
tuath in Éirinn agus san Eoraip i rith
na Meánaoise
An saol san ochtú haois déag
An saol sa naoú haois déag
An saol le linn an Dara Cogadh
Domhanda
An saol in Éirinn ó chaogaidí na fichiú
haoise i leith
Rogha as: Snáithaonaid
Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste
• eolas a chur ar ghnéithe de shaol na
ndaoine sin
áitribh na ndaoine
éadaí
feirmeoireacht, bia agus cócaireacht
teicneolaíochtaí a d’fhorbair daoine agus ad’úsáid siad
daoine ag obair
uirlisí agus airm
teanga, cultúr, ealaín agus ceol
fóillíocht agus caitheamh aimsire
scéalta faoi dhaoine faoi leith de chuid natréimhse
• fianaise ó na tréimhsí a bhfuil staidéar á
dhéanamh orthu a scrúdú agus eolas a
chur uirthi, go háirithe fianaise a bhféadfaí
teacht uirthi go háitiúil
• ionad daoine a chlárú ar línte ama.
21Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Snáit
heanna a
n c
hura
cla
im s
taire
Snáithe: Saol, sochaí, obair agus cultúr san am atá thart
An saol in Éirinn le linn na
Normannach
An saol sna bailte móra agus faoin
tuath in Éirinn agus san Eoraip i rith
na Meánaoise
An saol san ochtú haois déag
An saol sa naoú haois déag
Teanga agus cultúr in Éirinn ag
deireadh na naoú haoise déag agus ag
tús na fichiú haoise
An saol le linn an Dara Cogadh
Domhanda
An saol in Éirinn ó chaogaidí na fichiú
haoise i leith
Rogha as: Snáithaonaid
Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste
• eolas a chur ar ghnéithe de shaol na
ndaoine sin
áitribh na ndaoine, gréasáin lonnaíochtaíagus forbartha uirbí
éadaí
feirmeoireacht, bia agus cócaireacht
teicneolaíochtaí a d’fhorbair daoine agus antionchar a bhí acu ar shaol na ndaoine
daoine ag obair
teanga agus litríocht
fóillíocht agus caitheamh aimsire
creideamh agus gnásanna diaganta
imirce agus eisimirce
caidreamh grúpaí éagsúla lena chéile (m.sh.tiarna talún agus tionónta sa naoú haoisdéag)
plé ar cheisteanna áirithe sóisialta,eacnamaíocha, polaitiúla nó reiligiúnda dechuid an ama (m.sh. faitíos roimh an bplá imbailte móra na Meánaoise, na Péindlíthe,labhairt na Gaeilge a bheith á tréigean sanaoú haois déag, saol oibrithe i mbailtetionsclaíocha sa naoú haois déag)
an chaoi ar chuir na daoine agus nahimeachtaí sin le forbairt Éire na linne seo
• fianaise a thugann eolas dúinn ar shaol na
ndaoine sna tréimhsí a bhfuil staidéar á
dhéanamh orthu, a smaointe, a n-ábhair
bhuartha a scrúdú agus eolas a chur
uirthi—go háirithe fianaise a bhféadfaí
teacht uirthi go háitiúil
• ionad daoine agus imeachtaí a chlárú ar
línte ama feiliúnacha.
Má thosaíonn páistí ag fáil
tuisceana ar an tionchar atá ag
na léirmhínithe a dhéanann
daoine ar an am atá thart ar a
ndearcadh agus ar a
ngníomhartha sa lá atá inniu
ann, beidh ceann de
bhunchuspóirí na staire bainte
amach agus beidh sí tar éis cur
le réiteach a fháil ar roinnt
mhaith de na cruacheisteanna
atá ag an nglúin seo agus a
bheidh ag na glúine atá le
teacht.
Tréimhsí athraithe agus
coimhlinte
Polaitíocht, coimhlint agus
sochaí
Tarlaíonn an dá shnáithe seo i gclárranganna 5 agus 6 amháin, mar gobhfuil tuiscint áirithe ar choincheapateibí i gceist leo a bheadh thar chumaspáistí níos óige. Sa snáithe Tréimhsíathraithe agus coimhlinte, mar shampla,b’fhéidir go gcaithfeadh na páistíaghaidh a thabhairt ar choincheap anathraithe san ealaín, san eolaíochtagus sa chultúr i rith nahAthbheochana nó b’fhéidir gombeadh orthu dul i ngleic lecoincheapa na tionóntachta agusúinéireacht na talún in Éirinn sa naoúhaois déag. Bíodh is go mbeidhtuiscint áirithe ar na coincheapa sinagus ar choincheapa eile ag teastáil, bacheart go leagfaí an bhéim, mar atásoiléir ó na samplaí, ar an tionchar abhí ag na smaointe nua seo ar shaol nandaoine ag an am agus ar an tioncharfadtréimhseach a bhí ag na hathruithea tháinig dá bharr.
Tá smaointe níos deacra fós i gceist lePolaitíocht, coimhlint, agus sochaí.Tuiscint éiginnte a bhíonn ag páistí artheanga na polaitíochta agus ar nacoincheapa a ghabhann léi. Os achoinne sin, caithfidh an stair freastalar an ngá atá ag an bpáiste leis an saolina maireann sé/sí a thuiscint, agusbheadh sé beagnach dodhéanta ag anbpáiste saol an lae inniu in Éirinn athuiscint gan tuairim bhunúsach abheith aige nó aici de thréimhsítábhachtacha áirithe i stair nahÉireann. Ionradh na Normannachagus plandálacha na séú haoise déagagus na seachtú haoise déag ba chúisle lonnaitheoirí nua a theacht chuig antír, ar an gcaoi chéanna le hionraí naLochlannach, na gCeilteach agusdaoine eile. Le gach gabháil nua chuirna hionraitheoirí le héagsúlachtshaibhir chultúr na hÉireann. Ach isiad torthaí na gcoilínithe déanachaagus, níos tábhachtaí fós, naléirmhínithe a dhéanann daoineéagsúla orthu is cúis le cuid de nasaincheisteanna as a n-eascraíonncoimhlint in Éirinn agus sa Bhreatainsa lá atá inniu ann.
22
Ro
inn 2
Áb
har
an c
hura
cla
im s
tair
e
23Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Snáit
heanna a
n c
hura
cla
im s
taire
Ar an gcaoi chéanna, is bunghnéd’oideachas páistí uile go dtuigfidísbunús, dul chun cinn agus torthaí ÉiríAmach 1916, bunú an stáit, agus stairThuaisceart na hÉireann ó 1969 i leith.Ba cheart plé go han-chúramach leis natréimhsí sin. Tá ábhair achrannacha igceist leo, agus bíodh is go gcaithfearsimpliú a dhéanamh orthu ar mhaitheleis an bpáiste ba cheart cúram adhéanamh de nach bhfágtar é/í letuiscint róshimplithe ar an am atá thart.
Ba cheart gurbh í príomhaidhm nagceachtanna cur ar chumas an pháistedearcadh, creideamh, agus spreagadhgrúpaí éagsúla daoine san am atá tharta iniúchadh, a phlé, a chur igcomparáid le chéile agus a thuiscint,chomh maith le scrúdú a dhéanamh aran gcaoi ar féidir le daoine sa lá atáinniu ann imeachtaí san am atá thart aléirmhíniú ar bhealaí atá an-difriúillena chéile. Má thosaíonn páistí ag fáiltuisceana ar an tionchar atá ag namínithe a dhéanann daoine ar an amatá thart, ar a ndearcadh agus ar angníomhartha sa lá atá inniu ann,beidh ceann de bhunchuspóirí nastaire bainte amach agus beidh sí taréis cur le réiteach a fháil ar roinntmhaith de na cruacheisteanna atá agan nglúin seo agus a bheidh ag naglúine atá le teacht.
Pleanáil curaclaim
• cuspóir agus nádúr na staire
sa scoil
• conas ceantar na scoile a
chuimsiú
• cothromaíocht idir téamaí
comhtháite agus cur chuige
ábharlárnach
• am
• curaclam leathan, cothrom,
comhleanúnach
• polasaí measúnaithe a
fhorbairt
Pleanáil sa scoil don stair
26
Má táthar chun an curaclam staire achur i bhfeidhm go torthúil ní mórdon scoil agus do na múinteoirípleanáil éifeachtach a dhéanamhchuige. Sa roinn seo
• scrúdófar saincheisteanna pleanálacuraclaim don stair
• pleanáil an eagair don stair.
Pleanáil curaclaimAr na ceisteanna a chaithfear a phlé,b’fhéidir, mar chuid de phleanáil nascoile don stair tá an méid seo aleanas:
Cuspóir agus nádúr na staire
sa scoil
Tá an curaclam bunaithe ar an tuiscintgur féidir le stair cur le forbairtchomhchuí an pháiste má bhíonn ancur chuige ag teacht le nádúr nahoibre a dhéanann staraí agus, ag anam céanna, má éiríonn leis an bpáisteeolas faoin am atá thart a shealbhú,scileanna imscrúdaithe staire afhorbairt agus dearcadh tábhachtach achothú. Má iniúchann agus máphléann an fhoireann nádúr anfhiosraithe staire ina measc féin,féadfar an ról a d’fhéadfadh a bheithag an stair sa churaclam a shoiléiriúagus ar an gcaoi sin éascófarmeastóireacht a dhéanamh ar nahacmhainní teagaisc agus ar an gcurchuige.
Conas ceantar na scoile a
chuimsiú sa chlár
Ceann de na gnéithe is tábhachtaí sachuraclam staire agus i gclár an OSIEar fad ná an bhéim a leagtar ariniúchadh thimpeallacht an pháisteagus na scoile. I gceantair uirbeachad’fhéadfadh go mbeadh cónaí ar goleor múinteoirí lasmuigh dechomharsanacht na scoile agus nachmbeadh eolas ag múinteoirí atádíreach tosaithe ag múineadh sa scoilar an gceantar. Ba cheart gur chuidden phróiseas pleanála é múinteoirí abheith ag cur eolais ar cheantar nascoile; tá tuilleadh eolais faoin gcaoi archeart tosú ar eolas faoin gceantar abhailiú ar lch 33-39 agus san Aguisín.
Ar an gcaoi sin, chuirfí ar chumas namúinteoirí rudaí, ionaid agus topaicí aaithint a d’fhéadfaí a chur i gclár nastaire. Ba cheart go gcabhródh pleanáilleis an scoil na staidéir áitiúla achomhordú. Cinnteoidh sé sin gondéanfaidh na páistí iniúchadh iomlánar an timpeallacht i rith a dtréimhsebunscolaíochta, go mbainfear leasiomlán as na hábhair áitiúla ad’fhéadfadh an stair náisiúnta agus anstair idirnáisiúnta a léiriú, gombainfear an leas is fearr as nahacmhainní, agus go seachnófar aniomarca athdhéanaimh. D’fhéadfaí ashocrú, mar shampla, go ndéanfaístaidéar ar thopaicí áirithe sa stairáitiúil agus ar ghnéithe áirithe dentimpeallacht ag leibhéil ar leith sascoil.
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
27Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Cothromaíocht a aimsiú idir
téamaí comhtháite a
mhúineadh agus cur chuige
níos ábharlárnaí
Feileann curaclam comhtháite dopháistí óga go háirithe, mar feiceannsiad an saol agus a gcuid eispéireasféin ar bhealach iomlánaíoch. Ar anábhar sin, b’fhéidir go socródh go leorscoileanna ar obair ranganna naíonánagus ranganna sóisearacha a eagrú agbaint úsáide as téamaí difriúla taobhistigh den OSIE agus de na réimsí eilefoghlama.
De réir mar a théann na páistí in aois,d’fhéadfadh go bhfeilfeadh straitéisíeile teagaisc; d’fhéadfadh cur chuigeiomlánaíoch (ceann bunaithe arthéamaí) a bheith i gceist, nó curchuige bunaithe ar chomhtháthútraschuraclaim, nó cur chuige le fócasábharlárnach. Beidh teagasc bunaithear théamaí agus ar chomhtháthú nan-ábhar tábhachtach i gcónaí ag gachleibhéal, ach braitheann an cur chuigesin ar phleanáil chúramach namúinteoirí le bheith cinnte go mbíonnról gach ábhair agus ar féidir leis achur ar fáil slán. Thar aon rud eile, bacheart go gcabhródh an phleanáil,taobh istigh de raon na dtéamaí aúsáidtear, lena chinntiú go gclúdófarábhar na snáitheanna go cuimsitheach,agus go gcuirfear dóthain deiseanna arfáil le scileanna na staire a fhorbairt.
An méid ama a thugtar don
ábhar
Ós rud é go mbeidh cur chuigecomhtháite in úsáid go coitianta aggach leibhéal ranga, d’fhéadfadh gombeadh sé níos cabhraí do scoileannabreathnú ar an méid ama a dháilfear aran ábhar thar thréimhse téarma nóbliana seachas a bheith ag iarraidhméid faoi leith ama in aghaidh naseachtaine a dháileadh air. Ba cheartdo scoileanna, chomh maith, an méidama atá le tabhairt do réimsí éagsúlaan churaclaim go ginearálta a phlé,agus tosca na scoile, riachtanais nandaltaí agus tosaíochtaí atá aitheantaag an bhfoireann a chur san áireamh.
B’fhéidir go measfadh foirne agusmúinteoirí go mbeadh sé níos úsáidídíriú ar ghné amháin den OSIE saturas. Ar feadh a dó nó a trí desheachtainí d’fhéadfaí an obair adhíriú ar théama a mbeadh fócasstaire, den chuid is mó, aige, agus satréimhse ina dhiaidh sin bheadh anfócas ar eolaíocht nó ar thíreolaíochtden chuid is mó. Ba cheart go mbeadhsaoirse áirithe ag baint le dáileadh anama mar ba cheart go mbeadh anobair i ngach réimse ag comhlánú nafoghlama sna hábhair eile, agus bacheart go mbeadh saoirse ag namúinteoirí aonair a mbreithiúnasgairmiúil a úsáid chun na treoirlínte achur in oiriúint do riachtanais páistífaoi leith agus do riachtanais an ranga.
Ple
anáil c
ura
cla
im
Curaclam leathan,
cothrom agus
comhleanúnach
• staidéir ó chomhthéacsanna
áitiúla, náisiúnta agus
idirnáisiúnta
• peirspictíochtaí éagsúla
• a bhfuil déanta ag daoine as
grúpaí éagsúla eitneacha
agus cultúrtha, as aicmí
sóisialta éagsúla agus as
traidisiúin éagsúla creidimh
• raon tréimhsí stairiúla
• cothromaíocht idir forbairt
scileanna agus sealbhú
eolais
• raon leathan fianaise
• cothromaíocht idir sruth
leathan na staire agus
staidéar níos déine ar
thréimhsí teoranta
• leanúnachas agus dul chun
cinn
• cothú sainaitheantais áitiúil,
náisiúnta, agus Eorpaigh
28
Curaclam leathan cothrom
comhleanúnach
Cuireann curaclam na staire go leorsaoirse ar fáil do na scoileanna agus bacheart leas a bhaint aisti sin chun anclár a chur in oiriúint do thosca nascoile agus do raon spéiseanna agusinfheidhmeacht na ndaltaí. Cabhróidhan phleanáil leis na múinteoiríféachaint chuige go gcinntíonn an clárstaire ag gach leibhéal
• go mbíonn staidéir óchomhthéacsanna áitiúla, náisiúnta,agus idirnáisiúnta san áireamh ann.Ba cheart go mbeadh staidéir áitiúlaagus an bhéim ar stair phearsantaagus stair na muintire i dtús báire igceist ag gach leibhéal. Beidh saoldaoine i rith tréimhsí tábhachtacha istair na hÉireann i gceist, achchomh maith leis sin ba cheart gombeadh deis ag na páistí foghlaimfaoin gcaoi ar chuir daoine idtíortha eile le forbairt dhaonna. Bacheart go dtógfadh na gnéitheidirnáisiúnta sin ceann de chultúiragus de thraidisiúin ascomhthéacsanna san Eoraip aguslasmuigh den Eoraip
• go ndéanann na páistí iniúchadh aran am atá thart ó pheirspictíochtaíéagsúla. Ní ceart gurb í an stairpholaitiúil nó an stair mhíleata abheadh in uachtar i gcónaí sascrúdú a dhéanann páistí ar an amatá thart. Tá eispéiris shóisialta,eacnamaíocha, theicneolaíocha,chultúrtha, ealaíonta agusreiligiúnda na ndaoine a mhair fadótábhachtach má táimid le tuiscint afháil ar an gcaoi a raibh an saol agan gcuid is mó acu.
• go spreagtar páistí le foghlaim faoidhaoine as grúpaí eitneacha aguscultúrtha éagsúla agus as aicmísóisialta éagsúla agus traidisiúinéagsúla creidimh acu, le meas ashealbhú ar ar chuir na daoine sin lehéabhlóid Éire na linne seo agus lehéabhlóid an domhain mhóir. Tátábhacht ar leith le ról na stairemaidir le méadú fheasacht anpháiste ar a bhfuil déanta ag mná, agfir, ag mionlachtaí (pé acu sóisialta,eitneacha nó reiligiúnda iad), agusag gach aicme sa tsochaí
• go bhfuil eachtraí ann ó raon dethréimhsí staire. I gcás páistí i rang3 agus os a chionn sin, ba cheartstaidéar a dhéanamh ar ghnéithe dethréimhsí luathstaire, meánstaireagus nua-staire gach bliain. Bacheart láimhseáil dhochtchróineolaíoch ar na snáthaonaid asheachaint, ach ba cheart bealaí aaithint ina bhféadfaí tuiscint nabpáistí ar chróineolaíocht a chothú:mar shampla, ba cheart an deis athapú am ar bith is féidir leis nalínte ama a úsáid chun cabhrú lepáistí staideanna éagsúla nan-imeachtaí a bhfuil siad agdéanamh staidéir orthu a thuiscintagus a thaifeadadh
• go bhfuil dóthain deiseanna á gcurar fáil le raon scileanna staire afhorbairt trí staidéir áitiúla agusaonaid eile oibre ag gach leibhéal.Caithfidh cothromaíocht a bheithann ar fud an chláir idir forbairtscileanna agus sealbhú eolais
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
29Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
• go n-aithneofar na deiseanna atá arfáil chun raon leathan fianaise stairea úsáid ag gach leibhéal. D’fhéadfaía phlé, chomh maith, cad iad nabealaí is fearr a bhféadfaí iniúchadhna timpeallachta áitiúla a eagrú,agus cad iad na bealaí a bhféadfadhmúinteoirí, daltaí, tuismitheoirí agusdaoine eile cabhrú le teacht nandaltaí ar rudaí stairiúla a éascú.D’fhéadfadh an scoil labhairt faoibhailiúchán earraí ón am atá thart achur le chéile in iarsmalann scoile
• go n-aimsítear cothromaíocht idiran gá atá ann ligean do pháistífoghlaim faoi shruth leathan nastaire náisiúnta agus idirnáisiúntaagus an gá deiseanna a chur ar fáildo pháistí dianstaidéar a dhéanamhar thréimhsí níos giorra nó arthopaicí níos teoranta sa stair áitiúil,sa stair náisiúnta, nó i stair andomhain. I rang 3 agus os a chionn,moltar go ndéanfaí staidéar níosdoimhne agus thar thréimhse níosfaide, gach bliain, ar shnáthaonadamháin sa stair áitiúil agus arshnáthaonad amháin sa stairnáisiúnta agus stair idirnáisiúnta
• go saothraítear leanúnachas agusdul chun cinn. Má bhaintear leaséifeachtach as an tsaoirse achuireann an curaclam ar fáil maidirle snáthaonaid a roghnú, ba cheartgo gcinnteofaí go bhfaigheann napáistí tuiscint ar shruth leathan nastaire agus go seachnaítear bearnaímóra agus an iomarca athrá. Ar angcaoi chéanna, ba cheart go mbeadhleanúnachas agus dul chun cinn snamodhanna agus sa chur chuige aúsáidtear leis na daltaí. Ba cheart godtógfadh an obair ag gach leibhéal
ar na scileanna a forbraíodh roimhesin, agus ba cheart machnamh adhéanamh ar na riachtanais abheidh ag na daltaí nuair a rachaidhsiad ar aghaidh go hiar-bhunscoileanna.
Má tá ceangal láidir idir bunscoilagus iar-bhunscoil áitiúil golorgaítear roinnt éigin comhordaithein ábhar chláir staire an dá scoil:mar shampla, ba cheart féachaintchuige nach é an tionscadal áitiúilcéanna a dhéantar i rang 6 sabhunscoil agus sa chéad bhliain saniar-bhunscoil
• go gcothaítear tuiscint an pháiste dás(h)ainaitheantas áitiúil, náisiúntaagus Eorpach féin. Ba cheart dochlár a bhfuil cothromaíocht annidir staidéar áitiúil agus gnéithe denstair náisiúnta cabhrú le páistefeasacht chriticiúil ar a(h)oidhreacht Éireannach afhorbairt. Ar an gcaoi chéanna, bacheart do ghnéithe de stair nahEorpa a spéis a dhúiseacht igcultúr níos leithne na hEorpa. Sanam céanna, cuirfidh roinnt eolais arscéal an chomhoibrithe Eorpaigh gomór le feasacht an pháiste ar a(h)oidhreacht Eorpach agus lenam(h)othú saoránachta.
Ple
anáil c
ura
cla
im
Is é príomhchuspóir an
mheasúnaithe eispéiris foghlama
an pháiste a shaibhriú.
30
Polasaí measúnaithe a
fhorbairt
Faoi mar atá i gceist sna réimsí eileden churaclam, is dlúthchuid denphróiseas teagaisc agus foghlama sastair é an measúnú. Má fhorbraítearplean scoile i gcomhair na stairecruthaítear comhthuiscint i measc nafoirne ar chuspóir an ábhair agus ar angcaoi a gcuirfear i bhfeidhm é sa scoil.Gné thábhachtach denchomhthuiscint seo faoin gcuspóir anbealach a ndéanfar dul chun cinn nabpáistí sa stair a mheasúnú, athaifeadadh, agus a thuairisciú.
Má dhéantar plé ar na bealaí ar féidirdul chun cinn na ndaltaí a bhreathnú,a nótáil, agus a thaifeadadh sa stairagus iad a shoiléiriú, ní hamháin godtiocfaidh an plé sin faoi scáthpholasaí iomlán na scoile i gcomhairan mheasúnaithe, an taifeadta agus natuairiscithe ach cuirfidh sé leis anbpolasaí céanna. Ba cheart gogcothódh an plé seo tuiscint i meascna múinteoirí ar an gcaoi ar féidir lecur chuige measúnaithe atá ceangailtego dlúth leis an teagasc agus leis anbhfoghlaim cur le heispéireas foghlamaan pháiste. D’éascódh sé sin malartúeolais chruinn faoi fhoghlaim nandaltaí i measc na foirne agus ar angcaoi sin spreagfadh sé plé eolach ardhul chun cinn daltaí agus faoi churchuige teagaisc.
Tá siad seo ar na saincheisteannameasúnaithe nár mhiste a phlé marchuid de phleanáil na scoile igcomhair na staire:
Cuspóir an mheasúnaitheMá dhéantar plé ar na bealaí ar féidirle measúnú cabhrú chun an teagascagus an fhoghlaim a shaibhriú féadfartuiscint a chothú dá ról i gcur ibhfeidhm an churaclaim staire. Is fiú émar:
• cabhraíonn sé chun a fháil amachcad tá ar eolas ag na daltaí, cad athuigeann siad agus cad is féidir leoa dhéanamh
• taispeánann sé cé na rátaí éagsúladul chun cinn atá ag na páistí
• cabhraíonn sé chun na cuspóiríteagaisc a dhearbhú le hais torthaína foghlama
• cabhraíonn sé le heispéiris foghlamaa phleanáil don am atá le teacht
• tugann sé réimsí deacrachta chunsolais sa chaoi is gur féidir freagairtdo riachtanais foghlama an pháiste
• éascaíonn sé an chumarsáid idirmhúinteoirí faoi pháistí
• cuireann sé bonn faoin tuairisciú adhéantar do thuismitheoirí agus dodhaoine eile agus faoin gcumarsáida dhéantar leo
• cuireann sé eolas ar fáil nuair aaistríonn páistí ón mbunscoil go dtían iar-bhunscoil
• cabhraíonn sé le múinteoirí agus lescoileanna socruithe a dhéanamhmaidir le forbairt agus cur ibhfeidhm an churaclaim.
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
Moladh na huirlisí measúnaithe
sa stair mar gheall ar an ngaol
dlúth, forlíontach atá acu le
teagasc agus foghlaim.
Uirlisí measúnaithe sa
stair
• breathnóireacht an
mhúinteora
• tascanna agus tastálacha a
dhearann an múinteoir
• samplaí oibre
• bailiúcháin agus tionscadail
• próifílí curaclaim
31Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Raon d’uirlisí measúnaitheMolann an curaclam go n-úsáidfí uirlisíéagsúla measúnaithe ionas gur féidirdéileáil le stíleanna foghlama gachdalta faoi leith agus ionas go ndéanfarmeasúnú ar nádúr iomlán fhoghlaiman pháiste sa stair. Seo roinnt de namodhanna a mholtar:
• breathnóireacht an mhúinteora:mionsonraí faoi fhoghlaim anpháiste a thugann múinteoirí faoideara de réir mar a iniúchtar agusmar a mhúintear topaicí staire
• tascanna agus tástálacha a dhearannan múinteoir: an raon leathangníomhaíochtaí a mbeidh na páistíag glacadh páirte iontu snaceachtanna staire
• samplaí oibre, bailiúcháin agustionscadail: ina mbailítear samplaíd’obair na bpáistí sna tascannathuas sa chaoi is gur féidirmonatóireacht a dhéanamh ar andul chun cinn
• proifílí curaclaim: bealach ar féidirdul chun cinn an pháiste a mheasagus a thaifeadadh trí úsáid a bhaintas táscairí gnóthachtála a dhéananncur síos achomair ar an eolas, ar nascileanna agus ar an dearcadh archeart a bheith ag súil leo agleibhéil éagsúla sa churaclam.
Agus múinteoirí ag pleanáil i gcomhairna staire, ba cheart go bpléifidís nabealaí inar féidir na modhannameasúnaithe a mholtar a fhí isteach sateagasc agus san fhoghlaim sa scoil. Bacheart don mheasúnú teacht chuncinn go nádúrtha mar chuid denteagasc is den fhoghlaim: cé gogcabhraíonn measúnú le múinteoirí anfhoghlaim a dhéanann a gcuid daltaí ashoiléiriú agus, dá thoradh sin, gurfusa dóibh pleanáil don fhoghlaim adhéanfar amach anseo, ní ceart dó ant-eispéireas oideachais a chur as ariocht.
Má phléann múinteoirí na bealaí inarféidir le modhanna teagaisc aguseispéiris foghlama eolas luachmhar asholáthar faoi fhoghlaim an pháiste, bachóir go gcuirfí lena bhfeasacht ar anméid measúnaithe a bhíonn ar siúl sascoil. Mar shampla, féadfaidh ceachtbunaithe ar scrúdú píosa fianaise marghrianghraf, cháipéis nó dhéantúsángo leor a insint don mhúinteoir faoineolas atá ag an bpáiste faoin tréimhsea bhíonn i gceist, faoi shaol nandaoine ag an am sin agus faoinac(h)umas tátal a bhaint as fianaise.Cuid riachtanach den mheasúnú ant-eolas a fhaigheann an múinteoir trídan teagasc is tríd an bhfoghlaim sin.
Measúnú agus aidhmeanna aguscuspóirí an churaclaimAgus múinteoirí ag roghnú uirlisímeasúnaithe beidh treoir dóibh samhéid go gcaithfidh measúnú freagairtd’aidhmeanna agus do chuspóirí anchuraclaim, ag cur san áireamh, goháirithe, an tábhacht a bhaineann leforbairt scileanna, chomh maith leheolas agus dearcadh.
Ple
anáil c
ura
cla
im
32
Soláimhsitheacht measúnaithe Caithfidh an measúnú a bheithsoláimhsithe má tá sé chun cur leheispéireas foghlama na bpáistí, is ésin eolas úsáideach a chur ar fáil ganbaint den am teagaisc. Mar shampla,agus iad ag tabhairt faoi bhailiúcháinoibre a chur le chéile, caithfidhmúinteoirí smaoineamh ar iad a stóráilagus ar cé chomh soláimhsithe is abheidh siad. D’fhéadfadh nach mbeadhsna bailiúcháin ach na samplaí sin denobair a thaispeánann céimeannatábhachtacha i bhfoghlaim an pháiste;b’fhéidir nach gcoinneodh scoileannaeile ach na ‘samplaí is fearr’ nó na‘leaganacha deireanacha’ d’obair nabpáistí.
Comhthuiscint ar an measúnúMá thagann grúpa múinteoirí le chéilechun samplaí oibre, bailiúcháin,tionscadail agus próifílí curaclaim óranganna éagsúla a phlé, is cosúil goroinnfidís a dtaithí teagaisc ar a chéileagus go n-eascródh modhnú ar chórasmeasúnaithe na scoile as. Trí thaithí aroinnt mar sin agus trí phlé faoin gcaoiar féidir breithiúnas a dhéanamh arobair agus ar dhul chun cinn páistí isféidir feabhas a chur ar cháilíocht agusar fhóinteacht an eolais a chuireann anmeasúnú ar fáil agus is féidir anchumarsáid idir mhúinteoirí faoi nadaltaí a éascú.
Taifeadadh agus cur in iúl:leanúnachas agus dul chun cinnCuirfidh an raon d’uirlisí measúnaithea mholtar sa churaclam córascuimsitheach ar fáil le dul chun cinnan pháiste sa stair a mheasúnú agus athaifeadadh. Beidh an t-eolas abhreathnaítear agus a bhailítear faoi
fhoghlaim an pháiste riachtanach aguseispéiris oideachais an pháiste san amatá le teacht á leagan amach agus is é abheidh mar bhonn leis an tuairisc faoidhul chun cinn an pháiste a thabharfardo mhúinteoirí, do thuismitheoirí agusdo dhaoine eile, agus a phléifear leo.Féadfaidh malartú eolais faoifhoghlaim an pháiste idir múinteoiríagus tuismitheoirí cur le luach aneolais a chuireann an measúnú ar fáil.
Is fusa a bheifear in ann labhairt faoifhoghlaim an pháiste le tuismitheoiríagus le daoine eile má úsáidtear cártapróifíle dalta: bealach le torthaífhoghlaim agus mheasúnú an pháiste athaifeadadh gach bliain. Cuid amháinden mheastóireacht seo ar dhul chuncinn an pháiste a bheadh san OSIEagus sa stair.
I gcás curaclaim roghchláir, ar nós nastaire agus OSIE, beidh taifid achoinneáil ar an obair a chuireann napáistí i gcrích (mar shampla i bhfoirmmeasúnú a dhéanamh ar bhailiúcháin)ina ghléas tábhachtach le leanúnachasagus dul chun cinn a chinntiú. Bacheart féachaint chuige, igcomhthéacs polasaí scoile i leith anmheasúnaithe, gurb iad na foirmeachacéanna a bheadh in úsáid ag namúinteoirí go léir le haghaidh próifílícuraclaim agus taifid ranga. Ba chóir,freisin, go mbeadh na taifid abhaineann le rang ar leith ar fáil sascoil ag múinteoir an ranga sin óbhliain go bliain. Ba chóir gogcabhródh na taifid agus obair ápleanáil thar na blianta, chomh fada isa bhaineann le roghnú snáthaonadagus le cothromaíocht a aimsiú idirforbairt scileanna agus sealbhú eolais.
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
33Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Pleanáil eagair
Comhthuiscint ar chuspóir na
staire a fhorbairt
Sa phleanáil i gcomhair staire sa scoilba cheart
• comhthuiscint ar nádúr agus ar rólna staire i gcuraclam na scoile afhorbairt. Próiseas comhpháirteachcomhchomhairleach ina mbeidh idirphríomhoide agus mhúinteoirí, agusnuair is cuí sin na tuismitheoirí agusan bord bainisteoireachta páirteacha bheidh sa phleanáil
• féachaint le lánleas a bhaint ascumais agus spéiseanna an uiledhuine de na múinteoirí.D’fhéadfadh go mbeadh saineolas agbaill áirithe d’fhoireann na scoile aran gceantar áitiúil, b’fhéidir gombeadh spéis ag baill eile i ngnéitheáirithe den stair, nó d’fhéadfadh gombeadh daoine eile fós tar éis raonde mhodhanna teagaisc agusmeasúnaithe a fhorbairt.
D’fhéadfaí cuid dá bhfuil i gceist lecur i bhfeidhm na staire a fhorbairtagus a chomhordú a thabhairt arláimh do mhúinteoir nó domhúinteoirí a mbeadh spéis nósaineolas faoi leith acu sa réimse. Bacheart breathnú ar na múinteoirí sinmar athraitheoirí agus maréascaitheoirí a chuirfeadh archumas bhaill eile na foirne cabhrúle chéile aghaidh a thabhairt ar nadúshláin éagsúla churaclaim abheadh i gceist. B’fhéidir go mbeidísin ann tús a chur le plé faoighnéithe áirithe den churaclam,cabhrú trí chomhairle a chur ardhaoine faoi raon de mhodhannanua teagaisc agus measúnaithe, aguscuidiú chun na hacmhainní teagaiscdon ábhar a chomhordú
• fíorchabhair agus fíorthacaíocht athabhairt don mhúinteoir, ganualach mí-chuí oibre scríofa a churar an múinteoir aonair. I ndeireadhbáire is é an toradh a bheidh arathscrúdú na staire sa scoil ráiteasscríofa faoi pholasaí na scoile i leithna staire. Taifead úsáideach aguspointe tagartha a bheidh sa cháipéisseo don fhoireann. Ach ní ceart gurbí príomhaidhm na pleanála polasaíscríofa a chur ar fáil; is tábhachtaíná aon tuairisc fhoirmeálta anpróiseas ina nglacann daoine páirtagus a thugann treoir agus cuspóiratá soiléir d’obair na múinteoiríagus na scoile
Ple
anáil e
agair
34
• straitéis na scoile chun an clár nua athabhairt isteach a bheartú. Is féidirgo mbeidh gnéithe den churaclamstaire i bhfeidhm cheana féin ach gombeidh go leor réamhoibre ledéanamh ag an bhfoireann agus agdaoine eile i gcás gnéithe eile de.Mar shampla, d’fhéadfadh gombeadh an scoil sásta go raibh obairan-mhaith déanta ar ghnéithe denScéalaíocht agus ar na haonaid abhain leis an stair náisiúnta agusidirnáisiúnta ach go raibh easpa snastaidéir áitiúla sa mhéid nach raibhgo leor deiseanna ag na páistídéantúsáin agus fianaise aláimhseáil. Ní fhéadfaí laige mar sinsa chlár a réiteach thar oíche ach bacheart go gcabhródh an próiseaspleanála le sceideal ciallmhar chuigea shocrú, ag cur athruithe i réimsína n-ábhar eile agus tosca na scoilesan áireamh
• athbhreithniú agus meastóireacht lelinn an fhorbartha agus ag deireadhtréimhse cinnte a chur san áireamh.I gcéimeanna luatha an chur ibhfeidhm chabhródh plé rialta abheith ann chun feabhas a chur aran dréachtpholasaí trí na gnéithesin ar éirigh go maith leo, chomhmaith leo sin a bhfuil tuilleadhforbartha nó tacaíochta de dhíthorthu, a aithint.
Go minic, déanfaidh scoileanna anobair fhorbartha sna hachair léinnar leith a chéimniú chun a chinntiúgo ndéanfar an t-ualach oibre aghabhann le hathrú sa churaclamagus na costais a bhaineann lehacmhainní nua teagaisc agusfoghlama a fháil a scaipeadh gocothrom. Nuair a bheidh an polasaí ileith staire i bhfeidhm ba cheartathbhreithniú a dhéanamh air gotráthrialta. Féadfar a mheas ansin céchomh maith is atá ag éirí leis angclár agus féadfar leasuithe adhéanamh. Féadfaidh an próiseasseo cabhrú le fócas a dhíriú athuairar an ábhar agus ar pholasaí nascoile ina leith
• cur le plean ginearálta na scoile andéanfaidh an bordbainisteoireachta athbhreithniú air.Taobh istigh de na hacmhainní abheidh ar fáil dó, tabharfaidh anbord tacaíocht d’fhorbairt agus dochur i bhfeidhm phlean na scoile
• cumarsáid agus comhphlé letuisimitheoirí agus leis an mbordbainisteoireachta, nuair is cuí sin, achur san áireamh. I measc namodhanna is féidir a úsáid chunpróiseas na cumarsáide a éascú tácruinnithe tuismitheoirí agusmúinteoirí, agus ciorcláin nó bileogaeolais. Molann an mhír seo a leanasbealaí eile inar féidir le tuismitheoirítacaíocht a thabhairt do phleanáilagus do chur i bhfeidhm anchuraclaim staire.
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
35Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Tacaíocht do chur i gcrích an
churaclaim
Nuair atá an curaclam staire á phleanáilcaithfear na háiseanna atá ann faoiláthair a aithint agus an chaoi is fearr lehiad a úsáid chun é a chur i bhfeidhm.Caithfear an tacaíocht bhreise atá agteastáil freisin a fhiosrú. Tá roinntstraitéisí agus foinsí tacaíochtaliostaithe thíos.
Tacaíocht thuismitheoirí agusghaolta na bpáistí De bhrí go leagann an clár béim mhórar mhuintir an pháiste agus ar an stairáitiúil, beidh comhoibriú nadtuismitheoirí an-tábhachtach má tá lehéirí leis. Cothófar tacaíocht nadtuismitheoirí má chuirtear ar an eolasiad maidir le haidhmeanna na hoibresa stair áitiúil atá á forbairt sa scoilagus maidir leis an ról atá aici inoideachas na ndaltaí. Ciallaíonn sin godtuigfidh na tuismitheoirí cad tá arsiúl nuair a thagann na páistí abhaileagus ceisteanna acu mar ‘Cén chaoi araibh sé nuair a bhí tusa ar scoil, aMhamaí?’ agus ‘Cén cineál oibre adhéanadh Daideo?’
Ple
anáil e
agair
Bealach iontach lenar féidir leis na páistí teacht ar thuiscint don am atá thart mar chuid de shaol an phobail atá fíor
agus ar féidir leo teagmháil leis is ea iarraidh ar a dtuismitheoirí nó a seanaithreacha agus seanmháithreacha nó ar
ghaolta eile dá gcuid insint faoina saol féin. Is féidir go ndéanfaí saol na ndaoine fásta a shaibhriú chomh maith;
uaireanta spreagann na ceisteanna spéis na ndaoine fásta i ngnéithe den timpeallacht agus ina stair féin.
36
Beidh go leor tuismitheoirí breá sástarudaí a thabhairt ar iasacht ad’fhéadfadh cabhrú le gnéithe dá saolféin nó de shaol na bpáistí san am atáthart a léiriú. Féadfar na rudaí seoagus obair na bpáistí bunaithe orthu achur ar taispeáint agus cuireadh athabhairt do na tuismitheoirí teacht agbreathnú orthu. Féadfaidh ócáidí denchineál sin cabhrú le tuiscint nadtuismitheoirí ar an gcineál oibre atá igceist a thuiscint agus tharlódh godtiocfadh tairiscintí eile dá bharr.
D’fhéadfaí cuireadh a thabhairt doroinnt tuismitheoirí nó do roinntseanaithreacha agus seanmháithreachaa bheadh sásta labhairt leis na páistífaoina gcuimhní cinn. Ní mórcuairteanna den chineál sin a ullmhúgo cúramach lena chinntiú gombaineann na páistí tairbhe iomlánastu agus go mbíonn a fhios ag nacuairteoirí, go háirithe más seandaoineiad, cé leis ba cheart dóibh a bheith agsúil. Bealach iontach atá snacuairteanna seo lenar féidir leis napáistí teacht ar thuiscint don am atáthart mar chuid de shaol an phobailatá fíor agus ar féidir leo teagmháilleis.
D’fhéadfadh ról tábhachtach a bheithag na tuismitheoirí freisin ag cabhrú leheolas faoi áiteanna agus faoiimeachtaí spéisiúla sa cheantar aaithint. Agus staidéir áitiúla á n-ullmhúagus á bpleanáil, d’fhéadfadh gur foinsísárluachmhara eolais do na múinteoiríiad na tuismitheoirí nó a gcairde agusa lucht aitheantais a bhfuil cónaí orthusa cheantar le tamall nó a bhfuil spéisfaoi leith acu i stair an cheantair.
Tuigfidh múinteoirí go rímhaith gurrud íogair í stair theaghlaigh ar go leorcúiseanna éagsúla. B’fhéidir gombeadh sé dian ar roinnttuismitheoirí, páistí nó múinteoirígnéithe dá saol féin a phlé, aguscaithfidh an scoil a bheith cáiréiseachagus iad ag déileáil leis an gceist seo.Sa chuid is mó de na cásanna beidh natuismitheoirí sásta comhoibriú leis anscoil má chuirtear ar an eolas iadroimh ré faoin gcineál oibre atábeartaithe agus má chuirtear ar asuaimhneas iad gurb é atá i gceist leisan staidéar ná a ngnáthshaol laethúil,a gcuid oibre agus a gcaitheamhaimsire san am atá thart. Cuirfear lemuinín na dtuismitheoirí chomh maithmá théitear i gcomhairle leo agus mábhíonn páirt acu sa phleanáil.Tharlódh, áfach, gur ar theaghlach nóar dhuine atá ar aithne ag na páistí bamhaith le roinnt scoileanna staidéar adhéanamh in ionad an aonaid ‘Momhuintir’, mar shampla saol múinteoranó príomhoide nuair a bhí sé/sí inap(h)áiste. I ngach cás, ba cheart godtabharfadh polasaí na scoile treoirbheacht do na múinteoirí faoinmbealach ba cheart tabhairt faoingcineál seo oibre.
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
37Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
An leabharlann áitiúilTá bailiúcháin sármhaithe d’ábharstaire áitiúla in go leor de naleabharlanna contae, agus idir leabhair,ailt, ghrianghraif agus léarscáileanna arfáil iontu. Tá ar chumas go leorleabharlannaithe rudaí a chóipeáil agusábhar a chur ar fáil do scoileanna arbhonn blociasachta. Tá tairbhe ascuimse ag baint leo, ní hamháin agusna haonaid oibre á dteagasc ach le linndon phlean scoile don stair bheith áullmhú. Is inmholta an rud é aithne achur ar an leabharlannaí agusriachtanais na scoile a phlé leis/léitamall sách fada roimh ré.
Ba cheart féachaint chuige nachdtarlaíonn sé go dtagann slua páistí ónrang chuig an leabharlann áitiúil taobhistigh d’achar gairid agus iad ag fiafraí‘An bhfuil aon rud agat faoi BhaileBaodáin?’ Cuid thábhachtach dentaighde staire leabharlann a úsáid arbhealach feidhmiúil; scil í seo nachmór a fhoghlaim agus ba cheart í achleachtadh i leabharlann na scoile ardtús.
An iarsmalann nó lárionadoidhreachta áitiúilLe tamall de bhlianta anuas, tá fás mórtagtha ar líon na n-iarsmalann agus nalárionad oidhreachta áitiúil in go leoráiteanna ar fud na tíre. Díríonn go leorde na hionaid seo ar ghnéithe de stairshóisialta an cheantair, agus ar angcaoi sin déanann siad comhlánú ar goleor de na haonaid oibre sa churaclam.Bíonn earraí a bhfuil tábhachtnáisiúnta leo i roinnt de na músaeimáitiúla is mó, mar shampla déantúsáinón gClochaois nó ón Iarnnaois, rudaí abheadh cabhrach chun aonaid oibrebunaithe ar na tréimhsí sin a léiriú.
Is beag iarsmalann nó lárionadoidhreachta a mbeadh na hacmhainníacu a chuirfeadh ar a gcumas earraí athabhairt ar iasacht do scoileanna. Achd’fháilteodh an chuid is mó de nalárionaid roimh iarratais go labhródhbaill den fhoireann le páistí agus lemúinteoirí faoi ghnéithe den stairáitiúil, agus thabharfaidís comhairleshárluachmhar do mhúinteoirí i riththréimhse phleanála an churaclaimstaire.
Cumainn áitiúlaTá cumann áitiúil staire in go leoráiteanna ar fud na tíre. Is féidir baill nagcumann seo bheith ina bhfoinsítábhachtacha i gcomhair stair ancheantair. Chomh maith leis sin, bíonncuntais in irisí na gcumann (iad ar fáilsa leabharlann áitiúil de ghnáth) ar goleor gnéithe den stair áitiúil nachféidir teacht orthu go héasca in aon áiteile.
Rannóg phleanála an údaráis áitiúilCoinníonn rannóga pleanála nagcomhairlí contae agus na n-údarásáitiúla eile léarscáileannacuimsitheacha mórscála dá gceantair.Tá siad seo úsáideach, go háirithe igceantair bhruachbhailte a bhfuil fástapa ag teacht futhu, áiteanna a bhfuilan ráta tógála chomh tapa sin iontu gomb’fhéidir go bhfuil na léarscáileannaatá foilsithe as dáta. B’fhéidir gombeadh sé ar chumas roinnt de narannóga pleanála fótachóipeanna dáléarscáileanna a chur ar fáil ar tháille.
Ple
anáil e
agair
38
Foilseacháin, leabhairleabharlainne, téacsleabhair, cláirríomhaireI rith na pleanála, ba cheart domhúinteoirí athbhreithniú a dhéanamhar na leabhair thagartha, na leabhairscéalaíochta, na húrscéalta agus nacláir ríomhaireachta (dlúthdhíoscaísan áireamh) atá ar fáil sa scoil. B’áisúsáideach é do na múinteoirí agus iadag cur an chláir i bhfeidhm dágcoinneofaí cuntas ar na bealaí abhféadfadh na nithe sin tacú lehaonaid an phlean staire. Dá bharr sin,b’fhéidir go dtiocfadh bearnaí nó laigíin acmhainní staire na scoile chunsuntais, agus d’fhéadfadh sé cabhrú leplean córasach ceannaíochta a chur lechéile i gcomhair leabharlann nascoile agus i gcomhair bhailiúchánacmhainní teagaisc na scoile.
San Aguisín tugtar liosta de roinntfoilseachán ar phointí maithe tosaitheiad i gcomhair taighde ar an stairáitiúil chomh maith le leabhair agusacmhainní eile atá ar fáil go coitianta ileabharlanna contae agus ileabharlanna eile.
Is fiú cairteacha (a rinne an múinteoirnó a ceannaíodh) agus grianghraif aúsáid i gceachtanna staire. B’fhéidir gombeadh sé ar chumas an mhúinteoranó tuismitheora grianghraif a thógáilde rudaí ar díol spéise iad sa cheantaragus in áiteanna eile. Ach iad a bheithi bpócaí plaisteacha, d’fhéadfadh nagrianghraif seo a bheith ina n-áiseannabuana fíorúsáideacha agus na páistí án-ullmhú i gcomhair cuairteanna arshuímh agus i rith na hiaroibre.D’fhéadfaí cabhrú le forbairt fheasachtan pháiste ar spásúlacht ach na
grianghraif a cheangal leléarscáileanna den cheantar.
Amanna, b’fhéidir nach mbeadhmúinteoirí ar an eolas faoi leabhairagus acmhainní eile atá ar fáil sa scoil.Chabhródh sé go mór le múinteoirí ancuraclam a chur i bhfeidhm dá mbeadhinnéacsú nó comhadú éigin déanta arthrealamh teagaisc na scoile -grianghraif, déantúsáin agus fianaiseeile, stiallscannáin, físeáin srl. sanáireamh. D’fhéadfaí gnéithe den obairseo a leagan mar chúram arcomhordaitheoir staire sa scoil.
Ach iad a roghnú go cúramach,d’fhéadfadh go bhfaighfí ábhar maithteagaisc i gcomhair na staire idtéacsleabhair, go háirithe iontu siúd abhfuil eagarthóireacht chúramachdéanta orthu. Ba cheart go mbeadhpolasaí na staire ag teacht le polasaíginearálta na scoile maidir le roghnú,ceannach agus úsáid téacsleabhar. Achba cheart a shonrú nach féidir letéacsleabhair, ó nádúr, staidéar ar anstair áitiúil a chuimsiú go sásúil agusar an ábhar sin ba cheart breathnúorthu mar áis amháin as measc iliomadáiseanna atá ar fáil le haghaidhmhúineadh na staire. D’fhéadfadh gogcuirfeadh sé teorainn le roghnú nasnáthaonad mura mbeadh in úsáid achaon téacsleabhar amháin sa rang. Dámbeadh na hacmhainní ann le hiad acheannach ba mhór an chabhair é dháfhoireann téacsleabhar éagsúla nó níosmó a bheith ar fáil sa seomra ranga.
Ro
inn 3
Ple
anáil s
a s
co
il d
on s
tair
39Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Raidió, teilifís, agus físeáinD’fhéadfaí tacaíocht a fháil do roinntde na haonaid sa churaclam i roinntclár raidió agus teilifíse a chraoltar arbhonn oideachais nó siamsa, goháirithe iad sin a bhfuil téamaíidirnáisiúnta iontu. Beidh roinnt de nacláir faoi ghnéithe de shaol nahÉireann úsáideach freisin. Ar anmórgóir, is fearr taifid de na cláir aúsáid; ar an gcaoi sin, is féidir leis namúinteoirí breathnú ar na cláir roimhré agus na míreanna is feiliúnaí dárang féin a roghnú nó eagarthóireachta dhéanamh orthu.
An Chartlann Náisiúnta
Ard-Mhúsaem na hÉireann
Leabharlann Náisiúnta na hÉireann
Gailearaí Náisiúnta na hÉireannTá an-chuid bailiúchán ag nahinstitiúidí seo a bhfuil tábhachtáitiúil agus náisiúnta ag baint leo aguscuireann an Músaem, an Leabharlannagus an Gailearaí taispeántais mhóraar bun. Cuireann siad ar fadfoilseacháin fhíormhaithe ar díol,cairteacha, pacáistí agus macasamhla.
Eagraíochtaí náisiúntaCuireann roinnt eagraíochtaí náisiúntaagus eagraíochtaí stáit raon maithfoilseachán agus earraí ar fáil a bheadhúsáideach agus an stair á múineadh. Arna heagraíochtaí sin tá:
Dúchas: an Rannóg Oidhreachta denRoinn Ealaíon, Gaeltachta agus Oileán
An Roinn Comhshaoil agus RialtasÁitiúil
ENFO (Oifig Eolas Timpeallachta)
An Taisce
Bord Soláthar an Leictreachais
Na boird turasóireachta
Lárionaid oideachais agussoláthróirí eile inseirbhíseCuireann lárionaid áitiúla oideachaisagus gníomhaireachtaí eile tacaíochtar fáil do scoileanna agus domhúinteoirí ar mhaith leo cur lenan-eolas faoi cheantair áitiúla agus raonna straitéisí teagaisc agus measúnaitheatá acu a fhorbairt.
Tig le cúrsaí a chuireann le heolasmúinteoirí ar an gceantar áitiúildeiseanna a chur ar fáil dóibh lehaonaid fheiliúnacha oibre, ábhairthacaíochta, an fhianaise staire atá arfáil, agus bealaí inar féidir iad sin aúsáid le páistí a aithint. D’fhéadfadhgur eispéireas taitneamhach agustairbheach é comhoibriú le múinteoiríeile chun aonaid oibre a fhorbairt agusa thriail. Tá bailiúcháin speisialtaábhar ag roinnt lárionad chun staidéiráitiúla a mhúineadh.
Beidh gá ag go leor múinteoirí lecomhairle phraiticiúil maidir leis angcaoi ar féidir breathnóireacht adhéanamh, tascanna a dhearadh, agusbailiúcháin oibre agus próifílícuraclaim a úsáid i measúnú na staire.B’fhiú do scoileanna a mbeadh ancineál sin traenála á bheartú acusmaoineamh ar chomhoibriú lescoileanna eile sa chomharsanacht.Bheadh a leithéid de chomhoibriú an-úsáideach agus chabhródh sé lemúinteoirí a dtaithí teagaisc agusmeasúnaithe a roinnt ar a chéile.Féadfaidh modhnú an mheasúnaitheag múinteoirí sa chaoi seo cur go mórlena iontaofacht agus leis an teagasc ashaibhriú ag an am céanna.
Ple
anáil e
agair
Pleanáil sa rang don stair
42
Sa roinn seo tugtar comhairle maidir lepleanáil obair an mhúinteora. Pléitear
• pleanáil fhadtréimhseach anmhúinteora
• pleanáil aonad oibre.
Pleanáil an mhúinteoraPléitear go leor de na pointí istábhachtaí a gcaithfidh an múinteoiraird a thabhairt orthu agus é/í agpleanáil i gcomhair an ranga agus agroghnú ábhair in Pleanáil an churaclaimthuas.
De bhreis air sin, ba cheart an méidseo a leanas a chur san áireamh:
Riachtanais fhoghlama na
bpáistí
Is iad eispéiris fhoghlama an ranga godtí seo, mar aon leis an obair atácurtha i gcrích agus an dul chun cinnatá déanta ag gach dalta faoi leith, napointí tosaithe agus pleanáil ádéanamh d’fhoghlaim na staire amachanseo. Ba cheart leas a bhaint as nataifid a bheadh ar fáil sa scoil faoi napáistí agus faoin rang seo agus ascomhairle an mhúinteora a bhí i mbunan ranga roimhe seo mar fhoinsícabhrach. D’fhéadfaí torthaímeasúnaithe eile, bídís foirmiúil nóneamhfhoirmiúil, a chur leis sin.
An curaclam staire
Is iad na míreanna ábhartha denráiteas curaclaim mar aon leis nacritéir roghnaithe agus pleanála ábhaira ghabhann leis na leathanaigh mar adtugtar foramharc ar ábhar anchuraclaim a bheidh mar bhonn lehobair an mhúinteora leis an rang.
Ba cheart aird ar leith a thabhairt aran ngá a bheidh le cothromaíocht idirláimhseáil an ábhair agus forbairt nascileanna i rith na bliana nó i rith antéarma. Ba cheart go mbeadh dul chuncinn le feiceáil sna haonaid maidir leleibhéal na scileanna a úsáidtear agusmaidir le doimhneacht na láimhseála.
Cur chuige agus modhanna
teagaisc
Le go n-éireodh leis an stair, caithfearraon leathan teicníochtaí teagaisc aguscur chuige a úsáid sa seomra ranga. Máaithnítear deiseanna le haghaidhéagsúlachta sa chur chuige agus máchuirtear san áireamh iad sa phleanáilfhadtréimhseach éascóidh sé a gcur ibhfeidhm i rith na bliana. Marshampla, má aithnítear deiseannale raon leathan fianaise a úsáid leisna páistí ar fud na n-aonad oibre goléir, cabhróidh sé le pleanáil nan-eispéireas teagaisc agus foghlamasin.
Déantar cur síos ar raon modhannateagaisc atá feiliúnach do thopaicístairiúla go háirithe i Roinn 5 dencháipéis seo.
Ba cheart a shocrú freisin agus anfhoghlaim á pleanáil cé acu anúsáidfear cur chuige comhtháitebunaithe ar théamaí nó fócas níosábharlárnaí agus ceangailthraschuraclaim i gceist leis. Tá go leormoltaí sa mhír thíos, Foghlaimchomhtháite, maidir le comhtháthú aláimhseáil.
Ro
inn 4
Ple
anáil s
a r
ang d
on s
tair
Timthriall foghlama
43Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Measúnú
Beidh an chaoi a ndéanfar dul chuncinn na ndaltaí a mheasúnú agus andéanfar a gcuid oibre a thaifeadadhnasctha go dlúth leis na modhannateagaisc a úsáidfear. Mar sin, beidhtábhacht dá réir léi sa timthriallpleanála, teagaisc, foghlama,measúnaithe agus athbhreithnithe.Agus an múinteoir ag pleanáil obair anranga déanfaidh sé/sí na bealaí inarféidir le gníomhaíochtaí agus lemodhanna éagsúla cur leis anbhfoghlaim agus fianaise a chur ar fáili gcomhair an mheasúnaithe a mheá.Mar shampla, cuirfidh breathnóireachtleanúnach an mhúinteora deiseanna arfáil leis an gcaoi a bhfuil na páistí agfoghlaim a mheas agus, dá bharr sin,d’fhéadfadh go ndéanfaí athruithe aran gcur chuige i gceachtanna staireamach anseo. D’fhéadfaí samplaíd’obair na bpáistí a bhailiú ina gcuidbailúchán—líníochtaí, obair scríofa,obair ó bhéal, clostéipeanna nófístéipeanna, dioscaí ríomhaire,mionsamhlacha nó eile.
Freastal ar riachtanais an
pháiste aonair
Is féidir leas a bhaint as roinntteicníochtaí chun raon gníomhaíochtaífoghlama a chur ar fáil a bheadhfeiliúnach chun freastal ar riachtanaisfhoghlama an pháiste aonair. B’fhiú iadseo a leanas a chur san áireamh:
• meascán de theagasc ranga agusd’obair dírithe ar ghrúpaí a úsáid.Tar éis ceacht ranga d’fhéadfaítascanna ar leibhéil éagsúlacastachta a thabhairt do ghrúpaídifriúla páistí
• topaicí a phleanáil sa chaoi is gogcuirtear deiseanna breise lehaghaidh imscrúdaithe ar fáil dóibhsiúd atá níos ábalta agus dóibh siúdnach bhfuil chomh hábalta céanna
• píosaí fianaise atá níos insroichte nóníos deacra ná a chéile a roghnú.Mar shampla, b’fhéidir gur fusadéileáil le déantúsáin agus lefianaise phictiúrtha ná le fianaisescríofa
• raon ceisteanna a úsáid agus raontascanna a chur ar fáil. Ba chóir gon-éileodh ceisteanna an mhúinteorale linn díospóireachta ranga gogcuirfí raon scileanna ag obair, órudaí a thabhairt chun cuimhne godtí scileanna níos casta comparáideagus anailíse. Ar an gcaoi sin beidhar chumas an uile pháiste ceisteannaa fhreagairt is beidh dúshlán á churfaoi na páistí is ábalta
• raon leathan scileanna cumarsáide achur san áireamh sa phleanáil. Beidhgo leor daltaí a mbeidh tuiscintfhorbartha staire bainte acu achnach mbeidh in ann sin a chur in iúli scríbhinn. Ba cheart deiseanna achur ar fáil do na páistí a gcuid tátalstaire a thaifeadadh agus a chur iláthair ó bhéal, i ndíospóireachtaí,trí líníochtaí, trí ról-aithris, trímhionsamhlacha a dhéanamh, tríleas a bhaint as ríomhaire, srl.
• teacht i gcabhair ar dhaltaí aonairagus ar ghrúpaí tríd an teagasc atáde dhíth orthu a thabhairt dóibh fada bhíonn gníomhaíochtaí foghlamaar siúl.
Ple
anáil a
n m
húin
teo
ra
Pleanáil
Athbhreithniú
teagaisc
MúinteoireachtFoghlaim agus
measúnú
44
Am
Agus pleanáil fhadtréimhseach ádéanamh, ní mór machnamh achaitheamh leis an méid ama athabharfar do gach aonad agus leis anméid a d’fhéadfaí aonaid achomhtháthú nó a láimhseáil ag an amcéanna. Sna meánranganna agus snaranganna sinsearacha, d’fhéadfaíaonad oibre a chríochnú tharthréimhse dhá nó trí seachtaine. Achb’fhéidir go mbeadh a ceathair nó acúig de sheachtainí ag teastáil chungach ceann de na mionstaidéir achríochnú (ceann amháin bunaithe arstaidéar áitiúil agus ceann eilebunaithe ar chomhthéacs náisiúnta nóidirnáisiúnta).
Tosca séasúracha
D’fhéadfadh an aimsir cur isteach arobair ina mbeadh cuairteanna satimpeallacht i gceist. Ba cheartsmaoineamh ar roinnt topaicí a bhunúar fhéilte áitiúla, ar ócáidí comórtha,agus ar ócáidí móra eile. D’fhéadfadhsuímh sa timpeallacht a mbeadhimscrúdú le déanamh orthu bheithníos ciúine, níos sábháilte nó gan abheith chomh plódaithe ag tráthannaáirithe sa bhliain seachas a chéile. Bacheart na tosca sin go léir a chur sanáireamh nuair a bhíonn scéim oibre ápleanáil.
Fáil ar acmhainní agus ar
thacaíocht
Is cabhair é a bhunú cé na hacmhainníagus an tacaíocht a d’fhéadfadh abheith ar fáil agus an uair a bheidhsiad in úsáid ag múinteoirí agus agranganna eile: mar shampla, b’fhéidirgo mbeadh ranganna éagsúla ag brathar leabhair áirithe a fháil ar iasacht ónleabharlann ag amanna áirithe, nó gombeadh tuismitheoirí a bheadh sástacabhrú le cuairteanna ag teastáil ómhúinteoirí eile uaireanta, agusd’fhéadfadh nach mbeadh anmhonarcha nó an fheirm ábaltadéileáil le cuairteanna ag tráthannaáirithe sa bhliain.
Ro
inn 4
Ple
anáil s
a r
ang d
on s
tair
45Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Pleanáil aonad oibre
Pleanáil gníomhaíochtaí
foghlama
Le go n-éireoidh leis an gclár stairecaithfidh an múinteoir pleanáilchórasach a dhéanamh maidir lesealbhú eolais, forbairt scileanna agusdearcaidh agus úsáid measúnaithe cuítaobh istigh de na haonaid oibre.
Agus aonaid oibre á bpleanáil aige/aicidá rang, ní mór don mhúinteoir
• bheith eolach ar dhul chun cinn nabpáistí sa rang chomh fada is abhaineann lena dtuiscint ar thopaicístaire agus lena gcumas scileannastaire a chur i bhfeidhm agus bheitheolach chomh maith ar aonriachtanais speisialta a tharlódh abheith ag daltaí áirithe
• roghnú as measc na dtopaicí agus namoltaí atá liostaithe sa churaclamagus i bplean staire na scoile agus,chomh maith leis sin, an leibhéalscileanna a ndéantar cur síos air samhír Ag obair mar staraí a chur sanáireamh. I snáthaonaid anchuraclaim déantar cur síos ar anábhar ba chóir a bheith ar an gcláragus moltar, go háirithe snaheiseamláirí, conas na cuspóirí agusan fhorbairt scileanna a bhaintamach
• mionsonraí an ábhair atá lemúineadh san aonad oibre ashoiléiriú agus a bheachtú, ag cursan áireamh riachtanais agus cumasna ndaltaí, na timpeallachtaí áitiúlaagus na scileanna ba cheart afhorbairt sa topaic áirithe. Agus anmúinteoir ag pleanáil a c(h)uid oibretá sé riachtanach tuiscint bheacht abheith aige/aici ar an toradh abhfuil sé/sí ag súil leis. Is í anréamhthuiscint seo a bheidh marbhonn aige/aici freisin agusmeasúnú á dhéanamh ar an gcaoi aréirigh leis na páistí san fhoghlaim
• na modhanna teagaisc a d’fhéadfaí aúsáid a mheas. Má úsáidtear raonmaith modhanna cabhróidh sé gomór le heolas agus scileanna afhorbairt céim ar chéim lena chéileagus cabhróidh sé freisin lenachinntiú go nglacann gach páistelánpháirt sna ceachtanna. Rianaítearúsáid na modhanna sin agus an chaoiar féidir leo cur leis an bhfoghlaimagus leis an measúnú i roinn 5, Curchuige agus modhanna teagaisc
• na modhanna measúnaithe ar féidiriad a úsáid a aithint chomh maithleis na bealaí inar féidir leis nagníomhaíochtaí foghlama fianaise achur ar fáil faoi dhul chun cinn nabpáistí chomh fada is a bhaineann lecuspóirí an aonaid a bhaint amach.Pléitear na bealaí inar féidir napríomhtheicníochtaí measúnaithe amholtar sa churaclam staire a úsáidmar chuid den teagasc is denfhoghlaim sa mhír Ag breathnú arobair na bpáistí. Cuirfidh torthaí anmheasúnaithe eolas luachmhar arfáil a chabhróidh le tuilleadhgníomhaíochtaí agus obair staireamach anseo a phleanáil
Ple
anáil a
onad
oib
re
46
• coinníollacha daltaí le riachtanaisspeisialta a chur san áireamh. Bacheart na gnéithe den topaic arféidir leis na daltaí ar fad iad achríochnú a aithint, chomh maith lehobair agus modhanna teagaisc abheadh feiliúnach dóibh siúd arbheagán nó ar mhórán cumais. Bacheart na buntáistí a bhaineann lehobair grúpa agus le modhanna eilea chur san áireamh, mar aon leis antacaíocht a chaithfí a thabhairtb’fhéidir do pháistí aonair nuair abheidís ag gabháil doghníomhaíochtaí áirithe foghlama
• cur i láthair na hoibre agus na tátala phleanáil. Cuid riachtanach denstair é cur in iúl tátail na bpáistí. Bacheart smaoineamh ar bhealaí arféidir obair a chur i láthair daltaíeile sa scoil agus i láthairtuismitheoirí agus cairde, goháirithe iad siúd a chabhraigh leisna tionscadail. Níor mhistesmaoineamh ar ‘lá staire’ nó arthaispeántas.
Roinnt eiseamláirí de phleanáil
Taispeánann na heiseamláirí anseothíos mar a rinneadh anailís ar roinntsnáthaonad as an gcuraclam chunplean cuimsitheach teagaisc, foghlamaagus measúnaithe a chur ar fáil.
Taispeántar i ngach eiseamláir
• an snáithaonad sa churaclam atá igceist agus na scileanna i gcomhairan leibhéal ranga a rianaítear in Agobair mar staraí
• forbairt an aonaid ag an múinteoir
• na modhanna teagaisc a roghnaítear
• na teicníochtaí measúnaithe aúsáidtear
Sna haonaid shamplacha cuimsítear
• aonad i gcomhair ranganna naíonánbunaithe ar scéal Maria de Sautuola,cailín í a d’aimsigh péinteálachapluaise de chuid na Clochaoise inAltamira sa bhliain 1879 le linn di abheith ag taiscéaladh snapluaiseanna sa Spáinn in éineachtlena hathair. Leagtar béim ar ordama sa scéal ach tig leis an scéal curgo mór le feasacht na bpáistí arthráth a bhí difriúil lena ré féin
• aonad i gcomhair ranganna 1 agus 2bunaithe ar staidéar ar shaolseanaithreacha nóseanmháithreacha na bpáistí.Taispeánann an t-aonad seo mar isféidir cur go mór le heolas páistífaoin am atá thart agus cur lenascileanna staire trí úsáid a bhaint asfianaise ar féidir teacht uirthi gohéasca, go háirithe cuimhní cinndaoine muinteartha agus seandaoinesa cheantar
Ro
inn 4
Ple
anáil s
a r
ang d
on s
tair
47Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ple
anáil a
onad
oib
re
• aonad i gcomhair ranganna 3 agus 4bunaithe ar staidéar ar shéipéalparóiste. Is minic a bhíonn séipéilagus foirgnimh reiligiúnda eile imeasc na bhfoirgneamh is mó agusis sine i gceantar agus tig leo abheith mar bhunús rímhaith lestaidéir áitiúla. Tógadh nó atógadhcuid mhaith de na heaglaisíProtastúnacha in Éirinn sa chéadleath den naoú haois déag agustógadh an-chuid de na heaglaisí isde na hardeaglaisí Caitliceacha i láragus i ndeireadh an chéid sin.Foinse shaibhir eile i gcomhair nastaire áitiúla na foirgnimh scoile, nareiligí agus na leaca cuimhneacháina bhíonn taobh leis na heaglaisí.
Is féidir le heaglaisí agus lefoirngimh eile de chuid an pharóistesamplaí rímhaithe d’athrú agus deleanúnachas a chur ar fáil: marshampla, mar thoradh ar athruithear an liotúirge Caitliceach a tháinigisteach i ndiaidh Dara Comhairle naVatacáine, b’fhéidir gur tógadhséipéal nua nó go ndearnadhathruithe bunúsacha ar anseanséipéal; ina choinne sin,d’fhéadfadh na sloinnte ar na leacauaighe a bheith coitianta sacheantar fós. Tá an eiseamláir anseothíos bunaithe ar shéipéal pharóistean Teampaill Ghil i Ráth Fearnáin,Contae Bhaile Átha Cliath. Go dtí naseachtóidí ba cheantar tuaithe é seoden chuid ba mhó. Taispeánann aneiseamláir cuid de nagníomhaíochtaí a bhféadfaí tabhairtfúthu ina leithéid seo de staidéar
• aonad i gcomhair ranganna 5 agus 6bunaithe ar ‘An saol in Éirinn le linnna Normannach’. Cumadh ant-aonad seo mar léiriú ar mhodh anphaiste agus baineadh úsáid as anúrscéal staire le Morgan Llywelyn,Strongbow and Aoife (O’Brien Press,1994). Cuimsítear gnéithe áitiúla,náisiúnta, agus idirnáisiúnta dentopaic ar an gcaoi a bhféadfaí sin adhéanamh i scoil in aice le BaileMhic Andáin i gContae ChillChainnigh. Staidéar é seo inaléiríonn fianaise áitiúil gnéithe denstair náisiúnta agus idirnáisiúnta;nasc fíormhaith é idir staidéar áitiúilagus staidéar náisiúnta nóidirnáisiúnta agus cabhraíonn séchun an stair áitiúil a chur igcomhthéacs níos leithne.
48
Eis
eam
láir
1A
onad
oib
re b
unait
he a
r an g
cailín
a d
’aim
sig
h p
luais
Alt
am
ira
ranganna n
aío
nán g
o r
ang 2
Gio
ta d
en c
hura
cla
m
Scéala
íocht
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te
•éis
teacht le r
oin
nt s
céalt
a a
s s
ao
l d
ao
ine a
chuir
leis
an s
ao
l áit
iúil n
ó leis
an s
ao
l náis
iúnta
agus le s
ao
l
dao
ine i d
tío
rtha e
ile a
r b
heala
í éagsúla
agus n
a
scéalt
a s
in a
phlé
, a a
thin
sin
t a
gus c
lárú
a d
héanam
h
ort
hu a
g ú
sáid
pic
tiú
r nó
gnío
mhaío
chta
í sim
plí
scrí
bhneo
ireachta
eile
•eo
las a
chur
ar
shao
l b
an, fe
ar
agus p
áis
tí ó
chúlraí
éagsúla
só
isia
lta, cult
úrt
ha, eit
neacha, agus
reilig
iúnacha, sao
l ‘g
náthd
hao
ine’ san á
iream
h, cho
mh
mait
h le s
ao
l d
ao
ine n
íos c
áiliú
la
•éis
teacht le d
ao
ine d
e c
huid
na h
áit
e a
g insin
t s
céalt
a
fao
in s
ao
l a c
hait
h s
iad
•cró
ineo
laío
cht im
eachta
í i scéal a p
hlé
(an t
ús, an lár,
an d
eir
ead
h)
•scéalt
a a
léir
iú n
ó a
chlá
rú t
rí m
heán e
ala
íne, d
rám
a,
mím
e, nó
glu
ais
eachta
•p
ictiú
ir a
thais
peáin
t i lín
e s
céala
íochta
agus n
a
him
eachta
í á léir
iú in o
rd s
eic
him
h
Ag o
bair
mar
sta
raí
De t
ho
rad
h s
náthao
naid
an c
hura
cla
im s
tair
e a
chrí
ochnú b
a c
heart
go
mb
ead
h s
é a
r chum
as a
n
pháis
te
Am a
gus
crói
neol
aíoc
ht•
a b
heit
h f
easach a
r sheic
heam
h im
eachta
í i scéalt
a
sim
plí f
ao
in a
m a
tá t
hart
agus é
a p
hlé
Fo
rbair
t a
n a
onaid
Áb
har
an s
taid
éar
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te f
oghla
im f
ao
i
•m
ar
a t
háin
ig M
arí
a, in
íon M
arc
elino
de S
autuo
la, ar
cuair
t c
huig
an b
plu
ais
sa S
páin
n a
gus a
n c
hao
i ar
aim
sig
h s
í na p
ictiú
ir s
heilge d
e c
huid
na C
lochao
ise
a p
éin
teála
dh a
r b
hallaí na p
luais
e
•fa
oi na r
ud
aí a insío
nn n
a p
ictiú
ir d
úin
n f
ao
in g
cao
i a
bhfu
air
muin
tir
na C
lochao
ise a
gcuid
bia
•fa
oi b
heala
ch a
mháin
ina b
hfo
ghla
imím
id f
ao
i d
hao
ine
a m
hair
fad
ó.
Fo
rbair
t s
cileanna a
gus c
oin
cheap
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as n
a b
páis
tí
Am a
gus
crói
neol
aíoc
ht
•p
río
mhim
eachta
í an s
céil a
ait
hin
t, a p
hlé
agus a
athin
sin
t (
an t
-athair
agus a
n inío
n a
g d
ul is
teach s
a
phlu
ais
, ag c
uard
ach t
hart
, M
ari
a a
g a
imsiú
na
bp
ictiú
r, a
g g
lao
ch a
mach, a n
dearn
a a
hathair, ag
insin
t d
o d
hao
ine e
ile)
Mo
dhanna t
eagais
c a
gus m
easúnú
Mo
dhanna t
eagais
c
I m
easc n
a m
od
hanna t
eagais
c a
d’fhéad
faí a ú
sáid
tá
•ceacht a
r scéal fa
oi aim
siú
na b
péin
teála
cha p
luais
e
•úsáid
fia
nais
e g
rianghra
faí
•ró
l-ait
hri
s a
gus a
thchru
thú: aim
siú
na b
péin
teála
cha
plu
ais
e
•co
mhtháthú le h
áb
hair
eile i r
oin
nt r
éim
sí
Na
ham
harc
eala
íona
: pic
tiúr
balla
a d
héan
amh
de n
a
radh
airc
she
ilge
Drá
maí
ocht
: ról
ghla
cadh
Cor
poid
each
as: d
amhs
a na
sea
lgai
rí a
chru
thú
Tean
ga: p
lé, c
ur i
láth
air
smao
inte
ó b
héal
agu
s i
bhfo
irm p
ictiú
r ag
us s
crío
fa.
Measúnú
I m
easc n
a d
teic
nío
chta
í a d
’fhéad
faí a ú
sáid
tá
•b
reathnó
ireacht a
n m
húin
teo
ra
tort
haí p
lé id
ir da
lta a
gus
dalta
agu
s id
ir da
lta a
gus
múi
nteo
ir
•ta
scanna a
dheara
nn a
n m
úin
teo
ir
na p
áist
í ag
athi
nsin
t im
each
taí a
n sc
éil
frío
s de
na
péin
teál
acha
plu
aise
49Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
•seic
heam
h im
eachta
í in
a s
tair
féin
nó
i s
tair
a
m(h)uin
tir
e a
gus i s
céalt
a a
chlá
rú, ag b
ain
t ú
sáid
e a
s
línte
am
a s
imp
lí
roin
nt g
riang
hraf
nó
nith
e pe
arsa
nta
eile
a c
hur
inor
d cr
óine
olaí
och
Fian
aise
a ú
sáid
•
déileáil le f
ianais
e s
him
plí s
tair
e
gria
nghr
aif
de c
huid
an
tí, n
a hé
adaí
a c
haith
sé/
sínu
air
a bh
í sé/
sí n
íos
óige
, foi
rgni
mh
Cur
in iú
l•
eo
las a
r scéalt
a ó
n a
m a
tá t
hart
a c
hur
in iúl ar
bheala
í éagsúla
éist
each
t le
scé
alta
agu
s ia
d a
athi
nsin
t, d
rám
aíoc
ht,
obai
r ea
laín
e.
•d
ul i ngle
ic leis
an s
mao
ineam
h g
ur
mhair
dao
ine
fad
ó a
r b
heala
ch a
bhí an-éagsúil leis
an s
ao
l again
ne
Fian
aise
a ú
sáid
•p
ictiú
ir d
e lín
íochta
í na p
luais
e a
scrú
dú
•ain
mhit
he, sealg
air
í, g
athanna a
ait
hin
t
Cur
in iú
l
•scéal an a
imsit
he a
athin
sin
t o
s a
rd
•p
ictiú
ir a
tharr
ain
gt d
e n
a h
ain
mhit
he, d
e n
a s
ealg
air
í,
agus d
e n
a h
air
m
•cuard
ach n
a p
luais
e a
gus a
imsiú
na b
pic
tiú
r a c
hur
in
iúl trí
ró
lghla
cad
h.
•m
easúnú b
ailiú
chán d
’ob
air
na b
páis
tí
sam
plaí
de
thai
fead
taí a
gus
de c
hur
in iú
l atá
crío
chna
ithe
ag n
a da
ltaí s
an o
bair
ar a
n bp
ictiú
r
balla
, mar
aon
le g
riang
hrai
f de
n da
mhs
a nó
nót
aí
faoi
a b
haili
ú ag
us a
chu
r le
is a
n m
baili
úchá
n
•p
róifíl c
hura
cla
im
brea
thnó
ireac
ht a
n m
húin
teor
a ag
us a
n ba
iliúc
hán
a
úsái
d le
pró
ifíl p
áist
e a
líona
dh a
g de
iread
h an
téar
ma,
na
blia
na, n
ó tr
éim
hse
eile
.
Tá e
olas
cúl
ra t
ábha
chta
ch f
aoin
eis
eam
láir
seo
ar lc
h 46
-47
de
na t
reoi
rlínt
e. Is
mar
léiri
ú am
háin
atá
an
eisl
eam
áir
seo
ann.
Na p
éin
teála
cha p
luais
e d
e c
huid
na
Clo
chao
ise a
r tháin
ig M
arí
a d
e S
autuo
la
ort
hu in A
ltam
ira, in
aic
e le S
anta
nd
er
sa
Sp
áin
n s
a b
hliain
18
79
. C
eap
tar
gur
idir
c.
15
,00
0 a
gus 1
1,0
00
R.C
h. a r
innead
h n
a
péin
teála
cha.
50
Eis
eam
láir
2A
onad
oib
re b
unait
he a
r shao
l seanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha n
a b
páis
tí
ranganna 1
agus 2
Gio
ta d
en c
hura
cla
m
Nuair
a b
hí m
o s
heanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha
óg
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te
•gnéit
he d
e s
hao
l d
ao
ine a
bhí b
eo
nuair
a b
hí a
s(h)eanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha ó
g a
iniú
chad
h
agus a
thaifead
ad
h
an á
it a
raib
h có
naí a
r na
sea
naith
reac
ha n
óse
anm
háith
reac
ha, a
dtit
he c
ónai
the,
an
obai
r a
rinne
sia
d,a
gcui
d éa
daí a
gus
a gc
uid
bia,
an
chao
i a n
deac
haig
h si
adó
áit
go h
áit,
a gc
luic
hí, a
gca
ithea
mh
aim
sire
, am
bréa
gáin
, a g
cuid
am
hrán
agu
s a
gcui
d da
mhs
aí•
éis
teacht le d
ao
ine f
ásta
ag c
ur
sío
s a
r a s
ao
l fé
in s
an
am
atá
thart
•fianais
e s
him
plí a
r sco
il n
ó i m
úsaem
áit
iúil a
bhailiú
nó
a s
crú
dú
uirli
sí a
gus
trea
lam
h tí,
roi
nnt
uirli
sí f
eirm
ebo
scaí
nó
pacá
istí
nuac
htái
n nó
iris
íbr
éagá
in n
ó cl
uich
ílit
reac
ha n
ó cá
rtaí
poi
st•
sao
l d
ao
ine f
ad
ó a
chur
i gco
mp
ará
id le s
ao
l d
ao
ine s
a
lá a
tá inniu
ann, ag d
éanam
h n
óta
de n
a c
osúla
chta
í
agus n
a h
éagsúla
chta
í
•am
hrá
in a
gus d
am
hsaí a f
ho
ghla
im, nó
clu
ichí a b
hí ann
fad
ó a
im
irt
•áb
har
a c
hlá
rú a
r líne a
ma c
huí.
Ag o
bair
mar
sta
raí
De t
ho
rad
h s
náthao
naid
an c
hura
cla
im s
tair
e a
chrí
ochnú
ba c
heart
go
mb
ead
h s
é a
r chum
as a
n p
háis
te
Am a
gus
crói
neol
eaío
cht
•to
sú a
r an d
ifir
id
ir a
n t
-am
atá
thart
, an t
-am
i láthair
agus a
n t
-am
atá
le t
eacht a
ait
hin
t
•to
sú a
g f
orb
air
t t
uis
ceana a
r an g
cró
ineo
laío
cht t
rí
sheic
him
h s
him
plí a
iniú
chad
h a
gus a
thaifead
ad
h a
gus
trí
earr
aí agus p
ictiú
ir a
chur
in o
rd s
tair
iúil
Mo
dhanna t
eagais
c a
gus m
easúnú
Mo
dhanna t
eagais
c
I m
easc n
a m
od
hanna is f
éid
ir a
úsáid
tá
•úsáid
fia
nais
e b
éil t
rí a
gallaim
h a
chur
ar
na
seanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha
•ceacht s
céala
íochta
fao
i lá
ar
sco
il
•úsáid
fia
nais
e g
rianghra
faí
•an t
imp
eallacht a
iniú
chad
h, cuair
t a
r sheansco
il n
ó a
r
sheanstá
isiú
n t
raenach
•ag ú
sáid
déantúsán m
ar
na b
réagáin
a d
’úsáid
na
seanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha, an t
reala
mh a
d’ú
sáid
tí le
him
a d
héanam
h
•ró
l-ait
hri
s a
gus a
thchru
thú: an c
huig
eann, b
ácáil á
ráin
•co
mhtháthú le h
áb
hair
eile i r
oin
nt r
éim
sí
OSP
S: m
ise
agus
mo
mhu
intir
Tíre
olaí
ocht
: oba
ir le
léar
scái
lean
na, t
ithe
sa c
hean
tar
Tean
ga: p
lé, s
mao
inte
á g
cur
i lát
hair
ó bh
éal a
gus
ibh
foirm
scr
íofa
Measúnú
I m
easc n
a d
teic
nío
chta
í a d
’fhéad
faí a ú
sáid
tá
•b
reathnó
ireacht a
n m
húin
teo
ra
tort
haí p
lé id
ir da
lta a
gus
dalta
agu
s id
ir da
lta a
gus
múi
nteo
ir•
tascanna a
dheara
nn a
n m
úin
teo
ir
na d
alta
í ag
cur
síos
ar
imea
chta
í i s
aol n
ase
anai
thre
acha
nó
sean
mhá
ithre
acha
cárt
aí o
ibre
a le
agad
h am
ach
mar
cha
bhai
r do
na
páis
tích
un f
iana
ise
a sc
rúdú
Fo
rbair
t a
n a
onaid
Áb
har
an s
taid
éir
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te f
oghla
im f
ao
i:
•shao
l a s
(h)eanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha n
uair
a
bhí sia
d ó
g
•áit
a r
aib
h c
ónaí ar
a s
(h)eanait
hre
acha n
ó
seanm
háit
hre
acha
•an c
hum
a a
bhí ar
thit
he a
s(h)eanait
hre
acha n
ó
seanm
háit
hre
acha
•na b
réagáin
a b
hí acu (
báb
óga, ró
pa s
cip
eála
, fo
nsa
agus b
ata
, cais
eal, c
luic
hí clá
ir, ro
thar)
•na c
luic
hí a d
’im
ríd
ís (
leais
teanna, ag d
éanam
h s
pra
oi
sio
pa, clu
ichí tó
raío
chta
agus r
annchlu
ichí, s
pó
irt m
ar
pheil a
gus io
mánaío
cht)
•shao
l na s
co
ile (
seo
mra
í ra
nga, d
alt
aí, m
úin
teo
irí,
leab
hair, ag s
pra
oi sa c
hló
s)
•co
nas m
ar
a t
héad
h d
ao
ine ó
áit
go
háit
(ag s
iúl ar
sco
il, ro
thair, cap
aill agus c
air
teacha, ro
innt c
arr
anna,
busanna, seir
bhís
áit
iúil t
raenach n
ach b
hfu
il a
g
feid
hm
iú a
no
is)
•an c
hum
a a
bhío
dh a
r na s
iop
aí (sio
paí tra
idis
iúnta
seachas o
llm
harg
aí)
•chuid
den o
bair
a d
héanta
í sa b
haile (
déanam
h im
e,
bácáil a
ráin
, o
bair
fheir
me m
ar
bhle
án n
a m
bó
, sháb
háil
an f
héir
).
Fo
rbair
t s
cileanna a
gus c
oin
cheap
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as n
a b
páis
tí
Am a
gus
crói
neol
aíoc
ht•
a t
huis
cin
t go
raib
h a
dtu
ism
itheo
irí agus a
seanait
hre
acha
nó
seanm
háit
hre
acha b
eo
sula
r ru
gad
h iad
féin
•seic
heam
h i s
ao
l a s
eanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha
a iniú
chad
h a
phlé
, agus t
eacht a
r thuis
cin
t a
ir (
go
raib
h
sia
d b
eag t
ráth, go
nd
eachaig
h s
iad
ar
sco
il, gur
fhás
sia
d s
uas is g
ur
tho
saig
h s
iad
ag o
bair
srl
.) a
gus ú
sáid
á
bain
t a
cu a
s t
éarm
aí m
ar
‘ro
imhe’,
‘ina d
hia
idh’,
‘ansin
’,
‘nío
s d
éanaí’
51Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Athr
ú ag
us le
anún
acha
s•
sam
pla
í d
’athrú
agus d
e leanúnachas a
iniú
chad
h, go
háir
ithe s
a s
ao
l p
ears
anta
agus i s
tair
an t
eaghla
igh
agus n
a h
áit
e
gnéi
the
i dte
ach,
i m
easc
mhu
intir
agu
s i
ngar
thim
peal
lach
t an
phá
iste
a d
’ath
raig
h nó
a d
’fhan
mar
a b
hí
Cúi
s ag
us ia
rmha
irt
•na c
úis
eanna a
r tharl
a im
eachta
í áir
ithe a
gus r
oin
nt d
e
na t
ort
haí a b
hí o
rthu a
phlé
gnío
mha
rtha
pea
rsan
i sc
éal
Fian
aise
a ú
sáid
•
rao
n d
’fhia
nais
e s
him
plí s
tair
iúil a
fhio
srú
gria
nghr
aif,
earr
aí, c
uim
hní d
aoin
e ní
os s
ine,
foi
rgni
mh,
scéa
lta a
gus
amhr
áin
•to
sú a
r id
ird
healú
a d
héanam
h id
ir c
unta
is f
hic
seanacha
i scéalt
a, m
iota
is a
gus f
inscéalt
a a
gus c
unta
is d
ao
ine
agus im
eachta
í ré
ad
úla
san a
m a
tá t
hart
Sint
éisi
ú ag
us c
ur in
iúl
•eo
las a
r scéalt
a, ar
dhao
ine a
gus a
r im
eachta
í ó
n a
m a
tá
thart
a c
hur
in iúl ar
bheala
í éagsúla
scríb
hneo
ireac
ht, d
rám
aíoc
ht, m
eáin
agu
ste
icne
olaí
ocht
aí e
ile
Ionb
há•
mo
thúcháin
pears
an i s
céalt
a ó
n a
m a
tá t
hart
a s
ham
hlú
agus a
phlé
.
Athr
ú ag
us le
anún
acha
s•
lab
hair
t f
ao
i na h
athru
ithe a
tharl
a i s
ao
l a
seanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha (
fás, sco
il, ia
d ina
n-ó
gfh
ir n
ó ó
gm
hná, o
bair, srl
.)
•gnéit
he d
e s
hao
l a s
eanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha
a a
ithin
t a
bhí d
ifri
úil ó
shao
l na b
páis
tí sa lá a
tá inniu
ann (
leic
tre
achas a
gus á
iseanna n
ua-aim
seart
ha s
a
teach, te
ilifís
cho
mh m
ait
h le r
aid
ió, úsáid
carr
anna, an
tseir
bhís
tra
enach a
r ceal, a
thru
ithe s
a s
co
il a
gus i
gcúrs
aí sio
pad
óir
eachta
)
•gnéit
he a
d’fhan m
ar
a b
hí a a
ithin
t (
páis
tí fó
s a
g im
irt
sa p
háir
c in a
ice n
a s
co
ile, ag d
ul ag iascair
eacht s
a
sru
thán f
ós, seanfh
oir
gneam
h s
co
ile n
ó s
táis
iún
tra
enach f
ós a
nn)
Cúi
s ag
us ia
rmha
irt
•p
lé a
dhéanam
h a
r an g
cúis
nach r
aib
h m
eais
íní nío
cháin
agus g
léasanna e
ile a
g d
ao
ine
•p
lé a
dhéanam
h a
r an b
hfá
th n
ár
thait
in s
co
il le
seanathair
nó
le s
eanm
háthair
Fian
aise
a ú
sáid
•
gri
anghra
if d
á s
eanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha
nuair
a b
hí sia
d ó
g a
scrú
dú a
gus a
n c
hao
i a b
hfu
il
sia
dsan t
ar
éis
athrú
a t
hab
hair
t f
ao
i d
eara
(cum
a
fhis
iceach, éad
aí, s
rl.)
agus, m
ás f
éid
ir, gnéit
he s
na
gri
anghra
if a
tá le f
eic
eáil inniu
a a
ithin
t (
bré
agán,
seo
mra
, te
ach, sco
il, nó
fo
irgneam
h e
ile s
a c
húlra)
•éis
teacht le s
eanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha a
g
cain
t
•cuair
t a
thab
hair
t a
r sheanstá
isiú
n t
raenach a
gus
sheante
ach s
co
ile
Sint
éisi
ú ag
us c
ur in
iúl
•in
sin
t f
ao
i ghné d
e s
hao
l an t
seanathar
nó
na
seanm
háthar
•líne a
ma a
chur
le c
héile (
líne t
hrí
tho
iseach s
an á
iream
h
ar
a m
bead
h d
éantúsáin
, gri
anghra
if a
gus lín
íochta
í) d
e
na h
imeachta
í i sao
l na s
eanait
hre
acha n
ó
seanm
háit
hre
acha a
gus r
oin
nt e
achtra
í i sao
l na
dtuis
mit
heo
irí agus n
a b
páis
tí fé
in a
chur
san á
iream
h
•cra
ob
hacha g
ineala
igh a
chur
le c
héile
•ró
l-ait
hri
s (
ag c
ab
hrú
chun a
n c
huig
eann a
dhéanam
h)
Ionb
há•
an c
hao
i ar
mho
thaig
h n
a s
eanait
hre
acha n
ó
seanm
háit
hre
acha f
ao
ina g
cuid
oib
re a
gus f
ao
ina
laethanta
sco
ile a
phlé
.
•m
easúnú a
n b
hailiú
cháin
sam
plaí
de
thai
fead
adh,
de
shin
téis
iú a
gus
de c
hur
in iú
lat
á dé
anta
ag
na d
alta
í i lí
nte
ama,
cra
obha
cha
gine
alai
gh, a
galla
imh
ar t
héip
, agu
s cu
ntai
s sh
impl
ísc
ríofa
de
bhea
thai
snéi
s na
sea
naith
reac
ha n
óse
anm
háith
reac
ha a
bha
iliú
a ch
ur le
is a
n m
baili
úchá
n•
pró
ifíl c
hura
cla
im
brea
thnó
ireac
ht a
n m
húin
teor
a ag
us a
n ba
iliúc
hán
oibr
ea
úsái
d le
is a
n bp
róifí
l dal
ta a
líon
adh
ag d
eire
adh
anté
arm
a, n
a bl
iana
, nó
tréi
mhs
e ei
le.
Tá e
olas
cúl
ra t
ábha
chta
ch f
aoin
eis
eam
láir
seo
ar lc
h 46
-47
de
na t
reoi
rlínt
e. Is
mar
léiri
ú am
háin
atá
an
eisl
eam
áir
seo
ann.
52
Eis
eam
láir
3A
onad
bunait
he a
r sta
idéar
ar
shéip
éal p
aró
iste
áit
iúil: an T
eam
pall G
eal, C
onta
e B
haile Á
tha C
liath
ranganna 3
agus 4
Gio
ta d
en c
hura
cla
m
Fo
irgnim
h, lá
ithre
áin
nó
fo
thra
igh i m
o c
heanta
r fé
in
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te
•gnéit
he d
en t
imp
eallacht á
itiú
il a
iniú
chad
h g
o g
nío
mhach
eagl
ais
nó s
éipé
al á
itiúi
l srl.
•gnéit
he é
agsúla
de n
a láit
hre
áin
sin
a im
scrú
dú
bunú
agu
s su
íom
ha
gcru
th a
nois
agu
s ro
imhe
seo
an f
áth
ar t
ógad
h ia
dgn
éith
e at
á ta
r éi
s at
hrú
gnéi
the
nár
athr
aigh
cén
chao
i ar
airig
h na
dao
ine
a bh
í ina
gcó
naí,
ag o
bair,
ag
adhr
adh
Dé
nó a
g fá
il bh
áis
san
áit
sin
scéa
lta d
aoin
e a
bhí i
na g
cóna
í, ag
oba
ir, a
g ad
hrad
h D
é nó
afu
air
bás
san
áit
sin
•to
rthaí fio
nnachta
na a
chur
i lá
thair, ag b
ain
t leasa a
s m
eáin
éagsúla
agus lín
te a
ma c
uí
Ag o
bair
mar
sta
raí
De t
ho
rad
h s
náthao
naid
an c
hura
cla
im s
tair
e a
chrí
ochnú b
a
cheart
go
mb
ead
h s
é a
r chum
as a
n p
háis
te
Am a
gus
crói
neol
eaío
cht
•an t
-am
atá
thart
, an t
-am
i láthair
agus a
n t
-am
atá
le t
eacht a
idir
dhealú
•tuis
cin
t a
fho
rbair
t a
r am
agus a
r chró
ineo
laío
cht t
rí
ao
iseanna c
oib
hneasta
dao
ine, earr
aí agus im
eachta
í a c
hur
i
gco
mp
ará
id
•eo
las f
ao
i d
hao
ine a
gus f
ao
i im
eachta
í san a
m a
tá t
hart
a
chlá
rú t
rí ú
sáid
a b
hain
t a
s lín
te s
imp
lí a
ma
Fo
rbair
t a
n a
onaid
Áb
har
an s
taid
éir
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te f
oghla
im f
ao
i
•ain
mneacha n
a m
bunait
heo
irí (tia
rna t
alú
n á
itiú
il, J. D
. La
To
uche, agus a
n t
Urr
am
ach L
. Fo
ot), cathain
a m
hair
sia
d a
gus
cén á
it a
r chó
naig
h s
iad
•cén f
áth a
r tháin
ig a
n o
iread
sin
dao
ine c
hun c
ónait
he s
a
Team
pall G
eal ag a
n a
m s
in (
muilte
sa c
heanta
r) a
gus a
n g
á a
bhí le
heagla
is d
á b
harr
sin
in 1
82
3-2
4
•na s
eanséip
éil a
gus n
a s
eaneagla
isí a b
hí in
úsáid
ro
imh a
n
eagla
is n
ua
•na h
ain
mneacha a
thug m
uin
tir
na lin
ne s
in a
r an s
eaneagla
is,
a b
hí in
a f
othra
ch (
an S
eante
am
pall G
eal)
agus a
r an
bhfo
irgneam
h n
ua (
an T
eam
pall G
eal N
ua)
•cé a
dhear
agus c
é a
thó
g a
n e
agla
is (
Sem
ple
), fo
irgnim
h e
ile
a d
hear
an t
-ailtir
e s
eo
(m
ar
sham
pla
Séip
éal C
únta
Mhuir
e,
nó
an ‘Team
pall D
ub
h’,
mar
is f
earr
ait
hne a
ir, gar
do
Chearn
óg
Pharn
ell, B
aile Á
tha C
liath)
•an d
eara
dh, na p
río
mhghnéit
he a
gus n
a h
áb
hair
tó
gála
a
úsáid
ead
h (
áir
sí sa s
tíl g
ho
tach, le
agan a
mach c
ho
rp n
a
heagla
ise, an p
óir
se, an c
loig
theach a
gus a
n s
puaic
, an t
roscán
tao
bh istig
h)
•cén u
air
a o
scla
íod
h a
n f
oir
gneam
h
•na h
athru
ithe a
cuir
ead
h i g
crí
ch i d
trí
nó
ceit
hre
thré
imhse
cho
dars
nacha a
chur
i gco
mp
ará
id le c
héile (
tógáil, có
rlann
agus s
anctó
ir n
íos m
ó á
gcur
leis
, athru
ithe le lin
n a
thchó
irit
he
sna 1
96
0í, o
rgán n
ua s
na 1
99
0í)
agus n
a c
úis
eanna leis
na
hathru
ithe s
eo
a p
hlé
•ro
innt s
onra
í b
eathais
néis
eacha f
ao
i ro
innt d
e n
a d
ao
ine a
raib
h b
ain
t a
cu leis
an e
agla
is (
La T
ouche, A
nnie
M P
Sm
ithso
n, úd
ar
a c
uir
ead
h i r
eilig
na h
eagla
ise).
Fo
rbair
t s
cileanna a
gus c
oin
cheap
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as n
a b
páis
tí
Am a
gus
crói
neol
aíoc
ht•
cur
sío
s a
dhéanam
h a
r im
eachta
í d
e r
éir
mar
a b
hí sia
d
roim
h/i nd
iaid
h, nío
s d
éanaí/
nío
s luait
he
•im
eachta
í agus d
ao
ine a
shuío
mh a
r líne a
ma id
ir 1
80
0 a
gus
an lá a
tá inniu
ann
•d
áta
í m
ar
18
24
, 18
70
, 19
69
, a ú
sáid
•na t
réim
hsí atá
i g
ceis
t s
a s
taid
éar
a c
hur
i gco
mp
ará
id le
chéile i d
téarm
aí m
ar
‘nuair
a b
hí m
o t
huis
mit
heo
irí in
a b
páis
tí’,
‘nuair
a b
hí m
o s
heanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha ó
g’,
‘sula
rugad
h m
o s
heanait
hre
acha n
ó s
eanm
háit
hre
acha’
Mo
dhanna t
eagais
c a
gus m
easúnú
Mo
dhanna t
eagais
c
I m
easc n
a m
od
hanna is f
éid
ir a
úsáid
tá
•ceachta
nna b
unait
he a
r scéalt
a f
ao
i b
hunait
heo
irí na h
eagla
ise
agus f
ao
i d
hao
ine a
raib
h b
ain
t a
cu léi
•úsáid
fia
nais
e g
rianghra
faí agus lín
íochta
í le
is a
n e
agla
is m
ar
a
bhí agus a
n e
agla
is m
ar
atá
ano
is a
chur
i gco
mp
ará
id
•úsáid
fia
nais
e f
hais
néis
each a
s lám
hscrí
bhin
ní na h
eagla
ise
agus a
s a
n b
hfo
inse c
hló
bhuailte
in T
opog
raph
ical
Dic
tiona
ry o
fIr
elan
dle
Lew
is
•an t
imp
eallacht a
iniú
chad
h, ag ú
sáid
ria
n t
imp
eall n
a
heagla
ise a
gus n
a d
tailte
a g
hab
hann léi
•úsáid
fia
nais
e b
éil t
rí a
gallam
h a
chur
ar
dhuin
e n
ó n
íos m
ó d
e
na s
eanp
haró
istig
h
•co
mhtháthú le h
áb
hair
eile i r
oin
nt r
éim
sí
Tíre
olaí
ocht
: oba
ir lé
arsc
áile
anna
, foi
nse
na c
loic
he e
ibhi
r a
úsái
dead
h sa
tóg
áil,
aibh
neac
ha a
gus
mui
lteM
atam
aitic
: aird
e ag
us f
ad a
mhe
as a
gus
a th
omha
sTe
anga
: plé
, sm
aoin
te a
chu
r in
iúl t
rí ch
aint
agu
s i b
hfoi
rmsc
ríofa
, scr
íobh
litr
each
aAm
harc
eala
íona
: fui
nneo
ga d
aite
Measúnú
I m
easc n
a d
teic
nío
chta
í a d
’fhéad
faí a ú
sáid
tá
•b
reathnó
ireacht a
n m
húin
teo
ra
tort
haí p
lé id
ir pá
iste
agu
s pá
iste
agu
s id
ir pá
iste
agu
sm
úint
eoir
•ta
scanna a
dheara
nn a
n m
úin
teo
ir
athi
nsin
t ar
na
him
each
taí a
bhí
i gc
eist
le b
unú
na h
eagl
aise
idt
ósta
l, i b
hfoi
rm s
crío
fa, a
gus
ar lí
ne a
ma
cárt
aí o
ibre
a u
llmha
íodh
mar
cha
bhai
r do
na
páis
tí ch
un a
nfh
iana
ise
a sc
rúdú
53Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
•co
inb
hin
siú
in d
áta
ithe a
thuis
cin
t a
gus a
úsáid
agus s
taid
éar
ar
an a
m a
tá t
hart
á d
héanam
h, an lá, an m
hí, a
gus a
n b
hliain
san á
iream
h
an b
hlia
in a
rug
adh
mé
brei
th t
uism
itheo
irí a
gus
baill
tea
ghla
igh
an b
hlia
in a
tho
saig
h m
é ar
sco
ildá
taí p
ears
anta
eile
san
am
atá
díre
ach
thar
t nó
nío
s fa
ide
siar
ná
sin
•fo
cail a
gus f
rásaí co
itia
nta
a b
hfu
il b
ain
t a
cu le c
úrs
aí am
a a
úsáid
•sean/nua, nío
s s
ine/nío
s n
uaí, r
oim
he/in
a d
hia
idh, nío
s
déanaí/
nío
s luait
he, fa
da ó
shin
, an-fh
ad
a ó
shin
Athr
ú ag
us le
anún
acha
s•
tuis
cin
t d
’athrú
agus d
o leanúnachas a
fho
rbair
t t
rí n
a
co
súla
chta
í agus n
a h
éagsúla
chta
í id
ir a
n t
-am
atá
thart
agus
an t
-am
i láthair
a iniú
chad
h
Cúi
s ag
us ia
rmha
irt
•na c
úis
eanna a
bhí le
ro
innt im
eachta
í agus a
thru
ithe s
an a
m
atá
thart
agus n
a h
iarm
hair
tí a b
hí o
rthu a
phlé
Fian
aise
a ú
sáid
•
rao
n d
’fhia
nais
e s
tair
e n
íos leit
hne a
scrú
dú a
gus a
úsáid
, go
háir
ithe a
n m
éid
a d
’fhéad
faí a f
háil g
o h
áit
iúil n
ó a
bhfu
il
bain
t a
ici le
sta
ir n
a h
áit
e
gria
nghr
aif,
pict
iúir,
ear
raí,
cuim
hní d
aoin
e ní
os s
ine,
foi
rgni
mh,
scéa
lta a
gus
amhr
áin,
foi
nsí s
crío
fa, s
cann
áin
agus
meá
in e
ile•
ceis
teanna a
chur
fao
i p
hío
sa f
ianais
e
•acho
imre
a d
héanam
h a
r an e
ola
s a
tá in a
on f
ho
inse f
ianais
e
am
háin
agus t
áta
il s
him
plí a
bhain
t a
isti
•an f
hia
nais
e a
gus a
n t
sam
hla
íocht a
úsáid
chun g
néit
he d
en
am
atá
thart
a a
thchru
thú
•an t
uis
cin
t s
in a
r an a
m a
tá t
hart
a c
hur
in iúl ar
bheala
í
éagsúla
an t
eang
a la
bhar
tha,
scr
íobh
, drá
maí
ocht
, oba
ir ea
laín
e,m
únlú
, meá
in a
gus
teic
neol
aíoc
htaí
eile
Ionb
há•
mo
thúcháin
agus insp
reagad
h d
ao
ine s
an a
m a
tá t
hart
a
sham
hlú
agus a
phlé
.
Athr
ú ag
us le
anún
acha
s•
an c
hao
i a d
’athra
igh a
n e
agla
is a
g t
réim
hsí éagsúla
a a
ithin
t
agus a
phlé
•sunta
s a
thab
hair
t d
’athru
ithe e
ile s
a c
heanta
r (m
uillt
e n
ach
bhfu
il in ú
sáid
nío
s m
ó, gan a
on d
uin
e ina c
hó
naí i d
teach a
n
tia
rna t
alú
n, an t
-eastá
t a
no
is ina c
húrs
a g
ailf
agus ina p
háir
c)
•ru
daí a d
’fhan m
ar
a b
hí a a
ithin
t (
seante
ach s
co
ile in a
ice n
a
heagla
ise, stá
bla
í, b
óit
hre
)
Cúi
s ag
us ia
rmha
irt
•an c
eangal id
ir n
a m
uilte
, sp
éis
La T
ouche s
a p
haró
iste
agus a
n
gá a
bhí le
is a
n e
agla
is a
thab
hair
t f
ao
i d
eara
•athru
ithe a
d’e
ascair
as t
ógáil t
ithe in o
chtó
idí agus n
óchaid
í
an c
héid
seo
a im
scrú
dú
Fian
aise
a ú
sáid
•
difrí
ochta
í id
ir a
n e
agla
is i n
gri
anghra
if a
gus lín
íochta
í d
i
tim
peall 1
87
0 (
le f
áil s
a leab
har
Behi
nd t
he S
cene
sle
is a
n s
tara
í
áit
iúil, E. S
hep
herd
) a
gus a
n e
agla
is m
ar
atá
sí ano
is a
scrú
dú
agus a
phlé
•an c
ur
sío
s a
r an e
agla
is in T
opog
raph
ical
Dic
tiona
ry o
f Ir
elan
dle
Lew
is, a f
oilsío
dh in 1
83
7, a léam
h a
gus a
phlé
(slio
cht le f
áil
sa leab
harl
ann á
itiú
il)
•cuair
t a
thab
hair
t a
r an b
hfo
irgneam
h a
gus í a
scrú
dú, go
háir
ithe g
néit
he a
d’a
thra
igh (
athru
ithe ó
na c
héad
lín
íochta
í a
thab
hair
t f
ao
i d
eara
, athru
ithe s
na f
uin
neo
ga, le
aca
cuim
hneacháin
a c
uir
ead
h s
uas)
•có
ipeanna d
’annála
agus d
e leab
hair
chunta
is a
n p
haró
iste
a
scrú
dú
•éis
teacht a
gus lab
hair
t le s
eand
ao
ine a
r cuim
hin
leo
dul ar
an
eagla
is n
uair
a b
hí sia
d b
eag (
mar
sham
pla
cén c
hao
i ar
thais
teal sia
d)
Sint
éisi
ú ag
us c
ur in
iúl
•im
eachta
í a c
hlá
rú a
r líne a
ma d
e s
tair
na h
eagla
ise
•litir
a s
crí
ob
h ó
La T
ouche c
huig
cara
leis
ag c
ur
sío
s a
r thó
gáil
na h
eagla
ise
•b
ileo
g e
ola
is n
ó r
ian t
ura
só
ireachta
a c
hur
le c
héile i g
co
mhair
cuair
teo
irí
•co
mhad
eo
lais
a c
hur
le c
héile f
ao
in e
agla
is le h
aghaid
h
tais
peánta
is id
irghnío
mhaig
h r
íom
hair
eachta
Ionb
há•
insp
reagad
h a
gus m
othúcháin
La T
ouche, na n
dao
ine a
bhí ag
ob
air
sna m
uilte
na s
eand
ao
ine a
chuir
eann s
íos a
r a g
cuim
hní
cin
n a
gus a
sham
hlú
agus a
phlé
.
an t-
eola
s do
thu
rasó
irí a
chl
árú
agus
a c
hur
i lát
hair
igc
omha
d río
mha
ireac
hta
tria
il a
dhea
rann
an
múi
nteo
ir ch
un a
n t-
aona
d oi
bre
aat
hbhr
eith
niú
•m
easúnú b
hailiú
chán n
a b
páis
tí
sam
plaí
de
chlá
rú, d
e sh
inté
isiú
agu
s de
chu
r in
iúl a
tácr
íoch
naith
e ag
na
dalta
í i lí
nte
ama,
i gc
unta
is s
crío
fa a
gus
ilit
reac
ha, i
ról
-aith
ris n
ó tó
stal
a b
haili
ú ag
us a
chu
r le
is a
nba
iliúc
hán
•p
róifíl c
hura
cla
im
brea
thnó
ireac
ht a
n m
húin
teor
a ag
us a
n ba
iliúc
hán
a ús
áid
lepr
óifíl
an
phái
ste
a lío
nadh
ag
deire
adh
an t
éarm
a, n
a bl
iana
nó t
réim
hse
eile
.
Tá e
olas
cúl
ra t
ábha
chta
ch f
aoin
eis
eam
láir
seo
ar lc
h 46
-47
de
na t
reoi
rlínt
e. Is
mar
léiri
ú am
háin
atá
an
eisl
eam
áir
seo
ann.
54
Eis
eam
láir
4A
onad
bunait
he a
r an s
ao
l in
Éir
inn le lin
n n
a N
orm
annach
ranganna 5
agus 6
Gio
ta d
en c
hura
cla
m
An s
ao
l in
Éir
inn le lin
n n
a N
orm
annach
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as a
n p
háis
te
•eo
las a
chur
ar
ghnéit
he d
e s
hao
l na n
dao
ine s
in
áitr
ibh
na n
daoi
ne s
in•
gré
asáin
lo
nnaío
chta
í agus f
orb
air
tí uir
beacha
•éad
aí
•b
ia a
gus f
eir
meo
ireacht
teic
neol
aíoc
htaí
a d
’fhor
bair
na d
aoin
e ag
us a
n tio
ncha
r a
bhí
acu
ar s
haol
na
ndao
ine
•na d
ao
ine i m
bun o
ibre
cultú
r, ea
laín
, ceo
l, te
anga
(cha
), a
gus
litrío
cht
•fó
illío
cht a
gus c
ait
heam
h a
imsir
e
•cre
ideam
h a
gus g
násanna r
eilig
iúnd
a
•im
irce a
gus e
isim
irce
•caid
ream
h g
rúp
aí éagsúla
lena c
héile
plé
neam
hcha
s ar
che
iste
anna
áiri
the
sóis
ialta
, eac
nam
aíoc
ha,
pola
itiúl
a nó
rei
ligiú
nda
de c
huid
an
ama
an c
haoi
ar
chui
r da
oine
agu
s im
each
taí n
a lin
ne s
in le
for
bair
tÉi
re n
a lin
ne s
eo•
fianais
e a
thugann e
ola
s d
úin
n a
r shao
l na n
dao
ine s
na t
réim
hsí
a b
hfu
il s
taid
éar
á d
héanam
h o
rthu, a s
mao
inte
, a n
-áb
hair
bhuart
ha s
in a
scrú
dú a
gus e
ola
s a
chur
uir
thi, g
o h
áir
ithe
fianais
e a
bhfé
ad
faí te
acht u
irthi go
háit
iúil
•io
nad
dao
ine a
gus im
eachta
í a c
hlá
rú a
r línte
am
a f
eiliú
nacha
Ag o
bair
mar
sta
raí
De t
ho
rad
h s
náthao
naid
an c
hura
cla
m s
tair
e a
chrí
ochnú b
a c
hó
ir
go
mb
ead
h s
é a
r chum
as a
n p
háis
te
Am a
gus
crói
neol
eaío
cht
•tuis
cin
t a
fho
rbair
t a
r am
agus a
r chró
ineo
laío
cht io
nas g
ur
féid
ir leis
nó
léi d
ao
ine, earr
aí, a
gus im
eachta
í a s
huío
mh t
ao
bh
istig
h d
e s
heic
heam
h leathan s
tair
e
•d
ao
ine a
gus im
eachta
í san a
m a
tá t
hart
a c
hlá
rú t
rí ú
sáid
a
bhain
t a
s lín
te s
imp
lí a
ma d
e s
haghsanna é
agsúla
•fo
cail, fr
ásaí agus c
oin
bhin
siú
in a
bhain
eann le c
lárú
dáta
í agus
am
a a
úsáid
, m
ar
sham
pla
RC
h, A
D, ao
is, tré
imhse
Fo
rbair
t a
n a
onaid
Áb
har
an s
taid
éir
Ba c
hó
ir d
o n
a p
áis
tí fo
ghla
im f
ao
in m
éid
seo
:
•cérb
h iad
na N
orm
annaig
h?
•co
incheap
a a
n f
heo
dachais
agus a
n t
iarn
ais
, an c
ho
dars
nacht
idir
sin
agus n
ósanna n
a n
Gael sa d
óú h
ao
is d
éag
•na h
air
m a
gus t
eic
nío
chta
í tro
da a
gus c
osanta
na
No
rmannach, an m
óta
is b
áb
hún a
gus a
n c
ais
leán s
an á
iream
h
•na h
eachtra
í b
a c
húis
le t
eacht n
a N
orm
annach g
o h
Éir
inn, na
pears
ana a
bhí i gceis
t
•te
acht n
a N
orm
annach g
o h
Éir
inn, a m
bua a
r na t
iarn
aí
Gaela
cha, ia
d a
g g
ab
háil t
alú
n in É
irin
n, an c
aid
ream
h id
ir a
n
po
bal G
aela
ch a
gus a
n p
ob
al N
orm
annach
•áit
rib
h n
a N
orm
annach a
gus a
n b
hain
t a
bhí ag c
osain
t a
gus
ag s
macht m
íleata
lena d
tógáil, gnéit
he d
e:
lon
naí
och
taí
luat
ha
i m
óta
í is
báb
hú
in
dai
ngi
n a
gus
cais
leái
n l
uat
ha
a ra
ibh
mó
ta t
har
t o
rth
u
cais
leái
n n
íos
déa
naí
gan
mó
ta
cais
leái
n u
irb
each
a ga
n d
ain
gin
•lo
nnaío
chta
í d
ao
ine t
imp
eall a
r na c
ais
leáin
, i lá
ithre
acha
uir
beacha n
ó i lo
nnaío
chta
í cnuasta
fao
in t
uath (
co
súil le
máin
éir
fheo
dacha), le
agan a
mach m
ar
dhain
gean, chais
leán,
eagla
is, m
hain
istir
agus n
a t
ithe a
gus n
a p
áir
ceanna t
imp
eall
ort
hu
•o
bair
na n
dao
ine—
feir
meo
ireacht, m
uille
oir
eacht,
brí
bhéir
eacht, co
sain
t
•éad
aí na n
dao
ine
•eagla
isí, m
ain
istre
acha a
gus r
eilig
iún
Fo
rbair
t s
cileanna a
gus c
oin
cheap
Ba c
hó
ir g
o g
cuir
fí a
r chum
as n
a b
páis
tí
Am a
gus
crói
neol
aíoc
ht
•im
eachta
í agus d
ao
ine a
shuío
mh a
r línte
am
a, m
ar
sham
pla
AD
10
00
-15
00
nó
AD
10
00
-2
00
0
•d
áta
í m
ar
AD
116
9, d
óú h
ao
is d
éag a
thuis
cin
t a
gus a
úsáid
•to
sú a
r thré
imhsí, m
ar
sham
pla
‘aim
sir
na L
ochla
nnach’,
‘i
nd
iaid
h n
a L
ochla
nnach’,
‘le lin
n t
hré
imhse n
a N
orm
annach’,
a
idir
dhealú
•an t
eanga a
lab
hair
na N
orm
annaig
h, m
ar
a léir
ítear
í i slo
innte
,
logain
mneacha, ain
mneacha o
ifig
each, fo
cail a
úsáid
tear
sa d
lí;
na N
orm
annaig
h a
g f
oghla
im G
aeilge a
gus t
ionchar
Fhra
incis
na
No
rmannach a
r fh
ilío
cht n
a G
aeilge
Gné
ithe
áitiú
la (
buna
ithe
ar a
n gc
eant
ar g
ar d
o Bh
aile
Mhi
c An
dáin
igC
o. C
hill
Cha
inni
gh)
•d
ul chun c
inn n
a N
orm
annach in o
ird
heis
ceart
na h
Éir
eann
•slo
innte
na b
prí
om
htheaghla
ch G
aela
ch a
gus N
orm
annach s
a
cho
nta
e a
gus s
a c
heanta
r fé
in t
háin
ig B
aile M
hic
And
áin
, a
bhunaig
h T
om
ás M
ac A
nd
áin
(S
eanascal Laig
hean), in
áit
an
Ghri
anáin
, lo
nnaío
cht G
haela
ch a
bhí ann n
íos luait
he; b
a
dhain
gean d
e c
huid
mhuin
tir
Dens é
Cais
leán a
n G
hri
anáin
, a b
hí
lasm
uig
h d
en b
haile.
•tá
iars
maí m
hó
ta M
hic
And
áin
sa b
haile; b
alla, túir
agus c
ais
leán
ina s
easam
h, ia
rsm
aí túir, ‘C
ais
leán Í
fe’ agus ‘C
ais
leán S
ráid
Lo
w’
•éad
aí agus c
athéid
e n
a N
orm
annach m
ar
a léir
ítear
sin
ar
dhealb
h d
e C
antual i gC
ill P
háin
(b
eagán n
íos m
ó n
á d
há m
híle
ó t
huaid
h ó
n m
baile), ar
na t
uam
aí agus s
a d
ealb
hó
ireacht a
g
Main
istir
Sheir
eap
úin
(ao
n m
híle ó
dheas ó
n m
baile) a
gus in
Ard
eagla
is N
ao
mh C
ain
neach i g
Cill C
hain
nig
h
•fianais
e ó
léars
cáileanna luatha d
e c
huid
na S
uir
bhéir
eachta
Ord
anáis
agus g
rianghra
if d
e c
huid
an lae inniu
tó
gtha ó
n a
er
de
lonnaío
cht t
uait
he n
a N
orm
annach a
g M
ain
istir
Sheir
eap
úin
(sam
pla
sunta
sach d
e g
hré
asán c
oit
ianta
lo
nnaío
chta
: fé
ach
Ryan,Ir
ish
Arch
aeol
ogy
Illus
trat
ed)
Fian
aise
a ú
sáid
•
léars
cáileanna d
e m
hó
taí is
bháb
húin
agus d
e c
hais
leáin
No
rmannacha a
bhre
acad
h
•cuair
t a
thab
hair
t a
r fh
ianais
e f
his
iceach a
d’fhág n
a
No
rmannaig
h ina n
dia
idh, í a iniú
chad
h a
gus a
phlé
, m
ar
sham
pla
na t
úir
i m
Baile M
hic
And
áin
, fo
irgnim
h, d
ealb
hó
ireacht (
go
háir
ithe a
n t
sno
íod
óir
eacht a
r na t
uam
aí)
ag M
ain
istir
Sheir
eap
úin
agus C
ill P
háin
, lo
gain
mneacha, d
roic
hid
•te
ora
inneacha p
áir
ce ó
n M
eánao
is a
scrú
dú a
r lé
ars
cáileanna d
e
chuid
na S
uir
bhéir
eachta
Ord
anáis
sa n
ao
ú h
ao
is d
éag a
gus a
r
ghri
anghra
if d
e c
huid
an lae inniu
55Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Athr
ú ag
us le
anún
acha
s•
tuis
cin
t a
r athrú
agus a
r le
anúnachas a
fho
rbair
t t
rí
iniú
chad
h a
dhéanam
h a
r cho
súla
chta
í agus d
hifrí
ochta
í
idir
an t
-am
atá
thart
agus a
n t
-am
i láthair, agus id
ir
thré
imhsí éagsúla
san a
m a
tá t
hart
Cúi
s ag
us ia
rmha
irt
•ro
innt g
néit
he a
ait
hin
t a
rbh f
héid
ir g
urb
h iad
ba c
húis
le
hathru
ithe s
an a
m a
tá t
hart
, a c
huir
sto
p leo
, nó
a c
huir
mo
ill o
rthu
•a léir
thuis
cin
t g
ur
gnách g
o m
bío
nn r
oin
nt c
úis
eanna le
teagm
hais
agus r
oin
nt iarm
hair
tí o
rthu
Fian
aise
a ú
sáid
•
rao
n leathan d
’fhia
nais
e s
tair
e a
úsáid
go
cri
tic
iúil
gria
nghr
aif,
pict
iúir,
ear
raí,
cuim
hní d
aoin
e ní
os s
ine,
foirg
nim
h, s
céal
ta a
gus
amhr
áin,
foi
nsí s
crío
fa, s
cann
áin
agus
meá
in e
ile•
roin
nt s
cileanna a
fho
rbair
t c
hun f
ianais
e a
aim
siú
agus a
roghnú
•b
unfh
oin
sí agus f
oin
sí tá
nais
teacha a
id
ird
healú
•ceis
teanna a
chur
fao
i p
hío
sa f
ianais
e
•cunta
is a
r d
huin
e n
ó a
r theagm
has ó
dhá f
ho
inse é
agsúla
nó
nío
s m
ó a
chur
i gco
mp
ará
id
•tá
tail s
him
plí a
bhain
t a
s f
ianais
e
•a a
ithin
t g
o b
hfé
ad
fad
h f
ianais
e a
bheit
h e
asnam
hach n
ó
cla
onta
•a t
huis
cin
t g
ur
féid
ir f
ianais
e a
léir
mhín
iú a
r b
heala
í
éagsúla
Sint
éisi
ú ag
us c
ur in
iúl
•eo
las s
tair
iúil a
ro
ghnú a
gus e
agar
a c
hur
air
•fianais
e a
gus a
n t
sam
hla
íocht a
úsáid
chun g
néit
he d
en
am
atá
thart
a a
thchru
thú
•an t
uis
cin
t s
in a
r an a
m a
tá t
hart
a c
hur
in iúl ar
bheala
í
éagsúla
an t
eang
a la
bhar
tha,
scr
íobh
, drá
maí
ocht
, oba
ir ea
laín
e,m
únlú
, meá
in a
gus
teic
neol
aíoc
htaí
eile
Ionb
há•
mo
thúcháin
agus insp
reagad
h d
ao
ine s
an a
m a
tá t
hart
a
sham
hlú
agus a
phlé
•an c
hao
i ar
bhre
athnaig
h d
ao
ine a
bhí p
áir
teach a
nn a
r
imeacht s
an a
m a
tá t
hart
, b
’fhéid
ir, a p
hlé
.
Mo
dhanna t
eagais
c a
gus m
easúnú
Mo
dhanna t
eagais
c
I m
easc n
a m
od
hanna a
d’fhéad
faí a ú
sáid
tá:
•ceachta
nna s
céala
íochta
: tús a
chur
leis
an s
taid
éar
trí
shra
ithlé
itheo
ireacht a
gus p
hlé
a d
héanam
h a
r St
rong
bow
and
Aoife
le M
org
an L
lyw
ely
n (
O’B
rien P
ress, 19
94
)
•cair
teanna, gri
anghra
if/sle
am
hnáin
, físeáin
, línío
chta
í agus
fianais
e p
hic
tiú
rtha (
táip
éis
Bayeux, p
lean d
e léig
ear
Chais
leán a
n G
hle
anna), aerg
hri
anghra
if, agus s
taid
éir
bunait
he a
r air
m, fh
oir
gnim
h, éad
aí, t
hit
he, agus g
hnéit
he e
ile
den s
tíl m
hair
eachtá
la a
úsáid
•fianais
e f
hais
néis
each m
ar
sham
pla
cunta
s a
r chais
leán t
ipic
iúil
sa L
iber
Nig
er
(có
ip in H
arb
iso
n, N
atio
nal a
nd H
isto
ricM
onum
ents
of
Irel
and)
•an t
imp
eallacht a
iniú
chad
h a
gus r
ian t
imp
eall B
haile M
hic
And
áin
agus M
hain
istir
Sheir
eap
úin
a ú
sáid
chuig
e
•co
mhtháthú a
dhéanam
h le h
áb
hair
eile i r
oin
nt r
éim
sí
Tíre
olaí
ocht
: oba
ir lé
arsc
áile
, sta
idéa
r ui
rbea
chM
atam
aitic
: aird
e ag
us f
ad a
mhe
as a
gus
a th
omha
sTe
anga
: plé
, sm
aoin
te a
chu
r i l
átha
ir ó
bhéa
l agu
s i b
hfoi
rmsc
ríofa
Amha
rcea
laío
na/E
olaí
ocht
: mio
nsam
hlac
ha a
dhé
anam
h,lín
íoch
t
Mo
dhanna m
easúnait
he
I m
easc n
a d
teic
nío
chta
í a d
’fhéad
faí a ú
sáid
tá:
•b
reathnó
ireacht a
n m
húin
teo
ra
tort
haí p
lé id
ir da
lta a
gus
dalta
agu
s id
ir da
lta a
gus
múi
nteo
ir•
tascanna a
dheara
nn a
n m
úin
teo
ir
na le
abhr
áin
riain
a d
’úsá
id n
a da
ltaí
cárt
aí o
ibre
agu
s le
athá
in im
scrú
daith
e a
ullm
haío
dh m
arch
abha
ir do
na
páis
tí ch
un a
n fh
iana
ise
a sc
rúdú
com
hrái
te a
tha
rla id
ir ph
ears
ana
a sh
amhl
útr
iail
a dh
eara
nn a
n m
úint
eoir
chun
an
t-ao
nad
oibr
e a
athb
hrei
thni
ú•
measúnú b
ailiú
chán
sam
plaí
de
chlá
rú, d
e sh
inté
isiú
agu
s de
chu
r in
iúl a
chrío
chna
igh
ag n
a pá
istí
i lín
te a
ma,
i m
ions
amhl
acha
, i r
ól-
ghla
cadh
, i li
trea
cha
agus
com
hrái
te a
sam
hlaí
odh,
i gc
omha
dd’
eola
s tu
rasó
ireac
hta
ar r
íom
haire
, lea
bhrá
in r
iain
acr
íoch
naío
dh•
pró
ifíl c
hura
cla
im
brea
thnó
ireac
ht a
n m
húin
teor
a ag
us a
n ba
iliúc
hán
oibr
e a
úsái
dle
pró
ifíl a
n ph
áist
e a
líona
dh a
g de
iread
h an
téa
rma,
na
blia
na,
nó t
réim
hse
eile
.
Athr
ú ag
us le
anún
acha
s•
na h
athru
ithe a
tharl
a i s
ao
l d
ao
ine in É
irin
n r
oim
h/i nd
iaid
h
theacht n
a N
orm
annach a
ait
hin
t: te
icnío
chta
í tro
da,
foir
gnim
h, b
ailte
, m
od
hanna f
eir
meo
ireachta
, te
anga, éad
aí,
úin
éir
eacht n
a t
alú
n
•athru
ithe a
tharl
a s
a c
heanta
r agus r
ud
aí a d
’fhan m
ar
a b
hí a
phlé
, m
ar
sham
pla
lo
gain
mneacha, slo
innte
, fo
irgnim
h
Cúi
s ag
us ia
rmha
irt
•na b
untá
istí a t
hug a
irm
nío
s f
earr
do
na N
orm
annaig
h a
r d
tús,
cho
mh m
ait
h leis
na c
úis
eanna a
bhí le
gnéit
he á
irit
he d
á g
cuid
foir
gneam
h; a s
péis
in É
irin
n a
ait
hin
t a
gus a
phlé
•cuid
d’iarm
hair
tí an io
nra
idh s
a g
hearr
thré
imhse a
ait
hin
t (
mar
sham
pla
athru
ithe i b
hfo
irgnim
h, ta
lam
h, co
gaío
cht) a
gus s
an
fhad
tré
imhse (
mar
sham
pla
ar
tháin
ig d
á b
harr
i g
cás
úin
éir
eacht t
alú
n, caid
ream
h n
a n
Gael le
is n
a N
orm
annaig
h in
Éir
inn a
gus s
a B
hre
ata
in).
Sint
éisi
ú ag
us c
ur in
iúl
•im
eachta
í an io
nra
idh a
gus a
n lo
nnait
he a
chlá
rú a
r línte
am
a
agus a
r lé
ars
cáileanna d
’am
na h
uair
e
•ró
l-ait
hri
s i b
hfo
irm
co
mhrá
id
ir S
tro
ngb
ó a
gus M
ac M
urc
hú n
ó
idir
beir
t d
á s
earb
hó
nta
í
•m
ionsam
hail d
e c
hó
racha c
osanta
an b
haile N
orm
annaig
h n
ó d
e
chais
leán n
ó d
e m
hó
ta N
orm
annach a
dhéanam
h, nó
d’é
ad
aí na
No
rmannach
•b
ileo
g e
ola
is n
ó r
ian t
ura
só
ireachta
a c
hur
le c
héile i g
co
mhair
cuair
teo
irí chuig
Baile M
hic
And
áin
•eo
las f
ao
i fh
ianais
e i d
tao
bh n
a N
orm
annach s
a c
heanta
r a
mhala
rtú le s
co
il i g
ceanta
r eile, ag b
ain
t ú
sáid
e a
s a
n
río
mhp
ho
st, b
’fhéid
ir
Ionb
há•
insp
reagad
h a
gus m
othúcháin
Stro
ngb
ó, A
oife, agus M
hic
Mhurc
hú a
iniú
chad
h, a s
ham
hlú
agus a
phlé
trí
Str
ongb
ow a
ndAo
ifele
Mo
rgan L
lyw
ely
n a
léam
h.
Tá e
olas
cúl
ra t
ábha
chta
ch f
aoin
eis
eam
láir
seo
ar lc
h 46
-47
de
na t
reoi
rlínt
e. Is
mar
léiri
ú am
háin
atá
an
eisl
eam
áir
seo
ann.
56
Foghlaim chomhtháite
Ag pleanáil i gcomhair an
chomhtháthaithe
Bunphrionsabal de chuid anchuraclaim an fhoghlaim chomhtháite.Ciallaíonn sé gur féidir tréimhse ama aúsáid ar an mbealach is éifeachtaí. Tásé an-úsáideach i gcás ilrangacha iscoileanna beaga.
Ní mór roinnt tosca éagsúla a chur sanáireamh le go n-éireoidh lecomhtháthú. Orthu sin tá:
• pleanáil chórasach dhea-struchtúrtha i bpáirt an mhúinteorade ó thús deireadh le leanúnachasagus dul chun cinn a chinntiú
• riachtanais an churaclaim a chur sanáireamh go cúramach
• struchtúrú na hoibre sna topaicí. Isfearr a éiríonn le topaicí comhtháitenuair a bhíonn siad claonta i dtreoábhair amháin nó nuair a leagannsiad béim ar ábhair faoi leith
• pleanáil ó thaobh na scoile mariomlán de, lena chinntiú gondéantar freastal sásúil ar nahábhair go léir agus go mbíonncothromaíocht sa chlár taobh istighde gach ábhar.
D’fhéadfaí comhtháthú a chur ibhfeidhm
• sa stair féin. Ba cheart roinnt gnéitheden ábhar a nascadh le chéile: marshampla, b’fhéidir go rachfaí araghaidh ó staidéir áitiúla a mbeadhuaigh réamhstaire i gceist leo lescrúdú a dhéanamh ar nósannaadhlactha phobail na Clochaoise archuid riachtanach é sa snáithe Pobailluatha agus sochaithe ársa.
Ba cheart a a mheabhrú i gcónaí gogcuirfidh staidéar ar gach aonad igcuraclam na staire deiseanna ar fáille scileanna staire a fhorbairt ag anam céanna
• san OSIE nó idir an stair agus ábhaireile. Tá nasc dlúth idir go leor deghnéithe an churaclaim staire agusaonaid i gcuraclaim eile. Cabhróidhna nótaí crostagartha sna ráitischuraclaim le naisc phraiticiúla ad’fhéadfaí a úsáid a aithint. Chomhmaith leis sin beidh go leor de nascileanna céanna i gceist i roinntréimsí éagsúla, scileannamatamaiticiúla agus scileannaimscrúdaithe, mar shampla.
Toisc go bhfuil béim sa stair arinsint agus ar phlé, tá baint mhóraici le forbairt theanga labharthaagus litearthacht an pháiste. Leagtarbéim sa churaclam ar scileanna marchlaonadh a aithint, ar thuairimíéagsúla agus ar phíosaí éagsúlafianaise a mheas agus ar eolas agusléirmhínithe a chur in iúl. Mar sintacóidh na gníomhaíochtaí staire lesaothrú go leor d’aidhmeanna anchláir teanga
Ro
inn 4
Ple
anáil s
a r
ang d
on s
tair
57Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
• trí chur chuige bunaithe ar théamanó thopaic leathan a úsáid. Is féidirtéama mar ‘Uisce’, ‘Tithe’ nó téamabunaithe ar úrscéal nó scéal aroghnú agus é a iniúchadh arbhealaí éagsúla a chuirfeadh gnéithede go leor ábhar éagsúil sanáireamh. Is minic a úsáidtear an curchuige seo le páistí an-óga. Tá gá lepleanáil chúramach le go seachnófaíláimhseáil ró-éadrom ar raonleathan ábhar.
Moltaí i gcomhair
comhtháthaithe
Sna leathanaigh seo a leanas tugtarsamplaí de roinnt téamaí a bhféadfaíleas a bhaint astu agus cur chuigecomhtháite, bunaithe ar théamaí, ábheartú don obair in OSIE. Is féidirtuilleadh moltaí a fháil sna treoirlínte igcomhair na n-ábhar OSIE eile. Nílaon cheangal ar mhúinteoirí na téamaía thaispeántar a úsáid agus is marshamplaí amháin a thugtar anseo iad.
Fo
ghla
im c
ho
mhtháite
58
Eis
eam
láir
5C
ur
chuig
e b
unait
he a
r théam
aí sa p
hle
anáil d
on O
SIE
ranganna n
aío
nán
Gnéit
he s
tair
e
Mis
e
Mis
e
•im
eachta
í agus d
áta
í tá
bhachta
cha
pears
anta
a iniú
chad
h a
gus a
chlá
rú
•fianais
e s
him
plí a
bhailiú
agus a
scrú
dú
•gri
anghra
if d
e/d
i fé
in n
uair
a b
hí sé/sí
nío
s ó
ige
•gri
anghra
if, éad
aí nó
bré
agáin
a
úsáid
ead
h a
g a
ois
eanna é
agsúla
a c
hur
i
gco
mp
ará
id le c
héile a
gus n
óta
a
dhéanam
h d
’fho
rbair
t a
gus d
e r
ud
aí atá
tar
éis
fanacht m
ar
a b
hí
Gnéit
he t
íreo
laío
chta
Tit
he/E
ola
s ar
an
áit
a b
hfui
l có
naí o
rm
•cur
sío
s a
r achair
tao
bh istig
h d
en t
each
•gnío
mhaío
chta
í a s
ham
hlú
le h
achair
lais
tig
h d
en t
each a
gus lasm
uig
h d
e
•línío
chta
í sim
plí a
dhéanam
h d
en t
each
agus d
á g
hart
him
peallacht, tura
is a
bhaile
agus a
r ais
uaid
h
•to
sú a
r lé
irthuis
cin
t a
fháil a
r an n
gá a
tá
ag a
n t
eaghla
ch le f
oscad
h
Gnéit
he e
ola
íochta
Mis
e
•co
danna d
en c
ho
rp a
ait
hin
t
•co
súla
chta
í agus é
agsúla
chta
í fisic
eacha
idir
dhao
ine a
ait
hin
t a
gus a
tho
mhas
•cum
ais
, scileanna, agus c
éad
faí p
ears
anta
a t
huis
cin
t a
gus m
eas o
rthu a
fho
rbair
t
•an t
ábhacht
a b
hain
eann le g
lain
eacht
phears
anta
agus t
impeallachta
a léirth
uis
cin
t
Air
e a
thab
hair
t d
om
féi
n is
do
mo
thim
pea
llach
t
•stra
itéis
í sim
plí i g
co
mhair
gla
ineachta
pears
anta
agus t
imp
eallachta
a a
ithin
t
agus a
chur
i gcrí
ch
Réim
sí eile d
en c
hura
cla
m
OS
PS
•m
ise
Teag
asc
crei
dim
h
•m
é f
éin
agus d
ao
ine e
ile a
léir
thuis
cin
t
Mat
amai
tic
•gnío
mhaío
chta
í grú
pála
, uim
hre
as,
tom
has
Tean
ga
•fo
rbair
t s
tór
focal agus lab
hair
t n
a
teanga
Siú
lóid
fó
mhair
Am
agu
s cr
óin
eola
íoch
t
•tús a
chur
le laethanta
na s
eachta
ine a
chlá
rú
•cuir
fid
h s
crú
dú a
r an b
hfó
mhar
tús le
tuis
cin
t a
r chró
ineo
laío
cht n
a b
liana
An
t-im
shao
l áit
iúil
•éirí fe
asach a
r ghnéit
he d
en im
shao
l
fisic
each a
gus n
ád
úrt
ha i n
gart
him
peallacht
na s
co
ile, ia
d a
iniú
chad
h a
gus a
phlé
•fá
l sceach in a
ice n
a s
co
ile
•to
rthaí a c
(h)uid
eis
péir
eas a
gus a
c(h)uid
bre
athnó
ireachta
a c
hlá
rú, ag
bain
t f
eid
hm
e a
s p
ictiú
ir
Aim
sir
•d
ála
í ilghnéit
heacha a
imsir
e a
bhre
athnú
agus a
phlé
, ag b
ain
t f
eid
hm
e a
s s
tór
sim
plí f
ocal
•to
rthaí b
hre
athnó
ireacht n
a h
aim
sir
e a
chlá
rú, ag b
ain
t f
eid
hm
e a
s c
air
t a
imsir
e
nó
as d
iala
nn
•éir
í fe
asach a
r ro
innt d
en t
ionchar
a
bhío
nn a
g s
aghsanna é
agsúla
aim
sir
e a
r
bheatha d
ao
ine a
gus a
inm
hit
he a
gus a
r
an b
hfá
sra
san im
shao
l áit
iúil
Pla
ndaí
agu
s ai
nmhi
the
•p
land
aí agus a
inm
hit
he é
agsúla
i
ngart
him
peallacht n
a s
co
ile a
bhre
athnú,
a p
hlé
, agus a
ait
hin
t
•d
úile b
eo
a s
hó
rtáil n
ó a
ghrú
páil i d
tacair
blát
hann
a, d
uille
oga,
cra
inn,
éan
laith
,to
rtha
í, gl
asra
í
•fá
s a
gus a
thrú
i r
oin
nt
dúl b
eo
a b
hre
ath
nú
•te
acht a
r an t
uis
cin
t g
o n
-athra
íonn
cum
a a
gus io
mp
ar
ain
mhit
he a
gus
pla
nd
aí d
e r
éir
an t
séasúir
Air
e a
thab
hair
t d
om
féi
n is
do
mo
thim
pea
llach
t
•an t
áb
hacht a
tá le g
lain
eacht
tim
peallachta
a léir
thuis
cin
t
•a t
huis
cin
t g
ur
dúile b
eo
iad
dao
ine a
gus
go
ro
inneann s
iad
an t
imp
eallacht le
pla
nd
aí agus le h
ain
mhit
he
•d
úile b
eo
a b
hre
athnú i n
gnáthó
ga
áit
iúla
agus e
ola
s a
chur
ort
hu
Teag
asc
crei
dim
h
•té
am
a a
n c
hru
thait
he a
iniú
chad
h
Mat
amai
tic
•gnío
mhaío
chta
í grú
pála
, uim
hre
as,
tom
has
Tean
ga
•fo
rbair
t s
tór
focal agus lab
hair
t n
a
teanga
Am
harc
eala
íona
•d
ath, fe
asacht a
r d
hath a
gus a
r uig
eacht
sa t
imp
eallacht
59Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Bré
agáin
agus c
luic
hí
Bré
agái
n ag
us c
luic
hí
•b
réagáin
a b
hí ag p
áis
tí ag a
ois
eanna
éagsúla
a b
hailiú
, a s
crú
dú, agus a
phlé
,
líne a
ma a
chur
le c
héile
•ceis
teanna a
chur
ar
thuis
mit
heo
irí fa
oi
na b
réagáin
a b
hí acu n
uair
a b
hí sia
d ina
bp
áis
tí
•b
réagáin
de c
huid
an lae inniu
agus
bré
agáin
na lin
ne s
in a
chur
i gco
mp
ará
id
agus i g
co
dars
nacht le c
héile
•ceis
teanna a
chur
ar
sheanait
hre
acha
agus s
heanm
háit
hre
acha f
ao
i b
hré
agáin
•éis
teacht le s
céalt
a f
ao
i b
hré
agáin
Dao
ine
ag s
úgra
dh
•éir
í fe
asach a
r sp
ásanna s
úgart
ha a
gus
iad
a p
hlé
sa b
haile
ar s
coil
sa d
úich
e m
água
ird
•m
olt
aí a d
héanam
h f
ao
i b
heala
í in
a
bhfé
ad
faí na h
áit
eanna s
eo
a c
ho
inneáil
gla
n s
áb
háilte
•línío
chta
í sim
plí a
dhéanam
h d
e n
a
háit
eanna s
eo
, d
á n
gart
him
peallachta
í
agus d
e n
a t
ura
is c
huig
na h
áit
eanna s
eo
agus a
r ais
uathu
Fuai
m•
bré
agáin
a d
héanann f
uaim
a s
crú
dú
agus t
urg
naim
h a
dhéanam
h leo
glig
íní,
fead
óga,
dru
ma
•fu
aim
eanna é
agsúla
sa t
imp
eallacht a
ait
hin
t a
gus a
ain
mniú
•fu
aim
eanna a
rda a
gus ísle
, gló
racha a
gus
bo
ga, a a
ithin
t a
gus id
ird
healú
eata
rthu
Áb
hair
•b
eala
í le
fuaim
eanna d
ifri
úla
a d
héanam
h
le h
áb
hair
éagsúla
a iniú
chad
h
cann
aí s
táin
, mio
tail,
bui
déil,
pái
péar
•áb
hair
a ú
sáid
tear
i m
bré
agáin
a s
crú
dú
agus a
ghrú
páil
Fórs
aí:
glua
isea
cht
•a iniú
chad
h t
rí g
hnío
mhaío
cht
neam
hfh
oir
miú
il le b
réagáin
mar
a
bho
gann r
ud
aí nuair
a s
háit
ear
iad
nó
nuair
a t
harr
ain
gít
ear
iad
•a iniú
chad
h m
ar
is f
éid
ir c
ruth
rud
aí a
ath
rú n
uair
a b
hrú
itear
iad
nó
nuair
a
tharr
ain
gítear
iad
nó
trí
fhó
rsaí eile a
úsáid
Tean
ga
•fo
rbair
t t
eanga t
rí p
hlé
Am
harc
eala
íona
•tó
gáil, m
ar
sham
pla
io
nstra
imí sim
plí a
dhéanam
h
Ceo
l
•fu
aim
eanna a
iniú
chad
h
Uis
ce
An
sean
chai
déa
l
•seanchaid
éal le
tao
bh a
n b
hó
thair
nó
sa
srá
idb
haile a
scrú
dú a
gus p
ictiú
r a
tharr
ain
gt d
e
•fo
ghla
im f
ao
i b
heit
h a
g d
ul fa
oi cho
inne
uis
ce f
ad
ó, é a
io
mp
ar
agus a
úsáid
•a f
háil a
mach c
é c
ho
mh t
rom
is a
tá
buic
éad
uis
ce
•a f
háil a
mach c
é m
héad
buic
éad
uis
ce a
theastó
dh c
hun a
n d
oir
teal a lío
nad
h n
ó
chun a
n leit
hre
as a
shru
thlú
•seanfh
olc
ad
án s
táin
, b
áis
ín c
ruanta
,
foir
eann n
íocháin
(crú
sca m
ór, b
ab
hla
,
agus s
eastá
n g
allúnaí)
a s
crú
dú
Uis
ce s
a ti
mp
ealla
cht
áiti
úil
•b
áis
teach, lo
cháin
agus s
rutháin
a
bhre
athnú
•uis
ce, gain
eam
h a
gus c
locha i s
rutháin
,
linnte
, lo
cha n
ó c
ois
farr
aig
e a
im
scrú
dú
•uis
ce a
gus a
n ú
sáid
is f
éid
ir a
bhain
t a
s a
phlé
Fórs
aí:
snám
h ag
us d
ul f
aoi
•snám
h a
gus d
ul fa
oi a im
scrú
dú t
rí
thurg
naim
h a
dhéanam
h le h
áb
hair
éagsúla
•ru
daí a s
hnám
hann n
ó a
théann f
ao
i a
ghrú
páil
Áb
hair
•tio
nchair
uis
ce a
r áb
hair
éagsúla
a
imscrú
dú
•d
ála
í fliu
cha a
gus t
irim
e a
bhre
athnú
agus c
ur
sío
s a
dhéanam
h o
rthu
sam
plaí
d’it
hir
agus
de
phái
péir
•ro
innt á
bhar
atá
uis
ced
hío
nach a
ait
hin
t
cóta
í bái
stí,
scát
h fe
arth
ainn
e, b
uata
isí,
clei
tí la
chan
, cra
icea
nn
•áb
har
a b
head
h o
iriú
nach d
o laethanta
báis
tí a m
ho
lad
h
cula
ith u
isce
dhío
nach
do
bháb
óg n
óte
idí a
dhe
arad
h ag
us a
dhé
anam
h
Tean
ga
•fo
rbair
t t
eanga t
rí s
céala
íocht
Am
harc
eala
íona
•uis
ce s
a t
imp
eallacht m
ar
sp
reagthach
do
n e
ala
ín
•gnío
mhaío
chta
í tó
gála
, m
ar
sham
pla
bád
a d
héanam
h
Ceo
l
•fu
aim
eanna u
isce a
g b
ogad
h, ag
sp
lais
earn
ach, ag g
lugarn
ach a
thais
céala
dh
OS
PS
•uis
ce a
gus s
láin
teachas
60
Eiseamláir 6Cur chuige comhtháite ar bhonn topaice ranganna 3 agus 4
Anseanmhuileann
Staidéir áitiúla
Saol, sochaí, obair agus cultúr san am atá thart
• scéalta faoi na daoine a d’oibrigh sa mhuileann
• an cineál oibre a dhéantaí sa mhuileann
• an chaoi ar luigh an muileann isteach le saol feirmeoireachta an
cheantair; barra a cuireadh ag fás i gcomhair an mhuilinn, iompar
go dtí an muileann, ag bailiú plúir agus gráin
• athrú agus leanúnachas: an fáth ar dúnadh an muileann
• tionchar an dúnta ar an sráidbhaile agus ar na feirmeacha
Timpeallachtaí daonna
• amhábhar agus tairgí
• iompar chuig an muileann agus
uaidh
• cineál cloiche a úsáideadh i
dtógáil an fhoirgnimh agus an
áit a bhfuarthas í
• úsáid acmhainní nádúrtha:
cumhacht an tsrutha uisce
Fuinneamh agus fórsaí
• uisce reatha mar fhoinse
fuinnimh
• ag aistriú fuinnimh i roth an
mhuilinn, coganna agus giaranna
Bia agus cothú
• fiúntas gránach mar bhia
• a dtarlaíonn sa phróiseas
muilleoireachta
• bianna slánghráin agus bia
próiseáilte
Tógáil
Dearadh agus déanamh
• samhail den mhuileann a thógáil
• mionsamhlacha den roth uisce,
den roth fiaclach agus den roth
muilinn a dhéanamh
• mionsamhail a dhéanamh
d’ardaitheoir le hulóg le rudaí a
ardú
Tuiscint d’áit agus do spás
Léarscáileanna agus scileanna grafacha
Cruth agus spás
Tomhais
• suíomh an mhuilinn sa gharthimpeallacht
• baint leis an abhainn, leis an gcanáil agus le bóithre
• léarscáileanna den mhuileann a tharraingt, ag baint
feidhme as scála simplí
• airde agus tomhais eile a mheas
• sceitseanna den fhoirgneamh agus dá innealra a
dhéanamh
Feasacht agus cúram imshaoil
• mar a mhilleann fothrach tréigthe an
mhuilinn dreach an tsráidbhaile; cuma,
bruscar timpeall air
• scéim chun fáil réidh leis an mbruscar a
mholadh, a phleanáil, agus a chur i gcrích
• spéis sa mhuileann a spreagadh trí
thaispeántas d’obair agus de thaighde ar an
muileann a chur ar bun
61Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Eiseamláir 7Cur chuige comhtháite ar bhonn topaice ranganna 5 agus 6
An GortaMór
Tréimhsí athraithe agus coimhlinte
• tosca sóisialta roimh an nGorta
• cúiseanna leis an nGorta
• tionchar an Ghorta ar choiteoirí, ar thionóntaí, ar fheirmeoirí móra, ar thiarnaí talún
• iarrachtaí fóirithinte le linn an Ghorta: oibreacha poiblí, tithe súip, dáileadh arbhair, tithe na mbocht
• eisimirce agus titim sa daonra
• tionchar fadtréimhseach an Ghorta
Imshaoil dhaonna
• gorta i dtíortha eile sa lá atá inniu ann
• cúiseanna gorta
• tionchar ar shaol daoine; easpa cothaithe, galair, bás, sochaí ag titim as a chéile
• gluaiseachtaí pobail, teifigh
• tionchar an ghorta ar an timpeallacht
• iarrachtaí fóirithinte agus an toradh a bhíonn orthu; iad sin a chur i gcomparáid le hiarrachtaí a
rinneadh in Éirinn sa naoú haois déag
• an gá atá le cúnamh fadtréimhseach agus comhroinnt acmhainní
Ceol
• amhráin agus bailéid ó aimsir
an Ghorta
Drámaíocht
• radhairc ghluaiseachta agus
ról-aithris bunaithe ar an imirce
• plé agus ról-aithris faoi
thuairimí na gcoiteoirí, na
dtionóntaí, na bhfeirmeoirí, na
dtiarnaí agus na bpolaiteoirí le
linn an Ghorta
Teanga
• scéalta agus dánta ó aimsir an Ghorta Mhóir
• sraithléitheoireacht ar úrscéal suite in aimsir an
Ghorta Mhóir, m.sh. The Wild Flower Girl le Marita
Conlon-McKenna (O’Brien Press, 1997) nó The
Coldest Winter le Elizabeth Lutzeier (Oxford University
Press, 1991)
• litreacha ó imircigh chuig a ngaolta sa bhaile a
shamhlú agus a scríobh
Stadéir áitiúla
• tionchar an Ghorta ar an gceantar
• teach na mbocht sa cheantar
• gnéithe sa timpeallacht a tógadh
mar oibreacha fóirithinte: ballaí
eastáit, bréagáin tí, draenáil, tógáil
bóithre, m.sh.
• reilig áitiúil le huaigheanna daoine
a fuair bás de bharr an Ghorta
Cur chuige agus modhannateagaisc
64
Éagsúlacht sna modhanna
teagaisc
Ceann de na tosca ar a mbraitheannteagasc torthúil na staire ná raonleathan cleachtas a úsáid sa churchuige agus sna modhanna teagaisc.Rianaíonn an chuid seo de natreoirlínte cuid de na teicníochtaí afuarthas amach a fheileann doghníomhaíochtaí staire sa bhunscoil.Ar éigean is gá a rá go mbeidhéagsúlachtaí ann ó scoil go scoil, órang go rang agus ó mhúinteoir gomúinteoir agus gur fearr a fheilfidhmodhanna áirithe do thopaicí áiritheseachas a chéile. Ní fhéadfadh gombeadh sna moltaí seo a leanas achcomhairle ghinearálta ar cheart í achur in oiriúint do riachtanais agus dothosca faoi leith agus a athrú dá réir.
Sna Treoirlínte do Mhúinteoirí donTíreolaíocht pléitear cur chuige agusmodhanna teagaisc eile a d’fhéadfaí aúsáid i gceachtanna staire chomhmaith, mar shampla tionscadail agusúsáid léarscáileanna.
I roinnt de na míreanna anseo thíos,nasctar na heiseamláirí a úsáidtear leranganna faoi leith sa scoil. Ach is marléiriú amháin a dhéantar sin; is féidiran chuid is mó de na teicníochtaí aphléitear a úsáid go tairbheach aggach leibhéal.
Cuma cé na modhanna a roghnaítear,ba chóir d’eispéiris fhoghlama anpháiste
• díocas agus fiosracht i leith an amaatá thart a spreagadh
• plé agus ceistiú a chothú, mar aon ledearcadh criticiúil i leith cuntas aran am atá thart agus, de réir mar athéann na páistí in aois, i leith nafianaise a úsáidtear mar thacaíochtleis na cuntais sin
• scileanna staire a fhorbairt, chomhmaith le scileanna níos leithnecomhoibrithe, cumarsáide agusfadhbréitigh
• é/í a spreagadh chun páirt aghlacadh i ngníomhaíochtbheomhar réamhbheartaithe saseomra ranga agus in iniúchadhforleathan sa timpeallacht.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Scéalaíocht
65Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ag insint scéil
Cad ba cheart do scéal maith adhéanamh?Bunteicníocht i dteagasc na staire anscéalaíocht. Bíonn cur síos ar eachtraíagus ar ghníomhaíochtaí daonna atharla fadó i gceist léi. Tig leis an dea-scéalaíocht forbairt na staire a chothútrí
• aird an pháiste a cheapadh agus tríscileanna éisteachta aguscuimhnimh a fhorbairt
• plé agus ceistiú a spreagadh
• cur le stór focal agus le heolas nabpáistí
• tuiscint láidir do sheicheamh aléiriú—tús, forbairt agus réiteach nódeireadh soiléir a chothóidh tuiscintna bpáistí ar chróineolaíocht
• fiosracht, mothúcháin agussamhlaíocht na bpáistí a spreagadhtrí ligean dóibh dul siar go dtí ant-am atá thart agus ionbhá a bheithacu le mothúcháin agus tosca nabpearsan a léirítear.
Is féidir scéalta a úsáid ar roinnt bealaísa chlár staire:
• is féidir scéalta a úsáid mar aonaidneamhspleácha oibre. Cuidthábhachtach de chlár na staire aggach leibhéal is ea cuntaisbheathaisnéiseacha ar dhaoine óchúlraí éagsúla. Leagann ancuraclam béim faoi leith ar an ngáatá le pearsana áitiúla, náisiúntaagus idirnáisiúnta a chur sanáireamh chomh maith le daoine aléiríonn a saol raon leathan dethaithí an duine.
Tharla go rómhinic san am atá thartgur ceannairí polaitiúla agusmíleata, fir den chuid is mó, a bhíchun tosaigh i ndíolamaí de‘bheathaí daoine cáiliúla’. Ba cheartscéalta bunaithe ar bheathaí banagus fear a chuir le gnéithe eiled’iarrachtaí an duine, mar fhorbairtshóisialta, theicneolaíochta,eolaíochta, chultúrtha agus ealaíne,a chur san áireamh chomh maith.
• is féidir scéal a úsáid mar spreagadhchun tús a chur le haonad oibre;mar shampla, dhéanfadh an scéalfaoi Cholm Cille ag cóipeáillámhscríbhinne deabhóidí agus ant-achrann a lean é réamhráan-mhaith le haonad oibre ar abheatha agus ar obairmhainistreacha na Luathré Críostaí
Scéala
íocht
66
• is féidir scéalta a úsáid mar chuid dephíosa oibre ar théama stairiúil níosleithne. Is féidir cur go mór lestaidéar ar thréimhse, go háirithesna meánranganna agus snaranganna sinsearacha, má insítearnó má léitear scéal nó scéalta atásuite sa tréimhse sin. Is féidir lecuntais finnéithe agus scéaltaficseanacha bunaithe ar imeachtaíagus ar phearsana staire (bídísréadúil nó samhalta) cabhrú le páistían léim samhlaíochta a thógáil ónam i láthair go dtí comhthéacs natréimhse staire atá i gceist
• is féidir leas a bhaint as scéalta chunluachanna agus dearcadhtábhachtacha a fhorbairt. Ba cheartscéalta a úsáid ina léirítearpeirspictíochtaí raoin de ghrúpaídifriúla—grúpaí reiligiúnda, grúpaíeitneacha, an lucht siúil, daoine atálonnaithe agus daoine ó chúlraíéagsúla sóisialta san áireamh. Sachaoi sin, is féidir léirthuiscint anpháiste ar éagsúlacht a spreagadhagus dearcadh a chothú ann/inti abheidh bunaithe ar chaoinfhulaingtagus ar mheas a bheith ag daoine ara chéile
• is bealach tábhachtach iad scéalta lehoidhreacht chultúrtha a chur araghaidh ó ghlúin go glúin. B’fhéidirgo mbeadh an chuma air nach gomaith a réitíonn miotais agusfinscéalta le cuntais ar eachtraístaire. Mar sin féin, tháinig siadchugainn ó startha béil pobal ársa.Bíodh is gur léir go bhfuil siadficseanach agus fáithchiallach,léiríonn go leor acu fírinní faoiluachanna agus chreideamh nabpobal sin. Ní hamháin sin ach iscuid dár n-oidhreacht chultúrthaagus dár gcomhsmaointe iad. Beidha n-áit féin, mar sin, ag finscéaltaagus ag miotais i gclár na staire agusní sna blianta tosaigh amháin é:beidh staidéar ar mhiotais agus arfhinscéalta mar ghné den obair faoishibhialtachtaí agus phobail achuirfear i gcrích sna meánrangannaagus sna ranganna sinsearacha.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Ach plé a dhéanamh ar mhiotais agus ar fhinscéalta is féidir le páistí luachanna agus creideamh na
ndaoine a d’inis na scéalta seo den chéad uair a léirthuiscint. B’fhéidir go dtabharfadh scéalta ón
bhFiannaíocht, mar shampla, ar pháistí tuairimí a chaitheamh maidir leis an tábhacht a bhain le scéalta
misnigh agus crógachta don phobal Ceilteach.
Eiseamláir 8Ag insint scéil ranganna 1 go dtí 4
67Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Is teicníocht teagaisc an-éifeachtach í agus teicníocht a bhfuil
cuma shimplí uirthi scéal gearr ón am atá thart a insint go
maith. I bhfírinne is scil an-chasta í ach mar sin féin is fiú go
mór tabhairt faoi.
Céim 1 An cúlra a ullmhú
Tá ullmhúchán críochnúil riachtanach le go n-éireodh leis an
scéalaíocht. Tar éis dó/di an eachtra agus na pearsana a bheidh
sa chuntas a roghnú, ba cheart don scéalaí oiread leaganacha
den scéal a léamh agus is féidir. Cé go mb’fhéidir nach mbeadh
an oiread sin den eolas cúlra faoin tréimhse ná de na sonraí
simplí praiticiúla faoi shaol na ndaoine sa leagan deireanach
den scéal, chabhróidís leis an scéalaí an tréimhse a shamhlú
agus a athchruthú dá lucht éisteachta.
Céim 2 An scéal a shamhlú agus a phleanáil
Le go n-éireoidh le scéal, caithfidh struchtúr maith a bheith
ann. I gcás páistí bunscoile, ba cheart snáithe an scéil a
choinneáil simplí, ba cheart teorainn a chur le líon na bpearsan,
agus ba cheart roinnt eachtraí soiléire a bheith ann.
D’fhéadfadh gur cúig chéim a bheadh in insint eachtra as an
bhfinscéal, mar shampla Iomramh Bhréanainn go Meiriceá:
• an phearsa á cur in aithne, a thaitneamh don tseoltóireacht
agus a shaol mar mhanach
• tógáil an bháid agus cur chun farraige le manaigh eile
• ag taisteal ar feadh i bhfad i ngach cineál aimsire, ag aimsiú
‘oileáin’, ag dul i dtír air
• tine á lasadh, faitíos agus sceoin nuair a théann an ‘t-oileán’
faoi
• ag fáil amach gur míol mór an t-oileán, an míol mór ag
imeacht in éineacht leis an mbád ar an gcuid eile den turas
go dtí an tOileán Úr.
Nuair a bhíonn an bunstruchtúr soiléir, is féidir mionsonraí na
hinste a phleanáil. D’fhéadfaí deiseanna a aithint le sonraí a
chur isteach faoi shaol na manach: mar shampla, ba cheart go
gcuirfeadh tógáil an bháid in iúl gur soitheach an-bhunúsach ar
fad a bhí ann, nó d’fhéadfaí éadaí simplí na manach a lua nuair
a chaithfidís a gcuid tuineach a fháisceadh timpeall orthu féin
in éadan cheo fuar an Atlantaigh Thuaidh.
Ní mór focail agus coincheapa nach dtuigfeadh na páistí
b’fhéidir a aithint roimh ré: mar shampla d’fhéadfaí cuid díobh
sin a mhúineadh i gcomhthéacsanna éagsúla roimh insint an
scéil, agus d’fhéadfaí gnéithe eile a fhí isteach sa scéal agus iad
a mhíniú fad is a bhíonn an scéal á insint. Ceann de na
teicníochtaí is éifeachtaí le teanga a shimpliú agus ceann a
chuireann go mór le gníomhaíocht agus le réalachas scéil ná
úsáid a bhaint as caint dhíreach.
Nuair a bhíonn an insint á pleanáil ba cheart deiseanna a
aithint chomh maith le fearas, léaráidí nó píosaí fianaise a úsáid.
D’fhéadfaidís seo a bheith an-úsáideach agus scéal Bhréanainn
á insint: pictiúr nó samhail de bhád ar an bhfarraige, pictiúr de
mhíol mór, ‘tuineach’ a d’fhéadfadh an scéalaí fáscadh timpeall
air/uirthi féin nuair a éiríonn an aimsir fuar. Tá Iomramh
Bhréanainn le fáil i roinnt lámhscríbhinní maisithe agus leabhar
luatha clóbhuailte, radharc an mhíl mhóir san áireamh, agus
d’fhéadfaí cóip de cheann de na léaráidí sin a úsáid leis na
páistí.
Cuireann eolas faoi chúlra thréimhse an scéil ar
chumas an scéalaí atmaisféar agus sonraí
réalaíocha a chur san insint.
Céim 3 An scéal a insint
An scéal a insint don ghrúpa. Má dhíríonn an múinteoir súile na
bpáistí, is féidir leis/léi a n-aire a choinneáil, a thomhas cé
chomh maith is a thuig siad gach eachtra agus an scéal a chur
in oiriúint de réir mar is gá. Bíonn an insint níos spéisiúla agus
níos beomhaire má úsáidtear athrú agus codarsnacht ní
hamháin sna radhairc ach sa tuin chainte agus in airde agus
luas an ghlóir, agus beidh a fhios ag an scéalaí—a bhfuil muinín
aige/aici as/aisti féin—cén chaoi le húsáid a bhaint as an sos
drámata sa chaint. Is féidir le geáitse agus gníomhaíocht go
leor brí a chur in iúl: dian-iarracht chun an t-oileán a dhéanamh
amach ar fhíor na spéire, dreach uafáis nuair a thosaíonn an
t-oileán ag dul faoi, an t-iontas nuair a thuigtear cé chomh mór
is atá an míol mór.
Céim 4 Plé
Ba cheart go spreagfadh an dea-scéalaíocht ceistiú agus plé
agus go mbeadh leibhéil éagsúla castachta sa phlé seo:
• ceisteanna simplí athghlaoite chun na heachtraí sa scéal a
shoiléiriú:
Cá raibh cónaí ar Bhréanann?
Cár shocraigh sé dul?
Cén chaoi ar thaistil sé?
• plé agus gníomhaíochtaí eile ag díriú ar ord an scéil (féach
na moltaí sa bhosca ar leathanach 69 thall)
• plé agus tuairimíocht ar chúis agus iarmhairt:
Cén fáth, an gceapann sibh, ar mhaith le Bréanann taisteal
go críocha eile?
Cad a theastaigh ó na manaigh a dhéanamh sna críocha
nua?
• tuairimí a chaitheamh faoi mhothúcháin agus faoi staid na
bpearsan. Tá sé tábhachtach go mbeadh na ceisteanna seo
agus na ceisteanna faoi chúis agus iarmhairt oscailte go
fírinneach. Ba cheart go spreagfaí na páistí le tuairimí a
chaitheamh gan aon bhac, murab ionann agus ‘an freagra
ceart atá ar eolas ag an múinteoir a thomhas’.
Cén chaoi ar mhothaigh na manaigh agus iad ag cur chun
farraige? agus iad ag taisteal níos faide agus níos faide?
nuair a tháinig siad ar an míol mór?
• na gnéithe den scéal a d’fhéadfadh a bheith fíor a aithint
tharstu sin atá samhailteach. Aithneoidh formhór páistí
ranganna 1 agus 2 na codanna den scéal ar ‘síscéal’ iad go
héasca, ach beidh roinnt páistí a thabharfaidh droim láimhe
don scéal ar fad mar go bhfuil sé soiléir go bhfuil cuid
amháin de bréagach. Ba cheart go spreagfaí na páistí lena
mhíniú cén fáth a gceapann siad go bhfuil cuid den scéal nó
an scéal iomlán bréagach, agus ba cheart go gcuirfeadh an
plé na páistí ag smaoineamh faoin áibhéil agus faoin bhfáth
ar úsáideadh í, b’fhéidir
• de thoradh an phlé faoi ghnéithe fíora agus ghnéithe
bréagacha an scéil go ndéanfaí athscrúdú ar an bhfianaise
atá ar fáil. Má taispeánadh na pictiúir d’Iomramh Bhréanainn
as na lámhscríbhinní luatha do na páistí, d’fhéadfadh go
ndéarfaidh cuid acu go gcaithfeadh an scéal a bheith fíor
mar go dtaispeánann an pictiúr an tine ar dhroim an mhíl
mhóir. Má chuirtear grianghraf de mhíol mór i gcomparáid
leis na líníochtaí Meánaoiseacha, b’fhéidir go gcabhródh sé
leis na páistí a thuiscint nach bhfaca an t-ealaíontóir an
eachtra in aon chor agus ar an ábhar sin nach féidir glacadh
lena p(h)ictiúr mar lom na fírinne.
68
69Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
An míol mór taobh le bád na manach as cuntas de chuid na cúigiú haoise déag ar Iomramh Bhréanainn.
Gníomhaíochtaí le tuiscint ar ord agus ar chúis agus
iarmhairt a chothú
• sraith pictiúr a chur in ord sa chaoi is go n-insíonn siad
scéal
• tús, lár agus deireadh an scéil a aithint
• dhá cheann nó trí cinn de na pictiúir is tábhachtaí in
insint an scéil a roghnú
• iarraidh ar na páistí na heachtraí is tábhachtaí sa scéal a
roghnú agus na difríochtaí sna roghanna a phlé
• na heachtraí atá fágtha ar lár i sraith neamhiomlán de
na léaráidí a aithint nó a tharraingt
• an chaoi agus an fáth ar athraigh rudaí i gcás pearsan
sa scéal a phlé
• cúiseanna le heachtraí a aithint chomh maith le torthaí
ghníomhaíochtaí na bpearsan
Céim 5 Iarobair
D’fhéadfadh na gníomhaíochtaí seo a bheith ina gcuid den
iarobair:
• mionsamhail den bhád a dhéanamh mar chuid de
ghníomhaíochtaí deartha agus déanta
• obair ealaíne ón Luathré Chríostaí a bhreathnú agus a
imscrúdú, go háirithe samplaí ina léirítear éisc agus báid (mar
shampla, tá radhairc le báid iontu ar roinnt de na
hardchrosa) agus léaráidí eile d’Iomramh Bhréanainn ón
Meánaois
• an scéal a athinsint ó bhéal, trí rólghlacadh nó mar mhím.
70
Scéalta agus ficsean staire a
léamh
Bíodh is gur féidir nach mbeadh anéifeacht dhrámata chéanna le scéal aléitear go maith do pháistí is a bheadhle hinsint an scéil, fós féin is uirlis an-éifeachtach é i dteagasc na staire.Baineann go leor de na teicníochtaíagus de na pointí a ndearnadh cur síosorthu in Eiseamláir 8 thuas faoinscéalaíocht leis an scéal a léitear,chomh maith céanna: an gá le bheitheolach go hiomlán ar an scéal agus aran gcúlra stairiúil, an gá atá le teangaagus téarmaí a aithint agus a mhíniúdo na páistí, an fiúntas a bhaineann ledéantúsáin agus fianaise a úsáid nuaira bhíonn an scéal á léamh, úsáid anghlóir agus geáitsí agus an tábhacht abhaineann le plé leathan mar iarobair.
Páistí ógaIs féidir le scéalta, fiú scéalta nach bhfuilábhar ceart staire iontu, cabhrú le páistíord ama agus cúis agus iarmhairt athuiscint agus cabhrú leo ionbhá a bheithacu le daoine eile. Nuair a bhíonn scéaltaá roghnú, ba cheart do mhúinteoiríroinnt scéalta a chur san áireamh a bhfuilbaint dhíreach acu le curaclam na staire:mar shampla A Family Tree le Mary Beckett(Poolbeg, 1992), a iniúchann an tionchara bhíonn ag breith cúpla ar a muintir,agus Something Old le Ruth Craft agusNicola Smee (Young Lions, 1993); bíodh isnach cuntais iad ar imeachtaí a tharla, gobhfios dúinn, déanfaidh siad comhlánú aran iniúchadh ar stair muintire a mholtardo ranganna naíonán agus do ranganna 1agus 2. Mar an gcéanna, d’fhéadfadhleabhar mar Seasons le John Burningham(Red Fox, 1993) deiseanna iontacha achur ar fáil chun na hathruithe atá lefeiceáil i rith na bliana a phlé.
Tá eachtraí as saol pearsan staire an-fhéiliúnach don aoisghrúpa seo agusdéantar iad a athinsint in go leordíolaim scéalta. Tá leabhair eile ann afhíonn fíricí agus ficsean isteach inachéile, mar The Boy who Sailed withColumbus le Michael Freeman (PavilionBooks, 1991), scéal faoi dhílleachta atámar ghiolla loinge ar thurastaiscéalaíochta. Baineann go leor de nacritéir a luadh i gcás an scéalaí lehoiriúnacht scéil a mheas, chomhmaith. I gcás na scéalta is fearr, bíonnsnáithe an scéil simplí, bíonn líonteoranta pearsan ann agus bíonn líonáirithe d’eachtraí soiléire ann. Bacheart cruinneas na mionsonraí, aguscruinneas na léaráidí go háirithe, ascrúdú ó thaobh na staire de.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
71Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Páistí níos sineTig le ficsean maith staire rólfíorthábhachtach a imirt i bhforbairtthuiscint staire an pháiste, pé acu aléann na páistí féin é nó a léitear dóibhé. Ligeann na samplaí is fearr denchineál seo scríbhneoireachta dopháistí teacht ar eolas faoi mhionsonraíshaol na bpearsan agus tuiscint a fháilar dhearcadh, ar pheirspictíochtaí agusar ábhair bhuartha lucht na linne arbhealach ar éigean a bhféadfaidís adhéanamh trí scrúdú a dhéanamh arfhianaise phríomha.
Tá raon leathan ábhair den chineál seoann i gcomhair gach tréimhse staire,beagnach. Is maith le roinnt údar scéala insint faoi imeachtaí san am atá thartag baint leasa as pearsana agus asimeachtaí staire: mar shampla, inStrongbow and Aoife le Morgan Llywelyn(O’Brien Press, 1994) insítear scéalionradh na Normannach ar Éirinn ópheirspictíocht phearsanta na beirtepríomhphearsan sin agus tugtar eolasdo pháistí faoi chaolchúis aguschastacht na tréimhse níos éifeachtaíná mar a bheadh i gceist ar bhealachar bith eile.
Cumann údair eile pearsana ficseanachaach suíonn siad i gcomhthéacsannacruinne stairiúla iad, mar shampla TheViking Princess le Michael Mullen(Poolbeg), nó na húrscéalta le MaritaConlon-McKenna atá suite in aimsir anGhorta Mhóir, agus scéalta RosemarySutcliff a bhaineann le tréimhsí naRómhánach agus na Lochlannach.
Soláthraíonn an chuid is mó de naleabhair sin ábhar atá rífheiliúnach lehaghaidh sraithléitheoireachta, agusde réir mar a théann an scéal araghaidh ba cheart deiseanna a thapúle fáil amach conas atá eolas ag anúdar faoin tréimhse sin. Gheobhaidh
páistí atá ag déanamh staidéir ar angClochaois agus ar an gCré-umhaois,mar shampla, neart sonraí faoi shaol,obair agus chultúr na Clochaoise inThe Boy with the Bronze Axe le KathleenFidler (Puffin, 1972), agus is féidir anfhianaise stairiúil ar a bhfuil anleabhar bunaithe a chur ina láthair: anbaile Clochaoise, Skara Brae in InseOrc, a bhí folaithe ar feadh na gcéadtafaoi dhumhcha a bhí ag carnadh i rithan ama go dtí gur nochtadh an baile lelinn stoirme sa naoú haois déag.
Ceann de na rudaí is tábhachtaí isféidir leis an úrscéal a dhéanamhb’fhéidir ná ligean don pháisteimeachtaí agus ceisteanna casta ainiúchadh trí eispéiris pearsanficseanach inchreidte. Feiceann páistígo leor ceisteanna i dtéarmaí ‘dubhagus bán’ go minic. Cabhraíonn an stairleo a thuiscint gur annamh a bhíonn ansaol chomh simplí sin. Is féidir an chaoiar chuir tionchar forásach an fhrith-Ghiúdachais isteach ar chairdeas idirbuachaill Giúdach agus a chara neamh-Ghiúdach a fheiceáil in Friedrich leHans Peter Richter (Puffin, 1987). Tásamplaí eile le fáil sa litríocht dopháistí a d’eascair as na ‘trioblóidí’ idTuaisceart na hÉireann. Is bealachiontach é le hiarmhairtí eachtrastairiúil a iniúchadh The Twelfth Day ofJuly le Joan Lingard (Puffin, 1979) aléamh, go háirithe má bhíonn an páisteag déanamh staidéir ar thréimhseChogadh an Dá Rí i nóchaidí naseachtú haoise déag ag an am.Déanann an t-úrscéal iniúchadh ar nabealaí éagsúla ar féidir le daoine sa láatá inniu ann eachtraí staire aléirmhíniú agus ar an tionchar ad’fhéadfadh a bheith aige sin ar angníomhartha agus ar a dtuairim dedhaoine eile.
Scéala
íocht
Stair phearsanta agus stairtheaghlaigh
72
Ról staire pearsanta agus
staire teaghlaigh
Pointe tosaithe sármhaith leis an amatá thart a iniúchadh is ea stairphearsanta agus stair theaghlaigh. Bacheart don staidéar seo
• cur ar chumas na bpáistí a suíomhpearsanta féin ó thaobh ama adhéanamh amach, eolas a chur arstair an ama atá díreach imithe agus,dá thoradh sin, forbairt tuisceanadon am atá thart a éascú
• feasacht páistí a fhorbairt faoiroinnt de na gaolta is tábhachtaí imeasc a muintire féin, go háirithe anaisc féin lena dtuismitheoirí, lenandeartháireacha agus andeirfiúracha, a seanaithreacha nóseanmháithreacha, agus a n-aintíníagus a n-uncailí
• cabhrú le páistí samplaí d’athrú agusde leanúnachas a iniúchadh ina saolféin agus i saol daoine eile
• teanga ama a thabhairt do na páistí,mar shampla sean/níos sine, óg/níosóige, roimhe/ina dhiaidh, ansin, mara chéile/éagsúil, srl.
• deiseanna a chur ar fáil le scrúdú adhéanamh ar raon fianaise simplí aran am atá thart ina saol féin agus isaol a dteaghlaigh
• cabhrú le páistí a fheiceáil, de réir achéile, gur luachmhar agus gurspéisiúil iad na heachtraí, nacuimhní agus an fhianaise abhaineann leis an gcuid dá saol féinatá thart agus ar an gcaoi sin rudréadúil ábharthach a dhéanamhd’iniúchadh an ama atá thart igcoitinne
• an scoil, na tuismitheoirí agus anpobal i gcoitinne a spreagadh chuncomhoibrithe ar bhealach fóinteachciallmhar in oideachas na bpáistí.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Eiseamláir 9Mise agus mo mhuintir ranganna 1 agus 2
73Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Réamhrá
D’fhéadfadh an ghné seo den chlár staire a bheith ina théama
lárnach i staidéar comhtháite a mbeadh obair i dteanga, in
OSPS, sa mhatamaitic, san eolaíocht, sa tíreolaíocht agus i
dteagasc reiligiúin, b’fhéidir, i gceist ann. D’fhéadfadh obair ar a
leithéid sin de théama bheith ar siúl ar feadh roinnt seachtainí.
Baineann na céimeanna thíos go príomha le taobh na staire den
obair.
B’éasca na moltaí a chur in oiriúint do ranganna naíonán.
Céim 1 Eolas a thabhairt do na tuismitheoirí
Mar a dúradh cheana: caithfear ceist na staire pearsanta agus
na staire teaghlaigh a láimhseáil go cáiréiseach, agus ní mór
comhoibriú iomlán na dtuismitheoirí a bheith ar fáil chun go
n-éireodh léi. Ba cheart litir a chur chuig na tuismitheoirí tamall
maith sula dtosaíonn obair ar an téama seo. Ba cheart don litir
• an fáth a bhfuil staidéar ar an am atá thart i saol an pháiste
tábhachtach a mhíniú
• cuid de na topaicí a phléifear sa seomra ranga a rianú agus a
rá cén uair is dócha a thosófar ar an obair
• cur síos a dhéanamh ar na gníomhaíochtaí a mbeidh an
páiste páirteach iontu, mar shampla ag cur leabhair
gearrthóg nó líne ama pearsanta le chéile, ag cur ceisteanna
ar thuismitheoirí faoina saol nuair a bhí siad féin ina bpáistí
agus faoina bhfuil ar eolas acu faoi shaol a dtuismitheoirí sin,
ag ceangal imeachtaí agus pearsana le cuid de na háiteanna
sa cheantar
• a mhíniú cén chaoi ar féidir le tuismitheoirí cabhrú, mar
shampla trí cheisteanna a fhreagairt, trí ghrianghraif (dá
bpáistí ag aoiseanna éagsúla agus díobh féin) a chuardach
agus, b’fhéidir, trí sheanrudaí a thabhairt ar iasacht don rang
lena gcur ar taispeáint
• a dhearbhú do na tuismitheoirí go gcoinneofar gach rud a
thugtar ar iasacht don scoil go cúramach agus go dtabharfar
gach rud ar ais ag deireadh an tionscadail
• cuireadh a thabhairt d’aon tuismitheoirí a bheadh sásta
labhairt leis na páistí faoi ghnéithe den am atá thart
teagmháil a dhéanamh leis an scoil nó leis an múinteoir
• cuireadh a thabhairt do thuismitheoirí labhairt go
díscréideach leis an múinteoir nó leis an bpríomhoide faoi
aon imní a bheadh orthu faoin obair a bheadh beartaithe.
Is féidir cabhrú le páistí na forbairtí ollmhóra atá tar éis titim amach dóibh ó
rugadh iad a léirthuiscint má bhreathnaíonn siad ar leanbh nuabheirthe.
B’fhéidir go bhféadfaí a shocrú go dtabharfaí bunóc ar cuairt chuig an seomra
ranga in éineacht lena t(h)uismitheoirí. D’fhéadfaí na páistí a spreagadh le
ceisteanna a chur faoin mbunóc agus faoin gcaoi a gcaithfear aire a thabhairt
dó/di. Dá bhféadfaí é a dhéanamh, ba mhó fós a chabhródh sé dá bhfeicfeadh
na páistí tuismitheoir ag ní na bunóice, rud a dhéanfadh comhlánú ar an gclár
OSPS.
Céim 2 Suim a mhúscailt
Bealach éifeachtach amháin don mhúinteoir chun suim na
bpáistí san am atá thart a mhúscailt ná insint dóibh faoina
(h)óige féin. Agus úsáid á baint as roinnt grianghraf ó thréimhsí
éagsúla ina (h)óige féin, chomh maith le rudaí mar bhall
éadaigh, bréagán, leabhar scéalta, nó cóipleabhar scoile, tig leis
an múinteoir labhairt faoi raon teoranta imeachtaí agus tarlúintí
ina s(h)aol féin. I gcás cuid de na páistí, b’fhéidir gurbh é seo
an chéad uair dóibh a thuiscint gur pháiste an-óg a bhí sa
duine fásta tráth, agus cuirfidh formhór na bpáistí den aois seo
an-spéis sna déantúsáin.
Is féidir leas a bhaint as an spéis seo ach iarraidh ar na páistí
rudaí a tharla dóibh féin nuair a bhí siad níos óige a thabhairt
chun cuimhne:
An cuimhin leat cad a tharla duit nuair a bhí tú an-bheag?
An cuimhin leat do chéad lá ar scoil?
An cuimhin leat uair ar bith nuair a chuaigh tú ar strae?
Cén cineál spraoi a thaitníodh leat nuair a bhí tú an-óg?
Céim 3 Nuair a bhí mé an-óg
Is féidir na páistí a spreagadh ansin chun pictiúr díobh féin
nuair a bhí siad an-óg a lorg chomh maith le ceann a tógadh le
déanaí. Is féidir iad sin a chur ar taispeáint sa seomra ranga (i
bpócaí cumhdaigh plaisteacha ab fhearr). B’fhéidir go
dtiocfadh rudaí eile chun solais, mar bhréagáin agus
chuimhneacháin eile, agus ba cheart lipéid a chur orthu agus
iad a chur ar taispeáint. Ba cheart go ndíreodh an plé ar na
taispeántais sin aire an pháiste
• ar an gcaoi a bhfuil sé/sí féin tar éis forbairt agus ar an
athrú fisiceach atá tar éis teacht air/uirthi
meáchan, airde, fiacla, éadaí anois agus an uair sin a chur i
gcomparáid
• ar an gcaoi a bhfuil forbairt tagtha ar a c(h)umas
gan bheith ag brath ar dhaoine eile oiread sin
bheith in ann é/í féin a ghléasadh
bheith in ann suí ag an mbord agus béile a ithe, siúl, rith, dul
ar rothar
• gnéithe de/di féin is dá t(h)impeallacht a d’fhan mar a bhí
dath na súl, na gruaige
an seomra i gcúlra an ghrianghraif
na bréagáin ar mhaith leis/léi spraoi leo an uair sin agus
anois
• ar an gcaoi a bhfuil a fhios againn faoi óige na ndaoine sna
grianghraif nó a bhfuil rudaí leo sa bhailiúchán. Go dtí seo
bhraithimis ar chuimhne an pháiste agus ar an bhfianaise a
bhíodh i ngrianghraif, dar linn. Is féidir iontaofacht na
fianaise a cheistiú trí cheisteanna mar iad seo a chur
‘Cén chaoi a bhfuil a fhios againn gurb é Sam atá sa phictiúr
seo, dáiríre?’
‘An bhfuilimid cinnte gur le Máire an bréagán seo?’
• ar chineálacha eile fianaise a d’fhéadfaí a úsáid mar
thacaíocht agus mar fhoinsí breise fianaise
fianaise scríofa, mar shampla ‘Scríobh duine éigin ainm Sam
ar an gcúl’
fianaise bhéil, mar shampla ‘D’fhéadfaimis ceist a chur ar
mham Mháire faoin mbréagán’
Céim 4 Eolas breise á fháil
Toradh nádúrtha a bheidh ar an bplé thuas ná go ndéanfaidh
na páistí tuilleadh imscrúdaithe. D’fhéadfadh ceisteanna mar
iad seo a leanas cabhrú lena gcuid oibre a stiúradh:
Cár rugadh mé? mo mham? mo dhaid?
Cén áit ar fhás mo thuismitheoirí aníos?
An raibh deartháireacha nó deirfiúracha ag mo mham/dhaid?
Cérbh í máthair mo mham? Cérbh é athair mo dhaid? srl.
Cá raibh cónaí orthu?
Cén obair a rinne mo sheanaithreacha nó seanmháithreacha?
An raibh cónaí orainn sa teach seo i gcónaí? Mura raibh, cá
raibh cónaí orainn?
Cathain a fuaireamar an madra atá againn mar pheata?
Cathain a thosaigh mé ag dul ar scoil?
74
Céim 5 Taifeadadh
Is féidir na coincheapa atá ag na páistí de leanúnachas agus
d’athrú ina saol féin a dhaingniú ach línte ama pearsanta simplí
a chur le chéile, agus d’fhéadfaí leas a bhaint astu seo chun
teanga ama a fhorbairt freisin.
Chomh maith leis sin, beidh na páistí in ann cuid de na daoine
agus de na gaolta is tábhachtaí i measc a muintire a
thaifeadadh, mar shampla tuismitheoirí, deartháireacha agus
deirfiúracha, seanaithreacha agus seanmháithreacha, ach
leabhar gearrthóg nó craobh ghinealaigh a úsáid.
75Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Gaolta na muintire á dtaifeadadh
MuintirFay
Muintir Liam
Fianaise a úsáid
76
Ról na fianaise i gceachtanna
staire
Leagann aidhmeanna agus cuspóirí anchuraclaim staire, chomh maith leis nahaonaid oibre féin, an-bhéim ar napáistí a bheith ag úsáid fianaise goforleathan ag gach leibhéal. Baineannan páiste buntáistí as ar bhealaítábhachtacha éagsúla má bhíonndeiseanna aici/aige píosaí fianaisestaire a bhreathnú, a láimhseáil, ascrúdú, ceisteanna a chur ina dtaobh,iad a chur i gcomparáid le chéile agustátail a bhaint astu. Ar na buntáistí sind’áireofaí iad seo a leanas:
• déanann aimsiú agus scrúdú earraí,pictiúr, foirgneamh agus foinsí eilefianaise eispéireas gníomhach dencheacht staire, eispéireas nachmbíonn ‘scéal an ama atá thart’réamhshocraithe ann ach é le baintamach ag an bpáiste dó/di féin
• is féidir cabhrú leis an bpáistetuiscint a fháil d’am atá éagsúil leisan lá atá inniu ann trí scrúdú adhéanamh ar earra a bhaineann letréimhse eile. D’fhéadfadh nachmbeadh ann ach rud chomh simplíle cás peann luaidhe déanta asadhmad a d’úsáideadh seanathair nóseanmháthair, nó mála scoile ó naseachtóidí. Cuirtear an páiste indearbhtheagmháil leis an am atáthart agus spreagtar iontas agusfiosracht ann/inti
• cuireann láimhseáil fianaise leforbairt scileanna anailíseacha:cumas breathnaithe agusidirdhealaithe, mar aon le cumasrudaí a chur i gcomparáid,peirspictíochtaí a mheas agus tátaila bhaint as gníomhartha agus beartaan duine. Scileanna riachtanachaiad seo má tá an páiste le teacht ininmhe mar dhuine fásta i sochaídhaonlathach ina mbíonn tuilefianaise á cur i láthair gach lá ag nameáin chumarsáide.
Cad ba cheart a bhaint amach
trí fhianaise a úsáid?
Ba cheart don fhianaise a chuirtear iláthair na bpáistí
• cur ar a gcumas fianaise a scrúdúagus tátail a bhaint aisti ar bhealaí abheidh ag éirí níos forbartha de réira chéile
• taithí ar raon fairsing fianaise athabhairt dóibh—fianaise a léiríonngnéithe iomadúla de shaol an duinesan am atá thart seachas na gnéithesin amháin a chuir taifeadfaisnéiseach ar fáil
• iad a spreagadh le hearraí coitianta abhaineann lena saol agus lenadtimpeallacht féin a aithint mar rudaía d’fhéadfadh bheith ina bhfoinsífianaise do na glúine atá le teacht
• a chur ar a súile dóibh chomhtábhachtach is atá sé fianaise ón amatá thart a chaomhnú.
Sna leathanaigh seo a leanas pléifearan chaoi a bhféadfaí cineálachaéagsúla fianaise a úsáid i raonceachtanna agus le páistí i rangannaéagsúla.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Foinse staire bheo, gan
idirghabhálaí, is ea fianaise
bhéil tugann sí eachtraí agus
gnéithe san am atá thart chun
beatha do na páistí agus
cuireann sí ar a gcumas teacht
ar eolas ar éigean a mbeadh
teacht air in aon áit eile.
Fianaise béil
77Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ról na fianaise béil
Foinse staire bheo gan idirghabhálaíagus a fheileann go maith don rangbunscoile í fianaise béil. Is féidirfianaise béil a úsáid chun
• eachtraí agus gnéithe den am atáthart a thabhairt chun beatha do napáistí. Bíonn creidiúint ag an am atáthart nuair a chloistear faoi eachtraó dhuine atá in ann a rá, ‘Bhí miseann’
• cur ar chumas páistí teacht ar eolasar éigean a mbeadh teacht air in aonáit eile. Is cuimhin le daoine i bhfadníos mó faoi eachtra ná mar ascríobhtar síos go minic: marshampla, cuntas a thugann imreoir(nó fiú duine den lucht féachana) arlá a imríodh cluiche iománaíochta igCraobh na hÉireann, beidh níos mómionsonraí ann ná mar a bheadh idtuairisc nuachtáin. Go minic, iseolas an-phearsanta a bheidh annagus gné áitiúil ag dul leis, marshampla, an fuadar a bhain leis anturas bus ón mbaile go dtí ancluiche agus scleondar na fáilteabhaile
• a chinntiú go mbreathnaítear ar anam atá thart ó raon peirspictíochtaí.Is minic nach mbíonn oiread sintráchta ar eispéiris saoil thromlachmór na ndaoine san fhianaisefhaisnéiseach, go háirithe i gcásgrúpaí áirithe sóisialta, eitneacha,agus cultúrtha. Tríd an bhfianaisebéil bíonn teacht againn ar eispéirisraon i bhfad níos leithne daoine
• ligean dúinn páirt a ghlacadh imothúcháin daoine a bhí páirteachin imeachtaí san am atá thart
• cabhrú le páistí, leis na páistí is sinego háirithe, scrúdú a dhéanamh aran gcaoi ar féidir le peirspictíochtduine ar an am atá thart tionchar aimirt ar a c(h)uimhne
• cabhrú le páistí tuiscint a fháil d’am.Tá roinnt oideachasóirí ann aáitíonn go bhfuil tuiscint páistí aran am atá thart agus ar a mbaintféin leis an am sin easnamhach toiscnach mbíonn teagmháil rialtaleanúnach acu le seanaithreacha nóseanmháithreacha agus lenandaoine muinteartha.
Fia
nais
e b
éil
Eiseamláir 10Ag cur agallaimh ar dhuine níos aosta na ranganna go léir
78
Réamhrá
Féadfaidh agallamh le duine níos aosta bheith an-tairbheach
agus an-spreagúil do na páistí agus don mhúinteoir, ach ní mór
ullmhúchán an-chúramach a dhéanamh chuige.
Céim 1 Fócas an agallaimh a shoiléiriú
Is fearr go mór a éireoidh le hagallamh má bhíonn an múinteoir
soiléir ina (h)intinn féin faoin gcuspóir a bhíonn leis. B’fhéidir
go socródh múinteoirí béaloideas a úsáid chun toise bhreise a
chur le
• mionstaidéar ar thréimhse faoi leith, mar shampla an saol
sna seascaidí, saol páiste i mBaile Átha Cliath i mblianta an
Dara Cogadh Domhanda
• staidéar ar raon forbartha: mar shampla d’fhéadfadh
agallamh le tiománaí traenach nó tiománaí bus atá ar scor a
bheith mar chuid de staidéar ar thaisteal agus iompar sa
cheantar i rith na n-aoiseanna
• staidéar ar fhoirgnimh áitiúla nó ar áiteanna sa cheantar mar
shampla, agallaimh le hoibrithe monarchan atá dúnta anois,
agallaimh le feirmeoirí ar cuimhin leo an muileann a bheith in
úsáid mar mhuileann agus ní mar lárionad oidhreachta
• páistí a dhéanamh feasach ar shamplaí simplí d’athrú agus
de leanúnachas i ngnéithe dá ngnáthshaol laethúil.
Féadfaidh na páistí féin mionsonraí na gceisteanna a chuirfidh
siad i rith an agallaimh a oibriú amach faoi stiúir an mhúinteora
(féach céim 3 thíos), ach caithfidh tuiscint shoiléir a bheith ag
an múinteoir faoin gcaoi a gcuirfidh an t-agallamh leis an
staidéar. Mar shampla, i gcás mná a bheadh sásta ceisteanna a
fhreagairt faoin uair a bhí sí ina páiste i mBaile Átha Cliath sna
daichidí, d’fhéadfaí fiafraí di faoi rudaí mar a teach, a cuid bia, a
héadaí, na cluichí a d’imir sí, agus a cuimhní ar an scoil.
Céim 2 Na daoine a gcuirfear agallamh orthu a roghnú
agus a ullmhú
Ba cheart na daoine a gcuirfear agallamh orthu a roghnú go
cúramach má tá siad le bheith ina bhfoinsí maithe staire béil
d’obair i mbunscoil. Tá roinnt saincheisteanna ann a gcaithfear
aird a thabhairt orthu:
• fiúntas cuimhní cinn an duine: roinnt de na daoine a
bhféadfaí agallamh a chur orthu, bíodh is go raibh siad beo
le linn tréimhse áirithe, b’fhéidir go raibh siad ró-óg ag an
am le go mbeadh cuimhne shoiléir phearsanta acu ar ar
tharla
• cumas an duine labhairt faoin saol fadó agus san am céanna
spéiseanna, stór focal agus réise theoranta aire na bpáistí a
chur san áireamh
• cé chomh sásta is atá an duine labhairt faoina t(h)osca
pearsanta féin, a m(h)uintir, agus a t(h)aithí. Tharlódh go
dtabharfadh cuid de cheisteanna na bpáistí, gan fhios dóibh
féin, rudaí an-phearsanta chun cuimhne
• cáilíocht an chaidrimh idir an múinteoir agus an té a bhfuil
agallamh á chur air/uirthi. Má bhíonn an-aithne acu ar a
chéile ní gá go mbeadh aon aiféaltas ag baint leis an
múinteoir deireadh a chur leis an seisiún dá mbeadh aire an
ranga caillte, nó lena iarraidh ar an gcuairteoir teacht ar ais
dá mba ghá sin.
Is féidir teacht ar dhaoine a bhféadfaí agallamh a chur orthu ar
bhealaí éagsúla: i measc tuismitheoirí agus seanaithreacha nó
seanmháithreacha na bpáistí, i measc grúpaí sa pharóiste nó sa
phobal, trí chumainn áitiúla staire agus trí lárionaid oidhreachta
nó mhúsaeim áitiúla.
Tá sé tábhachtach go ndéanfaidh an múinteoir agus an té atá le
cur faoi agallamh plé iomlán ar an gceist roimh ré. Tabharfaidh
sé sin deiseanna don mhúinteoir
• na réimsí is mó ar féidir leis an gcuairteoir labhairt fúthu go
réidh a aithint
• eolas a thabhairt don chuairteoir faoin staidéar atá déanta
ag na páistí go dtí seo
• a mhíniú faoin aoisghrúpa atá i gceist, an cineál scileanna
staire agus an réise aire a mheastar a bheith acu
• na réimsí ar cosúil go mbeadh fonn ar na páistí ceisteanna a
chur fúthu
• a mhíniú cé acu a mbeidh rang nó grúpa níos lú i gceist
• fiafraí an bhféadfaí an seisiún a thaifeadadh
• coinne a dhéanamh agus socrú a dhéanamh faoi chóir taistil
más gá sin.
79Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Céim 3 Ullmhú don chuairt
Ní bheidh sé éasca d’fhormhór na bpáistí ceisteanna a chur as
a stuaim féin. Má tá agallamh le bheith tairbheach caithfear na
páistí a ullmhú go maith. D’fhéadfadh gurb é a bheadh i gceist
leis sin
• eolas a bheith ag na páistí ar chúlra na tréimhse a mbeidh an
duine ag labhairt fúithi, ionas go mbeidh siad in ann a
mbeidh á rá ag an gcuairteoir a chur i gcomhthéacs agus
teacht ar ais le ceisteanna breise oiriúnacha. Ar an ábhar sin,
nuair a bhíonn tréimhse mhaith oibre déanta ar an topaic is
ea ba cheart smaoineamh ar agallaimh. Cinnte, athróidh sé
sin ó rang go rang tríd an scoil ar fad, ach fiú amháin i gcás
ranganna naíonán beidh gá le méid áirithe réamhoibre faoin
gcúlra
• tabhairt ar pháistí díriú ar na ceisteanna ba cheart dóibh a
chur ar an gcuairteoir. D’fhéadfadh go gcuirfeadh slám docht
réamhshocraithe de cheisteanna bac le spontáineacht an
agallaimh, agus ba cheart a leithéid sin a sheachaint, ach ba
cheart na páistí a threorú chun go leagfaidís amach na réimsí
a mbeadh siad ag cur ceisteanna fúthu. D’fhéadfadh
agallamh le seanfheirmeoir, mar shampla, díriú ar ghnéithe
áirithe dá chuid oibre atá tar éis athrú ón uair a bhí sé féin
ina bhuachaill ag fás suas ar an bhfeirm. D’fhéadfaí rudaí a
chur san áireamh mar chruth chlós na feirme, na foirgnimh,
an trealamh a d’úsáidtí sna goirt le barra a chur agus a
bhaint
80
• teicníochtaí agallaimh a fhoghlaim. I dtosach b’fhéidir go
ndíreofaí an obair ar cheisteanna a ullmhú. D’fhéadfaí gnéithe
faoi leith den agallamh a thabhairt do ghrúpaí éagsúla sa
rang agus cúram orthu ceisteanna feiliúnacha a chur le chéile.
D’fhéadfaí cuid acu seo a thriail i modh ról-aithrise sa rang. Is
é an aidhm a bheadh leis an obair seo na páistí a spreagadh
le smaoineamh ar raon ceisteanna roimh ré, agus chomh
maith leis sin fiúntas na gceisteanna a scrúdú: is cuimsithí an
freagra a gheofar ar cheist oscailte mar, ‘Cén chaoi a ndearna
sibh treabhadh an uair sin?’ ná ar cheist dhúnta mar, ‘An
mbíodh capaill agaibh leis an obair a dhéanamh?’ ar féidir an
freagra gairid ‘Bhíodh’ a thabhairt air
• Ba cheart béim a leagan ar an tábhacht a bhaineann le
héisteacht go cúramach lena mbíonn á rá. D’fhéadfadh na
páistí cuid de na ceisteanna is tábhachtaí a scríobh síos ach
ba cheart iad a spreagadh gan cloí le liosta docht
ceisteanna. Má éisteann siad go cúramach, ba cheart go
mbeidís in ann freagairt don chainteoir agus tuilleadh sonraí
spéisiúla a fháil uaidh/uaithi.
Ach breathnú ar pháistí eile ag ról-aithris agus iad ag cur
agallaimh agus faoi agallamh, beidh deiseanna acu tábhacht
a gcuid gothaí a fheiceáil
• socrú cé acu an ndéanfar taifeadadh ar an agallamh nó nach
ndéanfar, agus cén chaoi. D’fhéadfaí fístéip nó téip fuaime a
úsáid, ach caithfear cead an chuairteora a fháil go maith
roimh ré. Ba cheart an trealamh ar fad atá le húsáid a thástáil
agus é a bheith i bhfearas roimh theacht an chuairteora.
Céim 4 An t-agallamh
Is sa seomra ranga a tharlóidh an chuid is mó de na hagallaimh
nuair a bhuailfidh an rang ar fad leis an gcuairteoir. Feileann sé
sin do na páistí is óige go háirithe. Ba cheart d’urlabhraithe ó
na grúpaí éagsúla a bhfuil smaoineamh déanta acu ar théamaí
an agallaimh tús a chur leis an gceistiú. D’fhéadfadh gur éasca
a d’fhreagródh cuairteoirí dá gcuirfí ceisteanna orthu faoi earra
nó faoi ghrianghraf faoi leith, nó faoi dháta a bhí tábhachtach
ina saol, mar shampla a gcéad lá ar scoil, lá a raibh siad i
dtrioblóid ar scoil, an uair a thosaigh siad ag obair, an chéad
turas fada a thug siad ón mbaile. Cabhróidh sé leis na páistí má
bhíonn na hearraí le láimh agus roinnt ceisteanna tábhachtacha
ullmhaithe, go háirithe sa chuid tosaigh den agallamh.
D’fhéadfaí socruithe eile a dhéanamh i gcás na bpáistí is sine.
Is dócha go mb’fhearrde an toradh an cuairteoir a bhualadh le
grúpa réasúnta beag páistí. D’fhéadfaí an t-agallamh a
thaifeadadh agus d’fhéadfadh an rang ar fad breathnú air níos
déanaí. D’fhéadfadh deacrachtaí móra a bheith ag baint leis,
ach is cosúil go mbeadh cuairteoirí níos mó ar a gcompord i
dtimpeallacht neamhfhoirmiúil, mar shampla i gcúinne den
leabharlann nó i seomra beag. D’fhéadfadh páistí roinnt
agallamh a dhéanamh le gaolta sa bhaile.
I ngach cás, ba cheart do na páistí foghlaim le meas a bheith
acu ar an gcuairteoir agus le plé leis/léi go cúirtéiseach, roimh
an seisiún, lena linn, agus ina dhiaidh. Ba cheart iad a
spreagadh le cathaoir chompordach a chur ar fáil don
chuairteoir, le héisteacht go béasach, agus le cuireadh a
thabhairt dó/di breathnú ar chuid den obair atá críochnaithe
acu ar an tréimhse atá i gceist, agus le buíochas a ghabháil
leis/léi ag an deireadh. Beidh áthas ar go leor cuairteoirí
cuireadh a fháil teacht ar ais le breathnú ar thaispeántas nuair
a bheidh an tionscadal críochnaithe, agus ba cheart do na
páistí litir bhuíochais a scríobh i gcónaí.
Céim 5 Iarobair
Cabhróidh plé agus iarghníomhartha leis na páistí
• ar chuala siad a thabhairt chun cuimhne agus a shoiléiriú
• na cuntais a thug an cuairteoir a cheangal le píosaí eile
fianaise agus eolais faoin tréimhse
• áiteanna a luadh san agallamh a aithint, go háirithe áiteanna
sa cheantar
• samplaí d’athrú agus de leanúnachas a aithint
• smaoineamh ar mhothúcháin an chuairteora i leith na
n-imeachtaí a ndearna sí/sé cur síos orthu. Thar aon fhoinse
eile, tá an fhianaise béil suibiachtúil. D’fhéadfadh go
dtabharfaí ar na páistí smaoineamh ar chlaonadh agus ar
chruinneas na fianaise béil má chuireann siad dhá chuntas
béil faoin ábhar céanna i gcomparáid lena chéile. Deir
scríbhneoirí áirithe gur fusa do pháistí claonadh a fheiceáil i
gcomhthéacs fianaise béil ná ar aon bhealach eile
• a gcuid fionnachtana a shoiléiriú agus a chur i láthair daoine
eile ar bhealaí éagsúla.
Déantúsáin a úsáid
81Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Cad is déantúsán ann?
Déantúsán stairiúil é aon rud a bhí inúsáid ag daoine san am atá thart archúiseanna praiticiúla nó aeistéitiúlaagus a tháinig slán. Bosca lóin páiste óna hochtóidí, mionsciorta ó naseascaidí, rialóir sleamhnáin ó nacaogaidí, lampa ola ón naoú haoisdéag agus scríobán ón gClochaois, isdéantúsáin stairiúla iad ar fad agusléiríonn siad ar fad gnéithe de shaol nandaoine a rinne iad agus a d’úsáid iad.Is déantúsáin freisin iad pictiúir,cáipéisí scríofa, leabhair chlóbhuailte,taifid leictreonacha agus rudaí satimpeallacht, ach caithfear plé leis nafoinsí sin ar bhealaí éagsúla, aguslabhrófar fúthu i míreanna níos faidesíos.
Ról na ndéantúsán
Tig le déantúsáin stairiúla cur letuiscint staire an pháiste agus leforbairt a scileanna staire ar bhealachsuntasach:
• gníomhaíocht ann féin í láimhseáilagus imscrúdú déantúsán stairiúilagus tig léi tionchar láidirspreagthach a bheith aici imúineadh agus i bhfoghlaim nastaire
• is féidir le páistí a bhfuil deacrachtaíléitheoireachta nó deacrachtaí eilefoghlama acu a bheith chomhhéifeachtach céanna lenagcomhdhaltaí ag déanamh anailísear fhianaise na ndéantúsán agus agbaint tátal aisti, ar a laghad
• cuireann sé go mór leis an iarrachtteacht ar thuiscint leathanchothrom ar an stair déantúsáin aúsáid mar fhianaise stairiúil. Níl anscríbhneoireacht ann rófhada i stairan duine, agus fiú nuair a bhíodh síin úsáid ba ag na daoine saibhre, aglucht na cumhachta agus ag luchtan léinn í. Os a choinne sin bhíodhdéantúsáin ina sheilbh ag gachcineál duine, mná chomh maith lefir
• ach déantúsáin a scrúdú, chabhródhsé le páistí, b’fhéidir, meas a bheithacu ar chlisteacht daoine san am atáthart. Toisc go bhfuil nateicneolaíochtaí atá ar fáil dúinne salá atá inniu ann chomhhilghnéitheach agus chomh castasin, tá an chuma ar an scéal gobhfuil an fearas, na huirlisí agus narudaí a dhéanaimid ‘níos fearr’ ná nacinn a d’úsáid daoine fadó. Trídhéantúsáin staire a scrúdú is féidirle páistí a thuiscint go raibh daoinefadó chomh cruthaitheach céannaagus iad ag réiteach fadhbannapraiticiúla, ag cur san áireamhteorainneacha na dteicneolaíochtaía bhí ar fáil dóibh
• cuireann déantúsáin deiseannaluachmhara ar fáil le samplaí dechúis agus iarmhairt, athrú agusleanúnachas a scrúdú. Is minic aléireoidh siad riachtanais, tosca nóteicneolaíochtaí na ndaoine ad’úsáideadh iad agus is féidirforbairt déantúsán gaolmhar a rianúthar thréimhse ama, mar shampla‘lampaí agus soilse trí nahaoiseanna’.
Déantúsáin
a ú
sáid
82
Déantúsáin a aimsiú agus a
roghnú
Bíonn na déantúsáin is feiliúnaí lehúsáid le páistí bunscoile
• sách láidir le gur féidir leis na páistíiad a láimhseáil go cúramach. Gominic is féidir le páistí go leor ainsint faoi earra ach é a láimhseáilagus a mhothú. Ba cheart páistí amhúineadh le haire a thabhairt dosheanearraí agus le meas a bheithacu orthu. B’fhéidir go gcuirfeadhna páistí is sine spéis sa chaoi adtagann meath ar rudaí de bharraoise agus úsáide: mar shampla,d’fhéadfaí an chaoi a n-éiríonnnuachtáin buí, an chaoi adtréigeann dath fabraicí agus antoradh a bhíonn ar chreimeadh aimscrúdú gan stró san obaireolaíochta
• bainteach le raon leathan deghníomhaíochtaí daonna, cuid acunach luaitear go minic sna foinsíscríofa, mar shampla, trealamh tí,uirlisí feirme, uirlisí lucht ceirde,éadaí, agus trealamh scoile
• gan a bheith chomh sean sin igcónaí. Is féidir earraí a fháil ó napáistí féin agus tá siad seo ar nahearraí is tábhachtaí agus isábhartha ar fad: is féidir le páistíearraí dá gcuid féin—bréagáin nachbhfuil in úsáid a thuilleadh, bailléadaigh, cuimhneacháin,seanchártaí lá breithe srl.—a úsáidlena bhforbairt féin a imscrúdú.
D’fhéadfaí earraí a fháil uathu seo aleanas
• tuismitheoirí, seanaithreacha agusseanmháithreacha, agus gaolta eile na
ndaltaí. Nuair a thugtar faoi stair namuintire d’fhéadfaí tuismitheoirí nógaolta eile a spreagadh le seanearraí athaispeáint nó a thabhairt ar iasachtdo na páistí sa rang
• siopaí mangarae agus stallaí earraíar athdhíol
• oibrithe atá scortha agus achoinnigh, b’fhéidir, uirlisí nó earraía bhain lena gcuid oibre
• iarsmalanna áitiúla a mbeadh sé ar agcumas, b’fhéidir, roinnt earraí athabhairt ar iasacht nó iad athaispeáint do na páistí.
D’fhéadfadh scoil a bheartú earraí denchineál sin a bhailiú in imeacht namblianta agus bailiúchán staire,foireann uirlisí nó iarsmalann bheag achur le chéile a mbeadh teacht air agna ranganna uile sa scoil. Má bhailítearearraí, tá sé tábhachtach oiread eolaisagus is féidir faoina mbunús a fháilagus a thaifeadadh, mar beidh sé sinluachmhar sna blianta atá le teacht.
Bíodh is go bhféadfaí teacht ar earraí ódheireadh na naoú haoise déag agusón bhfichiú haois go réasúnta éasca,b’fhéidir, is annamh a thagtar ar earraíbeaga a bhaineann le tréimhsí níosfaide siar ná sin. Tharlódh, i ngeall ar aluach nó an chuma a bheadh orthu,nach mbeidís feiliúnach don seomraranga pé scéal é. Bíonn macasamhlanua-aimseartha de roinnt earraí tí, marshampla coinnleoirí, meánna agusmeáchain, bréagáin adhmaid, nólampaí Clochaoise, ar díol i siopaímúsaeim agus, más de réir an tsean-nóis a rinneadh iad, d’fhéadfaidís abheith luachmhar sa seomra ranga.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Eiseamláir 11Earra á imscrúdú ranganna 3 agus 4
83Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Réamhrá
D’fhéadfaí an creat atá i gceist leis an eiseamláir seo a úsáid le
déantúsán stairiúil ar bith beagnach. Is maith an smaoineamh é na
céimeanna sa teicníocht seo a úsáid le hearraí comhaimseartha
sula gcuirtear i bhfeidhm iad ar earraí ón am atá thart.
Ba chóir an obair seo a dhéanamh i ngrúpaí beaga, ó cheart,
gach grúpa agus earra amháin á imscrúdú aige. D’fhéadfaí an
ghníomhaíocht seo a úsáid mar chuid den staidéar ar thréimhse
faoi leith nó ar ghné faoi leith den saol fadó. Sa chaoi sin,
thosódh na páistí ar an scrúdú agus eolas faoin gcomhthéacs
acu cheana féin, rud a chabhródh leo an t-earra a mheas agus a
imscrúdú. Os a choinne sin, d’fhéadfaí an ghníomhaíocht a
úsáid le tús a chur le topaic, mar go spreagfadh na ceisteanna
a chuirfeadh na páistí le linn an imscrúdaithe tuilleadh taighde.
Earra á imscrúdú
•breathnaítear ar an earra ach ná déantar tomhas faoi cé atáann
•scrúdaítear an t-earra go géar
láimhseáiltear agus mothaítear é
déantar pictiúr de
caitear machnamh
… ar a chuma fhisiceach, ar a dhéanamh
… ar an bhfeidhm a bhí leis, ar a dhearadh
•baintear tátail as maidir leis na daoine a rinne agus a d’usáidé
•déantar tuilleadh imscrúdaithe air
Céim 1 An t-earra a chur i láthair
Tá an sampla seo bunaithe ar smóladán beag láimhe. Nuair a
chuirtear a leithéid seo d’earra i láthair páistí, déanfaidh go
leor acu iarracht a thomhas cé hé féin. Aontaíonn an chuid is
mó de na scríbhneoirí gur ceart bac a chur leis sin, mar chomh
luath is a dhéantar tomhas ní go héasca a smaoineoidh na
páistí ar rudaí eile a d’fhéadfadh a bheith ann agus ní
dhéanfaidh siad an t-imscrúdú chomh dian agus is gá.
Céim 2 An t-earra a imscrúdú
Má theastaíonn uainn go labhródh déantúsáin linn faoin am atá
thart tá breathnóireacht ghéar agus scrúdú córasach
tábhachtach. Chabhródh sé leis na páistí eolas a chur ar
ghnéithe an smóladáin má láimhseálann siad é, má mhothaíonn
siad é agus má tharraingíonn siad pictiúr de. Le linn dóibh a
bheith á tharraingt ba cheart na páistí a spreagadh leis na
marcanna, na línte agus aon ghnéithe eile a bhreacadh chomh
cruinn agus is féidir leo. D’fhéadfaí lipéid a chur leis na
líníochtaí le gnéithe spéisiúla a nótáil.
Ba cheart páistí a spreagadh le hearraí a scrúdú go córasach
agus le tátail bunaithe ar eolas a bhaint astu. Is féidir anailís a
dhéanamh ar an gcuid is mó de na hearraí ach smaoineamh
orthu seo:
• gnéithe fisiceacha an earra
• an chaoi ar cuireadh an t-earra le chéile
• an riocht ina bhfuil sé
• an fheidhm a bhí leis
• a dhearadh.
Taispeánann an tábla ar an gcéad leathanach eile cén chaoi a
bhféadfaí seo a chur i bhfeidhm ar an smóladán. Mura bhfuil
taithí ag na páistí ar dhéantúsáin a scrúdú, d’fhéadfadh an
múinteoir na ceisteanna a úsáid leis an earra a scrúdú leis an
rang ar fad. Ina dhiaidh sin, d’fhéadfaí cóipeanna de na
ceisteanna a thabhairt do ghrúpaí mar áis tagartha agus le plé
a spreagadh fad is a bheadh earra ar bith á scrúdú.
Céim 3 Tátail a bhaint
Ba cheart go spreagfadh an plé agus an ceistiú na páistí le
smaoineamh faoinar féidir leis an earra a insint dúinn faoi
scileanna, teicneolaíochtaí, foirmeacha ealaíne, obair agus
caitheamh aimsire na ndaoine a d’úsáid é. Mar shampla, bhí an
smóladán ag teastáil ó dhaoine nuair ba iad na coinnle an t-aon
fhoinse solais a bhí acu sa teach. Bíodh is go n-úsáidimid
coinnle inniu ní úsáidimid iad chomh minic sin go mbíonn gá
againn le smóladán.
84
Trí earraí eile a scrúdú, b’fhéidir go dtiocfadh na páistí ar
thuiscint don ualach oibre a bhí le déanamh ag oibrithe tí fadó
agus don chaoi a mbímidne ag brath ar mheaisíní. B’fhéidir go
dtabharfadh an maisiú ar earraí leid faoi spéiseanna agus faoi
chreideamh daoine: mar shampla, b’fhéidir go ndearnadh mugaí
nó plátaí comórtha ar ócáidí móra nó ar chuairteanna daoine
chuig áiteanna áirithe; b’fhéidir go léiríonn crosa ó aimsir na
bPéindlíthe an tábhacht a bhain le hoilithreachtaí do na daoine.
D’fhéadfadh na páistí cuid de na gnéithe sin a phlé níos
iomláine tar éis dóibh deis a bheith acu tuilleadh imscrúdaithe
a dhéanamh ar an earra agus ar an tréimhse lenar bhain sé.
Smóladán
Céim 4 Iarobair
Ba cheart go mbeidís seo ar na gníomhaíochtaí iaroibre:
• tabhairt faoi thuilleadh taighde lena chinntiú gur aithníodh
an t-earra i gceart, mar shampla, trí leabhair, fianaise béil nó
grianghraif a úsáid
• imscrúdú a dhéanamh faoin gcaoi ar tháinig modhanna eile
soilsithe chun cinn
• i gcásanna áirithe, d’fhéadfadh sé cabhrú le páistí ionbhá a
bheith acu le daoine fadó agus leis an saol a bhí acu má
dhéanann siad iarracht na hearraí a úsáid. Mar shampla, má
ardaíonn siad iarann trom smúdála agus é á chur i
gcomparáid le ceann nua-aimseartha b’fhéidir go rachadh sé
i gcion orthu an méid oibre a bhí i ceist sular tháinig ann
don iarann leictreach.
85Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Creat le déantúsáin stairiúla a scrúdú agus é curtha i bhfeidhm ar smóladán
Caitear machnamh le ...
gnéithe fisiceacha
déanamh
riocht
feidhm
dearadh
Tráchtaireacht
Tá dath an airgid ar an smóladán taobh amuigh, ach tá sé dubh
taobh istigh. B’fhéidir go dtabharfadh sé seo le fios gur
coinníodh nó gur cuireadh rud ‘salach’ ann.
Tá cuma crua láidir ar an smóladán. Níl aon inscríbhinní air.
Ba cheart do pháistí foghlaim le gnáthábhair a aicmiú agus a
aithint trí ghníomhaíochtaí sórtála cosúil leo sin atá molta sa
chlár eolaíochta. Is féidir iad a mhúineadh freisin le roinnt gnáth-
theicníochtaí déantúsaíochta a aithint: mar shampla, beidh líne
mhúnla le feiceáil ar earra múnlaithe, beidh cruth rialta ar earra
cré a rinneadh ar roth agus amanna beidh línte le feiceáil air,
bíonn éadaí a rinneadh as fabraicí sníofa éagsúil go maith leo sin
atá cniotáilte.
Tá a rian le feiceáil ar an smóladán go ndearnadh i múnla é, ach
b’fhéidir gur cuireadh an chos leis níos déanaí.
B’fhéidir go léireodh rian caite ar earraí cén bealach ar
úsáideadh iad: mar shampla, má tá rian dubh ar adhmad b’fhéidir
go dtaispeánfadh sin cén áit a mbeirtí air de lámh. Tá sé le
tuiscint as an taobh istigh den smóladán a bheith dubh gur
baineadh úsáid as ar bhealach éigin.
Ach an t-earra a láimhseáil b’fhéidir go rithfeadh sé le duine cén
chaoi ar úsáideadh é: mar shampla, ní shuífidh an smóladán
socair ar dhromchla cothrom mar sin ní fhéadfaí é a úsáid chun
leachtanna a choinneáil. B’fhéidir go gcaithfí coinneal, coinnleoir,
agus an smóladán a thabhairt do pháistí níos óige ag an am
céanna le go mbeadh ar a gcumas an fheidhm a bhí leis a oibriú
amach.
B’fhéidir go dtabharfadh an dath nó an bhailchríoch atá ar roinnt
earraí le fios gur sa teach a d’úsáidtí iad. B’fhéidir go dtabharfadh
maisiú ilchasta le fios gur mar ornáid amháin a bhí sé nó go
ndearnadh é go bhfeicfí é, chomh maith le go n-úsáidfí é.
B’fhéidir go dtabharfadh méid an earra le fios cé acu a raibh fear,
bean nó páiste ceaptha é a úsáid.
Ceisteanna níos deacra iad seo, ach le cleachtadh, b’fhéidir go
bhféadfaí páistí a spreagadh le hearraí a mheas ar an gcaoi sin.
Tá buntáistí soiléire ag miotal seachas ábhair eile i gcás an
smóladáin, agus ba cheart fiafraí de na páistí an gcuireann a
chos agus a mheáchan ar chumas duine é a úsáid go sásúil.
Cuirtear ceisteanna mar ...
Cén dath atá air?
Cad leis is cosúil é?
... cruth, méid
Cén mothú atá ann?
... uigeacht, teocht, meáchan
Cén glór atá aige?
... toll, cling stáin ann, dlúth
An féidir aon inscríbhinní a fheiceáil?
An i bpíosaí a rinneadh é?
... nó in aon phíosa amháin?
An bhfuil aon rian air gur i múnla arinneadh é?
Cad as a rinneadh é?
... adhmad, miotal, cré, plaisteach,fabraic
Ar athraíodh an t-earra nó ar deisíodhé ar bhealach ar bith?
An féidir aon rian a fheiceáil air gomb’fhéidir go ndearnadh dochar dó nógur caitheadh é?
An bhfuil an t-earra iomlán ann?
Cén chaoi ar úsáideadh é, meas tú?
... cad chuige?
Cé a d’úsáid é, meas tú?
Cén áit ar úsáideadh é, meas tú?
An ndéanann sé an obair ar dearadh élena haghaidh go maith?
Ar úsáideadh ábhair a bhí oiriúnachdon earra féin?
An bhfuil sé go hálainn?
An airíonn sé ceart i do lámh?
An mbeadh sé éasca é a úsáid?
Eiseamláir 12 Gníomhaíochtaí agus déantúsáin
86
Ón earra nua-aimseartha go dtí
an seanearraranganna 1 go 6
Féadfar iarraidh ar pháistí earra nua-aimseartha a scrúdú, citeal
leictreach mar shampla, agus leas a bhaint as an gcur chuige a
rianaíodh in Eiseamláir 11 chuige. Ba cheart go ndíreodh an
obair seo a n-aire ar an gcaoi a bhfuil dearadh píosa fearais
nua-aimseartha ag teacht leis an úsáid a bhaintear as nó gan a
bheith ag teacht léi. Ba cheart cúpla seanchiteal a thabhairt
don ghrúpa ansin, mar shampla, citeal leictreach níos sine,
citeal trom a d’úsáidtí ar shorn breosla chruánaigh san am atá
thart, agus citeal dubh iarainn le lámh air a chrochtaí ar an
gcroch os cionn na tine oscailte.
Is féidir tuiscint páistí ar athrú agus ar leanúnachas a fhorbairt ach earraí nua-
aimseartha agus seanearraí a chur i gcomparáid le chéile
D’fhéadfaí iad sin a scrúdú ar an gcaoi chéanna ansin agus na
páistí ag cur na gciteal i gcomparáid le chéile ó thaobh na
mbealaí éagsúla a réitíonn siad an fhadhb chéanna agus a
n-úsáideann siad teicneolaíochtaí éagsúla. Féadfar iarraidh ar
na páistí ansin iad a chur in ord ama agus cúiseanna lenar
roghnaigh siad an t-ord sin a thabhairt. I gcás na bpáistí óga ba
cheart go mbeadh líon na n-earraí an-teoranta—dhá cheann
nó trí cinn i dtosach—agus difríocht shoiléir aoise eatarthu.
De réir mar a éiríonn na páistí níos cumasaí ar earraí a
láimhseáil, féadfar cur le raon na n-earraí agus d’fhéadfadh na
difríochtaí aoise gan a bheith chomh soiléir sin.
Tá go leor samplaí d’fhearas tí ann agus is féidir iad a úsáid ar
an gcaoi chéanna, mar shampla, meaisíní nó fearas níocháin
agus glantóirí cairpéid. I ngach cás cuirfidh taithí an pháiste ar
an sampla comhaimseartha lena t(h)uiscint ar na samplaí a
chuaigh roimhe.
Earraí agus fianaise béil gach rang
D’fhéadfadh gur bealach sármhaith é le fianaise béil a úsáid
agus le cur le tuiscint páistí ar dhéantúsáin iarraidh ar dhuine a
bhfuil taithí aige ar earraí a thaispeáint cén chaoi a n-úsáidtí
iad. In go leor ceantar tuaithe, tá cuimhne ag na seandaoine
fós ar an gcuigeann a dhéanamh de láimh, agus ar na huirlisí a
d’úsáidtí: croca a ligtí don bhainne seasamh ann, cuinneog
agus loine, cláiríní agus ladair ime, srl. Tá teacht orthu sin fós
agus is féidir iad a fheiceáil i músaeim áitiúla. B’fhéidir go
bhféadfadh ceardaithe labhairt leis na páistí faoina gcuid uirlisí
agus faoina gcuid oibre.
Bagáiste ar iarraidh gach rang
Tugann an ghníomhaíocht seo dúshlán na bpáistí oiread eolais
agus is féidir a bhaint as an bhfianaise atá ar fáil agus is féidir í
a chur in oiriúint do gach aoisghrúpa. Cuirtear cás, seaicéad,
sparán, nó mála láimhe i láthair na bpáistí mar earra caillte a
fuarthas. Caithfidh na páistí fíricí a chur le chéile faoin té ar leis
é trí scrúdú a dhéanamh ar a bhfuil ann.
Mar shampla, cé is féidir a fháil amach ó na rudaí seo i seaicéad
fir?
eochracha cairr
ticéad Bus Éireann
buidéal leighis agus ‘S. Ó Máille’ ar lipéad air
léarscáil de chóras na dtraenacha faoi thalamh i Londain, cásspéaclaí agus inscríbhinn air ‘B. Mac Gabhann, Radharceolaí,an Cabhán’
litir dar tús ‘A Dhaid dhil’ agus dar críoch ‘le grá ó Mháire’
vallait (ina bhfuil grianghraf de bhuachaill agus beirt chailíní,cárta teileafóin, agus píosa páipéir le ‘Sinéad Londain 6743826’ scríofa air, agus nótaí airgid de chuid na hÉireann agusnótaí Sasanacha)
Tríd an bplé, ba cheart na páistí a threorú leis na fíricí atá ar
eolas againn agus an tuairimíocht a idirdhealú agus a fháil
amach cén chaoi a bhféadfaí tuilleadh eolais a fháil, ag baint
leasa as na leideanna san fhianaise.
Seandálaíocht ranganna 3 go 6
De réir mar a fhoghlaimíonn na páistí faoi phobail ársa ba chóir
go gcuirfí ar an eolas iad faoi roinnt de na bealaí ina
bhfoghlaimíonn seandálaithe faoi shaol na ndaoine sin.
D’fhéadfadh go mbeadh deis ag na páistí tochailt a fheiceáil dá
n-aimseofaí iarsmaí sa talamh áit éigin sa cheantar. Taispeánann
cuid de na lárionaid léirithe an chaoi a n-úsáidtear fianaise a
bhailíonn seandálaithe le heolas a fháil faoi dhaoine fadó.
Baineann na páistí is sine taitneamh as a bheith ag ‘léamh’ nó ag díchódú pictiúr. Thuas, is féidir an
fíor ar Bhreac Mhaodhóg (clúdach leabhar ón aonú nó ón dóú haois déag) a aithint mar chléireach
mar go bhfuil leabhar ina lámh aige.
Pictiúir agus grianghraif
87Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
An seansaol i bpictiúir
Cineálacha fianaise iad pictiúir agusgrianghraif atá an-oiriúnach do pháistíbunscoile, mar
• is féidir iad a úsáid le páistí de gachaois agus de gach leibhéal cumais,mar seachnaítear deacrachtaí abhaineann le léitheoireacht
• is féidir iad a fhí isteach igcineálacha éagsúla ceachta: isféidir leis an rang ar fad iad a phlémá mhéadaítear iad ar chairt nó lecabhair osteilgeora, nó is féidir iad aúsáid le grúpaí beaga nó le daoineaonair
• tugann siad deiseanna domhúinteoirí scileanna ardleibhéilcritice mar thátal agus aithintclaonta a thabhairt chun cinn—scileanna a d’fhéadfadh a bheithdeacair a chur i bhfeidhm i gcásfoinsí faisnéiseacha.
Péinteálacha agus líníochtaí
Tá raon leathan péinteálacha aguslíníochtaí a bhaineann le go leortréimhsí staire ar fáil. Tá míbhuntáistíáirithe ag baint le péinteálacha aguslíníochtaí mar fhoinsí: tá siad an-roghnaitheach, taispeánann siaddaoine saibhre i bhfad níos minice nádaoine bochta, agus is minic a bhfuiliontu curtha as a riocht ag anealaíontóir chun go dtaitneodh sé leisan té sa phéinteáil nó leis an bpátrúntrí fhreastal ar a d(h)íomas sin nó chunráiteas polaitiúil nó creidimh nó ráiteasde shaghas éigin eile a dhéanamh. Os achoinne sin, tig leis na péinteálacha goleor eolais a thabhairt. Tig leo léargasa thabhairt don pháiste ar an gcaoi araibh an saol fadó. Chomh maith leissin, is féidir na páistí is sine amhúineadh le pictiúr a ‘léamh’ agus lecuid de na gnásanna agus de nahíomhánna a d’úsáid ealaíontóirí lehábhair áirithe a chur in iúl a aithint.
Tá péinteálacha sármhaithe ón am atáthart le fáil ar bhealaí éagsúla agus ganoiread sin costais:
• foilsíonn go leor dánlann agus tithestairiúla cóipeanna dá bhfuil acu ibhfoirm sleamhnán, cártaí poist,póstaer, agus leabhar
• bíonn féilirí ar fáil go minic ódhánlanna, ó chomhlachtaí, agus óinstitiúidí eile
Pic
tiú
ir agus g
rianghra
if
Is minic a cuireadh sceitse d’fhoirgneamh i lámh fir in iúl gur ailtire a bhí
ann, mar atá le feiceáil sa Phortráid de James Gandon le William Cuming
agus Tilly Kettle, thíos. I measc na ngnásanna eile a bhí ann bhí leabhair
agus róbaí dubha chun fear léannta nó dlíodóir a chur in iúl, coróin le
haghaidh banríona nó rí, srl.
88
.
• cé go mbíonn leabhair ealaíne aguscláir thaispeántais costasach gominic, bíonn a bhformhór ar fáil óna leabharlanna áitiúla
• bíonn cóipeanna de phriontaí ódhánlanna náisiúnta agus ódhánlanna eile agus frámaí orthu lefáil ar iasacht ó roinnt leabharlann
• bíonn go leor pictiúr le fáil idtéacsleabhair agus i leabhairthagartha
• tá níos mó is níos mó dánlann ann achuireann a gcuid bailiúchán ar fáilar an idirlíon nó ar dhlúthdhiosca
• go minic is féidir le páistí breathnúar an bpictiúr sa dánlann nó sateach ina bhfuil sé ar taispeáint,agus is minic gurb é sin an curchuige is éifeachtaí.
Nuair a bhíonn ceacht ranga ar siúl isfearr a fheileann rudaí ar féidir iad afháil i bhfoirm póstaeir nó féilire nóatá le fáil sna téacsleabhair. D’fhéadfaípictiúir níos lú a úsáid le grúpaí. Má tábaint ag líníocht nó ag péinteáiláirithe leis an gceantar agus dábhféadfaí úsáid a bhaint aisti sa scoil,b’fhéidir go mbeadh dánlann sástagrianghraf a dhéanamh di agus cóipmhór di a dhéanamh. Ach is seirbhíschostasach í sin de ghnáth.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
89Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Grianghraif
Thosaigh an ghrianghrafadóireacht ilár an chéid seo caite. I dtosach báireba phróiseas mall achrannach í, achbhí sí i bhfad níos solúbtha agus níossaoire ná an phéintéireacht. Tógadhan-chuid grianghraf agus cuireadhbailiúcháin ollmhóra le chéile i rith andara leath den naoú haois déag (goháirithe sa cheathrú dheireanach) agusi rith na fichiú haoise. Tá na míltepriontaí ón naoú haois déag agus ónbhfichiú haois i gCnuasach Lawrenceagus i gCnuasach Poole sa LeabharlannNáisiúnta agus i gcnuasaigh eile,Cnuasach an Athar Browne, marshampla.
De réir mar a tháinig laghdú ar chostasna grianghrafadóireachta agus de réirmar a d’fheabhsaigh an teicneolaíocht,bhí an ghrianghrafadóireacht ar fáil doníos mó is níos mó daoine agus bhíníos lú scile ag teastáil. Is mó an seans,mar sin, go dtaispeánfaidh grianghraifsaol na ngnáthdhaoine. Ní hamháinsin ach is fusa teacht orthu: is minic abhíonn radhairc ar bhailte agus archeantair eile as Cnuasach Lawrence lefáil i siopaí pictiúr agus i siopaítroscáin. Is féidir teacht orthu gominic freisin i leabhair ghrianghraf, ileabhair staire áitiúla, i bhféilirí, agus ibpóstaeir.
Pic
tiú
ir agus g
rianghra
if
Éisc á leasú i gCliara, Contae Mhaigh Eo. D’fhéadfaí an grianghraf seo a úsáid chun na gnéithe éagsúla den obair a
phlé: breith ar na héisc sna heangaí, iad a iompar i gcliabh ar an ngualainn, iad a ghlanadh is a shailleadh (chun
tosaigh ar clé) agus a chur i mbairillí. Tugann líon na mbairillí tuairim den tábhacht a bhain leis an ngnó.
90
Foinsí pictiúrtha eile
Ní mór a mheabhrú go bhfuil go leorcineálacha eile íomhánna agus meán igceist le foinsí pictiúrtha. D’fhéadfaí iadseo a leanas a chur san áireamh: samplaíd’ealaín luath ar nós í sin a rinne pobailna Clochaoise in uaimheanna indeisceart na Fraince agus sa Spáinn,péinteálacha a rinneadh mar mhaisiú arthuamaí ar nós iad sin taobh istigh dena pirimidí, maisiú ar shoithí cré,íomhánna gloine daite, dealbha, agusfiú cártaí poist agus fógraí.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Insíonn tuamaí, tuama Phiarais Óig de Buitléir i Mainistir Chill Chúile i gCo. Thiobraid Árann mar shampla, go leor dúinn faoi éadaí agus faoi chreideamh.
91Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Pic
tiú
ir agus g
rianghra
if
Oideachas sa tSean-Ghréig mar a léiríodh ar shoithí cré é.
Eiseamláir 13Pictiúr a úsáid ranganna 1 go 4
92
Réamhrá
Is féidir léaráidí a úsáid chun eolas bunúsach faoi thréimhse a
fháil. Bheadh an ghníomhaíocht seo a leanas feiliúnach mar
chuid den obair le ranganna 3 agus 4 ar an saol san ochtú haois
déag, ach d’fhéadfaí gnéithe de a úsáid le páistí níos óige ná sin.
Céim 1 Cad as a dtagann an pictiúr?
D’fhéadfadh an múinteoir an pictiúr a chur i láthair agus a
phríomhghnéithe a mhíniú: an tsráid, an droichead
(d’fhéadfadh go mbeadh mearbhall ar pháistí faoi seo) agus
sráid eile níos faide ar shiúl.
Más sa seomra ranga dóibh, d’fhéadfadh an múinteoir a mhíniú
do na páistí faoi bhunús an phictiúir agus faoin dáta a rinneadh
é. Ach má bhíonn na páistí ag scrúdú an phictiúir go
neamhspleách (agus iad ag úsáid cárta oibre i ndánlann cuir i
gcás) ba cheart iad a spreagadh le hainm an ealaíontóra, a
d(h)átaí breithe agus báis agus dáta agus teideal an phrionta
nó na péinteála a lorg dóibh féin. Ba cheart an nós sin a
chothú mar is fiúntaí an phéinteáil mar fhoinse fianaise más rud
é gur pictiúr comhaimseartha é.
Céim 2 Grinnbhreathnú
Ba cheart go gcabhródh ceistiú agus plé le páistí breathnú go
grinn ar an bpictiúr agus eolas faoin saol ag an am a fháil
amach. D’fhéadfadh na ceisteanna:
‘View from Capel Street’ as ‘A Picturesque and Descriptive View of the City of Dublin’ (1799). Tá priontaí Malton le fáil go coitianta mar phóstaeir agus is minic a
fheictear iad i leabhair faoi Bhaile Átha Cliath.
93Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
• díriú ar an obair atá á déanamh ag daoine
bean ag iompar ciseáin ar a ceann
saighdiúirí ag marcaíocht ar chapaill
daoine ag siúl
lastóir lampaí ag lasadh nó ag deisiú lampa
• aire a dhíriú ar an gcineál sráide a léirítear. Sráid tráchtála le
siopaí agus oifigí ba ea Sráid Chéipil.
Cén foirgneamh atá ar chúinne na sráide?(oifig chrannchuir)
Cad iad na foirgnimh eile sa tsráid? (siopaí, agus ceann acu
agus an focal ‘Burton’ os cionn na bhfuinneog; san ochtú
haois déag chiallaigh an focal ‘burton’ leabhar beag, cé go
bhféadfadh gur sloinne é freisin)
• oiread modhanna taistil agus iompair agus is féidir a aithint
sa phictiúr
• éadaí na ndaoine a chur i gcomparáid agus i gcodarsnacht le
chéile
• tátail a bhaint
Cén fáth a bhfuil na daoine tar éis teacht chuig an tsráid?
Cuir an bhean agus an páiste i gcomparáid leis an seanfhear
agus an páiste. Cad is féidir a rá fúthu? bocht/saibhir
An raibh mórán daoine bochta i mBaile Átha Cliath?
Cén chaoi ar phléigh na daoine saibhre leo (tá neamhshuim á
déanamh d’fhear déirce amháin ar a laghad)
Cén fáth ar áit mhaith é Sráid Chéipil do lucht déirce, meas
tú?
Céim 3 Iarobair
D’fhéadfaí an obair seo a threisiú trí:
• garlíníocht a dhéanamh de ghné nó dhó sa phictiúr, mar
shampla duine de na daoine atá ann
• na foirgnimh a scrúdú. De réir mar atá na páistí ag imscrúdú
stíleanna foirgneamh san ochtú haois déag, d’fhéadfaidís
athscrúdú a dhéanamh ar an bprionta féachaint an bhfuil
aon ghnéithe tipiciúla den tréimhse le feiceáil, mar shampla
cruinneachán an Mhalartáin Ríoga sa chúlra (Halla na
Cathrach anois), fuinneoga Seoirseacha, brící agus ábhair
thógála eile
• scríbhneoireacht chruthaitheach. Mar shampla
an comhrá idir na mná
scéal an fhir dhéirce
comhrá idir an páiste, an bhean leis an gciseán, agus fear an
chloig
cuntas an gharsúin bhig ar a lá i mBaile Átha Cliath.
Family Portrait le Philip Hussey (pictiúr de mhuintir Corbally, Ráth Béil, Co. Bhaile Átha Cliath,is dócha c. 1770) agus Portráid de Mhuintir Bateson as Doire (1762),
leis an ealaíontóir céanna. Is féidir deiseanna a chur ar fáil do pháistí ráitis ghinearálta a dhéanamh má chuirtear dhá phictiúr faoi thopaicí atá cosúil le chéile i
gcomparáid le chéile. Bheadh an ghníomhaíocht seo spéisiúil mar ghníomhaíocht iaroibre tar éis na gníomhaíochta sa mhír roimhe seo. Tá na pictiúir le fáil i leabhair
chlóbhuailte agus bheidís oiriúnach le haghaidh teagaisc grúpa.
Eiseamláir 14Dhá phictiúr a chur i gcomparáid le chéile ranganna 1 go dtí 6
94
95Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Céim 1 Cad as a dtagann na pictiúir?
Taispeánann an múinteoir na portráidí teaghlaigh ar an
leathanach thall. Tá an suíomh (taobh istigh de theach san
ochtú haois déag) agus an t-ábhar (grúpaí agus radhairc
theaghlaigh) mar a chéile. Trí na teidil srl. a scrúdú, ba cheart
aird na bpáistí is sine a dhíriú ar dhátaí na bpictiúr, atá
cóngarach go maith dá chéile. Ba cheart dóibh a bhunú go
ndearnadh na péinteálacha nuair a bhí na daoine fós beo.
Céim 2 Grinnbhreathnú
Sa phlé agus sa cheistiú ba cheart
• príomhghnéithe na bpictiúr a shoiléiriú
an áit a bhfuil na daoine, a bhfuil ar siúl acu
an chaoi a mbeadh a fhios againn gur péinteáladh iad ag anam céanna (mar shampla tá na cathaoireacha agus nahéadaí cosúil le chéile)
• a fháil amach cé hiad atá léirithe sna portráidí agus an gaol
atá acu le chéile: Mrs Bateson agus a ceathrar páistí; fear, a
bhean, agus a mbeirt pháistí (Muintir Corbally, is dócha)
Toisc portráid amháin a bheith gan teideal, níl aon fhianaisescríofa ag na páistí faoin ngaol atá ag na daoine saphortráid le chéile.
Cén fáth a gceapann siad gur iníonacha leis an bhfear agusleis an mbean na páistí atá sa phictiúr? Toisc go bhfuil greimag an máthair ar dhuine de na páistí, b’fhéidir; d’fhéadfadhgo ndéarfadh cuid de na páistí gur minic a péintéaladhpictiúr de theaghlach.
I gcás portráid Mhuintir Bateson, b’fhéidir go ndéarfadh napáistí go mb’fhéidir gur deartháireacha iad na buachaillí margo bhfuil siad cosúil le chéile; chomh maith leis sin, tá aniníon an-chosúil lena máthair.
• éadaí an fhir agus na mbuachaillí a scrúdú
Cad iad na príomhbhaill éadaigh?
Cén difear atá idir éadaí na mbuachaillí agus éadaí an fhir?
Tá casóga fada á gcaitheamh acu ar fad. Cad a insíonn sésin dúinn faoina dtithe?
• éadaí na mban agus na gcailíní a scrúdú agus a chur i
gcomparáid agus na páistí a spreagadh le tátail a bhaint faoi
stádas na dteaghlach
• a iarraidh ar na páistí a n-insíonn na pictiúir dúinn faoi
chaitheamh aimsire agus spéiseanna na ndaoine seo a fháil
amach
spéis sa cheol (fliúiteanna Sasanacha i lámha na mbuachaillí,bileog cheoil i lámh na máthar, uirlis, cruitchorda, b’fhéidir, sachúlra), peataí (madraí sa dá phictiúr)
bláthanna (sa chiseán agus sna ceannbhearta).
Céim 3 Iarobair
D’fhéadfadh go mbeadh cuid de na gníomhaíochtaí a moladh
roimhe seo san áireamh anseo.
• líníocht a tharraingt nó samhail a dhéanamh de na héadaí
• éisteacht le píosa ceoil ón ochtú haois déag (nó é a sheinm,
b’fhéidir)
• breathnú ar phictiúir de dhaoine eile de chuid na hochtú
haoise déag, daoine ó ghrúpaí sóisialta eile san áireamh, mar
shampla tithe na mbocht mar atá siad sin léirithe in Tour ofIreland le Arthur Young a chur i gcomparáid leis na portráidí
thuas.
Dhá radharc ar an tsráid chéanna: Inis Ceithleann ag tús na fichiú haoise mar atá i ngrianghraf i
gCnuasach Lawrence i gceann acu agus an radharc céanna i ngrianghraf a glacadh i 1990-1 mar chuid
de Thionscadal Lawrence sa cheann eile
96
Athrú agus leanúnachas trí
ghrianghraif
D’fhéadfadh gur bealach iontach é leseans a thabhairt do pháistí díriú arathrú agus leanúnachas ligean dóibhgrianghraf nó pictiúr de radharc sanam atá thart a chur i gcomparáid leisan gcuma atá ar an áit chéanna sa láatá inniu ann. Tá grianghraif asCnuasach Lawrence agus priontaí asfoinsí éagsúla an-oiriúnach donchineál sin gníomhaíochta, agus inóchaidí an chéid seo atógadhgrianghraf de bhreis agus míle de naháiteanna sin atá i gceist sabhailiúchán mar chuid de ThionscadalLawrence.
D’fhéadfaí seanghrianghraf a chur igcomparáid le grianghrafcomhaimseartha de radharc a thóg anmúinteoir. D’fhéadfaí iad sin a scrúdúsa rang nó a chur i mbileog riain sachaoi is go bhféadfadh na páistí anseanghrianghraf a chur i gcomparáidleis an áit mar atá inniu.
Is grinne a bhreathnódh na páistí dándíreofaí a n-aire, sa chéad áit, arrudaí nó ar ghnéithe faoi leith saradharc, mar shampla tithe nó siopaífaoi leith, gnéithe faoi leith dentroscán sráide, nó modhanna iompairfaoi leith. Ba cheart don cheistiú agusdon phlé aire a dhíriú ar ghnéithe atáathraithe ach chomh maith céanna arghnéithe a d’fhan mar a bhí. Is minicnach dtagann athrú ar leibhéiluachtaracha tithe i mbailte, bíodh isgo n-athraíonn an chuid sin atá arleibhéal na sráide. B’fhéidir gurcuireadh díon slinne in áit ceann tuíach go bhfuil airde na bhfoirgneamhmar a chéile i gcónaí.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
97Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ní bhíonn grianghraif an-ársa agteastáil le haghaidh ceachta densaghas seo. Is féidir obair mhaith adhéanamh ach rudaí i ngrianghraif atáréasúnta nua-aimseartha a chur igcomparáid leis an gcaoi a bhfuil siadfaoi láthair: mar shampla, is minic abheidh troscán, an taobh amuigh denteach, an gairdín, nó carr, le feiceáil igcúlra grianghraif den teaghlach agusb’fhéidir gur athraíodh iad sin ar fad. Igceantair chathracha atá ag fás go tapab’fhéidir gur tháinig athrú réasúntatapa ar an timpeallacht. Más féidir,b’fhéidir go smaoineodh scoileanna nómúinteoirí ar chuid de na hathruithe athaifeadadh de réir mar a tharlaíonnsiad ionas go mbeidh taifeadgrianghrafach ar fáil d’obair staireamach anseo.
B’fhéidir go mbeadh siad seo i meascna ngníomhaíochtaí iaroibre, goháirithe i gcás na bpáistí is sine agus igcás grianghraf de cheantairchathracha:
• grianghraif a mheaitseáil leléarscáileanna de chuid naSuirbhéireachta Ordanáis dencheantar
• foirgnimh agus gnéithe a tháinigslán agus arbh fhiú iad a chaomhnúa aithint
• foirgnimh agus forbairtí eile nachbhfuil ag teacht lena dtimpeallacht aaithint.
Pic
tiú
ir agus g
rianghra
if
Píosa beag de The Last In le William Mulready (Gailearaí Náisiúnta na hÉireann)
Scoil scairte a úsáideadh mar léaráid le Traits and Stories of the Irish Peasantry le William Carleton
98
Claonadh agus cruinneas i
bpictiúir
Ba cheart na páistí is sine a chur ar an-airdeall faoin gclaonadh a bhíodh igceist go minic in obair ealaíontóirísan am atá thart agus faoin gcontúirt
atá ag baint leis sin ó thaobh an staraíde. Má chuirtear an radharc ar scoilscairte atá mar shuíomh leis an eachtraatá i gceist in The Last In le WilliamMulready, agus an scigphictiúr de scoilscairte a úsáideadh mar léaráid leTraits and Stories of the Irish Peasantry leWilliam Carleton, i gcomparáid lechéile, ba cheart go léireofaí an áibhéilatá sa dara ceann.
Taispeánann an dá radharc an chumaneamh-mhaisithe a bhí ar na seomraíscoile agus an neamheagar a bhí agbaint leis na scoileanna seo, de réircosúlachta. Ní bhíodh teagasc ranga náteagasc grúpa in úsáid sna scoileannaseo. Ach de bhrí go ndearnadh léaráidCarleton i gcomhair lucht léiteneamhbháúil i Sasana, léiríonn sé aneaspa ordúlachta mar chíréib agus marbhrúidiúlacht. D’fhéadfaí páistí a bhfuilobair áirithe críochnaithe acu ar nascoileanna scairte a threorú le plé adhéanamh ar an bhfáth a raibh cumaneamheagraithe ar na seomraí dar lecuairteoirí as Sasana agus as áiteannaeile (bhí taithí acu ar dhaltaí a fheiceáili scoileanna do dhaoine bochta agusiad ina suí i sraitheanna eagraithe)agus ar an bhfáth a ndearnadh áibhéilair sin sa dara pictiúr.
D’fhéadfaí páistí a spreagadh, chomhmaith, le smaoineamh ar chruinneasgrianghraf scoile agus grianghrafleathfhoirmiúil eile mar fhianaise ardhreach agus ar éadaí páistí. Máiarrtar ar pháistí smaoineamh ar anullmhúchán a dhéanann siad féin lehaghaidh grianghraf scoile an laeinniu, b’fhéidir go spreagfaí iad leis angceist a chur an mbíodh na páistí snaseanghrianghraif gléasta i gcónaí ar angcaoi sin.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Ag baint leasa as antimpeallacht
99Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
An timpeallacht áitiúil a
iniúchadh
Ceann de na foinsí fianaise istábhachtaí faoin am atá thart ná antimpeallacht ina maireann na páistí.Amanna, bheadh fonn orainn a rá, ‘níldada tábhachtach anseo,’ ach is iadgníomhartha, riachtanais, spéiseannadaoine san am atá thart a mhúnlaighfoirgnimh, bóithre, ballaí agus gnéithe‘coitianta’ eile na timpeallachta, idirnádúrtha agus thógtha. Is beag bailenó ceantar tuaithe nár tháinig athrúsuntasach air sa naoú haois déag agussan fhichiú haois. Tá rian nan-athruithe seo le feiceáil sna gnéithefisiceacha agus is foinse stairiúilluachmhar iad ar féidir teacht orthu gohéasca. Leagann an curaclam béim ar athábhachtaí atá sé go ndéanfadh páistíimscrúdú críochnúil ar a gceantar féin.
Trí iniúchadh córasach a dhéanamh aran timpeallacht áitiúil is féidir
• an staidéar ar imeachtaí áitiúla agusar dhaoine áitiúla agus ar a stílmhaireachtála a thabhairtcóngarach don pháiste agus adhéanamh inbhraite dó/di
• spéis i ngnéithe an cheantair áitiúila spreagadh
• feasach aeistéitiúil an pháiste aspreagadh
• freagracht i leith chúram agusshaibhriú na timpeallachta áitiúla achothú
• cur le mothú ionannais an pháistelena (h)áit dhúchais
• deiseanna iontacha a chur ar fáil igcomhair staidéar comhtháite
• úsáid raon leathan scileanna staireagus scileanna eile a spreagadh.
Ag b
ain
t le
asa a
s a
n t
imp
ealla
cht
Eiseamláir 15Rianta agus treoracha oibre faoi stiúir
100
Réamhrá
Bealach an-éifeachtach le hiniúchadh ar an timpeallacht a
eagrú ná treoracha oibre faoi stiúir nó cártaí oibre nó leabhráin
riain a úsáid. Ba cheart leas a bhaint as na leabhráin riain seo
chun struchtúr a chur ar an mbreathnóireacht agus ar na
himscrúduithe a dhéanfaidh an páiste ina t(h)impeallacht.
Bíonn rianta an-solúbtha. D’fhéadfaí go leor de ghnéithe na
timpeallachta a úsáid mar bhonn le rian agus bíonn rianta
úsáideach i suímh eile agus i réimsí eile den churaclam. Ar na
téamaí atá oiriúnach le haghaidh rianta tá:
• limistéar beag i ngarthimpeallacht na scoile, mar shampla
cuid de shráid, séipéal nó reilig, muileann, lochán nó abhainn
• limistéar níos leithne i mbaile, mar shampla roinnt sráideanna
nó cearnóg
• téama mar dhearadh tithe, troscán sráide, nó droichid
• tréimhse staire, mar shampla rae tithe agus siopaí de chuid
na naoú haoise déag den chineál atá le fáil in go leor bailte
beaga
• siúlóid i gceantar tuaithe a thabharfadh deis do na páistí
stíleanna éagsúla na gclaíocha nó na bhfálta teorann a
bhreathnú (mar fhallaí, sconsaí, fhálta sceach), athruithe in
úsáid páirceanna agus talaimh, flóra agus fána
• suíomh nó teach stairiúil
• taispeántas i músaem nó i ndánlann.
Céim 1 Taighde cúlra
Tá taighde bunaidh agus ullmhúchán maith riachtanach má tá
an timpeallacht áitiúil le húsáid go sásúil. Tabharfaidh na
míreanna Conas ceantar na scoile a chuimsiú sa chlár agus
Tacaíocht i gcomhair an chur i bhfeidhm a aimsiú agus an liosta
foinsí i gcomhair na staire áitiúla san Aguisín leideanna
úsáideacha faoin áit ba cheart tosú chun eolas a chur ar an
timpeallacht.
Ba cheart a mheabhrú i gcónaí go mb’fhéidir go léireodh
gnéithe áirithe i mbaile nó i dtírdhreach gnéithe d’fhorbairtí
stairiúla níos leithne, bíodh is nach bhfuil aon fhoirgneamh nó
eile ann a bhfuil tábhacht mhór náisiúnta leis. Mar shampla,
b’fhéidir go spreagfadh muileann tréigthe nó stáisiún traenach
nach n-úsáidtear níos mó plé ar athruithe i gcúrsaí oibre agus
iompair: tig le ráth nó lios comhlánú a dhéanamh ar staidéar ar
an tréimhse Cheilteach. Cabhróidh sé chun rudaí a d’fhéadfadh
a bheith spéisiúil a aithint má thugtar cuairt ar an áit agus má
shiúltar tríd, in éineacht le múinteoir eile, b’fhéidir, agus le
duine a bhfuil cónaí air/uirthi san áit le fada.
Céim 2 Obair sa seomra ranga
Bainfidh páistí i bhfad níos mó tairbhe as cuairt a thabhairt ar
áit sa timpeallacht má bhíonn eolas cúlra acu ar an tréimhse nó
ar an gcineál ruda a bhfuil baint ag an áit sin leo. Mar shampla,
dá mbeidís le dul i ngleic le foirgneamh de chuid deireadh na
hochtú haoise déag nó tús na naoú haoise déag, ar nós teach
cúirte nó teach margaidh, bheadh sé tairbheach roinnt oibre a
bheith déanta roimh ré ar ghnéithe tipiciúla na bhfoirgneamh
sin.
Céim 3 An leabhrán riain a dhearadh agus a phleanáil
Nuair a bhíonn cinneadh déanta faoi théama agus ábhar an
leabhráin riain, ba cheart an bealach a leagan amach agus na
tascanna a dhearadh. Ní ceart go mbeadh an cúrsa rófhada.
Glactar leis go gcuirfeadh siúlóid 10-15 nóiméad dóthain oibre
ar fáil le rang 5 nó a 6 a choinneáil gníomhach ar feadh uair an
chloig ar a laghad (am siúlóide san áireamh). Is léir go
gcaithfear an t-achar ama agus an t-achar siúlóide a laghdú i
gcás grúpaí páistí níos óige.
Ba cheart go mbeadh na bealaí a bheadh le siúl réasúnta saor
ó thrácht agus go mbeidís sábháilte. Ní gá ceantair uirbeacha a
chur as an áireamh, ach caithfear áiteanna a mbíonn plód mór
iontu, tráthanna nuair a bhíonn sé an-ghnóthach, crosairí
contúirteacha srl., a sheachaint. Is fearr an rian a bheith
timpeallach seachas dul ar aghaidh go díreach.
Ba cheart na tascanna sa leabhrán riain a roghnú ar shlí gur
gníomhaíocht thaitneamhach agus thairbheach a bheidh ann
cuairt a thabhairt sa timpeallacht agus an timpeallacht a
iniúchadh. Ní mór éagsúlacht chuí a bheith sna tascanna má tá
na páistí le raon leathan scileanna a fhorbairt.
Ba chóir go spreagfadh na tascanna páistí le
• rudaí agus gnéithe a casadh orthu i gcomhthéacs eile a
aithint. Mar shampla, má d’fhoghlaim na páistí faoi ghnéithe
d’fhoirgnimh de chuid na hochtú haoise déag, b’fhéidir go
n-iarrfaí orthu cuid de na gnéithe sin a aithint ar
fhoirgneamh a bheadh ar bhealach an riain
101Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ba cheart go spreagfadh na tascanna i leabhráin
riain nó i dtreoracha oibre páistí le:
• nithe agus gnéithe a aithint
• grinnbhreathnóireacht a dhéanamh
• fíricí agus mionsonraí a bhailiú agus a chlárú
• eolas a rangú
• samplaí d’athrú agus de leanúnachas a thabhairt faoideara
• tátail a bhaint as an bhfianaise
• scileanna meastacháin, tomhais, agus cláraithe a úsáid
• comhoibriú le chéile
• feasacht aeistéitiúil ar an timpeallacht a fhorbairt
• meas a bheith acu ar an timpeallacht agus aire athabhairt di.
• grinnbhreathnóireacht a dhéanamh. Siúlann go leor againn
thart sa timpeallacht go minic agus ní ‘fheicimid’ na gnéithe
spéisiúla a bhíonn ann in aon chor. Ba cheart do na
treoracha ar an mbileog riain na páistí a spreagadh le
breathnú suas (is minic a bhíonn leibhéil uachtaracha na
bhfoirgneamh slán gan athrú), le mionsonraí a bhreacadh trí
líníocht a dhéanamh (rud atá níos sásúla ná taifead scríofa
go minic), le rudaí a bhíonn liostaithe ar an mbileog ach
nach féidir a fheiceáil ar an gcéad amharc a chuardach (mar
shampla miondearadh ar bhoschrann dorais nó inscríbhinn ar
fhoirgneamh).
Bealach an-mhaith leis sin a dhéanamh sceitse neamhiomlán
de rud a chur ar fáil agus iarraidh ar na páistí an líníocht a
chríochnú. Féadfaidh tasc den chineál sin cabhrú leo chun a
fheiceáil cén chaoi a ndearnadh rud nó cén chaoi a
n-oibríonn sé. Mar shampla, d’fhéadfaí iarraidh ar pháistí
lámh a líonadh isteach ar phictiúr de chaidéal chun é a
chríochnú
• fíricí agus sonraí a gcastar orthu a bhailiú agus a chlárú.
D’fhéadfaí iad seo a fháil ó bheith ag breathnú, ó
mheastacháin a dhéanamh, ó lipéid agus ó fhógraí ar
fhoirgnimh, ó chomharthaí bóthair, ó ainmchláir sráideanna
nó ó fhógraí. I gcás taispeántas is féidir eolas a fháil as
treoirleabhair agus ar na lipéid a chuireann an músaem le
rudaí. I gcás páistí óga, ba cheart an gá le habairtí agus le
clárú fada scríofa a laghdú: ba cheart gur leor ‘cuir tic sa
bhosca’ nó ‘líon an bhearna’.
I gcuid de na tascanna, ba cheart na páistí a spreagadh chun
eolas a bhailiú a d’fhéadfaí a úsáid chun tuilleadh oibre agus
anailís a dhéanamh nuair a d’fhillfidís ar an seomra ranga.
• eolas a rangú. Má chuirtear treoir ar na páistí le bheith ag
faire do phatrúin nó do ghnéithe faoi leith, b’fhéidir go
bhféadfaidís tosú ar rudaí sa timpeallacht a rangú. Mar
shampla, d’fhéadfadh gurbh é a bheadh i gceist le tasc
amháin go scrúdódh na páistí na sonraí ar éadan siopa de
chuid deireadh na naoú haoise déag, a fuinneoga leathana
taispeána agus an fráma snoite adhmaid thart orthu, an
litreoireacht throm, na dallóga a tharraingítí anuas, agus an
doras ar leith in aice leis i gcomhair an tí. Ach tuilleadh
imscrúdaithe a dhéanamh, b’fhéidir go dtosódh an páiste ag
tabhairt faoi deara go bhfuil na gnéithe sin ag baint le
foirgnimh eile agus ar an gcaoi sin á rangú mar fhoirgnimh a
bhaineann leis an tréimhse chéanna. Is féidir go leor gnéithe
eile a úsáid mar chritéir rangaithe: simnéithe ar thithe, cruth
agus toisí fuinneog, na hábhair thógála a úsáideadh do na
ballaí agus do na díonta agus a ndathanna, méid na
bpáirceanna agus na cineálacha éagsúla claíocha teorann
• samplaí d’athrú agus de leanúnachas a thabhairt faoi deara.
Ach an rian a leanúint, b’fhéidir go dtiocfadh na páistí chuig
ionad faire a thaispeántar i seanphéinteáil nó i
seanghrianghraf agus d’fhéadfaidís comparáid a dhéanamh.
D’fhéadfaí cuid de na hathruithe—agus cuid de na
cúiseanna a d’fhéadfadh a bhí leo—a chlárú. (Féach na
míreanna faoi Pictiúr agus grianghraif, lch 87-89.)
102
• tátail a bhaint as an bhfianaise atá ar fáil. Mar shampla, má
iarrtar ar na páistí líon na simnéithe ar na díonta a
chomhaireamh, b’fhéidir go n-iarrfaí orthu tuairim a
chaitheamh faoina n-insíonn sin dúinn faoi líon na dtinteán
sna tithe agus an bhféadfadh go n-inseodh sé sin aon rud
dúinn faoi líon na seomraí sna foirgnimh. Ach ainmneacha na
sráideanna, na mbóithre, na bpáirceanna agus na ngnéithe
eile a scrúdú, b’fhéidir go n-éireodh leis na páistí roinnt tátal
a bhaint faoi cad a bhíodh ar siúl sna háiteanna sin fadó.
Mar shampla, b’fhéidir gur beag an bhaint atá ag ‘Sráid an
Mhargaidh’, ‘Bóthar an Iarnróid’, ‘an Tuairín’ ‘Poll an Lín’ lena
dtarlaíonn sa lá atá inniu ann, agus is foinsí tábhachtacha
fianaise iad faoi shaol daoine fadó
• scileanna eile a úsáid, ar nós le léamh léarscáileanna,
meastúchán, tomhas, agus clárú
• scileanna comhoibrithe agus comhair a fhorbairt.
Tátail a bhaint as fianaise: cad a insíonn scríobán bróg dúinn faoin mbail a
bhíodh ar na sráideanna fadó?
Trealamh a bheadh úsáideach don pháiste agus é/í
ag iniúchadh na timpeallachta
• pinn luaidhe (ní oirfeadh peann gránbhiorach mar ní
scríobhfadh sé nuair a bheadh sé fliuch)
• leabhrán riain
• ceamara simplí má bhíonn a leithéid ar fáil
• páipéar agus criáin sa bhreis le cuimilteáin a dhéanamh
de rudaí spéisiúla
• téipthaifeadán chun fuaimeanna mar fhuaim rotha
mhuilinn, trácht, cling cloig srl. a thaifeadadh
• mála droma beag nó a leithéid chun rudaí a iompar
agus na lámha a fhágáil saor
• cóta uiscedhíonach!
Is é is fearr, is dócha, na tascanna sa leabhrán a eagrú i roinnt
céimeanna nó stopanna faoi leith. Ba cheart smaoineamh,
chomh maith, ar na tascanna a ghrádú, go háirithe más grúpa
as comhrang a bhíonn i gceist. Mar shampla, d’fhéadfaí réiltín a
chur leis na ceisteanna do na páistí is sine. Tá sé tábhachtach
chomh maith go mbeadh cuma tharraingteach ar an leabhrán,
agus cuirfeadh sé go mór lena inléiteacht dá mbeadh pictiúir
agus léaráidí ann. Is smaoineamh maith é, freisin, an
dréachtleabhrán a dhearbhthástáil nuair a bhíonn sé réidh.
D’fhéadfadh tuairim comhghleacaí a bheith an-chabhrach don
mhúinteoir ag an bpointe sin.
Céim 4 An chuairt a eagrú
Is cosúil gur fearr a fhoghlaimeoidh páistí agus iad ar cuairt ag
suíomh éigin sa timpeallacht má bhíonn siad i ngrúpaí beaga
faoi stiúir duine fhásta fhreagrach. Eascraíonn ceisteanna
eagrúcháin, sábháilteachta agus acmhainní as seo agus ba
cheart go mbeadh múinteoirí ar an eolas faoi pholasaithe na
scoile maidir le daoine fásta a bheith ag cabhrú, le cleachtais
sábháilteachta, le háráchas agus le rialacháin ábhartha eile.
103Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Tá an buntáiste seo ag go leor scoileanna go bhfuil
tuismitheoirí acu a bhíonn sásta tacaíocht agus cabhair a
thabhairt nuair a bhíonn cuairteanna á n-eagrú lasmuigh den
scoil. I ngach cás a mbíonn tuismitheoirí nó daoine fásta eile ag
tabhairt aire do pháistí, ní mór cead an phríomhoide agus an
bhoird bhainisteoireachta a fháil roimh ré. Ba cheart treoracha
soiléire a thabhairt dóibh siúd a bheidh ag cabhrú maidir leis
an obair a bheidh ar siúl ag na páistí, ainmneacha na bpáistí sa
ghrúpa, aon chontúirt a d’fhéadfadh a theacht i gceist agus an
cleachtas a leantar i gcás éigeandála. Ba cheart cuspóirí na
hoibre a bheidh le cur i gcrích ag na páistí a insint dóibh,
chomh maith, agus a chur ina luí orthu a thábhachtaí agus atá
sé nach gcuirtear na freagraí ar fad ar fáil dóibh!
I dtimpeallachtaí áirithe, mar shampla i reilig nó ag barr sráide i
sráidbhaile, b’fhéidir go bhféadfadh an múinteoir agus an rang
seasamh in áit faoi leith agus féachaint ar an limistéar ar fad
sula dtosaíonn an obair. Cabhraíonn sin leis na páistí foramharc
ginearálta ar an limistéar a fháil sula ndíríonn siad ar na sonraí
aonair.
Céim 5 Iarobair
Ba cheart deiseanna a chur ar fáil do na páistí
• torthaí a gcuid fionnachtana agus a gcuid breathnóireachta
a chur i gcomparáid agus a phlé
• na tátail a bhaineann siad as an bhfianaise a bhreathnaíonn
siad a phlé
• níos mó a fháil amach faoi ghnéithe sa timpeallacht a thug
siad faoi deara
• torthaí a gcuid fionnachtana a chur i láthair, mar shraith de
phictiúir bhalla nó de fhríosanna, nó mar mhionsamhlacha.
Ba cheacht spéisiúil do pháistí níos sine é, a bhfuil cleachtadh
acu ar staidéir áitiúla, bealach do pháistí níos óige nó bileog do
chuairteoirí chun na háite a dhearadh.
Céim 6 Acmhainní a roinnt
Bíonn an taighde agus an t-ullmhúchán a bhaineann le bileog
riain fhiúntach a chur le chéile an-dian ar am múinteora aonair.
Má théann múinteoirí agus scoileanna i gcomhar lena chéile
chun rianta a fhorbairt, áfach, agus má dhéanann siad a gcuid
bileog agus leabhrán a bhabhtáil, d’fhéadfaí cnuasach maith de
threoracha oibre a bheadh feiliúnach don cheantar a chur le
chéile. Bheadh eagarthóireacht orthu ag teastáil le hiad a chur
in oiriúint d’aon rang faoi leith, ach bheadh go leor den obair
roinnte.
Ag iniúchadh agus ag clárú sa timpeallacht. Foinsí
tábhachtacha eolais iad reiligí agus na
hinscríbhinní ar na leaca cuimhneacháin, agus is
éasca teacht orthu.
Fianaise fhaisnéiseach
104
Cáipéisí a roghnú agus a úsáid
Is féidir leas suntasach a bhaint asfianaise shimplí fhaisnéiseach snastaidéir phearsanta agus sna staidéiráitiúla, agus is féidir í a úsáid chungnéithe den stair náisiúnta agusidirnáisiúnta a imscrúdú freisin. Achamháin fianaise béil, cuireann cáipéisíscríofa na deiseanna is fearr ar fáildúinn má táimid le tuairim a fháil desmaointe agus de mhothúcháin daoinea bhí páirteach in imeachtaí fadó.
D’fhéadfadh roinnt deacrachtaí abheith ag baint le go leor foinsí scríofaa úsáid i gcás an pháiste bunscoileagus ní mór ceann a thógáil díobhnuair a bhíonn cáipéisí á roghnú igcomhair an tseomra ranga:
• tá sé tábhachtach go mbeadh raond’fhoinsí cáipéisí ar fáil má tátharchun na páistí a spreagadh iad aúsáid. Beidh sé riachtanacheagarthóireacht a dhéanamh ar angcuid is mó de na cáipéisí sulagcuirtear i láthair páistí bunscoileiad
• beidh na focail a úsáidtear in go leorlitreacha, leabhar agus cáipéisí eilefeiliúnach do dhaoine fásta amháinagus, mar sin, caithfear go leortéarmaí a mhíniú do na páistí roimhré má tá siad le tairbhe a bhaint asscrúdú na gcáipéisí
• bíonn fadhb ag na páistí cáipéisílámhscríofa agus seanfhoinsíclóbhuailte a dhéanamh amach. Cégo mbaineann cuma údarach le leasa bhaint as fótachóip nó grianghrafde cháipéis mar a scríobhadh nómar a clóbhualadh í fadó, b’fhéidirgo mbeadh sé deacair ag an bpáistea leithéid a léamh. Cuirfidh leaganclóscríofa den sliocht ar chumas anpháiste teacht níos éasca ar an eolastábhachtach atá sa cháipéis. Másféidir, ba cheart na leaganachaclóscríofa agus na leaganachabunúsacha a chur ar fáil i dteannta achéile
• amanna ní bheidh an deighilt idirfoinsí faisnéiseacha agus foinsípictiúrtha róshoiléir. B’fhéidir gombeadh téacs agus grianghraif igceist le fógraí nó le hailt nuachtán:mar shampla; foinsí pictiúrtha denchuid is mó iad léarscáileanna agusléaráidí. Go ginearálta, is fearr abheidh páistí in ann déileáil lehábhair den chineál sin
• uaireanta, níor mhiste donmhúinteoir smaoineamh ar an ábhari bhfoinsí tábhachtacha a léamh dona páistí in ionad na páistí féin abheith ag iarraidh teacht air.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Seans maith go mbeidh cuntas ar eachtra a raibh tábhacht ag baint leis sa cheantar mar shampla
oscailt scoile nó séipéil nua, tógáil monarchan nua, dúnadh muilinn, stoirm a rinne scrios mór, srl. le
fáil sa nuachtán áitiúil, agus d’fhéadfadh go mbeadh grianghraif mhaithe ag dul leis an alt. Déantar go
leor de na hailt seo atá ar fáil i seaneagráin de na páipéir nuachta a athchlóbhualadh in eagráin
chomórtha.
105Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Foinsí maithe staire faisnéiseacha is ea:
• rudaí a bhaineann le stair an pháisteféin, mar chártaí lá breithe, na chéadleabhair, leabhair gearrthóg, srl.
• fógraí, pacáistí, lipéid, ticéid; isféidir an-chuid samplaí dá leithéidísin a fheiceáil i músaeim áitiúla, achbeidh go leor rudaí nach bhfuil inúsáid feasta nó nach bhfuil teachtorthu go coitianta le fáil i dtithethuismitheoirí na bpáistí
• seaneagráin d’irisí a bhíonn ar díolgo minic ar stallaí athdhíoltaleabhar. Bheadh pictiúir agus fógraíastu seo an-úsáideach agus anchuma a bhí ar thithe, éadaí,ghluaisteáin srl. deich mbliana óshin agus níos mó á hathchruthú
• taifid scoile, téacsleabhair,clárleabhair, leabhair rollaí, agus,amanna, leabhair phionóis. Beidhseantaifid scoile ag go leor scoileannaagus má úsáidtear go cúramach agusgo tuisceanach iad is féidir an-leas abhaint astu. Beidh eolas faoi dhaoineagus faoin scoil i gcuid de naleabhair seo agus ba cheart donmhúinteoir iad a scrúdú go cúramachi dtosach sula n-úsáideann sé/sí iad.Bíodh is go bhfuil sé tábhachtach goláimhseodh na páistí na foinsíbunúsacha, ba cheart iomadláimhsithe taifead a sheachaint agusba cheart fótachóipeanna agusgrianghraif a úsáid ina n-ionad
• nuachtáin, go háirithe nuachtáináitiúla, ar dócha go mbeadhcóipeanna díobh ar fáil saleabharlann áitiúil
• cártaí poist agus litreacha
• stampaí, boinn agus nótaí airgid
• sean-amchláir atá le fáil i siopaíathdhíolta leabhar. Díol spéise iad nahamchláir traenach go háirithe, mar isféidir le páistí imscrúdú a dhéanamhar an meath a tháinig ar an gcórasiarnród nó ar na turais a rinne aseanaithreacha agusseanmháithreacha agus a sin-seanaithreacha agus sin-seanmháithreacha—agus adhéanfaidís anois i ngluaisteán—arianú
• inscríbhinní ar leacacuimhneacháin, leaca uaighe,chlocha boinn, srl. Bíonninscríbhinní ar leaca i reiligí gontago minic ach tig leo a insint dúinnfaoi fhad saoil san am atá thart agustig leo difríochtaí sóisialta a léiriú
Fia
nais
e fh
ais
néis
each
106
• pacáistí cáipéisí a chuireann nacartlanna móra náisiúnta ar fáil. Isminic a bhíonn cáipéisí úsáideachaiontu seo agus eolas cúlrafíormhaith. Ach, ar an mórgóir, is móa oireann siad do pháistí iar-bhunscoile agus ní mór iad a roghnúgo cúramach agus eagarthóireachtchúramach a dhéanamh orthu má tápáistí bunscoile le hiad a úsáid
• téacsleabhair agus na léaráidí abhíonn iontu. Bíonn foinsífaisnéiseacha i bhformhór nadtéacsleabhar agus nuair a bhíonntéacsleabhair á roghnú ba cheartraon agus oiriúnacht na sleachta ascrúdú.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Foinsí faisnéiseacha iad boinn agus nótaí airgid, ach is minic nach mbactar leo sa seomra ranga. Tá léiriú ar na
hathruithe a bhí i gceist leis an gcóras deachúlach a thabhairt isteach le fáil sna hathruithe a rinneadh ar na
hinscríbhinní ar na boinn 5p scilling/ agus 10p flóirín/. B’fhéidir go n-iarrfaí ar na páistí is sine tuairimí a
chaitheamh faoin bhfáth ar roghnaíodh ainmhithe faoi leith le dul ar na boinn a cuireadh amach tar éis bhunú an
tSaorstáit. D’fhéadfadh gur déantúsáin stairiúla iad na nótaí airgid, agus go bhfuil an dearadh ar nótaí
comhaimseartha bunaithe ar dhaoine nó ar théamaí stairiúla.
Cáipéisí a phlé
Raon scileanna a úsáid
• fíricí a fháil amach agus
eolas a roghnú
• eolas a aistriú
• tátail a bhaint
• mothúcháin agus
peirspictíochtaí a mheas
• dhá phíosa fianaise nó níos
mó a chur i gcomparáid
• cuntas á shintéisiú
107Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Cáipéisí a phlé
Is féidir plé ar cháipéisí a spreagadh,go háirithe idir bheirteanna nó ingrúpaí, trí cheistiúchán agus tríthascanna a éilíonn scileanna éagsúlaa thabhairt do na páistí. Ina measc sinba cheart go mbeadh:
• fíricí a fháil amach agus eolas aroghnú. Seo é an leibhéal is simplíag ar féidir fianaise fhaisnéiseach aúsáid. Ba cheart go spreagfadh naceisteanna na páistí le fíricí áirithefaoi thréimhse nó faoi eachtra a fháilamach ón bhfoinse. Is féidir seo adhéanamh, fiú le páistí atá réasúntaóg, agus d’fhéadfaí é a dhéanamhníos éasca dóibh dá dtabharfaíbileog do gach páiste ar a mbeadhráitis uirthi lena marcáil ag anbpáiste mar ‘fíor’ nó ‘bréagach’. Bacheart go mbeadh cuid de na ráitisbeagáinín débhríoch chundíospóireacht agus a thuilleadh pléa spreagadh.
Mar shampla, d’fhéadfaidís seo abheith ar na ráitis a bheadh ag dul leleabhar rolla nó clárleabhar scoile
Chuaigh níos mó buachaillí ná cailíní arscoil.
Fíor/bréagach
Mic feirmeoirí ba ea formhór nambuachaillí.
Fíor/bréagach
Thosaigh na páistí ag dul ar scoil nuair abhí siad ceithre bliana d’aois.
Fíor/bréagach
D’fhág na páistí ar fad an scoil nuair a bhísiad dhá bhliain déag d’aois.
Fíor/bréagach
• eolas a aistriú. Is é atá i gceist leisseo eolas a athrú ó fhoirm amháingo foirm eile: mar shampla,d’fhéadfaí na hiontrálacha i leabharrolla i gcomhair tréimhse cinnte aaistriú go foirm graif leis an gcaoi arathraigh an tinreamh ó mhí go mí irith na bliana a mheas
• tátail a bhaint. Mar shampla,d’fhéadfadh go dtabharfadh anailísna fianaise ar an tinreamh le fios goraibh sé íseal in Eanáir, Márta agusDeireadh Fómhair. Ach tuilleadhscrúdaithe a dhéanamh, b’fhéidir gobhfeicfí go raibh tinreamh nambuachaillí íseal go maith snamíonna sin. D’fhéadfaí iarraidh ar napáistí ansin cúiseanna a d’fhéadfadha bheith leis an bpatrún sin athairiscint. Tá sé an-tábhachtach gombraithfeadh na páistí go raibh siadsaor cúis ar bith a lua ach tacaíochtdi a bheith san fhianaise
• mothúcháin agus peirspictíocht anté a scríobh an cháipéis a mheas. Tácineál áirithe cáipéisí, mardhialanna agus litreacha pearsanta,an-mhaith mar bhealach chunmothúcháin agus inspreagadhdaoine a mheas
• dhá phíosa fianaise nó níos mó achur i gcomparáid. Scil í seo atá ibhfad níos casta ná na scileanna atái gceist leis na gníomhaíochtaí thuasagus, den chuid is mó, baineann síleis na ranganna sinsearacha. Marshampla, d’fhéadfaí dhá chuntas aran eachtra chéanna a scríobh ópheirspictíochtaí an-éagsúla. Cuir igcomparáid, mar shampla, naceannlínte san Irish Independentdíreach i ndiaidh Éirí Amach 1916
Fia
nais
e fh
ais
néis
each
108
agus perspictíocht an Phiarsaighnuair a scríobh sé ag iarraidhcomhráite géillte a thosú leceannasaí arm Shasana
• cuntas a shintéisiú as dhá phíosafianaise nó níos mó. Le go gcuirfí anscil seo i bhfeidhm, tá gá le heolas aran tréimhse agus ar an gcomhthéacsa mbaineann na cáipéisí leo.D’fhéadfaí páistí a bheadh agdéanamh staidéir ar leabhair rollaíagus ar thaifid eile scoile aspreagadh leis an bhfianaise sin aúsáid, chomh maith leis an eolas abheadh acu ar scoileanna sa naoúhaois déag, le cuntas a scríobh ar láscoile i seachtóidí an chéid seocaite.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Ceannlínte nuachtán agus litir an Phiarsaigh ón gCeanncheathrú i Sráid Uí Mhórdha, 29 Aibreán 1916.
Drámaíocht agusrólghlacadh
109Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ról na drámaíochta
Is é atá ag teastáil sa drámaíocht sastair ná léiriú pearsan, pearsantú agusrólghlacadh. Is modh teagaiscsármhaith í leis an stair a mhúineadh,mar
• má bhíonn páistí páirteach irólghlacadh, beidh ionbhá acu leisna pearsana san am atá thart agusdéanfaidh siad a ngníomhartha sin achosaint i gcoinne daoine eile
• is é an aidhm atá leis an drámaíochtsa stair ná eispéireas an duine aathchruthú. Téann an t-eispéireasseo i bhfeidhm go pearsanta ar andalta aisteoireachta agus spreagannsé sin é/í le níos mó eolais ashealbhú agus a thuiscint
• maolaíonn an drámaíocht aonchlaonadh a bheadh i nduinetabhairt faoi thopaic ar bhonnróshimplí. Cuirtear napeirspictíochtaí ar fad chun cinnagus ar an gcaoi sin ní fheictearcúrsaí i bhfoirm ‘dubh agus bán’amháin.
Ceacht drámaíochta a eagrú
Is é an aidhm atá le ceachtanna stairebunaithe ar an drámaíocht ná a churar chumas an pháiste labhairt nógníomhú faoi mar a dhéanfadh an té abhíonn á p(h)earsantú aige/aici. Isféidir topaic, scéal nó eachtra ar bith,beagnach, a úsáid mar bhonn leheispéireas drámaíochta do pháistí.
Tá dhá struchtúr ceachta feiliúnach lehaghaidh mhúineadh na staire:
• an modh labhair tríd, modh atáfeiliúnach do na ranganna is óige.Bíonn an cúram ar an múinteoir ant-inspreagadh agus an t-eolas ar faddon ghníomhaíocht a sholáthar agusa chur i láthair
• modh an rólghlactha, nuair a thugtaran t-eolas do na páistí faoina gcuidcarachtar agus léiríonn siad é donchuid eile den rang ‘sa ról’.
Drá
maío
cht a
gus ró
lghla
cad
h
Eiseamláir 16Ceacht ‘labhair tríd’ Eisimirce as Uladh san ochtú haois déag ranganna 4 go dtí 6
110
Réamhrá
D’fhéadfaí an ceacht seo a úsáid chun an fhoghlaim a
dhaingniú tar éis staidéar a dhéanamh ar na Péindlíthe.
D’fhéadfaí eolas cúlra úsáideach a fháil i bhfoinsí mar
Eighteenth-Century Emigration: Education Facsimiles (Public
Record Office of Northern Ireland). Chuirfeadh Oceans of
Consolation: Personal Accounts of Irish Migration to Australia le
David Fitzpartrick (Cló Ollscoil Chorcaí) foinsí oiriúnacha ar fáil
le haghaidh staidéir den saghas céanna ar an eisimirce a lean
an Gorta Mór sa naoú haois déag.
Is é ceistiú, insint agus páirtíocht an mhúinteora sa dráma a
chuireann an ghníomhaíocht chun cinn sa cheacht. Beidh spás
oscailte mar halla ag teastáil ionas gur féidir gluaiseacht idir na
háiteanna éagsúla sa dráma a léiriú.
Céim 1 An suíomh a léiriú
Agus é/í ina s(h)uí i lár an spáis, míníonn an múinteoirdo na páistí gurb í an bhliain 1772 atá ann agus gobhfuil siad ar fad ina gcónaí i gCúige Uladh. Trícheisteanna a chur agus trí labhairt leo spreagfaidh anmúinteoir na páistí le smaoineamh ar an staid ina bhfuilsiad:
• Preispitéirígh a bhformhór, agus bíodh is nach bhfuilsiad an-saibhir, tá cuid acu go maith as. D’fhéadfadhgo bhfuil baint ag go leor acu le gnó an línéadaigh nóna longthógála
• tá siad míshásta; an rud is mó atá ag goilliúint orthugo bhfuil leatrom á imirt orthu leis na Péindlithe. Isolc leo sin agus is beag seans atá acu, dar leo, dulchun cinn a dhéanamh ina dtír dhúchais.
Céim 2 Grúpaí agus teaghlaigh a chur le chéile
Cuireann an múinteoir na páistí i ngrúpaí teaghlaighagus iarrann orthu a phlé agus a shocrú eatarthu féin céhiad féin sa teaghlach, an sloinne atá orthu agus an áit igCúige Uladh inar chónaigh siad. (D’fhéadfadh cuid dena sonraí sin a bheith bunaithe ar thaighde a rinneadhroimhe seo ar an tréimhse, ar cháipéisí a úsáideadh igceacht eile, srl.) Tríd an gceistiú ba cheart go spreagfaína páistí leis an gcineál tí a bhí acu, an tslí bheatha abhí acu srl. a shamhlú.
Céim 3 Ag bualadh le captaen na loinge
Ansin glacann an múinteoir ról John Bennett, captaen na loinge
Prudence. Tá sé ina sheasamh gar do Halla an Línéadaigh i
mBéal Feirste ag labhairt le ball amháin as gach teaghlach
faoina iontaí is atá Meiriceá mar áit. Imríonn sé ar an dúil atá
acu i gcothrom na Féinne agus sa tsaoirse. Níl aon
ainchíosanna ná prócadóirí deachún ann. Is í Meiriceá an Tír
Tairngire. Molann sé dóibh dul ar imirce, agus sin ar an long
bhreá acmhainneach seo aige féin. Más áil leo, glacfaidh sé le
héarlais ina bpasáiste ar an bpointe boise nó déanfaidh sé
socrú éigin eile.
Téann na páistí ar ais chuig a dteaghlaigh agus deir siad leo gur
mhaith leo dul ar imirce. Freagraíonn gach ball den teaghlach
don scéala seo ar a b(h)ealach féin. D’fhéadfaí a mholadh go
n-imeodh teaghlaigh iomlána, nó duine amháin nó beirt as
teaghlach.
Déantar na hullmhúcháin. Ba cheart do na páistí ansin cabhrú
leis an mball den teaghlach atá ag imeacht réiteach don turas.
D’fhéadfaidís, mar ghrúpa, liosta a dhéanamh de na rudaí ar fad
a d’fhéadfadh a bheith ag teastáil uathu agus socrú a
dhéanamh an fheirm ag baile a dhíol. D’fhéadfaidís breathnú ar
léarscáil le go bhfeicfidís cá raibh siad ag dul, agus an fad a
thógfadh sé orthu dul ann a ríomh. Pléitear na ceisteanna sin
ansin agus labhraítear fúthu.
111Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Tagann an lá go gcaithfidh na himircigh imeacht. Téann
teaghlaigh iomlána síos go dtí an calafort le slán a chur lena
ndaoine muinteartha. Fágann siad sin slán agus geallann siad
go scríobhfaidh siad. Fágann na páistí slán lena chéile agus
imíonn na himircigh. D’fhéadfaí cur le héifeacht na scarúna dá
bhféadfadh na himircigh dul go dtí ceann amháin den halla nó
suas ar an stáitse nó lasmuigh den seomra. Filleann na baill den
teaghlach atá fágtha go dtí a ‘dtithe’ sa halla.
Céim 4 An turas farraige
Agus úsáid á baint, más féidir, as imeartas fuaime mar an
ghaoth sna seolta agus tonnta ag bualadh taobh na loinge,
míníonn an múinteoir do na ‘himircigh’ go bhfuil siad anois ar
an Prudence, agus iad ag seoladh go Meiriceá. Labhraíonn sé/sí
leo faoi na tosca ar bord loinge. D’fhéadfadh sé/sí ligean do
gach páiste bualadh le paisinéir amháin eile ó theaglach eile.
D’fhéadfaidís iad féin a chur in aithne dá chéile agus an chuma
a bheidh ar Mheiriceá, dar leo, a phlé, an chaoi ar mhothaigh
siad ag fágáil an bhaile dóibh, an dóchas atá acu agus an imní
atá orthu.
Céim 5 Fágtha sa bhaile
Ba cheart go spreagfadh an ceistiú agus an plé na daoine a
d’fhan in Éirinn le labhairt faoin mbuairt agus faoin imní atá
orthu faoina ngaolta agus faoin dóchas atá ag cuid acu dul go
Meiriceá le bheith lena gcairde nuair a gheobhaidh siad luach
an phasáiste.
Céim 6 Bailte nua
Tagann na himircigh i dtír go sábháilte i Meiriceá, lorgaíonn
siad obair, agus téann ag lorg na gcairde, na gcomharsan nó an
ghrúpa creidimh a bhfuil baint acu leis. Ansin scríobhann siad
litir abhaile ag insint faoin turas agus faoina gceapann siad faoi
Mheiriceá agus ag iarraidh iad siúd atá fágtha in Éirinn a
mhealladh le teacht chucu.
Céim 7 Iarobair
D’fhéadfaí leas a bhaint as comhfhreagras samhalta a bhabhtáil
mar obair scríofa i gceacht teanga. Ba cheart na páistí a
spreagadh lena gcuid litreacha a dhéanamh chomh húdarach
agus ab fhéidir, ag cur isteach iontu, b’fhéidir, blúirí fianaise ar
tháinig siad orthu i gceachtanna roimhe seo. D’fhéadfadh
staidéar ar thíreolaíocht Mheiriceá cur leis an obair seo.
Eiseamláir 17Modh an rólghlactha: An Gorta Mór ranganna 5 agus 6
112
Réamhrá
Sa chineál seo ceachta bíonn an bhéim ar na páistí tuairimí,
creideamh agus dearcadh daoine aonair agus grúpaí ón am atá
thart a ghlacadh agus ansin idirghníomhú trí phlé a dhéanamh le
daoine aonair ó ghrúpaí a bhfuil dearcadh contrártha acu. Ní gá
gluaiseacht sa cheacht seo agus tá sé an-fheiliúnach don
seomra ranga. B’fhearr é a úsáid nuair a bhíonn staidéar déanta
ag na páistí ar chúiseanna, ar dhul chun cinn agus ar thorthaí an
Ghorta agus eolas sealbhaithe acu ar roinnt de na bearta
fóirithinte a cuireadh i bhfeidhm ag an am. D’fhéadfaí an obair
atá leagtha amach anseo a chríochnú in imeacht seisiúin nó dhó.
Is é príomhaidhm an cheachta deis a thabhairt do pháistí
spreagadh, imní agus ábhair bhuartha na ndaoine a bhí i gceist
a thuiscint agus teacht ar thuiscint do chastacht na
n-imeachtaí a léirítear.
Céim 1 Grúpaí pearsan
Roinntear na páistí ina ngrúpaí carachtar de réir mar a bhíonn
feiliúnach don topaic a bhíonn i gceist; sa chás seo
• tiarnaí talún
• tiarnaí beaga agus bailitheoirí cíosa
• baill den rialtas
• baill den mheánaicme (cosúil le siopadóirí, dlíodóirí, agus
lucht gnó a raibh cónaí orthu sna bailte)
• muintir na tuaithe (ba cheart go mbeadh an grúpa seo dhá
oiread chomh mór leis na grúpaí eile)
Tugtar bileog threorach nó script do gach grúpa. Tugann an
bhileog buneolas faoin gcineál daoine atá sa ghrúpa, a n-ábhair
bhuartha, a dtuairimí agus an dearcadh a bheadh acu ar gach
ceann de na príomhimeachtaí a tharla i rith an Ghorta. Foinse
bhunúsach eolais ag na páistí sa ghrúpa í an bhileog sin agus
iad ag glacadh páirte sa phlé, agus, más féidir, ba cheart go
gcuimseofaí roinnt fianaise ón tréimhse uirthi.
Céim 2 Ag dul i dtreo na pearsan a ghlacadh
Seo é an chuid is tábhachtaí—agus an chuid is deacra—den
obair. Ar dtús beidh ar an múinteoir go leor cabhrach a
thabhairt do na páistí. Is féidir leis an múinteoir ceisteanna
fócais a thabhairt dóibh chun a gcuid smaointe a spreagadh
agus trí fhianaise faoi leith agus tuairiscí ón tréimhse a chur ar
fáil. Beidh níos lú cabhrach ag teastáil ó pháistí le níos mó
taithí ar an gcineál sin oibre. D’fhéadfaí í a thabhairt do na
páistí mar obair bhaile. Roghnaíonn siad pearsa ar liosta na
bpearsan ina gcuid scripteanna. D’fhéadfaí a iarraidh orthu cúig
phointe faoina bpearsa féin a scríobh síos, .i. ainm agus sloinne,
gnéas, áit chónaithe srl. agus pictiúr dá t(h)each a thabhairt
isteach. Ba chóir do na páistí ansin ról na bpearsan a ghlacadh
ina samhlaíocht.
Chuirfeadh an pacáiste The Famine: Ireland, 1845-51: Facsimile Documents (an Chartlann Náisiúnta) ábhar cúlra an-úsáideach faoin tréimhse seo ar fáil don
mhúinteoir.
113Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Is é cuspóir an cheachta ná go n-inseodh gach ball sa ghrúpa a
bhfuil ina script do bhaill eile a ghrúpa féin, ag labhairt dó/di i
gcáil na bpearsan a bhíonn samhlaithe aige/aici.
Mar shampla, b’fhéidir go ndéarfadh ball de ghrúpa na dtiarnaí
talún:
Is mise an Tiarna Rivermount. Tá eastát agam i gContae naMí. Ní raibh mé riamh in Éirinn agus níl sé ar intinn agam dulann. Níl a fhios agam cén chuma atá ar mo chuid talún. Táaibhéardaí i mbun mo chuid talún. Bailíonn sé an cíos aguscuireann sé chugam é. Níl aon spéis agam i leas mo chuidtionóntaí.
D’fhéadfadh gur tiarnaí talún cásmhara atá ag iarraidh cás a
dtionóntaí a fheabhsú pearsana eile agus gur tiarnaí talún
mífhreagracha iad pearsana eile fós. Ba cheart dóibh ar fad
pearsana a fhorbairt agus cur leis an gcaint, cuma cé chomh
beag, fiú a rá
Is mise an Tiarna Lockwood agus is tiarnaneamhchónaitheach mise chomh maith, agus aontaím leis anTiarna Rivermount.
Ba cheart go mbeidís sásta ceisteanna fúthu féin a fhreagairt i
ról a bpearsan agus ba cheart go spreagfaí iad chun a gcuid
féin a dhéanamh den script agus í a insint ina gcuid focal féin.
D’fhéadfadh na páistí tuilleadh taighde a dhéanamh ar a
bpearsana féin.
Céim 3 Ag labhairt le grúpaí eile
Nuair a cheapann na grúpaí go bhfuil siad réidh insíonn na
pearsana i ngach grúpa don chuid eile cé hiad féin agus cén
dearcadh atá acu. Ba cheart don mhúinteoir na pearsana a
cheistiú agus iad a spreagadh lena gcuid mothúchán, a
ndearcadh agus a dtuairimí faoi ráitis na bpearsan eile a chur in
iúl.
Céim 4 Cúrsa an Ghorta
Is é ról an chroiniceora a bheidh ag an múinteoir anois, ag
insint faoi chéimeanna an Ghorta. Is iad sin, b’fhéidir:
• feictear an dubh den chéad uair agus teipeann ar an mbarr i
1845
• scriostar an barr agus fágtar na daoine gan dada
• cuirtear an barr arís sa bhliain 1846, ach teipeann arís air
• tosaítear an obair fhóirithinte
• teip ar an obair fhóirithinte; an staid i dteach na mbocht
• eisimirce agus cónascadh gabháltas feirme.
Ag gach céim, spreagann an múinteoir pearsana as gach grúpa
lena dtuairimí a nochtadh, a mhíniú cén fáth a bhfuil a gcuid
gníomhartha ceart agus freagairt do ghníomhartha agus do
ráitis na bpearsan eile. Mar shampla, b’fhéidir gurb é an chéad
rud a dhéanfadh na tionóntaí tar éis teipe ar na prátaí an chéad
uair laghdú ar an gcíos a lorg. D’fhéadfadh na tiarnaí talún sin a
eiteach mar go gcreideann siad, b’fhéidir, nach bhfuil na
tionóntaí ach ag iarraidh éalú ón gcíos a íoc. De réir mar a
éiríonn an gorta níos measa, d’fhéadfadh na bailitheoirí cíosa a
rá lena dtiarnaí talún nach féidir cíos a bhailiú níos mó, ach ní
éisteodh cuid de na tiarnaí talún lena n-éilimh. B’fhéidir gurb é
freagra tiarnaí talún eile iarraidh ar an rialtas cabhrú leo obair
fhóirithinte a chur ar bun; bheadh freagra ag na daoine bochta
dóibh sin, freisin.
I dtosach báire b’fhéidir go mbeadh leisce ar na páistí a
dtuairimí a chur in iúl mar phearsana, ach de réir mar a théann
na seisiúin ar aghaidh éireoidh siad níos tógtha lena bpearsa
agus d’fhéadfadh an díospóireacht éirí beagán teasaí; déantar
fírinne den am atá thart de réir mar a úsáideann na páistí an
fhianaise a bhfuil achoimre uirthi ina gcuid scripteanna.
Céim 5 Iarobair
D’fhéadfaí, anois, rudaí mar iad seo a leanas a dhéanamh
• gníomhartha gach grúpa a mheas i láthair an léargais atá
faighte ag na páistí
• na torthaí fadtréimhseacha a bhí ar an nGorta a mheas, ní go
fisiceach amháin ach ó thaobh dhearcadh fadtréimhseach na
ndaoine i leith a chéile
• comparáid a dhéanamh idir na hiarrachtaí a rinne daoine ag
an am agus na hiarrachtaí a dhéanaimid sa lá atá inniu ann
nuair a tharlaíonn gorta in áiteanna eile ar fud an domhain.
Teicneolaíocht an eolais aúsáid
114
Tig le teicneolaíocht an eolais agus nacumarsáide (TEC) cur go mór lemúineadh agus le foghlaim na staire.Tá siad seo a leanas ar na bealaí arféidir í a úsáid:
• tig le páistí ríomhchláir láimhseálasonraí a úsáid le go leor taifead aguseolais a thaifeadadh agus a anailísiú.Mar shampla, d’fhéadfadh na páistísonraí a iontráil faoi dhaltaí arcuireadh a n-ainmneacha ar rolla nascoile in imeacht tréimhse áirithe.Ansin, d’fhéadfaidís ceisteanna achur faoi aois na ndaltaí nuair acláraíodh iad, an obair a rinne an-aithreacha nó a máithreacha,a n-aois nuair a d’fhág siad an scoil.Le cabhair an ríomhaire, d’fhéadfaína freagraí ar na ceisteanna sin achur i láthair mar ghraf
• tá roinnt ríomhchlár samhalta ar fáilatá bunaithe ar théamaí stairiúla.Ligeann cuid acu don pháiste bheithi ról an tseandálaí ar thochailt, cuir igcás, nó mar shaighdiúirNormannach ag ionsaí caisleáin. Ingach cás, ní mór don pháiste ac(h)uid eolais ar an tréimhse nó aran gcás a úsáid lena chuidgníomhartha a stiúradh. D’fhéadfadhna ríomhchláir seo a bheithúsáideach le páiste a spreagadhchun smaoineamh ar na constaicí abhí ag daoine i gcásanna denchineál sin. Ach ba cheart domhúinteoirí iad a dhearbhú gocúramach féachaint an bhfuil siadcruinn ó thaobh na staire de
• cuireann cláir phróiseála focal aguscláir líníochta meán eile ar fáil donpháiste lena f(h)ionnachtana sa staira chur in iúl. Tá sé éascaathdhréachtadh, eagarthóireacht
agus ceartúcháin a dhéanamh arríomhaire, agus ar an gcaoi sinféadfaidh sé spreagadh a thabhairtdon pháiste nach mbaineann anoiread sin sásaimh asgníomhaíochtaí scríbhneoireachtasa ghnáthshlí
• leis na cláir seo, freisin, is féidircáipéis a chur le chéile tharthréimhse fhada: mar shampla,d’fhéadfadh páistí línte ama a stóráilar dhiosca ríomhaire agus ansin curleo de réir mar a chríochnófaíaonaid oibre nua
• féadfaidh teicneolaíocht an eolaiscur go mór le raon na n-acmhainníagus an eolais atá ar fáil donpháiste. Tá cuntais staire, pictiúir,léarscáileanna srl. ar go leor de nadlúthdhioscaí atá ar fáil
• bíonn teacht ag páistí ar raon níosmó fós foinsí má úsáideann siad ant-idirlíon. Tá leathanaigh ghréasáinag go leor dánlann, músaem aguslárionad léirithe agus tig leis napáistí ‘cuairt a thabhairt’ ar nabailiúcháin agus ar na suímh ar anríomhaire
• féadfaidh an t-idirlíon spreagadhbreise a thabhairt do pháistítabhairt faoi thaighde staire. Tá nascdéanta ag roinnt scoileanna lescoileanna eile agus le ranganna eileagus roinneann siad sonraí faoinagcuid tionscadal agus faoina gcuidimscrúduithe lena chéile tríd anríomhphost. Mar shampla,d’fhéadfadh páistí atá ag déanamhstaidéir ar na Ceiltigh fianaise abhaineann le láithreáin éagsúla aroinnt agus a chur i gcomparáid achan modh seo a úsáid.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Obair páistí a mheasúnú
sa stair
• breathnóireacht an
mhúinteora
• tascanna agus trialacha a
dhearann an múinteoir
• samplaí oibre, bailiúcháin
agus tionscadail
• próifilí curaclaim
Breathnóireacht ar obairpáistí
115Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Obair páistí
Is féidir le múinteoirí úsáid a bhaint asna bealaí éagsúla cur chuige donteagasc a ndéantar cur síos orthu iroinn na modheolaíochtaí de natreoirlínte seo chun raon leathand’eispéiris foghlama a chur ar fáil dona páistí. Cuirtear sruth leanúnacheolais ar fáil faoi dhul chun cinn nabpáistí maidir le cuspóirí anchuraclaim staire a bhaint amach,nuair a ghlacann siad páirt snagníomhaíochtaí sin—gníomhaíochtaíina gcuimsítear freagairt, ceistiú, plé,scéalaíocht, cuairteanna, líníocht,scríbhneoireacht, déanamh samhlacha,rólghlacadh—in aon fhocal amháin,gach gné d’obair na bpáistí sa stair.
Tá an t-eolas seo fíor-riachtanach má táan múinteoir le breithiúnas gairimiúila thabhairt faoi cé chomh maith is atáag éirí le foghlaim na bpáistí agusfaoin gcaoi ar féidir leis/léi cabhrú leofoghlaim níos éifeachtaí. Úsáidfearroinnt teicníochtaí le heolas a bhailiúagus a thaifeadadh faoi dhul chun cinnan pháiste sa stair. Ina shainmhodhféin, cabhraíonn gach ceann acu leisan múinteoir dul chun cinn a mheas,deacrachtaí a aithint, cumarsáid adhéanamh leis an bpáiste, leis natuismitheoirí, agus le daoine eile, agustuilleadh foghlama don pháiste aphleanáil.
Breathnóireacht an mhúinteoraNuair a thugann múinteoir sonraí faoifhoghlaim pháistí faoi deara de réirmar a dhéantar topaicí staire ainiúchadh agus a theagasc cuirteareolas atá riachtanach ar fáil dó/di féingo díreach. Is féidir breathnóireacht adhéanamh de réir mar achríochnaíonn na páistí obair, nuair aghlacann siad páirt sa phlé, nuair aidirghníomhaíonn siad leis anmúinteoir nó nuair a thugann sé/sítreoir agus cabhair dóibh. Is féidirléargas a fháil ar an méid eolaisstairiúil atá foghlamtha ag páistí achbreathnú ar a bhfreagairt agus ar angníomhaíochtaí agus iad i mbunoibre. Ach is mó go mór is fiú anbhreathnóireacht le measúnú adhéanamh ar chumas na bpáistíscileanna na staire a chur i bhfeidhmagus ar an dearcadh a léiríonn siad ileith imeachtaí agus pearsana staire.
D’fhéadfadh cuid de na sonraí faoifhoghlaim páistí teacht chun solais ganchoinne nó trí thimpiste, geall leis;amanna eile b’fhéidir go socródh anmúinteoir breathnú go córasach lehaghaidh iompair, ábaltachtaí nóidirgníomhaíochtaí faoi leith. Toiscnach bhfuil sé indéanta gach a bhfuilar fáil d’eolas faoi fhoghlaim na bpáistígo léir a áireamh sa mheasúnú,d’fhéadfadh sé bheith úsáideach páistínó grúpaí faoi leith a aithint ar ghá anbhreathnóireacht a dhíriú níos móorthu. Cabhróidh sé leis anmbreathnóireacht a fheabhsú freisinmá dhéantar na torthaí foghlama abhfuiltear ag súil leo a shoiléiriú roimhré.
Bre
athnó
ireacht a
r ob
air p
áis
tí
116
Mar shampla, i gcás ceachta bunaithear dhéantúsáin stairiúla a scrúdú,d’fhéadfadh an múinteoir a bheith agfaire amach do na páistí sin abhreathnaíonn ar an earra go sciobthaagus ansin a dhéanann tomhas faoinúsáid a bhaintí as nó faoin bhfeidhm abhíodh leis, murab ionann agus napáistí a dhéanann scrúdú níos córasaíair. Le linn pléite ar phíosa fianaisescríofa, ní dhéanfaidh páistí áiritheach eolas a bhaint as an gcáipéis, achd’fhéadfadh páistí eile a thabhairt lefios go bhfuil dearcadh an scríbhneoraag cur isteach ar an eolas atá á chur iláthair. D’fhéadfadh dreach páiste nócomhrá ócáidiúil idir pháistí nuair athugtar insint nó léamh scéil chuncríche a léiriú cé acu an raibh nó nachraibh ionbhá acu le hanchás pearsanstaire.
Ní féidir don mhúinteoir iomlán aneolais a fhaigheann sé/sí tríd anmbreathnóireacht a scríobh síos achd’fhéadfadh sé bheith cabhrach agusobair don am atá le teacht á pleanáil igcomhair páistí aonair, i gcomhairgrúpaí nó i gcomhair an ranga nóta abhreacadh faoi ghnéithe de dhul chuncinn na bpáistí nó faoi bhearnaí inagcuid eolais nó ina scileanna staire.D’fhéadfaí nótaí a choinneáil i leabharnótaí simplí nó i ndialann nó arbhileog i gcomhair na topaice, anghrúpa nó an ranga a bheadh i gceist.Déanann breathnóireacht anmhúinteora comhlánú ar uirlisímeasúnaithe eile ionas go bhfeicfearfoghlaim an pháiste sa stair arbhealach i bhfad níos cuimsithí.
Tascanna agus trialacha a dhearannan múinteoirÚsáidfidh múinteoir raon leathangníomhaíochtaí chun páistí a thosú araonaid as an gcuraclam staire, chunligean dóibh foghlaim faoi ghnéithe dena topaicí staire a bhíonn i gceist aguschun an t-eolas agus na scileanna ashealbhaíonn siad a athdhaingniú. Imeasc na ngníomhaíochtaí seo beidhplé sa rang, cur agus freagairtceisteanna, láimhseáil fianaise, clárúagus cur in iúl tríd an gcaint, tríphictiúir, trí shamhlacha, tríd anscríbhneoireacht, agus i bhformáidíríomhaire, chomh maith le trídhrámaíocht, rólghlacadh agusathchruthuithe. Is féidir na hócáidífoghlama gníomhaí ina dtarlaíonn siadsin a úsáid le dul chun cinn páistíaonair agus grúpaí a mheasúnú agustig leo a bheith úsáideach go háirithele measúnú a dhéanamh ar fhorbairtscileanna agus dearcaidh na bpáistí.
Cuirfidh an plé a spreagtar le píosafianaise, le cuntas ar rud éigin san amatá thart, le cuairt nó le ceist de chuidan mhúinteora go leor eolais ar fáilfaoi thuiscint na bpáistí ar eachtra,pearsa nó tréimhse staire. Ach iad aúsáid i gceart, ní hamháin gobhféadfaidh ceisteanna an mhúinteoraléargas a thabhairt ar an dul chun cinnatá déanta ag an bpáiste ach cothóidhsiad leibhéil níos airde smaointe agusfoghlama. Mar shampla, má úsáidtearceisteanna atá oscailte dáiríre, féadfaran páiste a mhealladh le tuairimí achaitheamh faoi smaointe agusinspreagadh pearsan staire.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
Faigheann an múinteoir eolas ríthábhachtach i gcomhair an mheasúnaithe trí bhreathnú ar pháistí, trí
éisteacht leo, trí idirghníomhú leo agus iad i mbun gníomhaíochtaí foghlama agus trí thorthaí na
dtascanna a chríochnaíonn siad sa stair a scrúdú. Tugann bailiúcháin seans do mhúinteoirí dul chun
cinn na bpáistí a thaifeadadh ar bhealach simplí soláimhsithe.
117Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Léireofar go leor faoi fheasacht páistíar fhianaise ón am atá thart inadtimpeallacht féin agus faoinandearcadh i leith a caomhnaithe, máthugtar cuairt ar láithreacha agusfoirgnimh stairiúla agus má dhéantariniúchadh orthu, go háirithe máúsáidtear bileoga riain chun fócas athabhairt don obair nó má bhíonnduine fásta ar féidir leis/léi labhairtfaoin gcaoi a raibh an saol san ionadsin fadó in éineacht leis na páistí.
Ba cheart go dtabharfadh a gcuidoibre pictiúrtha agus a gcuid oibrescríofa, chomh maith leis angcumarsáid a dhéanann siad ar bhealaíeile, deiseanna do na páistí an méidatá ar eolas acu agus an méid athuigeann siad faoin am atá thart aléiriú agus, chomh maith leis sin, athaispeáint cad iad na scileanna staireis féidir leo a chur i bhfeidhm. Máiarrtar ar pháistí pictiúr d’earraístairiúla, d’fhoirgnimh nó d’imeachtaía dhéanamh nó a chríochnú, feicfearna fíricí faoin am atá thart atásealbhaithe acu, agus má scrúdaítearna pictiúir b’fhéidir go bhfaighfíléargas ar a bhfeasacht chróineolaíochnó ar a gcumas fianaise as raond’fhoinsí a shintéisiú. Mar shampla, anpáiste a dhéanfadh pictiúr de ridireNormannach istigh i gcaisleán agusteilifíseán ann, ní féidir leis an t-am atáthart agus an t-am i láthair aidirdhealú go soiléir fós; páiste aléireodh Dónall Ó Conaill gléasta marfhear uasal i dtús na naoú haoise déagagus peiriúic ina lámh aige, b’fhéidirgo mbeadh eolas ó staidéar ar an saolsa naoú haois déag chomh maith lescéal faoi shaol an abhcóide á úsáidaige/aici.
Ba cheart a mheabhrú chomh maithgur bealaí sármhaithe iad rólghlacadh,drámaíocht agus déanamhmionsamhlacha chun ligean do pháistía miontuiscint ar an am atá thart, an-ionbhá le pearsana staire agus ascileanna ginearálta comhoibrithe aguscumarsáide a chur in iúl.
Bre
athnó
ireacht a
r ob
air p
áis
tí
118
Samplaí oibre, bailiúcháin agustionscadailIs uirlis an-tábhachtach measúnaithesa stair agus san OSIE é samplaíd’obair na bpáistí a chur le chéile imbailiúcháin. Féadfaidh an múinteoirnó an páiste, má bhíonn sé ábaltachuige, samplaí oibre a chnuasach asraon leathan de na tascanna a mholtarsa churaclam agus sna treoirlínte. Sachaoi sin déanfar monatóireachtchothrom ar dhul chun cinn anpháiste ó thaobh eolais agus scileannai gcomhthéacs na dtopaicí staire abhfuil taithí aige/aici orthu.D’fhéadfadh an páiste nó an múinteoirnó an bheirt acu na samplaí achoinneáil i bhfillteáin nó i bpócaísimplí agus níor mhiste a mheabhrúgur cineálacha bailiúchán iad leabhairghearrthóg staire agus cóipleabhairstaire freisin.
Le go gcabhródh samplaí, bailiúcháinagus tionscadail leis an teagasc agusleis an bhfoghlaim caithfidh siad abheith soláimhsithe. Ar an ábhar sin, isiad na rudaí is suntasaí amháin is gá achoinneáil. Ba cheart samplaí achoinneáil
• nuair a thaispeánann siad go bhfuilcuspóirí áirithe bainte amach, marshampla ag deireadh aonad oibre
• nuair a léiríonn siad dul chun cinnsuntasach ó thaobh scil áirithestaire a chur i bhfeidhm: marshampla, má léiríonn páiste tuiscintar chúis agus iarmhairt den chéaduair, nó má léiríonn sé/sí fíorionbhále pearsa i gcomhrá samhalta le linnrólghlactha
• nuair a léiríonn siad laige nó bearnain eolas an pháiste nó ina c(h)uidscileanna: mar shampla, d’fhéadfadhgo raibh míthuiscint ar pháiste faointéarma ‘mainistir’ le linn ceachtafaoin eaglais sa luathré Chríostaímás foirgneamh mór eaglastaamháin a bhíonn ina líníocht deláthair mhainistreach in ionad grúpade chealla beaga thart ar chill
• nuair a léiríonn siad dul chun cinncuid mhaith níos mó, nó réimsetuisceana cuid mhaith níos leithne,ná mar a bhí i gceist le hábhar nagceachtanna.
Ba cheart go mbeadh an t-eolas seogreamaithe leis an sampla: ainm anpháiste, an dáta, agus an chabhair atugadh don pháiste leis an tasc achríochnú, má tugadh. Ach taifeadcarnach d’obair an pháiste a bheithdéanta, cuid de roghnaithe ag anbpáiste féin, beidh ar chumas anmhúinteora breithiúnas gairimiúil athabhairt ar dhul chun cinn an pháisteagus ar cé chomh hullamh is atá sé/sí igcomhair tuilleadh eispéireasfoghlama. Bonn maith a bheidh ann,freisin, le tuairisc a thabhairt dothuismitheoirí agus do dhaoine eile.D’fhéadfadh go ndéanfadh ábhar nambailiúchán bonn maith dothaispeántas deireadh téarma dothuismitheoirí agus go bhféadfaí leas abhaint as chomh maith mar bhonneolais don mheasúnú ar dhul chuncinn an pháiste a ndéanfar athaifeadadh agus a thuairisciú archártaí cuntais dalta agus ar phróifílídalta.
Ro
inn 5
Cur
chuig
e a
gus m
od
hanna t
eagais
c
119Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Féadfaidh an múinteoir leas a bhaintas na bailiúcháin chomh maith marchabhair agus an t-ábhar, namodhanna agus an cur chuige ad’úsáid sé/sí i rith an téarma nó i rithna bliana á n-athbhreithniú agus ámeas aige/aici. Tugann samplaí oibre aléiríonn éifeacht cur chuige faoi leithnó laigí i bhfoghlaim na bpáistí eolas abheidh tábhachtach agus obair don amatá le teacht á pleanáil. Dá ndéanfadhgrúpaí múinteoirí agus iad ag obair igcomhar lena chéile anailís arbhailiúcháin raoin páistí agusranganna, leanfadh as go mbeidís agroinnt a dtaithí theagaisc ar a chéileagus go mbeadh cur chuige comónta ileith mheasúnú na staire sa scoil áfhorbairt acu. Chomh maith leis sin,d’fhéadfadh sé cur le hiontaofachtmheasúnú na bpáistí.
Próifílí curaclaimCuireann próifílí curaclaim bealach arfáil inar féidir dul chun cinn páiste amheasúnú agus a thaifeadadh agusúsáid á baint as táscairí gnóthachtála.Iarracht atá sna táscairí seo, adhéantar a ghrúpáil ina dtacairuaireanta, ar achoimre a thabhairt denraon eolais, scileanna agus dearcaidh abhféadfaí a bheith ag súil leis ag pointíéagsúla i ndul chun cinn an pháiste.Mar shampla, i laethanta tosaigh nastaire d’fhéadfaí an méid seo a leanas achur san áireamh sna táscairí:
• labhraíonn sé/sí faoi ghnéithed’imeachtaí san am atá thart inas(h)aol féin agus i saol a m(h)uintireagus i saol daoine eile
• labhraíonn sé/sí faoi scéalta ón amatá thart
• láimhsíonn sé/sí earraí agusgrianghraif agus déanann cur síos ara bhfeiceann siad iontu
• tosaíonn sé/sí ag aithint difríochtaíidir an t-am atá thart agus an t-am iláthair
• cuireann sé/sí eolas faoin am atáthart in iúl trí chaint agus trílíníocht.
Trí na táscairí seo a mharcáil, a aibhsiúnó a scáthú de réir mar a bhaintearamach iad, d’fhéadfaí taifead de dhulchun cinn an pháiste a choinneáil. Mábhreathnaíonn an múinteoir arbhailiúchán oibre an pháiste agus arthascanna eile atá críochnaitheaige/aici, cabhróidh sé leis/léi anphróifíl a thabhairt suas chun dáta óam go ham, agus beidh an t-eolas is gáchun cárta próifíle an dalta a líonadhag deireadh na bliana ar fáil sa phróifílchuraclaim.
Bre
athnó
ireacht a
r ob
air p
áis
tí
Automobile Association Illustrated Guide to Ireland Londain, Reader’s Digest[Tá eagrán níos luaithe den saothar seo, ‘Illustrated Road agus AA, 1976Book of Ireland’, a foilsíodh i 1963, sárluachmhar i gcónaí.Bíodh is go bhfuil sé as cló is féidir é a cheannach gan móránstró i siopaí athdhíolta leabhar]
Barrow, Lennox The Round Towers of Ireland: Study and Gazeteer Baile Átha Cliath, Academy Press, 1979
de Breffny, Brian The Castles of Ireland Hudson, 1986
de Breffny, Brian The Churches and Abbeys of Ireland Londain, Thames and Hudson, 1980agus Mott, George
de Breffny, Brian The Houses of Ireland: Domestic Architecture from the Londain, Thames and Hudson, agus Ffolliott, Rosemary Medieval Castle to the Edwardian Villa 1984
Dudley Edwards, Ruth An Atlas of Irish History Londain, Methuen, 1981
Fry, Plantagene S. Castles of Britain and Ireland Newton Abbott, David and Charles,1996
Harbison, Peter Guide to the National and Historic Monuments of Ireland Baile Átha Cliath, Gill and Macmillan,1992
Harbison, Peter (eag.) The Shell Guide to Ireland Baile Átha Cliath, [Eagrán suas chun dáta den saothar a scríobh Gill and Macmillan, 1989Michael Killanin agus Michael Duignan. Teoirleabharúsáideach agus cuimsitheach i gcónaí é an dara heagrána foilsíodh i 1966.]
An stair áitiúil: leabhairúsáideacha agus foinsí eiledon mhúinteoir
122
Is é aidhm don mhír seo moltaíúsáideacha a thairiscint domhúinteoirí ar mhaith leo eolas a fháilar stair a gceantair féin. Níl ar an liostaach rogha de roinnt de na foilseacháinagus de na foinsí is úsáidí agus is fusateacht orthu. Tá go leor de na leabhaira liostaítear i gcló agus tá siad ar fáil sachuid is mó de na leabharlannacontae. Tá leabharliostaí i gcuidmhaith acu a thugann eolas donléitheoir ar fhoinsí eile.
Tá sonraí le fáil ar lch 37-39 de natreoirlínte seo faoi roinnt de naheagraíochtaí, de na leabharlanna agusde na hinstitiúidí tábhachtacha ad’fhéadfadh a bheith cabhrach donmhúinteoir agus é/í ag múineadh nastaire sa bhunscoil.
Tús oibre
Tá cuid de na leabhair seo leagthaamach i bhfoirm gasaitéir nó leagthaamach de réir an chontae. Tugann siadliostaí cuimsitheacha agus roinnt eolaisfaoi láithreáin agus faoi fhoirgnimhstairiúla ó cheann ceann na tíre.
Ro
inn 6
Aguis
ín
Leask, Harold Irish Castles agus Castellated Houses Dún Dealgan, Dundalgan Press, 1973
Leask, Harold Irish Churches and Monastic Houses (3 iml.) Dún Dealgan, Dundalgan Press, 1966agus roinnt athchlónna
Lewis, Samuel A Topographical Dictionary of Ireland (3 iml.) [Leabhar i Londain, Kennikat Press, athchlóbhfoirm gasaitéir a cuireadh amach go luath sa naoú haois 1970, eagráin bhunaidh 1837déag agus a bhfuil atlas de na contaetha ag dul leis. Tá cur agus 1850síos sármhaith ann ar gach paróiste, baile beag agus bailemór sa tír mar a bhí siad sna 1830í. Cuireadh athchló aran leabhar i 1970 agus tá sé ar fáil in go leor leabharlanna]
Mitchell, Frank agus Reading the Irish Landscape Baile Átha Cliath, Town House, 1997Ryan, Michael
O’Brien, Jacqueline Ancient Ireland: from Prehistory to Middle Ages Londain, Weidenfeld and Nicholson,agus Harbison, Peter 1996
Oifig na nOibreacha Poiblí Archaeological Surveys of Irish Counties Baile Átha Cliath, Oifig an tSoláthair[Sraith atá á tabhairt chun críche go fóill, ar fáil igcomhair roinnt contaetha]
Ó Ríordáin, Séan P. Antiquities of the Irish Countryside Londain, Routledge, 1991
Rowan, Alistair, agus The Buildings of Ireland Londain, PenguinCasey, Christine [Sraith naoi n-imleabhar atá i gceist a chur amach mar
threoir chuimsitheach ailtireachta do na foirgnimhshuntasacha ar fad. Go dtí seo tá siad seo foilsithe:Ulaidh Thiar Thuaidh (1979)Tuaisceart Laighean (1993)]
Ryan, Michael Irish Archaeology Illustrated Baile Átha Cliath, Country House,1994
Shaffrey, Patrick agus Maura Buildings of Irish Towns Baile Átha Cliath, O’Brien Press, 1983
Shaffrey, Patrick agus Maura Irish Countryside Buildings Baile Átha Cliath, O’Brien Press, 1985
Simms, Anngret agus Irish Country Towns Corcaigh, Mercier Press,Andrews, J. H. 1994
Simms, Anngret agus More Irish Country Towns Corcaigh, Mercier Press,Andrews, J. H. 1994
Weir, Anthony Early Ireland: A Field Guide Béal Feirste, Blackstaff Press, 1980
123Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
An s
tair á
itiú
il: leab
hair ú
sáid
eacha a
gus fo
insí e
ile d
on m
húin
teo
ir
124
Tuilleadh eolais faoin gceantar
Beidh go leor nithe spéisiúla snaleabhair thuas ach de ghnáth bíonneolas níos mine faoi dhaoine, áiteannaagus imeachtaí sa cheantar ag teastáilchun staidéar a dhéanamh ar an stairáitiúil. Foinsí úsáideacha iad:
Leabhair staire áitiúla a foilsíodhFoilsítear go leor leabhar faoin stairáitiúil in Éirinn gach bliain. Caithfearcruinneas staire roinnt de nafoilseacháin seo a scrúdú go cúramach,ach tig leo sleachta sármhaithe asholáthar ó raon leathan d’fhoinsístairiúla agus b’fhéidir go mbeadhcóipeanna de ghrianghraif agus decháipéisí iontu. Léireoidh catalóg naleabharlainne áitiúla cad tá ar fáil
Ailt in irisíTá an t-eolas is déanaí agus is mine lefáil sna hirisí agus sna tréimhseacháinstaire. Tá idir fhoilseacháin don phobali gceist mar History Ireland agusArchaeology Ireland, irisí réigiúnachamar Journal of the County LouthArchaeological Society agus BreifneAntiquarian and Historical Society Journal,agus fhoilseacháin mar Irish HistoricalStudies. Tá cóipeanna de na hirisí achuireann na cumainn áitiúla amachsna leabharlanna áitiúla, agus i roinntmhaith cásanna tá cóipeanna acud’irisí eile a bhfuil nithe iontu abhaineann leis an áit. B’fhéidir gombeadh siad sin innéacsaithe de réirlogainmneacha.
Tá innéacs atá riachtanach d’ailt abhaineann le stair na hÉireann le fáilin: Hayes, Richard J., Sources for theHistory of Irish Civilisation: Articles inIrish Periodicals (9 n-imleabhar, Boston,1970). Tá innéacs le fáil sa saothar seofaoi na teidil ‘persons’ agus places’ dona hailt ar fad i raon an-leathan irisí afoilsíodh anuas go dtí an bhliain 1969.Tá an leabhar seo ar fáil in go leorleabharlanna móra agus saLeabharlann Náisiúnta, Sráid ChillDara, Baile Átha Cliath. Ón mbliain1970 i leith tá an LeabharlannNáisiúnta ag leanúint leis an innéacsar chártaí innéacs.
Nuachtáin áitiúlaFoinse luachmhar eolais iad nanuachtáin áitiúla. Tá bailiúchán mór denuachtáin áitiúla agus de nuachtáinnáisiúnta sa Leabharlann Náisiúnta,agus tá bailiúcháin de nuachtáin afoilsíodh ina gceantar féin ag go leorde na leabharlanna contae (armhicreascannán go minic). Is fiúsmaoineamh ar fhiosrú a dhéanamh agoifigí na nuachtán atá ann anoisféachaint an mbeadh comhaidd’iareagráin acu.
LéarscáileannaFoinsí fíormhaithe eolais iad naléarscáileanna SuirbhéireachtaOrdanáis 25 orlach agus 6 orlach. Tácóipeanna de na heagráin bhunaidh dena sraitheanna sin, a foilsíodh óthríochaidí déanacha na naoú haoisedéag ar aghaidh, le fáil in go leorleabharlanna. Is féidir bailiúcháiniomlána de na léarscáileanna sin afheiceáil sa Leabharlann Náisiúnta nó iLeabharlann Acadamh Ríoga nahÉireann. Treoir an-úsáideach i
Ro
inn 6
Aguis
ín
125Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
gcomhair na léarscáileanna sin is eaAndrews, J. H., History in the OrdnanceMap: An Introduction for Irish Readers(Baile Átha Cliath, Oifig an tSoláthair,1974).
Is é Comhchoiste Acadamh Ríoga nahÉireann agus Chumann Ríoga nahÉireann um Uirlisí Stairiúla faoi dearafhoilsiú Irish Historic Town Maps (agusAtlas). Tá athchló déanta snahimleabhair sin ar léarscáileanna decheantair stairiúla agus tráchtaireachtleo. Go dtí seo tá léarscáileanna ann igcomhair Chill Dara, CharraigFhearghais, Dhroichead na Bandan,Cheanannais, Mhuileann gCearr,Bhaile Átha Luain, agus Mhaigh Nuad.Tá léarscáileanna i gcomhair DhúnPádraig, Bhéal Feirste (cuid I, go 1840),Bhaile Átha Cliath (cuid I, go 1610),Bhré, Dhoire, Chill Chainnigh agusLuimnigh á n-ullmhú. Tá cóipeanna dena foilseacháin seo le fáil ileabharlanna contae.
Páipéir pharlaiminteI rith na naoú haoise déag rinneadhan-chuid fiosrúchán parlaiminte arthosca in Éirinn. Tá lear mór eolais lefáil iontu faoi dhaonra áitiúil,thithíocht, thionsclaíocht agusoideachas. Tá siad seo ar na cinn isúsáidí:
Tuairiscí daonáirimhTá na tuairiscí seo, go háirithe ónmbliain 1851 ar aghaidh, lán d’eolasagus tá siad ar fáil go héasca agus igcló sa Leabharlann Náisiúnta. Le gombeadh duine in ann breathnú arna tuairiscí, ní mór uimhreachatagartha na mblianta daonáirimh abhíonn i gceist a bheith ar eolasaige/aici. Is féidir iad sin a fháil inVaughan, E,. agus Fitzpatrick, A. J.,Irish Historical Statistics: Population,1821-1971 (Baile Átha Cliath,Acadamh Ríoga na hÉireann, 1978).
Tuairiscí ar oideachas agus arscoileanna
Foilsíodh suirbhéanna an-mhiona arscoileanna agus ar mhúinteoirí inÉirinn sna blianta 1825, 1835, agus1870. Is iad seo na tuairiscí abhaineann le hábhar:
Second Report of the Commissioners ofIrish Education Enquiry, 1826-27 (12.)xii
Second Report of the Commissioners onPublic Instruction (Ireland), 1835 (47.)xxxiv
Report of the Commissioners Appointedto Inquire into the Nature and Extent ofthe Instuction Afforded by the SeveralInstitutions in Ireland for the Purpose ofElementary or Primary Education:Educational Census, srl. [Powis Report],1870 (c.6v.) xxviii, part v.
Tuairisc ar bhailte na hÉireannTá sonraí faoi bhailte in Éirinn idtríochaidí na naoú haoise déagagus níos luaithe le fáil in:
An s
tair á
itiú
il: leab
hair ú
sáid
eacha a
gus fo
insí e
ile d
on m
húin
teo
ir
126
Reports of the CommissionersAppointed to Inquire into the MunicipalCorporations of Ireland, 1835, iml. xxviagus xvii, 1836, iml. xxiv.
Pictiúir agus líníochtaíTá comhairle áirithe faoi phictiúir afháil sa chuid de na treoirlínte aphléann úsáid fianaise pictiúrtha.Pointe tábhachtach tosaithe iad nahinnéacsanna atá le bailiúchánLawrence agus na bailiúcháin eilegrianghraf sa Leabharlann Náisiúntaagus duine ag iarraidh radhairc decheantar áitiúil fadó a fháil. Tá an-chuid cóipeanna de thírdhreacha agusde radhairc eile i gcatalógataispeántais agus i gcatalóga eile dechuid Ghailearaí Náisiúnta nahÉireann. Féach, mar shampla:
Hutchinson, John, James ArthurO’Connor (Baile Átha Cliath, GailearaíNáisiúnta na hÉireann, 1985)
de Courcy, Catherine, agus Maher,Ann, Fifty Views of Ireland (Baile ÁthaCliath, Gailearaí Náisiúnta nahÉireann1, 1985)
Gailearaí Náisiúnta na hÉireann,National Gallery of Ireland: IllustratedSummary Catalogue of Paintings (BaileÁtha Cliath, Gailearaí Náisiúnta nahÉireann, 1981)
Le Harivel, Adrian. National Gallery ofIreland: Illustrated Summary Catalogue ofDrawings (Baile Átha Cliath, 1983)
Foinsí lámhscríbhinníIs iad a gcuid taifid scoile féin nalámhscríbhinní is fusa teacht orthudíobh siúd a d’fhéadfadh a bheithúsáideach do scoileanna. Tá leabhairrollaí agus clárleabhair na scoilesárluachmhar agus is féidir an t-eolasatá iontu a chur isteach i mbunacharsonraí ríomhaire. Ní mór gachlámhscríbhinn a láimhsiú go han-chúramach: fágann láimhsiú agusiompú na leathanach screamhaigéadach ar na duilleoga a scriosannan páipéar. Ní ceart cáipéis a fhágáilfaoin solas ar feadh tréimhsí fada agusba cheart cóipeanna a úsáid lehaghaidh obair ranga. Ba cheart aniomarca fótachóipeála de bhuncháipéisa sheachaint, mar déanann sé dochardon pháipéar.
Is féidir taifead lárnach riaracháin nascoile a lorg i bpáipéir Choimisinéirían Oideachais Náisiúnta (a bhí annroimh an Roinn Oideachais—Bunbhrainse), atá i dtaisce saChartlann Náisiúnta (roimhe seo Oifigna dTaifead Poiblí agus Oifig nabPáipéar Stáit), Sráid an Easpaig, BaileÁtha Cliath 8.
Foilseachán an-úsáideach a rianaíonnstair an chórais náisiúnta oideachaisagus a bhfuil samplaí ann de go leorcineálacha éagsúla taifead atá ar fáil igcomhair stair scoile is ea Hannigan,K. (eag.), The National School System,1831-1924: Facsimile Documents (BaileÁtha Cliath, Oifig an tSoláthair, 1984).
Ro
inn 6
Aguis
ín
Leabharliostaí
Tá leabharliostaí agus treoirleabhair den scoth ann agus iad seo ina measc:
Fitzpatrick, Georgina Handbook of Teaching Resources: Junior Certificate Baile Átha Cliath, School andHistory, Part I College Publishing, 1989[Tá liostaí foinsí i gcomhair gach contae sa saotharseo agus moltaí maidir le hacmhainní teagaisc.]
Heferty, Séamus agus Directory of Irish Archives Baile Átha Cliath,Refaussé, Raymond Irish Academic Press, 1993
Nolan, William Tracing the Past: Sources for Local Studies in the Teach Mealóg, Geography Republic of Ireland Publications, 1982
127Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Foinse mhór eile ábhair fhaisnéisigh isea taifid eaglasta. Ba iad paróistíEaglais na hÉireann an t-údarássibhialta agus eaglasta anuas go dtí annaoú haois déag agus, ar an ábhar sin,d’fhéadfadh a gcuid taifead sin abheith ina bhfoinse luachmhar igcomhair go leor gnéithe den stairshóisialta. D’fhéadfadh na taifid seo, ara bhfuil leabhair mhiontuairiscí anbheistrí, cláir bhaistí, phóstaí agusadhlacthaí agus taifid eile de chuid anpharóiste bheith i dtaisce go háitiúilnó go lárnach i Leabharlann ChumannIonadaíoch na hEaglaise, Páirc
Braemor, Baile an Teampaill, Baile ÁthaCliath 14.
Tabharfaidh an Leabharlann Náisiúntacomhairle faoin áit a bhfuil taifidpharóistí agus dheoisí na hEaglaiseCaitlicí le fáil. Is beag taifead acu athéann siar níos faide ná deireadh nahochtú haoise déag. D’fhéadfadh gombeadh taifid bhaistí, phóstaí agusadhlacthaí agus taifid eile de chuid anpharóiste ina measc. Tá go leor acu idtaisce i gcartlanna áitiúla aguscóipeanna díobh ar mhicreascannán arfáil sa Leabharlann Náisiúnta.
An s
tair á
itiú
il: leab
hair ú
sáid
eacha a
gus fo
insí e
ile d
on m
húin
teo
ir
Foinsí tagartha donchuraclam agus do natreoirlínte
128
An Chomhairle Náisiúnta Report of the Review Body on the Primary Curriculum Baile Átha Cliath, CNCM agus an
Curaclaim agus Measúnachta Roinn Oideachais, 1980
Andreetti, Keith Teaching History from Primary Evidence Londain, David Fulton, 1993
Australian Education Council Studies of Society and Environment: Carlton (Victoria), Curriclum
A Curriculum Profile for Australian Schools Corporation, 1994
Blyth, Joan Place and Time with Children Five to Nine Londain, Croom Helm, 1984
Blyth, Joan History in Primary Schools Londain, McGraw-Hill, 1982
Bourdillon, Hilary (eag.) Teaching History Londain, Routledge, 1994
Cooper, Hilary History in the Early Years Londain, Routledge, 1995
Curriculum Council for Wales Environmental Education: A Framework for the Caerdydd, CCW, 1992
Development of a Cross-curricular Theme in Wales
Curriculum Council for Wales History in the National Curriculum: Caerdydd, CCW, 1991
Non-Statutory Guidance for Teachers
Department of Education (UK) Key Stages I and 2 of the National Curriculum (England) Londain, HMSO, 1996
Department of Education History from 5 to 16: Curriculum Matters 11 Londain, HMSO, 1988
and Science
Department of Education History in the National Curriculum (England) Londain, HMSO, 1991
and Science
Department of Education History: Programmes of Study and Attainment Targets Béal Feirste, HMSO, 1991
Northern Ireland
Department of Education The Northern Ireland Curriculum: Key Stages 1 and 2: Béal Feirste, HMSO, 1996
Northern Ireland Programmes of Study and Attainment Targets
Durbin, Gail et al. A Teacher’s Guide to Learning from Objects Ruislip, English Heritage, 1993
Fines, John (eag.) Teaching History Dún Éideann, Holmes McDougall,
1983
Gallagher, Carmel et al. Making Sense of History: Evidence in Ireland Béal Feirste, Ulster Historical
for the Young Historian Foundation, 1990
Ro
inn 6
Aguis
ín
Irish National Teachers’ Social and Environmental Studies in Primary Baile Átha Cliath, INTO, 1992Organisation Education in Ireland
Lomas, Tim Teaching and Assessing Historical Understanding Londain, Historical Association,eagrán leasaithe, 1993
McBride, George (eag.) Teaching History 8-13 Béal Feirste, Teachers’ Centre,Queen’s University, 1979
Morris, Susan A Teacher’s Guide to Using Portraits Ruislip, English Heritage, 1989
National Curriculum Council History: Non-statutory Guidance York, NCC, 1991
National Curriculum Council Implementing National Curriculum History York, NCC, 1991Key Stages 1 to 3: Teacher’s Notes
National Curriculum Council Teaching History at Key Stage 1 York, NCC, 1993
Noble, Paul Primary History Today Londain, Historical Association, 1992
Northern Ireland Council for Guidelines for Primary Schools: History Béal Feirste, NICED, 1984Educational Development
Northern Ireland History: Guidance Materials Béal Feirste, NICC, 1991Curriculum Council
Pluckrose, Henry Children Learning History Hemel Hempstead, Simon andSchuster, 1993
Scottish Consultative Environmental Studies 5-14 Exemplification: Dundee, SCCC, 1996Council on the Curriculum Social Subjects: Understanding People in the Past
Scottish Office Curriculum and Assessment in Scotland: National Dún Éideann, HMSO, 1993Education Department Guidelines: Environmental Studies, 5-14
Simms, George Otto Leabhar Cheanannais An Gúm, Baile Átha Cliath
Unwin, Robert The Visual Dimension in the Study and Londain, Historical Association, 1981Teaching of History
129Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Fo
insí ta
gart
ha d
on c
hura
cla
m a
gus d
o n
a t
reo
irlínte
130
Ro
inn 6
Aguis
ín
Ballraíocht an Choiste
Curaclaim don OSIE
Cathaoirligh
Baill an Choiste
Oifigigh oideachais
Ullmhaíodh na treoirlínte seo faoi stiúir an Choiste Curaclaim don OSIE a bhunaigh anAn Chomhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta.
Angela Griffin (ó 1995)
Helen Kennedy-Martin
(go 1995)
Micheál Ó Déaghaidh
Br Thomas Costello
Peadar Cremin
Margie Cullen
Marie Danaswamy
David Fitzgerald
Henry Goff
Angela Griffin
Kathleen Horgan (go 1996)
Jim Hourihane
Helen Kennedy-Martin
Frankie McGrath (go 1995)
James Malseed
Sheelagh Morrow
Sr Mairéad Ní Choinín
Treasa Ní Fhearraigh
(ó 1996)
Siobhán Ní Mhuirthile
Éamonn Ó Breacáin
Tomás Ó Briain
Colm Ó Ceallacháin
Micheál Ó Cinnéide
(ó 1995)
Micheál Ó Mathúna
Pádraig Ó Murcháin
Brian Tubbert
Harold Hislop
Carmel O’Doherty
Cumann Múinteoirí Éireann
Cumann Múinteoirí Éireann
Cumann Múinteoirí Éireann
Aontas na mBráithre/Siúracha Teagaisc Bunscoileanna
Bainisteoireacht na gColáistí Oideachais
Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse
Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse
Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna Caitliceacha
Cumann Múinteoirí Éireann
Cumann Múinteoirí Éireann
Cumann Múinteoirí Éireann
Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile
Cumann Múinteoirí Éireann
Cumann Múinteoirí Éireann
Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann
Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann
Aontas na Siúracha/mBráithre Teagaisc Bunscoileanna
Cumann Múinteoirí Éireann
Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile
Roinn Oideachais agus Eolaíochta
Cumann Múinteoirí Éireann
Roinn Oideachais agus Eolaíochta
Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse
Roinn Oideachais agus Eolaíochta
Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna Caitliceacha
Cumann Múinteoirí Éireann
Aguis
ín
131Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair
Ballraíocht an ChoisteComhordaithe Bunscolaíochta
Chun obair na gCoistí Curaclaim a chomhordú is ea a bunaíodh an Coiste
Comhordaithe Bunscolaíochta ag an gComhairle Náisiúnta Curaclaim agus
Measúnachta.
Cathaoirleach Tom Gilmore
Baill an choiste Séadhna de Blán Bord Oideachais Shionad Ginearálta
(ó 1995) Eaglais na hÉireann
Liam Ó hÉigearta Roinn Oideachais agus Eolaíochta
(ó 1996)
Dympna Glendenning Cumann Múinteoirí Éireann
(ó 1995)
Fionnuala Kilfeather Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse
(ó 1995)
Éamonn MacAonghusa Roinn Oideachais agus Eolaíochta
(go 1996)
Ath Gearóid Mac Conmara Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna
(ó 1995) Caitliceacha
Peadar Ó Maoláin Cumann Múinteoirí Éireann
Síle Ní Núnáin Cumann Múinteoirí Éireann
(ó 1995)
Eugene Wall Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile
Comhordaitheoir Caoimhe Máirtín (go 1995)
Leas-
phríomhfheidhmeannach Lucy Fallon-Byrne (ó 1995)
Príomhfheidhmeannach Albert Ó Ceallaigh
Cathaoirligh na Comhairle: Dr Tom Murphy (go 1996), Dr Caroline Hussey (ó 1996)
132
Ro
inn 6
Aguis
ín
Gabhann na foilsitheoirí buíochas leis na daoine seo a leanas, a thug cead dóibh úsáid a bhaint as ábhar abhfuil cóipcheart ag baint leis:
Úinéir an chóipchirt Ábhar Leathanach
Leabharlann Pictiúr Grianghraf de dhuine uasal Síneach agus a shearbhónta 19Robert Harding Grianghraf den phéintéireacht ó Uaimh Altamira 49
O’Brien Press, Baile Átha Cliath Léaráid ón leabhar Brendan the Navigator le George Otto Simms 69
Múseam Náisiúnta na hÉireann Grianghraf de Bhreac Mhaodhóg 87
Gailearaí Náisiúnta na hÉireann Cóip de Phortráid de James Gandon le 88William Cunning agus Tilly Kettle Cóip de View of Capel Street ó A Picturesque and Descriptive 92-3View of the City of Dublin le James Malton Cóip de Family Portrait le Philip Hussey 94
Gailearaí Náisiúnta na hÉireann Grianghraf de shailiú éisc i gCliara 89Grianghraif de Inis Ceithleann 96-7Cóip de líníocht de scoil scairte a foilsíodh inTraits and Stories of the Irish Peasantry le William Carleton 98
Dúchas Grianghraf de thuama Phiarias Óig de Buitléarag Mainistir Chill Chúile Co. Thiobraid Árann 90
Staatliche Museen zu Berlin, Grianghraf de fhigiúr dearg kylix Atticeach ó Cerveteri, Etruria 91Preußischer Kulturbesitz,
Antikensammlung
Riarthóirí na Músaem agus na Cóip de Portráid de Mhuintir Bateson as Doire le Strickland Lowry 94nGailearaithe de chuidThuaisceart Éireann
Gailearaí an Tate i Londain Cóip de The Last In le William Mulready 98
An Anglo-Celt, An Cabhán Grianghraf den eagrán cuimhneacháin 105
Banc Ceannais na hÉireann Grianghraif de nótaí airgid agus de bhoinn 106
Leabharlann Náisiúnta na hÉireann Grianghrafadóireacht de cheannlínte na bpáipéar nuachta 108
Rinneadh iarracht aitheantas a thabhairt do na foinsí ar fad as ar tógadh ábhar, ach má rinneadh faillí maidirle cóipcheart an ábhair déanfar an scéal a leigheas ach é a chur in iúl do na foilsitheoirí.
Tá na foilsitheoirí buíoch de na daoine seo a leanas, a thug cead dóibh bheith istigh agus grianghraif a thógáil:boird bhainisteoireachta, príomhoidí, múinteoirí agus páistí na mbunscoileanna ar fud na tíre a chomhoibrighleis an tionscadal; Oifig na nOibreacha Poiblí/Seomraí an Stáit, Caisleán Bhaile Átha Cliath; Comhairle ContaeFhine Gall agus Teach an Droichid Nua, Domhnach Bat; Beistrí Tofa Pharóiste Móibhí, Glas Naoín, Baile ÁthaCliath.
Aistritheoir Liam Mac Cóil (Curaclam agus Treoirlínte)
Comhordaitheoir Breandán Ó Coinghéallaigh
Eagarthóir Nóirín Ní Nuadháin
Buíochas