-
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2370
AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1367
TRKE BM BLGS
YazarlarProf.Dr. Nurettin DEMR (nite 1)Prof.Dr. Emine YILMAZ
(nite 1)Tahir Nejat GENCAN (nite 2-9)
EditrYrd.Do.Dr. Hlya PLANCI
ANADOLU NVERSTES
-
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine
aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn
haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik,
elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde
oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval
system, or transmittedin any form or by any means mechanical,
electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya
retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Fatma fiennur Arslan
Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr
Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar
DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trke Biim Bilgisi
ISBN 978-975-06-1047-9
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet
baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013
-
indekilernsz
............................................................................................................
ix
Biim Bilgisine Girifl
................................................................
2BM BLGS
...............................................................................................
3KK - GVDE
..............................................................................................
3EK
.................................................................................................................
4Ek flleklii
.....................................................................................................
6YAPIM EK - EKM EK
..............................................................................
6Eklerin Sras
..................................................................................................
7SZCK.........................................................................................................
8SZCK
YAPIMI...........................................................................................
8TRETME.......................................................................................................
8Ad
Yapm......................................................................................................
8Eylem Yapm
................................................................................................
9BRLEfiTRME, KISALTMA,
KOPYALAMA....................................................
9fiLEV AISINDAN SZCK
TRLER......................................................... 10Ad
Soylu Szckler
.......................................................................................
10zet................................................................................................................
13Kendimizi
Snayalm......................................................................................
15Yaflamn
inden............................................................................................
16Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 17Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
17Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 18
Adlar..........................................................................................
20ADLAR
(SMLER)..........................................................................................
21Varlklara Verilifllerine Gre Adlar
...............................................................
21Varlklarn Olufllarna Gre
Adlar.................................................................
22Varlklarn Saylarna Gre
Adlar..................................................................
23
oul Ekinin Baflka Grevlerde Kullanlfl:
.......................................... 23Topluluk Adlar
.............................................................................................
24Anlamlarna Gre Adlar
................................................................................
24Kltme
Adlar.............................................................................................
24ADLARIN EKMLER (DURUMLARI)
..........................................................
25ADLARIN CMLEDEK
GREVLER............................................................
25AD TAMLAMASI (AD
TAKIMI).....................................................................
27Belirtili Ad Tamlamas (Birinci Trl Ad Takm)
....................................... 27Belirtisiz Ad Tamlamas
(kinci Trl Ad Takm) ..................................... 28Taksz
Ad Tamlamas (nc Trl Ad Takm) .....................................
29
Ad Tamlamalarnda Szck
Trleri:....................................................... 29Ad
Tamlamalarnda Szcklerin Yer
Deifltirmesi:............................... 29Ad Tamlamalarnda
Szck Dflmesi: ...................................................
30Ad Tamlamalarnda Araya Szck Girmesi:
.......................................... 30Ad Tamlamalarnn
oullanmas:
......................................................... 31
indek i ler iii
1. NTE
2. NTE
-
Zincirleme Ad Tamlamas
.......................................................................
31Ad Tamlamalarnda Tmlenen Ekinin Art Arda Gelmesi:
.................... 31
zet................................................................................................................
32Kendimizi
Snayalm......................................................................................
34Yaflamn
inden............................................................................................
35Kendimizi Snyalm Yant Anahtar
............................................................. 36Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
36Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 36
Sfatlar.......................................................................................
38SIFATLAR (NADLAR)
.................................................................................
39SIFAT
TRLER..............................................................................................
39Niteleme Sfatlar
...........................................................................................
39Belirtme Sfatlar
............................................................................................
40flaret (m) Sfatlar
.......................................................................................
40Say Sfatlar
...................................................................................................
41Belgisiz Sfatlar
..............................................................................................
42Soru
Sfatlar...................................................................................................
43Unvan (San) Sfatlar
.....................................................................................
44Pekifltirmeli Sfatlar
........................................................................................
44Kltme Sfatlar
.........................................................................................
45SIFAT TAMLAMASI (SIFAT
TAKIMI)............................................................
46ADLAfiMIfi SIFATLAR (SIFATLARIN AD GB
KULLANILMASI)................. 47Adlaflmfl Sfatlarn Cmledeki
Grevleri ....................................................
48zet................................................................................................................
50Kendimizi
Snayalm......................................................................................
52Yaflamn
inden............................................................................................
53Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 54Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
54Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 54
Belirteler..................................................................................
56BELRTELER
(ZARFLAR).............................................................................
57BELRTE
TRLER.......................................................................................
58Zaman Belirteleri
.........................................................................................
58Yer-Yn
Belirteleri.......................................................................................
62Durum
Belirteleri.........................................................................................
62Azlk -okluk
Belirteleri..............................................................................
68Soru Belirteleri
.............................................................................................
71Koflul Belirteci
...............................................................................................
73Dier Belirteler
............................................................................................
73BELRTELERN YAPILARI
...........................................................................
74zet
...............................................................................................................
75Kendimizi Snayalm
.....................................................................................
76Yaflamn inden
...........................................................................................
77Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 78
indek i leriv
3. NTE
4. NTE
-
Sra Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
78Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 79
Adllar........................................................................................
80ADILLAR
(ZAMRLER)...................................................................................
81ADIL TRLER
...............................................................................................
81Kifli Adllar
....................................................................................................
82
Ad Tamlamalarnda Kifli Adllar
............................................................
83Kifli Adllaryla Kurulan Ad Tamlamalarnda Tmleyenin Dflmesi.....
85
flaret (m) Adllar
.........................................................................................
85Yer Anlaml flaret Adllar
......................................................................
86Tarz Anlaml flaret
Szckleri................................................................
86Ad Tamlamalarnda flaret
Adllar..........................................................
87
Belgisiz
Adllar...............................................................................................
87Soru Adllar
...................................................................................................
88
Dier Soru Adllar
..................................................................................
89lgi ve yelik Adllar
.....................................................................................
89
lgi Adl
...................................................................................................
89lgi Adlnn ekimi
.......................................................................................
89yelik Adl
.....................................................................................................
89ADILLARIN CMLEDEK
GREVLER.........................................................
90zne Olan Adllarn Dflmesi
......................................................................
90zet................................................................................................................
91Kendimizi
Snayalm......................................................................................
92Yaflamn
inden............................................................................................
93Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 93Sra
Sizde Yant Anahtar
.............................................................................
93Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 94
lge, Bala ve
nlem............................................................
96LGELER (EDATLAR)
.................................................................................
97BALALAR
..................................................................................................
100NLEMLER.....................................................................................................
111zet
...............................................................................................................
116Kendimizi Snayalm
.....................................................................................
117Yaflamn inden
...........................................................................................
118Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 118Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
119Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 119
Eylemler-1
................................................................................
120EYLEMLER
(FLLER).....................................................................................
121Eylemlerde Zaman
........................................................................................
121Eylemlerde
Kifli..............................................................................................
122EYLEM KPLER
.............................................................................................
122Bildirme Kipleri (Haber
Kipleri)...................................................................
122
indek i ler v
6. NTE
7. NTE
5. NTE
-
Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri)
.................................................................
126EYLEMLERDE Kfi
EKLER...........................................................................
129EYLEMLERDE
OLUMSUZLUK.......................................................................
129EYLEMN YAPISI
...........................................................................................
130Yaln Eylemler
...............................................................................................
130Tremifl Eylemler
..........................................................................................
131Birleflik Eylemler
...........................................................................................
131I. Kurall Birleflik
Eylemler............................................................................
131zel Birleflik Eylemler
..................................................................................
131Yardmc Eylemlerle Yaplmfl Birleflik Eylemler
......................................... 134II. Anlamca Kaynaflmfl
Birleflik Eylemler
.................................................... 135III. Deyim
Biiminde bekleflmifl Birleflik
Eylemler...................................
136zet................................................................................................................
137Kendimizi
Snayalm......................................................................................
139Yaflamn
inden............................................................................................
140Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 142Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
142Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 143
Eylemler-II
................................................................................
144EYLEMN ATISI
...........................................................................................
145Nesnelerine Gre
Eylemler...........................................................................
145
Geiflli
Eylemler.......................................................................................
145Geiflsiz Eylemler
....................................................................................
145
Geiflsiz Eylemlerin Ekle at Deifltirmesi
................................................. 146-t, -(I)t
Ekiyle Geiflli Olan Eylemler
.................................................... 146-(I)r
Ekiyle Geiflli Olan
Eylemler.........................................................
147-DIr Ekiyle Geiflli Olan Eylemler
........................................................ 147
Geifllilik Derecelerinin
Artrlmas...............................................................
147znelerine Gre Eylemler
............................................................................
148Dnfll ve fltefl Eylemlerin at Deifltirmesi
........................................... 150EK EYLEMLER
...............................................................................................
151Ek Eylemin
ekimi........................................................................................
151
Grlen Gemifl
Zaman..........................................................................
151Duyulan Gemifl Zaman
.........................................................................
152Genifl Zaman
...........................................................................................
152fiart Kipi
...................................................................................................
152
Ek Eylemlerde Olumsuzluk
..........................................................................
153BRLEfiK ZAMANLI EYLEMLER
...................................................................
153Birleflik Zamanl Eylemlerin Hikyesi (ykleme Biimi)
......................... 154Birleflik Zamanl Eylemlerin Rivayeti
(Sylenti Biimi) .............................. 155Birleflik Zamanl
Eylemlerin fiart (Koflul Biimi)
........................................ 156Katmerli Birleflik
Zaman
...............................................................................
157Birleflik Zamanl Eylemlerde Olumsuzluk
................................................... 157EYLEMSLER
(FLMSLER)
..........................................................................
158Ad-eylemler
(sim-fiiller)...............................................................................
159
indek i lervi
8. NTE
-
Ortalar (Sfat-eylemler)
................................................................................
160-An Ekiyle Tremifl Ortalar
...................................................................
160-(I)r ve Olumsuzu -mAz Ekiyle Tremifl
Ortalar................................. 161-AcAk Ekiyle Tremifl
Ortalar...............................................................
161-mIfl Ekiyle Tremifl
Ortalar..................................................................
162-DIk Ekiyle Tremifl Ortalar
.................................................................
162-AsI Ekiyle Tremifl Ortalar
.................................................................
162
Ortalarn
zellikleri.....................................................................................
162Ulalar (Ba-eylemler)
..................................................................................
163
-Ip Ekiyle Tremifl
Ulalar......................................................................
163-ArAk Ekiyle Tremifl Ulalar
.................................................................
164-ken (iken) Ekiyle Tremifl
Ulalar........................................................
164-A Ekiyle Tremifl
Ulalar.......................................................................
165-IncA Ekiyle Tremifl
Ulalar..................................................................
165-(I)r -mAz Ekleriyle Tremifl
Ulalar......................................................
166-AlI Ekiyle Tremifl
Ulalar.....................................................................
166-IncAyA dek (kadar)
Ulac......................................................................
167-AnA kadar (dek)
Ulac...........................................................................
167-AsIyA (kadar, dek) Ekiyle Tremifl
Ulalar.......................................... 167-DIkA Ekiyle
Tremifl
Ulalar...............................................................
167-mAdAn (evvel, nce) Ekiyle Tremifl
Ulalar...................................... 168-DIktAn sonra Ulac
................................................................................
169-DII, -AcAI iin (-den, -den dolay...)
Ulac....................................... 169-DII gibi, -DII
kadar; -AcAI kadar Ulalar ......................................
169-mAktAnsA Ekiyle Tremifl
Ulalar........................................................
170-mAksIzIn Ekiyle Tremifl
Ulalar..........................................................
170-AndA Ekiyle Tremifl Ulalar
................................................................
170-CAsInA Ekiyle Tremifl Ulalar
.............................................................
170
zet................................................................................................................
171Kendimizi
Snayalm......................................................................................
173Yaflamn
inden............................................................................................
174Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 174Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
174Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 175
Ekler ve Soru Biimleri
........................................................... 176KK,
GVDE VE
EK....................................................................................
177Kk
...............................................................................................................
177Gvde
............................................................................................................
177Ek
.................................................................................................................
178EKLERN EfiTLER
......................................................................................
178ekim Ekleri
..................................................................................................
179Ad ekim Ekleri
............................................................................................
179Eylem ekim
Ekleri.......................................................................................
179Yapm Ekleri
..................................................................................................
180
Addan Ad Yapm
Ekleri..........................................................................
180
indek i ler vii
9. NTE
-
Eylemden Ad Yapm Ekleri
....................................................................
185Addan Eylem Yapm Ekleri
....................................................................
189Eylemden Eylem Yapm
Ekleri...............................................................
190
SORU BMLER
..........................................................................................
190zet................................................................................................................
197Kendimizi
Snayalm......................................................................................
198Yaflamn
inden............................................................................................
199Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
............................................................ 200Sra
Sizde Yant Anahtar
..............................................................................
200Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
............................................... 201
indek i lerviii
-
nsz
Sevgili Arkadafllar,
Trede, dilin hece yapsnn verdii imknlar dhilinde seslerin art
arda
gelmesiyle anlaml szckler; anlaml szcklere yapm ekleri ad
verilen, tek
bafllarna kulanlamayan ancak belli ifllevleri olan birliklerin
gelmesiyle yeni
szckler; szcklerin belli sralarla, baflta ekim ekleri ad verilen
ekler olmak
zere, ilgili olan dier balama gelerini almasyla szck bekleri
sonra da cm-
leler oluflur. Genel olarak btn dilbigili kitaplarnda dilin bu
ynleri ele alnr.
Trke Biim Bilgisi katibnda da alanmzn bu geleneine
uyulmufltur.
Kitabnzdaki niteler Girifl nitesi dflnda temel olarak Tahir
Nejat GENCANn
Dilbilgisi adl kitabndan uyarlanarak hazrlanmfltrdr. Uzakta
eitim ilkeleri gz
nnde bulundurularak ok sayda rnee yer verilmifl, kendimizi
snamanz
salayacak etkinlikler oluflturulmufltur.
Trkede szck kkleri sabittir. Tretme ve ekim son eklerle yaplr.
Bu neden-
le ok ifllek bir dildir ve salam bir gramer yaps vardr.
Unutmaynz ki Trkenin
yapsn renmek, sadece bu kitapdaki bilgileri okumakla
snrlandrlabilecek bir
alflma deildir. Baflarl olabilmek iin rnediklerinizi doru
kullanabilmeniz flarttr.
Sra Sizde blmleri, gereksinim duyabileceiniz, alannzla ilgili
nemli konular
iermektedir. Bu bilgilerin, sizleri daha baflka kaynaklara da
ynlendirmesi ve tam
anlamyla alannza hkim olmanz beklenmektedir.
Sizlerle Trkenin Biim Bilgisini paylafltmz bu kitabmzla baflary
da
paylaflmak en byk dileimizdir.
Editr
Yrd.Do.Dr. Hlya PLANCI
nsz ix
-
Bu niteyi tamamladktan sonra;Trke bir szckteki kk, gvde ve
ekleri tanyabilecek,Yapm ve ekim eklerini analiz edebilecek,Szck
tretme yollarn saptayabilecek,Ad, sfat, belirte, adl, eylem, bala,
ilge ve nlemleri aklayabileceksiniz.
erik Haritas
Biim bilgisi Kk Gvde Ek Yapm eki ekim eki
Szck Tretme Birlefltirme Ksaltma Kopyalama
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
NNNN
Trke Biim Bilgisi
BM BLGS KK-GVDE EK YAPIM EK-EKM EK SZCK SZCK YAPIMI TRETME
BRLEfiTRME, KISALTMA,
KOPYALAMA fiLEV AISINDAN SZCK
TRLER
1TRKE BM BLGS
Biim BilgisineGirifl
-
BM BLGS
Trke bir szckteki kk, gvde ve ekleri tanmak
Dilde bir anlam taflyan, yap ve ses asndan anlaml daha kk
birimlere ayr-lamayan gelere biim veya flekil denmektedir. Her iki
terim de Bat dillerinde yay-gn olan ve zaman zaman Trke kaynaklarda
da grlen morfem teriminin karfl-l olarak kullanlr. Bu tanma gre
sadece kkten ibaret olan anlaml szckler,biim olabilecei gibi kklere
eklenerek onlarn anlamn deifltiren veya metinde-ki dier szcklerle
iliflkilerini gsteren ekler de birer biimdir. Dil bilimin
szck-lerin biimini inceleyen koluna biim bilgisi (flekil bilgisi)
denmektedir. Trkebiimler ayn zamanda sz dizimiyle de ilgili olduu
iin modern alflmalardamorfosentakstan; yani biimsel sz dizimden de
sz edilmektedir.
Trkenin yaps ile ilgili daha ayrntl bilgiyi Nurettin Demir ve
Emine Ylmazn hazrla-d TRK DL-El Kitab (Ankara: geniflletilmifl
5.bask, Grafiker Yaynclk, 2010) adl ki-tapta bulabilirsiniz.
KK - GVDEHibir yapm eki almamfl, anlaml daha kk paralara
blnemeyen szckle-re kk denir. Bu kk, ad veya eylem kk olabilir:
dil, ot; al-, bil- gibi. Trkedeszck kklerinin genellikle tek heceli
olduu, tek heceli olmayanlarn da tremiflolabilecei grfl vardr.
Ad ve eylem kkleri birbirinden ayrlr. Ad ve eylem kknn ayn
flekilde g-rnd az sayda szck vardr: flifl-, flifl; g-, g gibi.
Bugnk Trkede efl ses-li olan ad ve eylem kklerinin bir ksm Eski
Trke dneminde efl sesli deildi:boya- < ET boda-, boya < ET
boda-g (Tekin 1973: 36-46).
Eer szck bir yapm ekiyle tremifl ise buna gvde denir: bafl-la-,
bafl-la-n-g gibi. Kimi alflmalarda gvdeler iin de kk terimi
kullanlmakta, bir ayrmyapmak gerektii zaman birincil ve ikincil
kklerden sz edilmektedir. Szck kkve gvdeleri, tek bafllarna
anlamlar veya sz dizimsel ifllevleri olan gelerdir.
Trkede szck kk veya gvdelerinde, eklenme srasnda genel olarak
her-hangi bir deifliklik olmad grfl yaygndr. Bu, grece doru bir
yargdr. r-
Biim Bilgisine Girifl
1A M A N
Biim bilgisi (fiekil bilgisi):Dil bilimin szcklerinbiimini
inceleyen koludur.
Kk: Yapm eki almamfl,anlaml daha kkparalara blnemeyenszcktr.
Gvde: Yapm eki ile tremiflszcktr.
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
N T E R N E T N T E R N E T
-
nek olarak Trke grd ve gryor biimlerine Farsada srasyla dd ve
mi-bn-ed, Almancada ise (er/sie/es) sah ve (er/sie/es) sieht
biimleri karfllk gelir. r-neklerde de grld gibi Trkede szck kk gr-
deiflmezken br iki dil-de flimdiki zaman ve gemifl zaman kkleri
tannamayacak kadar farkldr. AncakTrkede kkn eklenme srasnda
deiflmedii fleklindeki yaygn kannn istisna-s, Ses Bilgisi kitabnda
grdmz gibi, az deildir. Baz rnekleri ksaca hatr-lamak gerekirse
rnein ben ve sen adllar ynelme eki ncesinde bana, sanaolur. Yine ok
heceli ve Ana Trkede uzun nl bulunduran tek heceli szck-lerin
sonundaki tmsz nszler, nlyle bafllayan bir ek aldklarnda
tml-leflmektedir: aa > aac-, u > uc-u, (Ana Trkede ksa nll
olan u- > u-ar). lk hecesi ak, ikinci hecesi kapal ve dar nll,
iki heceli geniz, beniz, bu-run, oul gibi szckler; nlyle bafllayan
bir ek aldklarnda orta hecedeki darnl dflebilmektedir: genzi,
benzi, burnu, olu. Bu tr szckler, ounlukla or-gan addr. Ayrca
yukardaki flartlar taflyan ve ikinci heceleri ounlukla..,.v.,.y.
ile bafllayan eylemlerde de bu ses olay grlr: your- yorul-, sa-vur-
> savrul-, buyur- > buyruk gibi.
EK Trke, yeni szck yapmn ve szckler arasndaki iliflkileri byk
lde sz-ck kk ve gvdelerine eklerin getirilmesiyle salayan eklemeli
dillerin tipik r-neklerinden biridir. Sonuna geldikleri kkn anlamn
ve biimini eflitli alardandeifltiren eklere yapm ekleri, szcklerin
szck bei veya cmle ierisindebirbirleriyle olan iliflkilerini
gsteren eklere ise ekim ekleri denir. ekim ekleri,szcn anlamnda ve
biiminde bir deifliklik yapmaz. Ancak baz ekim eklerikalplaflarak
yapm eki zellii kazanr ve kalc adlar yapabilir. Yapm eklerininekim
eki durumuna gelmesi ise sz konusu deildir (Yapm ve ekim
eklerininsnrlarnn belirlenmesinde kullanlabilecek ltler iin bkz.
Erdem, 2008).
Trkede ekler, szcn sadece sonuna gelir; yani son ektirler. Szcn
bafl-na gelen n ekler veya szck ierisine ilave edilen i ekler
yoktur. Geri sapsar,kapkara, yemyeflil gibi sfatlarn
pekifltirilmesinde grlen ilk hece tekrar, n eklen-meye biraz
benzese de bunlar bamsz bir morfem olmadklar iin n ek olarak
de-erlendirilemezler. Eklerin snrlar Trkede ou durumda aktr. Baml
biimlerolan ekler, bamsz biimler olan szcklere aradaki snr belirli
olacak flekilde ek-lenir; baflka bir ifadeyle ekler yan yana
sralanrlar: ev-ler-imiz-de-ki-ler-den. Trkeeklerde kimi dillerde
grlen ek snrlarn bulanklafltracak kaynaflmalar olmaz.
Bugn ek olarak kullanlan kimi geler, aslnda Trkenin metinlerle
izleyebil-diimiz ilk dnemlerinde ek deillerdi. Bunlar daha sonraki
dnemlerde, bir ksmyazl belgelerle ok iyi bir flekilde takip
edilebilen srelerden geerek ekleflmifl-lerdir. rnein bugn gelirim
biiminde sylenen ve srayla -ir ve -im eklerini al-mfl olan szck,
Eski Trkede kel-r ben, Eski Anadolu Trkesi dneminde ge-lrven /
gelrvenin, gelrem fleklinde iken daha sonraki dnemlerde, yaklaflk
17.yzyldan sonra, bugnk biimine geliflmifl; aslnda bamsz bir ge
olan ben, ifl-levi ayn kalarak ekleflmifltir. Ek eylem dediimiz ve
kendinden nceki szce bi-tiflik yazlabildii gibi sadece idi, imifl,
ise, iken biiminde ayr da yazlabilen ge;ekleflmenin bir baflka
rneini oluflturur. Bu biim Eski Trkede flu anda olduun-dan daha sk
kullanlan ve er- olmak fleklinde yazlan bir eylemdi. Daha
sonrakidnemlerde er- > i- geliflmesi olmufltur. i- bugn nszle
biten bir szce bitiflikyazldnda (grnfl olarak) tam ekleflmifl
durumdadr: gzeldi < gzel idi. Bunakarfllk szck nlyle bitiyorsa
ekleflmenin tam olarak gerekleflmedii grlr:
4 Trke Bi im Bi lg is i
Yapm eki: Sonuna geldiklerikkn anlamn deifltirenektir.
ekim eki: Szcklerinszck bei veya cmleierisinde birbirleriyle
olaniliflkilerini gsteren ektir.
-
iyiydi < iyi-y-di < iyi-y-idi < iyi i-di. Buradaki .y.
nsz; szcn nlyle bitme-si, ekin de nlyle bafllamas durumunda,
Trkenin ikiz nllerden kanmas ne-deniyle araya giren ve balama nsz
veya yardmc nsz denen sestir. Tamekleflme olsayd burada yardmc sese
gerek kalmayacakt. Eski Anadolu Trkesidneminde .y. siz yazld
durumlar da vardr: atlanad = atlanayd atna binse.Bu durum, o dneme
zg farkl azlarn varlyla aklanabilir.
Trkede sonradan ekleflen gelerin henz ekleflme srelerini
tamamlama-dn gsteren baflka izler de vardr. rnein geliyor <
gel-e yor-r yapsnda g-rlen nl uyumundan sapma bunlardan biridir.
Trke szckler ek aldkavurgu sona doru kayar. Vurgu almama, sonradan
ekleflmenin ltlerinden bi-ridir. (Benim) gzel-im yapsnda son hece
vurguluyken (Ben) gzel-im rnein-deki, bilinen dnemlerde ekleflmifl
olan bildirme eki vurgusuzdur. Benzer birdurum annemle, gzelse
rneklerinde de grlr. Her iki szckte de vurgusondan nceki hece
zerindedir. Eylemlerin olumsuz biimlerini yapan -mA eki-nin de
vurgu almamas nedeniyle bamsz bir szckten tremifl olduu grflvardr
(Tekin, 2003: 247-252).
Burada, ayr yazlmas nedeniyle zaman zaman ilge mi ek mi
tartflmalarna ko-nu olan soru gesinin varln da vurgulamalyz. Ayr
veya bitiflik yazlmas ya-zmla ilgili bir durumdur. Yazm, dilin
znden ok dil planlamasnda verilecekkararlarla ilgilidir. Trkenin
eski dnemlerinde bugn ayr yazdmz baz gele-rin kendinden nceki szce
bitiflik, bugn bitiflik yazlanlarn da ayr yazldrnekler vardr.
Nitekim bugn ayr yazlan soru eki mX, Osmanlcada bitiflik
ya-zlabilmekteydi; ama bunun sonucunda anlamnda herhangi bir kayp
sz konusudeildi. Sonu olarak bu mI gesinin vurgulanmama dflnda dier
eklerden ayrl-dn gsteren bir fley yoktur. Ek olmadklar hlde ek gibi
davranan bu tr ge-lere dil incelemelerinde enklitikler denmektedir.
Bunlarn birleflik yazlmasnnnnde ifllev ve biim bilgisi asndan bir
engel yoktur. Ayr yazlma nerildiiiin bitiflik yazld durumlar yanlfl
sayma, yazmla ilgili bir durumdur.
Verilen rneklerden de anlafllaca gibi Trkede bamsz geler zamanla
ba-ml geler hline gelebilmektedir. Var olan bir genin ifllev ve
yapca aflnmas,birden ok ifllevi taflmas, tafld ifllevi tam olarak
yerine getirememesi gibi ne-denlerle diller, zaman zaman bamsz
gelerden eski ifllevler iin yeni bamlgeler gelifltirebilmekte; yani
szckler ek hline dnflebilmektedir.
Eklerin envanteri bellidir; istendii zaman yeni ekler
tretilemez. Ancak mev-cut ekler zamanla kullanmdan kalkabildii gibi
bamsz gelerin baml hlegelmesi, baflka dillerin etkisi, rnekseme
veya baflka nedenlerle yeni ekler gelifle-bilmektedir. Var olan bir
genin ifllev ve yapca aflnmas, birden ok ifllev taflma-s, tafld
ifllevi tam olarak yerine getirememesi, ayrnt gsterme ihtiyac gibi
ne-denler de burada nemli bir rol oynar. rnek olarak bugn kullandmz
gelecekzaman eki -AcAk yeni bir ektir. Sfat yapmnda kullanlan ve
eklendii szce il-gili, ait, dair anlamlar katan -sAl, -Al ekleri
ilgi ekici rneklerdir. Bunlardan ilki,eski dnemlerde kum-sal
(kumluk yer) ve da-sal (dalk yer) adlarnda grlr.Ancak gnmzde Farsa
nispet . i. sinin yerini ald gibi ifllev alann genifllete-rek
eylemlerden sonra da kullanlr hle gelmifltir: gr-sel, iflit-sel vb.
kincisi yenibir ek olarak karflmza kar. Ancak kur-al, at-al gibi az
sayda szckte grleneylemden ad yapm ekinin ve gz-el (> gzel),
gen-el, gv-el (< kk-el) gibi yine azsayda szckte grlen addan ad
yapm ekinin varl bunun benimsenmesindeetkili olmufl olabilir. Trke
sz varlndaki Arapa ve Farsa gelerin Trkele-riyle deifltirilmesi,
buna paralel olarak nispet . i. sinin kullanmnn gerilemesi,
51. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
-
iliflkilerin her geen gn artt Bat dillerinde efl deer sfat yapan
eklerin bulun-mas ve bu eklerin ieriklerinin eviride yaratt
sorunlar da bu eklerin yaygnlafl-masnda belli bir rol oynamfl
olmaldr. Yine ilgi ekici yeni ekler arasnda -syonve -matik
rneklerini de sayabiliriz. lki Bat dillerinde kullanlan Latince
-tion eki-nin Franszca sylenifline uygun biimidir: Atma-syon,
uydurma-syon rneklerin-de olduu gibi Trke adlara ek olarak
gelebilmektedir. Mekanik yollarla hareketettirilen veya kendi
kendini yneten aletler iin kullanlan oto-matik szcndealflan anlam
veren ge; Trkede ksmen bir birleflik adn paras, ksmen ekolarak
kullanlr duruma gelmifltir. Bu srete anlam ilgi ekici bir deiflim
geir-mifl, matikin deil otonun anlamn yklenmifltir. Tretilen ok
sayda szck he-nz szlklere alnmamfltr: banka-matik, amaflr-matik,
zikir-matik, say-matik,tercih-matik, borsa-matik, soru-matik
gibi.
Ek fllekliiEklerle ilgili bir baflka zellik de ifllek olup
olmamalardr. Eer bir ek sk kullan-lyor, gerektiinde yeni szcklere
getirilebiliyorsa ifllek, bu zellii yoksa ifllekdeildir. fllek
eklere rnek olarak addan eylem treten - lAfl- eki verilebilir. Ad
ge-en ek Trkenin sk kullanlan yapm eklerindendir. yle ki bu ekle
her an yeniszckler tretilebilmektedir. rnein internet kanalyla ayn
anda yazflarak soh-bet etme anlamnda kullanlan chat szc ok yeni
olmakla birlikte bugnTrkemizde etleflmek diye bir eylem vardr. Buna
karfllk yok-sul, var-sl szck-lerindeki ek, Trkenin hibir dneminde
ifllek olmamfltr; yine yamur szc-ndeki -mur eki, sadece bu rnekte
geer. Son sz edilenlerle yeni szcklertretilmez. Ancak ifllek
eklerin ifllek olmayan, ifllek olmayan eklerin de ifllek
hlegelebildii unutulmamaldr. rnek olarak -sAl eki, Dil Devriminden
sonra hemadlara hem de eylemlere gelebilecek biimde iflleklik
kazanmfltr: tarih-sel, gr-sel... Bu ekin yaygnlaflmasna paralel
olarak bunun baz ifllevlerini yerine getiren,Farsadan kopyalanmfl
nispet / i / si adyla bilinen ek, ifllekliini her geen gn
yi-tirmektedir. Geri son sz edilen daha ok Arapa-Farsa kkenli
szcklere gel-mektedir. Bu nedenle ekin kullanmnn azalmasnda, ayn
zamanda Trkenin szvarlndaki zleflmenin de etkisi olmufl olabilir:
ilm-i / bilim-sel, hiss-i / duygusalgibi. Bu etki sonucunda sz
varlnda nceden var olan kopya szcklerde nor-mal karfllanan nispet /
i / si, yeni tretilen veya yaygnlafltrlan Trke szckler-de genel
olarak tuhaf bulunmufl, bylece kullanlmasndan kanlmfl olabilir.
YAPIM EK - EKM EK
Yapm ve ekim eklerini analiz etmek
Trkede ekler, yapm ekleri ve ekim ekleri olmak zere iki gruba
ayrlr. Szc-n anlamn ve biimini deifltirenler yapm ekleri, szcn
anlamnda ve bii-minde bir deifliklie yol amayanlar ise ekim
ekleridir. Yapm ekleriyle ekim ek-leri, ou durumda kesin izgilerle
birbirinden ayrlr. Ancak kimi eklerin snr tamolarak belli deildir.
rnein -CA eflitlik eki, kimi durumda szcn anlamndabelirgin bir
deifliklik yapmazken baz durumlarda bir deifliklik ortaya
karr.Trk-e szc, Trklerin dilini gsterdii iin bu rnekte -CA, bir
yapm eki gi-bi davranr; fakat ben-ce rneindeki ifllevi ekim eki
olmaya daha yakndr. Ayn
6 Trke Bi im Bi lg is i
Eer bir ek sk kullanlyor,gerektiinde yeni
szckleregetirilebiliyorsa ifllek, buzellii yoksa ifllek
deildir.
2A M A N
-
flekilde aitlik eki dediimiz -ki eki de hem ekim ekleri hem de
yapm ekleri ara-snda grlebilmektedir (Daha ayrntl bilgi iin bkz.
Gkday, Sebzeciolu 2006).
Bunun yannda, yukarda da iflaret edildii gibi, kimi ekim
eklerinin yapm ekiifllevini zerine ald; baflka bir ifadeyle ek snfn
deifltirdii de olmaktadr: gz-de, sz-de, gelir, gider gibi. Ayrca
flimdi-ler-de, bugn-ler-de gibi rneklerdeki ek-ler; biimce
okluk-bulunma durumunda olsalar da ayn zamanda belirte ifllevindede
kullanlr. Bunun yannda yapm ekinin ekim ekinden nce gelmesi
kuralnnbozulduu nadir rnekler de vardr: gn-de-lik...
Yapm ekleri, adlara veya eylemlere eklenerek yeni adlar ve
eylemler tretebi-lirler. Eklendikleri ve trettikleri szcn trne gre
yapm ekleri kendi aralarn-da addan ad, addan eylem, eylemden eylem
ve eylemden ad yapm ekleri olmakzere drde ayrlrlar.
Bir szckte birden fazla yapm eki bulunabilir; baflka bir
ifadeyle tremifl birszckten yeni szckler tretilebilir: gz-lk--lk,
al-dr-l-mak... Ancak aynifllevli iki ekim eki yan yana bulunamaz.
Bu, kullanlfllar asndan iki ek trarasndaki nemli farklardan birini
oluflturur. Birisi (< bir-i-si), hepsi (<
hep-i-si)rneklerinde olduu gibi ayn ifllevli iki ekim eki yan yana
gelmiflse eklerden bi-ri ifllev kaybna uramfl demektir.
ekim ekleri, ilerleyen nitelerde de greceiniz gibi, adlarn ve
eylemlerin so-nuna gelir. Adlarn zerine geldiklerinde okluk, durum,
iyelik, soru, ek eylem; ey-lemlerin zerine geldiklerinde zaman,
kip, kifli, soru eki olarak adlandrlrlar.
ekim ekleriyle yapm ekleri arasndaki nemli bir fark da fludur:
Yapm ekle-ri ancak snrl sayda szce, hatta bazen bir veya birka szce
eklenebilir; e-kim ekleri ise ilgili trden her szce gelebilir. Yapm
eklerinde bunun istisnala-r; mastar eki -mAk, bundan ksalmfl olan
-mA, ayrca -Xfl ve olumsuzluk eki -mA-dr. Dier eklerden farkl
olarak bu drt ek btn eylemlere gelebilir. Addan sfatyapm ekleri -lX
ve -sXz gibi baz yapm ekleri de olduka ifllektir.
Eklerin SrasTrkede bir szck kkne birden fazla ek gelebilir.
Ancak eklerin belli bir sra-s vardr. Ekler, szckte kendilerinden
nce gelen btn blm etkileyecek bi-imde yan yana gelirler: ev < =
ler < = imiz < = den. Daha ak bir ifadeyle -ler ekievin
birden fazla olduunu, -imiz bu evlerin bize ait olduunu, -den ise
bir fleyinhareket noktasnn bizim evlerimiz olduunu gsterir.
Szcn anlamn deifltiren yapm ekleri, szcn anlamnda bir
deiflikli-e yol amayan ekim eklerinden nce gelir. Ad ekim eklerinde
genellikle sra,okluk-iyelik-durum-soru fleklindedir:
Ev-ler-imiz-den mi? Eylem ekiminde sra,eylem-zaman-kifli-soru veya
eylem-zaman-soru-kifli fleklindedir: Yap-t-k m? ,Yap-ar m-y-z?
gibi. Ancak aitlik eki -ki, yapm ekinin ekim ekinden nce gelme-si
ilkesine aykr davranabilmektedir: ev-de-ki, Ali-nin-ki gibi. -lXk
ekinin bulundu-u kimi rneklerde de byle bir durum var gibi
grnmektedir: on-da-lk, gn-de-lik gibi. Ancak bu rneklerdeki ekim
ekinin snf deifltirerek yapm eki olduu,bu nedenle ilkeye aykr bir
durumun olmad dflnlebilir.
Baz ekler, bir bein sonuna gelmekle birlikte niteleme asndan
bein t-mn etkileyebilir: sa ve sol-dakiler = sadakiler ve
soldakiler gibi. Benzer bir du-rum yapca baml-sral cmlelerin
yklemleri iin de geerlidir. Sabah erkenkalkar, kahvaltsn yapar,
okula gider-di. sral cmlesindeki -di gesi gibi.beklerde ekin
sondakine gelmesi yeterli olduu iin ncekine de getirilmesi,Trkede
bir slup zaaf olarak grlr.
71. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
-
SZCKSzck, eflitli ltler kullanarak snflandrlabilir. Szck; ses
asndan, vurgu-su ve szck aralarn gsteren sinyallerle, yazmda
aralarna konan boflluklarlabirbirinden ayrlan ses birlikleridir.
Biim bilgisi asndan ise szck, kk veyagvde biiminde ekim kalplarnn
temelini oluflturur. Szck, anlamsal-szlkseladan szlklerde kodlanmfl
anlamn bamsz en kk taflycs; sz dizimi a-sndan ise cmlede yeri
kaydrlabilen veya baflkalarnca deifltirilebilen paradr(Bussmann
2002: 750). Buna gre gel-, at, gzel, ocuk, ile, bu, ve, ah
rneklerininhepsi birer szcktr.
SZCK YAPIMInsan hayatndaki srekli deifliklie paralel olarak
dillerin de yeni durumlar, kav-ramlar gstermek iin srekli olarak
yeni szcklere ihtiyac vardr. rnein sonyllarda bilgisayar kullanmnn
yaygnlaflmasna paralel olarak ortaya kan yn-la kavram gstermek iin
yeni szcklere ihtiya duyulmufltur: Bilgisayar szc-nn kendisi yeni
olduu gibi yazlm, donanm, internet, web, e-mailleflmek,bilgisayarc,
donanmc, a, RAM, e-posta, e-devlet gibi bilgisayar
teknolojisindekigeliflmelere bal olarak dilimize giren veya
tretilen ve hzla yaylan pek ok sz-ck vardr. Dier diller gibi Trke
asndan da yeni olan biliflim teknolojisiyle il-gili olarak genifl
apl bir szl dolduracak kadar szck tretilmifltir.
Dilin ses, biim, sz dizimi gibi ynleriyle karfllafltrlnca en
fazla yenilenenalannn sz varl olduu sylenebilir. Her dilin kendine
zg szck tretmearalar vardr. Trke; yeni szck ihtiyacn karfllamak iin
var olan szcklereyeni anlamlar ykleme, birlefltirme, eklerle yeni
szck tretme, harf veya hece se-erek ksaltma, uyarlama, kopyalama
gibi yollar kullanmaktadr. Bunlarn yaygnkullanlanlar flu
flekildedir:
TRETME
Szck tretme yollarn saptamak
Var olan szcklere eklerin getirilmesi yoluyla yeni szckler
tretme, Trkedeen ok kullanlan yeni szck elde etme yoludur: bil-ge,
bil-gi, bil-im, bil-ifl, bilifl-im, bil-dir-mek, bil-dir-i,
bil-dir-ge, bil-dir-ifl-im gibi. Trke, eklemeli bir dil olma-s
nedeniyle bu yolla szck tretmeye ok uygundur.
Ad YapmTrkede ad soylu szcklerin eklerle tretilmesinin iki yolu
vardr:
Addan Ad Yapm: Bunlardan biri, ad kk veya gvdelerine ad yapm
ekleri-nin getirilmesidir: bafl-lk, kitap-, ben-ek, yz-l, befl-er,
bir-inci, ocuk-caz,ufa-(k)-ck, insan-ca, kum-sal, z-ge, gz-lk--lk,
kap-c-lk, ben-ek-li, yok-sul-luk gibi. Baz eklerin ekim eki mi
yoksa yapm eki mi olduu konusunun tar-tflmaya ak olduu veya
zellikle ekim eklerinin zaman zaman kalplaflarak ya-pm eki durumuna
getii daha nce dile getirilmiflti.
Eylemden Ad Yapm: Eylem kk veya gvdelerine eylemden ad yapan
ekle-rin gelmesiyle de yeni adlar yaplabilir: dur-ak, iz-elge,
sev-gi, sevin-, bak-fl, a-, kr-k, bil-ge, alfl-kan, sat-c, bl-m
gibi. Eylemden ad yapm ekleri, yapm
8 Trke Bi im Bi lg is i
3A M A N
-
ekleri iinde sayca en genifl grubu oluflturur. Bir ksm tm eylem
kk ve gvde-lerine eklenebilecek kadar ifllekken bir ksm yalnzca
birka szckte grlr.
Eylem YapmAdlar gibi eylemler de iki yolla tretilebilir: Ad
kklerine eylem treten eklerin gel-mesi ya da eylem kklerine eylem
treten eklerin gelmesiyle. Dil alflmalarnda,dillerin emir 2. kifli
dflnda, eylemlerin ek almadan tek bafllarna kullanlamayacak-larn,
mutlaka bir ekim eki alarak gereklefltiklerini gstermek iin eylem
kkn-den sonra bir izgi konur: al-, gel-...
Zaman zaman eylemlerin basit tanm verilirken sonuna -mAk
getirilebilen sz-ckler eylemdir, gibi bir tanma baflvurulduundan
-mAk ekinin eylem trettii d-flnlr ki bu yanlfltr. Ad geen ek, bir
eylemden ad yapm ekidir.
Addan Eylem Yapm: Ad kklerine addan eylem treten eklerin
getiril-mesi suretiyle adlardan eylemler tretilebilir: yafl-a-,
kan-a-, dar-al-, boz-ar-,deli-r-, yad-rga-, gz-k-, bafl-la-...
Bunlarn ierisinde hi flphesiz en ifllekolan -lA- ekidir. Bu ekin
hangi szcklere gelebildiinin snrlarn izmek zor-dur. Neredeyse
teorik olarak her trl ada gelebilmektedir: kopya-la-, grup-la-fl-,
et-le-fl-, e-mail-le-fl- gibi. Bu ekin -fl- ve -n- ile genifllemifl
flekilleri de bu-gn ok yaygn olarak kullanlmaktadr. yle ki artk
Trkede -lAn- ve -lAfl-eklerinden sz edilir hle gelmifltir.
Eylemden Eylem Yapm: Var olan eylem kklerine eylemden eylem
yapmeklerinin getirilmesiyle yeni eylemler oluflturulabilir:
anla-t-, bul-un-, dola-fl-, gel-me-, ver-il-, kov-ala-, sr-kle-
gibi. Dier tretme eklerinden farkl olarak eylem-lere gelip eylem
yapan ekler; eylemin istemini; yani kendisine bal olan ad ge-sinin
hangi hlde bulunacan da belirledikleri iin bunlara at ekleri
denmekte-dir. Eylem yapmnda en nemli ek grubunu at ekleri
oluflturur. at ekleri, ey-lem ile zne; eylem ile nesne arasndaki
iliflkiyle ilgilidir. Sonuna geldikleri eylemkkn bu adan
deifltirebilirler. Bu konuya eylemlerle ilgili nitede daha
genifldeinilecektir. Bu nitede, at eklerinden farkl olarak yklemin
zne ve nesney-le olan iliflkisinde herhangi bir deifliklik yapmayan
eylemden eylem yapm ekle-ri olduunu da belirtelim. Bunlarn en sk
kullanlan, flphesiz sonuna geldii ey-lemi olumsuz yapan olumsuzluk
ekidir: gel-me-, git-me- gibi. Ayrca at kavramdflnda kalan ve
kuvvetlendirme ve sklk ad altnda toplayabileceimiz eylemdeneylem
yapm ekleri de vardr: tk-a-, sr--, kov-ala-, say--kla- (say-k-la-),
ser-p-ifl-tir- (ser-p-ifl-tir-), ov-ufl-tur- (ov-ufl-tur-)
gibi.
at ekleri nelerdir, arafltrnz.
BRLEfiTRME, KISALTMA, KOPYALAMAYeni szck yapma yollarnn en yaygn
olanlarndan biri de iki farkl szc ye-ni bir kavram ifade edecek
biimde bir araya getirmek; yani birleflik szck olufl-turmaktr:
hanmeli, devetaban, kuflburnu, bierdver, gecekondu gibi. rnek-lerde
de grld gibi kendi anlamlaryla da hlen kullanlmakta olan iki
farklszck bir araya gelerek yeni bir kavram gsterecek biimde de
kullanlr. Yar-dm et-, vefat et-, namaz kl-, dayak ye- gibi
szcklerde ise bir ad gesine yar-dmc eylem dediimiz, adn eylem
olarak kullanlmasn salayan bir eylemingelmesiyle yeni bir eylem
ortaya kmfltr. Ne var ki birleflik szckler sorunu herzaman bu
rneklerde olduu kadar ak deildir. Her fleyden nce ders kitab,da
bafl, retmenler odas gibi rneklerin birleflik szck olup olmad
tartfl-
91. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
1
-
maldr. Ayn fley eylemlerle yaplan birleflikler iin de
tartfllabilir: rnein hastaolmak yerine hastalanmak denebilirken ayn
durum retmen olmak yapsndauygun dflmemektedir.
Tarih adan baknca birleflik szcklerdeki geler bugn uzman
olmayanlar-ca kolay fark edilemeyecek biimde kaynaflmfl olabilir:
niin < ne iin, nasl < neasl, flimdi < ufl imdi < ufl
amt, kaplumbaa < kaplu baka, k- < tafl-k- gibi.
kilemelerin yardmyla da yeni szckler tretilebilir: dedikodu,
gelgit, kapt-kat gibi. Bunlar ayn zamanda birleflik szckler arasnda
grlebilir.
Birleflik szckler, zerinde epeyce durulmufl bir konudur. Birok
ilkesi bilin-mekle birlikte konu zerinde anlaflma salanmfl olduu
sylenemez. eflitli yazmklavuzlarnda birleflik szcklerle ilgili
farkl yaklaflmlar olduu grlmektedir.Piyasada yaygn kullanlan
szlklerdeki uygulamalarn ve yazm klavuzlarnnelifliyor olmas
kullancnn iflini zorlafltrmaktadr (Birleflik szckler ve kurallarile
ilgili olarak daha ayrntl bilgi iin bkz. Hatibolu 1964).
Szck tretme yollarndan biri de ksaltmadr. Szcklerin ilk
harflerinin veyabelli hecelerinin seilmesi sonucu yeni szckler
oluflturulabilir. AfiT, EGO, TDKgibi rneklerin yannda yeni
dnemlerde faks yerine nerilen belge < belge geer,e-mail karfll
nerilen elmek < elektronik mektup gibi ok sayda rnek burayadhil
edilebilir.
Bir dilde yeni szcklerin yaratlmasndaki etkenlerden bir baflkas,
yabanc dil-lerle olan iliflkilerdir. Bu tr iliflkilerde, ihtiya
duyulan alanlarda yabanc dillerdenszckler kopyalanabilir: hakikat,
niversite, iskele... Yabanc bir szck ile an-lamca ksmen rtflen bir
szcn ierii, yabanc dildeki efl deerinin dier an-lamlarn da iine
alacak biimde geniflletilebilir. Buna rnek olarak ngrmek ey-leminin
Franszca prevoire (pre n, voire grmek) rnek alarak ortaya kma-s
verilebilir. Zaman zaman yabanc dillerin etkisiyle, baflka bir
dildeki szce sesbenzerliinin yardmyla bilinli olarak benzetilen
yeni szckler ortaya kabilir:belleten = bulletin, imge = image, okul
= ekol gibi.
fiLEV AISINDAN SZCK TRLER
Ad Soylu Szckler
Ad, sfat, belirte, adl, eylem, bala, ilge ve nlemleri
aklamak
Ad soylu szckler; cmledeki ifllevlerine ve anlamlarna gre kendi
aralarnda ad-lar, sfatlar, belirteler (zarflar) ve adllar
(zamirler) olmak zere drt gruba ayrlr:Ad, sfat ve belirtelerin
ayrlmasnda kullanlan ve aflada vereceimiz lt; tafl-dklar anlam deil
sz dizimsel ifllevleridir: Gzel szc, (benim) gzel-im der-ken ad,
gzel ocuk derken sfat, gzel konufluyor derken belirte
durumundadr.
Adlar (simler): Adlar, cmle ierisinde bir ad gesi olarak ifllev
grrler ve e-flitli alardan snflandrlabilirler: Gsterdikleri kavram
asndan soyut veya somutbir nesnenin ad olabilirler: gzlk,
gzellik... Yapca tek ve birleflik olabileceklerigibi bek durumunda
da bulunabilirler: ev, bilgisayar, at arabas... zel ad veya trad
olarak kullanlabilirler: Pnar, kavak... Teklik, okluk ve topluluk
ifade edebilir-ler: ev, ev-ler, ordu... Adlar, ekim eki alarak
yukarda da iflaret edildii gibi okluk,iyelik, durum ve soru
eklerini alrlar ve bu ynleriyle eylemlerden ve ilgelerdenayrlrlar.
Ad cmlelerinde yklem olarak kullanldklarnda ek eylem
alabilirler.
10 Trke Bi im Bi lg is i
4A M A N
-
Trkede baz adlarn difli veya erile has olmas (ko, ksrak, kz,
olan gibi)fleklindeki doal cinsiyet ayrm dflnda baflka dillerde
bulunabilen dil bilgisel cin-siyet yoktur.
Sfatlar: Baflka bir ad eflitli alardan belirginlefltiren ad
soylu szcklerdir.ekim eki almaz, tek bafllarna cmle gesi olamazlar.
Yapca adlardan ayrlanynleri yoktur. Bir grup ek, daha ziyade sfat
olarak kullanlabilecek adlar tretir.Kendilerinden sonra gelen adla
olan iliflkilerine gre niteleme sfatlar ve belirtmesfatlar olmak
zere iki byk gruba ayrlrlar. Niteleme sfatlarn eflitlik, stnlkve en
stnlk biiminde derecelendirmek mmkndr: gzel, daha gzel, en g-zel...
Buna karfllk belirtme sfatlarnda derecelendirme yaplamaz. Belirtme
sfat-lar da kabaca iflaret sfatlar, say sfatlar, soru sfatlar ve
belirsizlik sfatlar (bel-gisiz sfatlar) gibi gruplara ayrlr.
Belirteler (Zarflar): Bir eylemi herhangi bir ekim eki almadan
zaman, yer,durum, azlk-okluk, soru gibi eflitli alardan niteleyen
ad soylu szcklere be-lirte denir: Dn geldi. Gzel konufluyorsun.
Niin geldin? gibi. Gramer kitapla-rnda bir sfat ve bir baflka
belirteci niteleyen szckler de belirte olarak kabuledilmektedirler:
en gzel ve pek ok beklerindeki en ve pek geleri gibi.
Sfatlar gibi belirteler de kullanlrken herhangi bir ekim eki
almazlar, tek bafl-larna belirte olarak kullanlmazlar. Belirte
olmalar iin, yukarda da belirtildiigibi, bir eylemi veya geleneksel
anlayfla gre bir sfat veya baflka bir belirteci ni-teliyor olmalar
gerekir.
Szck trleri ile ilgili daha ayrntl bilgiyi Muharrem Erginin TRK
DL BLGS (stan-bul: Bayrak Yaynlar, 2004) adl kitabnda
bulabilirsiniz.
Szck trleri ile ilgili ayrntl tartflmalar Nadir Engin Uzunun
DLBLGSNN TEMELKAVRAMLARI, TRKE ZERNE TARTIfiMALAR (Geniflletilmifl
2. bask. stanbul: TDAD,2004) adl kitabnda bulabilirsiniz.
Sfatlar gibi belirteler de derecelendirilebilir: daha hzl kofl-,
en hzl kofl- gibi.Belirtelerin saylar yukardaki dier iki szck trne
gre daha azdr.
Adllar (Zamirler): Adl, en basit tanmla, ad veya ad beklerinin
yerine kul-lanlan szcklerdir: Ali geldi. cmlesindeki Aliyi bir
tarafa brakarak O geldi.dediimiz zaman her iki szck de sz dizimi ve
bu durumda gsterilen asndanayn ifllevi yerine getirmektedir. Ayn
flekilde dn saat 7 treniyle Ankaradan gelenadam beinin yerine
cmlede o adl kullanlabilir.
Adllarn kifli, soru, gsterme, belirsizlik ve dnflllk gibi trleri
vardr. Kifliadllar; konuflan ben, kendisiyle konuflulan sen ve
konuflmaya konu olan o olmakzere e ayrlr. Ayrca bunlarn sayca
birden fazla olduunu gstermeye yarayanbiz, siz, onlar fleklinde
okluk biimleri de vardr. Adllarn okluk biimleri; ko-nuflann,
kendisiyle konuflulann veya zerinde konuflulann okluu yannda
ne-zaket ve resmiyet de ifade eder: Siz nerelisiniz?
Kim, hangi gibi szckler soru adllardr. flaret adllarnda yaknda
bulunaniin bu, grece daha uzakta olan iin flu ve yine grece en
uzakta olan veya ko-nuflmaya konu olan nesneyi gstermek iin o adl
kullanlr. Baz, kimi gibi sz-ckler de belirsizlik adl olarak
kullanlrlar. Dnflllk adl olarak Trkiye Trk-esinde kendi kullanlr.
Dier kifli adllarndan farkl olarak dnflllk adl iyelikekleriyle
kullanlr: Kendim geldim.
111. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
Sfat: Baflka bir ad eflitlialardan belirginlefltiren adsoylu
szcklerdir.
Belirte: Bir eylemi herhangibir ekim eki almadanzaman, yer,
durum, azlk-okluk, soru gibi eflitlialardan niteleyen ad
soyluszcklerdir.
Alanda belirte yerine zarfterimi de kullanlr.
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
N T E R N E T N T E R N E T
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
N T E R N E T N T E R N E TAdl: Ad veya ad beklerininyerine
kullanlanszcklerdir.
Alanda adl yerine zamirterimi de kullanlr.
-
Adllar sayca en az olmakla birlikte ifllev alan en genifl szck
tr saylabilir;yani ok snrl sayda adl vardr; ama bunlar her trl adn
yerine kullanlabilir.
Adllar ou durumda yaln szcklerdir ve bencil, benlik, kim-lik
gibi bir iki is-tisna dflnda yapm ekleriyle de geniflletilemezler.
Kim-i-si, baz--s, flu-su, bu-sugibi az sayda kalplaflmfl durum bir
tarafa braklrsa adlar iin tipik olan iyelik ek-lerini almazlar.
ekimde, dier szck trlerinde pek karfllaflmadmz bir biim-de, szck
kknde deiflmeler olabilmektedir. ben, bana; sen sana; o, onda,
on-lar gibi (Ayrntl bilgi iin bkz. Erdem, 2005).
Eylemler (Fiiller): Hareket, olufl, klfl bildiren szcklerdir. Ad
soylu szck-lerden ayrldklar en nemli yn, kk ve gvdelerinin sonlarna
aldklar ekimeklerinin farkl olmasdr. Eylem kk ve gvdeleri, ad kk ve
gvdelerinden farklolarak cmle ierisinde kullanlabilmek iin mutlaka
bir ekim eki almak zorunda-drlar. Sadece emir kipinin teklik ikinci
kiflisinde ek yoktur: gel-, gel!; git-, git! gibi.Asl anlamlaryla
kullanlmalar yannda, yardmc eylem olarak da ifllev gren vebir
eylemden veya bir addan sonra kullanlarak birleflik eylem
oluflturan eylemlerde vardr: grver-, alabil-, yardm et-, hasta ol-
gibi. Eylemler, grnfl-zaman-kip, kifli ve soru eklerini alrlar.
Geleneksel anlayfln Trkedeki zaman eklerini aklamaya yetmediinin
fark edilmesiyledurumu daha uygun aklamaya ynelik olarak yeni
alflmalar yaplmfltr. Bunlarn ennemlisi L. Johanson tarafndan
gelifltirilen aspekt anlayfldr. Bu konuda siz de bilgiedinmeye
alflnz.
Balalar: Szckler, szck gruplar ve cmleler arasnda iliflki kuran
geler-dir. fllevlerine gre genellikle flu alt gruplar iinde
deerlendirilirlebilirler: 1. Sra-lama balalar ve, ile, 2.
Denklefltirme balalar ya, veya, yahut, 3. Karfllafltrmabalalar ...
dA ... dA, ya ... ya ..., hem ... hem ..., 4. Cmle bafl balalar
fakat,lakin, ancak, yalnz, ama, keflke, yeter ki, sanki, hatta, nk,
5. Sona gelen ba-lalar deil, dahi, dA, ise, bile, ya.
lgeler (Edatlar): Kendi bafllarna anlam olan szckler ve
beklerden son-ra gelip bunlarn baflka szcklerle sz dizimsel ve
anlamsal iliflkilerini gsteren,bu szcklerin anlamlarn glendirip
snrlayan szcklerdir. Cmlede ge ola-mazlar, ekim eki almazlar; ancak
kendilerinden nceki szcn belli bir ekimeki almasn
gerektirebilirler. nceki szck flu durumlarda bulunabilir: 1.
Yalndurum: araba ile, okul iin, kedi gibi, el kadar gibi, 2. lgi
durumu (adllar iin):senin ile, onun iin, bunun gibi, benim kadar
gibi, 3. Ynelme durumu: bize kar-fl, eve doru, sabaha dek, ona gre,
bana ramen gibi, 4. Ayrlma durumu: dn-den beri, benden yana,
gitmeden nce, uyumadan evvel, senden baflka gibi.
Farkl kaynaklarda ilgeler iin son taklar, edatlar, son ekim
edatlar, taklargibi terimler de kullanlmaktadr.
nlemler: eflitli duygular, heyecanlar ifade eden szcklerdir.
Yansmaseslerden de oluflabilirler. Duygular anlatan asl nlemler
yannda (ah, vah gibi)seslenme (hey, yahu gibi), sorma (hani, niin
gibi), gsterme (iflte, daha gibi),yant (evet, hayr gibi) ifllevli
nlemler de vardr. nlem olarak kullanlan sz-ckler ek almazlar; ancak
cmlede iyelik eklerini alarak ad gibi kullanlabilirler:Senin ahn
tutar gibi.
12 Trke Bi im Bi lg is i
Eylem: Hareket, olufl, klflbildiren szcklerdir.
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
N T E R N E T N T E R N E T
2
Bala: Szckler, szckgruplar ve cmlelerarasnda iliflki
kurangelerdir.
lge: Kendi bafllarnaanlam olan szckler vebeklerden sonra
gelipbunlarn baflka szcklerlesz dizimsel ve anlamsaliliflkilerini
gsteren, buszcklerin anlamlarnglendirip snrlayanszcklerdir. Alanda
ilgeyerine edat terimi dekullanlr.
nlem: eflitli duygular,heyecanlar ifade edenszcklerdir.
-
131. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
Trke bir szckteki kk, gvde ve ekleri tanmak
Hibir yapm eki almamfl, anlaml daha kk par-alara blnemeyen
szcklere kk denir. Bu kk,ad veya eylem kk olabilir. Trkede szck
kk-lerinin genellikle tek heceli olduu, tek heceli ol-mayanlarn da
tremifl olabilecei grfl vardr. Eer szck bir yapm ekiyle tremifl ise
bunagvde denir. Kimi alflmalarda gvdeler iin dekk terimi
kullanlmakta, bir ayrm yapmak ge-rektii zaman birincil ve ikincil
kklerden szedilmektedir.Trke, yeni szck yapmn ve szckler ara-sndaki
iliflkileri byk lde szck kk vegvdelerine eklerin getirilmesiyle
salayan dille-rin tipik rneklerinden biridir. Sonuna geldiklerikkn
anlamn ve biimini eflitli alardan de-ifltiren eklere yapm ekleri,
szcklerin szckbei veya cmle iinde birbirleriyle olan iliflki-lerini
gsteren eklere ise ekim ekleri denir. e-kim ekleri szcn anlamnda ve
biiminde birdeifliklik yapmaz. Ancak baz ekim eklerininkalplaflarak
eke yapm eki zellii kazandrdda olur. Bunun tersi; yani yapm
eklerinin ekimeki durumuna gelmesi ise sz konusu deildir.Trkede
ekler szcn sadece sonuna gelir;yani son ektirler.
Yapm ve ekim eklerini analiz etmek
Trkede yapm ekleriyle ekim ekleri, ou du-rumda kesin izgilerle
birbirinden ayrlr. Ancakkimi eklerin snr tam olarak belli
deildir.Yapm ekleri adlara eklenerek yeni adlar ve ey-lemler
tretebilecekleri gibi eylemlere eklenerekde yine adlar ve eylemler
tretebilirler. Eklen-dikleri ve trettikleri szcn trne gre ya-pm
ekleri kendi aralarnda addan ad, addan ey-lem, eylemden eylem ve
eylemden ad yapm ek-leri olmak zere drde ayrlrlar. Bir szcktebirden
fazla yapm eki bulunabilir. ekim ekleri, eklendii szcn anlamnda
vebiiminde bir deifliklik yapmayan eklerdir. Buekler, adlarn ve
eylemlerin zerine gelirler.ekim ekleriyle yapm ekleri arasndaki
nemlibir fark da fludur: Yapm ekleri ancak snrl say-da szce, hatta
bazen sadece birka szceeklenebilir; ekim ekleri ise ilgili trden
her sz-ce gelebilir.
Szck tretme yollarn saptamak
Var olan szcklere eklerin getirilmesi yoluylayeni szckler
tretme, Trkede en ok kulla-nlan yeni szck elde etme yoludur.
Trkeeklemeli bir dil olmas nedeniyle buna ok dauygundur.Ad Yapm
Trkede ad soylu szcklerin eklerle tretilme-sinin iki yolu
vardr:Addan Ad Yapm: Bunlardan biri, bir ad kk-ne bir ad yapm
ekinin getirilmesidir.Eylemden Ad Yapm: Eylem kklerine eylem-den ad
yapan eklerin gelmesiyle de yeni adlaryaplabilir. Eylemden ad yapm
ekleri, yapm ek-leri iinde sayca en genifl grubu olufltururlar.
Birksm tm eylem kk ve gvdelerine eklenebile-cek kadar ifllekken bir
ksm yalnzca birka sz-ckte grlr.Eylem Yapm
Adlar gibi eylemler de iki yolla tretilebilir: Adkklerine eylem
treten eklerin gelmesi ya da ey-lem kklerine eylem treten eklerin
gelmesiyle. Addan Eylem Yapm: Ad kklerine addan ey-lem treten
eklerin getirilmesi suretiyle adlardaneylemler tretilebilir.
Eylemden Eylem Yapm: Var olan eylem kk-lerine eylemden eylem yapm
eklerinin getiril-mesiyle yeni eylemler oluflturulabilir. Eylem
ya-pmnda en nemli ek grubunu at ekleri olufl-turur. at ekleri eylem
ile zne, eylem ile nesnearasndaki iliflkiyle ilgilidir. Sonuna
geldikleri ey-lem kkn at asndan deifltirebilirler. ateklerinden
farkl olarak yklemin zne ve nes-neyle olan iliflkisinde herhangi
bir deifliklik yap-mayan eylemden eylem yapm ekleri de vardr.
zet
1NA M A
2NA M A
3NA M A
-
14 Trke Bi im Bi lg is i
Ad, sfat, belirte, adl, eylem, bala, ilge ve
nlemleri aklamak
Adlar (simler): Adlar, cmle ierisinde bir adgesi olarak ifllev
grrler ve eflitli alardan s-nflandrlabilirler: Gsterdikleri kavram
asn-dan soyut veya somut bir nesnenin ad olabilir-ler. zel ad veya
tr ad olarak kullanlabilirler.okluk ve topluluk ifade
edebilirler.Trkede bayan, erkek, inek, kz gibi baz ad-larn difli
veya erile has olmas fleklindeki doalcinsiyeti gsteren ayrm dflnda
baflka dillerdebulunabilen dil bilgisel cinsiyet yoktur. Sfatlar:
Baflka bir ad eflitli alardan belirgin-lefltiren ad soylu
szcklerdir. ekim eki almaz,tek bafllarna cmle gesi olamazlar. Yapca
ad-lardan ayrlan ynleri yoktur. Bir grup ek, dahaziyade sfat olarak
kullanlabilecek adlar tretir.Kendilerinden sonra gelen adla olan
iliflkilerinegre niteleme sfatlar ve belirtme sfatlar olmakzere iki
byk gruba ayrlrlar. Belirteler (Zarflar): Bir eylemi herhangi
birekim eki almadan zaman, yer, durum, azlk-okluk, soru gibi
eflitli alardan niteleyen adsoylu szcklere belirte denir. Sfatlar
gibi belir-teler de kullanlrken herhangi bir ekim eki al-mazlar.
Belirte olmalar iin, yukarda da belir-tildii gibi, bir eylemi veya
geleneksel anlayflagre bir sfat veya baflka bir belirteci niteliyor
ol-malar gerekir.Adllar (Zamirler): En basit tanmla, ad veya
adbeklerinin yerine kullanlan szcklerdir. Adl-larn kifli, soru,
gsterme, belirsizlik ve dnfll-lk gibi trleri vardr. Dnflllk adl
olarakTrkiye Trkesinde kendi kullanlr. Dier kifliadllarndan farkl
olarak dnflllk adl iyelikeklerini alabilir. Adllar sayca en az
olmakla bir-likte ifllev alan en genifl szck trdr; yaniok snrl
sayda adl vardr; ama bunlar her tr-l adn yerine
kullanlabilir.Eylemler (Fiiler): Hareket, olufl, klfl
bildirenszcklerdir. Ad soylu szcklerden ayrldklaren nemli yn, kk ve
gvdelerinin sonlarna al-dklar ekim eklerinin farkl olmasdr. Eylemkk
ve gvdeleri ad kk ve gvdelerinden farklolarak cmle ierisinde
kullanlabilmek iin mut-laka bir ekim eki almak zorundadrlar.
Sadeceemir kipinin teklik ikinci kiflisinde ek yoktur. Balalar:
Szckler, szck gruplar ve cmle-ler arasnda anlam ve biim iliflkisi
kuran geler-
dir. fllevlerine gre genellikle sralama balala-r, denklefltirme
balalar, karfllafltrma bala-lar, cmle bafl balalar ve sona gelen
bala-lar gibi gruplandrlabilirler. lgeler: Kendi bafllarna anlam
olan szcklerve beklerden sonra gelip bunlarn baflka sz-cklerle sz
dizimsel ve anlamsal iliflkilerini gs-teren, bu szcklerin anlamlarn
glendiripsnrlayan szcklerdir. Cmlede ge olamaz-lar, ekim eki
almazlar; ancak kendilerinden n-ceki szcn belli bir ekim eki almasn
ge-rektirebilirler.nlemler: eflitli duygular, heyecanlar ifadeeden
szcklerdir. Yansma seslerden de olufla-bilirler. Duygular anlatan
asl nlemler yanndaseslenme, sorma, gsterme, yant ifllevli nlem-ler
de vardr. nlem olarak kullanlan szcklerek almazlar; ancak ekimde
iyelik eklerini alarakad gibi kullanlabilirler.
4NA M A
-
151. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
1. Afladaki cmlelerde alt izili szcklerden hangi-si ad kk
deildir?
a. Sizin szlerinizden hi etkilenmedim.b. Defterini almay
unutma.c. Dolabn gzne bakabilirsin, aradn fleyin ora-
da olduunu greceksin.d. Bu yl ekinler ok ge olgunlaflt.e. orbaya
yeterince tuz atlmamfl.
2. Afladaki szcklerin hangisi dierlerinden farklbir ek
almfltr?
a. kapnnb. genlikc. sizlerid. ocuklarne. szler
3. Afladaki szcklerden hangisi hem yapm eki hemekim eki
almfltr?
a. kulamdab. gzlkc. kfltad. evcilike. yazy
4. Trkedeki yapm ve ekim ekleriyle ilgili olarakafladaki
ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Trkede bir szck kkne birden fazla ek ge-lebilir.
b. Genellikle yapm ekleri ekim eklerinden ncegelir.
c. ekim ekleri szcn anlamn deifltiren ek-lerdir.
d. Bir ekin ifllek olup olmad ekin sk kullanlpkullanlmamasna
baldr.
e. Bir szckte birden fazla ekim eki olabilir.
5. Afladakilerin hangisinde kk szc grevcedierlerinden
farkldr?
a. Kk, bykten daha zeki.b. Kk dalar kendisinin yarattn sanyor.c.
Kk kzm, bugn snava girecek.d. Bu kk aa bu sene ok meyve verdi.e.
Kk, flirin bir araba almfllar.
6. Afladaki alt izili szcklerden hangisi, hem adhem de eylem
tretmeye elverifllidir?
a. Duvarlarn rengini deifltirmek iin boya alma-mz gerekiyor.
b. Yafll insanlar ok seviyorum.c. Onun gzne girmek iin ok
alflyor.d. Damlaya damlaya gl olur.e. ok gzel bir elbise aldm.
7. Afladaki cmlelerin hangisinde alt izili szcnald ek, ekim eki
deildir?
a. Yarn toplantda kimler konuflacak?b. Ne gzel, birbirimizi ksa
srede tandk.c. ocuklara kumdan kaleler yaptk.d. Yemekler ok gzel
piflmifl.e. Yakacak odunumuz kalmamfl.
8. Afladaki szcklerden hangisi dierlerinden farklbir ek
almfltr?
a. yolculukb. retmenc. gzlemd. defterime. bilgin
9. Afladakilerden hangisi birleflik szck deildir?a. niinb.
utangac. gecekondud. hanmelie. dedikodu
10. Afladaki cmlelerin hangisinde -lk (-lik, -luk, -lk)ekiyle
tretilmifl szck, yer bildirmektedir?
a. Aldm aylk, masraflarm karfllamyor.b. Kfllk yiyeceklerimizi
flimdiden alyoruz.c. Yarn amla doru gezintiye kacaz.d. Genliimde
yapmadm ifl kalmad.e. Gzellik dediin nedir ki gelip geici bir
fley.
Kendimizi Snayalm
-
16 Trke Bi im Bi lg is i
Trk dilinin 570 bin szc dev szlkte topla-nyor.Trk dilinin zengin
hazinesi, 4 bin sayfalk dev bir
szlkte bir araya getiriliyor. Trk Dil Kuru-
munun (TDK) hazrlad ve 570 bin 723 szc-
n yer alaca Byk Trke Szlk`n bu yl so-
nunda baslmas planlanyor.
TDK`nin gnmz Trkesine ait kelimeleri ieren a-lflmas olan Byk
Trke Szlkte TDKnin GncelTrke Szlkndeki 117 bin kelimenin yannda,
bilimve sanat terimlerinden yer adlarna, kifli adlarndan Trk-e
azlarndaki szcklere kadar her trl sz varlbulunabilecek. Byk Trke
Szlkte, TDK tarafndan deiflik tarih-lerde hazrlanan, Bilim ve Sanat
Terimleri Szlnde-ki 188 bin 866, Trkiye Trkesi Azlar Szlndeki217
bin 736, Yer Adlar Szl`ndeki 37 bin 424 ve Ki-fli Adlar Szlndeki 9
bin 697 kelime yer alacak.
TRKENN YZ AKI
Deiflik lkelerin kendi dillerinde ksaltlmamfl temelszlklerin
bulunduunu belirten Akaln, rnein, n-gilizcenin ksaltlmamfl szlnde
700 bine yakn ke-lime vardr. dedi. Szlkte yer alacak tm kelimeleri
bir araya getirdikle-rini ve standart A-4 ebatlarndaki katlara
baslan sz-lk taslan hazrladklarn aktaran fikr Haluk Aka-ln,
Hazrladmz sz varlklarnn bilgisayardan yak-laflk 27 bin sayfa olarak
kfln aldk. fiimdi bu sz var-lnn baslmasna sra geldi. diye konufltu.
Szlk basldnda yazlarn dier dillerdeki benzerle-rinde olduu gibi
kltleceini ve szcklerin hersayfada en az 3 stunda toplanarak
dzenleneceiniifade eden Akaln, ayrca szlkte resimlerin de
bulu-nacan syledi. Bu dev alflmann Trk dilinin ksaltlmamfl tam sz-l
olacana iflaret eden Akaln, Burada yllardrbunun iin alflmalar
yaplyordu. Bu szlk, Trke-nin, gnmz Trkesinin bir sz hazinesi.
Burada ara-
nan her kelime bulunabilecek. szleriyle Byk Trk-e Szlkn Trkeye
kazandracaklarn zetledi. Bu szlklerin dier lkelerdeki benzerlerinin
ktp-hanelerin bafl kflelerinde bulunduunu ve zel rahle-lerde
zerinde kullanma sunulduunu anlatan Akaln,szl flyle tantt: flte
hayalimiz olan, benim de en byk hayalim olan,Trkenin en byk szl Byk
Trke Szlk ar-tk baslmaya hazr. Kuruluflumuzdan bu yana
gerek-lefltirdiimiz alflmalara yeni katklarla ortaya konul-mufl
olan Byk Trke Szlk, Trkenin yz akolacak. Aslnda, diller arasnda bir
yarfl yapmak doru deil.nk her dilin sz varl kendi dnyasna
yetmekte-dir. Her dil kendi alannda zengindir. Ama Trkeninsz varl
son derecede ksrdr ve Trke, bilim, sanat,felsefe dili deildir. gibi
Trkenin gcnden haberdarolmayanlarn, Trkeyi yeterince tanmayanlarn
szle-rini yllardr duyduk. Trke, sz varl bakmndanzengin, gl bir dil.
flte bu Trkenin gc. Trke-nin sz varlnn zenginlii. Burada bizim
tarihsel szvarlmz yok. Bu, gnmzn szldr..TDK`de 76 yldr alflan
yzlerce kiflinin gz nuru, alnteri, emei ve bilgi birikimiyle ortaya
koyduklar szvarlnn artk somut hle geleceine iflaret eden Aka-ln,
kontrollerin ardndan szln bask ifllemlerinibafllatacaklarn
kaydetti. Amalarnn bu szl, Ulu nder Mustafa Kemal Ata-trkn
Dolmabahe Saraynda 1. Dil Kurultayn top-lad gn olan 26 Eylle
yetifltirmek olduunu vurgu-layan Akaln, Ancak herkes takdir eder ki
bu kolay birifl deil. Bu yl sonuna kadar szl yaymlamay amaedindik.
Daha farkl bir syleyiflle bu hedefe kilitlen-dik. diye
konufltu.
Kaynak: 29. 01. 2009.http://www.tumgazeteler.com/?a=4605972
adresinden30.03.2009 tarihinde eriflilmifltir.
Yaflamn inden
-
171. nite - Bi im Bi lg is ine Gi r ifl
1. d Yantnz farklysa Kk - Gvde blmntekrar okuyunuz.
2. b Yantnz farklysa Ek blmn tekrar oku-yunuz.
3. e Yantnz farklysa Yapm Eki - ekim Eki b-lmn tekrar
okuyunuz.
4. c Yantnz farklysa Ek blmn tekrar oku-yunuz.
5. a Yantnz farklysa fllev Asndan Szck Tr-leri blmn tekrar
okuyunuz.
6. a Yantnz farklysa Kk - Gvde blmntekrar okuyunuz.
7. e Yantnz farklysa Yapm Eki - ekim Eki b-lmn tekrar
okuyunuz.
8. d Yantnz farklysa Ek blmn tekrar oku-yunuz.
9. b Yantnz farklysa Birlefltirme - Ksaltma - Kop-yalama blmn
tekrar okuyunuz.
10. c Yantnz farklysa Tretme blmn tekrarokuyunuz.
Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1
Edilgen at: Eylemin gsterdii iflten znenin etki-lendiini gsteren
atdr. Edilgen at eki genel ola-rak -l-; ama eylemin .l. nsz veya
nlyle bitmesidurumunda -n-dir: kap a--l-d, yasa del-i-n-di,
iflebaflla-n-d gibi. Ancak -n- ekinin asl ifllevi
edilgenlikolmadndan kimi eylemlerde edilgenlii
yeterincebelirtmemekte; bu nedenle edilgenliin zerine asledilgenlik
eki olan -l- de getirilmektedir: de-n-i-l-mek,yen-i-l-mek,
baflla-n--l-mak gibi. Bu rneklerden deanlaflld gibi kimi durumlarda
eylemin gsterdii ifl-ten etkilenen ad gesi zne olarak ortaya
kmaktadr.Bu gibi durumlarda, edilgenlik eki geiflli eylemleregeldii
zaman (Cam krld.) szde zne, geiflsiz ey-lemlere geldiinde (Yola
kld.) mantksal znedensz edilmektedir. Dnfll at: Dnflllk, ifli
yapanla iflten etkilene-nin ayn olmas durumudur. Eki -n-dir.
Tara-n-dm.cmlesinde tarayan da tarama iflinden etkilenen de
bi-rinci tekil kifli olduu iin burada dnfll at sz ko-nusudur..n.
ile biten eylemlerde -n- dnflllk eki kullanl-maz. Bu tip eylemlerin
ounda zaten gizli bir dnfl-
llk ifadesi vardr: yan-, don- gibi. Bu nedenle zatendnflllk
ekiyle tremifl olduklar kabul edilebilir.Ancak .l. nsznn de dnflllk
greviyle kullanl-d ya da en azndan dnflllk - edilgenlik
ifllevininbirbirine karflt durumlar da vardr: z-l-, sk-l-, gr-l-,
tut-ul-, kes-il- gibi. Bu gibi durumlarda aslnda z-nenin yapt
iflten kendisinin etkilenmesinden ok birkendiliinden olufl sz
konusudur.fltefl at: Yklemin gsterdii iflin karfllkl veya
or-taklafla yapldn bildiren atdr: szle-fl-, at-fl-, gr-fl-,
kofl-ufl-, u-ufl-, bekle-fl-... fltefllik eki, sonuna geldi-i
eylemin znesinde deifliklik yapmaktadr. Bu ifllev-leri yannda olufl
bildirdii durumlar da vardr: yat-fl-,iyile-fl-, gel-ifl- gibi. Kimi
durumlarda szck tek baflnaolduu zaman iki farkl ifllevi ortaya
kabilir. rneintut-ufl- eylemi herhangi bir biimsel fark olmadan
hemElele tutufltular hem de Atefl tutufltu rneklerinde
kulla-nlabilmektedir. Karfllkl yapma anlatanlar ounluklageiflli
(vur-ufl- gibi), birlikte yapma anlatanlar ise o-unlukla geiflsiz
eylemlerden (u-ufl- gibi) tretilmek-tedirler. Ama genel olarak bu
ekle tremifl olan eylem-lerin ou geiflsizdir. Geiflli rneklerin
says azdr:(bir fleyi) bl-fl-, payla-fl-, kap-fl-...
Ettirgen ve Oldurgan at:
Bu iki at geifllilik-geiflsizlik kavramlaryla sk skyailgilidir.
Bu nedenle nce geifllilik ve geiflsizliin neolduu zerinde durmak
gerekir. En basit tanmyla ge-ifllilik, bir eylemin nesne
alabilmesi; yani zne dflndabir varl etkileyebilmesidir: (bir fleyi)
oku-, (bir fleyi)bil-, (bir fleyi) sev-, (bir fleyi) gr- gibi.
Geiflsizlik ise ey-lemlerin nesne almamas durumudur: l-, u-, git-,
gel-gibi eylemler geiflsizdir. Bu eylemlerin gsterdii olufl-tan
etkilenen sadece znedir; daha dorusu iflten do-rudan etkileneni
gstermek iin ek almfl ayr bir adkullanlmamfltr.Trkede, eylem kk ya
da gvdelerine eklenerek ey-lemin geifllilik-geiflsizlik durumunu
deifltirebilen birdizi ek vardr ki bunlara geifllilik ekleri
diyoruz. Bu de-ifliklik iki ynde gerekleflebilir. Geifllilik ekleri
geifl-li eylemlere eklendikleri zaman ettirgen at,
geiflsizeylemlere eklendikleri zaman ise oldurgan at ortayakar.
Baflka bir syleyiflle oldurgan at, geiflsiz bir ey-lemin geiflli
hle getirilmesidir: (birini) l-dr-, (bir fle-yi) k-ar-, (bir fleyi)
gid-er- gibi. Ettirgen at ise eyle-min gsterdii ifli znenin bir
baflkasna yaptrdn an-latr: (bir fleyi birine) bi-tir-, (bir fleyi
birine) a-tr-,(bir fleyi birine) yap-tr- gibi.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
-
18 Trke Bi im Bi lg is i
Bu ekler flu flekilde sralanabilir: -Ar-, -(X) r-: Yalnz nszle
biten tek heceli eylemlereeklenebilir: kp-r-, do-ur-, duy-ur-,
kop-ar-, k-ar-gibi.-(X)T: nlyle biten ok heceli eylemler ve nszle
bi-ten eylemlerle kullanlr. . r. ve .l. ile biten eylemleredorudan
(balama nls olmakszn) eklenir. uza-t-,dire-t-, kzar-t-, yksel-t-,
dam--t- gibi.-DXr-: nl ile biten tek heceli ve nszle biten
tmeylemlere eklenir: ye-dir-, vurufl-tur-, yap-tr- gibi. Ba-zen
uland eylemin yapsn deifltirebilir: getir- < ETkel-tr-, kaldr-
< kalk-tr- gibi. -dAr-: fllek deildir. dn-der-, gn-der- < ET
kn- dzgitmek, doru gitmek gibi birka eylemde grlr.Geifllilik
eklerinin baz durumlarda kalplaflmfl olma-lar nedeniyle bu ekleri
alan tm eylemler anlamca ge-iflli olmayabilirler: sap--t-, seir-t-,
sal-dr- gibi.Birden fazla ek st ste kullanlarak eylemlerin
geifl-lilik dereceleri artrlabilir: yap-tr-t-, ak--t-tr-,
temiz-le-t-tir-t- gibi.
Sra Sizde 2
L. Johanson tarafndan gelifltirilen aspekt anlayflna g-re
geleneksel ayrmda zaman ekleri olarak verilen ek-ler, aslnda sadece
zaman deil konuflann olaya bakflasn da gsterir. Klnfl, eylemin
anlamyla dorudanilgili olduundan nesnel bir durumu yanstrken
aspekt-te olaya znel bir bakfl sz konusudur. Bir olufla
ger-ekleflmifl gzyle bakabilmek iin eylemin kkndenkaynaklanan ve
afllmas gereken belli snrlar vardr.Bunlar klnflla ilgilidir. rnein
ld demek iin zne-nin gerekten lmesi gerekirken okudu diyebilmekiin
okuyup bitirmesi deil herhangi bir flekilde oku-mas; oturdu
diyebilmek iin de bir yere oturmufl ol-mas gerekir.Zaman dilimi
iinde herhangi bir flekilde gerekleflenbir olay belli bir noktadan
anlatan konuflucu, bu olaybaflna ve sonuna herhangi bir nem
vermeden, ne za-man bafllayp ne zaman bittiine dikkat etmeden
oluflsnrlar arasnda srmekte olan bir olay olarak aktara-bilir.
rnein Saat ikide yamur yayordu. gibi bir r-nekte yamurun ne zaman
yamaya bafllad, yamu-run dinip dinmedii konuflan ilgilendirmez.
Buna kar-fllk Saat ikide yamur yad. cmlesinde yamurunne zaman
bafllad deilse bile sonu vurgulanr. Olay,anlatana gre olmufl
bitmifl durumdadr ve anlatan budurumu kendi gzlemi olarak
aktarmaktadr. Bu, ger-ek durumu yanstmyor da olabilir. Ama durum,
konu-flan asndan bitmifl olarak alglanr. Buna karfllk Saat
ikide yamur yamfl. rneinde nemli olan snrlaraflldktan sonra
konuflur, bu olay duyma, yerin slakolmas, eflitli izlerin yardmyla
sonu karma gibi yol-larla alglar. Grld gibi geleneksel yaklaflm
pratikolsa da dildeki durumu yanstmaktan uzaktr ve aspekt,zaman
ekleri, konusu olduka karmaflktr. Konu ile il-gili daha genifl
bilgi edinmek isteyenler ilgili kaynakla-ra bakabilirler (Johanson,
1971, 1994; Trke zeti iinbkz. Uurlu, 2003).
Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBussmann, H. (2002).
Lexikon der Sprachwissenschaft,
Dritte, aktualisierte und erweiterte Auflage, Stutt-gart:
Krner.
Erdem, M. (2005). Zamirler Anlaml Kelimeler midir,Yoksa Grevli
Kelimeler mi?, Trk Dili, s. 641, 444-49.
Erdem, M. (2008). Trkede ekim ve Yapm EklerininSnrlar, VI.
Uluslararas Trk dili Kurultay Bildiri-leri, (baskda).
Ergin, M. (2004). Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Ya-ynlar.
Hatibolu, V. (1964). Kelime Gruplar ve Kurallar, TDAYBelleten,
s. 203-244.
Gkday, H., Sebzeciolu, T. (2006). Geifl AflamasndaOlan +cA
Ekinin Tr, Trk Dili, s. 649: 61-71.
Johanson, L. (1971). Aspekt im Turkischen. Vorstudienzu einer
Beschreiburng des Trkeitrkischen As-pektsystems, Studia Turcica
Upsaliensia 1, Uppsa-la: Acta Universitatis Upsaliensis.
Johanson, L. (1994). Trkeitrkische Aspektotempora,Tensesystems
in European Languages, TbingenLinguistische Arbeiten 308.
Tekin, T. (1973). Trkenin Yaps ve Eflsesli sim-FiilKkleri,
Hacettepe Sosyal ve Befleri Bilimler Dergisi,5 (1973-1), s.
36-46.
Tekin, T. (2003). Olumsuzluk eki -ma / -menin Etimo-lojisi,
Makaleler 1. Altayistik, Ankara: Grafiker Ya-ynlar.
Uurlu, M. (2003). Trkiye Trkesinde Bakfl, Trkbi-lig
(2003-5).
-
Bu niteyi tamamladktan sonra;Adlar tanyabilecek, adlarn
zelliklerini aklayabilecek,Adlara gelen ekleri analiz edebilecek,
Adlarn cmledeki grevlerini saptayabilecek, Ad tamlamalarn analiz
edebileceksiniz.
erik Haritas
Ad zel ad Tr ad Soyut ad Somut ad Tekil ad
oul ad Topluluk ad Kltme adlar Adlarn ekimleri Ad tamlamas
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
NNNN
Trke Biim Bilgisi Adlar
ADLAR ADLARIN EKMLER
(DURUMLARI) ADLARIN CMLEDEK GREVLER AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)
2TRKE BM BLGS
-
ADLAR (SMLER)
Adlar tanmak, adlarn zelliklerini aklamak
AIK DENZBalkan flehirlerinde geerken ocukluumHer lahza bir alev
gibi hasretti duyduum. Kalbimde vard Bayronu bedbaht eden
melal;Gezdim o yaflta dalar, hlyam iinde ll. Aldm Rakofa krlarnn hr
havasn, Duydum aknc cetlerimin ihtirasn.
(Yahya Kemal Beyatl)
Bu rnekte italik harflerle dizilmifl szckler birer addr.deniz :
Yeryznn ounu kaplayan engin sularn ad.Balkan : Avrupann
gneydousundaki yarmadaya verilmifl ad.flehir : Kasabadan byk
kentlerin genel ad.lahza : Blnemeyecek kadar ksa olan zamana
verilmifl ad.hasret : zlem, zlem duygusunun ad.Rakofa : Yahya Kemal
Beyatlnn yetifltii blgenin ad.Dier szckler de trl varlklara
verilmifl birer addr. Adlar, tantmak iin var-
lklara verilmifl (taklmfl) szcklerdir. Adlar eflitli bakmlardan
blmlere ayrlr:
Adlar konusu ile ilgili daha genifl bilgiyi, Tahir Nejat Gencann
DLBLGS (Ankara: TekAa Eyll Yaynclk, 2007) adl kitabnda
bulabilirsiniz.
Varlklara Verilifllerine Gre AdlarAdlar, varlklara
verilifllerine gre zel ad ve tr ad olmak zere ikiye ayrlr:
zel ad: Bir tek varla verilmifl tantc szcktr: Balkan, Bayron,
Rakofa, s-tanbul, Toros, Akdeniz, Asya, Zeynep... gibi kta, blge,
ky, kent, da, deniz, r-mak, sokak ve kifli adlaryla kimi hayvanlara
taklmfl szckler zel addr.
Ulus, yurt, devlet ve millet adlar zeldir: ngiliz, Arap,
Birleflik Amerika,ran...
Adlar
1A M A N
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
N T E R N E T N T E R N E T
-
Gazetelere, kitaplara verilmifl adlar zeldir: Vatan, Cumhuriyet,
Dnya,Hrriyet, alkuflu, Sinekli Bakkal, Trke Szlk...
Kurum, dernek, okul, hastane ve devlet dairelerinin adlar
zeldir: BykMillet Meclisi, Trk Dil Kurumu, Baflbakanlk, stanbul
Erkek Lisesi, Kzlay,Numune Hastanesi, Adana Belediyesi...
Dil adlar zel addr: Trke, Farsa, Almanca, ngilizce, Uygurca,
Latince,Arapa...
Kiflilerin adlaryla soyadlar zeldir. Okulda, yurtta, yeryznde
Turgut, Yal-n, Sevim, Ahmet adl birok kiflinin bulunmas bu szckleri
zel ad ol-maktan karmaz; nk bu adlar, onlarn her birine ayr ayr
verilmifltir.
Tr ad: Bir trden olan varlklarn hepsine verilmifl addr: deniz,
flehir, alev,hasret, da, hava, zgrlk, dere, duygu, blk...
Pamuk szc, bilinen nesneyi anlatyorsa tr addr. Bir kediye
verilmiflsezel addr: Bir kilo pamuk..., Bu akflam Pamuk
miyavlyordu. ...
Kifli adlaryla soyadlarnda da byle olanlar vardr: Dn kayalara
trmandk.cmlesindeki kaya belli varln genel addr. Arkadaflm Kaya
anlatyordu.cmlesinde ise Kaya bir kiflinin addr; zel addr.
Gnefl, ay, dnya... szckleri, genel olarak birer tr ad gibi
kullanlr ve b-yk harfle yazlmaz. Ancak Ay, Dnyann uydusudur. kisi
birden Gneflin y-rngesinde dner. cmlesinde olduu gibi bu szcklere
birer zel ad deeri ve-rilince byk harfle yazlr.
Tr adlar, varlklar kavrayfl ve anlatfl bakmndan flyledir: Tr ad
olan her szck, o trn bireyleri iin de kullanlr.
Kuzu meliyor. Atlan tafl cam krd. Bu, bir bilim szcdr...
Tr ad olan her szck, o trn hepsini ya da bir ksmn toptan anlatr.
Gl dikensiz olmaz. (Atasz)Balk suda yaflar...
Biimce oullanmamfl, -ler eki almamfl tr adlarnn oul yerine
kullanldda olur.Dedem koynunda yattka benimsin ey gzel toprak!
(Trk lahisi, Sleyman Nazif)Gl seven dikenine katlanr.
(Atasz)amzn en kolay, en rahat taflt uaktr.rneklerindeki dede, gl,
seven, diken, uak szckleri dedeler, gller, sevenler,
dikenler, uaklar anlamnda kullanlmfltr.Da daa kavuflmaz, insan
insana kavuflur. (Atasz)cmlesinde olduu gibi yinelenmifl tr
adlarnda da oulluk aktr; dalar
birbirine, insanlar birbirine anlamndadr.
Varlklarn Olufllarna Gre AdlarVarlklarn olufllarna gre adlar
somut ad ve soyut ad olmak zere iki trldr:
Somut ad: Duyularmzla anlafllan(zdek) varlklara verilmifl
adlardr: deniz,ev, Ankara, yaprak, Marmara, bitki, Turgut, kufl,
mikrop...
Soyut ad: Duyularla anlafllamayan (zdek olmayan); ancak aklla
(usla) tasar-lanan varlklarn addr: sevin, dilek, yiitlik, lk,
arkadafllk, uyku, znt, z-grlk...
22 Trke Bi im Bi lg is i
-
Varlklarn Saylarna Gre AdlarVarlklarn saylarna gre de adlar
tekil ad ve oul ad olmak zere iki trldr:
Tekil ad: Bir varl anlatmaya yarayan addr: iek, tafl, ocuk,
renci, Ata-trk, Ankara, znt, lk,sevgi...
oul ad: Birden ok varl anlatmaya yarayan addr: iekler, tafllar,
renci-ler, lkler, zntler, okullar, tarlalar...
Trkede btn szckler tekildir. Ad soyundan olan szcklerle
eylemlerinnc kiflileri -ler ekiyle oullanr. -ler eki, kaln
hecelerden sonra byk nluyumuna gre kalnlaflarak -lar olur: evler,
aalar, bunlar, alflkanlar, szler, gi-rerler, ahlar, eyvahlar,
yazklar, okuyorlar, anlatsnlar, birinciler,
kazananlar,geldiler...
oul Ekinin Baflka Grevlerde Kullanlfl: oul eki -ler, z anlamndan
syrlarak adlara aile anlam katar: Ouzlar, Sel-
uklular, Osmanllar, Gazneliler... I., II. kiflilere ait iyelik
eki almfl soydafllk adlarndan sonra gelen -ler, oulluk
anlamndan syrlarak o soydan olanlarn birkan, hepsini ya da
evlerinianlatmaya yarar:Dedemler gelecek. Daymlar aryor. Ablanlara
gidelim mi?...
Tmleyeni dflmfl ad tamlamalarnda, tmlenene getirilen -ler eki,
kimi durum-da, sonuna geldii szcn deil tmleyenlerin oul olduunu
gstermeyeyarar: kardefl, kap nnde oturup annelerini bekliyorlar.Her
fleylerini sattlar. Ellerinde bugn bir tek evleri var.Pek ok
sklmfllard. O akflam bir tek liralaryla ancak ekmek alacaklard.Bir
inekleri, keileri, iki koyunlar var...
oul ekinin abartma anlamnda kullanld da olur:Kanlara
boyanmakocuu gnefllerde gezdirmekflini gcn yz st brakp Afrikalara
gitmekBen seninn al kanlara boyandm.Hasta atefller iinde yatyor.
Dnyalar kadar mal var...Yamurlar yad, gk grledi ve yldrmlar saklad
bir kfir kubbeye yldrm
indi. (Aflkpaflazade Tarihi, XV.)
-ler oul ekinin yceltme iin, sayg iin, nezaket iin tekil
kiflilere iliflkin ey-lemlere ve adlara getirildii de grlr:
Sayn bay evdeler mi? Daha dnmediler mi? Biraz nce valideleri
hanmefendiyi grdm...
Sayg ve incelik iin:kinci kifli adl da tekil yerine oul
kullanlr.Eylemlerin ikinci kiflilerinin de tekil yerine oulu
kullanlr. Bunlara sayg oulu denir.
232. nite - Adlar
S O R U
D K K A T
SIRA S ZDE
DfiNEL M
SIRA S ZDE
S O R U
DfiNEL M
D K K A T
SIRA S ZDE SIRA S ZDE
AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P
T E L E V Z Y O N
K T A P
T E L E V Z Y O N
N T E R N E T N T E R N E T
-
-ler eki, bir belgisiz sfatyla zaman, vakit szcklerinden oluflan
tamlama-lara gelince gemifle ynelik srerlik ayrnts katar:
Bir zamanlar biz de gentik.Bir vakitler gezilere kmay
severdik...
-ler oul eki, sonuna geldii adlara, kimi kez afla yukar, ona
yakn... gi-bi anlamlar katar:
zgr, befl yafllarnda bir ocuktur.O sralarda ben de okula yeni
bafllamfltm.Saat iki sularnda (sralarnda) sizi evinizden
aradm...
-ler + i birleflik eki sabah, akflam, gndz, gece, yaz, bahar, le
gibi belir-li zaman adlarna; her belirtme sfatnn anlamn katar ve
onlar belirte yapar:
Sabahlar (her sabah) erken uyanrm. Geceleri (her gece) uyku
girmez gzme. Yazla