POZNA 2010
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU
WYDZIA FILOLOGII POLSKIEJ I KLASYCZNEJ
mgr Jowita urawska-Chaszczewska
Sownictwo rzemios skrzanych
w polszczynie historycznej
praca doktorska napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Elbiety Skorupskiej-Raczyskiej
http://www.xvii-wiek.ij-pan.krakow.pl/
Spis treci
2
Spis treci:
Spis
treci...........................................................................................................................2
Zagadnienia
wstpne.......................................................................................................10
1. Leksyka rzemios
skrzanych......................................................................................10
2. Rozstrzygnicia
terminologiczne................................................................................14
3. Metodologia
pracy.......................................................................................................18
3.1. Cele
pracy.................................................................................................................18
3.2. Charakterystyka
rde.............................................................................................19
3.3. Zasady ekscerpcji
materiau.....................................................................................22
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych............26 Wstp. Interpretacja pola
jzykowego.............................................................................26
I. SOWNICTWO MIECHOWNICZE (134 jedn.
leks.)...............................................33 1. Nazwy
osb (11 jedn.
leks.)........................................................................................35
2. Nazwy wyrobw i ich cech (123 jedn.
leks.)..............................................................35
2.1. Nazwy miechw i workw (25 jedn.
leks.)..............................................................35
2.2. Nazwy wyposaenia wojskowego (3 jedn.
leks.).....................................................37 2.3.
Nazwy woreczkw na pienidze (47 jedn.
leks.).....................................................37 2.4.
Nazwy pochew i futeraw (17 jedn.
leks.)..............................................................39
2.5. Nazwy naczy (22 jedn.
leks.)..................................................................................41
2.6. Nazwy miechw kowalskich (9 jedn.
leks.).............................................................42
II. SOWNICTWO RKAWICZNICZE (91 jedn.
leks.)............................................43 1. Nazwy osb
(8 jedn.
leks.).........................................................................................44
2. Nazwy narzdzi (20 jedn.
leks.).................................................................................45
3. Nazwy materiaw (3 jedn.
leks.)...............................................................................46
4. Nazwy czynnoci (21 jedn.
leks.)...............................................................................46
5. Rodzaje rkawiczek i ich czci (39 jedn.
leks.)........................................................47
5.1. Nazwy rkawic i rkawiczek (22 jedn.
leks.).........................................................47
5.2. Nazwy czci rkawiczki (17 jedn.
leks.).................................................................49
III. SOWNICTWO KALETNICZE (180 jedn.
leks.).................................................50 1. Nazwy
osb (12 jedn.
leks.).......................................................................................51
2. Nazwy narzdzi (1 jedn.
leks.)...................................................................................51
3. Nazwy wyrobw i ich cech (167 jedn.
leks.).............................................................51
3.1. Nazwy portfeli i portmonetek (12 jedn.
leks.)..........................................................52
3.2. Nazwy toreb, teczek i walizek (83 jedn.
leks.).........................................................52
3.2.1. Nazwy oglne (21 jedn.
leks.)...............................................................................53
3.2.2. Nazwy toreb podrnych (37 jedn.
leks.)..............................................................54
3.2.3. Nazwy toreb wojskowych i onierskich (20 jedn.
leks.)......................................55 3.2.4. Nazwy teczek
(5 jedn.
leks.)..................................................................................57
3.3. Nazwy futeraw i pokrowcw (15 jedn.
leks.)........................................................57
3.4. Nazwy pasw (57 jedn.
leks.)...................................................................................58
Spis treci
3
IV. SOWNICTWO KUNIERSKIE (670 jedn.
leks.)...............................................61 1. Nazwy
osb (19 jedn.
leks.)......................................................................................62
2. Nazwy narzdzi i miar (11 jedn.
leks.).......................................................................63
3. Nazwy czynnoci (87 jedn.
leks.)...............................................................................64
4. Nazwy materiaw (17 jedn.
leks.).............................................................................65
5. Nazwy substancji (1 jedn.
leks.).................................................................................66
6. Nazwy wyrobw i ich cech (535 jedn.
leks.).............................................................67
6.1. Nazwy oglne (3 jedn.
leks.)....................................................................................67
6.2. Nazwy futer i ich czci (132 jedn.
leks)..................................................................67
6.2.1 Nazwy futer (128 jedn.
leks.).................................................................................67
6.2.2. Nazwy czci futra (4 jedn.
leks.)..........................................................................74
6.3. Nazwy kouchw i ich czci (34 jedn.
leks.).........................................................74
6.3.1. Nazwy kouchw (25 jedn.
leks.).........................................................................74
6.3.2. Nazwy czci koucha (9 jedn.
leks.)....................................................................75
6.4. Nazwy czapek i ich czci (87 jedn.
leks.)...............................................................75
6.4.1. Nazwy oglne (14 jedn.
leks.)...............................................................................75
6.4.2. Nazwy czapek baranich (13 jedn.
leks.)................................................................76
6.4.3. Nazwy czapek futrzanych i skrzanych (47 jedn. leks.)
....................................76 6.4.4. Nazwy czci czapki (13
jedn.
leks.)...................................................................79
6.5. Nazwy pozostaych wyrobw (279 jedn.
leks.)......................................................80
6.5.1. Nazwy okry podbitych futrem (148 jedn.
leks.)................................................80 6.5.2.
Nazwy bezrkawnikw (4 jedn.
leks.).................................................................86
6.5.3. Nazwy ozdb i dodatkw futrzanych (14 jedn.
leks.).........................................87 6.5.4. Nazwy czci
odziey futrzanej (66 jedn.
leks.)...................................................87 6.5.5.
Nazwy ubra skrzanych (47 jedn.
leks.)..............................................................89
V. SOWNICTWO SZEWSKIE (916 jedn.
leks.)........................................................93 1.
Nazwy osb (76 jedn.
leks.).......................................................................................94
1.1. Nazwy neutralne (57 jedn.
leks.)..............................................................................94
1.2. Nazwy nacechowane (19 jedn.
leks.).......................................................................96
2. Nazwy ubra szewca (5 jedn.
leks.)...........................................................................97
3. Prawo, przepisy i obyczaje (2 jedn.
leks.)..................................................................97
4. Nazwy miejsc (3 jedn.
leks.)......................................................................................97
5. Nazwy narzdzi i urzdze (174 jedn.
leks.)..............................................................97
6. Nazwy czynnoci (107 jedn.
leks.)...........................................................................101
7. Nazwy materiaw (24 jedn.
leks.)...........................................................................104
8. Nazwy miar (6 jedn.
leks.)........................................................................................104
9. Nazwy substancji (19 jedn.
leks.).............................................................................105
10. Nazwy butw i ich czci (493 jedn.
leks.).............................................................105
10.1. Nazwy oglne (233 jedn.
leks.)............................................................................105
10.2. Nazwy butw damskich i dziecicych (21 jedn.
leks.).........................................113 10.3. Nazwy butw
mskich (12 jedn.
leks.).................................................................114
10.4. Nazwy czci buta (227 jedn.
leks.).....................................................................115
Spis treci
4
10.4.1. Nazwy obcasw i ich czci (45 jedn.
leks.).....................................................115
10.4.1.1. Nazwy obcasw (30 jedn.
leks.).................................................................115
10.4.1.2. Nazwy czci obcasa (15 jedn.
leks.).............................................................116
10.4.2. Nazwy pozostaych czci (182 jedn.
leks.)......................................................116 11.
Nazwy pozostaych wyrobw (7 jedn.
leks.)...........................................................121
VI. SOWNICTWO RYMARSKIE I SIODLARSKIE (561 jedn.
leks.)................123 1. Nazwy oglne (225 jedn.
leks.)................................................................................123
1.1. Nazwy materiaw (1 jedn.
leks.)...........................................................................123
1.2. Nazwy miejsc (2 jedn.
leks.)..................................................................................124
1.3. Nazwy narzdzi i urzdze (222 jedn.
leks.)..........................................................124
2. Nazwy rymarskie (272 jedn.
leks.)...........................................................................127
2.1. Nazwy osb (12 jedn.
leks.)..................................................................................127
2.2. Nazwy wyrobw i ich cech (260 jedn.
leks.)........................................................128
2.2.1. Nazwy uprzy (152 jedn.
leks.)........................................................................128
2.2.2. Nazwy pozostaych wyrobw (108 jedn.
leks.)..................................................133 3.
Nazwy siodlarskie (64 jedn.
leks.)............................................................................137
3.1. Nazwy osb (11 jedn.
leks.)..................................................................................137
3.2. Nazwy siode i ich czci (33 jedn.
leks.)..............................................................137
3.2.1. Nazwy siode (18 jedn.
leks.).............................................................................137
3.2.2. Nazwy czci sioda (15 jedn.
leks.)...................................................................138
3.3. Nazwy czci powozu (20 jedn.
leks.)...................................................................139
VII. SOWNICTWO GARBARSKIE (655 jedn.
leks.)............................................140 1. Nazwy osb
(43 jedn.
leks.).....................................................................................141
2. Nazwy miejsc (25 jedn.
leks.)..................................................................................142
2.1. Nazwy miejsc duych (22 jedn.
leks.)....................................................................142
2.2. Nazwy elementw miejsc (3 jedn.
leks.)................................................................143
3. Nazwy narzdzi, urzdze i naczy (157 jedn.
leks.)..............................................143 3.1. Nazwy
narzdzi i urzdze (122 jedn. leks.
).........................................................143 3.2.
Nazwy naczy (35 jedn.
leks.)................................................................................147
4. Nazwy substancji (85 jedn.
leks.).............................................................................148
5. Nazwy czynnoci (317 jedn.
leks.)...........................................................................150
6. Nazwy odpadkw (28 jedn.
leks.)............................................................................159
VIII. NAZWY SKR I ICH RODZAJW (493 jedn.
leks.)..................................161 1. Nazwy rodzajw i cech
skr (386 jedn.
leks.)..........................................................162
1.1. Nazwy oglne (162 jedn.
leks.)..............................................................................162
1.2. Nazwy skr ze zwierzt hodowlanych (129 jedn.
leks.)........................................166 1.3. Nazwy skr ze
zwierzt ownych (81 jedn.
leks.)..................................................170 1.4.
Nazwy skr ze zwierzt egzotycznych (14 jedn.
leks.)..........................................172 2. Nazwy czci
skry (107 jedn.
leks.).......................................................................173
IX. SOWNICTWO OGLNORZEMIELNICZE (524 jedn.
leks.).....................177 1. Nazwy osb (157 jedn.
leks.)...................................................................................177
2. Nazwy specjalnoci (45 jedn.
leks.).........................................................................184
Spis treci
5
3. Nazwy relacji spoecznych (13 jedn.
leks.)..............................................................186
4. Prawo, przepisy i obyczaje (107 jedn.
leks.)............................................................186
5. Nazwy ubra (5 jedn.
leks.)......................................................................................192
6. Nazwy czynnoci (67 jedn.
leks.).............................................................................192
7. Nazwy miejsc (19 jedn.
lesk)...................................................................................194
7.1. Nazwy duych miejsc (18 jedn.
leks.)....................................................................194
7.2. Nazwy elementw miejsc (1 jedn.
leks.)................................................................195
8. Nazwy narzdzi (34 jedn.
leks.)...............................................................................196
9. Nazwy miar (1 jedn.
leks.)........................................................................................197
10. Nazwy materiaw (22 jedn.
leks.)..........................................................................197
11. Nazwy substancji (13 jedn.
leks.)............................................................................198
12. Nazwy wyrobw i ich cech (41 jedn.
leks.)............................................................198
Rekapitulacja
zjawisk....................................................................................................201
Rozdzia II Analiza chronologiczna sownictwa rzemios
skrzanych....................217
Wstp.............................................................................................................................217
1. SOWNICTWO MIECHOWNICZE (134
wyrazy)..............................................222 1.
Polszczyzna najstarsza (71
wyrazw)....................................................................222
1.1.5. ywotno XVI-wiecznego sownictwa
miechowniczego.................................225 1.2. Polszczyzna
XVII wieku (17
wyrazw).................................................................228
1.2.3. ywotno XVII-wiecznego sownictwa
miechowniczego...............................229 1.3. Polszczyzna
XVIII wieku (7
wyrazw).................................................................231
1.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa
miechowniczego..............................231 1.4. Polszczyzna
XIX-wieczna (21
wyrazw)...............................................................232
1.4.3. ywotno XIX-wiecznego sownictwa
miechowniczego...............................233
1.4. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (18
wyrazw)......................................234 1.4.3. ywotno tzw.
XX-wiecznego sownictwa zwizanego prototypowo
z
miechowictwem........................................................................................................234
2. SOWNICTWO RKAWICZNICZE (91
wyrazw)..............................................235 2.1.
Najstarsza polszczyzna (4
wyrazy)........................................................................236
2.2. Polszczyzna XVIII wieku (1
wyraz).....................................................................236
2.3. Polszczyzna XIX wieku (11 wyrazw)
................................................................236
2.4. Pocztek XX wieku (65
wyrazw)........................................................................237
2.4.3. ywotno terminologii rkawiczniczej pocztkw XX
wieku.........................240 2.5. Polszczyzna drugiej poowy XX
wieku (9 wyrazw)...........................................240 3.
SOWNICTWO KALETNICZE (180
wyrazw)...................................................241 3.1.
Polszczyzna najstarsza (56
wyrazw)...................................................................242
3.1.4. ywotno XVI-wiecznego sownictwa
kaletniczego.......................................244 3.2.
Polszczyzna XVII-wieczna (12
wyrazw)............................................................247
3.2.3. ywotno XVII-wiecznego sownictwa
kaletniczego......................................248 3.3.
Polszczyzna XVIII wieku (9
wyrazw)...............................................................248
3.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa
kaletniczego.....................................249 3.4.
Polszczyzna XIX wieku (36
wyrazw).................................................................249
Spis treci
6
3.4.4. ywotno XIX-wiecznego sownictwa
kaletniczego.......................................251 3.5.
Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (46
wyrazw).....................................253 3.5.6. ywotno
sownictwa kaletniczego z pierwszej poowy XX
wieku................255 3.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku
(20 wyrazw).........................................256 4.
SOWNICTWO KUNIERSKIE (670
wyrazw)..................................................258 4.1.
Najstarsza polszczyzna (163
wyrazy)....................................................................258
4.1.6. ywotno najstarszego sownictwa
kunierskiego...........................................265 4.2.
Polszczyzna XVII wieku (70
wyrazw)................................................................269
4.2.3. ywotno XVII-wiecznego sownictwa
kunierskiego....................................272 4.3.
Polszczyzna XVIII wieku (51
wyrazw)...............................................................275
4.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa
kunierskiego...................................277 4.4. Polszczyzna
XIX wieku (127
wyrazw)...............................................................279
4.4.7. ywotno XIX-wiecznego sownictwa
kunierskiego.....................................284 4.5.
Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (204
wyrazy)......................................287 4.5.7. ywotno
sownictwa kunierskiego pierwszej poowy XX wieku.................293
4.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (44
wyrazy)..........................................398 5. SOWNICTWO
SZEWSKIE (916
wyrazw).......................................................301
5.1. Najstarsza polszczyzna (96
wyrazw)...................................................................301
5.1.8. ywotno najstarszego sownictwa
szewskiego...............................................306 5.2.
Polszczyzna XVII wieku (23
wyrazy)..................................................................308
5.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa
szewskiego........................................310 5.3.
Polszczyzna XVIII wieku (20
wyrazw)...............................................................310
5.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa
szewskiego.......................................312 5.4.
Polszczyzna XIX wieku (141
wyrazw)..............................................................312
5.4.6. ywotno XIX-wiecznego sownictwa
szewskiego.........................................317 5.5.
Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (444
wyrazy)......................................321 5.5.6. ywotno
sownictwa szewskiego pierwszej poowy XX
wieku......................333 5.6. Polszczyzna drugiej poowy XX
wieku (187 wyrazw).......................................343 6.
SOWNICTWO RYMARSKIE I SIODLARSKIE (561
wyrazw)........................351 6.1. Najstarsza polszczyzna (81
wyrazw)...................................................................352
6.1.4. ywotno najstarszego sownictwa rymarskiego i
siodlarskiego.....................355 6.2. Polszczyzna XVII wieku
(18
wyrazw)..............................................................358
6.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa rymarskiego i
siodlarskiego..............359 6.3. Polszczyzna XVIII wieku (24
wyrazy).................................................................360
6.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa rymarskiego i
siodlarskiego.............361 6.4. Polszczyzna XIX wieku (66
wyrazw).................................................................362
6.4.3. ywotno XIX-wiecznego sownictwa rymarskiego i
siodlarskiego...............365 6.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX
wieku (199 wyrazw)...................................367 4.5.4.
ywotno sownictwa rymarskiego i siodlarskiego pierwszej poowy XX w.
.373
6.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (173
wyrazy)..........................................377 7. SOWNICTWO
GARBARSKIE (655
wyrazw)...................................................382 7.1.
Najstarsza polszczyzna (38
wyrazw)...................................................................382
Spis treci
7
7.1.3. ywotno najstarszego sownictwa
garbarskiego.............................................384 7.2.
Polszczyzna XVII wieku (9
wyrazw)..................................................................385
7.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa
garbarskiego......................................385 7.3.
Polszczyzna XVIII wieku (12
wyrazw)...............................................................386
7.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa
garbarskiego....................................387 7.4.
Polszczyzna XIX wieku (30
wyrazw).................................................................387
7.4.4. ywotno XIX-wiecznego sownictwa
rzemielniczego..................................388 7.5.
Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (513
wyrazw)..................................389 7.5.7. ywotno
sownictwa garbarskiego pierwszej poowy XX
wieku...................403 7.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku
(52 wyrazy)............................................412 8. NAZWY
SKR I ICH RODZAJW (493
wyrazy).............................................416
8.1. Najstarsza polszczyzna (113
wyrazw).................................................................416
8.1.6. ywotno najstarszych nazw skr i ich
czci..................................................420 8.2.
Polszczyzna XVII wieku (22
wyrazy)..................................................................422
8.2.4. ywotno XVII-wiecznych nazw
skr.............................................................423
8.3. Polszczyzna XVIII wieku (7
wyrazw).................................................................424
8.3.1. ywotno XVIII-wiecznych nazw
skr............................................................424
8.4. Polszczyzna XIX wieku (60
wyrazw).................................................................425
8.4.5. ywotno XIX-wiecznych nazw skr i ich
czci............................................427 8.5.
Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (227
wyrazw)....................................429 8.5.7. ywotno nowych
nazw skr w polszczynie pierwszej poowy XX wieku....435 8.6.
Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (50
wyrazw).........................................439 9. SOWNICTWO
OGLNORZEMIELNICZE (524
wyrazy)................................442
9.1. Najstarsza polszczyzna (101
wyrazw).........................................................443
9.1.5. ywotno najstarszego sownictwa
oglnorzemielniczego............................448 9.2. Polszczyzna
XVII wieku (22
wyrazy)..................................................................451
9.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa
oglnorzemielniczego.....................452 9.3. Polszczyzna XVIII
wieku (39
wyrazw)...............................................................453
9.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa
oglnorzemielniczego....................455 9.4. Polszczyzna XIX
wieku (144
wyrazy)..................................................................456
9.4.7. ywotno XIX-wiecznego sownictwa
oglnorzemielniczego.......................462 9.5. Polszczyzna
pierwszej poowy XX wieku (175
wyrazw).................................464 9.5.8. ywotno
oglnorzemielniczego sownictwa pierwszej poowy XX wieku..471 9.6.
Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (42
wyrazy).........................................474
Rekapitulacja
zjawisk....................................................................................................478
Rozdzia III Analiza strukturalna sownictwa rzemios
skrzanych..........................513
Wstp.............................................................................................................................513
I. SOWNICTWO MIECHOWNICZE
(141).............................................................521
1. Sownictwo rodzime
(95)..........................................................................................521
2. Sownictwo zapoyczone
(43)...................................................................................524
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(3).......................................................................526
Wnioski..........................................................................................................................526
Spis treci
8
II. SOWNICTWO RKAWICZNICZE
(113)............................................................528
1. Sownictwo rodzime
(76)..........................................................................................528
2. Sownictwo zapoyczone
(36)...................................................................................531
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(1).......................................................................533
Wnioski..........................................................................................................................533
III. SOWNICTWO KALETNICZE
(194)..................................................................535
1. Sownictwo rodzime
(107)........................................................................................535
2. Sownictwo zapoyczone
(85)...................................................................................538
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(2).......................................................................541
Wnioski..........................................................................................................................542
IV. SOWNICTWO KUNIERSKIE
(667)................................................................544
1. Sownictwo rodzime
(445)........................................................................................544
2. Sownictwo zapoyczone
(205).................................................................................556
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(17).....................................................................564
Wnioski..........................................................................................................................564
V. SOWNICTWO SZEWSKIE
(893).........................................................................567
1. Sownictwo rodzime
(622)........................................................................................567
2. Sownictwo zapoyczone
(205).................................................................................584
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(17).....................................................................593
Wnioski..........................................................................................................................594
VI. SOWNICTWO RYMARSKIE I SIODLARSKIE
(574)......................................597 1. Sownictwo rodzime
(404)........................................................................................597
2. Sownictwo zapoyczone
(162).................................................................................607
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(8).......................................................................613
Wnioski..........................................................................................................................613
VII. SOWNICTWO GARBARSKIE
(801)................................................................616
1. Sownictwo rodzime
(623)........................................................................................616
2. Sownictwo zapoyczone
(171).................................................................................632
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(7).......................................................................638
Wnioski..........................................................................................................................639
VIII. NAZWY SKR I ICH RODZAJW
(529)........................................................ 642
1. Sownictwo rodzime
(408)......................................................................................
642 2. Sownictwo zapoyczone
(107).................................................................................651
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(14).....................................................................654
Wnioski..........................................................................................................................655
IX. SOWNICTWO OGLNORZEMIELNICZE
(553).........................................658 1.Sownictwo
rodzime
(421)........................................................................................
658 2. Sownictwo zapoyczone
(121).................................................................................672
3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu
(11).....................................................................677
Wnioski..........................................................................................................................678
Rekapitulacja
zjawisk....................................................................................................680
Wnioski
kocowe..........................................................................................................694
Spis treci
9
Aneks.............................................................................................................................703
Bibliografia....................................................................................................................704
Wykaz
skrtw..............................................................................................................722
Schemat podziau sownictwa rzemios skrzanych na pola
leksykalno-semantycne..728 Sownik tematyczno-alfabetyczny rzemios
skrzanych
Zagadnienia wstpne
10
Zagadnienia wstpne
1. Leksyka rzemios skrzanych
Skra od czasw prehistorycznych bya atwo dostpnym i
powszechnie
uywanym surowcem, z ktrego w wielu kulturach produkowano odzie,
buty, uprz
i inne przedmioty uytku codziennego. Z czasem w europejskiej
rzeczywistoci,
a pniej w Polsce wyodrbnia si grupa specjalizujcych si w
wyprawie skr
i wytwrstwie rzemielnikw, do ktrych naleeli kaletnicy, kunierze,
miechownicy,
rkawicznicy, rymarze, siodlarze. Popyt na skry i potrzeba ich
obrbki doprowadziy
do wyodrbnienia garbarstwa jako samodzielnego rzemiosa, ktre,
dostarczajc
wyprawione odpowiednio skry, zaspokajao potrzeby innych
rzemielnikw na ten
materia. Skrnicy razem tworzyli rodzin rzemielnicz rzdzc si
wasnymi
prawami i przestrzegajc rzemielniczej obyczajowoci. Zwyczaje tej
grupy, ich
kultura, prawa, nauka, praca znajduj odbicie w leksyce
zarejestrowanej przez
najstarsze leksykony i pniejsze sowniki. Sownictwo jest te
odzwierciedleniem
zmian, jakim przez wieki podlegay rzemiosa, w tym rzemiosa
skrzane.
Zainteresowanie rzemiosem i yciem rzemielnika odnajdujemy
take
w literaturze piknej, a jako przykad mog suy realistyczne
XIX-wieczne powieci:
M. Bauckiego Byle wyej z 1875 r., S. Grudziskiego, okciem i
miark z 1879 r.,
J. Korzeniowskiego Krewni z 1856 r., W. Wolskiego Domek przy
ulicy Gbokiej
z 1859 r., czy pniejsze, jak powie W. Rapackiego Romans pani
majstrowej
z 1958 r., bdce prb opisu pracy, nauki i wypoczynku majstra,
czeladnika oraz ich
bliskich, a take przynoszce prb nobilitacji tej klasy, jak w
powieci
J. I. Kraszewskiego Wielki nieznajomy z 1871 r. 1 Hasa powicone
rzemiosu
1 Por. H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1978, s. 110-112.
Zagadnienia wstpne
11
odnajdujemy te w dzieach A. Brcknera2 i Z. Glogera3 oraz
Wielkiej ilustrowanej
encyklopedii powszechnej4, co dowodzi zainteresowania t dziedzin
gospodarki i ycia
oraz potrzeby jej poznania.
Odmiennoci kultury rzemielniczej, w tym skrniczej,
zainteresowani s
badacze rnych dziedzin nauki, do czoowych za naley Irena Turnau,
ktra jest
autork takich opracowa, jak: Garbarstwo na ziemiach polskich w
XVI-XVIII wieku5;
Moda i technika wkiennicza w Europie od XVI do XVIII w.6;
Polskie skrnictwo7;
Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku8. I. Turnau jest
rwnie autork
wydanego w 1999 r. Sownika ubiorw9, ktry zawiera 3761 nazw (2705
zdefinio-
wanych hase i 1056 terminw synonimicznych i obocznych), wrd nich
za nazwy
skry, odziey skrzanej i jej czci oraz nazwy strojw zawierajcych
elementy
skrzane i futrzane, ktre badaczka zgromadzia, sigajc do opisw od
XIV wieku
do pocztku XIX wieku. I. Turnau w ww. pracy podejmuje prby
ustalenia etymologii
niektrych terminw.
Do badaczy aspektw historycznych i etnograficznych skrnictwa
nale te
m.in. autorzy monografii powiconych rzemiosu w okresach
historycznych, jak
M. Maowist10, czy B. Kostrzewski11. Wrd monografii powiconych
rzemiosu
odnajdujemy te prace dotyczce jego funkcjonowaniu w wybranych
miastach, jak:
Z dziejw rzemiosa warszawskiego, pod red. B. Grochulskiej i W.
Prussa12,
K. Kowalczyka, Rzemioso Zamocia 1580 182113, J. Dudy, O. Dyby,
S. Pochway,
Dawne zakady rzemielnicze i przemysowe Krakowa14 i inne15, jak
rwnie
powicone rzemiosu poszczeglnych regionw. Ostatnio t problematyk
zajmowa
si R. Hanke w pracy Dzieje rzemiosa polskiego na lsku i w Zagbiu
Dbrowskim
2 A. Brckner, Encyklopedia staropolska, t. I-II, Warszawa 1990.
3 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, Warszawa t. I-IV, 1900-1903.
4Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, t. I-XXII, Krakw,
1929-1938. 5 I. Turnau, Garbarstwo na ziemiach polskich w XVI-XVIII
wieku, Wrocaw 1975. 6 I. Turnau, Moda i technika wkiennicza w
Europie od XVI do XVIII w., Wrocaw 1984. 7 I. Turnau, Polskie
skrnictwo, Warszawa 1983. 8 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce
w XVI- XVIII wieku, Wrocaw 1975. 9 I. Turnau, Sownik ubiorw,
Warszawa 1999. 10 M. Maowist, Rzemioso polskie w okresie
odrodzenia, Warszawa 1954. 11 B. Kostrzewski, Rzemioso u Polan,
Warszawa 1946. 12 Z dziejw rzemiosa warszawskiego, pod red. B.
Grochulskiej i W. Prussa, Warszawa 1983. 13 K. Kowalczyk, Rzemioso
Zamocia 1580-1821, Warszawa 1971. 14 J. Duda, O. Dyba, S. Pochwaa,
Dawne zakady rzemielnicze i przemysowe Krakowa, Krakw 2000. 15 Np.
L. Gomolski, Midzychd rzemiosem sta w czterystuleciu [1580-1987],
Midzychd 1987; Gorzowskie rzemioso i jego organizacje 1945-1995,
pod red. L. Witkowskiego, Gorzw Wielkopolski 1996.
Zagadnienia wstpne
12
od przeomu XIX i XX w. do 194816, J. C. uczak w ksice Pooenie
ekonomiczne
rzemios wielkopolskiego w okresie zaborw (17931918)17, M.
Szczepaniak
Przemys i rzemioso wiejskie w Wielkopolsce w drugiej poowie
XVIII w.18, jak i inni19.
Problematyk spoeczn rodowiska rzemielniczego zajmowa si
natomiast
M. Horn, ktry opisa trudne dzieje ydw-rzemielnikw i prby ich
wejcia
do bractwa rzemielnikw, dla ktrych, tak jak obyczaje, wana bya
religia katolicka20.
Badaczy interesuje take stan wspczesnego rzemiosa, ktrego
kunszt, np. na wsiach,
odchodzi w zapomnienie, o czym pisze Z. Skuza w opracowaniu
Gince zawody
w Polsce21.
Badania nad sownictwem rzemios prowadzili badacze jzykoznawcy,
ale
byy to prace powicone wybranym zagadnieniom, za sownictwo
przyporzdkowane
skrnictwu nie doczekao si do tej pory kompleksowych bada
leksykograficznych.
Nazwy ubiorw staropolskich (XIV XVI wiek), w tym skrzanych i
podbitych
futrem, badaa Maria Borejszo, a owocem jej jzykoznawczych
poszukiwa staa si
monografia Nazwy ubiorw w jzyku polskim do roku 160022, wydana w
Poznaniu
w 1990 r., w ktrej autorka dokonaa podziau chronologicznego
ponad 900 nazw
ubiorw, dzielc je na grupy semantyczne, a take analizujc ich
pochodzenie.
Z badanego materiau autorka uoya Sownik staropolskich nazw
ubiorw.
Liczne prby analizy leksyki rzemielniczej skupione byy gwnie
na rozwaaniach terminologicznych, badaniach nad niektrymi
aspektami sownictwa
we wspczesnej polszczynie, badaniach nazw zawodw rzemielniczych
i nazw
wykonawcw. Rozwaania nad profesjonalizmami rzemielniczymi, ich
systemowoci
i stosunkiem do pojcia terminu przeprowadzi T. Kurdya23 na
przykadzie leksyki
rzemielnikw z dwch wsi powiatu kronieskiego. Z kolei R.
Przybylska zajmowaa 16 K. Hanke, Dzieje rzemiosa polskiego na lsku
i w Zagbiu Dbrowskim od przeomu XIX i XX w. do 1948, Katowice 1980.
17 J. C. uczak, Pooenie ekonomiczne rzemios wielkopolskiego w
okresie zaborw (1793-1918), Pozna 1962. 18 M. Szczepaniak, Przemys
i rzemioso wiejskie w Wielkopolsce w drugiej poowie XVIII w., Pozna
1971. 19 Np. Dawne rzemioso w Beskidzie lskim w badaniach Andrzeja
Podorskiego, Wisa 1994; Rzemioso wielkopolskie w okresie zaborw
(1973-1918), pod red. Z. Grota, Pozna 1963; J. Kwak, Rzemioso
miejskie w rejencji opolskiej od schyku VIII do lat szedziesitych
XIX, Wrocaw 1983; Z. Baraski, H. Hybiak, W. Iwaszkiewicz, A.
Nowicka, K. Szrejbowski, Rzemioso wielkopolskie 1919-1968, Pozna
1969. 20 M. Horn, ydowskie bractwa rzemielnicze na ziemiach
polskich, litewskich biaoruskich i ukraiskich w latach 1613-1850,
Warszawa 1998. 21 Z. Skuza, Gince zawody w Polsce, Warszawa 2006 22
M. Borejszo, Nazwy ubiorw w jzyku polskim do roku 1600, Pozna 1990.
23 T. Kurdya, Czy sownictwo rzemielnicze jest terminologi, Prace
Filologiczne, tom XLVIII, Warszawa 2003, s. 345- 353.
Zagadnienia wstpne
13
si klasyfikacj jzyka zawodowego na przykadzie jzyka krakowskich
szewcw24,
wskazujc na cis, dokadn terminologi oficjaln, charakteryzujc si
du liczb
zestawie, oraz ekonomiczno profesjonalizmw. Ta sama autorka
badaa rwnie
zapoyczenia w leksyce profesjonalnej szewcw25, wskazujc na jzyk
niemiecki jako
gwnego dawc leksyki rzemielniczej. Wpywy jzyka niemieckiego
we wspczesnym profesjolekcie szewskim bada te J. urawski26,
uznajc
germanizmy za dominujce wrd zapoycze w tej odmianie jzyka. Z
kolei
sownictwo zawodowe poznaskich rzemielnikw badaa M.
ak-wicicka27,
wskazujc rwnie m.in. na wpywy niemieckie.
Charakterystyk jzyka rzemielnikw innych profesji podja U.
ydek-
Bednarczuk28, ktra omwia elementy struktury jzyka mwionego
lusarzy.
M. Bugajski natomiast w artykule Ksztatowanie si sownictwa
technicznego
we wspczesnej polszczynie29 analizowa nazwy stosowane w
przemyle
poligraficznym, drzewnym i wkienniczym.
Jzykoznawcw interesowa te jzyk rzemielniczy funkcjonujcy
w rodowisku wiejskim. Nad t problematyk skupi si T. Kurdya30,
ktry bada
stosunek terminologii w jzyku oglnym i w gwarach uznajc, e drogi
przenikania
tych odmian polszczyzny s rnorodne na poziomie lokalnym i
indywidualnym, jak
i za porednictwem mediw czy edukacji. Z kolei M. Kara31 wskazywa
na wielo
nazw dla jednego desygnatu, a take na liczniejsze nazwy czci ni
caych obiektw
w gwarowej terminologii technicznej.
Wyniki bada nad sownictwem rzemielniczym oddaj rwnie liczne
artykuy
powicone jzykowi rnych dokumentw, spisw, inwentarzy, np. w tym
opisujce
nazwy profesji, dziedzin rzemielniczych i sownictwo, czym
zajmowaa si L. Warda- 24 R. Przybylska, Problem opisu i
klasyfikacji sownictwa fachowego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagielloskiego. Prace Jzykoznawcze, z. 79, 1984, s. 159-173. 25 R.
Przybylska, Wyrazy zapoyczone w jzyku zawodowym (na przykadzie
leksyki profesjonalnej szewcw krakowskich), Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace Jzykoznawcze, z. 79, 1984, s.
175-182. 26 J. urawski, Wpywy niemieckie we wspczesnej gwarze
szewskiej, Poradnik Jzykowy, z. 1, 1982, s. 41-49. 27 M.
ak-wicicka, Charakterystyka sownictwa zawodowego rzemielnikw,
Poradnik Jzykowy, z. 5, 1984, s. 294-298. 28 U. ydek-Bednarczuk,
Uycie wariantw leksykalnych w sownictwie technicznym na przykadzie
nazw narzdzi lusarskich, Socjolingwistyka 2, pod red. W. Lubasia,
Warszawa 1979, s. 207-222. 29 M. Bugajski, Ksztatowanie si
sownictwa technicznego we wspczesnej polszczynie, [w:] Z zagadnie
wspczesnego jzyka polskiego, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1978, s.
31-36. 30 T. Kurdya, Ludowe terminologie rzemielnicze (na
przykadzie sownictwa kowali i koodziejw jaliskich), Jzyk Polski, z.
1, 2003, str. 50-54. 31 M. Kara, Terminologia techniczna w gwarach,
[w:] Sownictwo gwarowe a kultura. Ksiga referatw, red. M. Kara,
Krakw 1973, s. 151-162.
Zagadnienia wstpne
14
Radys32, wskazujc wyrazy funkcjonujce wspczenie, jak i
charakterystyczne dla
staropolszczyzny. Jzyk inwentarzy na Pomorzu bada Edward
Breza33, a inne
dokumenty zwizane z rzemiosem A. Mioduska34 oraz A. Wrbel35.
Z kolei J. Siatkowski36 analizowa sowiaskie nazwy wykonawcw
zawodw,
w tym rzemielnikw oraz ich bliskich, m.in. szewca i jego ony. J.
Rusek omwi za
dzieje nazw zawodw w jzykach sowiaskich37, w tym dotyczce szycia
odziey
i wyrobu obuwia.
W badaniach jzykoznawczych brakuje podjcia kompleksowej prby
badawczej, ktra w perspektywie historycznej obejmuje sownictwo
rzemielnicze.
Niniejsza praca, oparta o sowniki jzyka polskiego i
rzemielnicze, jest prb
wypenienia tej luki w zakresie rzemios skrzanych.
2. Rozstrzygnicia terminologiczne
Podstawowym terminem w niniejszej pracy jest l e k s y k o g r a
f i a , ktrego
uywamy w znaczeniu: (1) dzia jzykoznawstwa, nauka o metodach
opracowywania
sownikw i encyklopedii; (2) og sownikw danego jzyka kraju,
okresu; dorobek
sownikarski38. Praktyk leksykograficzn, czyli ukadanie sownikw,
nazywamy
z kolei s o w n i k a r s t w e m .
M. Grochowski w opracowaniu Zarys leksykologii i leksykografii
tumaczy
pojcie jednostki leksykalnej jako cig elementw diakrytycznych,
majcych
znaczenie globalne, czyli cig niepodzielny semantycznie na takie
podcigi znaczce,
ktre byyby elementami klas substytucyjnych niezamknitych39,
natomiast S. Kania
i J. Tokarski cz pojcie jednostki leksykalnej z leksemem, ktry
za H. Kurkowsk
32 L. Warda-Radys, Sownictwo Opisu krlewszczyzn w wojewdztwie
chemiskim, pomorskim i malborskich w roku 1664, Polszczyzna
regionalna Pomorza, z. 5, 1993, s. 47-60. 33 E. Breza, Jzyk
inwentarzy wsi Szczytno, Dbrowa i Szonowo w dawnym pow.
czuchowskich z XVIII wieku, Polszczyzna regionalna Pomorza 6, 1994,
s. 91-112. 34 A. Mioduska, Polszczyzna osiemnastowiecznych
Ordynacji Rzemielniczych Fryderyka Pruskiego drukowanych w
Kwidzynie, ,,Polszczyzna regionalna Pomorza, 5, 1993, s. 145-151.
35 A. Wrbel, O nazwach zawodw chemiskich rzemielnikw XVI-XVIII
wieku, Polszczyzna regionalna Pomorza, z. 5, 1993, s. 169-186. 36
J. Siatkowski, Sowiaskie nazwy garncarza w wietle materiaw
gwarowych i historycznych, Prace Filologiczne, t. 49, 2004 r., s.
453-476; J. Siatkowski, Nazwy on i synw rzemielnikw w Atlasie
oglnosowiaskim, Prace Filologiczne, t. 47, 2002 r., s. 383-396; J.
Siatkowski, Nazwy kowala (Sowiaskie nazwy zawodw w wietle materiaw
Atlasu oglnosowiaskiego, cz. 2)., Prace Filologiczne, t. 45, 2000
r., s.533 538; J. Siatkowski, Sowiaskie nazwy wykonawcw zawodw w
historii i dialektach, Warszawa 2005. 37 J. Rusek, Dzieje nazw
zawodw w jzykach sowiaskich, Warszawa 1996. 38 Por. E.
Skorupska-Raczyska, Dykcjonarz Michaa Amszejewicza na tle
nowopolskich sownikw wyrazw obcych, Gorzw Wielkopolski 2000,, s.
14-15; Uniwersalny sownik jzyka polskiego, pod red. S. Dubisza, t.
II, Warszawa 2003, s. 418; T. Piotrowski, Zrozumie leksykografi,
Warszawa 2001, s. 24-25. 39 M. Grochowski, Zarys leksykologii i
leksykografii, Toru 1982, s. 28.
Zagadnienia wstpne
15
definiuj jako cz czonu syntaktycznego pozosta po usuniciu jego
wykadnika
syntaktycznego40. Ich zdaniem bowiem jeeli s uoglnione nazwy
jednostek
fonetycznych, jak fonem, czy morfologicznych, jak morfem, mona
te wprowadzi
i uoglnion nazw jednostki leksykalnej, leksem41. Autorzy
Gramatyki
wspczesnego jzyka polskiego z kolei uznaj leksem za abstrakcyjn
jednostk
jzykow (konstrukt gramatyczny), ktrej odpowiada klasa wszystkich
i tylko takich
wyrazw (form) gramatycznych, ktre: a) pozostaj wzgldem siebie w
bezporedniej
lub poredniej opozycji morfologicznej, b) rnica funkcjonalna
midzy nimi
sprowadza si do rnicy wartoci kategorii morfologicznych
przysugujcych
poszczeglnym formom gramatycznym, c) rnice formalne midzy tymi
formami
wynikaj z rnicy wykadnikw morfologicznych wartoci tych
kategorii
morfologicznych42. Dla R. Laskowskiego za leksem to wyraz jako
abstrakcyjna
jednostka systemu sownikowego jzyka. Jest elementem jzykowym, na
ktry skada
si okrelone znaczenie leksykalne oraz zesp wszystkich funkcji
gramatycznych, jakie
dany leksem moe spenia, a take zesp form jzykowych
reprezentujcych leksem
w jego poszczeglnych funkcjach.43 Na t definicj powouje si te W.
Miodunka44.
Biorc powysze rozwaania pod uwag, w niniejszej pracy j e d n o s
t k
l e k s y k a l n nazywamy kade ze znacze wyrazu hasowego
(elementu systemu
sownikowego jzyka) funkcjonujce jzykowo, sprecyzowane
semantycznie
i jednoznacznie, przyporzdkowane fragmentowi rzeczywistoci. Za l
e k s e m za
przyjmujemy abstrakcyjn jednostk systemu sownikowego45. Zbir
wszystkich
leksemw nazywamy l e k s y k i e m 46.
Terminem powszechnym w jzykoznawstwie jest wyraz. S. Kania i J.
Tokarski
uwaaj, e wyraz jest znakiem przedmiotu myli, ale znakiem
jzykowym,
zinstytucjonalizowanym, majcym za podstaw stereotypy niejako
zestrojone
u poszczeglnych mwicych, a przez to wymienne, obiegowe (...).
Jest on rwnie
40 S. Kania i J. Tokarski, Zarys leksykologii i leksykografii
polskiej, Warszawa 1984, s. 129. 41 Tame, s. 23. 42Gramatyka
wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia, pod red. R
Grzegorczykowej. R. Laskowskiego, H. Wrbla, Warszawa 1984, s. 51.
Por. te Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, pod red. K. Polaskiego,
Wrocaw Warszawa Krakw 1993, s. 330. 43 R. Laskowski [w:]
Encyklopedia jzyka polskiego, pod red. S. Urbaczyka, Wrocaw
Warszawa Krakw 1994, s. 180-181. 44 W. Miodunka, Podstawy
leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 71. 45 Por. M.
Grochowski, Zarys leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 28;
Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia, op. cit., s. 25;
Encyklopedia jzyka polskiego, op. cit., s. 180-181. 46 Za. W.
Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, Warszawa 1989, s.
73.
Zagadnienia wstpne
16
bodcem wywoujcym doznania uczuciowe, czy te zachowania si
ludzi47. Z kolei
W. Miodunka podkrela, e wyraz stanowi najmniejsz wzgldnie
samodzieln
znaczc jednostk jzykow, co pozwala odrni go od morfemu48.
Podobnie
R. Laskowski, ktry uznaje, e wyraz jest najmniejsz wzgldnie
samodzieln,
znaczc jednostk jzykow, zdoln do spenienia jakiej (jakich)
funkcji
syntaktycznej: moe on samodzielnie lub w poczeniu z innym
wyrazem stanowi
czon wypowiedzenia lub wypowiedzenie49. W niniejszej pracy w y r
a z e m
nazywamy samodzieln semantycznie i /lub gramatycznie jednostk
jzykow, zdoln
do speniania jakiej (jakich) funkcji syntaktycznej. Wyraz moe
samodzielnie lub
w poczeniu z innym wyrazem stanowi kontekstowo element
wypowiedzenia bd
jego czon50. W celu uniknicia powtrze stosujemy w pracy
zamiennie terminy:
s o w o , j e d n o s t k a j z y k o w a .
Prb sprecyzowania pojcia termin i termin rzemielniczy podejmowao
wielu
badaczy, m.in. R. Przybylska i T. Kurdya. R. Przybylska uwaa, e
terminologia moe
by tylko oficjalna. Nieoficjalne sownictwo i frazeologia fachowa
s zbiorem
okrelonych profesjonalizmw, a nie terminw. Termin profesjonalizm
naley cile
ograniczy do nazywania tylko i wycznie leksyki nieoficjalnej,
dotyczcej danego
zawodu51. Zdaniem badaczki profesjonalizm naley stosowa do
nazywania leksyki
nieoficjalnej, dotyczcej danego zawodu, za pojcia termin i
terminologia maj
sens tylko w odniesieniu do oficjalnej odmiany jzyka
zawodowego52. Z kolei
T. Kurdya, zastanawiajc si Czy sownictwo rzemielnicze jest
terminologi?,
zauwaa, e znaczny zasb leksyki rzemielniczej to tzw.
profesjonalizmy, ktre
zazwyczaj s wyczone z klasy terminw53, ktre to profesjonalizmy
wystpuj
w uyciach nieoficjalnych, wzgldnie poficjalnych i cechuje je
uproszczenie formalne
i/lub semantyczne wzgldem terminu oficjalnego54. Odmiennie od
tych badaczy
J. urawski55 operuje pojciem gwara szewska jako odmian
rodowiskow
polszczyzny, ktr posuguj si pracownicy warsztatw szewskich.
47 S. Kania i J. Tokarski, Zarys leksykologii i leksykografii
polskiej, op. cit., s. 20. 48 W. Miodunka, Podstawy leksykologii i
leksykografii, op. cit., s. 70. 49 R. Laskowski, [w:] Encyklopedia
jzyka polskiego, op. cit., s. 382. 50 Por. Encyklopedia jzyka
polskiego, pod red. S. Urbaczyka, op. cit., s. 382. Por. W.
Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 69;
Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia, op. cit., s.
33-34. 51 R. Przybylska, Problem opisu i klasyfikacji sownictwa
fachowego, op. cit., s. 167. 52 Tame, s. 167. 53 T. Kurdya, Czy
sownictwo rzemielnicze jest terminologi, op. cit., s. 345. 54 Tame,
s. 350-351 55 J. urawski, Wpywy niemieckie we wspczesnej gwarze
szewskiej, op. cit.
Zagadnienia wstpne
17
O zwizku i wpywie techniki na zasoby terminologii pisze I.
Bajerowa. Wedug
badaczki technika zmusza jzyk do tworzenia wci nowych terminw
technicznych
i tak wci rodzi si musz nowe z tego zakresu wyrazy56; rwnie dla
M. Mazura57,
termin jest nazw techniczn. Z kolei J. Jadacka wskazuje, e
termin jest to jedno lub
wielowyrazowy odpowiednik pojcia z okrelonej dziedziny nauki lub
techniki, majcy
znaczenie wyrane i uywany przez specjalistw w tekstach
fachowych58, natomiast
dla S. Kani i J. Tokarskiego: terminy z reguy oznaczaj logiczne
jednostki mylenia,
tj. pojcia (np. tlen, planeta, elektron, fonem i in.)59.
Na paszczynie diachronicznej, a taki charakter badawczy ma
niniejsza praca,
trudno oddzieli profesjonalizmy i terminy, jako e terminologia
rzemielnicza przez
dugie wieki ksztatowaa si w rzemielniczych warsztatach w
kontakcie ustnym
mistrza, czeladnikw i uczniw (...) W okresie midzywojennym i po
II wojnie
wiatowej podjto wiele dziaa dla zmiany tego stanu rzeczy. W
szkoach
zawodowych modzi adepci rzemiosa zapoznaj si z terminologi
ustalon przez
specjalne komisje zauwaa S. Gajda60. Waciwa terminologia
techniczna zwizana
z rzemiosem zacza si bowiem ksztatowa w drugiej poowie XIX wieku
i w wieku
XX61. W dalszych rozwaaniach jednostki przyporzdkowane skrnictwu
nazywamy
wic wymiennie p r o f e s jo n a l i z m a m i i t e r m i n a m
i , przyjmujc granic nieostr
tych poj, jako oddajcych oficjalne, jak i nieoficjalne sownictwo
(zbir jednostek
leksykalnych62) uywane przez skrnikw w zakresie ich pracy oraz
funkcjonowania w
rodowisku zawodowym, zarejestrowane w historycznej polszczynie
pisanej.
Wymiennie, by unikn monotonii wypowiedzi, uywamy tu rwnie
okrelenia
n a z w a .
Grup rzemios skrzanych wyodrbnia I. Turnau w swojej pracy
Polskie
skrnictwo, wyaniajc wane, rozpowszechnione rzemiosa wyrabiajce
wytwory
ze skry, jak szewstwo lub j obrabiajce, jak garbarstwo oraz
szereg drobnych
rzemios, jak miechownictwo, panictwo czy rkawicznictwo. Z kolei
w pracy
Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku badaczka zajmuje si
tymi gaziami
rzemiosa, ktre wytwarzay odzie i jej czci, jak kunierze. O brany
skrzanej 56 I. Bajerowa, Wpyw techniki na ewolucj jzyka polskiego,
Nauka dla wszystkich, nr 309, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1980, s.
5. 57 M. Mazur, Terminologia techniczna, Warszawa 1961. 58 H.
Jadacka, Termin techniczny pojcie, budowa, poprawno, Warszawa 1976,
s. 45. 59 S. Kania, J. Tokarskie, op. cit., s. 159. 60 S. Gajda,
Wspczesna polszczyzna naukowa. Jzyk czy argon?, Opole 1990, s. 46.
61 Tame, s. 52. 62 Za: W. Miodunka, Podstawy leksykologii i
leksykografii, op. cit., s. 73.
Zagadnienia wstpne
18
na lsku pisze w swoim opracowaniu R. Hanke63. J. Kwak
natomiast
przyporzdkowuje kunierstwo, szewstwo i rkawicznictwo do rzemios
odzieowych,
a garbarstwo, rymarstwo, siodlarstwo, panictwo do rzemios
skrzanych.
Po wielu analizach, dyskusjach i konsultacjach na potrzeby
niniejszej pracy
okrelono zakres rzemios zajmujcych si skrnictwem. W ich
wyniku
r z e m i o s a m i s k r z a n y m i okrelamy grup rzemios
(miechownictwo,
rkawicznictwo, kaletnictwo, kunierstwo, szewstwo, rymarstwo i
siodlarstwo,
garbarstwo), ktre tradycyjnie posuguj si garbowan skr zwierzc w
swoim
wytwrstwie. Skra moe stanowi dla rzemiosa skrzanego wyrb
(garbarstwo),
materia do produkcji wyrobw (miechownictwo, rkawicznictwo,
kaletnictwo) oraz
zarwno wytwr, jak i materia (kunierstwo, szewstwo, rymarstwo i
siodlarstwo).
Zamiennie grup tych rzemios nazywamy s k r n i c t w e m .
Przyjmujemy, e t e r m i n e m z z a k r e s u r z e m io s s k
r z a n y c h jest
jednostka leksykalna stanowica interpretacj i znak desygnatu
wystpujcego
w zakresie rzemios skrzanych, czyli miechownictwa,
rkawicznictwa, kaletnictwa,
kunierstwa, szewstwa, rymarstwa i siodlarstwa, garbarstwa, a
take bdca nazw
skry, jej rodzaju i czci oraz naleca do zasobu sownictwa
wsplnego skrnikom.
Podstawowe terminy, ktrymi posugujemy si przy interpretacji
zjawisk,
objaniamy w poszczeglnych rozdziaach pracy.
3. Metodologia pracy
3.1. Cele pracy
Celem niniejszej pracy jest prezentacja leksyki rzemios
skrzanych
w polszczynie historycznej, na ktr skadaj si: przegld
leksykalnosemantyczny
pl sownictwa rzemios skrzanych, analiza ywotnoci
wyekscerpowanych wyrazw,
wskazana na podstawie rejestracji w wykorzystanych w pracy
sownikach oraz
zamieszczonych tam egzemplifikacji rdowych, a take prba
ustalenie etymologii
badanego sownictwa.
W rozdziaach analitycznych staramy si odpowiedzie na
pytania:
jakie byy zasoby sownictwa rzemios skrzanych
(przyporzdkowanych
miechownictwu, rkawicznictwu, kaletnictwu, kunierstwu,
szewstwu,
63 R. Hanke, Dzieje rzemiosa polskiego na lsku i w Zagbiu
Dbrowskim od przeomu XIX i XX w. do 1948, op. cit.
Zagadnienia wstpne
19
rymarstwu i siodlarstwu, garbarstwu, nazwom skr i ich rodzajw
oraz
sownictwu oglnorzemielniczemu) odzwierciedlajce funkcjonalnie
ten
fragment rzeczywistoci;
jak na przestrzeni wiekw ksztatoway si zasoby sownictwa
rzemios
skrzanych; jakie byy losy wyrazw przyporzdkowanych temu
zbiorowi;
jaki by stosunek formacji rodzimych do zapoycze; jak powstaway i
skd
przenikay wyrazy zaliczone do zbioru sownictwa rzemios
skrzanych.
Objanienie i opis powyszych problemw pozwol okreli rol,
dzieje
i wpywy leksykalne w sownictwie rzemios skrzanych w polszczynie
historycznej.
3.2. Charakterystyka rde
Badania rdowe przeprowadzone zostay na materiale Sownika
warszawskiego64, ktry zawiera okoo 280.00 wyrazw hasowych65 i
jest
najobszerniejszym sownikiem jzyka polskiego. Obszernie
zarejestrowano w nim
bogate sownictwo z wieku XIX i pocztku XX, a take sownictwo
dawne, jako
e tezaurus zawiera materia wyekscerpowany z prac, poczwszy od
zabytkw
jzykowych redniowiecza do czasw wspczesnych autorom, ktrzy uoyli
zebranie
caociowe leksyki jzyka polskiego66.
Mimo bogactwa zarejestrowanego sownictwa jzyka polskiego
Sownik
warszawski zawiera pewne niedocignicia analizowane i podkrelane
przez badaczy,
jak brak objanie etymologicznych wszystkich hase oraz brak tytuw
dzie, z ktrych
pochodz cytaty powiadczajce uycie i zakres znaczeniowy wyrazw.
Ponadto nie
wszystkie wyrazy hasowe poparto przykadami uycia, a
kwalifikatorom (niektrym)
przypisano zbyt du pojemno znaczeniow67. Mimo to Sownik
warszawski
pozostaje jedynym tezaurusem zawierajcym rne odmiany
funkcjonalne
64 Sownik jzyka polskiego, pod red. J. Karowicza, A. Kryskiego,
W. Nidwiedzkiego, t. I-VIII, Warszawa 1900-1927. 65 Badacze podaj
rn liczb wyrazw hasowych w Sowniku warszawskim; np. 280.000 podaje
T. Piotrowski, Z zagadnie leksykografii, Warszawa 1994, s. 35;
Encyklopedia jzyka polskiego, pod red s. Urbaczyka, op. cit., s.
320; za 270.000 hase B. Walczak, Zarys dziejw jzyka polskiego, op.
cit., s. 230. Niektrzy badacze nie podaj liczby hase, np. W.
Doroszewski, Uwagi i wyjanienia wstpne, [w:] Sownik jzyka
polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, op. cit., t. I, s. I-XIII;
Z. Klemensiewicz, Historia jzyka polskiego, Warszawa 1974, s.
653-661; S. Urbaczyk, Sowniki i encyklopedia, ich rodzaj i
uyteczno, Krakw Katowice 1991. 66 Por. B. Walczak, Zarys dziejw
jzyka polskiego, Wrocaw 1999, s. 230. 67 L. Mariak, Wyrazy
kwalifikowane jako mao uywane w Sowniku warszawskim, Slavia
Occidentalis, 1991/1992, t. 48/49, s. 145-158.
Zagadnienia wstpne
20
i socjolektalne polszczyzny, stanowic dobre rdo do badania
sownictwa
historycznego jzyka polskiego68.
Analizujc sownictwo na materiale sownikw, naley zda sobie
spraw
z ogranicze leksykografw, ktrzy, zdaniem K. Handke: inwentaryzuj
przede
wszystkim sownictwo utrwalone w jzyku pisanym, przyznajc
zdecydowane
pierwszestwo materiaowi z literatury piknej, rzadziej natomiast
uwzgldniajc
sownictwo wspczesnego ywego jzyka mwionego69, dlatego w
niniejszej pracy
wyekscerpowany materia zosta uzupeniony i porwnany z leksyk
zarejestrowan
w innych sownikach jzyka polskiego. S to: Sownik staropolski70,
Sownik
polszczyzny XVI wieku71, Sownik polszczyzny XVII i 1. po. XVIII
wieku72, Sownik
jzyka polskiego B. Lindego73, Sownik jzyka polskiego, wydany
przez
M. Orgelbranda74, Sownik jzyka polskiego, pod red. W.
Doroszewskiego75, Sownik
jzyka polskiego, pod red. M. Szymczaka76, Uniwersalny sownik
jzyka polskiego, pod
red. S. Dubisza77. Materia uzupeniono, sigajc rwnie do sownikw
gwar
miejskich, gdy kultura rzemielnicza zwizana bya gwnie z
miastami. Do tych
nale: Sownik gwary warszawskiej XIX wieku B. Wieczorkiewicza78
oraz Sownik
gwary miejskiej Poznania pod red. M. Gruchmanowej i B.
Walczaka79. Pomocniczo
wykorzystano rwnie Sownik gwar polskich J. Karowicza80.
Wyekscerpowany zbir
wyrazw wzbogacono te o hasa zarejestrowane przez Sownictwo
rzemielnicze. IV.
Dzia skrniczy K. Stadtmllera81 oraz Sownik rzemielniczy H.
Kuronia82 w zakresie
rzemios skrzanych; zebrane w monografii M. Borejszo, Nazwy
ubiorw w jzyku 68 Por. E. Skorupska-Raczyska, Progresywne
zapoyczenia pochodzenia aciskiego w polszczynie XIX wieku, s. 26.
69 K. Handke, O sztucznych formach sowotwrczych w sownikach, Studia
z Filologii Polskie i Sowiaskiej, t. XV, Warszawa 1976, s. 153-157.
70 Sownik staropolski, pod red. S. Urbaczyka, t. I-X, Warszawa
1953-1993. 71 Sownik polszczyzny XVI wieku, t. I-XXXII, red. M. R.
Mayenowa, nastpnie F. Pepowski, Wrocaw 19652004. Indeks wyrazw do
Sownika polszczyzny XVI wieku w Pracowni Sownika XVI wieku w
Toruniu. 72 Sownik jzyka polskiego XVII i pierwszej poowy XVIII
wieku, pod red. K. Siekierskiej, t. I, z. 1-5, Krakw 1999-2004 r.
Indeks wyrazw do Sownika polszczyzny XVII i pierwszej poowy XVIII
wieku w Pracowni Historii Jzyka Polskiego XVII i XVIII wieku w
Warszawie; (www.xvii-wiek.ij-pan.krakow.pl; 25 X 2008 r.). 73 B.
Linde, Sownik jzyka polskiego, t. I-VI, Lww 1854-1880. 74 Sownik
jzyka polskiego, wydany przez M. Orgelbranda, t I-II, Wilno 1861.
75 Sownik jzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI,
Warszawa 1958-1969. 76 Sownik jzyka polskiego, pod red. M.
Szymczaka, t. I-III, Warszawa 1978. 77 Uniwersalny sownik jzyka
polskiego, red. S. Dubisz, t. I-IV, Warszawa 2003. 78 B.
Wieczorkiewicz, Sownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa 1966.
79 Sownik gwary miejskiej Poznania, pod red. M. Gruchmanowej i B.
Walczaka, Warszawa 1997. 80 J. Karowicz, Sownik gwar polskich, t.
I-VI, Warszawa 1900-1911. 81 K. Stadtmller, Sownictwo rzemielnicze,
IV. Dzia skrniczy, Krakw 1922. 82H. Kuro, Sownik rzemielniczy,
Warszawa 1963.
Zagadnienia wstpne
21
polskim do roku 160083, wydanej w Poznaniu w 1990 r. Doczono te
wyrazy hasowe,
ktre wystpiy jedynie w Sowniku ubiorw I. Turnau84, cho bez
rejestrowania ich
wariantw.
Prby ustalenia pochodzenia sownictwa przeprowadzono w
oparciu
o nastpujce sowniki etymologiczne: A. Brckner, Sownik
etymologiczny jzyka
polskiego; F. Sawski, Sownik etymologiczny jzyka polskiego; A.
Bakowski,
Etymologiczny sownik jzyka polskiego; W. Bory, Sownik
etymologiczny jzyka
polskiego; K. Dugosz-Kurczabowa, Sownik etymologiczny jzyka
polskiego;
Glosariusz staropolski. Dydaktyczny sownik etymologiczny, pod
red. naukow
W. Decyk-Ziby, S. Dubisza, a take o nastpujce sowniki wyrazw
obcych:
M. Amszejewicz, Dykcjonarz zawierajcy wyrazy i wyraenia z obcych
jzykw
polskiemu przyswojone, a mianowicie: w umiejtnociach, sztukach,
tudzie w stylu
prawniczym, administracyjnym, gazeciarskim, naukowo
filozoficznym, literackim
i w potocznej mowie uywane; Sownik wyrazw obcych, wydany
staraniem M. Arcta;
Sownik wyrazw obcych, oprac. Z. Zaturski; Encyklopedyczny sownik
wyrazw
obcych, pod red. S. Lama; Sownik wyrazw obcych, pod red. J.
Tokarskiego;
W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych;
Milenijny sownik
wyrazw obcych, pod red. I. Kamiskiej-Szmaj85. Wykorzystano
rwnie
K. i K. Stadmllerw, Sownik techniczny, cz polsko niemiecka86,
inne sowniki
dwujzyczne87 oraz sowniki jzyka polskiego wykorzystane w
pracy.
83 M. Borejszo, Nazwy ubiorw w jzyku polskim..., op. cit.. 84 I.
Turnau, Sownik ubiorw, op. cit. 85 A. Bakowski, Etymologiczny
sownik jzyka polskiego, t. III, Warszawa 2000, W. Bory, Sownik
etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2005; A. Brckner, Sownik
etymologiczny jzyka polskiego, wydanie VI, Warszawa 1993; F.
Sawski, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, t. I VI, Wrocaw
1953-1989; K. Dugosz-Kurczabowa, Sownik etymologiczny jzyka
polskiego, Warszawa 2005; Glosariusz staropolski. Dydaktyczny
sownik etymologiczny, pod red. naukow W. Decyk-Ziby, S. Dubisza,
Warszawa 2008, a take sowniki wyrazw obcych: M. Amszejewicz,
Dykcjonarz zawierajcy wyrazy i wyraenia z obcych jzykw polskiemu
przyswojone, a mianowicie: w umiejtnociach, sztukach, tudzie w
stylu prawniczym, administracyjnym, gazeciarskim,
naukowofilozoficznym, literackim i w potocznej mowie uywane,
Warszawa 1859, Sownik wyrazw obcych, wydany staraniem M. Arcta,
Warszawa 1912; Sownik wyrazw obcych, oprac. Z. Zaturski, Lww 1928,
Encyklopedyczny sownik wyrazw obcych, pod red. S. Lama, Warszawa
1939; Sownik wyrazw obcych, pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1977;
W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wydanie
15, Warszawa 1985; Milenijny sownik wyrazw obcych, pod red. I.
Kamiskiej-Szmaj, Wrocaw 2002. 86 K. Stadmller, K. Stadmller, Sownik
techniczny, cz polskoniemiecka, t. I-II, Pozna 1936. 87 J. Piprek,
J. Ippoldt, T. Kachlak, A. Wjcik, A. Wjtowicz, Wielki sownik
polsko-niemiecki, Warszawa 1983; W. Turek, Sownik Zapoycze
pochodzenia arabskiego w polszczynie, Krakw 2001; B. Nowowiejski,
Zapoyczenia leksykalne z jzyka niemieckiego w polszczynie XIX
wieku, Biaystok 1996. Wielki sownik wgiersko-polski, pod red. J.
Reychmana, Warszawa 1980; Sownik rumuskopolski, pod red. J.
Reychmana, Warszawa 1970. Kaleda, B. Kalediene, M. Niedzviecka,
Sownik litewskopolski, Wilno 1991; J. Janw, Sownik huculski, Krakw
2001. Podrczny sownik polskobiaoruski, pod red. A.
Zagadnienia wstpne
22
Materia leksykograficzny, zawierajcy m.in. archaizmy i gwaryzmy,
nie
w kadym wypadku na podstawie kontekstu by jasny semantycznie.
Ich objanienia
opracowano na podstawie rozmw i konsultacji rodowiskowych z
archeologiem mgr
Lidi Eberle, kierownikiem Muzeum Cechu Rzemios Skrzanych w
Warszawie, mgr
Aldon Kruszysk z Dziau Pojazdw Konnych w Muzeum Powozw w
acucie,
a take Feliksem Witkowskim, dyrektorem Izby Rzemiosa i
Przedsibiorcw
w Gorzowie Wielkopolskim oraz dowiadczonymi rzemielnikami:
Wacawem
Serafinowskim, szewcem z Gorzowa Wielkopolskiego i Piotrem
Wysockim, rymarzem
z Pleszewa.
3.3. Zasady ekscerpcji materiau
Badanie sownictwa rzemios skrzanych w polszczynie historycznej,
a take
przedstawienie go w formie sownika wymagao zgromadzenia
zamknitego zbioru
analizowanych jednostek jzykowych, co wymagao okrelenia granic
zbieranego
materiau.
rdem materiau stay si sowniki jzyka polskiego oraz inne,
wymienione
wyej, gdy zaoono, e zarejestrowane w nich sownictwo jest w
znacznym stopniu
reprezentatywne dla danego okresu i obszaru polszczyzny, cho
jego rejestracja
w sowniku nie jest rwnoznaczna z funkcjonowaniem w rzeczywici
jzykowej. Jak
podkrela B. Nowowiejski: Nie mona te stawia znaku rwnoci midzy
momentem
leksykograficznej rejestracji wyrazu, a jego faktycznym
istnieniem w jzyku. Moe si
bowiem zdarzy tak, e stara poyczka zostanie uchwycona w
sownikach jzyka
oglnego zbyt pno, ale sta si moe i tak, e jaka forma trafi do
rejestru
sownikowego przedwczenie, zanim jeszcze zacznie faktycznie w
nowym otoczeniu
jzykowym funkcjonowa88.
Obrbskiej-Jaboskiej i M. Bryy, Warszawa 1962; S. Domagalski,
Wielki sownik polskoukraiski, ukraiskopolski z rozszerzon
terminologi wspczesnego biznesu, Warszawa 2008; M. Borejszo,
Zapoyczenia woskie we wspczesnej polszczynie, Pozna 2007; Sownik
zapoycze niemieckich w polszczynie, Warszawa 2008; E.
Skorupska-Raczyska, Progresywne zapoyczenia pochodzenia aciskiego w
polszczynie XIX wieku, Gorzw Wielkopolski, 2000; Sownik wyrazw
obcych PWN, oprac. L. Winiakowska, Warszawa 2008; K. Kupisz, B.
Kielski, Podrczny sownik francuskopolski, polskofrancuski, Warszawa
1990. 88 B. Nowowiejski, Zapoyczenia leksykalne z jzyka
niemieckiego w polszczynie XIX wieku, Biaystok 1966, s. 33.
Zagadnienia wstpne
23
Wyekscerpowane sownictwo podzielono na 9 pl tematycznych,
odpowiadajcych poszczeglnym rzemiosom skrzanym:
1. Sownictwo miechownicze
2. Sownictwo rkawicznicze
3. Sownictwo kaletnicze
4. Sownictwo kunierskie
5. Sownictwo szewskie
6. Sownictwo rymarskie i siodlarskie
7. Sownictwo garbarskie
8. Nazwy skr i ich rodzajw
9. Sownictwo oglnorzemielnicze
Szczegowo podzia na pola i podpola oddaje ich schemat89.
Podzia
na poszczeglne pola ma charakter arbitralny, gdy trudno
precyzyjnie oddzieli
w procesie historycznym produkcj poszczeglnych skrnikw, np.
miechownikw,
kaletnikw czy rkawicznikw90. Punktem wyjcia byo kwalifikowanie
wyrazw przez
leksykografw w materiale sownikowym, wspczesny stan prawny
rzemios
skrzanych (do kadego z nich przyporzdkowano okrelone wyroby)91,
jak i tradycja92.
O istnieniu cechu danych rzemios w miecie i na wsi decydowa
rynek, nie tylko
miejscowy, ale te moliwoci handlowe, dlatego cechy odczay si,
tworzc
samodzielne organizacje, jak np. w Lublinie w XVIII wieku, gdzie
wystpuje osobno
cech miechownikw i rkawicznikw93. Zdarzao si i przeciwnie cechy
czyy si,
aby lepiej zorganizowa produkcj, np. w Kaliszu miechownicy i
panicy zrzeszeni s
w 1614 r. w cechu zbiorowym94. Brak cisego podziau sprawia, e,
zgodnie
z miejscowym zapotrzebowaniem, rne cechy wytwarzay produkty
nalece
89 Patrz: aneks, s. 728. Schemat pl leksykalno-semantycznych
sownictwa rzemios skrzanych. Jako wzr i odniesienie posuyy tu
wyniki bada jzykoznawcw polskich: D. Buttler, Koncepcja pola
znaczeniowego, Przegld Humanistyczny, 1967, s. 41-59; A. Markowski,
Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny, Wrocaw 1992; R. Tokarski,
Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Wspczesny jzyk polski, pod
red. J. Bartmiskiego, Lublin 2001, s. 344-370. 90 I. Turnau: W
miastach pomorskich (...) produkcja kaletnicza pokrywaa si z
miechownicz. I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII
wieku, op. cit., s. 149. 91 Poradnik rzemielnika 1968, Warszawa
1968 r. 92 Panicy tradycyjnie czyli si z cechami rymarzy, obecnie
jednak pasy produkuj kaletnicy, std zaliczenie w niniejszej pracy
wyrazw zwizanych z wyrobem paskw do sownictwa kaletniczego. 93 I.
Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op. cit., s.
135. 94 I. Turnau, Polskie skrnictwo, op. cit., s. 80.
Zagadnienia wstpne
24
do zakresu pracy innych rzemios, np. w Toruniu w XV wieku cech
kaletniczy wyrabia
rkawice i spodnie osiowe95.
Spord sownictwa rzemios skrzanych jako samodzielne pole
tematyczne
wydzielamy sownictwo miechownicze, mimo e rzemioso to jako
jedyne
ze skrnictwa zanikno na skutek specjalizacji w XVIII wieku, a
wyrabianie jego
wytworw przejli m.in. kaletnicy i rymarze. Byo to jednak
rzemioso znaczce,
majce swoje cechy np. w Koobrzegu, Lesznie96, a take prowadzce
szerok
produkcj, zaspokajajc potrzeby mieszkacw na drobne wyroby
skrzane,
wymieniane w encyklopediach staropolskich97, a take powiadczone
przez dokumenty
rzemielnicze i w zwizku z tym budzce zainteresowanie
badaczy98.
Do pola kaletniczego zaliczamy panikw, gdy cho dawniej pasy
wyrabiali
take rymarze i miechownicy wspczenie zajmuj si t produkcj
kaletnicy99,
podobnie jak w przypadku wytwarzania kaftanw czy spodni
skrzanych, ktrym
dawniej zajmowali si miechownicy100, a ktre, zgodnie ze stanem
obecnym, mieci si
w obrbie pola tematycznego sownictwa kunierskiego.
Do pola rymarskiego i siodlarskiego z kolei przyporzdkowujemy
sownictwo
zwizane z produkcj powonicz, jako e w XIX wieku zajmowali si ni
siodlarze,
np. w Warszawie, o czym pisa A. Brckner: W Warszawie istniay i
karety najemne,
fiakry (...); siodlarze warszawscy je urzdzali (ze stangretami i
komi w barwie) i drogo
kazali obie paci101.
Cho garbarze zajmowali si wypraw skr na potrzeby innych rzemios,
to
przywilej garbowania zachowali np. szewcy, a kunierze wyprawiali
skrki futerkowe.
W celu uporzdkowania sownictwa zwizanego z garbowaniem, z du
doz
prawdopodobiestwa uywanego przez rnych skrnikw, przypisujemy je
do pola
tematycznego sownictwa garbarskiego.
Osobne pole stanowi zwaywszy na ich uniwersalny charakter
funkcjonalny
nazwy skr, ktre s wytworem pracy garbarzy i jednoczenie
materiaem dla innych
skrnikw. Jako ostatnie wydzielono pole nazw oglnorzemielniczych,
w ktrych
zawarto sownictwo wsplne wszystkim rzemiosom skrzanym.
95 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op.
cit., s. 148. 96 I. Turnau, Polskie skrnictwo, op. cit., s. 80. 97
Np. w A. Brkner, Encyklopedia staropolska, op. cit., t. I, s. 908.
98 Por. I. Turnau w ksice Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII
wieku, op. cit., s. 137-147. 99 Poradnik rzemielnika 1968, op.
cit., s. 48. 100 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII
wieku, op. cit., s. 141. 101 A. Brckner, Encyklopedia staropolska,
op. cit., t. II, s. 245.
Zagadnienia wstpne
25
Ogem zebrany materia liczy 4224 jednostki leksykalne, a 4465
hase,
do ktrych zaliczamy dublety sowotwrcze102 i warianty, a take
czasowniki
prefiksalne.
Tak wyekscerpowany i wyselekcjonowany materia leksykalny poddany
zosta
analizie na rnych paszczyznach semantycznych i strukturalnych w
ujciu diachro-
nicznym i synchronicznym.
Integraln czci niniejszej rozprawy jest sownik
tematyczno-alfabetyczny
sownictwa rzemios skrzanych, skonstruowany w oparciu o stosowany
w pracy
podzia leksykalno-semantyczny sownictwa. W sowniku zastosowano
nastpujcy
ukad artykuu hasowego: po hale, ktre jest terminem
rzemielniczym,
profesjonalizmem lub nazw przyporzdkowan rzemiosu, zamieszczone
zostaje
objanienie semantyczne, nastpnie informacja o rejestracji wyrazu
w wykorzystanych
w pracy sownikach103, a dalej wypisane warianty, najczciej
fonetyczne, regionalne,
gwarowe, rwnie z informacj o ich rejestracji.
102 A. Szczaus, Semantyczne dublety sowotwrcze w jzyku utworw
Adama Mickiewicza (na przykadzie przymiotnikw), [w:] Synchroniczne
i diachroniczne aspekty bada polszczyzny, pod red. M. Biaoskrskiej,
t. V, Szczecin 1999, s. 76 oraz A. Szczaus, Semantyczne dublety
sowotwrcze w jzyku utworw Adama Mickiewicza. Rzeczowniki, [w:]
Synchroniczne i diachroniczne aspekty bada polszczyzny, pod red. M.
Biaoskrskiej, t. VI, Szczecin 2000, s. 118. 103 Zagadnienia wstpne,
s. 20-22.
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych
26
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych
Wstp. Interpretacja pola jzykowego
Czowiek zajmowa si rzemiosem od zarania dziejw, cho pocztkowo
nie
stanowio ono samodzielnego zajcia. Wyroby dzi tradycyjnie
postrzegane jako
rzemielnicze byy bowiem wytwarzane przez chopw. Z tej warstwy
wyonia si
w Polsce klasa rzemielnikw, co potwierdza J. Skodlarski: ,,Z ogu
ludnoci wiejskiej
wyodrbnili si rzemielnicy zrnicowani coraz bardziej pod wzgldem
zawodowym.
W dokumentach z XII i XIII wieku spotykamy: garncarzy, murarzy,
agiewnikw,
tokarzy, koodziejw, szewcw, sodownikw, kucharzy, piekarzy i
wyrabiajcych
tarcze szczytownikw. Obok przedstawicieli tych zawodw
rozproszonych
po rnych wsiach, wystpuj tzw. osady suebne, w ktrych wszyscy
mieszkacy
powicili si jednemu przemysowemu zajciu104.
Dziki dalszemu rozwojowi gospodarczemu kraju powstao rzemioso
miejskie,
a uprawa roli przestaa stanowi podstaw bytu rzemielnika.
Rozwojowi rzemiosa
towarzyszyo rozbudowanie struktury organizacyjnej tej grupy
zawodowej. Cechy
zmonopolizoway rynek to do nich musieli nalee rzemielnicy, aby
mc wytwarza
produkty i uczy nastpcw105. W XIX wieku, kiedy rewolucja
przemysowa wymoga
na wadzach pastwowych unowoczenienie prawa106, rozpocz si nowy
rozdzia
w historii rzemiosa.
Dzieje rzemiosa znalazy swoje odbicie w jzyku. To w nim utrwali
si sposb
postrzegania wasnego zawodu przez rzemielnikw, obyczajowoci,
ktra dawaa
104 J. Skodlarski, Zarys historii gospodarczej Polski do 1939
roku, Warszawa d 1995, s. 32-33. 105 Z. Gloger, Encyklopedia
staropolska, t. I, Warszawa 1974, s. 222-225. 106 K. Mrawski,
Rzemioso warszawskie od przeomu XVIII i XIX stulecia do 1831 r.,
[w:] Z dziejw
rzemiosa warszawskiego, pod red. B. Grochulskiej, W. Prussa,
Warszawa 1983, s. 303-323.
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych
27
poczucie przynalenoci do grupy, a nawet aura tajemniczoci i
obcoci, jak otaczali
swoj profesj, tylko niektrych dopuszczajc do nauki fachu.
,,Jzyk, narzdzie
komunikacji midzyludzkiej, kumuluje w sobie i utrwala
dowiadczenia spoeczne,
ktrych podstaw s wielorakie relacje midzy czowiekiem a tym
wszystkim, co skada
si na otaczajc go rzeczywisto uwaa Ryszard Tokarski107.
Badania nad jzykiem doprowadziy do uznania go za system, ktry
bazujc
na semiotycznym charakterze znaku, ktry go tworzy, kreuje wasn
rzeczywisto
opart na wiecie realnym, ale od niego rnym. Jzyk naturalny
stanowi bowiem dobro
przyrodzone waciwe czowiekowi. To czowiek rejestruje za pomoc
systemu
jzykowego subiektywny odbir otaczajcej go rzeczywistoci. Tu take
zapisane
zostaje dowiadczenie pokole.
Jedn z paszczyzn jzyka naturalnego jest leksyka. Cae sownictwo
danego
jzyka naturalnego moemy za podzieli na pola jzykowe, co na
gruncie polskim
zostao zaproponowane m.in. przez Z. Cygal-Krup, A.
Markowskiego108.
Pierwsze prace dotyczce tego zagadnienia powstay jednak znacznie
wczeniej.
W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku zajmowali si tym
kierunkiem
badawczym gwnie jzykoznawcy niemieccy. Do najbardziej znanych
twrcw tego
kierunku nale Jost Trier, Walter Porzig i Leo Weisgeberg109. W
roku 1933
F. Dornseiff dokona podziau jzyka na zbiory tematyczne w swoim
sowniku
ideograficznym, ktry liczy 70.000 wyrazw. Autor podzieli
sownictwo
na dwadziecia grup rzeczowych110.
Kolejny schemat podziau leksyki zaproponowali R. Halling i W.
von Wartburg,
ktrzy rzeczywisto jzykow podzielili na trzy gwne strefy:
Wszechwiat, Czowiek
oraz Czowiek i wszechwiat, a w ramach tych subkategorii dokonali
podziau na pola
i podpola111. Ich zdroworozsdkowy sposb porzdkowania
rzeczywistoci jzykowej
sta si punktem wyjcia dla jzykoznawcw badajcych inne jzyki
naturalne.
W Polsce jako pierwsza dokonaa podziau sownictwa na pola
leksykalno-
semantyczne Z. Cygal-Krupa w pracy Sownictwo tematyczne jzyka
polskiego.
Ona jednak w przeciwiestwie do R. Hallinga i W. von Wartburga
wyodrbnia
grup wyrazw atematycznych, dochodzc do wniosku, e w jzyku
naturalnym istniej 107 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja
wiata, [w:] Wspczesny jzyk polski, pod red.
J. Bartmiskiego, Lublin 2001, s. 344. 108 A. Markowski, Leksyka
wsplna rnym odmianom polszczyzny, Wrocaw 1992. 109 D. Buttler,
Koncepcja pola znaczeniowego, Przegld Humanistyczny, 1967, s.
41-59. 110 A. Markowski, Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny,
op. cit., s. 79-80. 111 Tame, s. 80-81.
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych
28
wyrazy, ktre wystpuj regularnie we wszelkiego rodzaju tekstach o
wystarczajcej
dugoci niezalenie od ich zawartoci treciowej112. W schemacie pl
jzykowych
zaproponowanym przez Z. Cygal-Krup znalazo si sownictwo
konkretne zwizane
z okrelonym tematem. Badaczka podzielia leksyk rodzim na 23 krgi
tematyczne,
ale zestawia je ahierarchicznie.
Kolejnego, znaczcego w historii polskiego jzykoznawstwa,
podziau
sownictwa wspczesnego dokona A. Markowski. Podstaw
zaproponowanego przez
niego schematu jest antropocentryczna percepcja wiata przez
czowieka, ktra znajduje
swoje odbicie w leksyce. Autor dzieli rzeczywisto na dwie
makrosfery: JA WOBEC
SIEBIE oraz JA WOBEC TEGO CO POZA MN, z ktrych nastpnie
wydziela
mniejsze jednostki: sfery i pola113.
Czerpic z opracowania A. Markowskiego, niniejszy podzia pl
jzykowych
oparty zosta na zdroworozsdkowym postrzeganiu rzeczywistoci
przez grup ludzi
rzemielnikw i ich bliskich, ktrzy tworzyli specyficzn odmian
jzyka, jak jest
sownictwo rzemios skrzanych. Podstawowym elementem klasyfikacji
znaczeniowej
jest jednostka leksykalna rozumiana jako element jzykowo
jednoznaczny, kade
ze znacze danego wyrazu funkcjonujce na przestrzeni wiekw w
polszczynie,
a nie haso sownikowe lub wyraz hasowy114.
Jednostki leksykalne skupiaj si w wiksze zbiory pola
jzykowe.
Jak zauwaa R. Tokarski: Przyjmuje si, e sownictwo danego jzyka
stanowi
zwarty system wzajemnie ze sob powizanych leksemw. Ten
caociowy
system rozpada si na mniejsze zespoy sowne, zwane polami
znaczeniowymi, ktre
z kolei s zbiorami sw wzajemnie wyznaczajcymi swoje granice
znaczeniowe115.
Po raz pierwszy terminu pole znaczeniowe uy Gunther Ipsen w
pracy
Der alte Orient und die Indogermanen. Przeciwstawi on sownictwo
odziedziczone,
ktre czyy si w grupy rzeczownikowe pola wyrazowe sowom
wdrownym,
czyli zapoyczeniom, ktre nie czyy si z zasobem
leksykalnym116.
Terminem tym posugiwa si znany niemiecki badacz Jost Trier. Jego
zdaniem:
(...) pola s to ywe rzeczywistoci jzykowe lece midzy
poszczeglnymi sowami,
112 Cyt. za A. Markowski, Leksyka wsplna rnym odmianom
polszczyzny, op. cit., s. 83. 113 Tame, s. 84-85. 114 Por. E.
Skorupska-Raczyska, Progresywne zapoyczenia pochodzenia aciskiego w
polszczynie...,
op. cit., s. 40. 115 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja
wiata, op. cit., s. 361. 116 D. Butler, Koncepcja pola
znaczeniowego, op. cit., s. 42-59.
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych
29
a caociami sownymi, rzeczywistoci, ktre jako caoci czciowe maj t
wspln
cech ze sowem, e si cz w wiksze caoci [ergliedern] ze
sownictwem
za, e si dziel na mniejsze czci [ausgliedern]117. Trier
uzasadnia swoj teori
tym, e nie pojedynczy znak co mwi, lecz system caoci znakw moe
co mwi
wobec pojedynczych znakw118.
Z kolei W. Pisarek wprowadza podzia systemu jzyka na pole
wyrazowe
parataktyczne oraz pole wyrazowe syntaktyczne (za W. Porzigiem).
Do okrelonego
pola parataktycznego nale wyrazy bdce tymi samymi czciami mowy,
za pole
syntaktyczne zawiera leksemy, ktre czy ze sob warto
semantyczna119.
Zdaniem W. Miodunki: termin pole wyrazowe, leksykalne bdzie
oznacza
zbir wyrazw zawierajcych w swych znaczeniach elementy (semy)
wsplne
i dziki temu wchodzcych w rnego typu relacje (np. w polu nazw
stopni
pokrewiestwa relacje dotycz generacji, zwizkw krwi, pci, czasem
wieku itp.)120.
S. Karolak w Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego definiuje pole
semantyczne
(znaczeniowe) jako uporzdkowany wewntrznie pod wzgldem
paradygmatycznym
i syntagmatycznym zbir leksemw reprezentujcych zbir poj
zwizanych
z jakim pojciem nadrzdnym np. pojciem intelektu, pikna,
pokrewiestwa, barwy
itd.121.
Z kolei R. Tokarski przyjmuje, e cay system leksykalny danego
jzyka rozpada
si na mniejsze zespoy sowne (pola znaczeniowe), ktre z kolei s
zbiorami sw
wzajemnie wyznaczajcymi swoje granice znaczeniowe122. Kada
zmiana
w obrbie pola wpywa na pozostae elementy i powoduje ich
przeksztacenie.
W swoich rozwaaniach przyjmujemy zatem, e pole znaczeniowe jest
zbiorem
wyrazw, ktry zosta uksztatowany ze wzgldu na podobiestwo
semantyczne
oraz uporzdkowany wewntrznie. Elementy pola s ze sob powizane
semantycznie.
Pole znaczeniowe podzielone zostao z kolei na mniejsze jednostki
podpola.
117 J. Trier, Das sprachliche Feld. Eine Auseinandersetzung,
Neue Jahrbcher fr Wissenschaft
und Jugendbildung 1934, s. 430; cyt. za: W. Pisarek, Pojcie pola
wyrazowego i jego uyteczno w badaniach stylistycznych, Pamitnik
Literacki 1967, z. 58, s. 497.
118 J. Trier, Des deutsche Wortschatz in Sinnbeziurk des
Verstandes, Neue Jahrbcher fr Wissenschaft und Jugendbildung 1934,
s. 26-27; cyt. za W. Pisarek, Pojcie pola wyrazowego i jego
uyteczno w badaniach stylistycznych, Pamitnik Literacki 1967, z.
58, s. 497.
119 Tame, s. 504. 120 W. Miodunka, Teoria pl jzykowych. Spoeczne
i indywidualne ich uwarunkowania, Warszawa Krakw 1980, s. 54 121
Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, pod red. K. Polaskiego, op.
cit., s. 406-407. 122 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja
wiata, op. cit, s. 361.
Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios
skrzanych
30
Jednostki leksykalne, jako pojedyncze elementy znaczeniowe jzyka
oraz
skupiska tworzce powizane ze sob semantycznie zbiory,
odzwierciedlaj
postrzeganie rzeczywistoci przez czowieka. Jzyk naturalny koduje
bowiem w sobie
doznania, przeycia i emocje, a take utrwala zdroworozsdkowe
poznawanie
Uniwersum. Stanowi skarbiec, w ktrym przechowywane s nie tylko
proste zapisy
postrzeganej rzeczywistoci, ale do ktrego zoone zostay pokady
aksjologicznego
ujcia faktw i przedmiotw. Jest zarazem tworem indywidualnym, jak
i kolektywnym.
Suy jednostce, jak i caej zbiorowoci.
Przyjmuje si, e sownictwo danego jzyka stanowi zwarty system
wzajemnie
ze sob powizanych leksemw123 dodajmy waciwych danemu jzykowi
naturalnemu zwizanemu cile z kultur spoecznoci, ktra go
wytworzya
i jednoczenie t kultur budujcy. Nie da si bowiem oddzieli
dziedzictwa czowieka,
jego tosamoci narodowej od zasobw jzyka.
Sownictwo stanowi swoist interpretacj wiata. Owo
przetworzenie,
czy jak chc niektrzy badacze utworzenie wrcz drugiej
rzeczywistoci124,
sprawia, e postrzeganie wszechwiata zapisane w jzyku ma
charakter antropo-
centryczny. Czowiek stanowi jego centrum i jest punktem
odniesienia. Owo ujcie
nazywamy jzykowym obrazem wiata, a zasb leksykalny stanowi jeden
z jego
elementw.
J. Bartmiski nazywa jzykowym obrazem wiata zawart w jzyku
interpretacj rzeczywistoci, ktr mona uj w postaci zespou sdw o
wiecie.
Mog to by sdy bd to utrwalone w samym jzyku, w jego formach
gramatycznych,
sownictwie, kliszowanych tekstach (np. przysw), bd to przez
formy i teksty jzyka
implikowane125.
Dla R. Grzegorczykowej to z kolei ,,struktura pojciowa utrwalona
(zakrzepa)
w systemie danego jzyka, a wic jego waciwociach gramatycznych i
leksykalnych
(znaczeniach wyrazw i ich czliwoci), realizujc si, jak wszystko
w jzyku,
za pomoc tekstw (wypowiedzi)126.
123 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja wiata op. cit, s.
361. 124 Por. J. Anusiewicz, A. Dbrowska, M. Fleischer, Jzykowy
obraz wiata i kultura. Projekt koncepcji
badawczej, [w:] Jzyk a kultura, t. 13, Wrocaw 2000, s. 11-40; M.
Fleischer, Obraz wiata. Ujcie w punktu widzenia teorii systemw i
konstruktywizmu, [w:] Jzyk a kultura, op. cit., s. 45-66.
125 J.Bartmiski, Punkt widzenia, perspektywa, jzykowy obraz
wia