ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ Ε...1949 ΣΥΝ-ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ Ε…1949

ΣΥΝ-ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

ΜΑΡΙΑ ΑΓΓΕΛΙΔΑΚΗ

ΑΓΓΕΛΙΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ Μs Νεοελληνικής φιλολογίας

ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ « ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ Ε…1949

Στη σελίδα 86 του σχολικού βιβλίου της Λογοτεχνίας κατεύθυνσης καταγράφονται τα εξής:

«Το ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου, γραμμένο κατά την αιματηρή περίοδο του εμφυλίου πολέμου (1946-1949), είναι μια δήλωση για την αδυναμία της ποίησης να αρθρώσειτο λόγο της μέσα στις αιματηρές συνθήκες του διχασμένου από τον εμφύλιο σπαραγμό έθνους.

Ένα χρόνο αργότερα ο εικοσιτετράχρονος τότε Αναγνωστάκης γράφει με ανάλογο περιεχόμενο, αλλά από διαφορετική σκοπιά. Τα δύο ποιήματα ανοίγουν ένα ενδιαφέροντα διάλογογύρω από το Χρέος της ποίησης απέναντι στις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας.

Στο Βιβλίο του Καθηγητή αναφέρονται τα εξής: «Είναι φανερό πως το ποίημα του Αναγνωστάκη αποτελεί «απάντηση»στο ποίημα του Εγγονόπουλου. Αυτό φανερώνει ο τίτλος ( Στον Νίκο Ε… ), η χρονολογία, ( 1949, δηλαδή το έτος που κυκλοφόρησε η συλλογή του Εγγονόπουλου, η σκόπιμη μίμηση της ποιητικής γραφής του Εγγονόπουλου από τον Αναγνωστάκη και πάνω από όλα η θεματική τους σχέση.

Στόχος της παρούσας πρότασης διδασκαλίας δεν είναι να παρέχει απαντήσεις σχετικά με την αλήθεια ή όχι των παραπάνω θέσεων ως προς την ανάγνωση του συγκεκριμένου ποιήματος και τη διαλεκτική του με το ποίημα του Εγγονόπουλου αλλά να αντιμετωπίσει το συγκεκριμένο ποίημαως οργανικό κομμάτι της συνολικής παραγωγής του Μανόλη Αναγνωστάκη και συνεπώς να επιχειρηθεί μια προσπάθεια ανάγνωσης του ποιήματος με παραμέτρους τις ιστορικές συνθήκες, τα βιώματα του ποιητή, την ιδεολογία του, τις συνάγνωση των ποιημάτων του.

ΑΓΓΕΛΙΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ Μs Νεοελληνικής φιλολογίας 2

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Γνωριμία με τον ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη και την εποχή του.

Κατανόηση των συνθηκών διαμόρφωσης της ιδεολογίας του και της δημιουργίας του ποιητικού του έργου.

Ένταξη του ποιήματος « Στο Νίκο Ε…1949» στο ιστορικόγίγνεσθαι και στο συνολικό έργο του ποιητή.

Ερμηνευτική απόπειρα των επιμέρους δομών- εικόνων και ένταξη τους στο οργανικό όλο, ποιητική του Αναγνωστάκη.

Κατάδειξη της σχέσης ιστορικής πραγματικότητας και ποιητικής δημιουργίας.

Προβληματισμός σχετικά με τη δυνατότητα της ποίησης να αποδώσει το ανθρώπινο βίωμα μιας δραματικής ιστορικά εποχής όπως αυτής του εμφυλίου.

Απόπειρα ανεύρεσης της θέσης του ποιητή στο ερώτηματου τελευταίου στίχου : (Μα ποιος με πόνο θα μιλήσειγια όλααυτά;) μέσα από τη συνανάγνωση ποιημάτων του ή δηλώσεων του.

Κατάδειξη της σχέσης μορφής – περιεχομένου : ο ελλειπτικός, λιτός λόγος εξυπηρετεί την πρόθεση του ποιητή .

Με απώτερο στόχο:

Την καλλιέργεια κριτικής σκέψης και τη διεύρυνση αναγνωστικών οριζόντων των μαθητών → εξαγωγή συμπερασμάτων και προσωπικών κρίσεων, Μέσααπό τη συνανάγνωση

ΕΝΤΑΞΗ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ- ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ1

Ήτανε βέβαια μεγάλη η περιπέτεια, λέει ένας στίχος του Αναγνωστάκη. Ας δούμε τα καθέκαστα. Η περιπέτεια ξεκινά στην αρχή της δεκαετίας του 1940, όταν ο ποιητής είναι

1 Παν,Μουλλας, σελ.38-39


15-16 ετών και τελειώνει γύρω στο 1950 (τουλάχιστον σε μια πρώτη φάση), όταν ο ποιητής είναι 25-26 ετών . Βρισκόμαστε δηλαδή στο κλίμα της δεκαετίας 1940-1950 ( Αλβανικός πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος)μιας δεκαετίας που για τον τόπο μας ξεκινάει με ένα έπος και τερματίζεται με ένα δράμα.

Ο Αναγνωστάκης είναι παρών και στο έπος και στο δράμα. Καταγράφονται μερικά σημαδιακά γεγονότα της ζωής του.

1944: Δευτεροετής φοιτητής της Ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου, στρατευμένος στην Αριστερά, παρουσιάζεται ως αρχισυντάκτης στο περιοδικό Ξεκίνημα,«λογοτεχνικό και επιστημονικό περιοδικό του Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου (ΕΟΠ)» μαζί με άλλους σημαντικούς νέους τηςγενιάς του (τον Κλείτο Κύρου, τον Πάνο Θασίτη, τον ΘανάσηΦωτιάδη). Πολύ αργότερα, στα 1977, μιλώντας για το περιοδικό «Ξεκίνημα» θα πει: «Πολιτιστική δουλειά και πολιτική δράση ήταν ένα πράμα, θα ‘λεγα καλύτερα δεν περνούσε από το μυαλό μας ότι ήταν δυνατό να μην είναι»2

1946: Διαγράφεται από το Κομμουνιστικό κόμμα. « Η διαγραφή του από το ΚΚΕ θα παραμείνει κλειστή υπόθεση, απόλυτα δική του. Δε θα την προτάξει ούτε για να μετριάσει την καταδίκη του από τους στρατοδίκες, ούτε για να κομπάσει επιδεικνύοντας διορατικότητα και ήθος»3

1948: Συλλαμβάνεται με 68 άλλους Επονίτες, δικάζεται τον Ιανουάριο του 1949, και καταδικάζεται σε θάνατο. Θα παραμείνει κλεισμένος στο Επταπύργιο επί τρία χρόνια. Αποφυλακίζεται το 1951.

Κατά τη διάρκεια της φυλάκισης αυτής , βιώνοντας την αγωνία του μελλοθανάτου μετουσιώνει την προσωπική του εμπειρία σε ποίηση στη συλλογή «Παρενθέσεις».

2 Θούριος 3 Μαρτιου 1977, σελ.143 Μάρω Δούκα, Αντί, αρ.527-528, 1993,σελ.19


Το ποίημα «στο Νίκο Ε…» είναι το τελευταίο της συλλογής .Ο καταληκτήριος στίχος –ερώτημα κλείνει μια συλλογή στην οποία ο λόγος καλείται να αποδώσει την τραγικότητα, όχι μόνο της εποχής, αλλά και της προσωπικής του μοίρας.

ΤΙΤΛΟΣ

Σύμφωνα με τη θεώρηση του υπουργείου το ποίημα «στο ΝίκοΕ…» εξαιτίας της χρονολογίας που κυκλοφόρησε η συλλογή (1949)και της συσχέτισης του περιεχομένου του λαμβάνεται ως απάντηση στο ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου.Μια πρώτη επισήμανση : Ο ίδιος ο Αναγνωστάκης ανέφερε σεπροφορική δήλωσή του, όπως αναφέρει ο Γ. Δάλλας, ότι το ποίημα αφιερώνεται στον συναγωνιστή του Ν. Ευστρατιάδη, γεωπόνο και όχι στον Νίκο Εγγονόπουλο.4

Ως προς την χρονολογία: Ο Αναγνωστάκης συνηθίζει να περιλαμβάνει στους τίτλους του χρονικούς προσδιορισμούς Στην πρώτη του συλλογή “ Εποχές ” στα οκτώ από τα 15 ποιήματα, οι τίτλοι αναφέρονται σε χρόνο και ιδιαίτερα στα 3 από αυτά υπάρχει συγκεκριμένη χρονολογική αναφορά:

«Χειμώνας 1942», «13.12.1943», « Χάρης 1944»

Και στην τελευταία του συλλογή « Στόχος» τα ποιήματα: « Θεσσαλονίκη, Μέρες 1969, μ.Χ» και «Νέοι της Σιδώνος, 1970» .

Ο χρόνος με διάφορες εκφάνσεις δηλώνει την παρουσία του, από τους τίτλους των συλλογών, ΕΠΟΧΕΣ (1945), ΕΠΟΧΕΣ 2 (1948), ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ (1949), ΕΠΟΧΕΣ 3 ( 1951), Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ (1954), Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2 (1956), Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 3 (1962) από τις ενδείξεις των τίτλων των ποιημάτων, από τις λεκτικές εκφορές από ποίημα σε ποίημα:

4 Γιάννης Δάλλας, σελ.84


Χρόνος αντικειμενικός, ιστορικός, χρόνος ημερολογιακός, ωρολογιακός, εποχιακός, κοσμικός, Χρόνος της μνήμης, της αναδρομής της αποτύπωσης του προσωπικού βιώματος5.

Η αδιάλειπτη, επομένως, διαλεκτική με το Χρόνο, είτε αντικειμενικό είτε προσωπικό, αποτελεί στοιχείο της ποιητικής του Αναγνωστάκη που όμως υπερβαίνει το στοιχείο της ιστορικότητας και συνιστά έκφραση του υπαρξιακού του προβληματισμού και της φιλοσοφικής του θεώρησης.

Επομένως η χρήση του ονόματος και η χρήση της χρονολογίας μάλλον απορρίπτονται ως υπόθεση απάντησης στοποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου.

Το ποίημα ολιγόστιχο 15 μόλις στίχων δομείται πάνω σε τέσσερεις λέξεις – στίχους, πάνω σε τέσσερα άναρθρα ουσιαστικά:

Φίλοι/ Φωνές/Ερείπια/ Εφιάλτες

Από το προσωπικό δράμα της πρώτης εικόνας, που αναφέρεταιστην απώλεια των φίλων, μεταφέρεται στο συλλογικό της δεύτερης και της τρίτης και επιστρέφει στο προσωπικό στηντέταρτη εικόνα → Οι εφιάλτες στο κελί της φυλακής.

Η ιστορική πραγματικότητα περικλείεται μέσα στο προσωπικόδράμα με σχέση αναλογίας. Η πρώτη και η τέταρτη εικόνα αφιερωμένες στο εγώ που πάσχει, η δεύτερη και η τρίτη στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα.

Το ατομικό και το συλλογικό είναι φυσικό να διαπλέκονται,σε μια εποχή τραγική

5 Αννα Τζούμα σελ.24


ΦίλοιΠου φεύγουνΠου χάνονται μια μέρα

Η απώλεια των συντρόφων είτε φυσική// είτε ιδεολογική// επανέρχεται συχνά στην ποίηση του Αναγνωστάκη: (Τα βράδια, τις πιο πολλές φορές, συναντιόμασταν σε μια γωνιά του πάρκου, πλάι στο ερειπωμένο και ακατοίκητο περίπτερο που, άγνωστο γιατί, το λέγαμε«στους τροπικούς». ( Σήμερα είναι εκεί το Λούνα Πάρκ και το σκοπευτήριο.) Ο Χάρης σκοτώθηκε το’ 44, ο Ξενοφών είναι γιατρός στη Μόσχα, η Ισμήνη σκοτώθηκε το ’47, ο Μέρτζος εκτελέστηκε το ’48, ο Αργύρης έγινε καθηγητής στο Πίτσμπουργκ, ο Τάκης υπάλληλος του ΙΚΑ Σερρών. Εγώ γράφω6. Το 1961 Ο Μ.Αναγνωστάκης διαπιστώνει τα εξής:

«Μέσα σ’ αυτόν τον ασφυκτικό χώρο από όπου λείπει το οξυγόνο της ελευθερίας, μέσα στις δύσοσμες συνθήκες που έχουν παγιωθεί από χρόνια τώρα στην πατρίδα μας, η δική μας η γενιά αποδεκατισμένη από τα καλύτερα παιδιά της, χτυπημένη από παντού, έμεινε ουσιαστικά στις στήλεςτου περιθωρίου…»7 6 «Το περιθώριο ’68- ‘69» σελ. 147 Μ. Αναγνωστάκης, Αντιδογματικά. (1981) σελ. 64


Ἐπίλογος

Οἱ στίχοι αὐτοὶ μπορεῖ καὶ νά ῾ναι οἱ τελευταῖοιοἱ τελευταῖοι στοὺς τελευταίους ποὺ θὰ γραφτοῦνΓιατί ο ἱ μελλούμενοι ποιητ ὲ ς δ ὲ ζο ῦ νε πι ὰ α ὐ το ὶ πο ὺ θ ὰ μιλούσανε πεθάναν ὅ λοι νέοι Τ ὰ θλιβερ ὰ τραγούδια τους γενήκανε πουλι ὰ σὲ κάποιον ἄλλον οὐρανὸ ποὺ λάμπει ξένος ἥλιοςΓενῆκαν ἄγριοι ποταμοὶ καὶ τρέχουνε στὴ θάλασσακαὶ τὰ νερά τους δὲν μπορεῖς νὰ ξεχωρίσειςΣτὰ θλιβερὰ τραγούδια τους φύτρωσε ἕνας λωτὸςνὰ γεννηθοῦμε στὸ χυμό του ἐμεῖς πιὸ νέοι. ( Εποχές 3,

Όταν ο Αναγνωστάκης ρωτήθηκε ποιοι να ναι άραγε αυτοί οιποιητές που πέθαναν πρόωρα πριν να έχουν τη δυνατότητα ναμιλήσουν, απάντησε τα εξής:

Φυσικά είχα στο μυαλό μου συγκεκριμένους ανθρώπους αλλά ταυτόχρονα ήθελα να εκφράσω μια γενικότερη αίσθηση του χαμού των πιο εκλεκτών παιδιών της στρατιάς της κατοχή/ της αντίστασης, του εμφυλίου, που εξοντώθηκαν όχι μόνο φυσικά αλλά και ηθικά και πολιτικά και, κυρίως, ανθρώπινα.8 Ο Χαμός, η απώλεια των εκλεκτών συντρόφων είναι φυσικό να συνεπιφέρει την αίσθηση της μοναξιάς, του υπαρξιακού κενού.

8 Συνέντευξη . Η Λέξη 11,1982


ΦωνέςΤη νύχταΜακρινές φωνέςΜάνας τρελής στους έρημους δρόμουςΚλάμα παιδιού χωρίς απάντηση

H Δεύτερη εικόνα δομείται οργανικά πάνω στην πρώτη μέσω μιας σχέσης χρονικής αντίθεσης. Η πρώτη εικόνα τελειώνειμε το χρονικό προσδιορισμό… μια μέρα ενώ η δεύτερη τοποθετείται στο χρονικό πλαίσιο… νύχτα. Το δράμα μεγαλώνει τη νύχτα . Μέρα – νύχτα , χωρίς διακοπή, καταλαμβάνει όλο το εικοσιτετράωρο.

Η τραγικότητα του εμφυλίου αποδίδεται με δύο έντονα ακουστικές εικόνες και μία οπτική. Η φρίκη του εμφυλίουσπαραγμού αναπαρίσταται ηχητικά και οπτικά. Ο παραλογισμός του πολέμου οδηγεί στην απόγνωση. Οι φωνές της μάνας ηχούν στους έρημους δρόμους, το κλάμα τουπαιδιού είναι χωρίς απάντηση.

Η συμμετρία διατηρείται αντιθετικά.

Οι φωνές της μάνας…… ερημιά

Το κλάμα του παιδιού…. Χωρίς απάντηση

Το δράμα κορυφώνεται, η μορφή ακολουθεί … συλλαβική αύξηση κατά στίχο , ανάλογη με το δράμα

2…3…5…10…11 συλλαβές

ΕρείπιαΣαν τρυπημένες σάπιες σημαίες.

Ενώ ο επόμενος στίχος αποτελεί μια έντονα οπτική εικόνα των αποτελεσμάτων του εμφυλίου όπως και κάθε πολέμου άλλωστε οδηγεί με μια παρομοίωση στην επόμενη συμβολική εικόνα «τρυπημένες, σάπιες σημαίες» η κατάρρευση των


ιδεολογιών, η διάψευση των οραμάτων, η χρεοκοπία των ιδανικών.

Ο πληθυντικός αριθμός περικλείει όλες τις ιδεολογίες.

Θυμίζουμε τη διαγραφή του Αναγνωστάκη από το κόμμα το 1946.

Κάθε εμφύλιος πόλεμος σημαίνει a priori κατάρρευση κάθε συλλογικού ιδεώδους.

Επιστροφή στο ‘Εγώ’ στο προσωπικό βίωμα


Στα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα.Το βίωμα της φυλακής για τον Αναγνωστάκη που από τα εικοσιτέσσερά του και για τρία χρόνια (1949-1951) έμεινεκαταδικασμένος σε θάνατο υπήρξε καταλυτικό. Η αυγή της εκτέλεσης , η αξέγραφτη μνήμη επανέρχεται στην ποίηση τουεπίμονα και επίπονα:

ήτανε μακριά πολύ τα ξημερώματα ( Εποχές 2, IV 1948)και στο ίδιο:

αργούν πολύ τα ξημερώματα

πίσω από το Αύριο Πρωί δεν είναι τίποτα ( Οι ρυθμικού βηματισμοί , 1951)

κι ήθελε ακόμα πολύ φως να ξημερώσει (Σκυφτοί περάσανε, 1951)

τώρα, σιγά σιγά, που ξημερώνει (Εδώ, 1954)

Το βίωμα της αναμονής του θανάτου έχει αποδοθεί σε ένα ολόκληρο ποίημα:

Τὸ πρωΐ

Τὸ πρωὶΣτὶς 5Ὁ ξηρὸςΜεταλλικὸς ἦχοςὝστερα ἀπὸ τὰ φορτωμένα καμιόνια.Ποὺ θρυμματίζουνε τὶς πόρτες τοῦ ὕπνου.Καὶ τὸ τελευταῖο «ἀντίο» τῆς παραμονῆςΚαὶ οἱ τελευταῖοι βηματισμοὶ στὶς ὑγρὲς πλάκεςΚαὶ τὸ τελευταῖο σου γράμμαΣτὸ παιδικὸ τετράδιο τῆς ἀριθμητικῆςΣὰν τοῦ μικροῦ παραθυριοῦ τὸ δίχτυΠοὺ τεμαχίζει μὲ κάθετες μαῦρες γραμμὲςΤοῦ πρωινοῦ χαρούμενου ἥλιου τὴν παρέλαση.

Στο ποίημα «Μιλώ» η φράση επαναλαμβάνεται αυτούσια


Μιλ ῶ γι ὰ τ ὶ ς ἀ τέλειωτες νύχτες ὅ ταν τ ὸ φ ῶ ς λιγοστεύει τ ὰ ξημερώματα 9

Το βίωμα της αναμονής του θανάτου έχει στοιχειώσει το νεαρό ποιητή. Η τραγικότητα του εμφυλίου δεν αποτέλεσε για τον Αναγνωστάκη εξωτερική ιστορική συνθήκη αποτέλεσε προσωπικό βίωμα στην σημαντικότερη υπαρξιακή ανθρωπινή στιγμή. Ένας νέος άνθρωπος εν γνώση της στιγμής του θανάτου τουΚαταδίκη σε θάνατο για πολιτικά φρονήματα. .. για ιδεολογία

Κατά τη διάρκεια αυτής της αναμονής καταγράφει τον ανθρώπινο πόνο, συλλογικό και προσωπικό και θέτει ως καταληκτήριο στίχο:

(Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλααυτά;)

Ο τελευταίος στίχος εκφράζει με διαλογικό τρόπο τον προβληματισμό του.

Ο προβληματισμός που τίθεται εδώ συνίσταται στη δυνατότητα της ποίησης να αντιπαρατεθεί διαλεκτικά με την ιστορική πραγματικότητα και να αποδώσει την τραγικότητα της εποχής.

Το ερώτημα, που απευθύνεται στον εαυτό του και στους αναγνώστες,- όχι, μόνο, στον Νίκο Εγγονόπουλο όπως μονοδιάστατα παρουσιάζει το σχολικό εγχειρίδιο – είναι εαν η ποίηση έχει τη δυνατότητα να μετουσιώσει όλη αυτή την οδύνη, τον ανθρώπινο πόνο, την τραγικότητα σε λέξεις.

Στο ερώτημα, θεωρώ, δεν ενυπάρχει η βεβαιότητα της μονοδιάστατης απάντησης. Ο Αναγνωστάκης ,όπως θα προσπαθήσω να αποδείξω μέσα από το δικό του λόγο, δεν παρέχει την μονοσήμαντη απάντηση. Τα κείμενά του ποιητικάή πεζά δηλώνουν την ταλάντευση .

9 Μιλώ , Συνέχεια 2 του ’55


Ταλάντευση ανάμεσα Α) στην ευθύνη και στο χρέος που αισθάνεται απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα, να αποδώσει δηλαδή το βίωμα της ιστορικής στιγμής Και Β) στην αίσθηση της υπαρξιακής μοναξιάς, της αδυναμίας του να κοινωνήσει το βίωμα, την ανεπάρκεια του λόγου σε σχέσημε την τραγικότητα του βιώματος.

Α) Ο ποιητικός λόγος πολλές φορές φαίνεται να είναι ο μόνος που μπορεί να αποδώσει την τραγικότητα της εποχής: Ο ποιητής φαίνεται να αναλαμβάνει την ευθύνη απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα.

Ο ποιητής – άνθρωπος μεταφέρει την εμπειρία που τον πονά.Δίχως φιλοσοφική ενατένιση της κυκλική πορείας της ιστορίας, δίχως την ιστορική εξακρίβωση . Η μεταφορά τουυποκειμενικού χρόνου, του προσωπικού βιώματος με πόνο είναι το έργο του. Ο ιστορικός θα αποδώσει την ακρίβεια,ο ποιητής θα μεταφέρει τη συγκίνηση,

Απάντηση στο ερώτημα: Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλααυτά; Θα μπορούσε να δώσει το ποίημα «Μιλώ»10

Μιλῶ…

Μιλῶ γιὰ τὰ τελευταῖα σαλπίσματα τῶν νικημένων στρατιωτῶνΓιὰ τὰ κουρέλια ἀπὸ τὰ γιορτινά μας φορέματαΓιὰ τὰ παιδιά μας ποὺ πουλᾶν τσιγάρα στοὺς διαβάτεςΜιλῶ γιὰ τὰ λουλούδια ποὺ μαραθήκανε στοὺς τάφους καὶ τὰ σαπίζει ἡ βροχὴΓιὰ τὰ σπίτια ποὺ χάσκουνε δίχως παράθυρα σὰν κρανία ξεδοντιασμέναΓιὰ τὰ κορίτσια ποὺ ζητιανεύουν δείχνοντας στὰ στήθια τὶςπληγές τους

10 Μιλώ , Συνέχεια 2 του ’55


Μιλῶ γιὰ τὶς ξυπόλυτες μάνες ποὺ σέρνονται στὰ χαλάσματαΓιὰ τὶς φλεγόμενες πόλεις τὰ σωριασμένα κουφάρια στοὺς δρόμουςΤοὺς μαστρωποὺς ποιητὲς ποὺ τρέμουνε τὶς νύχτες στὰ κατώφλιαΜιλῶ γιὰ τὶς ἀτέλειωτες νύχτες ὅταν τὸ φῶς λιγοστεύει τὰ ξημερώματαΓιὰ τὰ φορτωμένα καμιόνια καὶ τοὺς βηματισμοὺς στὶς ὑγρὲςπλάκεςΓιὰ τὰ προαύλια τῶν φυλακῶν καὶ γιὰ τὸ δάκρυ τῶν μελλοθανάτων.

Μὰ πιὸ πολὺ μιλῶ γιὰ τοὺς ψαράδεςΠ᾿ ἀφήσανε τὰ δίχτυά τους καὶ πήρανε τὰ βήματά ΤουΚι ὅταν Αὐτὸς κουράστηκε αὐτοὶ δὲν ξαποστάσανΚι ὅταν Αὐτὸς τοὺς πρόδωσε αὐτοὶ δὲν ἀρνηθῆκανΚι ὅταν Αὐτὸς δοξάστηκε αὐτοὶ στρέψαν τὰ μάτιαΚι οἱ σύντροφοί τους φτύνανε καὶ τοὺς σταυρῶνανΚι αὐτοί, γαλήνιοι, τὸ δρόμο παίρνουνε π᾿ ἄκρη δὲν ἔχειΧωρὶς τὸ βλέμμα τους νὰ σκοτεινιάσει ἢ νὰ λυγίσει

Ὄρθιοι καὶ μόνοι μὲς στὴ φοβερὴ ἐρημία τοῦ πλήθους.

Ο ποιητής σε μια συνέντευξη του με το Αντ. Φωστιέρη στο περιοδικό «Η Λέξη» αναγνωρίζει στην ποίηση σημαντικό ρόλο ως μαρτυρία της τραγικότητας της εποχής :

« Πιστεύω… πως δεν έχει γραφεί με κάθε εκφραστικό μέσο ηιστορία της περιόδου 1940- 1950 και λίγο μετά. Δεν πρόκειται μόνο για τα γεγονότα που κι αυτά κηλιδώνονται, ωραιοποιούνται και ξαναπλάθονται με τα σημερινά μέτρα- όσο για το κλίμα, την ατμόσφαιρα, την καθημερινότητα που είναι πράγματα “άπιαστα” και για τον πιο ευσυνείδητο, αλλά μεταγενέστερο μελετητή… Πιστεύω πως η περίοδος του εμφυλίου στην Ελλάδα υπήρξε η πιο σκληρή, η πιο τραγική, η πιο άγρια, θα πρόσθετα και πολλά άλλα επίθετα ακόμα, όπως ταπεινωτική και ανέντιμη μέσα στην ελληνική ιστορία.Μ’ όλη τη δραματικότητά της η κατοχή ήταν μια εποχή


έξαρσης, ανάτασης, ελπίδας… Στην περίοδο του Εμφυλίου οι άνθρωποι εκβιάστηκαν να γίνουν ανθρωπάκια… να σκύψουν, ναταπεινωθούν, να τσακίσουν, να γίνουν ανώνυμος πολτός. Η ποίηση της περιόδου εκείνης, είναι, σα ντοκουμέντο, μια από τις συγκλονιστικότερες μαρτυρίες- να τολμήσω να πω;- σε παγκόσμιο επίπεδο…»11

Η μεταφορά των βιωμάτων, η μεταφορά του ανθρώπινου πόνου ή αλλιώς του πονεμένου ανθρωπισμού είναι έργο του ποιητή.

Β) Διερευνώντας τη δεύτερη διάσταση του ερωτήματος : την ανεπάρκεια του λόγου ανακαλύπτουμε το διαρκή προβληματισμό του σχετικά με τη λεκτική εκφορά και τη δύναμή της στην απόδοση των σκέψεων, των συναισθημάτων, του βιώματος. Όλες οι συλλογές περιέχουν ποιήματα ποιητικής

Στην πρώτη συλλογή «Εποχές» στο τέταρτο ποίημα « Θα ‘ρθει μια μέρα» Ο Αναγνωστάκης έχει ήδη προαναγγείλει την οντολογική αδυναμία του λόγου να εκφράσει τα συναισθήματα:

« Θα ‘ρθει μια μέρα που δε θα ‘χουμε πιά τι να πουμε

Θα καθόμαστε απέναντι και θα κοιταζόμαστε στα μάτια Η σιωπή μου θα λέει: Πόσο είσαι όμορφη, μα δε βρίσκω άλλο τρόπο να σ’ το πω» 12

Η σιωπή, επίσης, προκρίνεται για να διασώσει τη ιδεολογική ακεραιότητα στο ποίημα «Αὐτοὶ δὲν εἶναι οἱ δρόμοι ποὺ γνωρίσαμε».

…Κάποιοι –ἀναπόφευκτα– στὰ χείλη τους θὰ σὲ προφέρουνΟἱ σκέψεις σου θ᾿ ἀλλοιωθοῦν, θὰ σοῦ ἀποδώσουνΨιθυριστὰ προθέσεις, θὰ σὲ ὑμνήσουν.Μὲ τέτοιες προσιτὲς ἐπιτυχίες θὰ ἡττηθεῖς.Τεντώσου ἀπορρίπτοντας τῶν λόγων σου τὴν πανοπλία11 Η Λέξη αρ.11, 198212 Θα ‘ρθει μια μέρα, Εποχές, σελ. 14


Κάθε ἐξωτερικὸ περίβλημά σου περιττὸΚαὶ τῆς Σιωπῆς τὸ μέγα διάστημα, ἔτσι,Τεντώσου νὰ πληρώσεις συμπαγής.13

Στην ίδια συλλογή επίσης, στο ποίημα « Κάθε πρωί» Οι στίχοι δηλώνουν την αδυναμία τους να κοινωνήσουν το βίωμα, το συναίσθημα και εκφράζουν την υπαρξιακή μοναξιά.

Πάλι ο στίχος- κατακλείδα σε παρένθεση:

ΚΑΘΕ ΠΡΩΙ

….( Ασήμαντες Απαριθμήσεις - Τίποτα, λέξεις μόνο για τους άλλους. Μα που τελειώνει η μοναξιά;)14

Στο τελευταίο ποίημα της συλλογής « Η συνέχεια» η ποίησηδεν αποδίδει ειλικρινά τις προθέσεις του ποιητή αλλά λειτουργεί ως ποιητικό προσωπείο .

Ο στίχος- κατακλείδα πάλι σε παρένθεση:

ΕΚΕΙ

… (Γιατί η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε, Αλλά ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπο μας)15

Ο προβληματισμός του γίνεται όλο και πιο έντονος : στη συλλογή «Η συνέχεια 3» το ποίημα «Σε τι βοηθά λοιπόν.. προβαίνει σε ένα απολογισμό του ρόλου της ποίησης και τηςεπενέργειας της στην πραγματικότητα, στην ιδεολογία, στη διαμόρφωση ιδανικών.

Αναζητά και απαιτεί αμφίδρομη σχέση ποίησης – βιώματος- ιστορικής πραγματικότητας.

Οι ιστορικές συνθήκες, το προσωπικό βίωμα αποτελεί γεννεσιουργό στοιχείο στην ποίησή του. Ισχύει όμως και το

13 Η Συνέχεια σελ. 10514 Η Συνέχεια, σελ. 11615 Η Συνέχεια, σελ. 119


αντίθετο; Η ποίηση μπορεί να διαμορφώσει την πραγματικότητα; Έχει νόημα, λόγο ύπαρξης εάν δε μπορεί νατο επιτύχει;

Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση(Αυτή εδώ η ποίηση, λέω)Στα υψηλά σου ιδανικά, στη συνείδηση του χρέουςΣτο μεγάλο πέρασμα από τον καταναγκασμόΣτις συνθήκες της ελευθερίας;Σε τι βοηθά λοιπόν η ποίηση-Αυτό, έστω, που εγώ ποίηση ονομάζω-(Ας ζήσουμε λοιπόν και μ' αυτά ή μόνο μ' αυτά)16

Η οντολογική ανεπάρκεια των λέξεων να αποδώσουν το βίωμαδηλώνεται χαρακτηριστικά στο ποίημα ‘’όλο και πιο γυμνά’’στη συλλογή «H Συνέχεια 3».

Η ψυχική πτώση αποτυπώνεται στην έκπτωση του λόγου. Το ‘’όλο’’ συρρικνώνεται στο ‘’μέρος ‘’,// το ψυχικό αδιέξοδο δηλώνεται μέσα από «το βαθμό μηδέν της γραφής».

ΟΛΟ ΚΑΙ ΠΙΟ ΓΥΜΝΑ

Όλο και πιο γυμνάΌλο και πιο άναρθραΌχι πια φράσειςΌχι πια λέξειςγραμμάτων σύμβολαΑντί για την πόλη η πέτραΑντί για το σώμα το νύχι Ακομα πιο πολύ:μια αιμάτινησκοτωμένη κυλίδαπάνω στο μικροσκόπιο.''17.

Και επιστρέφουμε στον τελευταίο στίχο του υπό εξέταση ποιήματος: (Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλααυτά;)16 Η συνέχεια 3 , σελ. 15317 H Συνέχεια 3, σελ. 148


Ξανά σε παρένθεση εκφράζει τον διαρκή προβληματισμό που διατρέχει την ποιητική του. Ο ρόλος της ποίησης , η οντολογική δύναμη τον λέξεων να μεταφέρουν νοήματα.

Βασική φιλοσοφική θέση αποτελεί η ατομικότητα του αισθήματος του πόνου και η αδυναμία της βίωσης του από έτερο. Η λεκτική εκφορά αποτελεί απόπειρα περιγραφής. Το αίσθημα δεν μεταδίδεται. Ο πόνος σωματικός ή ψυχικός αποτελεί προσωπική υπόθεση.

Τελειώνοντας την διερεύνηση της θεματικής του ποιήματος, μια επισήμανση:

Ο Αναγνωστάκης θεωρείται ο πιο αντιπροσωπευτικός από τηνομάδα των μεταπολεμικών ποιητών που καλούνται ιδεολογικοί ή κοινωνικοί ή πολιτικοί και καθορίζουν τη μία από τρεις τάσεις της μεταπολεμικής ποίησης ( οι άλλεςδύο είναι η υπαρξιακή και η υπερρεαλιστική) .

Θεωρώ ότι η στοχαστική φύση του Αναγνωστάκη καθιστά προβληματική την ένταξή του σε μία κατηγορία.

Οι φιλοσοφικές, υπαρξιακές αναζητήσεις που ενυπάρχουν στο σύνολο σχεδόν τον ποιημάτων του, τον καθιστούν διαχρονικό και τον εντάσσουν και στην υπαρξιακή τάση τηςμεταπολεμικής ποίησης.

Και μια δεύτερη επισήμανση ανάμεσα στο λόγο και στη σιωπήο Αναγνωστάκης πήρε θέση.

Μετά το 1971 σταμάτησε να γράφει , κατέστησε δηλαδή τη σιωπή , πράξη.

Σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του, εξήγησε τη σχεδόν δεκαπεντάχρονη, τότε, ποιητική «σιωπή» του: «Στο αλλοιωμένο τοπίο της εποχής μας δε θα ξαναγράψω. Το έργο μου το ολοκλήρωσα. Επιλέγω τη σιωπή»

Η σιωπή τον προβλημάτισε, την προανήγγειλε από την αρχή της ποιητικής του και τελικά την επέλεξε.ΑΓΓΕΛΙΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ

Μs Νεοελληνικής φιλολογίας 18

ΜΟΡΦΗ- ΥΦΟΣ - ΓΛΩΣΣΑ

Το ποίημα 15 μόλις στίχων είναι γραμμένο σε ελεύθερο στίχο.

Σε γλώσσα καθημερινή. Ύφος κουβεντιαστό, χαμηλόφωνο, εξομολογητικό.

Το ύφος του Αναγνωστάκη.

Οι στίχοι είναι μικροί, ανομοιοκατάληκτοι, ανισοσύλλαβοι.

Η στίξη σχεδόν απούσα, Η γραμματική υπονομεύεται - όλοι οι στίχοι ξεκινούν με κεφαλαίο.

Σε μία εποχή που κυριαρχεί το παράλογο ο Αναγνωστάκης αρνείται οποιαδήποτε κανονικότητα στην ποίηση. Ο στίχος ελεύθερος,η γραμματική, και η στίξη απούσα ορίζουν το ποιητικό του τοπίο. Ο λόγος ελλειπτικός, κοφτός σα να μηνέχουν νόημα οι λέξεις….

Ο μελοδραματικός τόνος θα υποβάθμιζε το μέγεθος του ανθρωπίνου δράματος.

Οι λέξεις- στίχοι έχουν αποδώσει τη σκληρότητα της πραγματικότητάς του και σε άλλα ποιήματα στο «Πρωί», στο «Κάθε πρωί», στο «Εδώ»

Οι τέσσερεις λέξεις-στίχοι Φίλοι/ Φωνές/Ερείπια/ Εφιάλτεςορίζουν και τη διαφορά στη θεματική.

Η διαφορά στη θεματική δεν ορίζεται από την αλλαγή στροφής αλλά από τη λέξη που αυτονομείται. Αλλαγή στροφήςέχουμε μόνο στην τελευταία λέξη Εφιάλτες.

Η εικόνα που αποδίδει το προσωπικό βίωμα κατέχει αυτόνομηθέση.


Τέλος , Ο προβληματισμός του, τα ερωτήματά του, ο απολογισμός του τίθενται σε ένα καταληκτήριο στίχο πολλές φορές σε παρένθεση:

Ενδεικτικά αναφέρω κάποιους στίχους καθώς ο κατάλογος είναι μεγάλος.

«Και μένουμε δυό νικημένοι, μ’ ολιγόπιστα μάταια φερσίματα»18

« Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίς Να γνωρίζω κανένανε κι ούτε Κανένας να με γνωρίζει)19

( Να ξέρεις πάντα το πότε και το πώς) 20

( Ας ζήσουμε λοιπόν μ’ αυτά ή μόνο μ’ αυτά)21

Η αποφθεγματικότητα του Αναγνωστάκη είναι χαρακτηριστική και αποτελεί στοιχείο της φιλοσοφικής ενατένισης και τηςδιαχρονικότητας του.

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ

Ο τρόπος γραφής του ποιήματος δεν αποτελεί μίμηση της γραφής και του ύφους του Εγγονόπουλου.

Προσιδιάζει απόλυτα στον προσωπικό του τρόπο και ύφος γραφής, ιδιαίτερα όπως αυτό διαμορφώνεται σε μια περίοδο που η ελλειπτικότητα του λόγου βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με την τραγικότητα των βιωμάτων.

18 Οι Νικημένοι, Εποχές σελ. 2019 ΙΙΙ Εποχές σελ. 2820 Τώρα ένας απλός θεατής , Η συνέχεια 3 , σελ. 15221 Σε τι βοηθά λοιπόν.. Η συνέχεια 3 , σελ. 153



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μανόλης Αναγνωστάκης « Τα ποιήματα 1941-1971» Νεφέλη, Αθήνα 2000

Αλέξανδρος Αργυρίου «Μανόλης Αναγνωστάκης , νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του» Γαβριηλίδης Αθήνα 2004

Νάσος Βαγενάς « Η ειρωνική γλώσσα», Ξαναδιαβάζοντας τον Αναγνωστάκη σελ.125-132 Στιγμή, Αθήνα 2004

Γιάννης Δάλλας «Μανόλης Αναγνωστάκης , ποίηση και ιδεολογία,Κέδρος 2007

Ξ.Α Κόκολης « ΣΕ τι βοηθά λοιπόν…» Η ποίηση του Μανώλη Αναγνωστάκη, μελέτες και σημειώματα Νεφέλη, Αθήνα 2001

Δ.Ν. Μαρωνίτης « Ποιητική και πολιτική ηθική, Πρώτη μεταπολεμική γενιά Αλεξάνδρου Αναγνωστάκης Πατρίκιος Κέδρος 1976

Παν Μουλλάς «Τρία κείμενα για τον Αναγνωστάκη» Στιγμή, Αθήνα 1998

Α. Μπελεζίνης « Γλώσσα – Μορφή της Πρώτης Μεταπολεμικής Ποιητικής Γενιάς» Πρακτικά του Α΄ Συμποσίου Νεοελληνικής ποίησης Πανεπιστημίου Πατρών. 1982

Γιάννης Πιπίνης « Μανόλης Αναγνωστάκης, Ένας φανταστικός πεζοπόρος της ποίησης» Σοκόλης, Αθήνα 1999

Άννα Τζούμα « Ο Χρόνος Ο Λόγος» Νεφέλη 1982

Vincenzo Orsina « Ο Στόχος και η σιωπή» Εισαγωγή στην ποίηση του Μ. Αναγνωστάκη, Νεφέλη , 1995



ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ Ε...1949 ΣΥΝ-ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Documents