Spis tre ci Wst p .............................................................................................. 9 Cz I Modelowanie systemów ERP ........................................ 13 Rozdzia 1. Zrozumie ERP .............................................................................. 15 1.1. Uk ad modelowania ERP ......................................................................................... 18 1.2. Otoczenie (kontekst) ERP ........................................................................................ 20 1.2.1. Analiza PEST a ERP ..................................................................................... 21 1.2.2. Zbiór interesariuszy systemu ERP ................................................................. 22 1.2.3. ERP a regu y gry rynkowej ........................................................................... 24 1.3. Relacje ERP do niektórych zagadnie zarz dzania organizacj .............................. 27 1.3.1. ERP a strategia rozwoju firmy ...................................................................... 27 1.3.2. ERP a system zapewnienia jako ci ................................................................ 29 1.3.3. ERP a optymalizacja w organizacji ............................................................... 30 1.3.4. ERP jako monitor a cucha warto ci ............................................................. 32 1.4. ERP a procesy biznesowe ........................................................................................ 34 Rozdzia 2. Model ontologiczny ........................................................................ 37 2.1. ERP jako wydzielony byt w organizacji .................................................................. 37 2.1.1. Kwestie ontologiczne ERP ............................................................................ 39 2.1.2. Kwestie epistemologiczne ERP ..................................................................... 43 2.1.3. Kwestie aksjologiczne dotycz ce systemów ERP ............................................. 49 2.2. Model konceptualny ................................................................................................ 54 2.2.1. Model a cucha warto ci ............................................................................... 54 2.2.2. Model stanu organizacji ................................................................................ 56 2.2.3. Model kontrolingu (sprz enia zwrotnego) ................................................... 58 Rozdzia 3. Model funkcjonalny ERP ................................................................. 61 3.1. Model funkcjonalny organizacji dla celów ERP ...................................................... 63 3.1.1. Uk ad warstw logicznych .............................................................................. 63 3.1.2. Procesy .......................................................................................................... 65 3.1.3. Zasoby w ERP ............................................................................................... 70 3.2. Model funkcjonalny rachunkowo ci ........................................................................ 73 3.2.1. Struktura rachunkowo ci a ERP .................................................................... 75 3.2.2. Plan kont ....................................................................................................... 81 3.2.3. Plan dekretów ................................................................................................ 82 3.2.4. Obieg dokumentów finansowych .................................................................. 84
15
Embed
Spis tre ci - Prof. Tadeusz Gospodarek · Wstöp )eby zarabia ü na wdra *aniu systemów ERP, trzeba by ü troch wizjonerem, troch informatykiem i troch szarlatanem ekonomicznym.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Spis tre ci
Wst p .............................................................................................. 9
Cz I Modelowanie systemów ERP ........................................ 13
Rozdzia 1. Zrozumie ERP .............................................................................. 151.1. Uk ad modelowania ERP ......................................................................................... 18
1.2.1. Analiza PEST a ERP ..................................................................................... 21
1.2.2. Zbiór interesariuszy systemu ERP ................................................................. 22
1.2.3. ERP a regu y gry rynkowej ........................................................................... 24
1.3. Relacje ERP do niektórych zagadnie zarz dzania organizacj .............................. 27
1.3.1. ERP a strategia rozwoju firmy ...................................................................... 27
1.3.2. ERP a system zapewnienia jako ci ................................................................ 29
1.3.3. ERP a optymalizacja w organizacji ............................................................... 30
1.3.4. ERP jako monitor a cucha warto ci ............................................................. 32
1.4. ERP a procesy biznesowe ........................................................................................ 34
Rozdzia 2. Model ontologiczny ........................................................................ 372.1. ERP jako wydzielony byt w organizacji .................................................................. 37
2.1.3. Kwestie aksjologiczne dotycz ce systemów ERP ............................................. 49
2.2. Model konceptualny ................................................................................................ 54
2.2.1. Model a cucha warto ci ............................................................................... 54
2.2.2. Model stanu organizacji ................................................................................ 56
2.2.3. Model kontrolingu (sprz enia zwrotnego) ................................................... 58
Rozdzia 3. Model funkcjonalny ERP ................................................................. 613.1. Model funkcjonalny organizacji dla celów ERP ...................................................... 63
3.1.1. Uk ad warstw logicznych .............................................................................. 63
Cz II Projektowanie systemów ERP ..................................... 195
Rozdzia 5. Projekty poziomu ekonomicznego ................................................. 1975.1. Projekt a cucha warto ci ...................................................................................... 198
5.1.1. Opis dóbr stanowi cych warto ................................................................. 199
5.1.2. Projekt strategii sprz onej z ERP .............................................................. 200
5.1.3. Mapa zada ................................................................................................. 203
5.1.4. Mapa procesów ........................................................................................... 209
Spis tre ci 7
5.1.5. Projekt obiegu informacji ............................................................................ 210
5.4.5. Rodzaje ryzyka zwi zanego z projektem .................................................... 239
Rozdzia 6. Projekty poziomu IT ...................................................................... 2416.1. Warstwa bazy danych ............................................................................................ 242
6.1.1. System ERP a hurtownia danych ................................................................ 243
6.1.2. Baza danych FK .......................................................................................... 245
6.1.3. Baza danych modu u magazynowo-handlowego ........................................ 247
6.1.4. Baza danych modu u kadrowo-p acowego .................................................. 249
6.1.5. Baza danych modu u „ rodki trwa e” ......................................................... 250
6.1.6. Baza danych modu u EIS ............................................................................ 250
6.2. Warstwa dost pu do danych .................................................................................. 252
6.2.1. Model architektury danych OLTP ............................................................... 252
6.2.4. Narz dzia dost pu i analizy danych ............................................................ 258
6.2.5. Aspekty jako ci danych ............................................................................... 260
6.3. Warstwa biznes ...................................................................................................... 262
6.3.1. Warstwa biznes w modu ach operacyjnych ERP ............................................ 263
6.3.2. Warstwa biznes w module EIS .................................................................... 264
6.4. Warstwa interfejsów i prezentacji .......................................................................... 264
6.4.1. Modu finansowo-ksi gowy ........................................................................ 267
6.4.2. Modu handlowo-us ugowo-magazynowy .................................................. 269
Cz III Wdra anie i serwis systemów ERP .............................. 271
Rozdzia 7. Wdra anie systemu ERP ............................................................... 2737.1. Plan koncepcyjny ................................................................................................... 277
7.1.1. Opracowanie koncepcji ............................................................................... 278
dzono do wysokiej u yteczno ci systemów zintegrowanych IT w bran y samochodowej.
To dlatego systemy IT sieci dilerskich s niemal doskonale uporz dkowane i zawieraj
korporacyjne zasady zarz dzania biznesem danej marki. Jest to know-how implemen-
towany w ramach umowy franchisingowej danego dilera z sieci .
Nie wydaje mi si , e zbytnio b d si myli , twierdz c, e 90% systemów ERP dla
dowolnych przedsi biorstw w Polsce mo na oprze na modelach funkcjonalnych za-
czerpni tych ze stacji ASO Mercedes, Renault czy Peugeot-Citroën. W swojej ksi ce na
temat modelowania5 IT przedstawi em analogi funkcjonowania systemu ERP Motoma-
nager oraz ERP dla szpitala — Hospitalmanager. Ten pomys nie mo e do dzi zadzia a
wy cznie z powodów politycznych. Po prostu nikt w Polsce nie jest zainteresowany
3 EIS — Executive Information System (system informowania zarz du) — jest to modu konsoliduj cy
informacje ród owe i przygotowuj cy raporty kontrolingu i monitoringu w systemie ERP.4 Imai M., Kaizen. Klucz do konkurencyjnego sukcesu Japonii, MT Biznes, Warszawa 2007.
5 Gospodarek T., Modelowanie w naukach o zarz dzaniu oparte na metodzie programów badawczych
i formalizmie reprezentatywnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroc awiu,
Wroc aw 2009, str. 181.
Wst p 11
rzeczywistym kosztem funkcjonowania s u by zdrowia oraz jej obiektywn optymali-
zacj . Jednak z informatycznego punktu widzenia proponowany model mo e dzia a
w sposób doskona y6.
W tej ksi ce chcia bym przede wszystkim pokaza , e w dzisiejszej rzeczywisto ci
biznesowej systemy informatyczne klasy ERP s z o onymi narz dziami inteligent-
nymi, wymagaj cymi interdyscyplinarnego podej cia do ich funkcjonalno ci i stoso-
wania. Czysta technologia IT ma tu znaczenie drugorz dne i sprowadza si do w a-
ciwego zarz dzania bazami danych oraz kojarzeniem informacji poprzez zapytania
SQL. Decyzje podejmuje cz owiek. To on ustala, które informacje i w jakim uk adzie
ma otrzyma z systemu IT, wykorzystuj c do wiadczenie i wiedz z zakresu zarz -
dzania. A jak to si b dzie dzia o w systemie komputerowym, tym zajmuje si in y-
nieria informatyki, która ma dost pn informacj pozyska , przetworzy i dostarczy
w odpowiednim czasie do odpowiedniego miejsca. W systemach ERP technologia IT
pe ni funkcj s u ebn w stosunku do zarz dzania, ale nie odwrotnie. Dlatego wszy-
scy oferenci systemów zintegrowanych klasy ERP czy MRPII powinni mie na uwa-
dze, e transparentno technologii IT, ergonomia systemu informatycznego oraz
bezpiecze stwo danych stanowi kluczowe cechy oceny. Licz si serwis i kastomiza-
cja produktu. Konieczna jest te wiedza, któr musz posiada zarówno zamawiaj cy
systemy, jak i oferenci rozwi za . Bez tego nie da si uzgodni stanowisk. S one wy-
ra ane w dwóch ró ni cych si zasadniczo j zykach: mówionym (zamawiaj cy) i for-
malnym systemu (oferent).
Chcia bym równie zwróci uwag , e proces projektowania systemów ERP sk ada
si z dwóch podstawowych elementów. Jednym jest model funkcjonalny zarz dzania
(ustalany przez ekonomistów oraz mened erów organizacji). Drugim jest projekt re-
prezentacji formalnej modelu zarz dzania (model IT). Nie da si panowa nad wdro e-
niem technologii inteligentnej klasy ERP bez stworzenia konceptualnych modeli kontro-
lingu, obiegu dokumentów, modelu ER entity relationship itd. Modelowanie w ERP
musi by przeprowadzone od poziomu kontekstu biznesowego do ko cowego modelu
algorytmów wyra onych w formalnym j zyku programisty w uk adzie warstw logicz-
nych. Nie da si przeskoczy z poziomu ontologii ERP bezpo rednio do reprezentacji
syntaktycznej lub do gotowego programu, który po zainstalowaniu b dzie natych-
miast wykonywa u yteczne dzia ania dla organizacji. Dlatego warto pozna mecha-
nizmy modelowania kolejnych warstw logicznych systemu. I to w a nie jest temat wart
napisania ksi ki. Trzeba to zrobi tak, aby wiedza przekazana mia a charakter uniwer-
salny, niezale ny od technologii IT oraz zmienno ci otoczenia. Czy to si uda o w tej
publikacji? Ocen pozostawiam czytelnikom, licz c na uwagi i dyskusj , która z pew-
no ci znajdzie fina w kolejnych wydaniach.
Tadeusz Gospodarek
6 Gospodarek T., Informatyzacja komercyjnej firmy medycznej (KFM) wed ug modelu SOA [w:]
Zarz dzanie komercyjn firm medyczn , pod red. M. Kowalewskiego i K. Perechudy, Wolters
Kluwer, Warszawa 2008.
12 Systemy ERP. Modelowanie, projektowanie, wdra anie
Cz I
Modelowaniesystemów ERP
14 Cz I Modelowanie systemów ERP
Rozdzia 1.
Zrozumie ERP
Czym jest system ERP? Pytanie to nale y traktowa jako fundamentalne w odniesieniu do
zagadnie , które b d poruszane dalej. Nale y przyj pewien kompromis epistemolo-
giczny, umo liwiaj cy sformu owanie definicji systemu ERP w formie opisowej, a nie
w formie precyzyjnego okre lenie formalnego. W ten sposób na postawione na pocz tku
pytanie mo emy udzieli kilku odpowiedzi, które nie wykluczaj si wzajemnie:
1. ERP jest z o onym systemem wspomagaj cym zarz dzanie i podejmowanie
decyzji.
2. ERP jest narz dziem pomiarowym oceny aksjologicznej zarz dzania.
3. ERP jest systemem porz dkuj cym procesy biznesowe organizacji.
4. ERP jest formaln reprezentacj a cucha warto ci organizacji.
5. ERP jest modelem funkcjonalno ci organizacji.
6. ERP jest zintegrowanym systemem informatycznym.
Niestety, wi kszo mened erów widzi wy cznie ostatni aspekt okre lenia. Oto typowy
przypadek. Pewien prezes znanej polskiej firmy postanowi wdro y system ERP.
Zwo a wi c spotkanie dyrektoriatu i przemówi : „Jeste my najwi ksz firm w bran-
y w Polsce. Kto sprzedaje najwi ksze systemy ERP?”. Informatycy odpowiedzieli,
e to mo e by firma SAP. „No to kupujemy system firmy SAP” — zdecydowa pre-
zes. Jak postanowi , tak uczyni . Niestety, wkrótce okaza o si , e ten zakup nie by
najlepsz decyzj . S awny system IT nie da sobie rady z rzeczywisto ci biznesow ,
z któr przysz o mu si zmierzy . Pomimo du ego nak adu si i rodków wdro enie
nie posz o zbyt dobrze. I bynajmniej nie by a to wina systemu SAP.
Otó to klasyczne rozumienie systemu informatycznego przez ró ne zarz dy i dyrekcje
organizacji musi zosta zmienione z uj cia czysto technologicznego na uj cia syste-
mowe. Tylko wówczas narz dzie informatyczne b dzie u yteczne i b dzie mog o
pe ni jak funkcj kontroln w organizacji. ERP jest systemem z o onym, na który
sk adaj si : technologia IT, wiedza ekonomiczna, struktura zarz dzania organizacj
oraz zespó ludzki. To okre la, jak taki system musi by tworzony i jak ma dzia a .
Koncepcj zarz dzania i pomiaru zajmuj si prezesi, a technologi — informatycy.
16 Cz I Modelowanie systemów ERP
Ci ostatni dostarczaj narz dzi oraz modeli poziomu semantycznego dla ju istniej cego
adu organizacyjnego, ale nie odwrotnie. Pami tajmy, e to ludzie tworz struktury spo ecz-
ne i ekonomiczne. Mog one dzia a bez systemu ERP, generuj c warto w procesach biz-
nesowych. Natomiast po czenie technologii IT i metod zarz dzania organizacj stwarza
pole dla zaistnienia systemu informacyjnego wspomagaj cego procesy zarz dcze.
Skuteczny system ERP jest zharmonizowanym modelem formalnym dzia ania organizacji.
Jest oczywiste, e w procesach harmonizacji struktury organizacji i systemu informa-
tycznego wyst pi aspekty dopasowania do ró nych ogranicze . Informatyka nak ada ba-
riery technologiczne oraz prakseologiczne. Rzeczywisto gospodarcza nak ada ogra-
niczenia na swobod interpretacji danych. Nale y zawsze pami ta , e ka dy system
informatyczny jest jedynie inteligentnym narz dziem automatyzuj cym i porz dkuj -
cym procesy przetwarzania danych i informacji. To mo na równie przetworzy r cz-
nie, tyle e bardzo powoli. Tym samym system ERP, i ka dy inny system IT wspo-
magaj cy zarz dzanie, stanowi reprezentacj formaln pewnego obrazu organizacji
— jej modelu funkcjonalnego. Sk adaj si na to obiegi dokumentów, struktury kom-
petencyjne, mapy procesów oraz zada , mapy przypisa zasobów etc. Dlatego system
ERP nie powinien tworzy niczego nowego poza tym, co zosta o ju zdefiniowane na
poziomie teorii ekonomii i nauk o zarz dzaniu. ERP wpisuje si w kultur organizacji, po-
rz dkuj c procesy, ale tej kultury nie tworzy, poniewa nie jest samoprogramuj cym i sa-
moucz cym si systemem SI. Nad tym musz pracowa ludzie. Wyniki dzia ania ERP
równie s u ludziom. To w a nie stanowi istot zagadnienia. Reprezentacja formalna in-
formatyczna (system ERP) musi by odwzorowaniem wzajemnie jednoznacznym ze
swoim modelem rzeczywistym biznesu i jego procesów. W przeciwnym wypadku
system informatyczny nie b dzie w stanie dostarcza spójnych informacji interpreto-
walnych przez ludzi.
Co w takim razie mierzy system ERP, skoro jest narz dziem pomiarowym? Otó mierzy
on, czy organizacja dzia a dobrze, czy le w czasie. A wi c odpowiada na pytania ak-
sjologiczne, co oznacza „dobra” albo „z a” organizacja (lub jej funkcjonalno ) w danej
chwili czasu oraz czy mo e by ona lepsza. A to wi e si z niezwykle trudnym pro-
blemem okre lenia, co znaczy „stan organizacji” w danej chwili czasu. Drug spraw
jest ustalenie, czym jest warto kreowana przez organizacj w otoczeniu i jak j opi-
sa formalnie. Jak wida , postawione kwestie z pewno ci nie nale do zagadnie infor-
matyki, ale do problematyki ekonomii i zarz dzania, a bardziej poprawnie do zagadnie
interdyscyplinarnych zwi zanych z systemami oraz z o ono ci . To ekonomi ci danej
firmy musz najpierw zdefiniowa , jak zmierzy po o enie spo eczno-ekonomiczne, a do-
piero pó niej si ga po narz dzia klasy ERP do automatyzacji pomiaru i monitoringu
funkcji celu w czasie. Zwykle za jest tak, e kupuje si jakie rozwi zanie standar-
dowe, zawieraj ce w sobie okre lon filozofi kontrolingu i logik biznesow . Wynika
ona z wdro e oraz do wiadcze twórców ERP, która najcz ciej nie pasuje do kultury
organizacji, w której ma by wdra ana. W ten sposób niemal zawsze istnieje konflikt
1 Wzajemnie jednoznaczny oznacza, e jakakolwiek zmiana w dzia aniu rzeczywistego modelu (np. obiegu
dokumentów) musi zosta uwzgl dniona w systemie IT i odwrotnie. Cokolwiek zostanie wprowadzone
w systemie IT, jako uproszczenie, udoskonalenie, optymalizacja (np. nowy dokument), musi zosta
wdro one praktycznie. Dotyczy to zw aszcza wszelkich dokumentów finansowych, opisuj cych warto
dodan w procesach biznesowych oraz sposobów ich rozksi gowania w systemie FK, gdzie agregowane s
najistotniejsze dane.
Rozdzia 1. Zrozumie ERP 17
pomi dzy oczekiwaniami ze strony inwestorów oraz u ytkowników systemu ERP a tech-
nologicznymi i organizacyjnymi mo liwo ciami ich spe nienia. Najwi kszym jednak
problemem jest ró nica pomi dzy wiedz próbuj cych skorzysta z dobrodziejstwa
systemu ERP a wiedz oferenta rozwi za technicznych. Ci ostatni najcz ciej zbyt s a-
bo znaj kwestie ekonomiczne i biznesowe organizacji i przede wszystkim skupiaj
si na mo liwo ciach technicznych oraz technologicznych oferowanych produktów.
Daleki jestem od tego, eby nie przejmowa sprawdzonych na rynku rozwi za stan-
dardowych, zw aszcza dla ma ych i rednich firm. Jest to bardzo skuteczna metoda wyko-
nania skoku cywilizacyjnego organizacji na wy szy poziom zarz dzania. A to dzi ki
wiedzy know-how ukrytej w poprawnie skonfigurowanych systemach zintegrowanych IT,
wspomagaj cych zarz dzanie oraz logice biznesowej sprawdzonej w praktyce przez
producentów. Jednak w przypadku organizacji opartych na wiedzy, albo tych, dla których
wynik finansowy stanowi jedynie jeden z aspektów oceny warto ci lub funkcjonalno ci,
takie gotowe rozwi zania na ogó nie s zadowalaj ce. A je eli pomiar stanu organizacji
czy jej wydzia u wymaga stworzenia wieloaspektowych raportów przekrojowych,
wówczas z pewno ci standardowe rozwi zania si nie sprawdz . Dotyczy to zw aszcza
cz ci definiuj cej pozycje po danych formularzy modu ów informowania kierownic-
twa. Dlatego dobr praktyk przed przyst pieniem do realizacji projektu wdro enia
systemu klasy ERP w organizacji powinno by przygotowanie porz dnego studium
wykonalno ci.
Kolejn kwesti do rozwi zania przed przyst pieniem do informatyzacji systemowej
klasy ERP jest okre lenie kryteriów dla oceny rezultatów pomiarów oraz zdefiniowania
kwantyfikatorów monitoringu. Przyk adami takich wska ników mog by : wska nik
ROI, wska nik efektywno ci inwestycji w analizie CBA2, EBITDA3, wska nik po-
krycia kosztów etc. Architekt systemu kontrolingu powinien wybra pewn grup ta-
http://pl.wikipedia.org/wiki/Analiza_koszt%C3%B3w_i_korzy%C5%9Bci.3 Earnings before Interest, Taxes, Depreciation and Amortization — oznacza zysk przedsi biorstwa
przed potr ceniem odsetek od zaci gni tych kredytów, dywidend, podatków oraz amortyzacji.4 Gospodarek T., Aspekty z o ono ci i filozofii nauki w zarz dzaniu, Wydawnictwo WWSZiP
w Wa brzychu, Wa brzych 2012.
18 Cz I Modelowanie systemów ERP
Jak dzia a prawid owo wdro ony system ERP? Wydaje si to proste. Organizacja
dysponuje okre lonymi zasobami, posiada zdefiniowany a cuch warto ci. Okre li a
swój a cuch dostaw, zdefiniowa a procesy biznesowe umo liwiaj ce ci g o kreacji
warto ci w otoczeniu, a nast pnie wykona a model formalny opisuj cy sposób dokumen-
towania wszystkich zdarze biznesowych. Utworzy a równie kryteria poprawno ci
wyniku wraz z miar i skal parametrów kontrolnych funkcji celu. Zaistnia przy tym
system informacyjny, stanowi cy izomorficzn reprezentacj formaln mierzonych
warto ci. Umo liwia on dokonywanie pomiarów parametrów stanu w ustalonej skali
w czasie. Mo na wówczas stwierdzi , e zaistnia system ERP pozwalaj cy na okre-
lenie po o enia funkcjonalnego organizacji lub jej cz ci w danej chwili czasu. To
po o enie opisane jest przez sko czon liczb parametrów stanu.
Wykonuj c dowolne zmiany w a cuchu warto ci (np. zwi kszaj c sprzeda ), powoduje-
my, e na wyj ciu systemu ERP otrzymujemy inne warto ci po czasie t ani eli w chwili
pocz tkowej t0 przed dokonaniem zmian. Je eli dokonane zmiany poprawiaj wska niki,
mówimy o dodatnim sprz eniu zwrotnym i kontynuujemy dzia ania w danym kierunku.
Je li natomiast dokonane zmiany na wej ciu pogarszaj osi gane wska niki na wyj ciu,
staramy si w kolejnym przedziale czasu poprawi parametry wej cia, tak eby osi -
gn zak adane warto ci (ujemne sprz enie zwrotne). Tym samym system ERP jest
urz dzeniem analitycznym sprz enia zwrotnego wej cia-wyj cia a cucha warto ci
organizacji. Jest to bardzo czytelny model funkcjonalny, który warto bardziej szczegó-
owo opisa od strony praktycznej wdro enia.
1.1. Uk ad modelowania ERP
Zbudowanie modelu systemu ERP nie jest tym samym co wykonanie modelu mostu lub
samochodu. Wynika to z faktu, e system informatyczny dotyka kilku roz cznych
aspektów rzeczywisto ci spo eczno-ekonomicznej. Stawia wymagania ogranicze nie-
jednoznaczno ci interpretacji wyników oraz wymiernych definicji wielko ci, którymi
si pos uguje. Pojawia si konflikt. Z jednej strony ograniczenia technologiczne nie
pozwalaj na realizacj dowolnych algorytmów przez maszyny. Z drugiej za wymaga
si cis ej kwantyfikacji zdarze biznesowych (spo ecznych) za pomoc sko czonej
liczby parametrów, aby ustali jaki stan mierzalny w czasie. To prowadzi do niebez-
piecznych luk interpretacyjnych na ró nych poziomach modelowania i utrudnia zadanie.
Cz ciowo mo na ten konflikt zneutralizowa przez podzia modelowania systemu
ERP przynajmniej na cztery wzajemnie sprz one kierunki (patrz rysunek 1.1):