Tuumlrklerirsquone ldquoTatarrdquo denmesi ve Kazan Tuumlrkleri ile kardeş kabul edilmeleri bu Bulgar
muumlşterekliğindendir Sonradan Altın Ordu vasıtasıyla başka Tuumlrk boyları da Kırımrsquoa
Bulgarlar Batı Sibiryarsquoda yaşamakta iken Hunlarrsquola birlikte İdil boylarına
gelen Onogurlarrsquodan inen bir Tuumlrk topluluğudurlar Bulgarlar iki kola ayrılmaktadır
Tuna Bulgarları ve İdil Bulgarları Bulgarlarrsquoın Kafkasyarsquoya inen bir kolu daha
vardır ki Balkar Tuumlrkleri bunların torunudurlar Yukarıda işaret edildiği gibi bir kol
Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra oğullarıyla Hunlarrsquoa tacircbi kavimler arasında
meydana gelen muumlcadeleler sonucunda Attilarsquonın kuumlccediluumlk oğlu İrnek idacircresindeki
halk Orta Avruparsquodan Karadeniz kıyılarına ilerlemiştir Burada karşılaştıkları başka
Bulgarlarrsquoın en eski ataları Ogur (Ugur) adıyla zikredilen Batı Tuumlrk boylarının bağlı
olduğu bu kitlelerdir Hunlar zamanında Urallarrsquoın doğusunda yaşayan bu kitleler
İmparatoru I Anastasius (491-518) zamanında Bulgarlarrsquoın buumlyuumlk bir kuumltlesi
Ahmet Goumlkbel Kıpccedilak Tuumlrkleri İstanbul Oumltuumlken Yay 2000 s338-339 81
Ogurlar Sarı-Ogur ya da Ak-Ogur(Saragur) Beş-Ogur (Bittigur) Altı-Ogur (Ultingur Altziagir)
Dokuz-Ogur (KutigurKutrigurKuturgurTukurgur) On-Ogur (Ungur HunugurOnugur) ve Otuz-
Ogur (UtigurUturgur) şeklinde isimlendirilen boy birliklerinden oluşmakta idiler Tarihleri MOuml II
yuumlzyıla kadar goumltuumlruumllen Ogurlar hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s199-200 82
Akdes Nimet Kurat IV-XVIII Yuumlzyıllarda Karadenizrsquoin Kuzeyindeki Tuumlrk Kavim ve
Devletleri Ankara Murat Kitabevi Yay 1992 s109 Fuumlsun Kara ldquoX-XII Asır İdil (Volga) Bulgar
Devletirsquonin İktisadi Vaziyetirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S517-518 YXLIV İstanbul TKAE Mayıs- Haziran
Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul İSAM Yay 2000 s472 85
Plamen S Tzvetkov ldquoTuumlrkler Slavlar ve Bulgarların Koumlkenirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-
Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s603 Fuumlsun Kara agm s156
24
VII asrın ilk yarısına gelindiğinde Bulgarlarrsquoın bir kısmı sınırları
Karadenizrsquoe dayanan Goumlktuumlrklerrsquoe bir kısmı da Kafkaslarrsquoa hacirckim olan Avarlarrsquoa
tacircbi yaşamakta idiler Avarlarrsquoın İstanbul kuşatmasındaki mağlubiyetiyle (626) guumlccedil
kaybetmesi ve I Goumlktuumlrk Devletirsquonde iccedil karışıklık (630-631) yaşanması Bulgar boy
beylerinin bağımsız hareket etmelerine yol accedilmıştır86
Bu Ogur kabilelerinin beyleri
daha sonra Kubrat87
Han oumlnderliğinde bağımsızlıklarını ilacircn ederek Buumlyuumlk Bulgarya
(Magna Bulgaria)rsquoyı kurmuşlardır (630)88
Heracleios devri Bizansrsquoı ile oldukccedila sıkı
muumlnacircsebetler kuran Kubratrsquoın 665 yılında oumlluumlmuumlnden sonra Buumlyuumlk Bulgarya
komşuları Hazarlarrsquoın baskısı sonucu parccedilalanmıştır89
A P Smirnov Bizans yazarı
Theophanesrsquoin bu konuyla ilgili kaydını şoumlyle aktarmaktadır
ldquohellipBulgarların [Bulgarlarrsquoın] ve Kotragların [Kotraglarrsquoın] huumlkuumlmdarı olduğu
soumlylenen Krobat (Kubrat) Konstantin devrinde vefat etti ve beş erkek ccedilocuğu kaldı O
(Kubrat) onlara (oğullarına) başka bir halkın koumlleleri olmamalarını ve her zaman kendileri
huumlkuumlm suumlrsuumlnler diye hiccedilbir zaman birbirlerinden ayrılmamalarını ve vatanlarını terk
etmemelerini vasiyet etti Onun oumlluumlmuuml uumlzerinden biraz zaman geccediltikten sonra beş oğlu
aralarında anlaşmazlığa duumlştuumller ve herkes kendi hacirckimiyetindeki halkıyla dağıldı Buumlyuumlk
oğul Batbayan90
ata topraklarının doğu kısmını alarak vatanında91
kaldı Kotrag92
adındaki
86
M İ Artamanov Hazar Tarihi Tuumlrkler Yahudiler Ruslar Ccedilev D Ahsen Batur 2bs İstanbul
Selenge Yay 2004 s217-218 Taşağıl Goumlk-Tuumlrkler I s92-93 Uydu Yuumlcel age s68 Dinccediler
Koccedil ldquoBulgar Boylarının Orta İdil Boumllgesine Goumlccediluuml ve Novinkovsk Kurganlarırdquo Karadeniz
Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S27 Ankara KaraM Yay Guumlz2010 s38 A Stratos
Byzantine Empire in the Seventh Century IV Amsterdam yy 1978 s98 Zeki Velidicirc Togan
Umumi Tuumlrk Tarihine Giriş 3bs İstanbul Enderun Yay 1981 s155 LN Gumileumlv Eski
Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 1999 s258-259 Osman Karatay ldquoKuber
Hanrsquoın Goumlccediluuml ve Tuumlrk İsimli Sırp Krallarırdquo Bilig 18 Ankara Ahmet Yesevi Uumlniversitesine Yardım
Vakfı 2001 s34-35 İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul
Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay C3 SX Ccedilorum KaraM Yay Yaz
2006 s1-24 Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz
Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s36 Koccedil agm
s38 87
Bulgar hakanları listesinde Kourrsquot Kourt Ccedilince transkripsiyonuyla Trsquou-ko-drsquoo-klakgt duo-
klogtDoulo Bizans kayıtlarında Kobratos Kuvratos adıyla zikredilmiştir Detaylı bilgi iccedilin bkz
Kafesoğlu agm s 202-203 V Beşevliyev Die Protobulgarischen İnschriften Berlin 1963
s318 Beşevliyev ldquoProto-Bulgarların Dinirdquo Belleten S34 Ankara TTK 1945 s 247-250 ve 252 88
Andras Rona-Tas ldquoKubrat Hanrsquoın Buumlyuumlk Bulgar Devletirdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel-
Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s625 Kara agm s156
Osman Karatay ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Tarihinin Ana Hatları ndashAltın Orda Oumlncesi Doumlnemrdquo Karadeniz
Araştırmaları S3 Ccedilorum KaraM Yay Guumlz 2004 s26 Koccedil agm s38 89
Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s 203 90
Genellikle kısaca Bayan adıyla zikredilir
25
ikinci kardeş Don Nehrirsquoni geccedilerek buumlyuumlk kardeşinin karşısına yerleşti Doumlrduumlncuuml ve beşinci
kardeşler İster Nehrirsquoni ya da Tunarsquoyı geccediltiler ve onlardan biri Pannonyarsquoya Avarlara
[Avarlarrsquoa] gitti ve Avar Hakanırsquonın hacirckimiyetine girdi ve kuvvetleriyle orada kaldı diğeri
ise Ravennarsquoda Pentapolisrsquoe yerleşti ve Hıristiyan Kralırsquonın hacirckimiyetini tanıdı Sonra
Asparuh adındaki beşinci kardeş Dnyeper [Dinyeper] ve Dnyesteri [Dinyesterrsquoi] geccedilerek
Olgarsquoyı (bu nehirler Tunarsquodan daha kuzeydedirler) istila etti Tuna ve bu nehirler arasına
burayı tehlikesiz ve her taraftan aşılması guumlccedil olarak bilip yerleşti Zira burası oumlnden bataklık
diğer taraflardan ise nehirlerle ccedilevrili idi ve bundan dolayı ayrılarak zayıflayan halk iccedilin
duumlşmanlara karşı buumlyuumlk emniyet sağlıyordu
Onların beş parccedilaya ayrılmaları ve bu zayıflamadan dolayı oumlnceleri Sarmatya olan
Berdziliya uumllkesinin iccedilerisinden ccedilıkan buumlyuumlk Hazar kabilesi Kaspiy Denizirsquone (Hazar
Denizi) [Kaspiy Denizi (Hazar Denizi)rsquone] kadar buumltuumln uumllkeye hacirckim oldu ve ilk
Bulgaryarsquonın huumlkuumlmdarı buumlyuumlk kardeş Batbayanı [Batbayanrsquoı] kendi tebaası yaptı ve o
guumlnden beri ondan haraccedil alıyorhelliprdquo93
Oumlzetlersek parccedilalanan Bulgar Devletirsquonin kurucusu Kubratrsquoın buumlyuumlk oğlu
Bayan idaresindeki bir kısım halkı94
eski topraklarında (Kuban Nehri ve Azak Denizi
arasında) Hazarlarrsquoa tacircbi olurken oumlnemli miktardaki iki kısmı da farklı coğrafyalara
gitmişlerdir95
Bunlardan Otuz-Ogurlar İdil ile Kama (Ccedilolman) nehirlerinin birleştiği
sahaya giderek buranın yerli halkı Fin-Ugorlarrsquoı (Ccedileremis Mordva Zuryen Votyak
kavimleri vb96) ve oumlteki Tuumlrk topluluklarını idarelerine almışlardır
97 İkinci oğul
Kotrag kuzeye ccedilekilerek Guumlmuumlş (Kumis) Bulgar98
da denilen Dış Bulgarları99
(İdil
91
Vatanı olan Kuban Nehri ve Azak Denizi arasındaki topraklarda Hazarlarrsquoa tacircbi olmuştur Bkz
Erdoğan Merccedilil Muumlsluumlman Tuumlrk Devletleri Tarihi Ankara TTK 2000 s13 92
İdilİtil Bulgar Devletirsquonin temelini kurmuştur Bkz Emel Esin ldquoTuumlrk Tarihi Işığında Bulgaristanrdquo
Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S187 YXVI İstanbul TKAE Mayıs 1978 s402 93
Theophanesrsquoin bu kaydının neredeyse aynısı başka bir Bizans yazarı Nikephorosrsquoun kısa tarihinde
de bulunmaktadır Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul
SelengeYay 2006 s56-57 A P Smirnov Voljskie Bulgarı Trudı GİM Vıp XIX Moskova 1951
s9-10 Koccedil agm s39 94Merccedilil age s13
95 Nesimi Yazıcı ldquoİdil (Volga) Bulgar Hanlığında İslamiyetrdquo Genel Tuumlrk Tarihi II Ankara Yeni
Tuumlrkiye Yay 2002 s671 Kara agm s156 96
Kara agm s156 97
Merccedilil age s13-14 98
Karatay ldquoDoğu Avrupa s44 99
Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s203
26
Bulgarlarını)rsquonın uumlccediluumlncuuml oğul Asparukh (Asparuh) da Tuna Eski Bulgar Devletirsquonin
kurucusu (669-681) olmuşlardır100
Arkeolojik bulgulara goumlre Orta İdilrsquoe ulaşan Hazar boyları (Hazarlarrsquoa itaat
eden Bulgar boyları) Kama ağzına kadar İdilrsquoin her iki yakasına yerleşmişlerdir101
İdil Bulgar Devletirsquoni meydana getiren etnik unsurlar Eskil boyu haricinde daha oumlnce
Hazar Kağanlığı buumlnyesinde yer alan Tuumlrklerrsquodi İşte Hazarlarrsquoın baskısı altındaki
Bulgar goumlccedilebelerinin bir kısmı VII yuumlzyılın uumlccediluumlncuuml ccedileyreğinden geccedil olmamak uumlzere
Azakrsquoın yanındaki bozkırlardan Orta İdil Boumllgesirsquone doğru hareket etmeye
başlamışlardır102
Bu Tuumlrk boylarından Bulgarlar Bersulalar Eskiller Suvarlar ve
Barancarlar X yuumlzyılın başında Orta İdil Boumllgesirsquonde Bulgar boylar
konfederasyonunu meydana getirmişlerdir103
İlk Muumlsluumlman olan Tuumlrk devleti İdil boyunda yaşayan Kama veya Ccedilulman
adı ile de anılan Tuumlrklerrsquoin kurmuş oldukları Bulgar Devletirsquodir Bulgar
Tuumlrklerirsquonin İdil boyuna yerleşen kolu 920rsquolerde İslacircm dinini kabul etmişlerdir
Boumlylece onlar Doğu Avruparsquoda Tuumlrk-İslacircm kuumlltuumlruumlnuumln temsilcileri olmuşlardır104
Aynı zamanda Muumlsluumlman olmayan komşu Tuumlrklerrsquole de savaşmışlardır Mesela
Başkurtlar o sırada Hıristiyan olacakken Bulgarlar bunu engellemişlerdir İdil
Bulgarlarırsquonın devletleri Tuna Bulgarları gibi guumlccedilluuml olmasa da Muumlsluumlman olmaları
milliyetlerini korumayı başarmalarını sağlamıştır İslacircm memleketleriyle ve Ruslarrsquola
dostacircne muumlnacircsebetler kurmuşlar iyi ticaret ilişkileri sayesinde zengin olmuşlardır
İdil Bulgarları 965rsquoe kadar Hazarlarrsquoa tacircbi olmuş o tarihten 1237rsquoye kadar
bağımsız yaşamış ve o tarihten sonra da Altın Ordursquoya bağlı kalmışlardır Hanlığa
1400rsquolerde Timur son vererek Bulgar topraklarını kendi devletinin sınırlarına
100
Esin agm s402 101
Koccedil agm s40 İstvaacuten Zimonyi The Origins Of The Volga Bulgars Szeged yy 1990 p92-
93 102
Ş F Muhamedyarov Osnovnıe Etapı Proishojdeniya i Etniccedileskoy İstorii Tatarskoy
Narodnosti Moskova yy 1968 s8 İ R Tagirov İdil Bulgarları ccedilev İlyas Kamalov Avrasya
Fatihi Tatarlar Haz İlyas Kamalov İstanbul Kaknuumls Yayınları 2007 s38-39 Koccedil agm s40 103
Koccedil agm s40 F Ş Huzin Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya (X ndash Naccedilalo XIII
Vekov) İzdatelstvo Fest Kazan 1997 s45 Koccedil agm s40 104
Kurat age s115 Kafesoğlu Tuumlrk- İslacircm s208 Uydu Yuumlcel age s73
27
katmıştır Buguumlnkuuml Kazan Tuumlrkleri İdil Bulgarları ile Kıpccedilaklarrsquoın torunlarıdırlar
kendilerine ldquoTatarrdquo denmektedir
Hazarlarrsquoın baskısı ile yerlerinden ayrılan Tuna Bulgarlarırsquonı 584 yılında
Attilarsquonın oğlu İrnekrsquoin torunlarından Kurt Han Macar Ovasırsquona getirmiştir Daha
sonra buguumlnkuuml Bulgaristanrsquoa inip devletlerini kurmuşlardır Avruparsquoda Bizans ve
Enduumlluumlsrsquoten sonra kurulan uumlccediluumlncuuml buumlyuumlk devlet olmuşlardır Balkanlarrsquoa yayıldıkccedila
Slavlarrsquola iccedil iccedile yaşamaya başlamışlar Tuumlrk nuumlfusun azlığı ve Bizans baskısı
neticesinde 864 yılında Hristiyanlığı kabul etmişlerdir Boumlylece zaman iccedilerisinde
Slavlaşarak Tuumlrkluumlklerini kaybetmişlerdir Tuna Bulgarlarırsquonın bağımsızlığına
1018rsquode Bizans Devleti tarafından son verilmiştir
Sekiz boy ve kırk obadan oluşan Peccedilenekler On Oklarrsquoın Tu-lu boyuna105
mensucircp idiler Peccedilenekler Issık Goumll ve Balkaş Goumlluuml civarında Hazar Hakanlığırsquona
bağlı olarak yaşarlarken Karluklar tarafından yerlerinden ccedilıkartılmış (766 yılı ve
daha sonraları106
) sırasıyla Aral Goumlluuml Hazar Denizi ve İdil kıyılarında bulunmuşlar
sonra Don kıyılarına daha sonra da Prutrsquou aşarak Karpatlarrsquoa ulaşmışlardır AN
Kuratrsquoa goumlre Peccedilenekler Ural Nehri ile Karpat Dağları arasında devlet
kuramamakla birlikte Doğu Avruparsquonın en guumlccedilluuml kabileler birliğini
oluşturmuşlardır107
N Khoniatesrsquoin ldquoHistoriardquo sında ldquoPeccedilenek kabileler birliğirdquonden
bahsedilir Bizans İmparatoru Ioannesrsquoin Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe
goumlnderdiği dil bilen elccedililer vasıtasıyla her biri kendi başkanlarına bağlı ccedilok sayıda
kabileden oluşan Peccedileneklerden hiccedil değilse birkaccedilını kendi tarafına ccedilekmeye
ccedilalışmıştır108
Aşağı Dinyester ve Tuna boylarına gelerek Doğu ve Balkan
Slavlarırsquonın sınır irtibatlarını kesmişlerdir Slavlarrsquoın Karadeniz sahiline inme
ccedilabalarının oumlnuumlnde acircdeta set oluşturmuşlardır109
Defalarca Tunarsquoyı aşıp Bizans
şehirlerini yağmalayarak Marmara kıyılarına kadar gelmişlerdir Kaynaklarda
105
Faruk Suumlmer Oğuzlar 5bs İstanbul TDAV 1999 s59 106
Ae 107
Akdes Nimet Kurat ldquoDoğu Avrupa Tuumlrk Devletlerirdquo Tuumlrk Duumlnyası El Kitabı S45 Ankara
Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araş Ens Yay 1976 s746 108
Niketas Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK 1995 s9 109
Kurat agm s746
28
ldquoPeccedilenekler ilk defa olarak 915 de [915rsquote] Rus sahasına girdiler110
rdquodenilmektedir
Peccedilenekler buraya Greklerrsquoin (Bizansrsquoın) Bulgar Kralı Simeon (Symeon)rsquoa karşı
yardım talebi uumlzerine gelmişlerdir Rus yıllıklarında aynı yıl Greklerrsquoin
Peccedileneklerrsquoden yardım istemek iccedilin elccedili goumlnderdikleri Peccedilenekler gelince de birlikte
Bulgarlarrsquoın uumlzerine gittikleri kendi aralarında kavga ettiklerini goumlruumlnce de
topraklarına geri doumlnduumlkleri kaydedilmiştir ldquoYalnızca Peccedilenekler IX Yuumlzyıl sonu ile
X Yuumlzyıl başlarında şimdiki Guumlney Rusya bozkırlarına saf Tuumlrk unsurları
getirmişlerdirrdquo111
Bulgar Devletirsquonin dağılmaya yuumlz tutması ile Tuna civarına
ilerlemişlerdir XI yuumlzyılın ortalarına kadar Ruslarrsquola muumlcadeleleri ve tazyik
nedeniyle goumlccedil ederek Dinyeper havalisine yayılmışlardır112
Peccedilenekler daha sonra
ırkdaşları Kumanlarrsquoın da yardımı ile Bizans tarafından dağıtılmış ve zaman
iccedilerisinde erimişlerdir
Tuumlrklerrsquoin en doğuda Manccediluryarsquodaki boyu olan KumanKıpccedilaklar Doğu
Avruparsquoda devlet kuran bir diğer Tuumlrk boyudur Batı Goumlktuumlrk topluluklarındandırlar
Kumanlar Sibirya ovasında yaşarken 1017rsquolerde Orta Asyarsquoya 1030rsquolarda Aral
Goumlluumlrsquonuumln kuzeyine 1050rsquolerde de Yayık ve İdil Irmaklarını aşarak Doğu Avruparsquoya
gelmişler ve kendilerinden oumlnce gelen dağınık Tuumlrk kavimlerini de idacircreleri altına
alarak Hazarrsquodan Balkanlarrsquoa kadar uzanan bir devlet kurmuşlardır Arap
kaynaklarında Karadenizrsquoin kuzeyindeki geniş duumlzluumlğe ldquoDeşt-i Kıpccedilakrdquo yani
ldquoKıpccedilak Bozkırırdquo denmiştir Kıpccedilaklar başta Rus Ukrayna Bulgar Macar Romen
milletleri olmak uumlzere buumltuumln Avruparsquodaki milletlerin uumlzerine kuumlltuumlrlerinin derin
izlerini bırakmışlardır Batılı kaynaklar Kıpccedilaklarrsquoa Kuman demişlerdir Bu nedenle
KumanKıpccedilak adları birlikte anılmıştır X yuumlzyılın ortalarında İrtiş boylarında
yaşayan bazı Kıpccedilak boyları batıya doğru yer değiştirmişlerdir Kurat bu değişimin
916rsquoda Ccedilinrsquoin kuzeyinde ortaya ccedilıkan Kıtaylarrsquoın faaliyetleriyle
ilişkilendirilebileceği fikrindedir113
110
Kossanyi Bela ldquoXI-XII Nci Asırlarda Uzrsquolar ve Komanrsquoların Tarihine Dair rdquo Tuumlrkccedilersquoye ccedilev
Hacircmit Koşay Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun 1944 s120 Uydu Yuumlcel age s99 111
Bartold Orta Asya s267 112
Bela agm s120 113
Guumllnisa Aynakulova ldquoGregoryen Kıpccedilaklarrsquoa Dairrdquo Belleten LXIX S256 Ankara TTK
Aralık 2005 s826 Kurat age s72
29
KumanlarKıpccedilaklar diğer Tuumlrk boylarından daha kalabalık olmalarına
rağmen kendilerini koruyamamışlardır Bunun iki sebebi vardır Vaktinde Muumlsluumlman
olamamaları ve halkın itirazsız kabul edeceği Oğuz (Mete) Hanrsquodan inme bir
hanedanlarının bulunmayışıdır 1223rsquode Doğu Avrupa hacirckimiyetini Altın Ordursquoya
kaptıran Kıpccedilaklar Ccedilin Hindistan Orta Asya Orta Avrupa Balkanlar Kafkasya
Anadolu Mısır Suriye gibi yerlere dağılmış buralardaki devletlerin youmlnetiminde
ordusunda kuumlltuumlr yapısında oumlnemli hizmetler goumlrmuumlşlerdir Bunların en muumlhimi de
Mısır Memlucircklerirsquodir Buguumln de Kıpccedilaklarrsquoın torunları Tataristan ve Başkurdistanrsquoda
yaşamaktadırlar
30
BİRİNCİ BOumlLUumlM
ELCcedilİ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ MANASI ve TUumlRK
TARİHİNDE AYNI ANLAMDA KULLANILAN KELİMELER
I Elccedili Kelimesinin Anlamı
Soumlzluumlk anlamı olarak elccedili
1Bir devlet tarafından diğerine goumlnderilen ve orada kendi devletini temsil
eden kimse sefir
2 Herhangi bir konuda uzlaşma sağlamak uumlzere karşı tarafa goumlnderilen
kimse aracı
3 Peygamber resul114
ldquoResulrdquo Arapccedila edebicirc metinlerde Allahrsquoın elccedilisi
anlamı dışında115
da kullanılmıştır
4 Bir devleti başka bir devlet katında temsil eden goumlrevli116
ldquoElccedilirdquo kelimesinin İngilizce karşılığı olarak kullanılan ldquoenvoyrdquo un terim
anlamı ldquoikinci dereceden diplomatik ajanrdquo şeklinde tanımlanmıştır Genel anlamı
ise ldquobir goumlrevle goumlnderilen kişirdquo demektir Latince ldquoablegatusrdquo un bir suumlruumlmuuml olarak
ldquoenvoyeacuterdquo kelimesi XVII yuumlzyılda genel kullanım kazanmıştır Yine İngilizce
ldquoAmbassadorrdquo olarak da kullanılmaktadır117
Kısaca bir uumllkedeki elccedililik binasına
dacirchil olan goumlrevliler ile oradaki sistemin baş youmlneticisi diyebileceğimiz ldquobuumlyuumlkelccedilirdquo
yi de iccediline alan bir anlamı ifade etmektedir
W Radlov ldquoAumllci = Elccedilirdquo diye vermiştir ki eski Tuumlrkccedilede ldquoalcialccedilirdquo olarak
da kullanılmıştır W Radlov Teleuumlt Altay Kırgız Osmanlı Tatar Tuumlrk lehccedilelerinde
114
Oumlrnekleriyle Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I Ankara MEB 1995 s817 115
AJ Wensinck ldquoResulrdquo İA IX İstanbul MEB 1964 s692 Emine Uyumaz Tuumlrkiye Selccediluklu
Devletirsquone Gelen ve Giden Elccedililer (XI yuumlzyılın sonu-XIV yuumlzyılın başları) İstanbul Bilge Kuumlltuumlr
Sanat 2011 s11 116
N S Aşukin Politika Soumlzluumlğuuml ccedilev Mazlum Beyhan İstanbul Sosyal Yay 1979 s72 117
A New Survey of Univercal Encyclopaeligdia Britannica pub William Benton vol8 Chicago
London Toronto yy 1768 p629-630
31
de bu şekilde geccediltiğini belirtmiştir Genelde ldquogoumlnderilenrdquo manasınadır Kandan aumllci
keldi Handan Huumlkuumlmdardan elccedili geldi118
W Chas ve Jr Freemanrsquoa goumlre buumlyuumlkelccedili ldquoKendi devletinin yerleşik bir
temsilcisi olarak yabancı bir devlet veya uluslararası organizasyona aracılık eden
genellikle ldquoOlağanuumlstuuml ve Tam Yetkili Temsilcirdquo statuumlsuumlnuuml taşıyan ve bir elccedili
tarafından kendisine yardım edilen en yuumlksek makamdaki diplomatik goumlrevli 119
rdquodir
G Evans amp J Newnhamrsquoın buumlyuumlkelccedili tanımı ldquoEgemen bir devletin
genellikle bir başka devlette ikamet eden diplomatik temsilcisi veya muumlmessili
Uluslararası ilişkiler nasıl devletlerarasındaki iletişim sisteminin ifadesi anlamına
geliyorsa buumlyuumlkelccedililik fikri de onun bu sistemi muumlmkuumln kılan en temel aracıdırrdquo120
şeklindedir
AE Dağrsquoa goumlre ise ldquoGoumlrevli bulunduğu yabancı uumllke nezdinde kendi devlet
başkanını temsil eden en uumlst duumlzey diplomatrdquotır İki uumllke arasındaki ilişkileri
emrindeki elccedililik personeli ile yuumlruumltuumlr 121
Oumlzel anlamda elccedili sadece bir huumlkuumlmete veya uluslararası organizasyona
değil sık sık sorun olan konulara da aracılık eden belirli bir portfoumlyuuml olmayan
kişidir122
Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuumlrdquonde kısaca ldquooumlzel elccedilirdquo diye
belirtilen kişiler oumlzel bir goumlrevle goumlrevlendirilip goumlrevi yerine getirmesiyle elccedililik
goumlrevi sona eren elccedililerdir Oumlzellikle kriz doumlnemlerinde uumllkeler arasında oumlnemli
fonksiyonları olan oumlzel elccedililer uumllkelerin kendilerini veya uyguladıkları politikayı
daha iyi anlatmak iccedilin sık başvurdukları yollardan biridir123
M Nowruzirsquoye goumlre
118
Wilhelm Radlov Versuch Eines Woumlrterbuches Der Tuumlrk-Dialecte I Gravenhage Mouton amp
Co ` s 1960 s828-829 119
W Chas-Jr Freeman The Diplomatrsquos Dictionary Washington DC United States Institute of
Peace Press 1997 p13 120
Graham Evans amp Jeffrey Newnham Uluslararası İlişkiler Soumlzluumlğuuml ccedilev H Ahsen Utku İstanbul
Goumlkkubbe 2007 s111 121
Ahmet Emin Dağ Uluslararası İlişkiler Diplomasi Soumlzluumlğuuml İstanbul Anka Yay 2004 s28 122
Chas-Freeman age s13 123
Dağ age s29
32
oumlzel elccedili ldquoHiccedilbir uumllkeye atanmaz fakat herhangi bir zamanda ve herhangi bir yerde
uumllkesini temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilebilirrdquo124
ldquoYetkili elccedilirdquo tabiri temsil ettiği devlet adına anlaşma imzalamaya yetkisi
olan elccedililer iccedilin kullanılmaktadır125
ldquoTanınmış elccedilirdquo ise guumlven mektubu verilmiş elccedili126
demektir
Elccedililik goumlrevinin Tuumlrk tarihine yansıması ccedileşitli Tuumlrk boylarında kendini
goumlstermiştir Mesela ldquoTuumlrkler devletlerarasında gidip gelen Kağan elccedililerine
bizimki gibi ldquoElccedilirdquo derlerdi Adi ldquoHabercirdquo ve casuslara Koumlruumlg tıl tıgrak Aileler
arasında haber goumltuumlruumlp getirenlere Yazıgccedilı Halka huumlkuumlmdarın habelerini
[haberlerini] bildiren tellallara da ldquoOkccedilırdquo adını verirlerdi Sarayda bir de ldquoTartıgccedilırdquo
denen davetccedilirsquoler [davetccedililer] vardırdquo127
780 yılından sonraki Uygurlarrsquoa işaret eden ldquoaltı beyin halkırdquo veya ldquoaltı
kabileden teşekkuumll eden halkrdquo ın beyleri ve ldquoalcirdquosi El-tu-gan-tutuk idi Uygurlarrsquoda
ldquoalcirdquo kelimesi ldquoelccedilirdquo ve ldquotemsilcirdquo anlamı taşımaktaydı128
ldquoEski Uygur Tuumlrkccedilesi
Soumlzluumlğuumlrdquonde ldquoaumllrdquo=il ldquoaumllccedilirdquo 1 ilccedili129
olarak goumlsterilmiş olup ldquoilrdquoin aynı zamanda
ldquoşehzadelere verilen bir unvan130
rdquo olduğu belirtilmiştir Eski Uygurlarrsquoda ldquoElccedili
sefirrdquo anlamınındaki ldquoilccedilirdquo kelimesi ldquoilccedili bilgaumllaumlr131
rdquo şekliyle ldquodiplomatlarrdquo
manasını taşımıştır ldquoİl aumlbirdquo ldquohuumlkuumlmet konağırdquo ldquoilig kanrdquo ldquokral padişahrdquoldquoilig baumlgrdquo
ldquoşehade kralrdquo ldquoilkuumlnrdquo ldquohal millet bodunrdquo ldquoil oumlrginrdquo ldquosarayrdquo ldquoiltaumlbaumlrrdquo ldquohuumlkuumlmdara
bağlı yuumlksek devlet memuru ruumltbesirdquo şeklinde Uygur tabirlerinde de kullanılmıştır132
124
Mehdi Nowruzi A Dictionary of Political Terms Second Edition Iran Ney Publishing House
1379 p13 125
Dağ age s29 126
Ae s28 127
Bahaeddin Oumlgel Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuumln Gelişme Ccedilağları II İstanbul MEB 1971 s107 128
LN Gumileumlv Eski Tuumlrkler ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2007 s513 129
Ahmet Caferoğlu Uygur Tuumlrkccedilesi Soumlzluumlğuuml Ankara TDK1968 s70 130
Ae s91 131
Ae s92 132
Ae s92-93
33
RG Kuzeyev Başkurtlarrsquoın boy-kabile teşkilatı hakkında bilgi verirken
kuzeydoğu Başkurtlarırsquonın ldquoboyrdquo iccedilin ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnuuml kullanmayı tercih ettiklerini
ancak bundan daha geniş bir anlamı olan ldquoilrdquo teriminin ldquokabilerdquo ve ldquouumllkerdquo iccedilin de
kullanılabileceğini belirtmiştir133
Aşağı Belı Başkurtlarırsquondan Gere boyunun yerleştiği Belı Nehri Boumllgesi ldquoİl-
Gererdquo yani ldquoGere yurdurdquo olarak adlandırılmıştır134
Peccedileneklerrsquole etnik akrabalığı birccedilok verilerle teyit edilen Deşt-i Kıpccedilakrsquota
Kıpccedilaklarla hem muumlttefik hem rakip boy olan KanglılarKanlılar arasında oumlnderlerine
ldquoil başırdquo tabiri kullanılmakta idi135
II Elccedili Kelimesinin Etimolojisi
Elccedili kelimesinin etimolojisini oluşturan ldquoel ya da ilrdquo kelimesinin ne anlamı
ifade ettiği ile ilgili farklı goumlruumlşler mevcuttur Kapalı bir ldquoerdquo sesi ile soumlylenen ldquoelrdquo
kelimesi eski Tuumlrk lehccedilelerinden beri guumlnuumlmuumlze dek yaşayan en eski Tuumlrkccedile
kelimelerden biridir Ancak buguumln eski Tuumlrkccedilede kullanılan anlamı yanında
ldquoyabancı el başkasırdquo manasına da gelmektedir
LN Gumileumlvrsquoun verdiği bilgiye goumlre SY Malov W Radlov Melioranski
VV Barthold V Thomsen ve Hirth ldquo elrdquo kelimesinin ldquokabile birliğirdquo ve ldquodevlet
halkrdquo anlamlarını taşıdığı fikrinde olmuşlardır Bernctam ise ldquoaristokrat yapının ve
geleneksel kabile teşkilacirctının şekillendirdiği farklı kabilelerin aristokrat sınıfının
birleşimirdquo şeklinde ifade etmiştir Ayrıca ldquodevlet teşkilacirctı halk milletrdquo anlamlarında
da kullanılan bu kelimenin tarihte ldquoTuumlrkrdquo tanımlaması iccedilin de kullanıldığını
belirtmiştir136
133
RGKuzeyev İtil-Ural Tuumlrkleri ccedilev Arif Acaloğlu İstanbul Selenge Yay 2007 s70 134
Ae s363-364 135
Ae s365
34
LN Gumileumlv SPTolstovrsquoun ldquoel ldquo kelimesine ldquodevletrdquo manasını vermesini
politik anlamda doğru fakat mahalli anlamda yanlış kabul etmektedir 137
ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoilrdquo kelimesi ldquomemleket uumllke devletrdquo anlamında
kullanılmıştır Fakat aynı eserin bazı yerlerinde ldquodevletrdquo kelimesinin kullanıldığı da
goumlruumlluumlr138
- ldquoBu saklık bile koumlr ilin başladı kutı kuumlnde arttı oumlruuml yokladı Bak boumlyle
tedbir ile memleketini idare etti saadeti guumlnden guumlne arttırdquo
- ldquoBu saklık odugluk bu il işinge toumlzuuml asgı boldı uzun yaşınga Devlet
işindeki bu tedbir ve uyanıklık devletin uzun muumlddet devamı iccedilin daima faydalı
olmuşturrdquo
- ldquoİlig saklıkı kıldı ilke asıg bu asgı bile boldı ilde tatıg Huumlkuumlmdarın ihtiyatlı
olması memlekete fayda getirir bu fayda ile memlekette huzur temin edilirrdquo
-ldquoİlin itti tuumlzdi bayudı bodun Memleketi tanzim etti halkı zenginleştirdquo
- ldquoDua arttı ilde koumlr edguuml atı Memlekette ona dua eden ccediloğaldı nacircm
kazandırdquo
- ldquoOumlkuumlş il tutayın tise ay ilig uumlccedil iş kılgu oumltruuml yetilse elig Ey huumlkuumlmdar birccedilok
memleketi elde etmek istersen şu uumlccedil işi yaprdquo
D Karakurt ldquoEl Yurt vatan demektir İl (Elİl) Şehir vilayet demektir139
rdquodiyerek ldquoelrdquo ve ldquoilrdquo kelimelerini farklı anlamlardaymış gibi goumlstermiştir ldquoYurt
vatan devletrdquo anlamında kullanılan ldquoelrdquo ldquoilrdquo kullanımıyla da bilinmektedir Buguumln
ldquoşehir vilayetrdquo anlamında kullanılan ldquoilrdquo kelimesi de bunun bir yansımasıdır Keza
ldquoBir boumllgenin youmlnetimini elde bulunduranrdquo anlamındaki ldquoel beyi140
rdquo de boumlyledir
136
Gumileumlv age s134 137
Ae s136 138
Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s58
58 59 59 60 223 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs
Ankara TTK 2003 s42 42 42 42 43 156 Beyitler 438 440 448 449 459 2068 139
Deniz Karakurt ldquoTuumlrk Soumlylence Soumlzluumlğuuml Accedilıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Soumlzluumlğuumlrdquo (Ccedilevrimiccedili)
http uploadwikipediaorgwikipediatr000TurkSoylenceSozlugupdf 20 Nisan 2012 140
Muumljgacircn Uumlccediler ldquoFolklorumuzda El (İl)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm
Bakanlığı Yay Şubat1981 s50
35
ldquoYurt uumllke vatanrdquo anlamında kullanıldığında ldquobizim ellerrdquo ldquogurbet ellerrdquo
ldquoyad ellerrdquo şeklinde ifadesini bulmaktadır Uzun zaman uzak diyarlarda kalanlar iccedilin
kullanılan ldquoYemen ellerinde Veysel Karanicircrdquo deyimindeki ldquoelrdquo soumlzcuumlğuuml de bu
anlamdadır141
Yenisey Uyuġ Tarlaġ Yazıtırsquonda ldquoelrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimeleriyle ilgili şu
cuumlmleler yer almıştır ldquo atım El Tugan tutuk ben tengri elimke elccedilisi ertimhelliprdquo (adım
El Tugan tutuk ben ilacirchi elimin elccedilisi idimhellip)142
Eski Tuumlrk yazıtlarında ldquodevletrdquo anlamını ifade eden ldquoilelrdquo terimi asırlardır bu
ilk manasını muhafaza etmiştir Bunun yanında terimin anlamıyla ilgili ccedileşitli
goumlruumlşler bulunmaktadır Ebulgazi Bahadır Han ldquoilrdquoin uruklardan kurulduğunu dile
getirmiştir143
K Brockelmann ldquoegemenlik devlet halkrdquo anlamındaki ldquohersschaft
reich volkrdquo kelimeleriyle ifade etmiştir Av Gabain de ldquoilrdquoi ldquouumllke imparatorlukrdquo
anlamındaki ldquoreichrdquo ve ldquoiktidar veya huumlkuumlmetrdquo anlamındaki ldquohersschaftrdquo
kelimeleriyle accedilıklamıştır144
Ancak buguumln ldquoilrdquo ldquoyabancı yadrdquo anlamını ifade eden
ldquoelrdquo kelimesi ile aynı anlamı taşımamaktadır145
ldquoİlrdquo terimi ldquohalkrdquo anlamındaki ldquokuumlnguumlnrdquo ile birlikte kullanıldığında ldquohalk
memleketrdquo anlamını yuumlklenmiştir
İlguumlnuuml var başına şah turur
Benim dahi halimden agacirch turur146
Elccedili kelimesi iccedilin Tuumlrkiyersquodeki halk ağızlarında tespit edilen kelimeler
ldquodeğme kebiccedili ve sayıl 147rdquodır ldquoKebiccedilirdquo Elccedili kelimesinin (Karaccedilay Tokat)148
141
Tuumlrkccedile Soumlzluumlk I İstanbul TDK1992 s448 142
Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları III s31 Abduumllkadir İnan ldquoEski Tuumlrklerde ve
Folklorda ldquoAntrdquordquo Makaleler ve İncelemeler Ankara TTK 1968 s634 143
İnan ay s635 144
Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara 1988 s78 145
İnan agm s636 146
Tanıklariyle Tarama Soumlzluumlğuuml II Ankara TDK 1965 s528 İnan ay s636 147
Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi V Ankara TTK 1957 s125
36
youmlresinde kullanıldığı kaydedilmiştir ldquoŞefaatccedili yardımcırdquo anlamındaki
ldquoyalvaccedilrdquo kelimesinin de ElbistanKahramanmaraşrsquota kullanıldığı
belirlenmiştir149 ldquoHabercirdquo manacircsındaki ldquosavcırdquo kelimesinin ise Ordursquoda
kullanıldığı kayıtlıdır150
Mitolojide ldquosavacırdquo kelimesi ldquopeygamber Tanrırsquonın elccedilisi habercisi kitap
getirmemiş peygamber nebirdquo anlamına gelip ahilikte hemen her peygamber bir
mesleğin piri kabul edilmiştir151
ldquoYalvaccedilrdquo Yalvamak fiilinden gelir Yakarmak haber vermek anlamlarını
taşır152
Resul peygamber Tanrırsquonın habercisi kitap getirmiş olan elccedili ile eş
anlamlıdır153
ldquoYalvamakrdquo fiili ise ldquoyalvarmakrdquo fiili ile aynı koumlkten gelir ldquoRisalet etmek
peygamberlik etmek Tanrırsquodan haber getirmekrdquo manacircsındadır154
Yazıtlarda ldquoilrdquo soumlzuumlnuumln ldquokağanrdquodan oumlnce gelmesi eski Tuumlrklerrsquoin devlete
verdiği oumlnemin bir işaretidir ldquoilrdquo kelimesi Tuumlrk tarihi suumlrecinde birccedilok farklı
anlamda da kullanılmıştır Ccedilincersquoden Tuumlrkccedilersquoye pek ccedilok kitap tercuumlme eden eski
Tuumlrkler Ccedilincersquodeki ldquokuoguordquo şeklinde telaffuz edilen karakterin tam karşılığı olarak
ldquoilrdquo kelimesini kullanmışlardır Ccedilince ldquoguordquo kelimesi sınırları milleti ve huumlkuumlmdarı
olan bir toprak parccedilasını tanımlıyordu Eski Tuumlrklerrsquoin ldquoilrdquo kelimesi de tam olarak bu
anlamı vermekte idi Arapccedilarsquodaki ldquodevletrdquo soumlzuuml de buguumlnkuuml bizim kullandığımız
anlamı değil eski Tuumlrklerrsquode olduğu gibi Tanrı tarafından verilen iyi talih ve şansa
işaret ediyordu Nitekim eski Tuumlrklerrsquode ilin Tanrı tarafından verildiği duumlşuumlncesi
hacirckimdi155
148
Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi II Cumhuriyet Matbaası İstanbul TDK1941
s863 149
Tuumlrkiyersquode Halk Ağzından Soumlz Derleme Dergisi III Ankara TTK 1942 s1468 150
Tuumlrkiyersquodehellip III s1994 151
Karakurt age s110 152
Ae s231 153
Ae s230 154
Ae s231 155
Oumlgel age s48-50
37
İlk kez 697 tarihli Ccediloyr Yazıtırsquonda ldquoelterişilterişrdquo unvanında goumlruumllen ldquoelilrdquo
kelimesi runik harfli diğer eski Tuumlrk yazıtlarında da elle-ille- elsire- ilsire- elsiret-
ilsiret- elligilligeligilig şeklinde kullanılmıştır ldquoilrdquo kelimesini İngilizce ldquokrallık
uumllkerdquo anlamındaki ldquorealmrdquo ile bağdaştıran SG Clausonrsquoa goumlre anlamı ldquobağımsız bir
youmlneticinin oluşturup idare ettiği siyasicirc bir birim156
rdquodir ldquoBarışrdquo ve ldquokonfederasyonrdquo
olmak uumlzere iki anlamı olduğu duumlşuumlncesindeki G Doerfer ise ldquokonfederafif siyasal
teşekkuumll anlamını barış ve uyum iccedilinde yaşayan boyların bir araya gelmesiyle
ilişkilendirir157
rdquo Erdalrsquoa goumlre eski Tuumlrkccedilersquode biri İtil Bulgarcasırsquonda ldquoielrdquo ve
Ccediluvaşccedilarsquoda ldquoyalrdquo ldquokoumlyrdquo olarak bulunan ldquoboy kabile boumllgerdquo anlamındaki ldquoelrdquo diğeri
Karahanlı dilindeki ldquoiki bey arasındaki barışrdquo anlamında kullanılmış olan ldquoelrdquo olmak
uumlzere iki homonim soumlz konusudur158
I Zimonyi ldquoegemen devlet buumlyuumlk devlet
devlet imparatorlukrdquo anlamını taşıdığı fikrindedir159
TTekin ldquouumllke devletrdquoe ek
olarak ldquohalkrdquo anlamını da verirken diğer bilim adamları bu anlamın XI yuumlzyıldan
sonra geliştiği goumlruumlşuumlndedirler160
XI yy dil yadigacircrlarından ldquoDivanuuml Lugat-İt-Tuumlrkrdquo te ve eski Kıpccedilak
soumlzluumlklerinde iki ayrı ldquoelrdquo maddesi bulunduğu gibi Başkurt dilinde de ldquoilrdquo olarak
zikredilen ayrı ayrı maddeler bulunmaktadır ldquoBaşkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacuterdquo den
verilen bilgiye goumlre ldquoilrdquo kelimesinin anlamları ldquo1 Belli bir sınırı halkı ve youmlnetimi
olan devlet 2 (veya tıvgan il) Bir kimsenin doğup buumlyuumlduumlğuuml yaşadığı yer vatan 3
Halk 4 (ağızlarda) Koumly 5 Bal arıları topluluğu bir araya gelmiş organize olmuş
halk 6 Barış olarak sıralanabilir Ayrıca kelime ccedileşitli deyim ve ibarelerde şoumlyledir
ldquoSit ilrdquo ldquoyabancı devlet yabancı yer yad elrdquo ldquoil agacirchırdquo ldquoyuumlksek ruumltbeli nuumlfuzlu
kimserdquo ldquoil azamattarırdquo ldquouumllkede akıllı oluşu iyi bir meslekte bulunuşu cesareti ile uumln
156
Hatice Şirin User ldquoEski Tuumlrkccedileden Başkurtccedilaya Kent Konut İkamet Nomenclaturası
Uumlzerine Notlarrdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s301 157
User age s301 Gerhard Doerfer Tuumlrkische und mongolische Elemente im Neupersischen
Wiesbaden Franz Steiner Verlag TMEN II 653 158
User age s301-302 M Erdal ldquoDie Tuumlrkisch-mongolischen titel Elxan und Elčirdquo Altaic
Berolinensia The Concept of Sovereignty in the Altaic World PIAC 34th Meeting Wiesbaden ty
p81-99 159
User age s302 Istvaacuten Zimonyi ldquoBodun und El im Fruumlhmittelalterrdquo Acta Orientalia
Academiae Scientiarum Hung vol 56 (1) 57-59 160
User age s302 Talat Tekin Orhon Yazıtları Ankara TDK 1988 s133
38
yapmış kimselerrdquo ldquoil avızırdquo ldquohalkın konuşma dilirdquo ldquoil ayağı hil bulıvrdquo ldquo(karanlık
ccediloumlkuumlp insanlar uykuya daldıktan sonra) sessizlik huumlkuumlm suumlrmesirdquo ldquoil gariberdquo
ldquomemleketinden ayrılıp uzakta yaşayan kimserdquo ldquoil karttarırdquo ldquogoumlrmuumlş geccedilirmiş
insanların huumlrmetini kazanmış akıllı ihtiyarlar aksakallarrdquo ldquoilden sıkkanrdquo ldquoyoldan
ccedilıkmışrdquo ldquoil oumlstoumlrdquo ldquohalk iccedili halk arasırdquo161
ldquohellipTuumlrk bodun illeduumlk ilin ıccedilgını ıdmışrdquo cuumlmlesiyle Kuumll Tigin ve Bilge Kagan
Yazıtlarırsquonda Ccedilin milletinin aldatıcılığını kullanarak bey ile halkın arasını accedilması
nedeniyle Tuumlrk milletinin uumllkesinin elinden ccedilıktığı ifade edilmiştir162
Yine Kuumll Tigin
Yazıtırsquonda Bumin ve İstemirsquonin kağan olduktan sonra Tuumlrk milletinin uumllkesini
toumlresini idare ettikleri duumlzenledikleri ldquohellipTuumlrk bodunung ilin toumlruumlsin tuta birmiş iti
birmişrdquo soumlzleriyle yer almıştır163
Yazıtlarda ldquoİlsiremiş kagansıramış bodunıghelliprdquo yani ldquoilsizleşmiş
kağansızlaşmış halkhelliprdquo ifadesiyle başlayan cuumlmlede de ldquoilrdquo soumlzcuumlğuumlnden tuumlremiş bir
kelime goumlze ccedilarpmaktadır164
ldquoElig toumlruumlg yegedi kazgantımrdquo cuumlmlesinde ise ldquouumllkerdquo
manasında ldquoeligrdquo kelimesi kullanılmıştır165
Devlet elil denilen Tuumlrk boylar birliğinden oluşmaktaydı R Giraud bu
terimi [Fransızca] ldquoegravetatrdquo anlamına gelmesine rağmen ldquoimparatorlukrdquo veya
ldquoimperiumrdquo olarak tercuumlme etmiştirrdquo166
İ Kafesoğlu da167
ldquoil (eacutel)rdquo kelimesinin
ldquomuumlstakil topluluk devletrdquo anlamı yanında ldquoimparatorlukrdquo anlamını da taşıdığını
belirtmiştir
H Salmanrsquoa goumlre kitabelerde ldquoilrdquo ldquoduumlzenli devletrdquo anlamına gelip bu oumlzellik
Tuumlrgiş devletlerinde de mevcuttu Tuumlrk ldquoilrdquo ini meydana getiren şartlar siyasicirc
161
User age s302 Red İM Agişev EF Bişiyev GD Zeynullina Başkurt Teacuteleacuteneacutentilde Huumlżleacutegeacute
Meskev yy 1993 162
Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF Tarih
Boumlluumlmuuml 1997 s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 4-7 Bilge Kağan Yazıtı Doğu 5 163
Goumlmeccedil ay s82 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 1-2 164
Goumlmeccedil agm s86 Koumll Tigin Yazıtı Doğu 13-14 165
Goumlmeccedil ay s86 Bilge Kagan Yazıtı Doğu 36 166
Peter B Golden Hazar Ccedilalışmaları İngilizceden ccedilev Egemen Ccedilağrı Mızrak İstanbul Selenge Yay
2006 s51 167
Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s227
39
istiklacircl uumllke (toprak) halk ve toumlre idi168
Bu unsurlardan bir tanesi dahi eksik
olamazdı Boy beyleri ve bodun yabguları yasama ve yuumlruumltme sorumluluklarını ldquoilrdquo
in başındaki kağana intikacircl ettirir boumlylece ldquoilrdquo in buumltuumln işleri kağan aracılığıyla
meclislere devredilirdi
ldquoİlrdquo kelimesi ldquobarışrdquo ı da ifade ediyordu Boyları birleştiren toparlayan
barış ve huzur ortamını sağlayan kişiye de ldquoilterişrdquo unvanı verilmesi Goumlktuumlrklerrsquoden
beri suumlregelen bir gelenekti169
Dede Korkutrsquota ldquoOğuzelirdquo biccediliminde kullanılan ldquoilrdquo kelimesi siyasicirc teşekkuumlle
sahip Oğuz uumllkesi manasında olup V Thomsen da eski Tuumlrkccedilersquode ldquoelilrdquo in ldquosiyasicirc
bakımdan muumlstakil muntazam ve teşkilacirctlı bir milletrdquo anlamında kullanıldığı
goumlruumlşuumlndedir F Suumlmerrsquoe goumlre destanlarda geccedilen Oğuzeli XI yuumlzyılda Karaccediluk
Dağlarırsquonda yaşayan Oğuzlarrsquoın yurdudur170
Z Goumlkalp ldquoilrdquo in asıl manasının ldquosulh 171
rdquo olduğu fikrini ldquoEski Tuumlrk
dininde Tuumlrk Tanrısı barış ve barışıklık tanrısı idi Tuumlrk dininin mahiyetini goumlsteren
il kelimesi barış manasına geliyordurdquo diyerek accedilıklamıştır ldquoFilan beğ falan beğle
İl oldu = sulh oldu demektir172
rdquo şeklinde bir oumlrnek de vermiştir Buna goumlre ldquoİlcirdquo
(barışccedilı) demek olduğu gibi ldquoİlhanrdquo ldquoBarış Hakanı sulh dinin yayıcısırdquo demekti173
Cengiz Han doumlneminde ldquoilrdquo soumlzuuml ldquoşube hanlığırdquo anlamında kullanılmış ldquoilhanrdquo
ldquoİlhanlırdquo isimleri de temellerini bu anlayıştan almışlardır174
İlk Tuumlrk Kağanı Bumın
diğer kabileleri birleştirip Ju-janları mağlup ettikten sonra ldquohalkların huumlkuumlmdarırdquo
demek olan ldquoil-hanrdquo unvanını almıştır Reşiduumlddin Fazlullahrsquoın yuumlklediği Farsccedila
168
Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay
1998 s103 169
Salman age s 16 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s246 170
Uumlccediller Bulduk ldquoDede Korkut Oğuz Elleri ve Kafkaslarrdquo TAD XVIII S29 Ankara 1997 s249
Suumlmer age s373 171
Ziya Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi İstanbul Ankara Uumlni DTCF Tarih Boumlluumlmuuml 1975 s50 172
Goumlkalp age s50 173
Ziya Goumlkalp Tuumlrkccediluumlluumlğuumln Esasları Haz Mehmet Kaplan 5bs İstanbul MEB 2004 s40 ve
154 174
Oumlgel age s60
40
karşılığı ldquoil fethedenrdquo anlamında ldquoil kerdenrdquo (bir şeyin bir parccedilasını bir yerden
koparıp almak manasındaki) ldquokertmekrdquo fiilinden gelmektedir175
ldquoİl-teberrdquo unvanı ldquoyabgurdquodan daha duumlşuumlk derecede idi Nitekim Goumlktuumlrk
Devletirsquonin yıkılışından sonra Karluk il-teberi yabguluğa terfi etmiştir VV Bartold
da bunu ldquoElteber unvanı kağanın ducircnunda idi ve bağımsız siyasi [siyasicirc] hayatı
olmayan kuumlccediluumlk halk oumlbeklerinin youmlneticilerine verilirdi 176
rdquo diyerek doğrular P
Goldenrsquoın Gerdicirczicircrsquoden verdiği bilgiye goumlre ldquohellip(kağanlık tahtına) oturan ilk Karluk
ylmacirclmsn Cabğucircye (il-almış yabgu) idirdquo Pritsak bu yabgunun Bilge Kuumlr (Kuumll)
Kadır Han olduğunu oumlne suumlrmuumlştuumlr177
Ermenicersquode Xat lsquoirlit lsquober = Qadır il el taumlbaumlr
şeklinde okunan bu unvan Tuumlrk halkları iccedilinde oldukccedila geniş kullanım alanına sahip
olup huumlkuumlmdara bağlı vassallere de verilebilmekte idi178
Hazarlarrsquoda ırsi olarak
geccedilen bir Tuumlrk unvanı olan ldquoEl-Tebirrdquo unvanlı haraccedil oumldeyen (tacircbi olan) youmlneticiler
bulunmaktaydı179
Alprsquoilutrsquouer (Alp il teberAlp il tıwar Alp il tewaumlr Oğurca
ldquoyıltavarrdquo şeklinde telaffuz edilir)VII yuumlzyılın sonlarında Kuzey Kafkasya
Hunlarırsquonın youmlneticisi ve Hazar melikinin vassali olarak zikredilmektedir Etnik
bakımdan bir Hazar olup olmadığı bilinmemekle birlikte Batı Goumlktuumlrklerirsquonde
otoriteye tabi boylara kağan ailesinden bir youmlnetici atanabilmekte idi Fakat birccedilok
boy kendi liderini seccedilme hakkına da sahipti Bu nedenle eldeki bilgilerle bu hususta
yorum yapmak yersiz olur180
ldquoHun-Sabir huumlkuumlmdarı ldquoelteberrdquo unvanına sahipti ve
Hazar hakanının vassalı idirdquo181
Kapgan Kağan devrinde Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı
budunlardan Edizlerrsquoin Karluklarrsquoın Uygurlarrsquoın ve Azlarrsquoın başbuğları ldquovatana
hizmet eden182
rdquo anlamındaki ldquoil-teberrdquo unvanını taşımaktaydılar183
Menşei itibariyle
Tuumlrk boyları arasında sayılmayan fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş
175
Gumileumlv age s135 176
Bartold Orta Asya s192 177
Peter B Golden Tuumlrk Halkları Tarihine Giriş Osman Karatay Ankara KaraM Yay 2002
s231 233 252 O Pritsak ldquoVon den Karluk zu den Karachanidenrdquo ZDMG 101 1951 s273-275 178
Golden Hazar Ccedilalışmaları s146 ve 176 179
Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz
Araştırmaları S13 Bahar2007 s17 180
Golden Hazar Ccedilalışmaları İstanbul 2006 s171-174 181
Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I Rusccediladan ccedilev D Ahsen Batur İstanbul
Selenge Yay 2006 s62 Feacutedorov Ya A Feacutedorov GS Ranniye turki na Severnom Kafkaze
(İstoriko-etnoğraficcedileskiye occedilerki) M 1978 s 142-14 182
Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s18 183
Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24
41
olan Azlar184
arasında ldquoil-teberrdquo unvanının kullanıldığına dair şu oumlrnek verilebilir
714 yılında isyan eden Azların ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen
olayların anlatıldığı Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi yer
almıştır185
Bulgar Hanrsquoı Almışrsquoın unvanı da Yeltever (İlteber)186
idi
Kara Tuumlrgişlerrsquoin kağanı Kutluk Bilgersquonin taşıdığı ldquoel il etmişrdquo unvanı
ldquohalka şekil veren toplayan imparatorluk kuran kişirdquo anlamına gelmektedir187
Tarihte bu unvanlarla ilgili oumlrnekler de bunu desteklemektedir Alp el etmiş (VIII
Yuumlzyılda bir Uygur Hanı) İl Almış Senguumln (bir Uygurca şahıs adı) İl tutmuş (bir
Uygur Hanı) İl Katmış (bir Uygur şahıs adı) gibi
Ccedilin kaynaklarından Kutluğ Kağan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan İl-Teriş Kağan
olarak tanıdığımız Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurucusunun unvanı (İl-Teriş) ldquodevleti
derleyen toplayanrdquo manasında idi188
ldquoKutadgu Biligrdquode ldquohuumlkuumlmdarrdquo anlamında ldquoiligrdquo ve ldquoilccedili başırdquo tabirleri
kullanılmıştır Bunlardan ldquoİligrdquoin kullanımı daha yaygındır
-ldquoneguuml tir eşitgil ay ilccedili başı sınap edguuml isiz keccediluumlrmiş yaşı İyi ve koumltuumlyuuml
tecruumlbe ile hayatını geccedilirmiş olan buumlyuumlk huumlkuumlmdar ne der dinlerdquo
-ldquoiligke kiruuml hem ccedilıka tuumlrccedilidi ilig edguuml koumlzuumln baka tuumlrccedilidi Huumlkuumlmdarın
yanına girip ccedilıkmakta ve huumlkuumlmdar da ona karşı teveccuumlh goumlstermekte itimat ettirdquo
-ldquoayıttı ilig aşnu odgurmışıg Huumlkuumlmdar oumlnce Odgurmışrsquoı sordurdquo
-ldquobitig birdi oumlgduumllmiş aşnu turup ilig aldı accediltı okudı korıp Oumlğdilmiş ilk oumlnce
mektubu verdi huumlkuumlmdar aldı accediltı ve dikkatle okudurdquo
-ldquoyana aydı ilig ay oumlgduumllmişe kadaşıng tuumlkel oumlk kişi ermişe Huumlkuumlmdar - Ey
Oumlğdilmiş ndashdedi- kardeşin gerccedilekten kacircmil bir insan imişrdquo189
184
Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Sadettin Goumlmeccedil ldquoKoumlk Tuumlrkccedile Kaynaklarda Geccedilen Boy ve Kavim
Adları Uumlzerinerdquo TİD SX İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay 1995 s220 dp7 185
Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 186
Ahmet Taşağıl ldquoİdil Bulgar Hanlığırdquo DİA XXI İstanbul 2000 s473 187
Salman age s79 Louis Bazin les Calenderies Turcs Ancients et Medievaux These
Presenteacutee Devant 1rsquouumlniversite de Paris III I December 1972
42
-ldquohellipkimin emrine takım verilir ve o takım-başı olur kimi at-aygır uumlzerinde il-
başı olur190
rdquo
- ldquoKimi yavgu kimi yugruş veya ilbeyi kimi unvanının eşi olmayan er-oumlği
olur 191
rdquo
Boy ve kabileler ldquoilrdquo olarak adlandırılan daha buumlyuumlk birliğe dahillerdi Oğuz
ve Tuumlrkmen illerinin başlarında iligler ilhanlar ve ilbaşları bulunuyordu192
Anadolu
Oğuzlarırsquonda huumlkuumlmdarlık vasfına sahip idarecilere ldquoilbaşırdquo denilmekteydi Sultan
Alp Arslanrsquoın Nizamuumlrsquol-muumllkrsquouuml Melikşahrsquoa atabey olarak atarken verdiği
unvanlardan biri ldquoiligrdquo idi193
Tuo-pi adlı Baga Ccedilor Şadrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Me-huo-tuo Şad idi194
Kağan olduktan sonra aldığı unvan Ccedilince transkripsiyonuyla Hsieh-li Kağan (İl-
Kağan ya da İllig Kağan)(618-630)rsquodır 195
Tuumlrkler devlet tarafından yazdırılan yazıtlara ldquoil benguumlsuuml 196
rdquo demişlerdir
Kuumll Tegin ve Bilge Kağanrsquoın veziri Tonyukuk yazıtında ldquoBen Bilge Tonyukuk
Tuumlrklerin Bilge Kağanırsquonın iline bu yazıtı yazdırdımrdquo197
demektedir
Sosyal yapılarını ordu millet anlayışıyla duumlzenlemiş olan Tuumlrklerrsquoin Accedilina
hanedanı hakanlığı ldquobu birliği bizzat kurmuşlar ve efendileri Ju-jan ordası ve
188
Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara
Temmuz1981 s11 Suumlmer agm s22 189
Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig I Metin Reşit Rahmeti Arat 5bs Ankara TDK 2007 s422
77 386 387 388 Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig II Ccedileviri ccedilev Reşit Rahmeti Arat 8bs
Ankara TTK 2003 s303 54 278 278 280 Beyitler 4197 609 3842 3844 3858 190
Yusuf Has Hacirccib Kutadgu Bilig ccedilev R Rahmeti Arat 8bs Ankara TTK 2003 s295 Beyit
4064 191
KB s295 Beyit 406 192
Agacanov age s 158-159 Pritsak Die Karachaniden s19 193
Agacanov ae s 169 Gordlevskiy Gosudarstvo s46 194
Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar
Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD C4 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s13 195
Salman ay s12 196
Oumlgel age s23 197
Tonyukuk Yazıtı Kuzey 8
43
muumlttefikleri Toumlles kabilelerine kıyasla daha guumlccedilluuml olduklarını goumlstermek iccedilin
devletlerine ldquomenguuml elrdquo adını vermişlerdirrdquo198
Goumlktuumlrk kağanı Bumın I-li-krsquoo-han (İlig Kağan lsquoİlli devletli kağanrsquo)
unvanını almıştır ldquoİllig elligilig eligrdquo ldquoili olanrdquo anlamında ldquokral youmlneticirdquo yerine
kullanılmıştır 199
Doğu Goumlktuumlrkleri kağanı Kutluk tahta ccedilıkınca Tuumlrkccedile elil=devlet ve teriş=
toplamak derlemek kelimelerinden oluşan ldquoilterişrdquo unvanını almıştır200
KumanKıpccedilak bilmecelerinde elccedili kelimesi kullanılmıştır ldquoBeş başlı elccedili
geliyor ()rdquo cevabı olarak da ldquoO etikten beş parmakrdquo verilmiştir 201
Agathias tarafından 555 yılı civarında Kuzey Kafkasyarsquoya harekacirct duumlzenleyen
iki Sabir ordu kumandanının adlarının İlig-er (prens kişi) ve Qut elccedili olduğu bilgisi
verilmiştir Bunlardan başka Qurla Elccedili Elccedili Ccedilur Elccedili Tiri gibi şahıs adları da
bilinmektedir202
Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin son kağanı İl Kağan adını taşımakta
idi203
Goumlktuumlrklerrsquoe isyan eden Toumlles boylarından birine mensup olan Chrsquoi-pi-ho-li
babası Bagatur Teginrsquo in oumlluumlmuuml uumlzerine başa geccedilerek ldquoilteberrdquo unvanını almıştı
(632)204
ldquoİlteberrdquo unvanının menşei itibariyle Tuumlrk boyları arasında sayılmayan
fakat Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilerisinde eriyerek Tuumlrkleşmiş olan Azlar arasında da kullanıldığı
goumlruumllmektedir Goumlktuumlrklerrsquoin kendilerine tabi kıldıkları Kırgızlar (709) ile ittifak
halinde olan Azlarrsquoın da itaat altına alındıkları bilinmektedir205
714 yılında isyan
eden Azlarrsquoın ayaklanmasının bastırılması sırasında gerccedilekleşen olayların anlatıldığı
198
Gumileumlv agm s87 199
Golden Tuumlrk Halkları s93 Ser Gerard Clauson An Etymological Dictionary of Pre-
Thirteenth Century Turkish Oxford yy 1972 s 141-142 200
Golden Tuumlrk Halkları s93 Clauson age s 554 601 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s95 201
Mustafa Safran Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lucircgacirctlara Goumlre Kuman Kıpccedilaklarrsquoda Siyasi
İktisadi Sosyal ve Kuumlltuumlrel Yaşayış S A27 Ankara Tuumlrk Kuumlltuumlruumlnuuml Araştırma Enstituumlsuuml
Yayınları 1371993 s87 202
Golden Hazar Ccedilalışmaları s296-297 Caferoğlu Uygur Soumlzluumlğuuml s187 203
Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII
Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s3-5 204
Baykuzu agm s5 205
Bilge Kağan Yazıtı Doğu 26 Goumlmeccedil agm s220 dp7
44
Bayan-Kol Yazıtırsquonda ldquohellipAz İlteberig tutdıhelliprdquo ifadesi ldquoİlteberrdquo unvanının Azlar
tarafından kullanıldığının bir delilidir206
MOuml 2500rsquolerde yaşamış Gut kavminin Tuumlrklerrsquole yakın muumlnasebeti olduğu
ve hatta belki de ayniyet goumlsterdiği dile getirilmiştir Bu doumlneme ait
Akadccedilalaştırılmış kral adlarından ldquoEl Ulumeşrdquo (Memleketi buumlyuumltmuumlş)207
Uygur
Kağanı Moyun Ccedilurrsquoun unvanındaki ldquoel etmişrdquo ile benzerliğiyle dikkat ccedilekmektedir
ATemir ldquoil elrdquo kelimesi iccedilin ldquoEski ve yeni buumltuumln lehccedilelerde [Tuumlrk
lehccedilelerinde] ldquomemleket devlet huumlkuumlmdarlıkrdquo anlamına gelen soumlzrdquo olarak
tanımlamıştır208
Nogay Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquoil halk toplum uumllke devlet ve yel (ruumlzgar)rdquo
anlamında kullanılmıştır Elccedili ve elccedililik kelimeleri ise ldquoelşirdquo ve ldquoelşilikrdquo şeklinde
ifade bulmuştur Nogay atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir
-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo
-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir
-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo
-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo
-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo
Kırgız Tuumlrkccedilesirsquonde ldquoelrdquo soumlzuuml ldquo halk milletrdquo anlamında kullanılmıştır
Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir
-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbosrdquo Halkını oumlzlemeyen
yiğit olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmaz
-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinderdquo Yiğit halkın kenarında duumlşmanın
karşısında
-ldquoEl emgegi eksirbeytrdquo Halkın emeği eskimez
206
Koumll Tigin Yazıtı Kuzey 2-3 Goumlmeccedil agm s221 dp10 207
Hacircmit Zuumlbeyr Koşay ldquoTuumlrklerin Ana Yurdu Goumlccedilleri ve Komşuları ile İlgili Meselelerirdquo Tuumlrk
Kuumlltuumlruuml S229 YXX İstanbul TKAE Mayıs1982 s410-411 208
Ahmet Temir ldquoTuumlrk-Moğol İmparatorluğu Devrinde Sosyal ve Askericirc Teşkilacirctrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml
S118 YX10 İstanbul TKAE Ağustos1972 s1119
45
-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan
halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz
-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymatrdquo Babanın oğlu olmak
huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet209
-ldquoErdin barkın el biletrdquo Yiğidin kıymetini halk bilir
-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabatrdquo Yırtık evi yel bulur yalan
soumlzuuml halk bulur210
-ldquoCer bay bolso el da bayrdquo Verimli yer zengin halktır211
ldquohellipOumltuumlken elihelliprdquo212
(Oumltuumlken uumllkesi) ldquohellipTuumlrk elinhelliprdquo213
(Tuumlrk uumllkesi) ldquohellipil
etmiş Bilge Kaganrdquo ldquoİl Bilge Katunhelliprdquo214
ldquohellipelimin toumlruumlmin etintimhelliprdquo (devlet ve
yasa sahibi oldum)215
Goumlktuumlrk Kağanı İşbararsquonın 584 yılında Ccedilin İmparatorursquona yazdığı
mektubundaki unvanın Ccedilince transkripsiyonunda (Yi-li-kiu lou-chouml-mo-ho-che-po-
lo-krsquoo-han) geccedilen ldquoyi-lirdquo ldquoil uumllke sahibirdquo anlamındaki ldquoellig illigrdquo kelimesini ifade
etmektedir216
ldquoİlrdquo soumlzcuumlğuuml Hazar dilinden kalma İlbars ve İlteber adlarında da
kullanılmıştır217
Goumlktuumlrklerrsquoin menşe efsanelerinde kurttan doğan İ-Ci Ni-su-Tu yaz ve kış
tanrılarının kızlarıyla evlenmiş ve doumlrt ccedilocuğu olmuştur Bu doumlrt ccedilocuktan adı Tuumlrk
209
Levent Doğan ldquoKırgız Atasoumlzleri Kırgız Atasoumlzlerinin Sınıflandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S447
YXXXVIII İstanbul TKAE Temmuz2000 s409 210
Doğan ay s410 211
Ay s411 212
S Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV
İstanbul TKAE Ekim1997 s578 580 ve 584 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 3 Satır ve Batı Tarafı 4
satır 213
Goumlmeccedil agm s578 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 5 satır 214
Goumlmeccedil ay s580 ve 581 Terhin Yazıtı Doğu Tarafı 6 Satır Batı Tarafı 1 ve 6 Satırları 215
Goumlmeccedil ay s580 Terhin Yazıtı Batı Tarafı 3 Satır 216
Osman Fikri Sertkaya ldquoOrta ve Eski Ccedilağlarda Tuumlrklerin Takvimlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S194
YXVII İstanbul TKAE Aralık1978 s78-79 217
Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340
YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s505 Şerif Baştav ldquoHazar Hakanlığı Tarihirdquo Tarihte
Tuumlrk Devletleri I Ankara Ankara Uumlniversitesi Rektoumlrluumlğuuml Yay 1987 s177
46
olanın oğulları da Ccediliğil Barshan İlak boylarından tuumlremiştir218
Tuumlrkrsquouumln kaynaklarda
İlacirck (İlek)Emlacirck Emlacircğ şeklinde zikredilen oğlunun adı ldquoiligeligrdquo kelimesiyle
ilgili olmalıdır Attilarsquonın oğlunun adı Ellak=elleg=elig=illig yani il-lik=İl-İl olarak
geccedilmektedir219
Goumlktuumlrk Hazar Uygur Selccediluklu unvanı olarak da kullanılan bu
kelime Karahanlılarrsquoda doğrudan ldquohuumlkuumlmdarrdquo manasında220
kullanılmıştır İslam
kaynaklarında Karahanlı ailesinden İlig-Hanlar (İlek-Hanlar) diye bahsedilmiştir221
Han-nacircmersquode Oğuz Kağanrsquoın akraba ve tacircbilerinden birinin adı da İlacirck-Hanrsquodır
Tuumlrkistanrsquoda bir şehrin adı ve yine Tuumlrkistanrsquoda Yağma adlı bir şehrin bilinen diğer
adı İlekrsquotir Barthold bu şehrin Uşrusanarsquonın kuzeydoğusunda Seyhun Nehrirsquonin sağ
sahilinde bulunduğu bilgisini vermiştir222
Buguumln anlam değişikliğine uğramakla birlikte Tuumlrkccedilede kullanılmaya devam
eden ldquoilrdquo kelimesinin yerini ldquodevletrdquo kelimesi almıştır Buguumlnkuuml ldquoilrdquo kelimesi ise
ldquovilayetrdquo ile eş anlamlı olup uumllkemiz sınırları iccedilindeki en buumlyuumlk yerleşim
birimlerinden birini ifade etmektedir Eski Tuumlrklerde bunun karşılığı ldquouluş223
rdquo idi
III Elccedili Kelimesinin Terminolojide ve Tarihte Eş Anlamlıları
Bir devlet nezdinde başka bir devleti temsil etmek uumlzere goumlrevlendirilen
diplomat anlamındaki ldquoelccedilirdquo kelimesi oumlzel isim olarak ilk Uygur metinlerinde
ldquohaberci peygamberrdquo manasında geccedilmiştir Arapccedila resuluumln karşılığı olup ldquoelccedili
goumlndermek elccedililik heyetirdquo anlamlarını taşıyan ldquovefdrdquo in de elccedili yerine kullanıldığı
olmuştur224
218
Eşref Buharalı ldquoİslam Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş
Efsaneleri ile İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s31-
32 219
Buharalı agm s35 220
Abduumllkadir Donuk Eski Tuumlrk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler İstanbul TDAV
1988 s26-27 221
Reşat Genccedil Karahanlı Devlet Teşkilatı İstanbul TTK1981 s130-132 222
Buguumln Feyzacircbacircd şehrinin kenarından geccedilen nehrin adı da İlakrsquotır Bkz VV Barthold Moğol
İstilasına Kadar Tuumlrkistan haz Hakkı Dursun Yıldız Ankara TTK 1990 s74 ve 183 223
Oumlgel age s54
47
Soumlzluumlk anlamı olarak ldquogoumlndermek mektup elccedililik mesajrdquo manasına gelen
ldquorisacircletrdquo kelimesi fıkıh terimi olarak bir kimsenin irade beyanını ndashtasarrufta dahli
olmaksızın- diğer bir kimseye tebliğ etmesidir Tebliğ eden kimseye ldquoresulrdquo (elccedili)
elccediliyi goumlnderene ldquomuumlrsilrdquo elccedilinin goumlnderildiği kişiye de ldquomuumlrseluumln ileyhrdquo denir
Risacirclet kelimesi yerine ldquosifaretrdquo ve resul iccedilin ldquosefirrdquokelimeleri kullanılabilir
Guumlnuumlmuumlz hukuk dilinde resuluumln karşılığı ldquomuhbirrdquo yani ldquohabercirdquodir225
Uygurlarrsquoda bir uumlzuumlm bağının satışıyla ilgili bir belgede elccedili anlamında
ldquoyalavaccedilrdquo kelimesinin kullanıldığı goumlruumllmektedir
ldquoapam biroumlk aumlrklig baumlg işi yat yalavaccedil kuumlccedilin tutup ccedilam ccedilarım kılsarlar ulug
suumluuml-kauml bir altun yastuk iccedilgaumlri agılıkka bir kuumlmuumlş yastuk baumlgaumltlaumlrkauml biraumlr aumldaumlrkauml
yaraşu at kızgut birip soumlzlaumlri yorımazunrdquo ldquoEğer nuumlfuzlu memur yabancı elccediliye
guumlvenip itiraz ederlerse ulu majestelerine bir altun yastuk saray hazinesine bir
kuumlmuumlş yastuk beylere birer eğere yaraşır at (vermekle) yuumlkuumlmluuml tutup soumlzleri geccedilerli
olmasınrdquo226
arkış kervan elccedili haberci227
ldquoKutadgu Biligrdquode ise ldquoarkışrdquo ldquokervanrdquo yerine
kullanılmıştır
- ldquoYagız yir yaşıl torku yuumlzke badıhıtay arkışı yadtı tavgaccedil edi Kara
yeryuumlzuumlne yeşil ipek bağladı Hıtay kervanı da bunun uumlstuumlne Ccedilin kumaşı yaydırdquo
-ldquoneguuml tir eşit emdi sartlar başı ajun tezginigli hıtay arkışı Şimdi dinle
tuumlccarlar ve duumlnyayı dolaşan Hıtay kervanları başı ne derrdquo228
Tirkiş kervan kafile haberci 229
anlamında kullanılmıştır
224
Mehmet İpşirli ldquoElccedilirdquo DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s3 225
Nasi Aslan ldquoRisacircletrdquoDİA XXXV İstanbul 2008 s125 226
A Melek Oumlzyetgin ldquoEski Tuumlrklerde Oumldeme Araccedilları Kacircğıt Para Ccedilavrsquoın Kullanımırdquo MTAD
C1 S1 Ankara DTCF Yay Kasım2004 s95 227
Muharrem Ergin Orhun Abideleri 41bs İstanbul Boğaziccedili Yay 2008 s85 228
KB Metin s24 571 KB Ccedileviri s17 Beyitler 68 5754 229
Ergin age s115
48
Kaşgarlı Mahmud ldquoiki ve ikiden fazla kimse arasındaki elccedililikrdquo anlamındaki
ldquoyumuşrdquo kelimesinden hareketle ldquomelekrdquo kelimesine ldquoyumuşccedilırdquo denebileceğini
ccediluumlnkuuml ldquomelekrdquo kelimesinin ldquoelccedililikrdquo anlamına gelen Arapccedila ldquoelucirckatrdquo kelimesinden
alındığını belirtmiştir Tuumlrklerrsquoin ldquomelekrdquo ismini bilmediklerine de dikkat
ccedilekmiştir230
Arapccedila ldquoelucirckrdquo ldquosefir buumlyuumlkelccedilirdquo manasına gelip elccedilinin goumltuumlrduumlğuuml
itimatnameye de ldquoelucirckerdquo denilmiştir231
Arapccedila koumlkenli ldquorisaletrdquo ya da ldquoresaletrdquo kelimesi Tuumlrklerde ldquoelccedililik sefaretrdquo
manasına kullanılmıştır232
Eski Tuumlrkccedilersquode sihre ldquoYalgı= Yalvırdquo denirdi ki bu ulu yaratıcıya yalvarmak
anlamındaydı Goumlkalp ldquoYalvaccedil= elccedili peygamberrdquo kelimesinin buradan geldiği
fikrindedir Uygurlarrsquoda elccediliye ldquoYalafarrdquo dendiğini ldquoYalvaccedilrdquo kelimesinin de ldquoyalnız
dinden haber veren manasına kullanıldığını belirtmiştir233
ldquoYalavaccedilrdquo ya da ldquoyalawaccedilrdquo peygamber anlamında olup kacircinatı yaratan Allah
kullarıyla arasına elccedililer tayin etmiştir 234
M Safranrsquoa goumlre Tuumlrklerrsquode Peygamberrsquoe
yine ldquoPeygamberrdquo elccediliye de ldquoyalavaccedilrdquo denilmiştir235
ldquoyalafar Uygur dilinde Hakanın goumlnderdiği elccediliye verilen bir addır 236
İnan Yusuf Has Hacibrsquoin peygamber yerine ldquoyalavaccedilrdquo kelimesini
kullanmasına dikkat ccedilekmektedir237
Ancak ldquoKutadgu Biligrdquode ldquoyalavaccedilrdquo hem
peygamber hem de elccedili manasında kullanılmıştır Bunu pek ccedilok oumlrnek uumlzerinde
goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr
230
DLT III s12 231
Ferit Devellioğlu Osmanlıca-Tuumlrkccedile Ansiklopedik Lucircgat 22bs Ankara Aydın Kitabevi
2005 s216 232
Yaşar Ccedilağbayır Oumltuumlken Tuumlrkccedile Soumlzluumlk İstanbul Oumltuumlken Yay 2007 s3957 233
Goumlkalp Tuumlrk Toumlresi s39 234
DLT III s47 235
Safran age s74 236
DLT III s47 237
Abduumllkadir İnan ldquoYusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Uumlzerine Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S98
İstanbul TKAE Aralık 1970 s Muallacirc Kavuncu ldquoKutadgu Biligrsquode Toplum Felsefesirdquo Tuumlrk
Kuumlltuumlruuml S444YXXXVIII İstanbul TKAE Nisan 2000 s 230
49
1ldquoPeygamberrdquo manasına kullanılmıştır M Kaşgarlı ldquoYalavaccedil Aleyhirsquos-
Selamrdquo diyerek Peygamberimizi (as) zikretmiştir
-ldquoYalavaccedil sevinci tiledi koumlni Dileği ancak Peygamberin rızası idirdquo ldquoYalavaccedil
angar birdi iki kızın Peygamber de ona iki kızını verdirdquo
2 ldquoElccedilirdquomanasına kullanılmıştır
- ldquoKalı basguka bulmasa sen yarı yalavaccedil ıdıp sen bar illeş yorı Eğer sen
galebe ccedilalmak iccedilin imkacircn bulamazsan elccedili goumlndererek sulh yapmaya ccedilalışrdquo
- ldquoKamuġ erde oumldruumlm yalavaccedil kerek Elccedili insanlar arasında muumlmtaz olmalırdquo
ldquobayat kullarında eng oumldruumlnduumlsi yalavaccedillar erdi kişi edguumlsi Tanrırsquonın kulları
arasında en seccedilkinleri ve insanların en iyileri onun elccedilileri idirdquo
- ldquoYalavaccediltın itluumlr telim tuumlrluumlg iş yalavaccediltın oumltruuml keluumlr koumlrgluumlg iş Pek ccedilok
işler elccedililer ile goumlruumlluumlr iyi neticeler elccedililer vasıtası ile elde edilirrdquo
- ldquoUḳ uşluġ kerek ked yalavaccedil oumlruumlg biliglik kerek soumlzke bilse youmlruumlg Elccedili ccedilok
akıllı temkinli ve soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilin de bilgili olmalıdırrdquo
- ldquoBu suklar yalavaccedilka tengsiz bolur Haris insanlar elccedililiğe layık değildirlerrdquo
- ldquoBu yanglıġ yalavaccedil tilekke tegir Boumlyle elccedili işinde muvaffak olurrdquo
- ldquoYalavaccedil tetik bolsa bilge odug beg asgı bolur anda tutnur bodug Elccedili zeki
acirclim ve uyanık olursa her yerde hoş karşılanır ve beyine faydalı olurrdquo
- ldquoYalavaccedil yavuz bolsa kıvccedilak kovı siziksiz tuumlker anda begler suvı elccedili koumltuuml
kof ve boş olursa onun gittiği yerde şuumlphesiz beylerin itibarı kaybolurrdquo
-ldquoYalavaccedil barır er idi ked kerek kamug tuumlrluumlg işke bu tutsa yuumlrek Her işte
emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok iyi bir insan
olması lacirczımdırrdquo
- ldquoYalavaccedil bilir bolsa erdem kamug beduumlyuumlr begi atı ilde ulug Elccedili her tuumlrluuml
fazilete sahip olursa beyi buumlyuumlr ve adı o memlekette yuumlkselirrdquo
50
- ldquoYalavaccedil işi koumlr nece soumlz bolur Elccedilinin işi hep soumlzle olurrdquo ldquobirisi yalavaccedil
bitigccedili biri Biri elccedili biri kacirctiprdquo
- ldquoYalavaccedil bitigccedili ḳ alı bolsa yig anıng yası ilke tokır ay tetig eğer elccedili ile
kacirctip olgun kimseler olmazsa ey zeki insan bunun zararı memlekete dokunurrdquo 238
S G Clausen Yala vaccedilyala waccedilyala var kelimelerinde bulunan ndashvaccedil-
waccedil eki iccedilin ldquoFarsccedila bir sesrdquo accedilıklamasını yaparak ldquosanduwaccedilrdquo kelimesini oumlrnek
olarak vermiştir ldquo-varrdquo ekinin Farsccedila bir son ek olduğunu fakat ldquo-vaccedilrdquo ekinin henuumlz
accedilıklanamamış olduğunu ve hiccedilbir Farsccedila soumlzluumlkte bulunamadığını belirtmiştir
Harezm Farsccedilası olabileceği ihtimali uumlzerinde durmuştur Bizce bu ek Farsccedila değil
Tuumlrkccediledir Misacircl olarak verdiği ldquosanduwaccedilrdquo kelimesi Kutadgu Biligrsquode geccedilen
ldquobuumllbuumllrdquo anlamındaki ldquosandvaccedilrdquo kelimesi ile aynıdır ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil oumlter ming
uumlnuumln Ccediliccedilek bahccedilesinde buumllbuumll binlerce sesle oumltuumlyorrdquo ldquoCcediliccedileklikte sandvaccedil uumlnuumln
sumlıdı Bahccedilede buumllbuumll yabancı dilde bir şeyler soumlyledirdquo239
SGClausen ldquoyalavaccedilrdquo
kelimesi ile ilgili accedilıklamasına şoumlyle devam etmiştir ldquoOrijinali bir huumlkuumlmdardan
başka bir huumlkuumlmdara giden diplomatik elccedili buumlyuumlkelccedili Maniheist ve Muumlsluumlman
terminolojisinde ldquopeygamberrdquo iccedilin benimsenmiştir Allahrsquoın insanoğluna goumlnderdiği
elccedili Arapccedila ldquoal-rasūlrdquo kelimesi iki anlama sahiptir fakat Ortaccedilağrsquoda yalnız
ldquopeygamberrdquo iccedilin kullanılmıştırrdquo240
-Soumlki teŋri yalavaccedilı burxanlarka Oumlnceki peygamberlere karşı Allahrsquoın
elccedilileri
-Erdem uumlccediluumln Tuumlpuumlt xanka yalavaccedil bardım kelmetim Erkekccedile erdemlerim
yuumlzuumlnden Tibet Kağanırsquona elccedili olarak gittim ve geri doumlnmedim
-Kara xanka barıpan yalavaccedil barıpan kelmediŋiz Kara Kağanrsquoa elccedili
gittiniz ve gelmediniz
-Erklig beg eacuteşi eacutelccedili yalavaccedil Sorumlu boumllge şefi ve eşi huumlkuumlmetin ve
elccedililerinin yerel temsilcisi
238
KB Metin s22 23 250 273 273 273 273 274 277 277 277 277 279 303 303 KB Ccedileviri
s15 16 176 193 193 193 193 194 195 196 196 196 197 215 215 Beyitler 52 56 2362 2597
2598 2599 2600 2611 2637 2638 2639 2640 2666 2928 2930 239
KB Metin s25 ve 592 KB Ccedileviri s17 ve 427 Beyitler 78 ve 5972 240
Clauson age s921
51
Yala vaccedil al-rasūl yalavaccedil alternatif biccedilimi yalavar Uygur dilinde
huumlkuumlmdarın buumlyuumlkelccedilileri iccedilin kullanılır (rusulursquol-mulūk) Ccedilağatay lehccedilesinde
yolawuccedil Peygamber kılavuz manevi youmlnetici Harezm Tuumlrkccedilesirsquonde
yalawaccedilyalavaccedil elccedili peygamber Kıpccedilaklarrsquoda Allahrsquoın peygamberine ldquopayğāmbar
denir mesaj taşıyıcı anlamındadır Osmanlırsquoda yalavaccedilın birinci anlamı buumlyuumlkelccedili
ikincisi peygamberdir Eacutelccedili arkış sa vccedilı uzak alkış l kırğağ boşu- ıd-241
A Temir elccedili anlamındaki ldquoyalavaccedilrdquoın ldquoyalabaccedilrdquo şeklinde kullanıldığına da
işaret etmiştir242
Yalabaccedil elccedili resul243
Farsccedila koumlkenli peygamber soumlzcuumlğuuml de
peygam‒ ber haber‒ ci şeklinde tuumlremiştir244
İzmir Tuumlrk Beyi Ccedilaka Beyrsquoin
Midillirsquonin savunmasını bıraktığı kardeşinin ismi GalabatzesYalvaccedil olarak
zikredilmiştir 245
Kıpccedilaklarrsquoda ldquotıgraktıgragrdquo kelimesi elccedili haberci postacı anlamında
kullanılmıştır DLTrsquode duumlşmandan bahsedilen bir doumlrtluumlkte şoumlyle geccedilmektedir
Yandı erinccedil ograğı
Keldi beruuml tıgrağı
Oumlzi kuyı ograğı
Alplar kamuğ tirkeşuumlr
ldquoBelki niyetinden vazgeccedilti Elccedilisi geldi Kendi derenin doumlnemecinde
Yiğitlerin hepsi (savaş iccedilin) toplaşırrdquo246
Oğuzlar elccedili manasında ldquosawccedilırdquo kelimesini de kullanmışlardır Bu akraba ve
duumlnuumlrler arasında yazı ile gidip gelen kişi iccedilin soumlylenmiştir247
ldquoSavccedilırdquo kelimesi
ldquosoumlzcuuml elccedili peygamber dilmaccedil duumlnuumlrcuuml haberci gevezerdquo anlamlarına
241
Ae 242
Temir agm s1121 243
Ergin age s120 244
Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s190 dp2 245
Ae s266 246
DLT III s65 ve 614 247
Ae s441
52
gelmektedir248
ldquoKutadgu Biligrdquode ldquosavcırdquo kelimesi ldquopeygamberrdquo manasında
kullanılmıştır
-ldquo Sevuumlg savccedilı birle kopulġıl mini Mahşer guumlnuuml beni sevgili Peygamber ile
birlikte haşretrdquo
- ldquo Sevuumlg savccedilı ıdtı baġırsaḳ idi İnsanların en iyisi olan sevgili Peygamberrsquoi
goumlnderdirdquo
-Sevuumlg savcı birle ḳ opur ḳ opġumı Kıyamette beni sevgili Peygamber ile
birlikte haşretrdquo
- ldquoOumlkuumlş ming selamım sevuumlg savccedilıka ol edguuml kulavuz koumlni yolccedilıka Sevgili
resule o doğru rehber ve iyi kılavuza binlerce selamrdquo
- ldquoAgır savccedilılarıg iletti oumlluumlm Nice ulu peygamberleri oumlluumlm goumltuumlrduumlrdquo
-ldquo Tuumlmen ming selamım teguumlr savccedilıka Peygambere binlerce selamımı
ulaştırrdquo
- ldquoİlahi [ilahicirc] ruzi kıl sevuumlg savcı yuumlzin Ey rabbim sevgili Peygamberimizin
didarını bana nasip etrdquo
- ldquoteguumlr savccedilımızka tuumlmen ming selam toumlzuuml toumlrt işinge takı ertuumlre
Peygamberimize ve onun doumlrt arkadaşına da binlerce selam ulaştırrdquo 249
Uumlccedilkapılı aşiretinden Guumllsuumlm Nene ismindeki bir kadının okuduğu bir ağıtta
ldquosavcırdquo kelimesinin elccedili anlamında kullanılmış olduğu goumlruumlluumlr
ldquoFermanlı yaylamız illere yurdoldu
Bin pınar savcısı koumlylere derdoldu
Aşiret davarı acından oumllduuml
Accedilılın dağlar biz de oumllelim kalanrdquo250
248
Ccedilağbayır age s4092 249
KB I Metin s20 20 22 271 483 643 650 654 KB II Ccedileviri s1414 15 349 375 467 477
Beyitler 30 34 47 3730 4838 6519 6604 6645 250
Ali Rıza Yalman (Yalkın) Cenupta Tuumlrkmen Oymakları II Kuumlltuumlr Eserleri 14 İstanbul Kuumlltuumlr
Bakanlığı Yay 1977 s22
53
Bizanslılarrsquoın kullandığı Grek dilinde ldquoGoumlnderilmişrdquo manasına gelen
ldquoapostolosrdquo kelimesi oumlzellikle İsarsquonın on iki yoldaşını kastetmekle birlikte yalnız
onlara oumlzguuml biccedilimde kullanılmamıştır Nitekim Bizans Prensesi Anna babası Bizans
İmparatoru (1081-1118251
) Alexiosrsquotan ldquohellipo bir Tanrı Elccedilisi helliprdquo diye soumlz etmiştir
Tuumlrkccedilersquode ise Arapccedila koumlkenli ldquoirsal edilmiş goumlnderilmişrdquo anlamındaki ldquoresulrdquo
kelimesi ile ifade edilmiştir252
IV Elccedili ve Elccedililikle İlgili Terimler
Belek Konuğun hısımlarına getirdiği armağan Bir yerden başka bir yere
goumlnderilen armağana da boumlyle denir 253
M Tezcanrsquoa goumlre ldquoSelccediluklular zamanında
akrabalarına konuk olan kimse mutlaka hediye getiriyordu Bu hediyeye lsquobellekrsquo
deniyordurdquo 254
Boşuğ ldquoboşug buşug boş bitig boşuğ yarlıkrdquo Hanın elccediliye doumlnuumlp ڊ
gitmesi iccedilin izin vermesi elccediliye verilen bahşiş de boumlyledir Uzaktan gelen bir
akrabanın doumlnuumlşuumlnden oumlnce buumltuumln akraba ve yakınların ccedilağırılması suretiyle bir
şoumllen yapılırdı Ardından misafire bir takım armağanlar sunularak gitmesine izin
verilirdi Birlikte yenilen bu yemeğe ldquoizin yemeğirdquo anlamında ldquoboşuğ aşırdquo denirdi255
Oğuzlarrsquoda akrabalar arasında mektup getirip goumltuumlren elccedililer iccedilin ldquoyazığccedilırdquo
adı kullanılmıştır256
251
Georg Ostrogorsky Bizans Devleti Tarihi ccedilev Fikret Işıltan 7bs (Tıpkıbasım) Ankara TTK
2011 s536 252
Kommena age s170 dp2 253
DLT I s385 254
Mahmut Tezcan ldquoFolklorik ve Antropolojik Youmlnleriyle Hediye Geleneği ve Tuumlrk Kuumlltuumlruumlndeki
Yerirdquo Ankara Uuml Eğitim Bilimleri Fakuumlltesi Dergisi Ankara 1989 s32 255
DLT I s372 Donuk age s72 256
DLT I s55
54
Arapccedila koumlkenli ldquoDuacirctrdquo kelimesi ldquodavet edenlerrdquo anlamına gelip ldquotemsilcirdquo
ya da ldquoelccedilirdquo manasında kullanılmış olabilir HAR Gibbrsquoin eserinin ccedilevirisinde
bahsi geccedilen Ebucirc Muumlslimrsquoin Horasanrsquoın her yerine goumlnderdiği temsilcileri iccedilin bu
tabire de parantez accedilılması bu ihtimali desteklemektedir257
but Bir buumlyuumlk adam tarafından goumlnderilen armağanı getiren kişiye بۇتldquo
verilen bahşiş Bu bir adamın birisine armağan olarak goumlnderdiği atı getiren
kimseye verilen para koyun gibi bir şeydir Bu suretle verilen koyuna ldquoبۇت butrdquo
denir258
Oğuz dilinde ldquouumlzerine muumlhuumlr vurulan mektuprdquo anlamında ldquotuğragrdquo
kelimesini diğer Tuumlrklerrsquode ldquoyarlıkrdquo kelimesi karşılamakta idi259
Diplomat ve diplomasi terimleri XVIII yuumlzyılın sonlarından sonra yaygın bir
şekilde kullanılmaya başlanmıştır260
ldquoDiplomasi kelimesi guumlnluumlk konuşmada dış
politika dış politika ile ilgili goumlruumlşmeler Hariciye vekacircletinde ccedilalışmak gibi ccedileşitli
manalarda anlaşılmaktadır Kelimenin aslı Yunanca Diplomeisrsquodir Bu kelimeden
Lacirctince Diploma kelimesi kurulmuştur Bu da ccedilift demekti Roma İmparatorluğunda
[İmparatorluğursquonda] seyyahların pasaportları ve diğer resmicirc vesikaları madeni
levhalar uumlzerine kazılıyor ve bu levhalar ikiye katlanıyordu Bunlara diploma
denilmekte idi Sonraları bu tabir madenicirc olmıyan [olmayan] diğer vesikalara
huumlkuumlmdarların mektuplarının suretlerine tavsiyelere itimatnacircmelere
imtiyaznacircmelere de teşmil edilmiştirrdquo261
Diplomasi dış politikayı yuumlruumltebilmek iccedilin aracı roluumlnuuml uumlstlenen bir devlet
muumlessesesidir G Evans amp J Newnham diplomasiyi ldquouluslararası ilişkilerin buumltuumln
bir mantığının temel parccedilasıdırrdquo şeklinde tanımlamaktadırlar Onlara goumlre
257
HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 111 258
DLT III s120 259
Bartold Orta Asya s289 260
Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F
Dergisi XI S3 Ankara Ankara Uumlni Siy Bilg F Yay s 81 261
Meray agm s 81 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s83-84
Oppenheim International Law I ed by Lauterpacht London 1955 s598
55
diplomasi XV yuumlzyılda Avruparsquoda devlet sisteminin ortaya ccedilıkmasıyla
kurumsallaşmaya başlamıştır Fakat huumlkuumlmet temsilcisi veya buumlyuumlkelccedili insan
toplumunda oluşturulan ilk siyasi rollerdendir262
Diplomasi ldquouluslararası ilişki ve goumlruumlşmeleri kendi ccedilıkarlarına uygun
biccedilimde yuumlruumltme sanatırdquodır263
AE Dağ bu youmlnuumlyle diplomasiyi ldquouluslararası
anlaşmazlıkları barış yoluyla ccediloumlzmeyi oumln goumlren bir dış politika aracırdquo olarak
tanımlar Ona goumlre ldquomuumlzakererdquo ve ldquotemsilrdquo diplomasinin iki oumlnemli niteliğidir
Diplomasinin temsilcileri ccedileşitli derecelerde ve ccedileşitli unvanlarla bir ccedilatı
altında toplanan diplomatlardan oluşmaktadırlar Bunlar sırasıyla şoumlyledirler
Buumlyuumlkelccedili orta elccedili elccedili maslahatguumlzar geccedilici maslahatguumlzar elccedili muumlsteşar
muumlsteşar askericirc ataşeler sivil ataşeler birinci kacirctip ikinci kacirctip askericirc ataşe
yardımcıları sivil ataşe yardımcıları uumlccediluumlncuuml kacirctip ve diğer ataşe yardımcıları264
Maslahatguumlzar en alt duumlzeyde diplomatik temsilci olup buumlyuumlkelccedili olmadığı
zaman yerine bakabilir ve iki uumllke arasındaki ilişkilerin duumlşuumlk olduğu doumlnemlerde en
uumlst seviyede misyon başkanı olarak goumlrev yapabilir Birbirleri nezdinde buumlyuumlkelccedili
bulunduran uumllkeler ccedileşitli sebeplerle karşılıklı olarak temsil duumlzeylerini
maslahatguumlzarlık seviyesine duumlşuumlrebilirler Maslahatguumlzarlar elccedililerden farklı olarak
o uumllkenin devlet başkanlığına değil dış işleri bakanlığına atanırlar265
Elccedililik muumlsteşarı elccedililiğin siyasicirc ve iktisadicirc birimlerinin youmlneticisi
konumundadır Başkonsolos seviyesinde olup bakanın altında ve birinci sekreterin
uumlzerindedir266
Buguumln ldquodiplomatik valizrdquo şeklinde ifade edilen bir uumllkenin dış uumllkelerde
bulunan temsilcileriyle yaptığı her tuumlrluuml idaricirc belge ve gizli mektuplarının
262
Evans amp Newnham age s167 263
Dağ age s146 264
Ae s150 265
Ae s79 266
Ae s116
56
iletilmesine imkacircn sağlayan beynelmilel ayrıcalıktır ki uumlzerleri resmicirc bal mumlu ve
muumlhuumlrluuml bu belgeler haklarında kurye mektubu duumlzenlenerek goumlnderilirler267
Diplomaside yabancı uumllkelerdeki goumlrevlere veya goumlrev yerlerine verilen genel
isme ldquopostrdquo denir Bir diplomatın ilk dış goumlrevine ldquoilk postrdquo son goumlrev yaptığı veya
halen goumlrev yapmakta olduğu yere de ldquoson postrdquo adı verilir268
V Atasoumlzleri ve Deyimlerde ldquoElrdquo ve ldquoElccedilirdquo
ldquoElrdquo ve ldquoelccedilirdquo kelimesinin Nogay deyim ve atasoumlzlerindeki oumlrnekleri
-ldquoEl almagan elli yıl yatar Halkın kaldırmadığı elli yıl kalırrdquo
-ldquoElli yıldan el yıngararrdquo Elli yılda toplum yenilenir
-ldquoEl bolmasa suvık yok Yel olmazsa soğuk yokrdquo
-ldquoEldi soumlkpe Uumllkeni koumltuumllemerdquo
-ldquoElşiding keşikkeni hayır Elccedilinin gecikmesi hayırdırrdquo
-ldquoEpsizdi elşilikke yiberseng soramay aytpas Aptalı elccedililiğe goumlndersen
sormadan soumlylemezrdquo
-ldquoEri baydıng eli bay İnsanı zenginin uumllkesi zenginrdquo269
-ldquoEl agasız bolmas ton yagasız bolmas El ağasız olmaz kuumlrk yakasız
olmazrdquo
-ldquoEl bolgan erde betir de bolar İnsanların olduğu yerde yiğit de olur270
rdquo
-ldquoEl espese şoumlp bası kıymıldamas Yel esmese ccediloumlp başı kımıldamazrdquo
-ldquoEl kaznası-eski soumlz Halkın hazinesi-eski soumlzrdquo
-ldquoElde amanşılık bolsa elşi avırar Halk iccedilinde hastalık yoksa iyileştirici
hasta olurrdquo
Kırgız atasoumlzlerindeki oumlrnekleri şoumlyledir
267
Ae s151 268
Ae s351 269
Hasan Uumllker ldquoNogay Atasoumlzlerinden Oumlrneklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S413 YXXXV İstanbul
TKAE Eyluumll1997 s537-538 270
Devletin veya uumllkenin olduğu yerde yiğit de olur şeklinde accedilıklamak da yanlış olmaz
duumlşuumlncesindeyiz
57
-ldquoElin sagınbas er bolbos cerin sagınbas mal bosbos Halkını oumlzlemeyen yiğit
olmaz yerini oumlzlemeyen hayvan olmazrdquo
-ldquoEr cigit el ccediletinde coo betinde Yiğit halkın kenarında duumlşmanın
karşısındardquo
-ldquoEl emgegi eksirbeyt Halkın emeği eskimezrdquo
-ldquoCerin tuumlyboumls el bolboyt elin suumlyboumls er bolboytrdquo Vatanına bağlanmayan
halk olmaz halkını sevmeyen yiğit olmaz
-ldquoAtanın uulu boluu urmat eldin uulu boluu kıymat Babanın oğlu olmak
huumlrmet halkın oğlu olmak kıymet271
rdquo
-ldquoErdin barkın el bilet Yiğidin kıymetini halk bilirrdquo
-ldquoCırtık uumlyduuml cel tabat kalpıcı soumlzduuml el tabat Yırtık evi yel bulur yalan soumlzuuml
halk bulur272
rdquo
-ldquoCer bay bolso el da bay Verimli yer zengin halktır273
rdquo
VI Elccedililik Muumlessesesinin Tarihi Gelişimi
Elccedililiğin henuumlz uluslararası yazılı hukuk kurallarına bağlanmadığı
doumlnemlerde ldquoad hoc274
rdquo adı ile bilinen tek taraflı ve geccedilici bir diplomasi youmlntemi
uygulanmıştır Daha sonraları ccedileşitli konular iccedilin ara sıra goumlnderilen elccedililerin yanı
sıra daimi elccedililer de bulundurulmuştur Mesela Sui İmparatoru Kao-tsu Goumlktuumlrk
Kağanı She-trsquou (Şa-po-luumle Kağanİl Kuumllluumlg Şad İşbara Kağan)rsquoya goumlnderdiği bir
yazısında daimi ve olağandışı elccedililerinden soumlz etmiştir275
İşbara Kağanrsquoa goumlnderdiği
(584 sonu585 başı) mektubunda ldquoŞa-po-luumlersquoyuuml ziyaret etmesi iccedilin resmi bir elccediliyi
değil bu kez yuumlksek ruumltbeli Yuuml Krsquoing-tsersquoyi oumlzel elccedilim olarak goumlnderiyorum276
rdquo
271
Doğan agm s409 272
Ay s410 273
Ay s411 274
Huumlner Tuncer Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler 3bs İstanbul Kaynak Yay 2010
s13 275
Liu Mau-tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu
İstanbul Selenge Yay 2006 s523 276
Ae s75
58
demiştir Ayrıca Ccedilin Sarayırsquonda vasal devletler ve yabancı elccedililerle ilgili bir birim
oluşturulmuştur
Heyetlerin daha sık goumlnderilmesi ihtiyaccedil ve arzularına karşılık devlet
buumltccedilelerinin masrafları karşılamakta yetersiz kalması daimi elccedililiklerin
kurulmasındaki etkenlerden biri olmalıdır Medeniyetin ilerlemesiyle toplumların
duumlnyaya bakış accedilıları değişmeye başlamış tanıyıp benimsedikleri farklı kuumlltuumlrlerin
nimetleri de vazgeccedililmez olmuştur Daimi hale gelen ihtiyaccedilların karşılanması iccedilin
ccedilalışan sistemin (elccedililik muumlessesesinin) de daimileşmesi zarureti doğmuştur
Birbirleriyle muumlnacircsebetler geliştiren devletlerin menfaatleri ve vatandaşlarının
himayesi iccedilin karşılıklı guumlven ortamının sağlanması ihtiyacı da başka bir etkendir
MC Bilselrsquoin ifadesiyle ldquoArtık medeniyet ilerlemiştir ve bununla
devletlerarasında muumlnacircsebet ccediloğalmıştır Nakil vasıtaları muumlnacircsebetleri
kolaylaştırmıştır duumlnya buumlyuumlmuumlştuumlr Devletlerin birbirleriyle daimicirc işleri vardır Bu
daimicirc işleri goumlrmek iccedilin birbirleri yanında daimicirc memurlar bulundurmak lacirczım
olmuşturrdquo277
Elccedililik oumlncelikle elccedilinin yaptığı işi bu goumlrevi uumlstlenmeyi ifade etmektedir
Diğer anlamıyla elccedililik elccedilinin ikametgacirchıdır Buumlyuumlkelccedili ve uumlst duumlzey personelinin
ofis binasıdır278
Buna ldquokanccedilılarya 279
rdquo adı da verilir Elccedilinin başkanlığında bir
devletin bir başka devlet katındaki diplomatik temsilcilerinden yine ldquoelccedililikrdquo diye
bahsedilir280
AE Dağ elccedililiği ldquoBir uumllkenin yabancı devletteki temsilciliğirdquo şeklinde
accedilıklamıştır
Uumllkeler arasında diplomatik muumlnasebetlerde uumlzerinde anlaşmaya varılmış
fakat yazılı olmayan kurallar ve teamuumlller vardır Bunlar ldquodiplomatik geleneklerrdquo
olarak adlandırılırlar281
277
Mehmet Cemil Bilsel Devletlerarası Muumlnasebat İstanbul İstanbul Uumlni Hukuk Fak Yay 1936
s63 vd Meray agm s 81 278
Chas-Freeman age s98 279
Dağ age s78 280
Aşukin age s72
59
640 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrklerrsquoi korumak iccedilin Ccedilinrsquode Ning-shuo-ta-
shih282
adında bir buumlyuumlkelccedililik kurulmuştur283
747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik
accedilmış pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır284
XIV yuumlzyılda bağımsız İtalyan şehir devletlerinin oumlzellikle de Venedikrsquoin
gelişmesiyle elccedililik muumlessesesi istikrarlı bir durum almıştır İlk daimicirc elccedililik 1455
senesinde Venedik tarafından Cenova nezdinde tesis edilmiştir285
Buumltuumln bağımsız devletlerin elccedililik hakları eşittir286
Yani her bağımsız devlet
diğer devletlerle ilişki kurma ve bunu suumlrduumlrme amacıyla temsilci goumlnderme ve
uumllkesine goumlnderilen temsilcileri kabul etme hakkına sahiptir287
281
Dağ age s151 282
Shuo ile Shuo fang boumllgesi kastedilmekte olup Ning-shuo-ta-shih Shuo fang boumllgesini koruyan
buumlyuumlkelccedililik anlamındadır Bilgi iccedilin bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri
Hakkında Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei yy 1968 s132 dp432 283
Fakat bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı da belirtilmiştir Bkz Chang age s111 ve
s132 dp433 284
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 285
Meray agm s 80 Numelin age s225 286
Dağ age s268 287
Ae s383
60
İKİNCİ BOumlLUumlM
TUumlRKLERrsquoİN DİĞER MİLLETLERLE OLAN ELCcedilİLİK
MUumlNAcircSEBETLERİ
I TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ DİĞER
MİLLETLERE GOumlNDERİLEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK
HEYETLERİ
A TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINDAN DİĞER MİLLETLERE
GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
1HUNLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Hunlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Ccedilinrsquoin ilk suumllalesi Shang (MOuml1450-1050) zamanında Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde
Tuumlrk izlerine rastlanmakla birlikte Hunlarrsquoın Ccedilinlilerrsquole resmi temasları hakkında
Hunlarrsquoın Han suumllalesi devrinde devlet kurmalarından itibaren bilgi elde
edebilmekteyiz Goumlccedilebe hayat tarzına sahip olan Hunlar kendilerinde olmayan
ihtiyaccedil maddelerini (gıda ve kumaşları) Ccedilinrsquoe duumlzenledikleri yağmalarla
sağlıyorlardı Mete zamanında (MOuml209-174) Hunlarrsquoın gerccedilekleştirdiği ilk buumlyuumlk
saldırı (MOuml201-200) neticesinde mağlup olan Ccedilinlilerrsquole Hunlar arasında bir
dostluk (kardeşlik1) anlaşması imzalanmıştır Hunlar ile Ccedilinliler arasında imzalanan
bu ilk anlaşma ile Ccedilin İmparatorluğu Hunlarrsquoa vergi veren bir uumllke durumuna
duumlşmuumlştuumlr Mao-tunMetersquonin MOuml 198 yılında Ccedilinrsquoin Han suumllalesi ile imzaladığı
1 Anlaşma maddelerinden biri ldquoHer iki huumlkuumlmdar kardeş sayılacakrdquo şeklinde olduğu iccedilin bu adla da
bilinmektedir Anlaşma maddeleri iccedilin bkz Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik
İlişkileri (MOuml206-MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s614 dp8
61
anlaşma tarihte Ho-chrsquoin Anlaşması2 adıyla bilinmektedir Bu Tuumlrklerrsquole Ccedilinliler
arasında imzalanan ilk uluslararası mukavele daha sonra her iki uumllkede gerccedilekleşen
her taht değişikliğinde yenilenerek geccedilerliliğini uzun suumlre korumuştur3
MOuml 195 yılında Kao-tirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine ccedilocuk yaştaki imparatorun
naibeliğini uumlstlenen İmparatoriccedile Luuml Hoursquoya -imparatorluğun da ccedileyiz olarak
geleceği uumlmidiyle- 192 yılında Mete tarafından evlenme teklifinde bulunulmuştur
Bu teklife ccedilok oumlfkelenen imparatoriccedile oumlnce elccedilileri oumllduumlrtuumlp savaş ilan etmeyi
duumlşuumlnmuumlşse de vezirlerinin uyarısı ile kendisinin yaşlandığı şeklinde nazik bir cevap
goumlndermiştir Bu doumlnemde kuvvetini dağıtmak istemeyen Mete ise bu cevabı makul
karşılamış ve Ccedilinrsquoi rahat bırakmıştır
MOuml192-191 gibi Hun huumlkuumlmdarı Mete elccedili tayin ettiği Hsi-yuumln-chrsquoienrsquoi
Han İmparatoru Hsiao-wecircn-tirsquoye ldquoGoumlkte kurulan Hsiung-nularrsquoın buumlyuumlk Chrsquoan-
yuumlsuumlnuuml (Şanyuumlsuumlnuuml) saygıyla selamlarımrdquo diye başlayan mektubuyla goumlndermiştir
Mektubunda daha oumlnce evlilik yoluyla barış sağlanması kararı alınmışken Han
memurlarının saldırılarının aradaki iyi ilişkileri bozduğunu Han huumlkuumlmdarının
azarlayan mektubuna karşılık olayları teferruatlı bir biccedilimde anlatması iccedilin
goumlnderdiği elccedililerinin geri doumlnmediklerini kendilerinin de elccedili goumlndererek gerccedileği
oumlğrenmeye ccedilalışmadıklarını dile getirmiştir Bir deve iki binek atı sekiz yuumlkluuml at
sunduğunu da belirtmiştir Eğer istemezlerse elccedililerine sınırdan hemen
uzaklaşmaları talimatını verdiğini de mektubuna eklemiştir
MOuml 177 yılında Hun sınır prenslerinden birinin Ccedilinrsquoe saldırısına İmparator
Wen-ti tarafından askeri guumlccedille cevap verilmiş fakat Hunlar savaşa girmeyerek geri
ccedilekilmişlerdir Wen-ti de sınır voyvodalarından birinin isyanı uumlzerine saldırıdan
vazgeccedilmiştir Bu arada Hunlar bir elccedili aracılığı ile saldırıyı gerccedilekleştiren prensin
2 Mehmet Tezcan ldquoI-İ Chih-İ I-İ-Fa-İ ve Beş Tuzak (Ccedilinlilerin Hunları Yıkmak İccedilin Uyguladıkları
Temel Stratejiler)rdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca I Ankara Yeni
Tuumlrkiye Yay 2002 s1116
62
sınırdan alınarak batıya goumlnderildiğini bildirerek Ccedilinrsquoden oumlzuumlr dilemişlerdir Ccedilin
İmparatorluğu oumlzruuml kabul etmiş ve aralarında kabul edilen bir anlaşma ile Hun
Devleti Ccedilinrsquoe denk sayılmıştır4
Mete MOuml176 tarihinde Ccedilin Sarayırsquona Tarım Havzasırsquonda Yarkent Hotan
Lolan ve Kuccedila (Yuumleh-chih Wu-sun Lou-lan Hu-chieh) gibi yay ccedilekerek yaşayan
tuumlm halkları bir ccedilatı altında birleştirdiğini ldquohepsi Hsiung-nu milletinin bir parccedilası
oldularrdquo diyerek ifade ettiği bir mektup goumlndermiştir5 Hun huumlkuumlmdarı Mete Ccedilin
İmparatoru Hiao Wenrsquoa yazdığı bu mektubunda daha oumlnceden kabul edilen bir
anlaşmadan bahsetmiştir Metersquonin mektubu şoumlyledir
ldquoTanrı tarafından tahta ccedilıkarılmış Buumlyuumlk Tanrı Kutrsquou Ccedilin İmparatorunu selacircmlıyor
ve ona sağlık temenni ediyor İmparator cenaplarından geccedilenlerde aramızda sulh ve sıhriyet
muumlnasebetleri tesisine dair mektup alınmıştı Bu mesele her iki tarafın arzusuna muvafık ve
mektupların muhteviyatına uygun bir surette hallolunmuştu
Son zamanlarda sizin huduttaki memurlarınızın (bizim) garbi Toki Prensi tahkir
etmesi neticesinde Toki prensi benim muumlsademi almadan Huuml-heu Nancju ve sairelerin
teşviki ile iki huumlkuumlmdar arasında aktolunmuş muahedelerin hilafına hareket etmiş ve Han
Suumllacirclesini komşu bir devlete karşı duumlşman vaziyete koymuştur Ccedilin İmparatorunun igbirarını
goumlsteren iki mektubu alınmıştır Cevap mektubunu hacircmil ola sefirimiz daha geri
doumlnmemiştir Keza Ccedilin elccedilisi de avdet etmemiştir Bu ahval iki komşu uumllke arasındaki bu
suitefehhuumlm bazı arzu edilmeyen hareketleri mucirccib olmuştur Muhadeye mugayır hareket bir
takım kuumlccediluumlk memurların hatası neticesi olduğundan ceza olarak Toki Prensi Yuumleccedililer
uumlzerine yuumlruumlmeyi emrettimhellip
Şimal uumllkelerinde emniyet ve asayişi temin ettikten sonra harplere nihayet vermek
askeri istirahat ettirmek atları otlatmak niyetindeydim (Sizinle) aramızda olup biten
3 Oumlzkan İzgi ldquoMoğollarrsquoın Ortaya Ccedilıkışına Kadar Tuumlrklerrsquoin Ccedilinlilerrsquoe Tesirlerirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml
S160 YXIV İstanbul TKAE 1976 s224-226 Wolfram Eberhard Ccedilin Tarihi 4bs Ankara
TTK 2007 s89 4 L N Gumileumlv Avrasyarsquodan Makaleler-1 ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2006
s398-399 5 Haussig age s73 Golden Tuumlrk Halkları s49
63
vakaları unutarak eski muahedeyi tecdit etmek istiyorum Tacirc ki eskiden olduğu gibi
hudutlardaki ahali sulh iccedilinde rahat yaşasın ufak ccedilocuklar buumlyuumlsuumln ihtiyarlar oumlmuumlrlerini
sonuna kadar rahat yaşayabilsinler (Milletler) batından batına sulh ve asayişten istifade
etsinler
Şimdiye kadar Ccedilin İmparatorundan cevap alınamamış olduğundan bu mektubu Saray
Nazırı He u Tsien vasıtasıyla goumlnderiyorumhelliprdquo 6
At sırtından devletin youmlnetilemeyeceğini anlayan Mete huumlkuumlmdarlığının
sonlarına doğru kendisine sığınan birccedilok Ccedilinliyi hizmetine alarak Ccedilin ile diplomatik
ilişkilerinde onlardan faydalanmıştır
Hsuumlen-ti zamanında Hunlarrsquoda iccedil karışıklık başlayınca beş Şanyuuml birbirine
karşı savaşa girmiştir Kardeşlerden Hu-han-yeh Hou Han Yeh Hu Han Hsieh Ccedilinrsquoe
sığınmış ve imparatorun yardımıyla tahta oturmuştur (MOuml53 7) Buna kızan Chih-
chih de Han İmparatorluğursquonun elccedilisini oumllduumlrmuumlştuumlr8
Ccedilinlilerrsquoin ldquoKungrdquo sisteminin oumlnemli bir şartı olan Ccedilinrsquoin başkentine
gidilerek İmparatorrsquoa huumlrmet goumlsterilmesi ve rehine goumlnderilmesi isteği Hun
huumlkuumlmdarını ccedilok kızdırmış ve gelen heyeti tutuklatmıştır Fakat daha sonra Ccedilinrsquoin
para ve eşyasına ihtiyaccedilları olduğunu duumlşuumlnerek heyeti serbest bırakmış ve kendi
veliahdı Hu Hou-yehrsquoi de kendi uumllkesinin uumlruumlnlerinden oluşan haraccedilla birlikte rehin
olarak goumlndermiştir Buna memnun olan İmparator Hsuumlan başkent Chrsquoang-anrsquoda
oumlzel bir ev inşa ettirerek Hunlarrsquoa vermiştir9 Bu ev Hunlarrsquodan Ccedilin Sarayırsquona gidip
gelen devlet ileri gelenleri ve temsilcileri tarafından bir nevi elccedililik binası gibi
kullanılmış olmalıdır
6 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul
1980 s179-180 Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul Akguumln Mtb 1947 s214-
216 7 JM de Groot G Ahmetcan Asena 2500 Yıllık Ccedilin İmparatorluk Belgelerinde Hunlar ve
Tuumlrkistan Pan Yay İstanbul 2010 s166 8 Li-Ching Li ldquoChang-chrsquoienin Elccedililiği Zamanında Ccedilin ile Kuzeybatı Komşularının Muumlnasebetlerirdquo
YLS Tezi İstanbul İstanbul Uumlni Sos Bil Ens 1987 s58 9 Oumlzkan İzgi ldquoXI Yuumlzyıla Kadar Orta Asya Tuumlrk Devletlerirsquonin Ccedilinrsquole Yaptığı Ticaricirc Muumlnasebetlerrdquo
TED S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s93 Yuuml Yıng-shıh Trade and Expansion in Han
China Cambridge Massachusetts Harvard University Press 1967 s44
64
MOuml 47 yılında Hun huumlkuumlmdarı Hou Han Yeh ile Ccedilin sefirleri Han-Ccedilangr
ve Ccedilang-Mung arasında Barış ve Saldırmazlık Anlaşması akdedilmiştir Bu
anlaşmanın metni şoumlyledir
ldquoBuguumlnden başlayarak buumltuumln gelecek zamanlar iccedilin Ccedilinlirsquolerle Hunlar bir soy teşkil
etmek (kardeş olmak) batından batına nesilden nesile biri diğerini aldatmamak ve biri
diğerine huumlcum ve taarruz etmemek uumlzere ittifak aktediyorlar (Ve [ve] şu esasları kabul
ediyorlar) 1-Akit taraflardan birinin tebaası tarafından sırkat haydutluk yapılırsa
mutazarrur olan taraf derhal [derhacircl] bu vakayı diğer tarafa bildirecek succedillu cezalandırılacak
ve (mutazarrıra) tazminat verilecektir
2-İki uumllkeden biri uumlccediluumlncuuml bir devletin taarruzuna uğrarsa diğeri asker goumlndermek
suretiyle yardım edecektir Kim antlaşmayı bozmaya cuumlret ederse ona semacircnın lacircnetleri
olsun Her iki milletin ahvadı dahi bu muahedeye riayet etsinrdquo10
Sonra da anlaşmasının ardından gerccedilekleştirilen and iccedilme merasimi şoumlyle
olmuştur ldquo Han ve Hunlar bir suumllacircle teşkil ederler nesiller boyunca birbirini aldatmaz
birbirine saldırmaz hırsızlık vukuunda birbirine bildirirler Hırsızları cezalandırırlar
zararları oumlderler iki taraftan birine duumlşman saldırırsa askerleriyle yardım ederler Bu andı
kim bozarsa Tanrırsquonın cezasına ccedilarpılsın nesiller boyunca bu andın cezası altında inlesin
Ccedilin elccedilileri Ccedilan ve Mın Hun hakanı Huhanye [Hu Han Yeh] ve boy başbuğları No-şuy
ırmağının doğusundaki hun dağırsquona [Hun Dağırsquona] ccedilıktılar ve bir beyaz at kurban kestiler
Hakan seferlerde kullandığı (en değerli) kılıcını eline alarak ucunu şaraba batırdı ve bu antlı
şarabı Yuumleccedili hanırsquonın [Hanırsquonın] kafatasından yapılmış kapla iccedilti Ccedilan ve Mın Ccedilinrsquoe
doumlnduumlkten sonra saraydaki devlet adamları boumlyle bir ağır ant yuumlkuuml altına girdikleri iccedilin
elccedilileri tekdir ettiler ve bu anttan kurtulmak iccedilin Tanrırsquoya kurban sunmayı teklif ettiler 11rdquo
B Okayrsquoın bir Ccedilin kaynağı olan ldquoHan Shurdquodan verdiği bilgiye goumlre MOuml33
yılında Hu Han Yehrsquoin Ccedilin imparatoruna bağlılığını goumlstermek iccedilin gittiği
10
Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul
Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yay 1980 s180-181 11
İnan agm s317-318
65
ziyaretinde kendisine verilen hediyelerden memnun olup bir Ccedilinli prensesle
evlenmek istediği ancak saraydaki Wang Chao Chuumln isimli bir cariyenin prensesmiş
gibi Hun liderine eş olarak goumlnderildiği kaydedilmiştir Hatta teşekkuumlr mektubu
goumlnderen Hu Han Yehrsquoin artık Ccedilin Seddirsquonin yıkılıp imparatorun tahtında
korkusuzca oturabileceğini belirttiği ifade edilmiştir
Tuumlrkler uluslararası ilişkilerini oumlncelikle barış esasına dayandırmışlardır
Hunlar doumlnemine ait bu anlaşma metni gibi Tuumlrklerrsquoin bu konudaki goumlruumlşuumlnuuml ortaya
koyan pek ccedilok oumlrnek mevcuttur
I Han doumlnemi Hun-Ccedilin muumlnacircsebetleri zarfında elccedililerin resmicirc birer temsilci
olarak değil de sadece bir haberci gibi goumlrevlendirildikleri dikkat ccedilekmektedir Ccedilin
sarayına ziyaretleri bizzat kendileri gerccedilekleştiren Hun huumlkuumlmdarları oumlnceden
imparatoru ziyaret etmek istediklerini bildiriyorlardı MOuml3 yılında Hun huumlkuumlmdarı
Wu Chu-liursquonun boumlyle bir isteği kalabalık bir mahiyetle gelen Hun huumlkuumlmdarının
ziyaretlerinin ccedilok kuumllfetli olduğu gerekccedilesiyle Ccedilin sarayında tartışmalara neden
olmuştur
MS25 yılında tek bir guumlccedil halinde birleşen Hunlar MS4748rsquode ikinci kez
boumlluumlnmuumlşlerdir Guumlney Hunları Hu han-yeh unvanlı Pirsquonin başkanlığında Ccedilinrsquoe tacircbi
olmuşlardır
MS27rsquode Han İmparatoru Kuang-wu zamanında General Chung dostluk
ittifakı akdetmek iccedilin Hsiung-nularrsquoa elccedililer goumlndermiş Shan-yuuml de yardım iccedilin
huumlcum kıtasını yollamıştır12
Hunlarrsquoın MS47 tarihinde ikiye ayrılmalarından sonra da Ccedilinlilerrsquole
muumlnasebetleri devam etmiştir MS49rsquoda Guumlney Hunları Şanyuumlsuuml Ccedilinlilerrsquoe elccedili
goumlndererek tacircbi olmak istediğini bildirmiştir Kendisini himaye etmeleri iccedilin de elccedili
rica ederek sarayda hizmet etmek uumlzere oğlunu goumlndermiş ve eski ittifakları
12
W Eberhard ldquoMuahhar Han Devrinde (MS25-MS220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo
Belleten IV S16 Ankara TTK I Teşrin1940 s339
66
yenilemiştir13 Ertesi yıl Ccedilinliler Orta saray generali Tuan Chrsquoenrsquoi ve Entandan
Muavini Wang Yorsquoyu muumlhuumlr ve muumlhuumlr bağlarını vermek ve Yuumln-chungrsquoda
oturmasını soumlylemek uumlzere goumlndermişlerdir Bu General Hunlarrsquoda Shan-yuumlrsquoyuuml
korumak uumlzere maaşlı olarak ilk ikamet eden kişi olarak zikredilmektedir Aynı yıl
Ccedilinlilerrsquoin Guumlney Hunları Kağanırsquona oumlduumlnccedil olarak ccedilok miktarda araba saray
elbiseleri ve altın eşya verdikleri kaydedilmiştir Bundan başka yardım iccedilin pirinccedil
erzak sığır ve koyun vermişlerdir Bundan sonra her yıl kağanın oğlunu saraya
goumlnderdiği Ccedilinlilerrsquoin sonra rehin durumundaki oğlunu iacircde ettikleri ve sene başında
yapılan resmicirckabulden sonra Ccedilinrsquoin Hun kağanı ve maiyetine altın ipekli kumaşlarla
başka envai eşyalar goumlnderdiği belirtilmiştir ki bu ciddi surette tatbik edilen bir
acircdetti14
MS50 yılında Guumlney Hunlarırsquonın Ccedilin sarayına goumlnderdikleri rehine
doumlnuumlşuumlnde on bin parccedila ipekli mamul yirmi beş bin hu pirinccedil ve otuz altı bin baş
sığır getirmiştir Bu tarihten sonra her yıl rehine goumlnderildiği gibi asilzadelere
verilen hediyeler de bir duumlzene konmuştur Elccedililere oumlzel hediyelerden başka
huumlkuumlmdara ve asilzadelerine de hediyeler verilmiştir MS51 yılında Kuzey Hunları
ile Ccedilin arasında heyetler gidip gelmeye başlamıştır Kuzey Hunları Wu-weirsquoe dostluk
temin etmek uumlzere elccedili goumlndermişler fakat henuumlz tacircbiyetlerine yeni girmiş olan
Guumlney Hunlarırsquonın guumlvenlerini sarsmamak iccedilin Kuzey Hunlarırsquonın elccedilisi kabul
edilmemiştir Getirdiği hediyeler kıymetinde hediyeler takdim edilerek
uğurlanmıştır15
MS 52 senesinde Kuzey Hunlarırsquonın haraccedil ismi altında imparatora
at ve kuumlrk sundukları heyetin doumlnuumlşuumlnde huumlkuumlmdar ile asilzadeler iccedilin ipekli uumlruumlnler
verildiği kayıtlıdır Ayrıca Ccedilinliler ertesi yıl Kuzey Hunlarırsquona on binlerce koyun
hediye etmişlerdir MS55rsquote Kuzey Hunlarınrsquodan hediyeler ve mektupla yine elccedili
goumlnderilmiş fakat Ccedilinliler sadece mektuba cevap verip ipekli kumaş goumlndermişler
elccedili goumlndermemişlerdir16
MS64 yılında muumlbadele usucircluuml ticaret yapmak iccedilin dostluk antlaşması
yapmak istediklerini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlnderen Kuzey Hunlarırsquona Ccedilin
İmparatorluğu yağmaları oumlnleyeceği uumlmidiyle olumlu yanıt vermiştir MS65 yılında
13
Onat ldquoHan Doumlneminde s617-618 14
Eberhard agm s347-348 15
Ay s349 16
Ay
67
tasdik iccedilin goumlnderilen Ccedilin elccedilisi Chang Chung oumlnce tutuklanmış17
sonra serbest
bırakılarak bir Hun elccedilisi ile birlikte Ccedilin sarayına goumlnderilmiştir18
MS 65 yılında Kuzey ve Guumlney Hunlarırsquonın aralarında elccedili goumlnderdiklerini
duyan Ccedilinliler gizlice Kuzey Hunlarırsquona Guumlney Hunlarırsquonın ağzından haber vererek
asker goumlndermelerini istemişlerdir Bu oyuna gelen Kuzey Hunları Ccedilinliler
tarafından bozguna uğratılmışlardır19
MS73 yılında Ccedilinliler uumlzerine huumlcum eden Kuzey Hunları takibe uumlccedil
vilayetin orduları ile birlikte elccedili Kao Hung goumlnderilmiş fakat başarılı olamamıştır
Kao Hung ldquoMuahhar Han Doumlnemirdquo nin goumlrevi ya da unvanı ldquoelccedilirdquo olarak zikredilen
tek kişisidir20
Kuzey Hunları ile Ccedilinrsquoin elccedililik muumlnasebetleri ticaricirc amaccedillarla
gerccedilekleşmiştir MS84 yılında Wu-wei valisi Meng Yuumln Kuzey Hunlarırsquonın
muumlbadele ile ticaret isteğini bir emirname ile kabul etmiş heyetin karşılanıp
getirilmeleri iccedilin posta memurlarını goumlndermiştir Boumlylece iccedillerinde prenslerin de
bulunduğu kafile ticaret yapmak iccedilin on bin koyun ve sığırla Ccedilinrsquoe gelmiştir21
Durumu oumlğrenen Guumlney Hunları Kuzey Hunlarırsquonın hayvanlarını yağma
etmişlerdir22
Burada Ccedilinlilerrsquoin kardeşi kardeşe kırdırma politikasının devreye
girdiği goumlruumllmektedir Kuzey Hunları ile Ccedilin arasında ticaret yapıldığına dair son
bilgi MS84 yılına aittir23
MS104 yılında Kuzey Hunları elccedilileri aracılığıyla tacircbi olup Hou-han-yeh
ile olan eski anlaşmayı yenilemek istediklerini bildirmişlerdir Merasimin icap ettiği
gibi yapılmadığı bahanesiyle Ccedilinliler teklife cevap vermemişler sadece mukabil
hediyeler goumlndermişlerdir105 yılında tekrar elccedili ve hediyeler goumlnderen Hunlar
17
Guumlya Chung kılıcını ccedilekerek tehdit ettiği iccedilin Shan-yuuml bundan korkmuştur Bkz Eberhard agm
s350 18
Ay 19
Ay s351-352 20
Ay s354 ve 383 21
Onat agm s622 22
Eberhard agm s357 23
İzgi agm s96-97
68
memleketleri fakir olduğu iccedilin buumltuumln merasimleri yapamadıklarını ifade ederek
prenslerini saraya goumlndermek istediklerini bildirmişlerdir Ccedilinliler yine cevap
vermemişler ancak daha ccedilok hediye goumlndermişlerdir24
b Hunlarrsquodan Bizanslılarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Hun huumlkuumlmdarı Rugila 430 yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarında hemen Roma
ile diplomatik muumlnacircsebetlerini duumlzeltmeye girişmiştir Bu uğurda Galliarsquodaki
Bagauda isyanını bastırması iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermiştir25
Hun huumlkuumlmdarı Rua Romalılarrsquola Hunlar arasındaki anlaşmazlıklarla meşgul
olmakla goumlrevli elccedilisi Eslarsquoyı Bizansrsquoın uumllkesindeki Hun muumlltecileri (İskitleri)
teslim etmemesi ve Hunlarrsquoa itaat eden kavimleri isyana teşvik etmekten
vazgeccedilmemesi halinde yeni bir anlaşma yapamayacaklarını bildirmek iccedilin İstanbulrsquoa
goumlndermiştir26
Romalılar da karşı elccedililik goumlnderme hususunda aralarında istişare ederlerken
biri Trakyarsquoda diğeri de İskityarsquoda konsuumllluumlk yapmış ve ordu komutanı olan Plinthas
ve Dionysus bu elccedililik goumlrevini uumlstlenmek istemişlerdir Hun elccedilisinin geri doumlnmek
uumlzere hemen yola ccedilıkmadığı goumlruumlluumlnce Plinthas Hun hakanı Ruarsquoyı kendisinden
başka hiccedilbir Romalı ile goumlruumlşmemesi iccedilin ikna etmek uumlzere kendi arkadaşlarından
Singilachusrsquou Esla ile birlikte goumlndermiştir27
ldquoBarış yapılınca Attila kaccedilacakları [kaccedilakları] geri almak iccedilin Doğu Romalılarrsquoa
geri elccedililer goumlnderdi Ama onlar hiccedilbir kaccedilağın aralarında bulunmadığında ısrar edince
elccedilileri bir ccedilok [birccedilok] hediyelerle donatıp yolladılar Attila diğerlerinden az olmayan
oldukccedila ccedilok ilave vazifelerle zenginleştirilmiş bir elccedili daha goumlnderdi Onlardan sonra
uumlccediluumlncuuml daha sonra yine benzer şekilde doumlrduumlncuuml elccedili Romalılarrsquoa geldi Romalılar
antlaşmanın barbarlar tarafımdan bozulmasından korkarak nezaket goumlsteriyorlardı Ccediluumlnkuuml
24
Eberhard agm s363-364 25
Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 26
Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı İstanbul TDAV Yay 1995 s11 27
Ahmetbeyoğlu age s23
69
[Ccediluumlnkuumlhellip ] O [o] Romalılarrsquoın goumlsterdikleri bu nezaketi hafife alarak yeni bahaneler
uyduruyordu ve elccedililer goumlndermek iccedilin gereksiz vesileler duumlşuumlnuumlyordu Şereflendirmek
istediği yakınlarına da bu elccedililik goumlrevlerini veriyordurdquo28
Harplerde başarı goumlstermiş olan Edecon Attilarsquonın mektubunu vermek uumlzere
Hunlarrsquoa itaat etmiş olan Roma asıllı Orestes ile birlikte Roma İmparatorursquonun
sarayına gitmiştir Attila mektubunda kaccedilaklar kendisine geri verilmediği takdirde
savaş ilacircn edeceğini bildirmiştir Ayrıca aralarında sınır olan Naissorsquoda (Nişrsquote) pazar
kurulmasını istediği gibi kendisine goumlnderilen kişilerin alelacircde adamlardan değil en
az konsuumll ruumltbesindeki kişilerden olmasını belirtmiştir29 Eğer bunlar elccedili olarak
kendisine gelmeye korkarlarsa bunları karşılamak iccedilin kendisinin Sardica (Sofya)
şehrine kadar gideceğini eklemiştir30
İmparatora mektubun ccedilevirisini yapan kişi Bigila idi Mektubun
okunmasından sonra Edecon Bigila ve imparatorun yanında oldukccedila nuumlfuzu olan
Chrysaphius31
ile diğer sarayları da gezmek istemiş ve bu gezi esnasındaki
sohbetlerinde hadım Edeconrsquoa Attilarsquoya karşı kendilerinin yanında yer almasını
teklif etmiştir Bunun detaylarını konuşmak uumlzere de akşam yemeğine davet edilen
Edeconrsquoa yemekte Attilarsquoyı oumllduumlruumlp Romalılarrsquoa geri doumlnerse ihtişamlı bir hayat
suumlreceği vaadinde bulunulmuştur Edecon bunu yapmaya rıza goumlstermiş hadıma bir
miktar altına ihtiyacı olduğunu soumlyleyerek bunun karşılanması talep etmiştir Soumlzuumlm
ona Attilarsquoya kaccedilaklar hakkındaki cevabı bildirmek uumlzere gidecek bu altınlardan
28
Ahmetbeyoğlu age s28-29 29Roma İmparatoru Theodosiusrsquoun magisteri Martialius (imparatorun buumltuumln kararlarında en yakında
olan ve buumltuumln işlerini konuştuğu bir ruumltbe olup haberciler tercuumlmanlar ve imparatorun bekccedilileri onun
emri altındadır Attilarsquoya goumlnderilecek elccedililik heyeti hakkında muumlşaverede bulunurken eskilerde ne
Tuumlrklerin atalarında ne de Romalılarda ruumltbeli birini elccedili goumlnderme geleneği yoktu diye serzenişte
bulunduğu kaydedilmiştir Ancak bunun gerccedilek mi yoksa hayali duumlşuumlncelerinin bir nuumlvesi mi olduğu
net değildir Fakat diğer taraftan cuumlmlesinin devamında bundan sonraki meselelerin halledilmesi iccedilin
Romalılarrsquoa elccedili olarak Onegesiosrsquoun (Attila zamanında Hun ordularının başkumandanıdır)
goumlnderilmesinin en iyi olacağını eklemesi hayali ve uydurma bir duumlşuumlnceden ibaret olduğunu
kuvvetlendirmektedir Bkz Ahmetbeyoğlu age s31 30Theodosiusrsquoun Attilarsquonın Roma elccedililerini Sardicarsquoda beklemek istemesinin bir alaydan ibaret
olduğunu ccediluumlnkuuml bu şehri harap edenin Attila olduğunu dile getirdiği kayıtlıdır Bkz Ahmetbeyoğlu
age s31 31
Roma sarayında ldquo hadımrdquo olarak goumlrevli idi Ahmetbeyoğlu age s30 Ccedilinlilerrsquode ise
ldquohadımağardquoları buyrukları iletmekle goumlrevli kişilerdi ve kimi zaman elccedililik goumlrevini de ifa ederlerdi
Bkz İzgi age s 36
70
dolayı kendisinden Attilarsquonın şuumlphelenmemesi iccedilin de Bigilarsquoyı yanında goumltuumlrecektir
Hadım bu isteği doğru bularak imparatora da bildirmiştir İmparator sadece
Bigilarsquonın değil ondan daha uumlst ruumltbede Maximinusrsquoun da elccedili olarak goumlnderilmesi
kararını almıştır
Edecon ile birlikte Attilarsquonın otağına doğru yola ccedilıkan Roma heyeti Sofyarsquoya
vardıklarında halktan aldıkları oumlkuumlz ve koyunla Edecon ve refakatindekilere oumlğle
yemeği ziyafeti vermişlerdir Bu esnada ccedilıkan bir tartışmanın ardından Roma elccedilisi
Maximinus Hun elccedilileri Edecon ve Orestesrsquoe ipek elbiseler ve kıymetli taşlar hediye
ederek goumlnuumlllerini almıştır32
Heyet Attilarsquonın otağına vardığında Edecon
geldiklerini Attilarsquoya bildirirken bir yerde beklemeleri emredilmiştir Akşam yemeği
yenirken Attilarsquonın huzuruna ccedilıkmaları emri gelmiştir Ertesi guumln gelen habercilerin
kılavuzluğunda yola ccedilıkılmış ve oumlğleye doğru Attilarsquonın ccediladırına ulaşılmıştır Orada
bir tepe uumlzerinde elccedililik heyeti de ccediladır kurmak istemiş fakat Attilarsquonın ccediladırından
daha yuumlksekte bir yere ccediladır kuramayacakları konusunda uyarılmışlardır Bundan
sonra Edecon Orestes Scottas ve birkaccedil ileri gelen gelip elccedililiklerinin maksadını
sorunca şaşırmışlar daha oumlnce boumlyle bir şeyin ananede yer almadığını elccedililerin
elccedililik iccedilin geldikleri şahısla goumlruumlştuumlklerini soumlylemişlerdir Attilarsquoya doumlnen Edecon
ve refakatindekiler bir suumlre sonra geri geldiklerinde ldquoyuumlzuumlmuumlze soumlyleyecek bir
soumlzuumlnuumlz yoksa bir an oumlnce geri doumlnuumlnrdquo deyince Roma elccedilileri daha ccedilok
şaşırmışlardır Hazırlanıp yola koyulacakları vakit Attilarsquodan gece olduğu iccedilin
kalabilecekleri emri gelmiştir Sabah yola ccedilıkacaklarken de Priskos ccedilare olarak
heyetlerinde tercuumlman olarak bulunan Rusticiusrsquou yanına alarak Scottasrsquoa gitmiştir
Ccedileşitli vaatlerle onu Attila ile konuşmaya ikna etmiştir Bir suumlre sonra Attila elccedilisi
Scottas vasıtasıyla onları ccedilağırtmıştır Attilarsquonın huzuruna varıp ccediladırından iccedileri
girdiklerinde Orsquonu ahşap bir taht uumlzerinde otururken bulmuşlardır Tahttan biraz
uzakta durmuşlar sonra Maximinus tahta yaklaşarak Attilarsquoyı selamlamış ve
imparatorun mektubu ile iyi dileklerini iletmiştir Attila da aynı dileklerde
bulunduğunu belirtmiştir Bu sırada goumlzuuml Anatoliusrsquou ile barış şartlarını konuşurken
tanıdığı Bigilarsquoya ilişince sinirlenmiştir Ccediluumlnkuuml Attila buumltuumln kaccedilakları teslim
32
Tartışmanın konusu hakkında detaylı bilgi iccedilin bkz Ahmetbeyoğlu age s 32
71
etmedikccedile elccedili goumlndermemelerini bildirmiş fakat Bigila tuumlm muumlltecilerin teslim
edildiği yalanını soumlylemiştir Attila ldquoEğer elccedililik hakkına riayet etmemiş olsa idim
seni bu terbiyesiz soumlzlerinden dolayı kazığa oturtur ve kuşlara yedirirdimrdquo33
diye
cevap vermiştir Bundan sonra Hunlarrsquoa oumldenecek parayı temin edebilmek iccedilin
Bizans İmparatorluğursquonun hazinesi boşaltılmış ve bu sırada İstanbulrsquoa bu iş iccedilin
gelmiş olan Hun elccedilisi Scotta vasıtasıyla Hunlarrsquoa goumlnderilmiştir Aynı zamanda
para ile birlikte kaccedilaklar da iade edilmiştir34
Attilarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra Hun bayrağı altındaki kavimler isyan etmiş
oğulları Attilarsquonın yerini dolduramamışlardır Oğullarından Dengizik ve İrnek
kendilerine bağlı kavimlerle Karadenizrsquoin kuzeyine ccedilekilmişler Tuna ve Karadeniz
bozkırı arasındaki sahada tutunmaya ccedilalışmışlardır 466-467 yıllarında Bizans
İmparatoru Leonrsquoa Hun tuumlccarlarının tekrar Tuna sahillerinde ticaret yapmalarına
izin verilmesini istemek iccedilin elccedililer goumlndermişlerse de elccedililer hor goumlruumllmuumlş ve elleri
boş doumlnmuumlşlerdir 35
Attilarsquonın oğulları İrnekErnekErngaumlk36
lteren lter ldquoadam kahramanrdquo ve
kardeşi Dengizik (Deniz)DenzicisDintzic37
466 yılında Romalılar uumlzerinde baskı
kurmak ve şartları goumlruumlşmek amacıyla elccedili olarak goumlnderilmişlerdir Ancak bu
teşebbuumlsleri hakaretle geri ccedilevrilmiştir38
c Hunlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Hunlarrsquoın İranrsquola elccedililik ilişkilerine dair bilgiler İran Şahı II Şapur doumlnemine
kadar dayanmaktadır ldquoAlban Tarihirdquo nde ldquoİran şahlığını talan eden Hunlar
uumllkesinden Honogur adlı birisi geliyorrdquo diye bahsedilmiştir Şah Şapurrsquoun yanına
33
Ahmetbeyoğlu age s35 34
Ahmetbeyoğlu age s4 35
Ahmetbeyoğlu age s17 36
(Yunancarsquoda) Hernach Ήρνάχ ve (Bulgarcarsquoda) Ирникъ şeklinde zikredilir Golden Tuumlrk
Halkları s74 37
Eski Grek alfabesiyle Δεγιζίχ Δινζιραχοζ Δινζίριχοζ Δινγιρζιχ Golden ae s74 38
Ae s74
72
gelen bu temsilci ldquoBu kırgın kime lazımdır Ccedilık karşıma teke tek doumlvuumlşelimrdquo
mesajıyla gelmiştir 39
d Hunlarrsquodan Albanlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Hun huumlkuumlmdarı Albanya huumlkuumlmdarı Cavanşirrsquoin yanına oumlz kardeşlerini
goumlndererek onların vasıtasıyla goumlruumlşmek istemiştir Aralarında yaptıkları dostluk
anlaşmasından sonra Cavanşir Hun huumlkuumlmdarının kızını alarak dostluklarını
akrabalık yoluyla guumlccedillendirmiştir40
Piskopos İsrailrsquoin kendisine goumlnderilmesinden bir suumlre sonra Hun Prensi Alp-
İlteber kendilerine Hristiyanlığı oumlğretmesi iccedilin piskopos İsrailrsquoin yanına ldquotarhanrdquo
unvanlı Ovccedilu adlı bir ayanı ve Ccedilatkasar adlı haremağasını goumlndermiştir Ancak
piskopos bunu Patrik Yeliazarrsquoın izni olmadan yerine getiremeyeceğini belirterek
uumllkesine doumlnmuumlştuumlr Bunun uumlzerine İlteber iki zadegacircnı Hursanrsquoın il-tiginini ve Ccedilat-
Hazarrsquoı piskoposun ardından goumlndermiştir Niyeti İsrailrsquoi Hunlarrsquoın uumllkesine dini
başkan olarak tayin ettirmektir Fakat buna ne katolikos Yeliazar ne de Prens Varaz-
Tridat izin vermemişlerdir Elccedililerin ısrarı uumlzerine İsrailrsquoin her iki uumllkeye de hizmet
etmesi karara bağlanmıştır41
Hun prensi Albanyarsquoya goumlnderdiği elccedililerini -zadegacircnları Hursanrsquoın il-tigini
ve Ccedilat-HazarCcedilatkasarrsquoı- piskoposun kendilerine goumlnderilmesi konusunda
yardımlarını istediği bir mektupla Ermeni piskoposu Sahak ve Ermeni
başkumandanı Prens Grigorrsquoa da goumlndermiştir Ermeniler elccedilileri sevinccedille kabul
etmişler ve piskoposun sadece Albanya katolikosluğunun buyruğunda olduğunu
kendi idarelerinde olmadığını belirten bir cevap goumlndermişlerdir42
39
Şahsın ismi bu olmayıp Onogur kavminden gelmiş olmalıdır Bkz Kalankatlı Moses Alban
Tarihi Azeri Tuumlrkccedilesine ccedilev Prof Dr Ziya Buumlnyadov Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine ccedilev Dr Yusuf Gedikli
İstanbul Selenge Yay 2006 s53 40
Ae s203-204 41
Ae s251-256 42
Kalankatlı age s254-255
73
2 GOumlKTUumlRKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Goumlktuumlrklerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Goumlktuumlrkler ihtiyaccedil fazlası atlarını Ccedilinlilerrsquoe haraccedil olarak vermişler ve
karşılığında ipek almışlardır Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnacircsebetleri oldukccedila yoğun
olmuştur 545 yılında Bumin Kağan muumlbadele usucircluumlyle ipek almak ve kendileriyle
ticaricirc muumlnacircsebet kurmak istediklerini bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoin başkentine gitmiştir
Ertesi yıl da kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini sunduğu bir heyet goumlndermiştir43
Goumlktuumlrk-Ccedilin elccedililik muumlnasebetleri sadece ticari anlamda olmamıştır 551
yılında imparatorun oumlluumlmuuml uumlzerine Bumin Kağanrsquoın taziyelerini bildirmek iccedilin iki
yuumlz atın hediye olarak goumltuumlruumllduumlğuuml bir heyet goumlnderdiği bilinmektedir Heyetin
doumlnuumlşuumlnde Bumin Kağanrsquoa bir Ccedilinli prenses goumlnderilmiştir44
Krsquoo-lo Qara Kağanrsquoın (552-553) kısa suumlren hacirckimiyeti sırasında (553 yılında)
Ccedilinrsquoe elli bin at goumlnderilmiştir Aynı yıl kağanın kuumlccediluumlk kardeşi de Ccedilinrsquoe hediyeler
goumlndermiş ve elccedilileri saraydan kendilerine verilen hediyelerle geri gelmişlerdir45
553 yılında tahta ccedilıkan Mo-kanMu-kan Kağan 554rsquote Ccedilinrsquodeki Chrsquoi topraklarına
sığınmış olan eski duumlşmanları Juan-juanlarrsquoı ortadan kaldırabilmek maksadıyla Batı
Weirsquolerrsquoe46
elccedili goumlndermiştir Onlara yardım etmek suretiyle dolaylı olarak istediğini
elde etmiştir Ccediluumlnkuuml kaynaklarda uumlccedil bin Juan-juanrsquoın eli-kolu bağlı biccedilimde Tuumlrk
elccedilisine teslim edildikleri kayıtlıdır47
43
İzgi agm s97-98 44
Ay s98 45
Ay 46
Ccedilin kuumlltuumlruuml iccedilinde acircdeta eriyerek Wei ismini alan Tuumlrk asıllı Tabgaccedillarrsquoın Doğu ve Batı olarak ikiye
ayrıldığı kollarından biridir Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil Koumlk Tuumlrk Tarihi Duumlzeltilmiş
2bs Ankara Akccedilağ Yay 1999 s4-5 47
Ae s15 Saadettin Goumlmeccedil ldquoldquoİpek Yolu ve Orta Asya Kuumlltuumlr Tarihirdquo Adlı Kitapta Koumlk Tuumlrklerle
İlgili Yanlış Değerlendirmelerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S456 YXXXIX İstanbul TKAE Nisan 2001
s217-218
74
Ouml İzgirsquoye goumlre 554 555 ve 558 yıllarında Goumlktuumlrkler Chrsquoi sarayına
hediyelerini verirlerken haraccedil olarak bizzat kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır48
Bagatur Şadrsquoın Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlndermesi
ve Wu-yuumlan Boumllgesirsquoni Ccedilinrsquoe iade etmesinin ardından Chang Chrsquoang-hsuumln Trsquoang
İmparatoru tarafından Wu-yuumlan boumllgesi valiliğine tayin edilmiştir Bundan sonra
Chang Chrsquoang-hsuumln imparatorun ağzından sahte bir ferman hazırlayarak Bagatur
Şadrsquoa goumlndermiş boumlylece Hsieh Chuuml ve Liang Shih-tu ile aralarının accedilılmasını
sağlamıştır49
Bu sebeple Şad onların goumlnderdikleri elccedilileri kabul etmemiştir50
Che-koei Kağan (611-618) henuumlz kağan değilken (609) Tuumlrklerrsquole
anlaşmazlığa duumlşen Taşkent Krallığırsquonı yıkmış ve buranın naibliğine Tegin Tien-
tchersquoyi atamıştır Tien-tche vergisini vermek ve saygısını sunmak iccedilin Ccedilinrsquoe bir elccedili
goumlndermiştir51
618 senesinin Mayıs ayında Shih-pi Kağan Ccedilinrsquoe Kutluğ Teginrsquoi elccedili olarak
goumlndermiştir İmparator Kao-tsu Trsquoai-chi-tien adlı sarayda Tuumlrk elccedilisi iccedilin bir ziyafet
vermiştir Ziyafet sırasında dokuz boumlluumlmden ibaret bir muumlzik parccedilası ccedilalınmıştır Ccedilin
kaynağından (TCTC) aktarılan bu bilgilerden sonra son zamanlarda başkent Chrsquoang-
anrsquoa giden Goumlktuumlrk elccedililerinin Ccedilinli youmlneticilere kaba davranmalarına rağmen
imparatorun onları cezalandırmayıp kaba hareketlerini bağışladığı da kaydedilmiştir
Ancak Changrsquoa goumlre CTS ve HTSrsquoda bu olayla ilgili bilgi yoktur52
618 senesinin Temmuzrsquounda Chrsquouumleh (Kuumll) Kağan Ccedilinrsquoin hacirckimiyetini kabul
ettiğini bildirmek uumlzere bir elccedili goumlndermiştir53
48
İzgi agm s98-99 49
Ccediluumlnkuuml daha oumlnce aralarında Ccedilinrsquoin başkenti Chrsquoang-anrsquoı zapt etme planı yapmışlardır Bagatur
sahte fermandaki lsquoplanın imparator tarafından bilindiğirsquo ibaresine inanarak onların ikiyuumlzluumlluumlk
ettiklerini duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Jecircn-trsquoang Chang ldquoTrsquoang Devrindeki Doğu Goumlktuumlrkleri Hakkında
Belgeler (618-745)rdquo Doktora Ccedilalışması Taipei 1968 s2 50
Ae 51
Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk Hakanlığırdquo MTAD C2
S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s202 52
Chang age s75 dp20 53
Ae s3
75
618 senesinin Ekim ayında Kutluğ Tegin uumlccediluumlncuuml kez Ccedilinrsquode elccedili olarak
bulunmuştur Kutluğ Tegin kendisine verilen ziyafetten sonra devrin oumlnemli
şahıslarına yapıldığı gibi imparatorun tahtına kadar goumltuumlruumllmek suretiyle iltifat
goumlrmuumlştuumlr54
619 yılı Haziranrsquoında Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Shih-pi Kağanrsquoın
oumlluumlm haberini bildirmişlerdir İmparator Kao-tsu Chrsquoang-lo-mecircn adlı bir kapıda
matem tutturmuş ve yas alacircmeti olarak uumlccedil guumln saraya gitmemiştir Buumltuumln Ccedilinli erkacircn
Goumlktuumlrk elccedilisinin ikametgacirchına giderek başsağlığı dilemişlerdir
TCTCrsquode ise 620 yılı Mayısrsquoında Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinli derebeyi Wang Shih
tsrsquoungrsquoa elccedili olarak A-shih-na Chieh-torsquoyu bin kadar atla goumlnderdikleri karşılıklı
sıhriyet yoluyla akrabalık ve ticari muumlbadele anlaşması sağlandığı bilgimiz
dahilindedir Ancak bu bilginin de CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı kaydedilmiştir55
Aynı yılın Temmuz ayında ise Wang Shih tsrsquoungrsquoa gizlice bir elccedili goumlnderdikleri
bilgisi mevcuttur56
620 Kasımrsquoında Yuumln-chou Boumllgesi Tsung-kuanrsquoı Kuo Tzǔ-ho Goumlktuumlrklerrsquoin
iccedil anlaşmazlığını saraya bildirmek iccedilin elccedili goumlndermiş fakat elccedili Goumlktuumlrk devriye
suumlvarileri tarafından yakalanmıştır57
Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra tahta geccedilen kardeşi Hsieh-li (İl) Kağan
Ccedilinrsquoe elccedilisi aracılığıyla Chrsquou-lo Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnuuml bildirmiştir İmparator Kao-tsu
daha oumlnce Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra olduğu gibi yine yas merasimi
duumlzenlemiştir58
54
Ae s4 55
Ae s9 ve s78 dp 59 56
Ae s10 57
Chang age s10 58
Ae s12
76
623 yılının Eyluumll ayında Ccedilinlilerrsquoin uumlzerine saldıran Goumlktuumlrkler kendileri
iccedilin engel teşkil eden Hung-nung-Kung (Garnizon komutanı) şeref unvanlı Liu Shih-
Jangrsquoı ortadan kaldırmak amacıyla İmparator Kao-tsursquoya Goumlktuumlrk liderlerinden biri
olan Tsrsquoao-panirsquoyi elccedili olarak goumlndermişlerdir Elccedili imparatoru Trsquoang
İmparatorluğursquona isyan etmek niyetiyle Liursquonun İl-Kağanrsquola işbirliği iccedilinde olduğu
yalanına inandırmıştır Boumlylece Liu Ekim ayında idam edilmiş59
ve Goumlktuumlrkler iccedilin
engel ortadan kalkmıştır60
623 senesinin Ekim ayındaki Goumlktuumlrk-Ccedilin muumlcadeleleri sırasında İl-Kağan
Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek bir Ccedilinli prensesle evlenme isteğini dile getirmiştir İmparator
Ma-i şehrini kuşatmaktan vazgeccedilerlerse isteğinin yerine getirilebileceğini
bildirmiştir İl-Kağan kuşatmadan vazgeccedilmek istemişse de karısı İ-chrsquoeng
Konccediluyrsquoun etkisinde kalarak baskınlara devam etmiştir61
Ccedilinli bir prenses ile evlenmek isteyen İl-Kağan 624 yılı Ağustos ayında
Chrsquoin Prensirsquone Trsquou-li Kağan ile uumlvey amcası Chia-pi Tegin62
unvanlı A-shih-na
Ssǔ-morsquoyu 63
yollamıştır Prensin buna razı olduğu belirtilse de bu konuya youmlnelik
başka herhangi bir bilgi yoktur64
Goumlktuumlrk Huumlkuumlmdarı İl-Kağan 625 yılı Ağustos ayında Ccedilinrsquoe barış teklifiyle
bir elccedili goumlndermiş ve yaptığı baskınlardan vazgeccedilmiştir65
Bundan tam bir yıl sonra
Ccedilin tahtına ccedilıkan İmparator Trsquoai-tsung doumlneminde de İl-Kağan Ccedilinrsquoe bir barış elccedilisi
59
Ekim ayında İmparator Kao-tsursquonun Goumlktuumlrklerrsquoin saldırısına uğrayan Ma-i şehrini kurtarması iccedilin
Liu Shih-jangrsquoı goumlrevlendirdiği fakat Liursquonun korkudan geri ccedilekildiği kayıtlıdır İdam edilmesi de bu
olaydan sonra olmalıdır Bkz Chang ae s27 60
Ae s26 Ayrıca bu belgelerin CTS ve HTSrsquoda olmadığına dair bilgi iccedilin bkz ae s86 dp191 61
Ae s26-27 62
A-shih-na Ssǔ-mo Goumlktuumlrklerrsquoden ccedilok Hursquolara benzediği iccedilin Chrsquou-lo Kağan onun A-shih-na
soyundan geldiğine şuumlphe duymuştur Bu nedenle A-shih-na Ssǔ-mo Chrsquou-lo Kağan doumlneminden İl-
Kağan doumlnemine kadar bu unvanla kalmıştır Hiccedil bir zaman bir orduya kumanda eden şad ruumltbesine
yuumlkseltilmemiştir Ancak Ccedilin sarayına gittikten sonra kendisine Ho-sun-wang unvanı verilmiştir Bkz
ae s34 63
Li Ssǔ-mo ya da Shih-li-pi isimleriyle de karşımıza ccedilıkabilir Bkz ae s88 dp221 64
Ae s34 65
Ae s39
77
goumlndermiştir Ayrıca yine bu ayda Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla kendisinin
candan adamı Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi de goumlnderdiği kayıtlıdır66
626 yılı Eyluumllrsquouumlnde ise İmparator Trsquoai-tsungrsquoa uumlccedil bin at ile on bin koyun
hediye etmiştir İmparator hediyeleri kabul etmemiştir67
Bu durumun - vezirlerine
verdiği bir nasihatten- imparatorun siyasicirc bir taktiği olduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır
ldquoBir kimseden bir şey almak isterseniz oumlnce kendisine birşeyler vermek [vermeniz]
gerektirrdquo68
628 senesi Nisan ayında Kitan lideri ve kabilesinin Ccedilinrsquoe teslim olmasının
ardından İl-Kağan bir elccedilisi ile Kitanlarrsquoa karşılık asi Ccedilinli derebeyi Liang Shih-
tursquoyu iade etmeyi teklif etmiştir Fakat imparator Kitanlarrsquoın Goumlktuumlrklerrsquole aynı
kavimden olmadıklarını ve uumllkesine hainlik eden bu Ccedilinli derebeyine karşılık
kendisine teslim olan kabileleri değiştirmeyeceğini ifade etmiştir69
630 yılında Ccedilin saldırılarıyla artık iyice guumlccedilten duumlşen Goumlktuumlrk Kağanı İl-
Kağan Şubat ayında Goumlktuumlrklerrsquoin hepsinin Ccedilinrsquoe tabi olacakları soumlzuumlnuuml vermek
uumlzere Chih-shih Ssǔ-lirsquoyi elccedili olarak yollamıştır İmparator da onu oyalamak
maksadıyla bir taraftan dışişleri veziri Trsquoang Chien ile diğer vezirlerini
goumlrevlendirirken diğer taraftan da General Li Chingrsquoi Goumlktuumlrklerrsquoe baskına
goumlndermiştir70
Bu baskın Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kabilelerin saflar halinde Ccedilinrsquoe tabi
olmalarına neden olmuştur dolayısıyla bu durum Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin Ccedilin
hacirckimiyeti altına girişinin son aşamasını oluşturmuştur
641 senesinin Kasım ayında Sir-Tarduşlarrsquoın istilacircsına karşı koyamayan
Goumlktuumlrkler bu durumdan Ccedilin İmparatorursquonu haberdar etmek iccedilin bir elccedili
66
Ae s42 67
Ae s46 68
Ae s45 69
Ae s52-53 70
Ae s60-62
78
goumlndermişlerdir Yine aynı yılın Aralık ayında ise Sir-Tarduşlarrsquoın Kağanı Checircn-
chu bir Goumlktuumlrk prensesiyle evlenmek iccedilin Ccedilin İmparatorursquona ricada bulunmuştur71
Seyantolarrsquoın mağlup edilmesi uumlzerine Trsquoang İmparatorluğursquona buumltuumln Toumlles
kabileleri hatta uzakta kalan Bayırku ve Kurıkanlar dahi 647 yılında hediyeler
goumlndererek itaatlerini bildirmişlerdir Aynı yılın sonunda Tuumlrk Hanı Ccedilebi (Che-
pi)rsquonin de elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır72
647 senesi Kasımrsquoında Goumlktuumlrk Hakanı Chrsquoecirc-
pi Kağan imparatora elccedilisi aracılığıyla birccedilok hediye goumlndermiştir73
Ccedilinrsquoe teslim olmayan dağınık haldeki Goumlktuumlrkler oumlncuumlleri A-shih-na Ku-tu-lı
(Kutluğ) ve A-shih-tecirc Yuumlan-checircn tarafından bir araya getirilerek Karakurum
Şehrirsquonde karargacirch kurup Ccedilinrsquoe isyan etmişlerdir (682) Yani Goumlktuumlrk Kağanlığırsquonı
yeniden kurmuşlardır74
694 yılının ilk ayında Goumlktuumlrk Kağanı Kutluğrsquoun oumlluumlmuuml uumlzerine tahta geccedilen
II Goumlktuumlrk Devletirsquonin ikinci huumlkuumlmdarı Mo-chrsquoo (Kapgan Kağan) doumlneminde pek
ccedilok kabile Goumlktuumlrklerrsquoin hacirckimiyeti altına girmiştir Goumlktuumlrkler Kutluğ idaresinde
yeniden kuruldukları tarihten 695 senesine kadar Ccedilinlilerrsquole pek ccedilok muumlcadelede
bulunmuşlardır Ancak 695 yılı Ekim ayında Kapgan Kağan Ccedilin ile dostluk ilişkileri
kurmak amacıyla75
Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiştir76
Bundan memnun olan İmparatoriccedile
Wu Kapgan Kağanrsquoa beş bin top ipek yanında Tso-wei ta-chiang-chuumln ldquoSol
Muhafızları Buumlyuumlk Generalliğirdquo ruumltbesi ve Kuei-kuo-kung ldquoUumllkeye doumlnen duumlkrdquo gibi
unvanlar vermiştir77
71
Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s113 ve s132 dp 441ve 442 72
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s288 73
Adı Hu-po olan Kağan ailesi asırlarca kuumlccediluumlk kağanlık mevkiini elinde tutmuş olan Goumlktuumlrk
asilzacircdelerindendi İl-Kağanrsquoın mağlubiyetinde Ccedilinrsquoe teslim olmayan Goumlktuumlrkler Chrsquoecirc-pirsquoyi kağan
ilan etmek istemişlerse de O bu sırada Sir-Tarduşlarrsquoın guumlcuumlnden ccedilekindiğinden kendisini kağan ilan
etmekten ccedilekinmiş ve Sirtarduşlarrsquoa bağlanmıştır Chang age s116-117 74
Ae s138 75
Chang Jen-trsquoang bu olayı Goumlktuumlrklerin Ccedilinrsquoe teslim oldukları şeklinde tercuumlme etmiştir Taşağıl
ldquoteslim olmakrdquo anlamındaki Ccedilince kelimenin aynı zamanda ldquomuumlttefik olmakrdquo anlamına da geldiğini
belirterek Chang Jen-trsquoangrsquoe atıfta bulunmuştur Bkz Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo
Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993 s55 dp18 76
Chang age s155 77
Bu vesika CTSrsquoda var HTSrsquoda yoktur Bkz ae s191 dp625 Taşaağıl agm s54-55
79
Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın
reisi olup Ccedilin adına askericirc valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz
kalan Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin
hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının
serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini78
istemiştir
Kızını Ccedilinli bir prensle evlendirerek akrabalık kurmayı duumlşuumlnen Kapgan
Kagan 698 yılında Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir Bundan başka daha oumlnce
Goumlktuumlrklerrsquoe ait olup fetret devrinden sonra Ccedilinrsquoin eline geccedilen toprakları
Goumlktuumlrklerin sınırları iccedilinde bir buccediluk asırdan fazla yaşamış olan Soğdları Ccedilinrsquoin
altı eyaletinde yaşayan Tuumlrk boylarını geri istemiştir Tohumluk yuumlz bin oumllccedilek darı
uumlccedil bin takım tarım aleti ve birkaccedil on bin chin demir ihtiyacını da belirtmiştir79
Burada Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğini yinelemesinden yukarıda J Changrsquoın
bildirdiği 696 yılında Kapgan Kağanrsquoın kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirilmesi
isteğinin geccedilen bu iki yıllık suumlre zarfında gerccedilekleştirilmemiş olduğu
anlaşılmaktadır Bu ikinci kez dile getirilen isteğe Ccedilin İmparatorluğu tarafından
olumsuz cevap verilmesi de bunu doğrulamaktadır İsteği reddedilen Kağan elccediliye
hakarette bulunup onu oumllduumlrtmek uumlzere tutuklattığında devlet adamı Tonyukukrsquoun
telkinleriyle oumllduumlruumllmesi fikrinden vazgeccedilmiştir Bu sırada Ccedilin Sarayırsquonın
Goumlktuumlrklerrsquoin isteklerini yerine getirmesi uumlzerine elccedili serbest bırakılmıştır80
Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa
gelen elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml eskiden
beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens goumlnderilmiştir
Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır81
703 yılının Haziran ayında Goumlktuumlrklerrsquoin evlilik ittifakı teklifi ile Mo-ho-ta-
kan (Baga Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlnderdikleri kayıtlıdır Bu sefer prensin sadece Trsquoang
78
Chang age s155-156 79
Taşaağıl agm s57 80
Ay s57-58 81
Taşaağıl agm s58
80
hanedanı mensubu değil veliahtın oğlu olması şartı da koyulmuştur82
Boumlylece uumlccedil yıl
suumlrecek olan muumlzakereler başlamıştır83
İmparatoriccedile buna sonradan razı olmuştur84
Kapgan Kağan 703 Kasımrsquoında imparatoriccedileye tam istediği gibi kızının asil bir
prensle evlenmesine muumlsaade ettiği iccedilin teşekkuumlr mahiyetinde devlet adamlarından İ-
li-trsquoan-kanrsquoı bin baş at ile85
Ccedilin Sarayırsquona elccedili olarak goumlndermiştir Tuumlrk elccedilisine Su-
yuuml-trsquoaiSu-yuuml-trsquoing86
kulesinde bir ziyafet verilmiştir Bu ziyafette Ccedilin veliahtı baş
vezir ve tuumlm saray erkacircnı uumlccedil sıra halinde yerlerini almışlardır87
Ziyafetten sonra
elccediliyi hediyelerle uğurlamışlardır Kapgan Kağan da karşılığında kızı ile
evlendirilmesine engel olmak iccedilin alıkoyduğu Prens Wu Yen-hsiursquoyu 704
Ağustosrsquounda serbest bırakmıştır88
Ancak Ccedilinrsquodeki taht değişikliği Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkilerini olumsuz youmlnde
etkilemiştir Yeni imparator daha oumlnce kabul edilmiş evlilik teklifini reddetmiş ve
Kağanrsquoı oumllduumlreni prens yapıp ldquoMuhafız Alayının Buumlyuumlk Generalirdquo yapmaya soumlz
vermiştir Bunun uumlzerine Kapgan Kagan Goumlktuumlrk Devleti iccedilinde yakaladığı ldquovasal
devletler ve devlet konukları dairesi memururdquo Tsrsquoang Ssu-yenrsquoi oumllduumlrtmuumlştuumlr89
Liu
Mau-Tsai eserinin bir yerinde bu kişinin Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak gittiğini yazmış fakat
boumlyle bir goumlrevlendirmenin geccediltiği olaydan ya da hangi amaccedilla goumlnderildiğinden
bahsetmemiştir90
Ayrıca verdiği bilgiler tutarsızdır Aynı tarihli aynı olay iccedilin bir
sayfada ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nı temsilen gittiğini
diğer bir sayfada hem ldquovasal devletler ve devlet konukları dairesi başkanırdquo nın hem
de yardımcısı konumundaki bu memurun birlikte oumllduumlruumllduumlklerini kaydetmiştir
82
Chang age s162 83
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s358 84
Chang age s162 85
Taşaağıl agm s63-64 86
679 yılında inşa edilen bu kule Trsquoang suumllalesinin doğu başkenti olan Lo-yang şehrindeki Su-yuuml-
kung Sarayırsquonın bahccedilesinde bulunmakta idi Bkz Chang age s193 dp658 87
Ae s162 88
Taşaağıl agm s63-64 89
Ay s65 90
Taşaağıl ay Liu Mau-Tsai Ccedilin Kaynaklarına Goumlre Doğu Tuumlrkleri ccedilev Ersel Kayaoğlu-
Deniz Banoğlu İstanbul Selenge Yay 2006 s234 305 ve 349
81
711 senesinin Ocak ayında Kapgan Kağan Ccedilin İmparatoru Jui-tsungrsquoa elccedili
goumlndererek evlilik yoluyla barış istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir 91
Mart ayında
da Kapgan Kağanrsquoın Prens Li Chrsquoecircng-chrsquoirsquonin kızı Chin-shan Konccediluy ile
evlenmesine izin verilmiştir
Kapgan Kağan oğlu Yang-wo-chihrsquoye baş vezirine ve Goumlktuumlrk elccedililerine Ccedilin
veziri Ho Fecircng-jao ile birlikte Ccedilin Sarayırsquona gitmeleri emrini vermiştir Bu elccedililik
heyeti 711 yılı Kasımrsquoında Ccedilinrsquoe varmıştır 712 yılı Ocak ayında İmparator Jui-
tsungrsquoun Kapgan Kağanrsquoın oğlu Yang-wo-chihrsquoye bir ziyafet vermesinden bu
Goumlktuumlrk elccedililik heyetinin orada bir kaccedil ay kaldığını soumlyleyebiliriz92
713 senesi
Ağustosrsquouna gelindiğinde ise Goumlktuumlrk Kağanı oğlu Yang-wo-chihrsquoyi bir Ccedilin
prensesi ile evlendirilmesi ricasıyla İmparator Hsuumlan-tsungrsquoa goumlndermiştir Kağanrsquoın
ricası geri ccedilevrilmemiş oğlunun Prenses Nan-ho ile evlendirilmesi kararı
alınmıştır93
714 yılı Nisan ayında Kapagan Kağan bu sefer kendisinin bir Ccedilin prensesi
ile evlendirilmesini rica etmesi iccedilin elccedilisini goumlndermiştir Elccedilisi vasıtasıyla de
itimatname sunmuştur ki kendisini Chien-ho-yung-chrsquoing ta-fu-ma trsquoien-shang-teacute-
kuo-pao trsquoien-nan Trsquou-chuumleh shecircng-trsquoien Ku-to-lu Kagan (Duumlnyayı sulha ve ebedi
duumlzene kavuşturan (Ccedilin İmparatorunun) [Ccedilin İmparatorursquonun] buumlyuumlk damadı
Tanrırsquodan muumlkafat [muumlkacircfat] almaya lacircyık tanrısal Goumlktuumlrklerin [Goumlktuumlrklerrsquoin]
kutsal (huumlkuumlmdarı) (Kutluğ Kağan) ilacircn etmiştir94
Kağanrsquoın Ekim ayında yine
evlenmek ricasıyla elccedili goumlndermesi uumlzerine imparator bir yıl sonra Ccedilin prensesinin
Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmesine izin vermiştir95
Bundan sonra Goumlktuumlrk tahtına Bilge Kağan oturmuştur Kapgan Kağan
zamanında saray nazırı olan Tun-yuuml-ku (Tonyukuk) Bilge Kağan zamanında daha
etkin bir rol almıştır 718 yılının ilk ayında barış teklifiyle imparatora elccedili goumlnderen
91
Chang age s163 92
Ae s163-164 93
Ae s164-165 94
Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp679 95
Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz ae s165 s194 dp682
82
Bilge Kağanrsquoın isteği Hsuumlan-tsung tarafından olumlu karşılanmıştır96
Ancak bu
soumlzde itaat siyasetin bir parccedilası idi Her iki tarafın da bir suumlreliğine huzurunu temin
etmeye youmlnelikti97 Dolayısıyla Bilge Kağan zaferlerinden sonra 721 yılı Şubat
ayında Ccedilinrsquoe yine elccedili goumlndererek ldquooğulun atasını saydığı gibi goumlğuumln oğluna saygı
goumlstereceğirdquo vaadinde bulunmuştur İmparator da Bilge Kağanrsquoa yazdığı
mektubunda ya duumlşmanlığı ya barışı seccedilmesini eğer duumlşmanlığı seccedilerse elccedili
goumlnderme zahmetine girmemesini ifade etmiştir98
Bilge Kağan sıhriyet yoluyla akrabalık kurabilmek iccedilin Ccedilinrsquoe elccedilisi Ko-chieh
hsieh-i-farsquoyı goumlndermiştir İmparator 724 senesinin Temmuz ayında dile getirilen bu
talebi Ağustos ayında elccedilinin ruumltbesinin duumlşuumlk olduğu ve nişan hediyesinin de tam
olmadığı gerekccedilesiyle reddetmiştir99
727 yılı Eyluumll ayında Bilge Kağan Tibetlilerrsquoin Ccedilinrsquoe karşı birlikte hareket
etme tekliflerini reddettiği gibi bu teklifin yapıldığı mektubu da imparatora sunmak
uumlzere Ccedilinrsquoe bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoin bu hareketini takdir
ettiğini goumlstermek amacıyla ata karşı ipek ya da ipeğe karşı at takası şeklindeki
ticaret imkacircnını sunmuştur100
Bilge Kağan kardeşinin oumlluumlmuumlnden sonra onun resmini ccedilizdirmek iccedilin
Ccedilinrsquoden mahir ressamlar istemiştir İmparator da altı ressamını goumlndermiştir Kağan
ressamlar tarafından ccedilizilen resmi o kadar gerccedilekccedili bulmuştur ki İmparatorrsquoa
teşekkuumlrlerini iletmesi ve ressamlara refakat etmesi iccedilin Ko-a-mo-chrsquoa-chihrsquoyi elccedili
olarak yollamıştır Bu olay TFYKrsquoda 731 yılı Kasım ayına tarihlendirilmiştir101
96
Ae s174 97
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s393 98
Chang age s175 99
Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur BkzChang ae s198 dp744 ve 745 100
Ae s176 101
Ae s183
83
733 senesinin Nisanrsquoında Goumlktuumlrk liderlerinden başta Chrsquou-mu-jih-krsquoun-mo
ta-kan olmak uumlzere kırk iki kişilik bir heyet Ccedilin sarayına gitmiştir Kendilerine mor
cuumlbbe ve guumlmuumlş kuşaklar hediye edilmiştir102
734 senesinin Mart ayında Goumlktuumlrkler Ssǔ-pi-yuuml-ssǔ-hsien-chuumleh unvanlı
elccedililerini Ccedilinrsquoe goumlndermişlerdir İmparatorluk bu kişiye Tao-chin-wu-wei ta-chiang-
chuumln unvanı yanında mor elbise yenleri yarıya kadar nakışlı saten rop altın telkacircri
kemer ve balık şeklinde keseden ibaret olan yedi adet suumls ile iki yuumlz parccedila ipek
kumaş altı tane altın ve guumlmuumlş takım hediye etmiştir103
ldquohellipBilge-han 734rsquode
Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada imparator Hsuumlan-Tsung tarafından satın alınan
hain bir Tuumlrk beyi (veziri Mei-lı-chrsquoo104
) tarafından zehirlenerek oumllduumlruumllduumlhelliprdquo105
ldquoHan oumlluumlrken hainin ve buumltuumln suumllalesinin katledilmesini emretti İmparator izleri yok
etmek iccedilin taziyelerini sunmak maksadıyla bir elccedililik heyeti goumlnderdirdquo Bilge
Kağanrsquoın yerine geccedilen oğlu Yollıg-tegin (İ-Jan Kağan) de babasının politikasını
takip etmek amacıyla tahtta kaldığı sekiz yıl iccedilinde Ccedilinrsquoe uumlccedil kez elccedili goumlndermiştir
Onun ardından gelen kardeşi Bilge Kutlug Kağan (Tecircng-li Tengri Kağan) Ccedilinrsquoe
goumlnderdiği elccedili aracılığıyla seleflerinin oumlluumlmlerini bildirmiştir106
740 yılında
kendisine elccedili goumlnderen Ccedilin İmparatorursquona ertesi yıl İ-nan-ju (İnanccedilu)rsquoyu elccedili
olarak goumlnderip kendi uumllkesinin mallarından sunmuştur107
Goumlktuumlrklerrsquoin 734 yılından itibaren girdikleri yıkılma suumlrecinin 741 yılı
Nisanrsquoında Tengri Kağan da oumllmuumlştuumlr Bir Goumlktuumlrk kabile reisi olan Hsia-tieh-mo-
ssǔ chieh-chin kağanın oumlluumlmuumlnuuml bildirmek uumlzere Ccedilinrsquoe elccedili olarak goumlnderilmiştir108
İmparator elccediliye Kuo-i (korkusuz milislerin ikinci başkanı) unvanı ile mor elbise ve
altın kemer hediye edip uumllkesine geri goumlndermiştir109
102
Bu vesika CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s177 s197 dp729 103
Ae s177 104
Ae s184 105
L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl 4bs ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay
2003 s228 106
Chang age s184 107
Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK Nisan1999
s34(Belgeler HTS 215Bs6054) Gumileumlv Eski Tuumlrkler s398 108
TCTCrsquoda bu olay Temmuz ayında gerccedilekleşmiş olarak zikredilmiştir Bkz Chang age s200 109
Bu vesikalar CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s200 s205 dp762
84
741 yılının Temmuzrsquounda meydana gelen iccedil ccedilekişmeler sonunda kendisini
kağan ilan eden Ku-to Yabgu Goumlktuumlrk kabileleri olan Basmıl Uygur ve Karluklar
tarafından 742 yılı Ağustos ayında oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yerine Basmıllarrsquoın lideri Hsieh-
tieh-i-shih Kağan getirilmiştir Uygurlarrsquoın ve Karluklarrsquoın liderleri de sağ ve sol
yabguları olurken geriye kalan Goumlktuumlrk kabileleri de birleşerek Tengri Kağan
doumlneminde Sol Şad olan Prsquoan-kuumll Teginrsquo in oğlunu Wu-su-mi-shih Kagan (Ozamış
Kağan)rsquoı Doğu Şadı Basmıllarrsquodan seccedililen kağanın oğlu Ko-la-torsquoyu da Batı Şadı
ilan etmişlerdir
Uygur Devletirsquonin kurulması ile tamamen dağılan Goumlktuumlrklerrsquoin uzun bir
suumlre daha Ccedilin kaynaklarında yer aldıkları goumlruumllmektedir Trsquoang Hanedanlığırsquonın
yıkılıp yerine kuumlccediluumlk devletlerin kurulduğu Beş Hanedan doumlneminde (925 yılının
bahar başlangıcında) Ccedilinrsquoe elccedili olarak Hun-chie-loursquonun goumlnderildiği ve onun
aracılığıyla kendi uumllkelerinin mallarından sundukları kayıtlıdır110
Bu elccedili iccedilin ldquoaynı
zamanda Goumlk-Tuumlrklerin reisi olabilirdirdquo şeklinde bir ibare kullanılmıştır Aynı yılın
kışında ise Hsi ve Trsquou-hun gibi Moğol boylarıyla birlikte elccedili goumlnderdikleri
belirtilmiştir111
Goumlktuumlrklerrsquoin yeni reisleri Chang Mu-chin de Ccedilin Sarayırsquona vergi
sunmuştur(928)112
931 yılında Tu-a-shu adlı bir Goumlktuumlrk elccedilisinin Ccedilin Sarayırsquona gittiği
kaydedilmiştir113
Chin Hanedanı (936-944) doumlneminde 941 yılında Goumlktuumlrklerrsquoin son elccedilisi
olarak Hsuumle Trsquoung-hairsquonin Ccedilinrsquoin başkentini ziyaret ettiği tespit edilmiştir114
110
Taşağılrsquoın HWTS 5 (Hsin Wu-tai Shih)s48rsquoden naklettiğine goumlre bu tarih 926rsquodır ve Hun-chie-
loursquonun kendisi elccedili olarak zikredilmeyip elccedili goumlnderdiği kayıtlıdır BkzTaşağıl agm s39 111
Ay s31 ve 39 112
Ay s32 ve 39 113
Ay s39
85
b Goumlktuumlrklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun pek idarecilik yeteneği olmayan oğlu
İstemi Kağan tarafından ldquoYağma Tarhanrdquolığa getirilmiştir Yağma İslacircm
coğrafyacıları tarafından X asırda Yedisursquoda oturan bir Tuumlrk boyu olarak
zikredilmiştir ldquoTuumlrkşadrdquo ruumltbesiyle eşit olan bu unvan Bizans kaynaklarında imlacirc
hatasıyla ldquoTagma tarhanrdquo şeklinde verilmiştir Adı Arslan olan Yağma Tarhan oumlluumlnce
de İstemi Kağanrsquoın oğlu bu goumlreve getirilmiştir ki Bizans kaynaklarının Turkshantos
adıyla bahsettikleri
kişi de budur115
S Goumlmeccedilrsquoe goumlre ise ldquoTarkanlık veya
Tarhanlıkrdquo unvanı devlet teşkilatında son derece oumlnemli olup bu unvanı sadece Tuumlrk
asıllı olanlar alabilmekte idi Bu nedenle Maniakhrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra onun
oğlunun Yağma Tarhanlığa getirilmesi muumlmkuumln goumlruumlnmemektedir116
Tuumlrklerrsquoin Bizans ile elccedililik muumlnacircsebeti kurma denemeleri en eski 558 yılına
tarihlendirilmektedir117
Menandrosrsquotan alınan bilgiye goumlre Tuumlrk elccedilisi
Konstantinopolisrsquoe Avar elccedilisinden hemen sonra gelmiştir Bu elccedili iki goumlrevle
goumlnderilmiştir Birincisi Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve
hedefini accedilıklığa kavuşturmak ikincisi de imparatorluğun Goumlktuumlrklerrsquoin duumlşmanı
Avarlarrsquoa yardımını engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi
vermektir118
Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa giden ikinci elccedilisi 563 yılında Tuumlrklerrsquoin Eftalitlerrsquoe
karşı İranrsquoı yanlarına alarak başlattıkları savaşın arefesinde ldquoErmichionlarrsquoın
efendisi Askelrdquo tarafından goumlnderilmiştir 119
Artamonov buradaki amacın Bizansrsquoın
114
Taşağıl agm s32 ve 39 115
Haussig age s191 116
Goumlmeccedil ldquo İpek Yolu s219 117
Artamonov ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnacircsebetinin tarihi konusunda kendi iccedilinde ccedilelişkiye
duumlşmuumlştuumlr Aynı eserinin bir başka sayfasında 463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve
Onogurlarrsquodan bir elccedilinin gittiğinden bahsetmektedir Krş Mİ Artamonov Hazar Tarihi Tuumlrkler
Yahudiler Ruslar ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s86 ve 182 Bu durumda
elimizdeki bu bilgiye goumlre ilk Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetlerine dair en eski tarih 463 yılı olarak
verilmelidir 118
Artamonov age s182 İsmail Mangaltepe Bizans Kaynaklarında Tuumlrkler İstanbul Doğu
Kuumltuumlphanesi Yay 2009 s52 119
Artamonov age s182
86
Tuumlrk-Pers ittifakına tepkisini oumllccedilmek olduğu ihtimali uumlzerinde durmaktadır Bizce de
bu guumlccedilluuml bir olasılıktır
Goumlktuumlrkler kervan yollarının kontroluumlnuuml ellerinde tutmuşlar ve ticaret işlerini
yine kendi kontrollerinde Soğdlularrsquoa (Semerkand Devletirsquonin yerlilerine120
)
yaptırmışlardır Soğdlular Tuumlrkler adına ticareti ve İpek Yolursquonu ellerinde tutmak
amacıyla Sacircsacircnicircler (İranlılar)rsquole ilişki kurmaya ccedilalışmışlar fakat koumltuuml
karşılanmışlardır Goumlktuumlrkler adına Soğd kervanlarının yapmakta oldukları ipek
ticaretinin guumlzergacirchı olan Guumlney İpek Yolu 568 yılında Sacircsacircnicircler tarafından geccedilişe
kapatılmıştır Ccediluumlnkuuml Yemenrsquoi işgal ederek Babrsquoel Mendep Boğazırsquona hacirckim
olmuşlar ve bu guumlcuuml kullanarak kendi ipeklerini Ccedilin ipeğinin rekabetinden korumayı
amaccedillamışlardır Bu durumdan hem Ccedilinrsquoden vergi olarak ipek alan Goumlktuumlrkler hem
de bu ipeğin fazlasının sevkedildiği Bizans zarar goumlrmuumlştuumlr Sacircsacircnicircler tarafından
kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı ipek tacirleri Bizansrsquola
doğrudan ticaret yapmak amacıyla Goumlktuumlrk Kağanı İstemirsquoden Konstantinopolisrsquoe
bir elccedili goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine (568 sonu-569 başlarında)121
ipekli kumaşlar ve İskit yazısıyla122
yazılmış bir mektupla İstanbulrsquoa goumlnderilen o
zamanın sekiz Soğd şehir devletlerinden birinin prensi 123
olan Soğdlu Maniakh124
oumlnderliğindeki Tuumlrk elccedilileri Bizansrsquoın başkentine Kuzey İpek Yolursquonu kullanarak
Kafkaslar uumlzerinden ulaşmak zorunda kalmışlardır Bizansrsquoa ulaşan Tuumlrk elccedililik
heyeti125
iyi karşılanmıştır 126
İmparator II Justinrsquoin soumlz konusu mektubu ccedileşitli
120
Bahaeddin Oumlgel ldquoİstemi Kağan (Batı Tuumlrkluumlğuumlnuumln Atası)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S1 Ankara
Haziran1981 s7 121
Mangaltepe age s48 122
Bartold ldquoTuumlrkler alfabeyi Orta Asyalı İranlılardan [İranlılarrsquodan] almışlardı 567rsquode
Konstantinopolisrsquoe giden Tuumlrk elccedilileri yanlarında ldquoİskit alfabesiylerdquo yazılı bir ferman goumltuumlrmuumlşlerdirrdquo
bilgisini verdikten sonra bu alfabenin Soğd koumlkenli olduğunun anlaşıldığını hatta Uygur alfabesinin
de Soğd koumlkenli olduğunun ispatlandığını belirtmiştir ldquoTung-huan yakınlarında Ccedilin sınır duvarı
uumlzerindeki bir hisarda bulunan eski ticari belgelerde kullanılan Orta Asyalı İranlıların [İranlılarrsquoın]
yazılarından bu alfabenin ldquoSoğdrdquo koumlkenli olduğu anlaşılmaktadırrdquo Bkz Bartold Orta Asya s 25 123
Hans-Wilhelm Haussig ldquoHun ve Avar Adlarının Anlamı Hakkındardquo ccedilev Ergin Ayan TKİD S13
İstanbul Kocav Yay 2005 s230 dp23 124
Haussig Maniakhrsquoı Soğd mahalli huumlkuumlmdarı olarak zikretmiştir Bu ismin Farsccedila olduğunu
belirtmiştir Bkz Haussig age s186 ve 191 Golden da Maniakhrsquoın ticaricirc ve askericirc buumltuumln
anlaşmaları yapma yetkisine sahip bir tuumlccar olduğu bilgisini vermiştir Bkz Golden Hazar
Ccedilalışmaları s48 125
Goldenrsquoın bu heyetle ilgili olarak ldquohellipİlk Tuumlrk elccedililik heyeti 568rsquode II Justin doumlneminde
Constantinoplersquoa geldirdquoifadesindeki bilgi tamamen yanlıştır Ne Batı Goumlktuumlrklerirsquonin ne de genel
87
kişilerin yardımıyla okuyabildiği kayıtlıdır Mektupta artık otoritenin Tuumlrk
Hakanırsquonın elinde olduğu Eftalitlerrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe bağlandığı belirtilmiştir127
Bizans ile bu Tuumlrk heyeti arasında varılan anlaşmaya goumlre Tuumlrk tuumlccarlarının
İstanbulrsquoda bir ticaret merkezi kurmaları128
ve Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı ittifak oluşturup
ticaret kervanlarının İranrsquodan serbestccedile geccedilmesi iccedilin Bizansrsquoın baskı yapması kararı
alınmıştır129
Anlaşmayı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarının onayına sunmak uumlzere geri doumlnen
Tuumlrk elccedilileriyle birlikte doğu şehirleri valisi Zemarque de Cilicie (Kilikyalı
Zemarkhos) başkanlığında bir Bizans heyeti de goumlnderilmiştir130
Semerkand
Boumllgesirsquone geldiklerinde Zemarhosrsquoa Tuumlrkler demirden uumlrettikleri uumlruumlnleri
goumlstermişlerdir 131
İstemi Kağan elccediliyi guumller yuumlzle karşılayarak bir suumlre sonra Sacircsacircnicircler uumlzerine
doğru hareket eden ordusuna refakat etme teklifinde bulunmuştur 132
Bizans heyeti
Goumlktuumlrkler uumllkesinde iken gelen İran elccedililik heyetinin huzura kabul edilmesi
esnasında Zemarkosrsquoun da bulunmasına izin verilmiştir İstemi Han İranlılarrsquoın
Tuumlrk elccedililerine yaptıkları koumltuuml muamelenin uluslararası kaidelere aykırı olduğunu
soumlyleyerek onları azarlamıştır 133
Zemarkhos başkanlığındaki Bizans elccedililik heyeti uumllkesine Yağma Tarkan
youmlnetimindeki yeni bir Tuumlrk elccedililik heyeti eşliğinde doumlnmuumlştuumlr 134
Goumlktuumlrklerrsquoin
Sacircsacircnicirclerrsquoe karşı girdikleri muumlcadelede yanlarında yer almasını teklif etmek iccedilin
goumlnderilmiş olan bu heyet Bizansrsquoa 571 yılının sonbaharında ulaşmıştır Bu Tuumlrk-
Bizans dostluğunun pekiştirilmesi accedilısından her iki taraf iccedilin de iyi bir fırsat
olmuştur Bizans İmparatorluğu gerccedilekten dost olduğunu ispatlayacak Tuumlrkler de
olarak Tuumlrklerrsquoin Bizansrsquoa goumlnderdikleri ilk heyettir Golden Hazar Ccedilalışmaları s48 Menander
(Bonn) s294 Chavannes Documents s233 126
Artamonov age s370-375 127
Oumlgel agm s7-8 Golden Tuumlrk Halkları s104 128
Soğdlu tuumlccarlara Tuumlrkler tarafından ldquoMitatonrdquo denmekteydi 569rsquoda Tuumlrklerrsquoin İstanbulrsquoda
kurmuş oldukları muumlessese bu idi Bkz Haussig age s187 ve 189 129
Sadri Maksudi Arsal Tuumlrk Tarihi ve Hukuk İstanbul 1947 s299 Necdet Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi
Tuumlrk Hukukurdquo Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları I Yıl1 S6 İstanbul TDAV Yay 1980 s182 130
Haussig age s186-187 131
Oumlgel agm s7-8 132
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 133
Arsal age s301 Sevinccedil agm s183-184
88
dostluğundan emin olacaktı Justinos bu dostluğu guumlccedillendirmek iccedilin gereken ccedilabayı
goumlstermiştir 135
Bizans elccedilisi Valentinus Goumlktuumlrk prenslerinden oumlnce sınıra daha yakın olan
Tuumlrk-Şadrsquoı daha sonra da daha iccedileride olan Tardursquoyu ziyaret etmiştir Tardu da 600
senesinde Tuumlrk elccedilileri vasıtasıyla Bizans İmparatorursquona bir mektup goumlndermiş ve
elccedililer imparatorun soruları karşısında bu mektubu accedilıklamışlardır Bu mektup
Tardursquonun kardeşi Tuumlrk-Şadrsquoın beyanatları uumlzerine Bizans elccedilileri tarafından zapta
geccedilirilmiştir 136
Zemarkosrsquoun Tuumlrklerrsquoi ziyaretinden birkaccedil yıl sonra Bizansrsquoa Anakastes
başkanlığında bir Tuumlrk elccedililik heyeti daha gitmiştir Bu heyet Bizansrsquoı İranrsquoa karşı
birlikte karşı savaşmak uumlzere ikna etmeyi başarmıştır 137
Daha sonra 576 yılında Roma İmparatoru Tiberius da Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili
goumlndermiştir Valentiniosrsquoun başında bulunduğu heyet İstemirsquonin oğlu Tuumlrgeş Şad
tarafından kabul edilmiştir Fakat bu seferki karşılama Bizansrsquoın yaptığı oyunlar
nedeniyle sinirli ifadelerle olmuştur 138
Tuumlrkler 598 yılında daha oumlnce İranrsquoa karşı Bizansrsquola oluşturdukları ittifakı
yeniden canlandırmak iccedilin İmparator Mavrikiosrsquoa elccedili goumlndermişlerdir Bu elccedililer
kendilerine isyan eden Ugorları kılıccediltan geccedilirdiklerini de bildirmişlerdir139
Bundan
maksat bir nevi goumlzdağı vermek Bizansrsquoın cevabının olumlu youmlnde olmasına neden
teşkil etmek olmalıdır
134
Golden Hazar Ccedilalışmaları s48-49 135
Mangaltepe age s73 136
Haussig agm s230 dp25 137
Babaoğlu age s94-95 138
Arsal age s303 Sevinccedil agm s182 139
Artamonov age s189
89
c Goumlktuumlrklerrsquoden Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Ak Hun (Eftalit) ve Juan-Juan Devletlerirsquonin elinde olan Tuumlrkistan ipek
ticareti Goumlktuumlrklerrsquoin tarih sahnesine ccedilıkmasından sonra Goumlktuumlrk-Sacircsacircnicirc
muumlttefikliğinin idacircresine geccedilmiştir Eftalit toprakları aralarında paylaşılmıştır Ancak
arslan payına sahip olmasına rağmen kervan yolunun Maverauumlnnehir guumlzergacirchını da
ele geccedilirmek isteyen Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn (531-579) Akdeniz limanları ve
Bizansrsquoa yapılan ipek nakliyatını durdurmuştur İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin
yolladığı elccedilileri de hile ile oumllduumlrtmuumlştuumlr 140
Eftalitlerrsquoin mağlubiyetinden sonra Tuumlrklerrsquoin tebaası olan Soğdlar hem tacir
hem aracı olarak doğu ve batıya gidip gelmeye başlamışlardır Tuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoden
ellerine geccedilen ipeğin fazlasını Bizansrsquoa ulaştırarak değerlendirebilmeleri iccedilin İran
Şahı ile anlaşmaları gerekiyordu İstemi Kağan Soğdlu Maniakhrsquoı tam yetkili
buumlyuumlkelccedili sıfatıyla ipeğin İran uumlzerinden sevkinin yapılması meselesini konuşmak
uumlzere Huumlsrev Anucircşicircrvacircnrsquoa goumlndermiştir Maniakh Pers huumlkuumlmdarına ipeği satın alıp
batıya ihraccedil etmesini teklif etmiştir Ancak Persler bir suumlre sonra Bizansrsquoın
guumlccedilleneceğini hesaba katarak bu zor durumdan kurtulmak iccedilin Eftalitli olup
sonradan Sacircsacircnicirclerrsquoe sığınmış olan Katulfrsquoun etkisiyle oumlnce getirilen ipeği parasını
oumldeyerek almışlar sonra da malı elccedilinin goumlzuuml oumlnuumlnde yakmışlardır Bu olay Soğdlar
tarafından İranrsquoın mevcut durumunda değişikliği kaldıramayacağı şeklinde
yorumlanmış ve İstemi Kağanrsquoa bildirilmiştir Kağan tamamen Tuumlrklerrsquoden
oluşturulmuş bir heyet goumlndermiş fakat bu da sonuccedil vermediği gibi uumlccedil doumlrt kişi
dışında heyet mensuplarının zehirlenerek kendi uumllkelerinde alışkın olmadıkları
İranrsquoın boğucu sıcağına dayanamayarak oumllduumlkleri haberi yayılmıştır Olup bitenin
farkında olan Goumlktuumlrkler iccedilin bu olay İranrsquola husumetin başlangıcı olmuş 141
İstemi
silahlı muumlcadeleye girişmiştir 142
140
Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s99-100 Abduumllkadir Donuk ldquo ldquoOn Dillirdquo Bizansrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S259
YXXII İstanbul TKAE Eyluumll1984 s538-539 141
Buradaki ldquoİskitrdquo tabiri ldquobozkırda yaşayan tuumlm Tuumlrk topluluklarırdquo nı ifade ediyor olmalıdır Bkz
Mangaltepe age s48-49
90
d Goumlktuumlrklerrsquoden Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Bumın Kağan guumlccedillenince hamlesini Juan-juan huumlkuumlmdarı Anagay
(AnahuanA-na-kui)rsquoa yolladığı elccedilisi aracılığıyla kızıyla evlenme isteğinde
bulunarak yapmıştır Bu hareket tacircbinin metbucircsuna denk olmak istediği anlamına
geldiğinden Anagay ccedilok sinirlenmiş ldquoSen benim doumlkuumlmcuumlnsuumln Bana karşı boumlyle
bir isteğe nasıl cuumlret edersinrdquo diyerek cevap vermiştir Bumın Kağan da Juan-juan
elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bundan sonra Ccedilinrsquodeki Batı Topalarrsquoa elccedili goumlndererek kız
istemiştir Ccedilin İmparatoru bu isteği yerine getirmiştir 143
Aralarında gerccedilekleşen savaş sonunda mağlup olan Juan-janlardan geriye
kalan uumlccedil bin kişilik tebaa Batı Wei İmparatorluğursquona iltica etmek istemiş fakat onlar
Tuumlrklerrsquole muumlttefik olduklarından Juan-juan tutuklularını Tuumlrk elccedilisine teslim
etmişlerdir Elccedili ccedilocukların gelecekte prenslerin hizmetinde bulundurmak uumlzere
alıkonulmasını yetişkinlerin oumllduumlruumllmesini istemiştir 144
e Goumlktuumlrklerrsquoden Moğollarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Oğuzlarrsquoın ayaklanmasını fırsat bilen Yabgu Tuman (Teoman 552rsquode Bumın
Kağan) bağlı olduğu Moğol Apar huumlkuumlmdarına ayaklanmayı bastırma teklifinde
bulunmuştur O yaptığı hizmetin karşılığında Moğol guumlveyi olmayı dolayısıyla
iktidarın varisi olmayı hedeflemişken Apar huumlkuumlmdarı kızını vermediği gibi başbuğ
Tumanrsquoı aşağılamış ve elccedilisini oumllduumlrtmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Tuman 534-556 yılları
arasında iktidarda olan Batı Tabgaccedillarrsquoa elccedili yollayarak kız istemiş ve Aparlarrsquoa karşı
ittifak teklifinde bulunmuştur Bu doumlnemde Batı Tabgaccedillar da dış desteğe ihtiyaccedil
duyduklarından bu teklifi geri ccedilevirmemişlerdir 145
142
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s63-66 Golden Tuumlrk Halkları s103-104 143
Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 144
Gumileumlv age s44-46 145
Tuumlruumlkoğlu Goumlk-Alp ldquoTuumlruumlk Benguuml Taşları Uumlzerine İncelemeler V Benguuml Taşlarda Geccedilen Budun
Adları Tabğaccedil Budunu IIIrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S209-210 YXVIII İstanbul TKAE Mart-Nisan1980
s173-174
91
3 UYGURLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Toumlleslerrsquoin Uygur boyu lideri Tecirc-chien Hsi-chin (irkin)rsquoin oğlu Prsquou-sa Uygur
Devletirsquonin temelini atmıştır Doumlneminde Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermiş haraccedillar
sunmuştur146
744 yılı Ağustos ayında Uygurlar ve Karluklarrsquoın147
birleşerek Ozamış
Kağanrsquoı oumllduumlrmelerinden sonra Uygur Ku-li-prsquoei-lo kendi kendini Kutluğ Bilge Kuumll
Kağan ilan etmiş ve Ccedilinrsquoe goumlnderdiği bir elccediliyle memleketinde olup imparatoru
bitenlerden haberdar etmiştir İmparator da Huai-jecircn Kağan unvanını vermiştir148
747rsquode tahta geccedilen Uygur Hanı Moyanccedilur Chrsquoang-anrsquoda tek taraflı elccedililik
accedilmış bu durum pek ccedilok hediyeyle karşılanmış ve imparatora bağlı kalmıştır149
Ccedilinrsquode bulunan ve hor goumlruumllmuumlş olan Uygurlar Ccedilinliler tarafından
hakanlıkla suumlrduumlrduumlkleri ittifakın ağır sonuccedillarından kurtulmak iccedilin kullanılmışlardır
806rsquoda Chrsquoang-anrsquoa gelen Uygur elccedililik heyetinin uumlyeleri Mani dini ruhban sınıfına
mensucircptular Uygurlarrsquola muumlnacircsebetlerin bozulmaması adına Ccedilinrsquoin katlanmak
zorunda olduğu bu sınıf Uygur tacirlerle işbirliği yapmak ve ticarete suiistimal
etmekle succedillanarak 817rsquode sınır dışı edilmiştir Bunun sonucunda Ccedilin-Uygur ittifakı
bozulmuştur 150
Ccedilin kaynaklarında Holie-han Moyanccedilo (745-759) adıyla zikredilen Uygur
kağanının 758 yılında Ccedilinrsquode bulunan elccedilisi protokolde oumlncelik sırası konusunda
Arap elccedilisiyle tartışmıştır 151
146
Ccedilin kaynakları hediyelerden haraccedil adı altında bahsetmişlerdir Oumlgel bu bilgiyi CTSrsquodan vermiştir
Bkz Bahaeddin Oumlgel ldquoUygur Devletinin Teşekkuumlluuml ve Yuumlkseliş Devrirdquo Belleten XIX S75
Ankara TTK Temmuz1955 s338 147
Ozamış Kağanrsquoı oumllduumlrenler oumlnce Basmıllar olarak zikredilmiş ve belgenin devamında Uygurlarrsquola
Karluklar tarafından beraberce oumllduumlruumllduumlğuumlnden bahsedilmiştir Ozamış Kağanrsquoın Basmıllarrsquodan
olması nedeniyle bizce ikincisi daha doğrudur Chang age s 203-204 148
Bu olaydan CTS ve HTSrsquoda bahsedilmemiştir Bkz ae s207 dp281 149
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s450 150
Ae s502-503 151
Bartold Orta Asya s197
92
Uygurlar Ccedilin ile muumlnacircsebetlerinin iyi olmasından istifade ederek 760
tarihinden sonra at karşılığında ipek temin etmek uumlzere sık sık heyetler
yollamışlardır Bir at karşılığında kırk ipekli parccedila alabiliyorlardı Her heyetin on
binlerce at getirdiği duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde ticaretin buumlyuumlkluumlğuuml ortaya ccedilıkmaktadır Ancak
bir suumlre sonra Uygurlarrsquodan gelen atların sayısındaki artış ve işe yaramaz atların da
suumlruumllere dahil edilmeleri Ccedilin iccedilin zararlı hacircle gelmeye başlamıştır Ayrıca Ccedilin bu
kadar ccedilok ipeği sağlayabilmek iccedilin kendi halkına vergi yuumlklemek zorunda kalmıştır
Bu sebeple imparator senelik altı bin at alacağını bildirmiştir 152
787 yılının Ağustos ayında Ccedilin sarayına bir elccedililik heyeti yollayan Uygur
Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan kendi uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil olarak sunmuş ve sıhriyet
yoluyla anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını sormuştur 153
790 yılı Haziranrsquoında bir Uygur elccedilisi Ccedilinrsquoe gitmiş ve doumlnuumlşuumlnde giderken
goumltuumlrduumlğuuml atların değeri olarak uumlccedil yuumlz bin top ipek getirmiştir154
806 senesinde Uygurlar Ccedilin sarayına haraccedil sunmuşlardır Yine aynı sene
iccedilinde Uygurlarrsquodan Maniheistlerin de iccedilinde bulunduğu bir heyet Ccedilin sarayına
gitmiştir Ouml İzgirsquonin Mackerrasrsquotan verdiği bilgiye goumlre her yıl Ccedilinrsquoe giden bu
Maniheistler pazar yerlerindeki tuumlccarlarla kanuna aykırı ticaret yapmışlardır 155
Ay Tengride Kut Bulmış Alp Bilge Kagan 813 yılında buumlyuumlk
memurlarından İ-nan-chrsquoursquoyu bir konccediluy (Ccedilinli prenses) ile evlenmek isteğini
bildirmek uumlzere elccedili tayin etmiştir İmparator buna cevapsız kalınca kağan ordusuyla
Ccedilin sınırına yuumlruumlmuumlş Ccedilin ileri gelenleri İmparatorrsquoa tehlike karşısında hazırlanmaya
vakit bulabilmek iccedilin prensesin goumlnderilmesini teklif etmişlerse de imparatoru ikna
edememişlerdir İmparator Ccedilinrsquoi gezmekte olan sekiz Mani rahibine karışıklık
iccedilinde olan imparatorluğun bu duumlğuumln masraflarını karşılayacak durumda olmadığını
152
İzgi agm s102-103 153
Ay s103 154
Ay
93
soumlyleyerek onlardan kağanı bu isteğinden caydırmalarını istemiştir Ancak anlaşılan
o ki rahiplerin ccedilabaları da yetersiz kalmıştır Uygurlar bu sefer Alp Tarkan
başkanlığında bir heyet goumlndermişler konccediluyun goumlnderilmesini kesin bir dille
bildirmişlerdir Sonunda imparator razı olmak zorunda kalmıştır 156
821 yılında Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe en kalabalık heyet gitmiştir Teng-lo Yuuml-lu
Mo-mi-shıh Chuuml-chu Prsquoi-chia Chrsquoung-te (Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan) tahta ccedilıktıktan sonra
iki bin kabile reisi ile Ccedilin sarayına yirmi bin at ve bin deve goumlndermiştir 157
822 yılı Şubatrsquoında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquoa atların karşılığı olarak elli bin
parccedila ipek ve bir prenses goumlndermiştir Aynı senenin Mart ayında da yine atların
bedeli olarak yetmiş bin parccedila ipek verilmiştir 158
Ccedilinlilerrsquoin sınır boumllgelerini koruyan valilikleri vardı 830 senesinde Ho-tung
Boumllgesirsquonde kurulan valiliğe Uygurlar Li-chrsquoang isminde bir şahsı goumlndererek on
bin at satmışlardır 159
Sung hanedanı zamanında Kao-chrsquoang Uygurlarırsquondan Ccedilinrsquoe ilk ticaret
heyeti 962 yılının Mart ayında gitmiştir A Tutuq başkanlığındaki kırk iki kişilik bu
heyet kendi uumlruumlnlerini sunmuşlardır 965 Kasımrsquoında giden ve rahip Fa-yuan
başkanlığındaki ikinci heyet kendi uumllkelerinin uumlruumlnleri kehribar cam kacircseler ve
Budarsquonın bir dişini sunmuşlardır 160
981 senesi Mart ayında ise Mai-sun başkanlığında giden heyet Ccedilinrsquoe kendi
uumllkelerinin uumlruumlnlerini sunmuşlardır 161
155
Ay s94 156
Oumlgel ldquoUygur s367-368 157
İzgi ldquo XI s103-104 C Mackerras The Uighur Empire Canberra 1968 s94 158
İzgi ay s104 159
Ay 160
Ay s105-106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s106-108 161
İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s108
94
Ccedilin kaynaklarından ldquoYuuml hairdquoden 983 senesinde Ccedilinrsquoe yine bir elccedililik
heyetinin gittiği aktarılırken ldquoSung Hui-yaordquodan 984rsquote Uygur ve Tatar elccedilisinin
birlikte giderek hediyelerini sundukları bilgisi verilmektedir 985 yılında da
Uygurlarrsquodan Ccedilinrsquoe bir elccedililik heyetinin gittiğinden bahsedilirken ve sonuncu heyetin
Ccedilinrsquode İmparator Chen Tsung zamanında Ching-te saltanat devrinin birinci
senesinin Mayıs ayında (1004 yılında) bulunduğu kayıtlıdır Kao-chrsquoangrsquodan giden
heyet son ticaret heyetidir 162
4 KIRGIZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Kırgızlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Ccedilin kaynağı Trsquoang-shursquoya goumlre Kırgızlarrsquoın Ccedilinrsquoe ilk elccedililerini goumlndermeleri
648 yılında Batı Tuumlrkleri Kağanı Dulursquonun guumlcuumlnuuml kaybetmesinin ardından
gerccedilekleşmiştir Ccedilin hacirckimiyetine giren Tuumlrk toprakları iccedilinde Kırgız toprakları da
yer almakta idi Kırgızlar Ccedilinrsquoin valilik goumlrevlerini uumlstlenmişler ve Ccedilin memur
unvanlarını almışlardır Kırgızlarrsquoın Ccedilin ile muumlnacircsebetleri uumllkeleri 758 yılında
Uygurlar tarafından ele geccedilirilinceye dek suumlrmuumlştuumlr Kırgızlarrsquodan Ccedilin sarayına 650-
683 yılları arasında iki 705-711 tarihleri arasında bir 713-755 tarihleri arasında da
doumlrt defa elccedili goumlnderilmiştir 163
Ccedilin İmparatoru İ-tsung zamanında ise (860-873) uumlccedil Kırgız elccedilisinin Ccedilin
sarayına geldikleri bilgisi mevcuttur 164
162
İzgi ldquo XI s106 İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s110 163
Bartold Orta Asya s193-194
95
5 TUumlRGİŞLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Tuumlrgişlerrsquoden Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Tuumlrgiş Kağanı U-ccedile-lersquonin yerine geccedilen oğlu Souo-ko Ccedilin ile muumlnacircsebetleri
devam ettirebilmek niyetiyle elccedilisi Souo-larsquoyı uumllkesinin uumlruumlnlerinden bazı şeyler ve
elli at ile goumlndermiştir (707-709 arasında) Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisini sarayın
girişinde merasimle karşılatmıştır suumlvari birliğinden iki muhafız refakatinde onu
huzuruna kabul etmiştir Fakat diğer taraftan Tuumlrgiş Kağanırsquonın taht iddiası nedeniyle
aralarında suumlrtuumlşme olan kumandanı Kuumllccedilur Tchong-tsiersquonin Tibet ve Ccedilinrsquoi
karıştırarak olayı buumlyuumltmeye ccedilalışması Ccedilinrsquoin Souo-korsquonun aleyhinde planlar
yapmasına neden olmuştur Elli atı hediye olarak goumltuumlrduumlğuuml sırada elccedili Ccedilin sarayının
Tuumlrgiş kağanının aleyhine planlarını oumlğrenmiş ve bunu bildirmek uumlzere acele geri
doumlnmuumlştuumlr Kendisine duumlzenlenen bu tezgacirchtan haberdar olan Tuumlrgiş Kağanı
Kuumllccedilurrsquou yakalatmış ve ardından Ccedilin sarayına planda parmağı olan devlet ileri
gelenlerinden Tsong Tchrsquoou-krsquoorsquounun başını istettiği bir elccedili goumlndermiştir Ccedilin sarayı
da meselenin gerccedilek yuumlzuumlnuuml oumlğrenince Souo-korsquoya ldquoDeğişikliğe Uyan Kağanrdquo
anlamına gelen ldquoKoei-hoardquo fahri unvanını vermeye bir elccedili goumlndermiştir165
Tuumlrgiş Kağanı Su-lu henuumlz kağan olmadan oumlnce Tarazrsquo da otururken on boyu
(Kara Tuumlrgiş kabilelerini) liderliğinde toplamayı başarmış166
ve buumlyuumlk bir guumlccedil haline
gelmiştir 715 yılında da Ccedilin sarayına bir elccedili goumlndermiştir İmparatorluk da ona ldquo
orman ve tuumlyler gibi kalabalık ordu kumandanırdquo anlamında ldquoSol Yu-linlerin buumlyuumlk
kumandanırdquo unvanını vermiştir 716 yılında kendisini Batı Goumlktuumlrkleri kağanı ilan
ettikten sonra da Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve İmparator Hsuumlen-tzung da kendisine ldquoTa-
shihrdquo unvanını vermiştir Ayrıca saf ipekten yapılmış oumlzel bir elbise kemer ve buna
benzer yedi ccedileşit hediye goumlndermiştir Su-lursquonun da karşılığında armağanlar
164
Ae s200 165
Detaylı bilgi iccedilin bkz Huumlseyin Salman Tuumlrgişler Başvuru Kitapları Dizisi53 Ankara TC
Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1998 s 24-32 166
Tilla Deniz Baykuzu ldquoCcedilin Topraklarındaki Bazı Tuumlrk Soylularının Kurganları (VII-VIII
Yuumlzyıl)rdquo TİD XXI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Temmuz 2006 s7
96
goumlnderdiği kayıtlıdır 167
Ccedilin İmparatoru Hiuen-tsongHsuumlen-tzung bu youmlntemle
Tuumlrgiş Kağanırsquonı kendi tarafına ccedilekmeye ccedilalışmıştır Ccedilinliler bu politikayı her
fırsatta uygulamışlardır 719 senesinin onuncu ayında da bir fermanla Tuumlrgiş
Kağanırsquona ldquoitaatkacircr ve sadık kağanrdquo unvanını vermişlerdir 168
Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-
he Hatun bir elccediliyi 1000 kadar atı satmak iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-
hsienrsquoe goumlndermiştir Mektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien
elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi
donarak oumllmuumlştuumlr Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi
kuşatmıştır 169
Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou 729 yılının altıncı ayında Ccedilinrsquoe eski dostluklarının
devamı mahiyetinde nezaket ziyareti iccedilin reis Ye-ccedili-a-pu-sse 170
adlı bir elccedilisini
goumlndermiştir Tuumlrgişlerrsquole dostluğa oumlnem veren İmparator Hiuen-tsongHuumlan-tsung
(712-755) elccediliyi sarayın Tan-Feng Koumlşkuumlrsquonde karşılamıştır Fakat aynı anda II
Goumlktuumlrk Devletirsquonin elccedilisi de saraya geldiği iccedilin Ccedilin İmparatorursquonun verdiği ziyafet
sırasında bir protokol krizi yaşanmıştır
Goumlktuumlrk elccedilisi Ccedilin protokol yetkililerine ldquoTuumlrgiş Devleti kuumlccediluumlktuumlr Menşe
bakımından da Tuumlrk soyundandır Bu sebeple birinci sırayı alma hakkına sahip
değildirrdquo diyerek devletinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ve itibarını dile getirmek istemiştir 171
Bunun uumlzerine Tuumlrgiş elccedilisi ldquoBuguumln iccedilin bu ziyafet benim şerefime
hazırlandı İkinci sıraya geccedilememrdquo cevabını vermiştir
167
Eyuumlp Sarıtaş ldquoCcedilin Kaynaklarına Goumlre Tuumlrgişler Boyu ve Hacirckimiyetirdquo YLS Tezi Tarih Anabilim
Dalı Ankara Ankara Uumlni Sosyal Bilimler Ens 1996 s37-38 168
Salman age s45 169
Sarıtaş age s43 170
Salman elccedilinin ismini Che-tche-a-pou-se (Şe-ccedile-apuse) olarak vermiştir Bkz Salman age
s57 171
Ae
97
Ccedilin saray goumlrevleri kısa bir muumlşaverenin ardından Goumlktuumlrk elccedilisini ziyafette
doğuda kurdukları ccediladıra Tuumlrgiş elccedilisini de batıda kurdukları ccediladıra alarak ccediloumlzuumlm
bulmuşlardır Ziyafetten sonra Ccedilin İmparatoru Tuumlrgiş elccedilisine ldquosivil albayrdquo
anlamında ldquoLang-tsiangrdquo fahri unvanı yanında balık şeklinde bir kese altın bir kayış
ve mor renkli bir kumaş hediye etmiştir 172
Devletler arasında kimi zaman barışın ardından da elccedililerin goumlnderildiği
bacirckidir Nitekim Tuumlrgişlerrsquole Ccedilin İmparatorluğu arasında 735 yılında vuku bulan kısa
suumlre bir muumlcadelenin ardından 736 yılının sekizinci ayında Ccedilinlilerrsquoin saldırılarına
karşı koyacak guumlccedillerini kaybettiklerini anlayan Tuumlrgiş Kağanı yuumlksek dereceli
memurlarından Hou-lou-ta-kan (Hu-lu Tarkan)rsquoı Ccedilinrsquoe goumlndermiş ve yeniden
bağlılıklarını bildirmiştir173
İmparator tarafından buumlyuumlk ilgiyle karşılanan elccedilinin
şerefine ziyafet verilmiştir Ayrıca saray buumlyuumlklerine mensup bir askericirc birim olan
ldquoSağ kin-ou Muhafızları Kumandanırdquo unvanı ile ipek bir elbise yuumlz top nakışlı ipek
kumaş hediye edilmiştir 174
744 yılına gelindiğinde Tu Huo-hsien (İl İtmiş Kutluk Bilge Kağan)
zamanında Trsquoang suumllalesi ile Tuumlrgişler arasındaki elccedililik teatileri yoğunlaşmıştır 175
Arap huumlkuumlmdarı Nasr doumlneminde Semerkantrsquoın geri alınışından kısa bir suumlre sonra
Ccedilinrsquoe goumlnderilen elccedililik heyetinin ardından 744 yılında daha kapsamlı bir heyet
goumlnderilmiştir Ticaricirc ilişkileri duumlzenlemekle goumlrevli bu heyette Arap Soğd
Toharistan elccedilileri yanında Zacircbulistan Şaş ve Tuumlrgiş elccedilileri de bulunmakta idi 176
b) Tuumlrgişlerrsquoden Araplarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Tuumlrgiş Kağanı Sou-lou Maverauumlnnehir şehir devletlerinin Araplarrsquola
muumlcadelelerinde onlara yardımda bulunmuştur Muumlsluumlman bir topluluğun yaşadığı
172
Ae s 57-58 173
Ae s48 174
Ae s63 175
Sarıtaş age s54 176
HAR Gibb Orta Asyarsquoda Arap Fetihleri ccedilev Hasan Kurt Ankara Ccedilağlar Yay 2005 s 110
98
Maverauumlnnehirrsquo in buumlyuumlk şehirlerinden olan Kemercersquoyi 728 yılında kuşattıklarında
teslim olmayan şehir halkına ilk olarak Sacircsacircnicirc hanedanının son varisi Yezdigerdrsquoin
oğlu Huumlsrev teslim ccedilağrısında bulunmuştur Ret cevabı uumlzerine hakan ikinci bir elccedili
olarak mahallin bilginlerinden Bazgrirsquoyi goumlndermiştir Elccedili kaleye yaklaşarak
ldquoSizinle konuşmak iccedilin hakan beni memur etti Benimle goumlruumlşmek uumlzere bir adam
buraya gelsinrdquo demiş Muumlsluumlmanlar da Bahilersquoden Yezid bin Saidrsquoi indirmişlerdir
Bazgrirsquonin ldquoHakan beni size elccedili olarak goumlnderdi Hakan sizden maaşı 600 dirhem
olanların maaşlarını 1000rsquoe 300 olanların maaşlarını 600rsquoe ccedilıkaracak size
ihsanlarda bulunacakrdquo teklifine Yezid hakaret dolu soumlzlerle cevap vermiştir Sou-
lou bir suumlre sonra bir elccedili daha goumlndererek ldquoBir şehir uumlzerine yuumlruumlduumlğuumlmuumlz zaman o
şehri fethetmeden veyahut ahalisini oradan ccedilıkartmadan geri doumlnmek bizim acircdetimiz
değildirrdquo mesajını ilettirmiştir Bunun uumlzerine Kemerce halkı Galip isimli bir
temsilcisini goumlndererek hakan kendilerine aman verdiği taktirde nasıl davranmaları
gerektiğini sormuşlardır Semerkantrsquoa yakın Debusiyersquoye gelmeleri tavsiyesini alan
Kemerceliler şehri Tuumlrgişlerrsquoe teslim etmeye karar verirlerken kendi emniyetleri iccedilin
Tuumlrklerrsquoden beş rehin almışlardır Yolda herhangi bir grubun saldırısına maruz
kalmamak iccedilin de bir kumandan ve koruyucu talep etmişlerdir Hakan isteklerini
memnuniyetle kabul etmiş Kuumllccedilur (Kursul) refakatinde şehri teslim etmişlerdir 177
6 OĞUZLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Oğuzlarrsquodan Tabgaccedillarrsquoa (Ccedilinrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer
İlteriş Kağan başa geccedilince Tabgaccedillar Kıtaylar ve Oğuzlar uumlzerine yuumlruumlmuumlş
pek ccedilok kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunun uumlzerine Oğuzlar Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birlikte
hareket etmek uumlzere Tabgaccedilrsquoa Kunı Paşarsquoyı Kıtayrsquoa da Tongra178
Esimrsquoi elccedili
olarak yollamışlardır 179
177
Salman age s53-56 178
603 yılında Ccedilrsquou-lo Kagan kendisine isyan etmelerinden ccedilekindiği birkaccedil yuumlz kabile reisini
oumllduumlruumlnce Toumlloumls boyları ayaklanmışlardır İsyan eden Toumlloumls boylarından biri Ccedilin kaynaklarında
Trsquoung-lo olarak geccedilen Tongrarsquodır Ccedilin kaynaklarında bu boyların Goumlktuumlrklerrsquoe karşı birleştikleri
99
7 SELCcedilUKLULARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Selccediluklularrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Selccediluklularrsquola Bizans arasındaki resmicirc ilişkiler Tuğrul Beyrsquoin 1054 Malazgirt
Seferi oumlncesine dayanmaktadır Karşılıklı elccedililer ve armağanlarla dostluklarını
yenilemişlerse de Selccediluklu akınları durmamıştır 180
Malazgirt Savaşı oumlncesinde Sultan Alp Arslan181
barış teklifi ile Bizansrsquoa
elccedililerini goumlndermiştir Abucircrsquol- Farac Diogenesrsquoin nezdine goumlnderilen elccedili olarak
Savtekinrsquoin adını zikretmiştir Ayrıca Roma kralına elccedililerle birlikte sık sık
gittiğinden bahsedilen Şadi adlı bir genccedil vardır ki Sultan Diogenesrsquoin yakalandığını
tahkik ettirmek iccedilin bu genci goumlndermiştir 182
Bu konuda E Merccedilil ise bu heyette
Halife Kacircimrsquoin Sultan nezdindeki elccedilisi İbn el-Muhallebacircn ile Alp Arslanrsquoın
guumlvenilir kumandanı Savteginrsquoin bulunduğu bilgisini vermiştir Farklı bir goumlruumlş
olarak Micircrhondrsquoun ldquoMukaddem el-Ceyşrdquoinde Savteginrsquoin Sultanrsquoın emri ile
imparatorrsquoa elccedili goumlndermiş olduğunu kayd ettiğini183
de belirtmiştir İmparator
onları elccedililer konusunda geccedilerli olan kuralların gerektirdiği uumlzere ama oumlzel bir
kibarlık goumlstermeksizin kabul etmiştir Elccedililere sultanla barış goumlruumlşmelerine
başlamadan oumlnce ordusunun guumlvenliğini sağlayabilmek iccedilin bir şart koşmuş ve bunu
Alp Arslanrsquoa ilettikten sonra sonucu kendisine bildirmek uumlzere gelmelerini
soumlylemiştir Diogenes tuumlm Selccediluklu uumllkesini ele geccedilirme hayali nedeniyle184
olmayacak koşulların gerccedilekleştirilmesini istemiştir Hatta zafer elde edeceğinden
oumlyle emindir ki Romanosrsquoun Selccediluklu elccedilisine kışı geccedilirmek iccedilin havanın İsfahanrsquoda
belirtilmekle beraber kitabelerde ldquoaltı bag bodunrdquo olarak bahsedilen boylar olabileceklerine dair bir
belirti yoktur Detaylı bilgi iccedilin bkzSaadettin Goumlmeccedil ldquoAltı Bag Bodunrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S358
XXXI İstanbul Şubat1993 s85 179
Goumlk-Alp ldquoV Benguuml s170 Tonyukuk Yazıtı I Batı Yuumlzuuml 7 satır ve Guumlney Yuumlzuuml 2-6 180
Mikhael Attaleiates Tarih ccedilev Bilge Umar Arkeoloji ve Sanat Yay İstanbul Tarihsiz s57 181
Bizans kaynaklarında Sultanrsquoın adı Aksan olarak da zikredilir Bkz Ioannes Zonaras Tarihlerin
Oumlzeti ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay ty s137 182
Gregory Abucircrsquol-Farac Abucircrsquol-Farac Tarihi I Tuumlrkccedileye ccedilev Oumlmer Rıza Doğrul 3bs Ankara
TTK 1999 s321-322 183
Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s69-70
100
mı yoksa Hemedanrsquoda mı yumuşak olduğunu sorduğu kayıtlıdır185
Şartında
Tuumlrklerrsquoin yayıldıkları alanı tahliye etmelerini orada kendisinin ordugacirch
kuracağını186
ve barış anlaşması iccedilin Sultanrsquoın ayağına gelmesini187
istediğini
belirtmiştir Tuumlrk elccedililerin Bizans askerleri arasından sağsalim kendisine geri
gelebilmeleri iccedilin de ellerine Meryem Ana ikonasını vermiştir188
Aslında bu
Diogenesrsquoin farkında olmadan zaferi (kendilerine ait bir simgeyi) Tuumlrklerrsquoin eline
teslim etmesi demekti Ancak daha elccedililerin henuumlz birkaccedilı Diogenesrsquoin yanından
ayrılmadan189
bazı danışmanları bu barış teklifinin aldatmaca olduğunu soumlyleyerek
imparatoru ccedilatışmaya sevk etmişlerdir190
İmparator Alexios İznikrsquoi merkez edinen Kutalmış oğlu Suumlleyman Şahrsquoın
kendileri iccedilin tehlike arz ettiğini duumlşuumlnerek Tuumlrkler uumlzerine baskında bulunmuştur
Bu sırada Robertrsquoın saldırıya geccedileceğinden haberdar olduğu iccedilin Suumlleyman Şahrsquoın
barış teklifini kabul etmiş ve armağanlar sunmuştur 191
Sultan Melikşah Tutuşrsquoun fazla guumlccedillenmesinden endişe duyarak Siyavuşrsquou
İmparator Alexiosrsquoa elccedili olarak yollamıştır Eğer sıhriyet yoluyla anlaşmayı kabul
ederse Tuumlrkleri kıyı boumllgelerinden ccedilekeceğini tuumlm hisarları geri vereceğini ve tuumlm
guumlcuumlyle kendisinin destekccedilisi olacağını belirtmiştir İmparator elccediliyi huzuruna alıp
mektubu okuduktan sonra onu konuşturmaya ccedilalışarak Tuumlrk bir baba ve Guumlrcuuml bir
anadan doğduğunu oumlğrenmiştir Oumlnce Siyavuşrsquoun elindeki sultanın buyruğu ile kıyı
kentlerini ve hisarları boşalttırmıştır Ardından vaftiz edilmesine ikna etmek iccedilin
elinden geleni yapmış ve sonunda Siyavuşrsquou buna razı etmiştir Boumlylece vaftizden bir
184
Nikephoros Bryennios Tarihin Oumlzuuml ccedilev Bilge Umar İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yay 2008
s 54 185
Semira Kortantamer ldquoArap Kaynaklarında Selccediluklularrdquo TİD SVIII İzmir Ege Uumlni Ed Fak
Yay 1993 s246 (16-17 Mart 1992 tarihinde İzmirrsquode gerccedilekleşen Selccediluklular Semineri bildirisidir)
İbn el-Kalacircnisicirc Zeyl s99 186
Alp Arslanrsquoın ordusunun kendilerine uumlstuumlnluumlk sağlayacak bir konumda yerleştiklerini kendisinin
elverişsiz bir yerde bulunduğunu duumlşuumlnmuumlştuumlr Bkz Attaleiates age s135 187
Attaleiatesrsquote olup Zonarasrsquota yer almayan bir bilgidir Bkz ae s135-136 188
Attaleiatesrsquo in verdiği bu bilgi Zonarasrsquota yer almamaktadır Karş Attaleiates ae s163-164
Zonaras age s135-136 189
Attaleiates age s163-164 Zonaras age s135-136 190
Zonaras ldquogiden elccedililerin geri doumlnmesini beklemedenrdquo der fakat elccedililerin bir kısmının yanında
kaldığından bahsetmez Bkz ae s136 191
Anna Kommena Alexiad ccedilev Bilge Umar İstanbul İnkılacircp Kitabevi 1996 s124-126
101
kez geccedilince bir daha Sultanrsquoın yanına doumlnmeyeceğine dair soumlz almıştır Onu
hediyelere boğarak Ankhialos192
Dukalığırsquona atamıştır193
Nizacircmuumlrsquol-muumllk İsfahanrsquoda bulunduğu sırada cizye takdim etmek iccedilin gelen
Bizans elccedilisini kabul etmiş ve Sultan Kaşgar Kapısırsquona ininceye kadar elccediliyi
nezdinde alıkoymuştur194
Bizans kumandanı Liparites Hasankale Savaşı (1048)rsquonda esir duumlşmuumlştuumlr
İmparator IX Konstantinos elccedilisini Tuğrul Beyrsquoe goumlnderip kumandanını serbest
bırakması karşılığında fidye verme teklifinde bulunmuştur Tuğrul Bey Liparitesrsquoi
fidye almadan serbest bırakmış fakat mukabilinde yolladığı elccedilisi Şericircf Ebuumlrsquol-Fazl
Nasr aracılığıyla İstanbulrsquoda Emeviler devrinde yapılmış camide halife ve kendi
adına hutbe okunmasını ve daha oumlnce Abbasicirc halifelerine oumldenen yıllık verginin
kendisine verilmesini istemiştir195
Bundan bir suumlre sonra (1051-1052) Tuğrul Bey ccedilıkacağı Mısır Seferi
sırasında topraklarından geccediliş izni alabilmek niyetiyle Bizansrsquoa tekrar bir elccedili
yollamıştır 196
192
Buguumln Bulgaristan sınırlarında Burgaz yakınında tarihsel bir kenttir Kommena ae s196 dp4 193
Ae s195-196 194
Aydın Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu İmparatorluğursquonda Vezicircrlikrdquo TAD V S8-9 Ankara DTCF Yay
1967 s159 195
Mehmet İpşirli ldquoElccedili DİA XI İstanbul TDV Yay 1995 s6 196
Ay
102
B ORTA VE DOĞU AVRUPA COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK
KAVİM VE DEVLETLERİNDEN DİĞER MİLLETLERE
GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
1 AVARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Avarlarrsquodan Ccedilinrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Avar elccedililik heyeti 513 yılında Ccedilinrsquoe gittiklerinde imparatora inciyle
bezenmiş ccedilerccedileve iccedilinde bir heykel sunmuşlardır Burada asıl dikkat ccedileken durum
hediyeyi takdim eden kişinin şaman Hung-hsuumlan olmasıdır Ccediluumlnkuuml bu bir ruhaniye
siyasicirc goumlrev verilmesi konusunda bize ulaşan en eski tarihli bilgidir
b) Avarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Avar Devletirsquonin 552 yılında dağılmasıyla onun yerini alan Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi
olmak istemeyen kavimlerin Batırsquoya doğru goumlccedil edenleri arasında Avarlar da yer
almakta idiler ldquoKavimler Kapısırdquo denilen Hazar Denizi ile Ural Dağları arasından
geccedilerek Kafkaslarrsquoa ilerleyen Avarlar o sırada Terek Havzasırsquonda bulunan İranicirc
kavimlerden Alanlar ile temas kurarak Alan reisi Zarosrsquoun Avarlarrsquoın Bizans ile
kurmak istedikleri dostacircne muumlnacircsebetlerde aracılık etmesini sağlamışlardır Zaros
Laz ilinde asker toplamakla memur Bizans kumandanı Justinrsquoe elccedili goumlndererek
Avarlarrsquoın bu isteğini bildirmiştir Justin de bunu İstanbulrsquoa İmparator Justinianrsquoe
iletmiştir İmparatorrsquoun muumlzacirckerelerde bulunmayı kabul etmesi uumlzerine Kandikh
(Kandik) adlı bir Avar elccedilisi 558 yılında İstanbulrsquoa kalabalık bir elccedililik heyetinin
başında goumlnderilmiştir Bu ziyaretleri sırasında Avarlar uzun saccedilları ve farklı
giyimleri ile oldukccedila dikkat ccedilekmişlerdir Kendilerine kılık kıyafetleriyle ilginccedil
gelen bu insanları goumlrmek iccedilin Bizans halkı sokaklara doumlkuumllmuumlştuumlr197
İmparator
birccedilok defa huzuruna kabul ettiği elccediliden Avarlarrsquoın guumlcuuml hakkında bilgi elde edince
197
Karatay ldquoDoğu Avrupa s28 Theophanes The Chronicle of Theophanes the Confessor yay
Cyril Mango-Roger Scott New York 1997 s339-340
103
Avarlarrsquoı İmparatorluğun Kafkas sınırındaki Sabirlerrsquoe ve Tunarsquonın doğusundaki
Kutrigurlarrsquoa karşı kazanması gerektiğini duumlşuumlnmuumlştuumlr Elccediliye altın kalkanlar
yataklar kilimler ve ipekli elbiseler hediye ederek mukabil elccedili olarak
goumlrevlendirdiği silahtarı Valentinrsquoin refakatinde memleketine goumlndermiştir
Avarlarrsquoın Dobrucarsquoda bulunmalarına goumlz yumularak Bizansrsquoın başa ccedilıkamadığı Slav
ve Bulgar akınlarını durdurmaları karşılığında Bizans huumlkuumlmetinin her yıl Avarlarrsquoa
bir miktar vergi oumldemesi kararlaştırılmıştır 198
Avarlar İstanbulrsquou kuşattıkları sırada kuşatmanın kaldırılması yolunda
Bizans ile muumlzakerelerde bulunmuşlardır Avar hakanı Bizansrsquotan kendisine
şartlarını bildirecek elccedili goumlnderilmesini istemiştir Bizansrsquota yapılan toplantı ile beş
kişilik bir heyetin goumlnderilmesi kararı alınmıştır Bu heyette Patrik Georgios
Athananios Theodosos Theodoros Synkellos199
ve Commerkiaroslu Theodoras
yer almışlardır200
Elccedililik heyeti hakanın huzuruna ccedilıkarak veliaht İmparator
Constantin adına hediyeleri takdim etmişler ancak o sırada orada bulunan Pers
elccedililerinden de rahatsızlık duymuşlardır Ayrıca hakan Bizans elccedililerine oturmayı
dahi teklif etmediği gibi isteklerini reddetmiş ve Perslerrsquoin kendisine ordularıyla
destek olacağını şehri hemen teslim ederlerse halkın serbestccedile şehirden
ayrılabileceğini soumlylemiştir Heyetin lideri Patrik Georgiosrsquoun Bizans ordularının
yakında olduğunu soumlylemesi uumlzerine hakan ldquoBalık gibi yuumlzseniz kuş gibi uccedilsanız da
sizi yakalayacağımrdquo cevabını vermiştir Elccedililer sadece para verebileceklerini
soumlyleyerek ccediladırdan ayrılmışlardır Bizanslılar Pers birliklerinin Boğazrsquodan geccedilişi
sırasında Pers generallerini (Avar Hakanırsquonın huzurunda goumlrduumlkleri uumlccedil elccediliyi)
yakalayarak Bebek yakınında hapsetmişlerdir Elccedililerden birinin kafasını diğerinin
kollarını keserek birbirine bağlanmış vaziyette Avar Hakanırsquona goumlndermişlerdir
198
Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak
Yay Temmuz2011 s82-84 199
İlacirchi yazarıdır Bkz İsmail Mangaltepe ldquoAvar Tarihinin En Oumlnemli Savaşı 626 İstanbul
Muhasarasırdquo Karadeniz Araştırmaları S10 Ankara KaraM Yay Yaz2006 s17 200
Mangaltepe agm s15 HH Howorth ldquoThe Avarsrdquo Journal of The Royal Asiatic Society
vol XXI part IV London 1889 s783
104
Uumlccediluumlncuuml elccediliyi de Kadıkoumlyrsquoe goumltuumlrerek Perslerrsquoe goumlstermişler ve boynunu vurarak
Pers ordugacirchına yollamışlardır201
562 yılında Avar Hakanı Bayan Justinianosrsquotan bir elccedilisi aracılığıyla
Bizansrsquotan birinci seferdeki gibi para değil Avar halkının Bizans topraklarına
yerleştirilmesi isteğinde bulunmuştur AN Kurat ve A Taşağılrsquoa goumlre Okunim
isimli Avar elccedilisinden Avarlarrsquoın asıl niyetinin Bizans topraklarına yerleşmelerine
izin verilmesinin ardından Bizansrsquoa saldırmak olduğu oumlğrenilmiş olduğundan
imparator bu isteği reddetmiştir202
O Karatay ise imparatorun duumlşmanı
Gepidlerrsquoin meskucircn olduğu Sava ve Drava nehirleri arasındaki boumllgeyi Avarlarrsquoa
verdiğini belirtmiştir Avarlarrsquoın bir taraftan savunma oumlnlemlerini alıp diğer taraftan
Ant Slavlarırsquonı kışkırmalarını Avar hakanı o sırada Franklarrsquola muumlcadele iccedilinde
olması nedeniyle geccedilici bir suumlre sineye ccedilekmiştir203
574 yılına kadar diplomasi
eşliğinde suumlren Avar-Bizans ccedilekişmesi nihayet barışa doumlnuumlşmuumlş fakat bu sefer de
Bizans Avarlarrsquoın duumlşmanı olan Goumlktuumlrklerrsquoin tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır 204
565 yılında Bizansrsquotaki taht değişikliğini fırsat bilen Bayan Kağan elccedilisi
vasıtasıyla Justinian zamanında oumldenen verginin artırılarak oumldenmesi talebinde
bulunmuştur Aksi taktirde Trakyarsquoya huumlcum edileceği bildirilmiştir İmparator II
Justin bu talebi reddedince Tunarsquoyı zorlayacak durumda olmayan Avarlar bu
isteklerinden vazgeccedilmek zorunda kalmışlardır Talep edilen vergi arasında
kaccedilaklara vurulan zincir kilimler (yataklar) ve diğer makbul eşya da vardı205
Kıtalarıyla birlikte Tuna boyundaki Novas Şehrirsquone giden ve avlanmak
maksadıyla buraya geldiklerini bildiren Priskosrsquoa Bayan Kağan kendilerine ait bu
sahada avlanamayacaklarını belirten bir haber yollamıştır Priskos buranın Bizansrsquoa
201
Mangaltepe agm s16 İbrahim Kafesoğlu ldquoXII Asra Kadar İstanbulrsquoun Tuumlrkler Tarafından
Muhasaralarırdquo İstanbul Enstituumlsuuml Mecmuası III İstanbul 1957 s9 Barišić uumlccediluumlncuuml elccedilinin
kafasının sahile atıldığı bilgisini verir Bkz FBarišić ldquoLe Sieacutege De Constantinople Par Les Avares et
Les Slaves En 626rdquo Byzantios Tome XXIV 1954 Reprinted in Nendeln-Leichtenstein 1966 s384 202
Kurat agm s84-85 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo
TDTD VIII Ağustos TDAV Yay 1990 s48 203
Karatay agm s30 204
Ay s31 205
Kurat agm s85
105
ait olduğunu savununca Avarlar Singidunum Şehrirsquonin surlarını yıkmışlardır
Bundan sonra Bayan Kağan ve Priskos Konstantinepolrsquode goumlruumlşmuumlşlerdir Bu
goumlruumlşmede geccedilen konuşmalar şoumlyle nakledilmiştir
Bayan Kağan- Azizim Priskos burası benim saham değil mi Sen bunu
yalanla benden almak mı istiyorsun Tanrı benimle ve İmparator Maurikios
arasında hakem olsun Benim elimde Bizans ve Avar askerlerinin kanını yeniden
akıtmak mı istiyorsun
Priskos-Bizden ancak bir tek şehir koparıp almadınız ki
Bayan Kağan- Elli Bizans şehrinin barbarların eline geccediltiğini goumlrmekte
gecikmeyeceksiniz206
Bu goumlruumlşmenin bir sonuccedil getirmediği hem kağanın soumlzlerinden hem de bundan
sonra da devam eden muumlcadelelerden anlaşılmaktadır Avarlarrsquoın Tomosiarsquoyı
kuşatmaları Paskalya yortusuna denk geldiğinden kıtlıkla baş etmeye ccedilalışan şehir
halkının rahat bir yortu geccedilirmesi iccedilin Bayan Kağan şehre erzak goumlndermek uumlzere
kendisine arabalar goumlnderilmesini istemiştir Priskosrsquoun goumlnderdiği doumlrt yuumlz araba
erzakla doldurularak şehre yollanmıştır Priskos da kağana Hindistanrsquodan gelen
ccedileşitli baharatlar hediye etmiştir Yortu guumlnleri sona erince de savaşa son
verilmiştir207
Simokattesrsquodan verilen bilgiye goumlre 583 yılında Bizansrsquoa giden Avar elccedilisinin
adı Targitiy (Targitay)208
idi 209
626 yılı yazı başlarında kendisine bağlı kitlelerle birlikte (Bulgar Gepid Slav)
İstanbul etrafındaki tepeleri işgal eden Avar Kağanı Athanasias adlı bir Rumrsquou
şehirdeki durumu ve geri ccedilekilirse kazancının ne olacağını oumlğrenmesi iccedilin elccedili tayin
etmiştir Şehrin boşaltılması ve tuumlm servetin bırakılması isteği reddedilen Kağan
206
Kurat agm s94 207
Ay s94-95 208
Bunun bir Tuumlrk adı olduğu konusunda detaylı bilgi iccedilin bkz Fuzuli Bayat ldquoBazı İskitSaka
Kelimelerinin Etimolojisi Uumlzerinerdquo Karadeniz Araştırmaları Ed Osman Karatay S7 Ccedilorum
KaraM Yay Guumlz2005 s6
106
huumlcuma geccedilmiştir Her yıl oumldenen verginin verilmesi ve Avarlarrsquoın geri ccedilekilmesi
teklifiyle İstanbulrsquodan bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kağan razı olmayınca
kendilerine uygun şartları kabul ettirebileceklerine inandıkları kişilerden ikinci bir
elccedililik heyeti yollanmıştır Bayan Kağanrsquoın ordugacirchında Pers elccedilileriyle karşılaşınca
ccedilok şaşıran Bizans heyetine Kağanrsquoın şu soumlzleri soumlylediği bildirilmektedir
ldquoİşte Persler bana 3 bin asker goumlndermek teklifinde bulunuyorlar Şu halde
eğer arzu ederseniz herkes giyimini ve goumlmleğini alsın ve Servezarrsquoa gitsin O benim
dostumdur Ve size koumltuumlluumlk etmez Fakat şehrinin [şehriniz] ve mal muumllkuumlnuumlz bana
aittir size ise (başka tuumlrluuml) kurtuluş yoktur meğerki balık olup denizden veya kuş
olup havadan kurtulabilesiniz Size ne imparatorunuzdan ne de ordusundan hiccedilbir
yardım gelmezrdquo210
c) Avarlarrsquodan Franklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Orta Avruparsquoya yerleştikten sonra 572 yılında Frank Devleti sınırlarına
dayanan Avarlarrsquoın ilk huumlcumu başarısız olsa da onlar 578rsquodeki211
ikinci
huumlcumlarında istediklerini elde etmişlerdir Niyeti Galyarsquoyı işgal etmek olmayan
Bayan Kağan Frank Kralı Siegebert 212
ile bir dostluk anlaşması imzalamıştır Buna
goumlre Franklar Avarlarrsquoın buğday sebze koyun oumlkuumlz ihtiyaccedillarını
goumlndereceklerdir213
209
Bayat agm s6 210
Kurat agm s 104-105 211
Kuratrsquoın makalesinde bu tarih 568 olarak verilmiştir Ancak bundan oumlnce ilk Avar-Frank temasını
572 yılında zikrettiğine goumlre kastedilen 578 yılı olmalıdır Bkz Kurat ay s 85 212
Siegebert V yuumlzyılda kurulan Frank Devletirsquonin kurucusu Klovisrsquoin torunu Klotarrsquoın oğludur
107
2 HAZARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Hazarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Bizans İmparatoru Heracleios zamanında başlayan Hazar-Bizans temasları
karşılıklı gidip gelen heyetlerle sıklaşmıştır Bizans heyeti iccedilindeki bazı kişilerin
Hristiyanlık propagandası yapmaları sonucu Hazarlarrsquodan da Hristiyan olanlar
ccedilıkmıştır214
ldquohellipTuumlrkler ve Tuumlrgişlerrsquoden ve hatta sabık putperestlerden kopmuş olan Hazarlar
VII-VIII yuumlzyıllarda diplomatik muumlnasebetlerin endikatoumlruuml [indikatoumlruuml] dinicirc inanccedillar olduğu
iccedilin Bizansrsquola sıkı ilişkiler kuramamışlardırdquo215
ldquoHazarlar 833 yılı dolaylarında aşağı [Aşağı] Don havzasında [Havzasırsquonda] daha
sonraları Sarkel adıyla anılacak olan boumllgeye inşa etmek istedikleri kale iccedilin Bizanslı
muumlhendislerin yardımını talep etmek amacıyla İmparator Theophilusrsquoun İstanbulrsquodaki
sarayına elccedililer goumlnderdiler216
İmparator projeye yardımcı olmayı kabul etti Don Nehrirsquonin
sol kıyısına buguumlnkuuml Tsimlyanskaya kasabası yakınlarına tuğladan inşa edilen kalenin
yapımına 833 ya da 834 yılında başlandı ve 835 ile 838 yılları arasında tamamlandı Kaleye
Tuumlrkccedilede ldquoBeyaz kalerdquo ya da ldquoBeyaz Evrdquo anlamına gelen Sarkel adı verildi 217
rdquo
IX asrın ortalarına gelindiğinde pek ccedilok farklı dini inancı taşıyan insanlardan
oluşan bir topluluk haline gelen Hazarlarrsquoın dinicirc inanccedilları konusundaki
duumlşuumlncelerinin bulanık kaldığını goumlruumlyoruz 860 yılında Hristiyan din adamlarının
yardımını istemek amacıyla İstanbulrsquoa gelen Hazar elccedililerinin -Aziz Methodius
tarafından yazılan ldquoThe Life of Constantinerdquode- şu soumlzleri ifade ettikleri kayıtlıdır
ldquoTanrının [Tengri Altay cennet Tanrısı] kainattaki her şeyin efendisi olduğunu ccedilok
eski zamanlardan beri biliyoruzhellipve şimdi Yahudiler bizi kendi dinlerini ve
213
Kurat agm s303 214
Goumlkbel age s331 Ananiasz Zajaczkoski Karaims in Poland Warszaw 1961 s18 215
Gumileumlv Eski Ruslar s72 216
Kevın Alan Brook Bir Tuumlrk İmparatorluğu Hazar Yahudileri ccedilev İsmail Tulccedilalı İstanbul
Nokta Kitap 2005 s83 217
Brook age s83
108
adetlerini [acircdetlerini] kabul etmeye teşvik ediyorlar Diğer tarafta Araplar da barış
ve birccedilok değerli hediye vaat ederek bizi kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalışıyorlar 218
rdquo
Hazarlarrsquoın Araplarrsquola diyalogları VII yuumlzyılda başlamış İslacircmiyet de
Hazarlar arasında taraf bulmuştur X asra gelindiğinde İslacircmrsquoın Hazarlarrsquoda oldukccedila
yayıldığı anlaşılmaktadır 219
Hazar hakanı ve ccedilevresinin Yahudiliği tercih etmesinin
nedeni siyasicirc olmalıdır Boumlylece ne Bizansrsquoın ne de Araplarrsquoın vesayeti altına
girmeyeceğinden kimseye bağlı olmayacaktır Halka din serbestisi tanımasının
sebebi de buumltuumln bu dinlerden dolayısıyla devletlerden ccedilok da uzak kalmamak
olmalıdır Yani sebep politiktir 220
Karatayrsquoın Theophanesrsquouumln Vakayinamesirsquonin ve VII Konstantinos
Porphyrogenitusrsquoun zeylinden aktardığına goumlre Hazar Kağanı İmparator Theophilos
(829-842)rsquoa elccedililer goumlndererek Sarkel şehrinin yapılmasını istemiştir İmparator da
ldquoSpatharocandidate spatharocandidatusrdquo221
unvanlı Camaterus (Kamateros)
soyadlı222
Petronasrsquoı imparatorluk donanmasıyla ve Paplagonia amiralini savaş
gemileriyle onlara goumlndermiştir Petronas şehrin inşası iccedilin uygun taş olmamasından
dolayı şehirde birkaccedil fırın yapmış ve burada pişirdiği tuğlalarla nehirden elde ettiği
kumla harccedil kararak şehri inşa etmiştir223
Ancak Karatay Artamonovrsquoun
duumlşuumlncelerine katılmaktadır Sarkel Kalesirsquoni Hazarlarrsquoın kendilerinin inşa
ettiklerini Bizansrsquoın sadece buradaki kilisenin suumlslenmesi iccedilin ccedilalıştığını ve
Petronasrsquoın da goumlzlemci ve elccedili olarak orada bulunduğunu savunmaktadır O boumllgede
yapılan kazı ccedilalışmalarına mimari tarz ve malzemeye dayanarak savunduğu tezinde
218
Ae s205 219
Goumlkbel age s332 220
Ae s334 221
Bizansrsquota IX ve X yuumlzyıllarda oldukccedila oumlnemli ve itibarlı onuncu dereceden bir unvan iken XI
yuumlzyılda kullanımdan kalkmıştır Bkz Osman Karatay ldquoKaradenizrsquode İlk Ruslar ve Şarkelrsquoin İnşasırdquo
Belleten LXXIV S269 Ankara TTK Nisan2010 s71 ve 72 222
Kamaterus Theophanesrsquoin zeylinde lakabı iken Porphyrogenitusrsquoun zeylinde soyadı olarak
belirtilmiştir Krş Karatay agm s8171-73 Constantine Porphyrogenitus De Administrando
Imperio Greek text edited by Gyula Moravcsik English Translation by Romilly JH Jennkins
Dumbarton Oaks Trustees for Harvard University Washington District of Columbia 2008 p183185
Artamonov age s391 223
Porphyrogenitus age s183185 Mevluumlt Akdere Konstantinos Porphyrogenitus De
Administrando Imperio (Accedilıklama ve Değerlendirme) Tarih Anabilim Dalı Ortaccedilağ Tarihi Bilim
Dalı YLS Tezi Ccedilanakkale Ccedilanakkale Onsekiz Mart Uumlni Sos Bil Ens 2008 s 81
109
haklı goumlruumlnmektedir Ayrıca Theophanes ve Konstantinosrsquoun zeyillerinin devamında
youmlre halkı hakkında tecruumlbe sahibi olan Petronasrsquoın daha sonra boumllgeye youmlnetici
olarak atanmasından onun Bizansrsquoın kuzey siyasetinin bir parccedilası olarak Sarkelrsquode
bulunduğu accedilıkccedila anlaşılmaktadır
b) Hazarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Hazar Hakanırsquonın Hatun isimli kızı ile Abbasilerrsquoin valisi Yezid b Usaydrsquoın
evlilikleri muumlnacircsebetiyle Hatunrsquoun ccedileyizi olarak baba ocağından doumlrt bin adet at ve
kısrak bin adet dişi ve erkek katır bin yardımcı on bin kuumlccediluumlk tipli Hazar devesi bin
adet Tuumlrk devesi yirmi bin adet koyun on adet kapıları altın ve guumlmuumlş kaplama
levhalı iccedilleri samur kuumlrkleriyle doumlşenmiş kubbeleri altılı ipeklerle oumlrtuumllmuumlş arabalı
kubbeli ccediladır ve yirmi adet iccedilinde altın guumlmuumlş tabak ve ccedileşitli eşyaların bulunduğu
eşya arabası goumlnderilmiştir 224
Hatun maiyetiyle Berdaa (Arran) şehrinin kapısı yakınında (قباب) ldquokubacircbrdquo225
denilen yerde konaklamıştır Buradan Yezid b Uumlsaydrsquoa haber goumlndererek kendisine
İslacircmın esaslarını oumlğretecek Muumlsluumlman kadınlar ve Kurrsquoan-ı Kerim goumlndermesini
istemiştir Hatunrsquoun talebi karşılanmış Kurrsquoan-ı Kerim ve İslacircmiyetrsquoin kuralları
oumlğretilmiştir Yezid b Uumlsaydrsquoın maiyetindekiler guumlccedillerine goumlre Hatunrsquoa hediyeler
sunmuşlardır Hatun bundan sonra itaat semboluuml olarak hanccediler ve kılıcını
ccedilıkarmıştır226
737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı
yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş
ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır
Fakat Hazar hakanının anlaşmayı teyit etmek uumlzere goumlnderdiği elccedilisi Araplar sefer
hazırlıklarını tamamlayıncaya kadar alıkonulmuştur Elccedili ancak Arap ordusu
224
Eşref Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin Kuumlltuumlr Tarihine Ait Bazı Notlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S340
YXXIX İstanbul TKAE Ağustos1991 s506-508 225
Bu kelime Arapccedila ldquokubberdquo kelimesinin ccediloğulu olup ldquokıbacircbrdquo okunmalıdır Bkz Ccedilağbayır age
s2589 226
Buharalı agm s506-508
110
Semenderrsquoe vardıktan sonra Mervanrsquoın huzuruna ccedilıkarılmıştır Mervan Hazar
elccedilisine hakarette bulunduğu gibi serbest bıraktığı elccediliyi Hazarlar Araplarrsquoın
niyetinden geccedil haberdar olsunlar diye bozuk yollar uumlzerinden geri goumlndermiştir
Nitekim elccedili hakanının huzuruna vardığında Araplar ccediloktan Hazaryarsquonın iccedillerine
kadar ilerlemişlerdir 227
Araplarrsquola girdiği savaşı kaybedeceğini anlayan Hazar
hakanının barış teklifinde bulunduğu ve İslacircm dinine geccedilmeyi kabul ettiği kayıtlıdır
(739 yılı veya daha oumlnce) 228
Araplarrsquoa itaat etmekten başka ccedilaresi olmayan hakan
kendisine İslam dinini oumlğretecek birilerinin goumlnderilmesini istemiş olmalı ki Mervan
tarafından iki fakih goumlnderilmiştir 229
Tuumlrk Kral Aaronrsquoun oğlu Kral Yosef Emevi halifesinin veziri Hasdai İbn
Shaprut230
rsquoun kendisine goumlnderdiği mektuba cevabında 740 yılı civarında huumlkuumlm
suumlrmuumlş olan Hazar Krallığırsquonın ilk Yahudi huumlkuumlmdarı Bulan hakkında verdiği şu
bilgi bizi Hazar-Arap ve Hazar-Bizans elccedililik muumlnasebetleri konusunda da bir nebze
de olsa aydınlatmaktadır ldquohellipnamı hızla geniş alanlara yayıldı Bizans kralı ve Arap
kralı uumlnuumlnuuml duydukları bu huumlkuumlmdarı kendi dinlerine ccedilekebilmek iccedilin ona
buumlyuumlkelccedilileri ve huumlkuumlmet goumlrevlileri aracılığıyla eşsiz muumlcevherler ve sayısız
hediyeler goumlnderdilerrdquo231
Ki Kral Yosefrsquoin mektubunun başında bir zamanlar
babalarının kurmuş olduğu Hazar-Arap diplomatik ilişkilerini yeniden canlandırarak
ccedilocuklarına miras bırakma teklifinde bulunması Hazar-Arap muumlnacircsebetlerinin ccedilok
daha eskilere dayandığını duumlşuumlnduumlrmektedir 232
Ancak 760-770rsquolerden sonra Hazarlar ile Araplar arasındaki etkileşim şekil
değiştirmiş savaşccedilıların yerini tacirler almıştır Bu tacirler Hazar ve Volgarsquoyı
Biarmia (Buumlyuumlk Pers Uumllkesi)rsquoya giden kervan yolunun guumlzergacirchı haline
227
Artamonov age s289-290 228
Gumileumlv Eski Ruslar s74 229
Artamonov age s294 230
Emevi halifesi Abdurrahman III (912-961) ve oğlu Hakam Hakem II (961-976)rsquoin vezirliğini
yapan Hasdai İbn Shaprut (915-970) fizikccedili guumlmruumlk vergileri baş sorumlusu ve halifelik dışişleri
sorumlusu idi Bkz Golden Hazar Ccedilalışmaları s303 231
Ae s312 232
Ae s311
111
getirmişlerdir Başkent İtilrsquode transit ticaretin yolcularının iaşesini sağlayan pazarlar
kurulmuştur 233
c) Hazarlarrsquodan Sacircsacircnicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircn sarayında Hazarlar iccedilin bir tercuumlmanı daima
hazır bulundurmuştur 234
Anucircşicircrvacircnrsquoın buna gerek duyması bu doumlnemde Hazar-
Sacircsacircnicirc elccedililik muumlnacircsebetlerinin yoğun olmasından kaynaklanmalıdır
d) Hazarlarrsquodan Albanlarrsquoa (Ermenilerrsquoe) Goumlnderilen Elccedililer
Hazar Şadı Albanya katolikosu Virorsquoya kendilerine tacircbi olmaları iccedilin elccedili
goumlndermiştir Viro uumllkesini felaket ve talandan koruyabilmek iccedilin elccedililere tabi
olmayı kabul eder goumlruumlnuumlp diğer taraftan da bu durum hakkında İran Şahırsquona
goumlnderdiği gizli mektubun cevabı gelene kadar onları oyalamaya ccedilalışmıştır Ancak
Hazarlar baskınlarına başlayıp elccedililerini Virorsquoya tekrar goumlndermişlerdir Katolikos
uumllkenin buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarını ccedilağırmış ve
onların da fikirlerini almak istemiştir Katolikos Virorsquonun yaptığı konuşmasında
ldquoElccedili beni acele ettiriyor O alelacircde bir adam değil duumlşman ordusu iccedilerisinde buumlyuumlk
bir adamdır ve şad adlı şehzacircdenin lalası ve muumlrebbisidirrdquo dediği kayıtlıdır
Kubadrsquoın muumlrebbisi onun tahta oturmasında etkin olduktan sonra da soumlz sahibi
olmaya devam etmiş goumlruumlnmektedir 235
Hazar Şadı (Cebu Hakan)236
Huumlsrev Şahrsquoa elccediliyle mektup goumlnderip onu
İmparator Heracleios ile yaptıkları ittifaktan ve bu anlaşmanın gereği Bizansrsquoın
233
Gumileumlv Eski Ruslar s75 234
Uydu Yuumlcel agm s782 235
Kalankatlı age s163-166 236
Ae s143-144
112
yanında olacağından haberdar etmiştir Huumlsrev Şahrsquoı hiddetlendiren bu mektup
şoumlyledir
ldquoEğer sen Bizanslıların [Bizanslılarrsquoın] imparatorunun yakasını bırakıp ondan zorla
aldığın toprak ve şehirleri iade [iacircde] etmezsen eğer onun uumllkesinden esirlerle birlikte
goumltuumlrduumlğuumln ve buumltuumln haccedilperest halklarının ihtiram goumlsterdiği ve taptığı İsa haccedilını geri
vermezsen ve eğer ordularını onun topraklarından geriye ccedilağırmazsan o zaman kulak ver
Bak kuzeyin hakanı ne diyor lsquoEy Suriyersquonin valisi ben yuumlzuumlmuuml sana doğru ccedilevirip
imparatora verdiğin bir zarar yerine iki kat zarar veririm Sen onun topraklarında kılıcınla
gezdiğin gibi ben de senin topraklarında kılıcımla gezerim Sana hiccedil acımam da ve buumltuumln
bunların hepsini ben tehir etmeden yerine getireceğimrdquo
3 BULGARLARrsquoDAN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Bulgarlarrsquodan Abbasicirclerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Topraklarında Maniheistlerrsquoin yaşadığını oumlğrenen Horasan emiri onları
oumllduumlrmek isteyince Tokuz-Oğuzlarrsquodan gelen bir elccedili şu mesajı iletmiştir ldquoBenim
tebaam arasında senin tebaanda bulunan zındıklardan uumlccedil misli daha fazla
Muumlsluumlman var Eğer bir tek zındığın kılına dokunursan buumltuumln Muumlsluumlmanları
keserimrdquo237
Bulgar huumlkuumlmdarı Şelkey (Şilki)rsquonin oğlu İlteber Almush (Almuş) da İslacircm
dinini benimsemiş ve İslacircmiyet İtil Bulgarlarırsquonda devlet dini haline gelmiştir
Almuş Han İslacircmiyetrsquoi aslından oumlğrenmek amacıyla Abdullah ibn Bashtu al-
KHazari Abd Allah b Baştuva al-Hazari (Abdullah Başto al-Hazaricirc) adlı bir
elccediliyi (920) bir mektupla Halife Jarsquofar al-Muktadir238
(el-Muktedir Billah)rsquoa
237
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s506-507 238
Brook age s341-342
113
goumlndermiştir 239
Mektubunda İslacircm dini oumlğretecek facirckihler ibadet yerlerini inşa
edecek ustalar ve bunların masrafı iccedilin maddi destek talep etmiştir Bunu kabul eden
halife de Sausan al-Rasi isimli bir elccedilinin başında bulunduğu ve İbn Fadlanrsquoın da
dacirchil olduğu bir heyet oluşturmuştur İbn Fadlanrsquoın heyetteki goumlrevi mektubu
okumak ve hediyeleri sunmaktır 921 yılının Nisan ayında Bağdatrsquotan yola ccedilıkan
heyet Horasan Harezm şehirleri ile Yayık ve Kinkel Nehirlerini geccedilerek 922 yılı
Mayısrsquoında Bulgar iline varmıştır İbn Fadlanrsquoın verdiği bilgiye goumlre Bulgar-Arap
yakınlaşmasının asıl sebebi buumltuumln ihtişamlı yaşantılarına rağmen Bulgar
huumlkuumlmdarının kendi oğul ve kızlarını Hazar huumlkuumlmdarına verilmek uumlzere
istemeyerek İdilrsquoe goumlnderen bir tacircbi durumunda olmasıdır 240
İbn Fadlanrsquoın kaydına goumlre Bulgar huumlkuumlmdarı Hasan İbn Baltazarrsquoın halife
el-Muktedirrsquoe yazdığı mektupta İslacircm dinini oumlğretmeleri iccedilin muumlrşidler mescid
minber ve kalelerin inşası iccedilin ustalar istemiştir 241
Fakat İbn Fadlan buraya
geldiğinde zaten burada İslacircmın varlığını goumlrmuumlştuumlr Hatta buradaki Barancar isimli
kabilenin mensucircplarının Muumlsluumlman olduğunu kayd etmiştir 242
Ayrıca halife
Muktedirrsquoin Almuşrsquoa kale inşası iccedilin hediye ettiği doumlrt bin altın dinarı elccedililik heyeti
getirmemiştir 243
b) Bulgarlarrsquodan Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Attilarsquonın oğlu İrnikrsquoin liderliğindeki erken bir Oğur ve Hun boy birliği
olması ihtimali kuvvetli goumlruumllen Bulgarlarrsquola ilgili ilk kayıt Vyuumlzyılın sonlarına
tarihlendirilmektedir ldquoİrnik adının Tuna Bulgarları prens şeceresinde bulunması bu
durumu teyit eder niteliktedirrdquo244
VII yuumlzyıla kadar Bizans kaynaklarında bahsi
geccedilmeyen Bulgarlarrsquoın oumlnderleri Kobrat (Organasrsquoın yeğeni) hakkında
Nikephorosrsquoun ldquoKısa Tarihrdquoinde 635 yılı olayları ile ilgili bilgi şoumlyledir
239
Uydu Yuumlcel agm s800 240
Golden Hazar Ccedilalışmaları s104-105 241
AJ Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda İtil ve Bulgarrsquoın Tarihicirc Topografisi Meselesine Dairrdquo
Belleten ccedilev Abduumllkadir İnan LXVI S62 Ankara TTK Nisan1952 s288-289 242
Detaylı bilgi iccedilin bkz ay s296-297 243
Ay s292-293 244
Golden Hazar Ccedilalışmaları s55 Halasi-Kun ldquoa magyarsaacuteg kaukaacutezusi toumlrteacuteneterdquo MŐT s71
114
ldquoOrganasrsquoın yeğeni Bulgar oumlnderi (Hunno-Hundurlarrsquoın huumlkuumlmdarı245
) Kobrat
kendisini tehdit eden ve halkını boyunduruk altına alan Avar Kağanırsquona baş kaldırdı
[başkaldırdı] onları topraklarından kovdu Daha sonra Heracliusrsquoa elccedili goumlnderdi ve
yaşamlarının sonuna kadar bağlı kalacakları bir barış anlaş-ması [anlaşması]yaptılar
[Heraclius] ona hediyeler goumlnderdi ve Kobratrsquoı Asilzade Patrician unvanıyla
onurlandırdırdquo246
Kubrat Han devleti kurduktan sonra bir elccedili goumlndererek Heracleios ile
anlaşma yapmıştır İmparator Avar-Sacircsacircnicirc ittifakına karşı bir muumlttefik bulma
accedilısından Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquoni tanımış Bulgar Hanırsquona hediyelerle birlikte
ldquopatrikrdquo unvanını vermiştir 247
Kubrat Hanrsquoın mezarından ccedilıkarılan ve huumlkuumlmdarlık
muumlhruuml olabileceği duumlşuumlnuumllen uumlzerinde ldquoPatrik Kubratrdquo yazılı iki yuumlzuumlk 248
bizce
Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun hediyeleri arasında yer almış olabilir
c) Bulgarlarrsquodan Ruslarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
985 yılında İdil Bulgarları ile Ruslar arasında kabul edilen anlaşmadan sonra
Vladimir Bulgar Hanırsquonın kızıyla evlenmiştir Ertesi yıl Ruslarrsquoı İslacircmrsquoa davet eden
bir elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Vladimir İslacircmrsquoı yuumlce bir din kabul etmesine
rağmen yasaklarına uygulamanın zorluğunu goumlrmuumlştuumlr 249
245
Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-
Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 246
Golden Hazar Ccedilalışmaları s55-56 Koccedil agm s38-39 V F Geninig - A H Halikov
Rannie Bolgarı Na Volge (Bolşe-Tarhanskiy Mogilnik) İzdatelstvo Nauka Moskova 1964 s110 247
Ali Ahmetbeyoğlu ldquoKubrat Han ve Buumlyuumlk Bulgar Devletirsquonin Kuruluşurdquo Karadeniz
Araştırmaları Ed Yahya Kemal Taştan S13 Ankara KaraM Yay Bahar 2007 s40 248
Ahmetbeyoğlu ay s42 249
Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45
115
4 PECcedilENEKLERrsquoDEN GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Peccedileneklerrsquoden Bizansrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini
aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiardquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın
imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe
uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 250
ve
elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 251
Peccedilenekler Bizans ile sınır durumunda olan Tuna Nehrirsquoni geccedilmek istemiş
ve bunu savaşsız halledebilmek iccedilin Bizansrsquoa yuumlz elli kişilik bir elccedililik heyeti
goumlndermişlerdir Bu elccedililer imparator isteklerine razı olursa imparatora goumlnderilmek
uumlzere otuz bin atlı sağlamaya da soumlz vermek uumlzere hazırlıklı gitmişlerdi Fakat
imparator bu kalabalık elccedililik grubundan şuumlphe duymuş ve kurulu reddetmiştir
Sadece kendi huzuruna aldığı birkaccedil Peccedilenek ile goumlruumlşmelerine devam ederken
yazmanı Nikolaos imparatorun kulağına birazdan gerccedilekleşecek Guumlneş tutulmasının
olmasını beklemesini fısıldamıştır İmparator oumlnce şaşırmışsa da keskin zekacircsıyla
durumu toparlayarak elccedililere
ldquoBen kararı Tanrıya [Tanrırsquoya] bıraktım eğer kısa suumlre iccedilinde bir goumlk olayı ile işaret
verilirse kesinlikle bilesiniz ki guumlvenmediğim kurulunuzu başınızda gelenlerin oumlnerileri
iccediltenlikli değil diye geri ccedilevirmem yerinde olmuştur aksi taktirde ben kuşkularımın
yersizliğine inanacağımrdquodemiştir
İki saat sonra Guumlneş tutulması gerccedilekleşince Peccedilenekler dehşete
duumlşmuumlşlerdir İmparator onları Leon Nikeritesrsquoe teslim ederek İstanbulrsquoa
250
Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri
guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı 251
Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11
116
goumlndermiştir İznikrsquote fırsatını bulunca goumlrevlileri kılıccediltan geccediliren Peccedilenekler
kendilerini goumlndermiş olanlarla buluşmuşlardır252
Anna babası Alexiosrsquoun Peccedilenekler uumlzerine saldırıya giderken uğradığı
ldquoİskitlerin [Peccedilenekler] Kurul Toplantısı Yerirdquo diye de anılan Slymeon Tepesi diye
bir yerden bahsetmektedir 253
II TUumlRKLERrsquoLE MUumlNAcircSEBET KURMUŞ OLAN
MİLLETLERDEN GELEN ELCcedilİ VE ELCcedilİLİK HEYETLERİ
A DİĞER MİLLETLERDEN TUumlRKİSTAN COĞRAFYASINA
GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
1 HUNLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Ccedilinrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Han Suumllalesi zamanında Ccedilinrsquoin kuzeyi ve batısında bulunan Hsiung-nular
(Hunlar) Ccedilinrsquoe suumlrekli akınlar yapıyorlardı Bu sebeple İmparator Wu-ti zamanında
Hsiung-nularrsquoa karşı ittifak oluşturmak amacıyla Yuumleccedililer 254
(Jou-chihYuumleh-chrsquoi)rsquoe
goumlnderilmek 255
uumlzere bir elccedili seccedilileceği ilacircnı verilmiştir Hassa ve idaricirc kurumda
yedek memur olan narin yapılı subay Chang-chrsquoien muumlracaat etmiştir Hunlarrsquoı iyi
252
Kommena age s217 253
Kommena age s218 254
Hunlarrsquoın Tuumlrkistanrsquoda en buumlyuumlk rakiplerinden biri sayılan Yuumleh Chiler Mete ve oğlu tarafından
yenilgiye uğratıldıktan sonra buumlyuumlk bir kısmı batıya goumlccedil ederek yerleşmişlerdir Bundan sonraki
doumlnemlerde faaliyetlerini bu boumllgede yoğunlaştırmışlardır Bu kavim ile ilgili ayrıntılı bilgi iccedilin bkz
Bahaeddin Oumlgel ldquoEski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar I(Yuumleh Chiler)rdquo DTCFD XV
S1-3 Ankara DTCF Yay 1957 s 247-278 255
Bu eski Ccedilin politikası Ligeti tarafından ldquoBarbar duumlşmana karşı barbar muumlttefikrdquo şeklinde ifade
edilmiştir Bkz LLigeti Bilinmeyen İccedil Asya ccedilev Sadrettin Karatay Ankara Ankara Uumlni Basımevi
1998 s51 Li age s2 Ayşe Onat ldquoHan Doumlneminde Hun-Ccedilin Ekonomik İlişkileri (MOuml206-
117
tanıyor olması hasebiyle elccedililiğe seccedililen Chang-chrsquoien ilk elccedililik seyahatine MOuml
139256
yılında ccedilıkmış ve yolculuğunu MOuml 126rsquoda sona erdirmek suretiyle
gerccedilekleştirmiştir Onun elccedililik maiyetinin yuumlz kişiden fazla olduğu kayıtlıdır 257
En
buumlyuumlk yardımcısı ve kılavuzu ldquoHurdquo asıllı Kan-fu adlı biridir 258
ldquoLangrdquo unvanını
taşıyan Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin batıya goumlnderdiği ilk elccedilidir 259
Goumlrevi istenilen netice
ile sonuccedillanmamasına rağmen imparatora kuzeybatı memleketleri hakkında orijinal
ve oumlnemli bilgiler veren bu Ccedilin elccedilisi MOuml 119rsquoda bu sefer Wu-sunlarrsquoa gitmek
uumlzere Tuumlrkistanrsquoa ikinci elccedililik seyahatine ccedilıkmıştır Maiyetine bu defa ilkinden daha
yuumlksek derecede unvan ve daha kalabalık bir heyet verilmiştir 260
Bu heyetin uumlccedil
yuumlzden fazla kişiden oluştuğu her birine ikişer at verildiği on binlerce buumlyuumlk ve
kuumlccediluumlkbaş hayvan ve ccedilok miktarda altın paranın da goumltuumlruumllduumlğuuml ayrıca yardımcı
elccedililer de verildiği kayıtlıdır 261
MOuml 115rsquote uumllkesine geri doumlnmuumlştuumlr 262
Wang Mang başa geccediltikten sonra Hun huumlkuumlmdarına 263
kendi suumllalesinin
adını taşıyan bir muumlhuumlr goumlndererek eskiden Han suumllalesi imparatorlarının vermiş
oldukları muumlhruuml geri istemiştir Damga niteliğini taşıyan bu tuumlrden muumlhuumlrler aslında
Ccedilin İmparatorluğuna tacircbi bir devletin huumlkuumlmdarına değil doğrudan doğruya
imparatorun tebaası olan kimselere verilebilirdi Yani Wang Mang bir kurnazlık
MS220)rdquo Belleten LI S200 Ankara TTK Ağustos1987 s613 Han Shu 96B 10 b Le-tien
Baskısı Taiwan 1974 256
Ligeti bu tarihi MOuml 138 olarak vermiştir Ligeti age s51 257
Ligetirsquonin Chang-chrsquoienrsquoin yanına yuumlz atlı ve bir Hun asıllı kılavuz verildiği bilgisi de bunu
doğrulamaktadır Bkz Ligeti ae s51 Li age s2 SC Ta-yuumlan s3159 258
Li ae s2 SC Ta-yuumlan s3157 Lirsquonin SC Ta-yuumlan s158rsquodeki Hsuo-yinrsquoin notlarından
aktardığına goumlre Kan-fu Trsquoang-i ilccedilesindeki bir ailenin hizmetccedilisi iken Chi-chiehrsquoye goumlre ise Trsquoang-i
soyadı olup Hu-nu-kan-fu adını taşımaktadır 259
Ae s2 ve 4 Bizce bundan oumlnce kayıtlı bir elccedili ismi bulunmamakla birlikte Chang-chrsquoien Ccedilinrsquoin
batıya goumlnderdiği ilk elccedili değildir Fakat kendisinden oumlnceki elccedililerin belki ilgisizlikleri belki de
elccedililiklerinin kısa suumlreli olması gibi kesin bilinmeyen bir nedenle bu memleketler hakkında bilgi
derleyip kaydetmemiş olmamaları ve ayrıca onun elccedililiğinin sonucunda gerccedilekleşen gelişmeler
Chang-chrsquoienrsquoin elccedililiğini kıymetli kılmaktadır Oumlrneğin MOuml 177 yılında Ccedilin İmparatorursquonun
dostluğunu kazanmak istediği Hun huumlkuumlmdarına ccedileşitli hediyeler goumlnderdiği kayıtlıdır ldquoBunların
arasında işlemeli nakışlı pamuk konmamış bir ipek elbise vardır ki bunu imparator kendisi giyermiş
Galiba bu fevkalade bir dostluk nişanesi sayılıyordu Oumltekiler daha ziyade goumlnderilen eşyanın sadece
sıralanışından ibaret işlemeli pamuksuz bir uzun tunik entari karışık renkli nakışlı pamuksuz bir
ipek biniş bir tarak bir altın kakmalı kemer bir altın kemer tokası 10 parccedila işlemeli ipek 30 parccedila
ccedileşitli renkte nakışlı ipek 40 parccedila al renkte ağır ipek kumaş 40 parccedila yeşil ipeklirdquo BkzLigeti ae
s45 260
Li age s12 261
Ae s137 262
Ligeti heyetin MOuml 115rsquote yola ccedilıktığını belirtir Bkz Ligeti ae s56
118
yaparak Hunlarrsquoı Ccedilinrsquoin egemenliğinde gibi goumlstermeye ccedilalışmıştır Wang Mangın
bu davranışı Hunları kızdırmış ve Hun-Ccedilin ilişkilerinin bozulmasına neden
olmuştur264
Ccedilin elccedilileri Ccediline tacircbi olan fakat Hun memleketinde esir edildiklerini
goumlrduumlkleri Wu huan kabilesinin geri goumlnderilmelerini istemişlerdi Bu davranışı
iccedilişlerine karışma sayan Hun huumlkuumlmdarı hoşnutsuzluk goumlstermiş ve istekleri cevapsız
bırakmıştır 265
Kuzeyde yavaş yavaş kuvvetlenen Hun huumlkuumlmdarı 266
Ccedilinrsquodeki karışık
ortamdan faydalanmanın bir fırsatını aramakta idi Bunun yanında Wang Mangrsquoın
oumlluumlmuumlne yol accedilan karışıklık sırasında isyan eden Ccedilin generalleri de durumlarını
kuvvetlendirmek ccedilabası iccedilindeydiler Generallerden Lu Fang taraftar toplamak ve
Kuzey Ccedilinrsquoe hakim olmak amacıyla kendisinin eski Han İmparatorluk ailesine
mensup bulunduğunu ana tarafından ise bir Hun prensesinden geldiğini iddia
etmişti Bu girişimlerinde başarılı olabilmesi iccedilin gittikccedile kuvvetlenen Hun
Devletirsquonin ve huumlkuumlmdarının yardımına ihtiyacı olacağının bilincindeydi Bu yuumlzden
Hunlarrsquola anlaşmak istediğini bildiren bir elccedili yollamıştır Aradığı fırsat ayağına
gelen Hun huumlkuumlmdarı da Hunlarrsquoı iyi tanıdığı anlaşılan bu Ccedilinli generalin teklifini
kabul etmiştir 267
MS 29 yılında Ccedilinrsquoe askericirc harekacirctta bulunan Hunlarrsquoa karşı İmparatorluk
orduları başarılı olamamıştır Uumllkesinin durumunu ccedilok iyi değerlendiren Ccedilin
İmparatorursquonun Hunlarrsquoa elccedili goumlndererek eski dostluk anlaşmalarını yenilenme
263
Bu Hun huumlkuumlmdarı MOuml 8-MS 13 yılları arasında yaşamış Wu CniuJiu Shanyuumlduumlr 264
Eskiden Ccedilin tarafından Hunlara armağan edilen muumlhuumlr bir hakanlık muumlhruuml idi Yani Ccedilin Hunların
hakanlık veya devletlerini tanıyordu Yeni Suumllalersquonin Hunlara goumlnderdiği bu muumlhuumlr ise bir vezir veya
Ccedilin buumlyuumlk memuru muumlhruuml idi Boumlylece Ccedilin kendi protokoluumlnde Hun huumlkuumlmdarının ruumltbesini indirmiş
olduğundan ilişkileri bozan bu muumlhuumlr değiştirme işi olmuştur Bkz Groot age s200 Bahaeddin
Oumlgel Buumlyuumlk Hun İmparatorluğu Tarihi II Ankara Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay 1981 s210 Han Shu
(HS) Le-tien Chu-pan shıh Taiwan 1974 94 B s 3820-3821 Tze-chıh-tung-chien (TCTC)Shıh-
chieh shu-chuuml Taiwan 1972 37 s 1183-1184 265
Ayşe Onat ldquoHunların Doğuda Siyasal Uumlstuumlnluumlk Doumlnemi (MS25-46)rdquo DTCFD XXXI S1-2
Ankara 1987 s386 HS 94 B s 3820 266
Bu Hun huumlkuumlmdarı Yuuml (MS18-16) Shanyuumlrsquoduumlr 267
Onat agm s38921 HHS 12 s 505-506
119
isteğini belirtmiştir 268
Kendisini Mete gibi buumlyuumlk ve uumlnluuml goumlren Hun huumlkuumlmdarının
imparatorun elccedilisine karşı mağrur bir şekilde davranması Ccedilin İmparatorursquonun
anlaşma uumlmidini de kırmıştır Artık iyice kuvvetlenmiş olduklarına inanan Hunlar
Ccedilin sınırlarından iccedileri akınlarını devam ettirmişlerdir
Mete zamanında iktidarı ele geccedilirmek iccedilin fırsat bekleyen birccedilok racirckibi
olduğunu bildiğinden savaşı suumlrduumlrmenin manasız olduğunu anlayan Ccedilin İmparatoru
Kao-ti Hunlarrsquoa bir elccedili goumlndererek ldquodostluk ve kardeşlikrdquo anlaşması imzalamayı
kabul etmiştir Bu anlaşmaya goumlre bir Ccedilinli prenses gelin olarak goumlnderilecek ve her
yıl anlaşmada belirlenen miktarda hediye adı altında vergi verilecekti Kao-tirsquonin bu
girişimine rağmen Hunlarrsquoa sığınan Ccedilinli asiler yuumlzuumlnden imparatorluk istenilen
başarıyı elde edememiştir
Mete ile savaş halinde olan Kao-tsu (MOuml 206-195) yenileceğini anlayınca
kuşatmadan vazgeccedilmeye ikna etmesi iccedilin kıymetli hediyelerle bir elccedilisini Metersquonin
hanımına goumlndermiştir Hanımı ldquoelde edeceği Han topraklarında zaten
yaşayamayacaklarını barışın kendileri iccedilin daha iyi olacağınırdquo soumlylemiştir Mete bu
sırada beklediği desteğin gelmemesinden şuumlphelenmiş ve hanımının soumlzuumlne de kulak
vererek kuşatmadan vazgeccedilmiştir 269
Metersquonin yerine geccedilen oğlu Lao-shang Yabgu da babasının izinden gitmiştir
Ccedilinrsquoden kendisine goumlnderilen elccedili Chung Hang Yuumlehrsquonuumln Hun tarafına geccedilme
isteğini sevinccedil ve iltifatlarla karşılamıştır ldquoYuumleh yabgunun ccedilevresinde bulunanlara
tebaa ve hayvan sayısı ile mal varlıklarının bir deftere kaydedilmesini oumlğrettirdquo270
Hunlarrsquoın iccedil işlerinde buumlyuumlk bir devrim yaratan bu durum yabgu boyunu diğer
kuumlccediluumlk boylar arasından ccedilıkarmış ve yabguya ldquoGoumlğuumln ve yerin oğlu Guumlneş ve
Ayrsquodan olmuş buumlyuumlk Hun yabgusurdquo unvanı verilmiştir Yabgu buumlyuumlk yetkilerle
donatılırken Hun halkı da kendi acircdetlerinin yerine Ccedilin acircdetlerini kullanmaya
268
Onat ay s390 TCTC 42 s 1352de verilen belgede Hunlarrsquoa MS 30 yılında Li Feng adında
bir elccedili goumlnderildiği yazmaktadır HS 89 s 2940daki bir diğer belgede ise Han Tong adlı bir başka
Ccedilinli elccedili daha değerli hediyelerle Hun huumlkuumlmdarıyla anlaşmak uumlzere goumlnderilmiştir Bu şekilde
Hunlarrsquoa iki elccedililik yollanmıştır Ancak bu ikinci elccedililik ile ilgili belge iyice tarihlenmemiştir 269
Li age s100
120
başlamıştır Kendini Lao-shang Yabgursquonun hizmetine adayan Yuumleh bu değişimin
getireceği tehlikelere ldquoHunlarrsquoın nuumlfusu bir Ccedilin şehrinin nuumlfusuna bile denk değildir
Fakat onlar farklı giyim-kuşam ve yeme-iccedilme konusunda Ccedilinlilerrsquoe bağımlı olmadıkları iccedilin
guumlccedilluumlduumlrler Şimdi ise ey yabgu siz acircdetlerinizi değiştiriyor Ccedilin eşyalarından
hoşlanıyorsunuz Eğer Ccedilin elindeki eşyaların onda birini goumlzden ccedilıkarırsa buumltuumln Hunlar tek
tek Han hanedanı tarafına geccedilerler Siz Ccedilinrsquoden ipekli kumaşlar alarak halkın uumlzerindeki
elbiseyi ccedilıkarıp onları giydirin Sonra da dikenli bitkiler arasına salıp boumlylece bunların kuumlrk
ve deri elbiselerin yerini tutamayacağını goumlsterin Ccedilinrsquoden gıda maddesi alın ama onu
kullanmayarak kaşar ve suumltuumln onlardan daha uumlstuumln olduğunu goumlsterinrdquo diyerek işaret
etmiştir Ancak Yuumlehrsquonuumln uyarılarına itibar edilmemiştir
MOuml 107 yılında Ccedilin İmparatoru Yang Hsin adlı elccedilisini huumlkuumlmdarın
oğlunu Ccedilin sarayına rehin olarak yollaması isteğinde bulunmak uumlzere goumlndermiştir
Teklifi reddeden Hun huumlkuumlmdarı dostluk anlaşmasının hacirclacirc yuumlruumlrluumlkte olduğunu
ldquoBu isteğiniz eski anlaşma huumlkuumlmlerine aykırıdır Yapmış olduğumuz anlaşmaya goumlre Ccedilin
barışı sağlamak iccedilin her yıl muntazam olarak Ccedilinli prensesler yiyecek ve giyecek maddeleri
goumlndermeyi taahhuumlt etmişti Biz de buna karşılık olarak Ccedilin sınırlarına saldırmamaya
ccedilalışıyorduk Şimdi Siz [siz] buumltuumln bunlara karşı ccedilıkarak benden oğlumu rehin goumlndermemi
istiyorsunuz Ancak teklifinizi kabul etmiyorumrdquo 271
diyerek hatırlatmıştır
Han hanedanın ordu ve devlet erkacircnının ihtiyaccedillarını gidermek amacıyla
halktan muumlmkuumln olduğunca ccedilok uumlruumln toplamaya youmlnelik bir vergi sistemi getirmesi
iki uumlccedil nesildir (50-75 yıl) Ccedilin kumaşı ve ekmeğine alışmış olan Hunlarrsquoın aracısız
alışverişlerine ket vurmuştur Uzlaşmaya varılamayan bu mesele yeni bir savaş
sebebini oluşturmuştur 272
270
Gumileumlv Avrasyarsquodan s400 Biccedilurin Sobraniye I58 271
Onat ldquoHan Doumlneminde s615-616 dp13 272
Gumileumlv age s402
121
Savaşın nihayetinde 162 yılında İmparator Wen-ti barış talebinde
bulunmuştur Lao-shang Yabgu oumlnemsiz havası vermek amacıyla bir tang-hu (duumlşuumlk
dereceli bir memur)rsquoyu Ccedilinli vakanuumlvislerin zikretmeye değer bile goumlrmedikleri iki
atı hediye olarak goumlndermiştir Yapılan anlaşma ile Ccedilinliler her yıl ldquohatırı sayılır
oumllccediluumlde darı beyaz pirinccedil simli kumaş ipek pamuklu kumaş ve değişik eşyalarrdquo
goumlndereceklerdi Ancak serbest sınır ticareti meselesi henuumlz ccediloumlzuumllememişti 273
161rsquode Lao-shang Yabgursquonun oumlluumlmuuml ile tahta geccedilen oğlu Kuumln-ccedilin zamanında
Han hanedanlığı tahtındaki değişiklik imparatorluk iccedilinde şiddetli ccedilatışmaları
getirmiş ve isyancıların yardım isteklerine Hunlarrsquoın cevap vermemesi iki uumllke
arasındaki iyi ilişkileri tekrar başlatmıştır 152 yılında sınır pazarları accedilılarak takas
ticaretinin canlandırılması yanında Hun yabgusuna buumlyuumlk hediyeler ve bir Ccedilinli
prenses goumlnderilmiştir 274
Hunlarrsquoa gelen bir Ccedilin elccedilisi konuşması esnasında vezire Hunlarrsquoda yaşlılara
değer verilmediğini soumlylemesi uumlzerine vezir şu cevabı vererek onu susturmuştur
ldquoCcedilin geleneklerinde savaşa giden genccedil askerleri sıcak tutsun diye giysilerini accedil
kalmasınlar diye yiyeceklerini veren bir yaşlı hiccedil goumlruumllmuumlş muumlduumlrrdquo Genccediller ve
yaşlıların bu yolla birbirlerini koruduklarını ifade etmiştir 275
Yine Hunlarrsquoa gelen Ccedilin elccedilisi Hunlarrsquoda ruumltbe ve sınıf farkını goumlsteren
şapka ve uumlniformalar bulunmadığını dile getirerek Hunlarrsquoı kuumlccediluumlmsemeye
ccedilalışmıştır Vezir de elccediliye aşağılayıcı bir şekilde ldquohellipSen ey topraktan yapılmış
kuluumlbelerde yaşayan kişi Suumlsluuml Ccedilin elbisesi ve yuumlksek Ccedilin memuru şapkasını
taşıyorsun ama konuşmayı bilmiyorsun rdquodiyerek hakaretler etmiş ve vermekte
oldukları ipek pirinccedil maya vb şeylerin kalite ve miktarını artırmazlarsa
harmanlarını atlı birlikleriyle ccediliğneyeceklerini soumlylemiştir276
273
Ae s403 274
Ae 275
Bahaeddin Oumlgel ldquoMetersquonin Oğlunun Buumlyuumlk Vezirirdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S9 Ankara Şubat1981
s47 276
Oumlgel agm s48
122
Meng-suumln oumllduumlğuumlnde cenaze toumlrenine katılan Tabgaccedil elccedilisi kendi
memleketine yazdığı mektupta Meng-suumlnrsquouumln oğullarıyla goumlruumlştuumlğuumlnuuml onların orta
zekacirclı insanlar olup yerine geccedilen oğlu Mao-krsquoienrsquoin ise babası gibi olağanuumlstuuml bir
kabiliyete sahip olmadığını bildirmiştir 277
b Moğollarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Metersquonin uzun yollar katedebilen oldukccedila kıymetli atı Tung-hularrsquoın 278
dikkatini ccedilekmiş elccedili goumlndererek bu atı istemişlerdir Devlet buumlyuumlklerinin atın
verilmemesi youmlnuumlndeki kararına rağmen Mete bu sebeple komşuları ile bozuşmak
istememiştir Bu barışccedilı yaklaşımı korku olarak yorumlayan Tung-hular daha ileri
giderek Metersquonin eşlerinden birini istemişlerdir Yine devlet buumlyuumlklerinin
isteksizliğine rağmen Hun huumlkuumlmdarı bu isteklerini de yerine getirmiştir Bundan
sonra her iki devletin de kullandığı metruk bir araziyi istemişlerdir Devlet buumlyuumlkleri
bu sefer verilmesi youmlnuumlnde hemfikir olmuşlar fakat Mete bu konuda da onlardan
farklı duumlşuumlnmuumlştuumlr Uumllkesinin toprağını kendi muumllkuuml gibi telakki edemeyeceğinden
bu mesele Tung-hularrsquoın hezimete uğraması ile sonuccedillanmıştır 279
c Bizansrsquotan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
441 yılında Hunlarrsquoa giden Doğu Roma elccedilisi Odessus (Varna)rsquoa kadar gemi
ile gitmiş oradan da Tuna uumlzerinden Attilarsquonın sarayına ulaşmıştır 280
rdquo
277
Emel Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Ecdacircdından Tsuuml-Krsquouuml Meng-Suumln (M367-433) Devrinde Sanrsquoatrdquo Tuumlrk
Kuumlltuumlruuml S100 YIX İstanbul TKAE Şubat1971 s325 278
Tung-hular ya da Dung-hular W Eberhard tarafından eski Moğol kavmi olarak kabul
edilmişlerdir Detaylı bilgi iccedilin bkzW Eberhard Ccedilinrsquoin Şimal Komşuları ccedilev Nimet Uluğtuğ
Ankara TTK 1996 s45 50-51 279
A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Devrinde Ccedilinrsquoin Durumurdquo Doğu Dilleri Dergisi II S3 Ankara
DTCF 1977 s51-52
123
Ccedilin kaynağından verilen bilgiye goumlre MS166 yılında Yen-hsi devrinin
dokuncu yılının dokuzuncu ayında bazı Hun boylarının sınır vilayetlerini
yağmalamasından sonra Ta-chrsquoin Devletirsquonin 281
kralı elccedililerle [Hunlarrsquoa] haraccedil
goumlndermiştir Bu bilgi Tuumlrklerrsquole Bizanslılarrsquoın atalarının elccedililik muumlnasebetlerinin
ccedilok daha eskilere dayandığının bir ispatıdır MOuml36 yılında Talas Nehri boyunda
Ccedilinlilerrsquoin taarruzuna uğrayan Hun shan-yuumlrsquosuuml Chih-chih mağlup olmuştur Ccedilin
generalinin imparatora sunmak iccedilin resimlerle hazırladığı galibiyet raporunda koumlşeli
kalkanları olan yuumlz piyadenin balık pulu şeklinde dizildiği bildirilmektedir Bu
kalkanlar ve askeri tertibin ise duumlnyada sadece Romalı askerlerde goumlruumllduumlğuuml
kaydedilmiştir Ayrıca Tuumlrklerrsquoin piyade olarak savaşmaya elverişli olmadıkları
hatırlatılmaktadır 282
MOuml 54 yılında Carrhae civarında on bin Romalı askerin
Partlar tarafından esir edilerek sınırı korumaları iccedilin Merv civarına goumlnderildikleri
bilgisi de bunu desteklemektedir 283
HHDubsrsquoa goumlre bu esir edilen Romalılar Li-
chrsquoienrsquode Batı Kansursquoda bir yere yerleştirilmişlerdir Li-chrsquoien Han devrinde ve
daha sonra Ccedilinliler tarafından Roma İmparatorluğursquona verilen ad olmuştur 284
ldquoV yuumlzyılın başlarında Hunlarrsquoın askericirc karargacirchı Karadeniz sahilleri
boyunca uzanan bozkırlarda kurulmuş ve 412rsquoye kadar Bizans elccedilileri oraya gidip
gelmişlerdirrdquo 285
Bu tarih araştırmamızda Tuumlrk-Bizans elccedililik muumlnasebetleriyle ilgili
şimdiye kadar elde edebildiğimiz en eski tarihtir Hun huumlkuumlmdarı Rugilarsquonın 430
yılında Ren Nehrirsquone ulaştıklarından hemen Roma ile ldquodiplomatik muumlnasebetlerini
duumlzeltmeye girişmesirdquo de bu tarihten oumlnce Hun-Bizans elccedililik muumlnasebetlerinin
280
Ali Ahmetbeyoğlu ldquoBuumlyuumlk Hun Huumlkuumlmdarı Attilardquo Sosyal Bilimler Dergisi İstanbul s3 OJ
Maenchen-Helfen Die Welt Der Hunnen 1978 Koumlln s70 281
Avrupalıların ldquoLomardquo dedikleri Romalıların atalarının kurduğu bir devlettir Bkz W Eberhard
ldquoMuahhar Han Devrinde (Ms25-Ms220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bakışrdquo Belleten IV S16
Ankara TTK I Teşrin1940 s375 282
HH Dubs ldquoAn Ancient Military Contact Between Romans and Chineserdquo American Journal of
Philology Vol63 Nu3 1941 p322-330 Wolfram Eberhard ldquoHsiung-Nursquoların Muumlttefikleri Olarak
Roma Askerlerirdquo Tuumlrkccedileye ccedilev İkbal Berk Belleten VIII S29 Ankara TTK II Kacircnun1944
s143 283
Dubs agm s322-330 Eberhard agm s143-144 284
Dubs ay s322-330 Eberhard ay s144 285
Gumileumlv Avrasyarsquodan s218 L N Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde Bin Yıl4bs ccedilev D Ahsen
Batur İstanbul Selenge Yay 2003 s177
124
varlığını goumlstermektedir Rugila bu uğurda Galliarsquodaki Bagauda isyanını bastırmak
iccedilin imparatorluğa kendi ordusunu vermekte bir sakınca goumlrmemiştir 286
ldquohellip448rsquode Priskus [Priskos] Pannius Attilarsquonın otağında buumlyuumlkelccedili olarak
bulunduğu sırada ccedilok pahalı ldquoİskitrdquo tarzı elbiseler giymiş bulunan bir Yunanlırsquoya
rastlarrdquo 287
Buradaki ldquoİskitrdquo soumlzuuml ldquoHunrdquo yerine kullanılmış olup buradaki
ifadeden Hun kıyafetlerinin pahalı olduğu ve Bizans elccedilisinin bunu dile getirmeye
değer bulduğu anlaşılmaktadır ki kendisi de pahalı elbiseler giyiyor olsaydı bu
ayrıntıya takılamazdı diye duumlşuumlnuumlyoruz
Bizans İmparatoru Justinianosrsquoun İranrsquola (552 yılında) yaptığı savaşta asker
toplamak amacıyla patrik Provrsquou elccedili olarak Hunlarrsquoa goumlnderdiği ve elccedilinin eli boş
doumlnduumlğuuml kayıtlıdır 288
Ancak bu sırada Provrsquoun Hunlarrsquoın arasına sızmış olan
Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine destek vermek amacıyla erzak ve ibadetlerini
yerine getirebilmeleri iccedilin gerekli kilise eşyaları temin etme goumlrevini de uumlstlendiği
bilinmektedir
ldquoHristiyan misyonerler Hunlarrsquoın goumlccedilebe alanlarına da sızmışlardı Suriyeli kronist
Zakhariya Rhetorrsquoun eserinde geccedilen bir kayda goumlre başlarında Ermeni Kardostrsquoun
bulunduğu yedi kişilik bir misyoner grubu dağları aşarak Hunlarrsquoın uumllkesine gelmiş ve orada
Hristiyan esirlerin dertleriyle ilgilenmekle kalmayıp aynı zamanda birccedilok Hunrsquou
Hristiyanlaştırarak kendi dinlerini oumlğretmişlerdir 289
Aynı yazar bundan başka onların ldquooraya [Oraya] Hun dilinde kitaplar
getirdiklerinirdquo yani bir Hun alfabesi geliştirerek muhtemelen dinicirc kitapları Huncaya
286
Gumileumlv Avrasyarsquodan s218-219 287
Ae s219 Gumileumlv Hazar Ccedilevresinde s178 288
Artamonov age s119 Prokopius İstoriya voyn s persami s143-145 289
ldquoBarbarların Hristiyanlığı kabul etmeleri onların imparatorlukla ilişki kurma şekillerinden sadece
biriydi ve dinicirc olmaktan ccedilok siyasicirc amaccedillı bir hareketti Bizans kumandanları parayla satın almak
onları zengin hediyeler ve mutantan uumlnvanlarla doyurmak episkoplar ve azizler goumlndermek suretiyle
sadece dolaysız etki ve hacirckimiyet alanını genişletmiştirdquo Bkz Artamonov age s124
125
tercuumlme ettiklerini de kaydetmektedir Yukarıda adı zikredilen ldquoProv 522rsquode
Bosphorusrsquoa geldiğinde bu misyonerlerin faaliyetlerinden haberdar olmuş onlarla goumlruumlşmuumlş
ve daha sonra da imparatora onlar hakkında bilgi vermiştir Provrsquoun emri uumlzerine o civarda
bulunan Bizans şehirlerinden (muhtemelen Kep ve Thanagorya) Kardost ve yol
arkadaşlarına 30 katır yuumlkuuml buğday şarap ya keten ve başka erzakların yanı sıra Hristiyan
ibadetlerinin icra edilebilmesi iccedilin gerekli kilise eşyaları goumlnderildihelliprdquo 290
Hun Huumlkuumlmdarı Uldızrsquoın Tunarsquoyı geccedilerek Trakya uumlzerine yaptığı seferler
(405409 yılları) nedeniyle Bizans ile ilişkileri bozulunca Uldız yanına gelen Bizans
elccedililerini guumlneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her tarafa hacirckim olmakla tehdit
etmiştir
Kaynaklarda Hun Huumlkuumlmdarı Karaton zamanında -412 yılında- tarihccedili
Olympiodorosrsquoun elccedili sıfatıyla barışı sağlamak maksadıyla Hun Devletirsquonin
topraklarında bulunduğu kayıtlıdır 291
434 yılında Ruarsquonın oumlluumlmuumlnden sonra başa geccedilen Attila kendi istediklerini
Bizans elccedililik heyetine 292
tarihte Margus veya Constantia Anlaşması olarak bilinen
anlaşmanın şartları olarak kabul ettirmiştir Buna goumlre Bizans Hun kaccedilaklarını
sınırlarına almayacak muumllteci ve esirler iccedilin fidye oumldeyeceği gibi yıllık altın vergisi
iki katına ccedilıkarılacak ticaret eşit şartlarda yapılacak ve Bizans Hunlarrsquoa tabi
kavimlerle muumlnacircsebette bulunmayacaktı
Bu anlaşmanın dikkati ccedileken bir noktası da anlaşmanın at uumlzerinde yapılmış
olmasıdır ldquoConstantia surları karşısında kurulmuş olan Margus şehrirsquonde İskitler
toplanmışlardı Goumlruumlşme yapmaya gelen elccedililik heyeti ve şehrin vatandaşları at
uumlzerindeki muhteşem İskit kralı ile karşılaştılar Romalı elccedililer kendi şereflerini
290
Ae s125 291
Ali Ahmetbeyoğlu Grek Seyyahı Priskos (V Asır)rsquoa Goumlre Avrupa Hunları İstanbul TDAV
1995 s10 292
Hun İmparatorluğu tahtına Attila geccedilince Roma senatosu Plinthasrsquoın elccedili olarak Attilarsquoya
goumlnderilmesi kararını almıştır Plinthasrsquoın elccedililiği imparator tarafından da onaylanınca Plinthasrsquoın
tavsiyesiyle hazineden sorumlu Epigenes de elccedililiğe dahil edilmiştir Bkz Ahmetbeyoğlu ae s23
126
hatırlayarak bizzat yayaların atlılarla tartışması gerekmesin diye aynı teccedilhizatla
İskitlerrsquole goumlruumlşmeye karar verdilerrdquo 293
İmparator Theodosiusrsquoun anlaşmanın şartlarını ccediliğnemesi ve Margus şehri
(buguumlnkuuml Dubravica) piskoposunun Hun mezarlarını accediltırıp iccedilindeki kıymetli
eşyaları ccedilalması uumlzerine Attila Bizansrsquoa elccedili goumlndermiştir Anlaşma şartlarına
uyulmasını ve piskoposun teslim edilmesini istemiştir Attilarsquonın bu isteklerinin
reddedilmesi Hunlar ile Bizans arasında gerccedilekleşmiş olan I Balkan Seferi (441-
442)rsquone neden olmuştur 294
II Balkan Seferi (447) sonunda mağlup olan Bizans İmparatoru Theodosius
elccedilisi Anatoliusrsquou Attilarsquoya goumlndererek barış teklifinde bulunmuştur Bizans
accedilısından oumlzellikle malicirc olarak ağır şartlar taşıyan bir anlaşmanın ardından malicirc kriz
yaşayan Bizans İmparatorluğu ccedilareyi bir suikast ile Attilarsquoyı ortadan kaldırmakta
bulmuştur Planı uygulamak uumlzere iccedilerisindede Priskosrsquo un da yer aldığı bir soumlzde
elccedililik heyeti oluşturulmuştur Ancak Attila Bizansrsquoı hacirckimiyeti altına alıp suikasttan
haberdar olduğu vakit Theodosiusrsquou haysiyetsiz bir koumllesi olarak aşağılamıştır 295
Attila 451 yılında Roma İmparatorluğursquonun uumlzerine gittiğinde ccedilaresizlik ve
endişe iccedilinde kalan Romalılar barış ortamını sağlayabilmek iccedilin hitabetiyle meşhur
Papa Leon başkanlığındaki bir heyeti Attilarsquoya goumlndermişlerdir Paparsquonın buumltuumln
Hristiyanlar ve imparator adına af dilemesi Paparsquonın kendi ağzından Romarsquonın
teslimiyeti demekti Boumlylece Attila Batı Roma İmparatorluğursquonu kesin olarak
kendisine bağlamış oluyordu 296
293
Ae s12 294
Ae s23-24 295
Ae s13-14 26
127
d Sacircsacircnicirclerrsquoden Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
İran Şahı Firuz (459-484) 444-463 yılları arasında huumlkuumlm suumlrmuumlş olan
Albanya (Ermeni) huumlkuumlmdarı II Vaccedilersquoye birkaccedil kez kendisine tacircbi olması teklifinde
bulunmuştur Vaccedilersquoyi ne guumlccedil ne de ikna ile kendi taraflarına ccedilekemeyeceklerini
anlayan İranlılar ldquoHaylantuumlrk uumllkesine297
pek ccedilok hediye goumlnderdiler Alan kapısını
(Daryal Geccedilidi) accedilıp Hunların [Hunlarrsquoın] buumlyuumlk ordusunu davet ettilerhelliprdquo298
Bu
bilgi Fars-Onogur elccedililik muumlnacircsebetlerinin varlığını haber vermektedir İran Şahı
Onogurlarrsquoı hediyelerle kendisine yaklaştırıp onları Albanlar uumlzerine gitmeye ikna
etmiştir
e)Albanlarrsquodan Hunlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Hunlarrsquoın başbuğu ve buumlyuumlk prensi Alp İlituer [Alp İlteber] kızını vererek
akrabalık yoluyla dostluk kurduğu Cavanşirrsquoin oumllduumlruumllmesi uumlzerine onun intikamını
almak isteyince Albanya huumlkuumlmdarı Varaz-Tiridat katalikosu Yeliazarrsquoı
Cavanşirrsquoin oumlluumlmuumlyle kendilerinin ilgisi olmadığını izah etmeye Hun prensinin
yanına goumlndermiştir Katolikos Yeliazar Alp İlteberrsquoi ikna etmeye muvaffak
olmuştur 299
Hunlarrsquoın her yıl uumllkelerine yaptığı baskını oumlnlemek amacıyla Albanya prensi
Varaz-Tridat ayanları ve katalikos Yeliazar ile istişare ederek piskopos İsrailrsquoi
Hunlarrsquoın uumllkesine elccedili olarak goumlndermeye karar vermişlerdir Hunlarrsquoa goumlnderilecek
hediyelerin ve heyetin erzakının temin edilmesinden sonra Firuz-Kubad Şehrirsquonden
yola ccedilıkan piskopos ve beraberindekiler Kuumlr Nehrirsquoni geccedilip seferlerinin on ikinci
guumlnuumlnde Lpink Şehrirsquone varmışlardır Buradan Ccedililbler uumllkesine Kafkas Dağları
296
Ae s16 297
Haylantuumlrk veya Onogurlar hakkında Y Caferov Hunlar ve Azerbaycan Kalankatlı age s71 298
Ae 299
Ae s231
128
eteklerinden Ccedilola Kapısırsquona[Derbend] ve oradan da Varaccedilan Şehrirsquone ulaşmışlardır
Elccedililik heyeti Hun prensi tarafından sevinccedil ve huumlrmetle karşılanmıştır 300
Hazarlarrsquoın buumlnyesinde yer alan ve sonradan onlarla aynı şehirde kaynaşan
Dağıstanlı Hunno-Bolgarlarrsquoın prensi Alp-İlitver (Alp-Elteber) rsquoe Albanya prensi
Varaz-Trad tarafından 682 yılında (H62) piskopos İsrael başkanlığında bir heyet
goumlnderilmiştir ldquoAlban Tarihirdquoneki kayda goumlre elccedili İsrael Alp-İlitverrsquoi hem barışa
hem de Hristiyan olmaya ikna etmiştir Bu durum Hun prensinin komşu uumllkelerle
ilişkilerini guumlccedillendirip onlar arasında eşit seviyede yer almaya ccedilalıştığı ihtimali ile
accedilıklanabilir 301
ldquoAlban Tarihirdquo nde kuzey kavimleri olarak zikredilen Hunlarrsquoa Alban
huumlkuumlmdarları neslinden olan Ermeni kumandan Vardan302
elccedili olarak goumlnderilmiştir
Elccedilinin goumlrevi Hunlarrsquola goumlruumlşmek ve ittifak anlaşması yapmaktı ldquoHunlar her şeyi
bizzat goumlzleriyle goumlrmek iccedilin oraya temsilci goumlnderdiler ve olan biteni goumlrduumlkten
sonra semalardan indirilmiş kanunlara esaslanarak ant iccediltiler Haccedilperestlerin
muhkem ittifak hakkındaki antlarını kabul ettiler Boumlylece buumltuumln arzularına nail
oldularrdquo Bu olayların İran Şahı Yezdegird II zamanında meydana geldiği kayıtlıdır
303
2 GOumlKTUumlRKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Ccedilinrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
545 yılında Buminrsquoe goumlnderilen ilk Ccedilin elccedilisi bir Soğdlu idi Liviccedil ve
Klyaştorniy gibi Oumlgel de bunun bir tesaduumlf olmadığı duumlşuumlncesindedir Ccediluumlnkuuml ldquoSoğd
tuumlccarları Jou-Janrsquolara karşı bir denge kurmaya ccedilalışan Kuzey Trsquoieh-lecircrsquoler
300
Ae s235-237 301
Artamonov age s248-249 ve 362 302
Kumandan Vardan ldquoHun Kapısırdquo yani Derbend ya da diğer adıyla Ccedilolarsquonın muhafazasından
sorumlu idi 303
Kalankatlı age s69
129
arasında da etkindiler304
rdquo Diğer taraftan ldquoSoğdlular Doğu ve Batı kağanlık
[Kağanlık] saraylarında bulunmuşlar ve oumlnemli siyasi [siyasicirc] kuumlltuumlrel ve ekonomik
roller oynamışlardır 305
rdquo ldquoGoumlktuumlrk kağanlığının [Kağanlığırsquonın] en erken resmi
yazısı olan ve Tuumlrk etnik tuumlreyiş destanına accedilık şekilde resimli işaretleri bulunan
Bugut yazıtının [Yazıtırsquonın]Soğd dilinde olduğu da kaydedilmelidir 306
rdquo Yani Soğdccedila
Goumlktuumlrk Kağanlığırsquondaki resmi dillerden biri olarak kullanılmıştır
Batı Wei İmparatoru Wen-ti Doğu Wei İmparatoru Kao Huanrsquoın Ju-Jan Hanı
Anahuan (A-na-kui) ve Togon huumlkuumlmdarı Krsquoua-luuml ile ittifak yaparak uumllkesine
saldırması uumlzerine taraftar bulmak maksadıyla An Nuo-prsquoan-trsquoorsquoyu 307
elccedili olarak
Bumin Kağanrsquoa goumlndermiştir Elccedili Tuumlrkler tarafından buumlyuumlk coşku ve huumlrmetle
karşılanmıştır Bunun nedenini şu cuumlmleler net olarak accedilıklamaktadır ldquohellipOrdada
herkes lsquoşimdi bize buumlyuumlk devletten elccedili geldi yakında bizim de devletimiz yuumlkselecekrsquo
diyerek birbirini tebrik etmeye başladıhellip308
rdquo Halkının moralinin yuumlksek olduğunu
goumlren Bumın Kağan elccediliyi hediyelerle goumlnderdikten sonra Ju-janların
huumlkuumlmranlığını tanımadığını accedilıklamıştır Ancak henuumlz Ju-janlarla savaşacak guumlce
sahip olmadıklarını bildiği iccedilin aralarındaki diplomatik ilişkileri bir suumlre daha ndashJu-
janlarrsquoa duumlşman olan Toumlleslerrsquoin kendiliğinden Bumınrsquoın tebacircsı olmayı kabul
etmelerine kadar- suumlrduumlrmuumlştuumlr
Prsquoei-Chrsquoi İmparatorluğursquonun rakibi Prsquoei-Chou İmparatorluğu Batı Asya
huumlkuumlmdarlarıyla bağlarını kuvvetlendirmek niyetiyle 553 yılında Eftalitlerrsquoden 555
yılında İranrsquodan gelen 559rsquoda Kao-chrsquoang (Turfan)rsquodan 561rsquode Kuccedilarsquodan ve 564rsquote
de Karaşarrsquodan gelen heyetleri kabul etmiştir 309
561 yılında her iki imparatorluk da
Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek istediklerini bildirmişlerdir
304
Golden Tuumlrk Halkları s99 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s 113 305
Golden age s99 118 ve 123 E G Pulleyblank ldquoA Soghdian Colony in Inner Asiardquo TP 41
1952 s317 306
Golden age s99 SGKlyaştorniy VA Livic ldquoThe Soghdian Inscription of Bugut Revisedrdquo
AOH 261 1972 s90-91 307
Bu isim yuumlz yıl oumlnce Accedilina ordasının doğduğu Ho-hsi boumllgesinden bir goumlccedilebenin adı olduğundan
tercihin tesaduumlfi olmadığı ve goumlnderilen elccedilinin Tuumlrk dilini biliyor olduğu ihtimali bizce de
kuvvetlidir Gumileumlv Eski Tuumlrkler s41 308
Ae s42 309
Ae s47
130
Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen Prsquoei-Chrsquoou
İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi (Mukan-hanrsquoı yaptıkları ittifak
anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek) sayesinde Chrsquooursquoların yanında yer
almıştır 310
Ccedilin İmparatoru Yang Chien Tuumlrklerrsquoe karşı bozkırda uumlstuumlnluumlk
sağlayamayacağından korktuğu iccedilin Ccedilinrsquoin klasik entrikalarından birini uygulamıştır
Pek goumlze batmayan fakat kabiliyetli casusu Chrsquoang Sun-shengrsquoi 311
582 yılında
Tuumlrklerrsquoe goumlndererek iccedillerinde anlaşmazlığa duumlşmelerini sağlamıştır
Ccedilin imparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe birlikte Tuumlrgişlerrsquoe saldırma teklifinde
bulunduğu bir mektup goumlndermiş fakat herhangi bir cevap alamamıştır 312
ldquoBatı Tuumlrklerinin [Tuumlrklerirsquonin] kağanının otağı genellikle Suyab civarında
bulunuyordu ki Hsuumlan Tsang (Ccedilinli seyyah)rsquoın bu hakanlardan biriyle karşılaştığı yer de
burasıydı313
Kağanın uumlzerinde yeşil ipekten mamul bir kaftan vardı saccedilları dağınıktı ve
alnına yerli ahalide olduğu gibi başı birkaccedil kez saracak şekilde 10 fut uzunluğunda ipek bir
şerit bağlamıştı Yanındaki mevkebinin saccedilları ise hakandan farklı olarak oumlruumlluumlyduuml Hakan
buumlyuumlk bir otağda yaşıyordu ve otağdaki eşyaların ccediloğu altındı Otağda devlet erkacircnı iki sıra
halinde dikiliyordu ldquoBu insan keccedile ccediladırda yaşayan barbar bir huumlkuumlmdar olsa da ona
hayranlık ve saygıyla bakmamak muumlmkuumln değildi Ziyarete gelenler otağa 30 adım
yaklaştıklarında hakan onu [onları] karşılamaya ccedilıkar tacirczimde bulunur ve ccedilevirmen aracılığı
ile birkaccedil soru sorar sonra da onu [ona] demir bir koltuk getirmelerini emrederdi Tuumlrkler
ağaccedil oturak kullanmazlardıhellip Otağda Ccedilinrsquoden ve Kao-ccedilrsquoang (yani Uyguristanrsquoın şimdiki
Urumccedili Turfan ve Hamirsquonin bulunduğu boumllgesi)rsquo[dan] gelen elccedililer de vardı Ziyafet muumlzik
eşliğinde başlamıştı Bunlar vahşi sesler olmasına rağmen ldquokulağa hoş geliyor ruha ve kalbe
suumlkun [suumlkucircn] veriyordurdquo Misafirler et yiyip şarap iccediltiler Misafire sebze yiyecekleri ve suumlt
ikram edildi Ziyafetten sonra misafir kağanın teklifiyle Buddist uumlstadın duasına [duacircsına]
iştirak etti Dua [Duacirc] bitene kadar hakan elini kaldırarak diz ccediloumlktuuml ve nasihate derun-i
310
Ae s48 311
578 yılında Sha-po-liorsquonun henuumlz prens olduğu doumlnemde Sha-po-liorsquonun nezdinde elccedili olarak
bulunmuş ve kurduğu sıkı dostluk ile onu avcunun iccediline almıştır Gumileumlv ae s145 312
Sarıtaş age s47 313
Bartold Orta Asya s100
131
dilden uyacağını bildirdi Uumlstat birkaccedil guumln sonra gitmeye hazırlanınca iki-uumlccedil yıl Ccedilrsquoang-an
(Hsian-fu) şehrinde yaşayan ve Ccedilinceyi muumlkemmel konuşan genccedil birisi refakatccedilı olarak
verildirdquo 314
610 yılında Ccedilin İmparatoru Yang-ti (605-616) kendi emrine girmelerini
istemek uumlzere Batı Goumlktuumlrk Kağanı Ho-sa-naTchrsquoou-lo (Ccedilu-lo)315
rsquoya ldquoumumi
işlerde saray denetccedilisirdquo anlamına gelen che-yu-che unvanlı Wei tsiersquoyi goumlndermiştir
Devlet ileri gelenleri bunu reddetmiş Tchrsquoou-lo Kağan da başka sebepler ileri
suumlrerek olumsuz cevabını vermiştir Ccedilok sinirlenen imparator tam da bu sırada Batı
Goumlktuumlrklerirsquonin bir tacircbi lideri durumunda olan Che-koeirsquonun evlilik anlaşması
isteğiyle goumlnderdiği elccedilisini devlet adamlarından Prsquoei-kiursquonun tavsiyesiyle yakın
ilgiye almıştır Che-koei Tou-leou (Tu-lu)rsquonun oğlu Tarsquotrsquoeou (Tardu)rsquonun torunu ve
Tong Yabgu Kağanrsquoın ağabeyidir Fakat nesilden gelen kağan unvanını Tchrsquoou-lorsquoya
kaptırmış ona boyun eğmiştir Bu nedenle İmparator elccediliyi ikna etmesi iccedilin Prsquoei-
kiursquoyu suumlrekli misafirhaneye gitmekle goumlrevlendirmiş ve sarayın Jen-fong salonuna
davet etmiştir Elccediliye Tchrsquoou-lorsquoyu oumllduumlrmek iccedilin asker yardımı karşılığında
evliliğin gerccedilekleşeceğini ve Che-koeirsquoya buumlyuumlk kağan olmayı teklif ettiğini
belirtmiştir Ayrıca Che-koeirsquoa yollamak uumlzere eline aldığı beyaz ve sapı tao316
cinsi
bambudan yapılmış bir ok ile işaret ederek ldquoBu iş bu ok kadar ccedilabuk bitirilmiş
olmalırdquo diye de eklemiştir 317
II Batı Goumlktuumlrk Devleti (582-659) tarihinde kısa bir
doumlnem iccedilin rol alan fakat oumlnemli yeri olan Che-koei Kağan (611-618)rsquoın tahta ccedilıkışı
bu şekilde gerccedilekleşmiş goumlruumlnmektedir
Asi bir derebeyi olan Hsieh Chuuml Goumlktuumlrklerrsquoi birlikte Ccedilin sınırına saldırmaya
ikna etmek amacıyla MS 618 senesinin Nisan ayında Chrsquoi-min Krsquoo-han (Kimin
Kağan)rsquoın Bagadur Şad unvanını taşıyan oğlu To-pirsquoye elccedili goumlndermiştir Şad teklife
razı olmuştur 318
314
Ae s 100-101 315
Che-koeirsquoun yeğenidir Bkz Huumlseyin Salman ldquoChe-koei Kağan Devrinde (611-618) Batı Goumlktuumlrk
Hakanlığırdquo MTAD C2 S4 Ankara DTCF Yay Aralık2005 s201 316
Boğumlarının birbirine uzaklığı doumlrt karış olan bir bambu ccedileşididir 317
Salman agm s199-200
132
ldquoFakat aynı sırada Trsquoang İmparatoru Li Yuumlan (İmparator Kao-tsu) Bagatur Şadrsquoı bu
hareketten vazgeccedilirmek amacıyle [amacıyla] Tu-shui-chien319
uumlnvanlı [unvanlı] muumllki bir
memur olan Yuuml-wecircn Hsinrsquoi Şadrsquoa goumlnderdi Yuuml-wecircn Hsin Bagatur Şadrsquoa ruumlşvet verdi ve ona
Ccedilinrsquole savaşmak hususunda kendisi iccedilin faydalı ve zararlı olan tarafları izah etti Yuuml-wecircn
Hsin ayrıca Şadrsquoa Chang Chrsquoang-hsuumlnrsquouuml 320
elccedili olarak Ccedilin sarayına yollamasını ve Wu-yuumlan
boumllgesini Ccedilinrsquoe iacircde etmesini tavsiye etti Bagatur Şad her iki teklifi de kabul ettirdquo 321
618 Eyluumll ayında da Ccedilin İmparatoru Kao-tsu Hsiang-wu-kung şeref unvanını
taşıyan uumlvey oğlu Li Chrsquoecircn ile Trsquoai-chrsquoang-chrsquoing (protokol ve mabet işlerine bakan
en yuumlksek memur) unvanına sahip goumlrevlisi Checircng Yuumlan-shoursquoyu Goumlktuumlrklerrsquoe
goumlndermiştir Chang elccedililerin yanlarında Ccedilinli bir kadın şarkıcı da goumltuumlrduumlkleri
bilgisinin ise CTS ve HTSrsquode bulunmadığını CTSrsquode bulunan Li Chrsquoecircnrsquoin
biyografisine goumlre bu olayın bu tarihten oumlnce meydana geldiğini belirtmektedir 322
Bu ayda Shih-pi Kağanrsquoın Kutluğ Teginrsquoi tekrar (ikinci kez) Ccedilinrsquoe elccedili olarak
goumlnderdiği belirtilmiştir 323
619 yılı Şubat ayında Ccedilin imparatoru Kao-tsu Yu-wu-hou Chiang-chuumln 324
unvanlı Kao Changrsquoi elccedili olarak buumlyuumlk miktarda para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiştir
Ancak elccedili Feng-chou Boumllgesirsquone geldiğinde Shih-pi Kağanrsquoın oumlluumlm haberini
imparatora iletmiştir İmparatorun emriyle Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlruumllmekte olan bu para
Feng-choursquonun hazinesine bırakılmıştır Bunu duyan Goumlktuumlrklerrsquoin savaşa
hazırlanması uumlzerine boumllgenin idarecisi Chang Chrsquoang-hsuumln tarafından General Kao
soumlz konusu para ile Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir 325
318
Chang age s1 319
ldquoTu-shui-chien devlet su işlerine (mesela nehir bataklık ırmak geccedilidi koumlpruuml baraj hendek vs)
bakan en yuumlksek memurdur Ruumltbesi evvela beşinci sonradan doumlrduumlncuuml olmuşturrdquo Bkz Chang ae
s73 dp10 320
Chang Chrsquoang hsuumln Wu-yuumlan trsquoung-shou (Wu-yuumlan vali muavini ) tuumlrbesini taşıyan Ccedilinli yuumlksek
memurdur 618 yılı Nisan ayında Ccedilinrsquoin iccedil karışıklığı sebebiyle boumllgesiyle birlikte Goumlktuumlrklerrsquoin
himayesine girmiştir Chang ae s1 321
Ae s1-2 322
Ae s4 ve s75 dp30 323
Ae 324
Chiang-chuumlnrsquouumln Tuumlrkccedilesi ldquosenguumlnrdquoolup ldquogeneralrdquo anlamına gelir Chang ae s5 ve s76 dp37 325
Ae s5
133
Bumin Kağan Ccedilinrsquoin kuzeyindeki devletlerden birine 326
elccedili goumlnderince Ccedilin
de Goumlktuumlrklerrsquoe bir elccedili ile karşılık vermiştir Ancak Ccedilinrsquoin Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderdiği
bu elccedili bir Soğdlu idi Ccedilin elccedilisi gelince Tuumlrkler uumllkelerinin gelişeceğini soumlyleyerek
sevinmişlerdir 327
Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın kalabalık maiyetiyle birlikte MS629 senesinde
yani Hz Peygamberimiz hayatta iken ccedilıktığı ve 645 yılında tamamladığı seyahati
esnasında Goumlktuumlrklerrsquoin idaresindeki Tuumlrkistan topraklarını da goumlrmuumlştuumlr 328
Ordugacirchı Isıkgoumll civarında bulunan Batı Goumlktuumlrk Hakanı Tung Yabgursquonun da
misafiri ve iltifatlarına mazhar olmuştur 329
Goumlktuumlrk Kağanı Shih-pirsquonin oumlluumlmuuml uumlzerine İmparator Kao-tsu Nei-shih-shecirc-
jeacuten (imparatorluk sekreteri) unvanına sahip Checircng Tecirc-trsquoıngrsquoı elccedili olarak Shih-pi
Kağanrsquoın kardeşi Chrsquou-lo Kağanrsquoa taziyede bulunması iccedilin goumlndermiştir Ayrıca
iccedilinde ipekli kumaş da bulunan otuz bin parccedila kumaş hediye etmiştir 330
TFYKrsquodan aktarılan bilgiye goumlre 620 yılının ilk ayında Goumlktuumlrklerrsquoe verilen
ziyafette yine dokuz kısımdan oluşan muumlzik parccedilası ccedilalınmış ve ruumltbelere goumlre
değişik renkli ipek kumaşlar hediye edilmiştir Ancak bu bilginin CTS ve HTSrsquoda
bulunmadığı kaydedilmiştir 331
Yine aynı kaynakta 620 yılı Mayıs ayında da 620 Ocak ayında olduğu gibi
bir ziyafet ve hediyeler verildiği ve bunların CTS ile HTSrsquoda kayıtlı bulunmadığı
bilgisi verilmiştir 332
Ayrıca 620 yılı Kasım ayında Liang Shih-tursquonun Shang-shu
(buguumlnkuuml bakan) goumlrevindeki veziri Lu Chi-lanrsquoı Trsquoang hanedanının buumltuumln Ccedilinrsquoe
326
Bahaeddin Oumlgel ldquoBumın Kağanrdquo Millicirc Kuumlltuumlr C2 S12 Ankara Mayıs1981 s7 327
Ay 328
Nazmiye Togan ldquoPeygamberin Zamanında Şarkicirc ve Garbicirc Tuumlrkistanrsquoı Ziyaret Eden Ccedilinli Budist
Rahibi Huumlen-Ccedilangrsquoın Bu Uumllkelerin Siyasicirc ve Dinicirc Hayatına Ait Kayıtlarırdquo İslacircm Tetkikleri
Enstituumlsuuml Dergisi IV Cuumlz 1-2 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1964 s21 329
Ay s22 330
Chang age s6 ve 7 331
Ae s7 ve s77 dp50 332
Ae s8 ve s78 dp 57
134
hacirckim olmasını engellemek amacıyla elccedili olarak Chrsquou-lo Kağanrsquoa goumlnderdiği ve Orta
Ccedilin boumllgesine Chrsquou-lo Kağanrsquoın sahip olmasını istediği kayıtlıdır 333
621 senesi Mart ayında daha oumlnce Goumlktuumlrklerrsquoe prenses olarak goumlnderilmiş
olan İ-chrsquoecircng Konccediluyrsquoun uumlvey kardeşi (Yang) Shan-ching ile asi Ccedilinli derebeyi
Wang Shih-tsrsquoungrsquoun elccedilisi Wang Wecircn-su İl-Kağanrsquoı Trsquoang suumllalesine karşı Sui
suumllalesinin yanında yer almaya şu soumlzlerle ikna etmişlerdir
ldquoEskiden Kimin Kagan kardeşleri tarafından sıkıştırıldığı zaman yakasını
kurtaracak Sui suumllacirclesine sığınmış ve İmparator Wecircn-tirsquonin desteği sayesinde bu topraklara
sahip olabilmişti Goumlktuumlrkler şimdi nesillerce bu toprakların uumlzerinde rahatccedila
yaşamaktadırlar Fakat buguumlnkuuml Trsquoang imparatoru [İmparatoru] İmparator Wecircn-tirsquonin halefi
değildir Bunun iccedilin siz Yang Checircg-taorsquonun Ccedilinrsquoin meşru imparatoru olduğunu ilacircn
etmelisiniz Trsquoang suumllacirclesine saldırmak suretiyle de merhum İmparator Wecircn-tirsquonin
lucirctufkacircrlığına mukabele etmelisiniz 334
rdquo
621 yılı Nisanrsquoında İl Kağan Ccedilin İmparatoru Kao-tsu tarafından altın ve
ipekli kumaşlarla goumlnderilen elccedili Han-yang-kung unvanlı Li Kueirsquonin yere
kapanarak kendisine itaatini istemiş fakat elccedili Li buna karşı ccedilıkınca Goumlktuumlrk
topraklarında alıkoyulmuştur 335
Daha sonra da Tso-hsiao-wei ta-chiang-chuumln
(Trsquoang suumllalesi doumlnemi saray muhafızları başkumandanı) 336
Chang-sun Sun-tecircrsquonin
alıkoyulması karşısında Ccedilin İmparatoru da Jecirc-han Tegin ve A-shih-na tecirc adlı337
Goumlktuumlrk elccedililerini alıkoymuştur 338
Bu Ccedilinli elccedililerin 622 senesi Şubat ayında İl-
Kağanrsquoın Ccedilinli bir prenses ile evlendirilmesinden sonra uumllkelerine geri doumlnmelerine
izin verilmiştir Bununla birlikte Ccedilinrsquoe bir de barış elccedilisi goumlnderilmiştir Ccedilin
333
Ae s11 334
Ae s13 335
Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda niccedilin elccedililerin alıkoyulduğu konusunda bilgi verilmediği
belirtilmiştir Bkz ae s81 dp106 336
Ae s81 dp104 337
Ae s17 338
Ae s14-15
135
İmparatoru da adı geccedilenlerle birlikte diğer Goumlktuumlrk elccedililerini de serbest
bırakmıştır339
622 Ağustosrsquounda Ccedilin İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquole aralarındaki muumlcadeleyi
durdurmak amacıyla protokol veziri 340
Checircng Yuumlan-shoursquoyu 341
İl-kağanrsquoa elccedili
olarak yollamıştır Elccedili İl-Kağanrsquoı Ccedilin topraklarına girip anlaşmayı bozmakla
succedillamıştır 342
Sonra da Trsquoang İmparatorluğu ile barış iccedilinde olmalarının
menfaatleri gereği olduğunu belirtmiştir 343
TCTCrsquoda geccedilen 625 yılı Temmuz ayına tarihli bir belgede daha oumlnceleri Ccedilin
İmparatoru Goumlktuumlrklerrsquoe mektup yazarken bu ayda erkacircnına ferman yazılmasını
emrettiği kayıtlıdır ldquo-Goumlktuumlrkler accedilgoumlzluumlduumlrler ve bizden daima şunu bunu
istiyorlar Ben onlara savaş accedilacağım Bunun iccedilin buguumlnden itibaren kendilerine
mektup değil ferman yazınrdquo 344
Doğu Goumlktuumlrklerirsquonin yıkılış suumlrecine girdikleri 627 yılından itibaren
kendilerine bağlı Uygur Bayırku ve diğer kavimlerin isyanları şiddetli kış ve onun
getirdiği accedillık ile sarsılmıştır Bu doumlnemde Goumlktuumlrk uumllkesine giden Hung-lu-chrsquoing
(buguumlnkuuml Dışişleri Bakanı) goumlrevinde bulunan Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shou Ccedilinrsquoe
doumlnduumlğuumlnde Goumlktuumlrklerrsquoin yıkılacağının emacircrelerinin belirdiğini bildirmiştir 345
TCTCrsquodan verilen bilgiye goumlre Goumlktuumlrkler Ccedilinrsquoe tacircbi olmalarına rağmen
İmparator 631 yılı Nisanrsquoında Sui suumllalesinin son zamanlarında Goumlktuumlrklerrsquoe
sığınmış olan Ccedilinlilerrsquoi geri almak iccedilin nazik bir jestle Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili
goumlndermiştir Elccediliyle birlikte bol miktarda altın ve ipekli kumaş da yollamıştır 346
339
Ae s17 340
Ae s20 341
Bu elccedilinin Sui suumllalesinin İ-ning (MS617-618) saltanat devresinden itibaren soumlz konusu olan 622
yılına kadar beş defa Goumlktuumlrklere elccedili olarak gittiği kayıtlıdır Bkz ae s21 342
Diğer Ccedilin kaynakları CTS ve HTSrsquoda Ccedilin elccedilisi Checircng Yuumlan-shoursquonun İl-Kağan ile goumlruumlştuumlğuuml ve
onu anlaşmayı bozmakla succedilladığı bilgisinin bulunmadığı kaydedilmiştir Bkz ae s81 dp160 343
Ae s21 344
Ae s37 345
Ae s49-50
136
Kapgan Kagan 696 yılı Eyluumllrsquouumlnde Moğol asıllı Chrsquoi-tanlarrsquoınKitanlarrsquoın
reisi olup Ccedilin adına askeri valilik yapan Li Chin-chungrsquoun isyanını bastırmakta aciz
kalan Ccedilin imparatoriccedilesine yardım teklifinde bulunmuştur Karşılığında Ccedilin
hacirckimiyetine duumlşmuumlş olan Sarı Nehirrsquoin batı kıyılarında yaşayan Tuumlrk boylarının
serbest bırakılmasını ve kızının bir Ccedilin Prensi ile evlendirmesini 347
istemiştir Bu
konuyu muumlzakere eden İmparatoriccedile ve baş veziri Li Chrsquoiao olumsuz kararlarını
bildirmek uumlzere ldquoHarem Ziyaretleri Muumlduumlruumlrdquo unvanlı Trsquoien Kuei-taorsquoyu ve Yen
Chih-wei adlı generali elccedili olarak goumlrevlendirmişlerdir Fakat elccedililerin Goumlktuumlrkler
tarafından tutuklanması uumlzerine Kağanrsquoın isteklerini kabul etmek zorunda
kalmışlardır 348
İmparatoriccedile Kapgan Kaganrsquoa Chrsquoien-shan ldquoiyilik seven kağan 349
rdquo
ldquoiyi reform yapan kağan 350
rdquo unvanını verdiğini bildirmiştir 351
İsyanın bastırılması
ve Tuumlrk boylarının oumlzguumlr kalmasından sonra (697 yılının uumlccediluumlncuuml ayında)
İmparatoriccedile Wu ldquoİlteriş Buumlyuumlk Chrsquoan-yuumlrdquo ve ldquoMilli Davasında Başarılı Kağanrdquo
unvanlarını takdim ettiğini bildirmesi iccedilin elccedilileri Yen Chih-wei ile Trsquoien Kuei-
taorsquoyu tekrar huumlkuumlmdara goumlndermiştir 352
Elccedililer yolculukları esnasında
karşılaştıkları Kapgan Kağanrsquoın Ccedilinrsquoe yolladığı Tuumlrk elccedililerine mor elbiseler ile
guumlmuumlş kemerler 353
hediye etmişlerdir
Kapgan Kaganrsquoın kızını gelin almak iccedilin Goumlktuumlrk merkezi Karakurumrsquoa
gelen Ccedilin elccedililik heyeti huzura ccedilıktığında Kağan yine hiddetlenmiştir Ccediluumlnkuuml
eskiden beri muumlttefikleri olan Li suumllalesi yerine Wu ailesinden bir prens
goumlnderilmiştir Kağan Prensi ve yanında gelenleri tutuklatmıştır354
346
Bu vesikaların CTS ve HTSrsquoda bulunmadığı belirtilmiştir Bkz ae s102 347
Ae s155-156 348
Taşaağıl agm s57-58 349
Chang age s155-156 350
Ahmet Taşaağıl ldquoKapgan Kagan (692-716)rdquo Belleten LVII S218 Ankara TTK Nisan1993
s55 351
Ay s55 352
Ay s56 353
Ccedilin İmparatorluğursquonda doumlrduumlncuuml altıncı ve yedinci ruumltbelere sahip olan memurların resmi
kıyafetidir Bkz Chang age s 191 dp636 Ayrıca elccedili Trsquoien Kuei-taorsquonun bahsine goumlre bu elbise
ve kemerler imparatoriccedilenin izni dışında verilmiştir Bkz ae s157 354
Taşaağıl agm s58
137
711 yılında Kapgan Kağanrsquoın evlilik isteğiyle Chin-shan (Altay Dağı)
Prensesirsquoni Goumlktuumlrklerrsquoe goumltuumlren heyete Ho Feng-yao refakat etmiştir Goumlktuumlrk
topraklarına girdiklerinde Kağan da bir karşılama heyeti goumlndermiştir Kapgan
Kagan bu sefer hediyelerin ccedilokluğu ve elccedililerin iyi referansları sayesinde prensesin
Trsquoang suumllalesinden olmamasına aldırış etmemiştir 355
Ccedilin devlet hiyerarşisinde Yuuml-shih-chung-chrsquoecircng (Denetleme mahkemesi
başkan muavini) unvanına sahip vezir Ho Fecircng-jao vekil Hung-lu-chrsquoing
derecesinde Ccedilin elccedilisi olarak Goumlktuumlrklerrsquode bulunduğu sırada verdiği tavsiyeler
Kapagan Kağan uumlzerinde etkili olmuştur Oumlyle ki Kapagan Kağan uumlccediluumlncuuml ila birinci
derecedeki Ccedilinli memurlar gibi sarık ve mor elbise giyerek guumlneye doğru diz ccediloumlkuumlp
selamda bulunmuştur Bu suretle Ccedilin huumlkuumlmdarına saygı goumlstermiştir
725 senesi Nisanrsquoında imparator Ccedilinlilerrsquoin atalarını anmak uumlzere her yıl
duumlzenledikleri Fecircng-shan toumlreni iccedilin ccedilıkılacak doğu gezisine davet etmek iccedilin Chung-
shu-chih-shecircng dereceli veziri Yuumlan Checircnrsquoe vekil Hung-lu-chrsquoing unvanını vererek
Goumlktuumlrklerrsquoe elccedili olarak yollamıştır Bilge Kağan hatunu Kuumll Tegin Tonyukuk ve
diğer erkacircnıyla ccedilember şeklinde oturup Ccedilin elccedilisine iccedilkili ziyafet vermişlerdir
Ziyafet esnasında Bilge Kağan elccediliye imparatorun neden vasal devletlere izin
verirken kendilerinin Ccedilinli bir prensesle evlenmelerine muumlsaade etmediğini
sormuştur Elccedili bunu imparatora ileteceği soumlzuumlnuuml vermiştir Bilge Kağan da veziri
A-shih-tecirc hsieh-li-farsquoyı hediyeleri de yanına katarak Ccedilin elccedilisi ile birlikte
goumlndermiştir Goumlktuumlrk veziri İmparator Hsuumlan-tsungrsquoın maiyetinde olarak doğu
gezisine iştirak etmiştir Aralık ayında da vezir hediyelerle geri goumlnderilmiş fakat
Bilge Kağanrsquoın evlenme isteği yine reddedilmiştir 356
Ccedilin kaynaklarına goumlre 731 yılının Mart ayında 357
Goumlktuumlrklerrsquoin Sol Şadrsquoı
Bilge Kağanrsquoın kardeşi Koumll Tigin oumllduumlğuumlnde Ccedilin İmparatoru Hsuumlan-tsung Muhafız
Kıtası Generali Chang Chrsquouuml-irsquoyi ve Adalet Bakanlığı Mahkucircmlar Dairesi Başkanı Luuml
355
Ay s66-67 356
Chang age s181-182
138
Hsiangrsquoı taziye mektubunu vermek cenaze toumlrenine katılmak ve kurban sunmak
uumlzere Bilge Kağanrsquoa goumlndermiştir Ayrıca duygularının mezar taşlarına yazılması
bir heykel ve tuumlrbe inşa edilip duvarlarına Koumll Tiginrsquoin savaş tasvirlerinin yapılması
iccedilin bu işte mahir altı adamını da yollamıştır 358
Taht değişikliği yaşanıp Bilge Kutlug (Pi-chia Ku-tou-lu) Kağan başa
geccedilince Trsquoang Hanedanı İmparatorrsquou Hsuumlan-tsung 740 yılında Sağ Chin-wu
Muhafızları Generali Li Chihrsquoyı elccedili olarak Goumlktuumlrklerrsquoe goumlndermiş ve elccedilisi
aracılığıyla Kağanrsquoa ldquoeski hayatında ektiğini biccedilenrdquo anlamında Teng-li (Tengri)
unvanını sunmuştur 359
Ccedilin İmparatoru Ozamış Kağanrsquoa elccedili goumlndererek Ccedilinrsquoe bağlanmaya
ccedilağırmıştır Ozamış Kağan bunu reddedince Ccedilin generali Ozamışrsquoa karşı birlikte
huumlcum etmeye ikna etmek amacıyla Basmıl Uygur ve Karluklarrsquoa elccedili
goumlndermiştir360
a Bizansrsquotan Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
D Sinorrsquoa goumlre Bizans daha Goumlktuumlrk Devletirsquonin kurulduğu (552) zamandan
beri Tuumlrklerle diplomatik ilişki iccedilindedir 361
Orhun Abideleri de 553 yılında Bumin
Kağanrsquoın toumlreninde Bizans elccedilisinin bulunduğunu goumlstermektedir 362
Bizans oumlzellikle 450rsquolerden sonra Doğu ile Batı arasında sıkışıp kalmıştı Bu
yuumlzden bu duumlşmanlarına karşı ikili bir politika takip etmiştir Doğuda devletlerarası
357
Bu tarih TFYK (Tsrsquoecirc-fu yuumlan-kuei)rsquoda 731 senesi Nisan ayı olarak verilmiştir Bkz Chang ae
s183 358
Ae s182-183 Ahmet Taşağıl ldquoKoumll Tigin Yazıtının Ccedilince Yuumlzuuml Hakkındardquo Belleten LXVIII
S252 Ankara TTK Ağustos2004 s408-409 359
Ahmet Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu ve Belgelerirdquo Belleten LXIII S236 Ankara TTK
Nisan1999 s25-26 360
Chang age s201-202 Kendi seccediltikleri Kağanrsquoa karşı Ccedilinlilerrsquole birlik olmalarını gerektirecek
bir durum soumlz konusu değildir Ayrıca bu olay CTS ve HTSrsquoda yoktur Bkz Chang ae s206
dp772 361
Hatice Erdemir ldquoThe Nature of Turco-Byzantine Relations in the Sixth Century ADrdquo Belleten
LXVIII S252 Ankara TTK Ağustos2004 s424 D Sinor ldquoEarly Inner Asiardquo Cambridge
University Press 1990 p 303
139
ilişkiler kurup barış anlaşmaları yaparken Balkanlarrsquoda savunma politikası takip
etmiştir Bu problemli durumda Tuumlrklerrsquole ittifak yapması Justinianosrsquoun amacına
ulaşması iccedilin iyi bir fırsat sağlayacaktı 363
İran tarafından kontrol altında tutulmaktan kurtulmak isteyen Soğdiyanalı
ipek tacirleri Bizansla doğrudan ticaret yapmak amacıyla Konstantinopolisrsquoe bir elccedili
goumlnderilmesini istemişlerdir Bunun uumlzerine 568 yılında Maniakh başkanlığında bir
elccedililik heyeti goumlnderilmiştir Kafkaslar uumlzerinden Bizansrsquoın başkentine ulaşan heyet
iyi karşılanmıştır 364
Sacircsacircnicirc huumlkuumlmdarı Anucircşicircrvacircnrsquoın Akdeniz limanları ve Bizansrsquoa yapılan ipek
nakliyatını durdurması ve İstemirsquonin durumu duumlzeltmek iccedilin yolladığı elccedilileri de hile
ile oumllduumlrtmesi uumlzerine Goumlktuumlrkler İpek Yolursquonu accediltırmaya zorlamak gayesiyle
Bizans ile işbirliği yoluna gitmişlerdir II Justinianos İstemirsquonin goumlnderdiği
İskitccedile365
(Tuumlrkccedile) mektubu okutmuş ve yazılanlardan memnunluk duymuştur
Soğdlu ipek taciri ve diplomat olan Maniakh başkanlığında kendilerine gelen (567
sonları) bu heyete mukabele olarak da Genel Vali Zemarkhos liderliğinde bir elccedililik
heyetini Goumlktuumlrk uumllkesine yollamışlardır (569 Ağustos başı) 366
Ektag Aq Tağ
Akdağrsquoa ulaşan Zemarkhos şamanların ateşle koumltuuml ruhlardan arındırma işleminden
sonra Yabgu Kağan (kaynaklarda kendisinden Dizabul Sizabul diye de bahsedilen
İstemi Kağan)rsquoın huzuruna alınmıştır Zemerkhos kağanın altından doumlrt arslan
uumlzerine yerleştirilmiş tahtından bahsetmiştir 367
Ccedilin ve Bizans kaynaklarına goumlre Goumlktuumlrkler Tuumlrkistanrsquoda siyasicirc hacirckimiyeti
ele geccedilirmeden oumlnce Altay Dağlarırsquondaki yurtlarında demircilikle uğraşmakta idiler
ldquo568 yılında Bizans İmparatoru Justinrsquoin [Justinianosrsquoun] Batı Goumlk Tuumlrk huumlkuumlmdarı
362
Erdemir agm s425 Orhun Abideleri Kuumlltigin Doğu 3-5 363
Erdemir ay s429 364
Artamonov age s182 365
Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s100 366
Ae s100-101 Donuk ldquoOn Dilli s539 367
E Buharalı tarafından Zemarkhosrsquoun elccedililik tarihi 576 olarak zikredilmiştir Bu tarihte
Valentinosrsquoun elccedililiği soumlz konusu olduğundan tarih karıştırılmış olmalıdır BkzEşref Buharalı ldquoİslam
Kaynaklarındaki Tuumlrkrsquolerin Nesebi ile Alakalı Bilgilerin Goumlktuumlrk Tuumlreyiş Efsaneleri ile
İrtibatlandırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S357 YXXXI İstanbul TKAE Ocak1993 s30
140
İstemi Kağanrsquoa yolladığı Zemarchosrsquoun başkanlığında bulunan elccedililik heyeti
Macircveraunnehrrsquoe (Sogdian)[ Macircverauumlnnehr (Soğdian)rsquoe] gelince birccedilok Tuumlrk
ellerindeki demirleri Bizanslılarrsquoa goumlstermişlerdirrdquo368
Bu durum işlenip kullanıma
hazır hale getirilmesi guumlccedil olan demir madeni yataklarına sahip olduklarını goumlstermek
amacıyla yaptıklarına yorulmuştur 369
Halkın uumllkelerine gelen yabancılarla ellerinde
en bol bulunan emtianın ticaretini yapmaya ccedilalışması kadar doğal ne olabilirdi
Uumlstelik uumllkelerine gelen yabancıların tacir veya seyyah değillerse oumlnemli mevki
sahibi kişiler olmaları ihtimali uumlst seviyede iken
Goumlktuumlrk Kağanı ile Zemarkhos heyeti arasında geccedilen olumlu goumlruumlşmenin
ardından Zemarkhos ve heyeti Tuumlrk yurdunda kaldığı sırada Sacircsacircnicircler uumlzerine gitme
hazırlığında olan İstemi Kağan Bizans elccedilisi Zemarkhosrsquou Persler uumlzerine
duumlzenlediği sefere Talasrsquoa kadar beraberinde goumltuumlrmuumlştuumlr Zemarkhosrsquoun yirmi
izleyici ve katılımcı ile kendisine katılmasına diğerlerinin Zemarkhosrsquoun doumlnuumlşuumlnuuml
beklemek uumlzere Kholiatairsquoda370
kalmalarına karar vermiştir Onları hediyelerle
onurlandırıp goumlnderirken Zemarkhosrsquoa da Kherkhir (Kırgız) bir kadın savaş esiri
sunmuştur 371
Sacircsacircnicircler uumlzerine ilerlerken Talasrsquota konakladıkları sırada Kağanrsquoa bir Sacircsacircnicirc
elccedilisi gelmiştir Kağan Sacircsacircnicirc elccedilisi ile Zemarkhosrsquou birlikte akşam yemeğine davet
etmiştir Yemekte Roma elccedilisini saygı ile karşılayıp şerefli divanda oturturken Sacircsacircnicirc
elccedilisini onların uumllkesinde haksızlığa uğradığını soumlyleyerek adeta yerden yere
vurmuştur Bu tuumlr ortamlarda susması gereken elccedili bu geleneği bozmuş ve
İstemirsquonin succedillamalarına karşı savunmaya geccedilmiştir Orada bulunanlar elccedilinin tavır
ve davranışları karşısında şaşkınlıklarını gizleyememişlerdir Sacircsacircnicirc elccedilisinin bu
368
Faruk Suumlmer ldquoAnadolursquoya Yalnız Goumlccedilebe Tuumlrkler mi Geldirdquo Belleten XXIV S96 Ankara
TTK Ekim1960 s567 Edouard Chavannes Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux
Paris 1941 s235 369
Mangaltepe age s52-53 370
Minorskyrsquoe goumlre burası İstemirsquonin guumlccedilluuml bir vassali olan Kalakhlar (belki Kalaccedillar)rsquoın yaşadığı Sir
Derya (Seyhun)rsquonın doğusunda veya Talasrsquoın batısında bir yer olabilir Bkz History of Civilizations
of Central Asia vol III UNESCO Publishing s181 ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri
iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak da accedilıklama getirilmiştir Bkz Mangaltepe age s55 371
ldquoKholiatai veya Kalakhlar Batı Goumlktuumlrkleri iccedilindeki doumlrt grubundan birirdquo olarak accedilıklama
getirilmiştir Bkz ae s55
141
olaydan sonra uumllkesine doumlnmesinin ardından İstemi Kağan Sacircsacircnicircler uumlzerine harekete
geccedilmek uumlzere hazırlığa başlamıştır Zemarkhos ve maiyetindekileri de dostluklarını
yineleyerek ldquotarkhanrdquo unvanlı Maniakhrsquoın halefi Yağma Tarkan ile birlikte
uumllkelerine goumlndermiştir Kendisini Kholiatairsquode bekleyen diğer heyet uumlyeleri ile
buluşan Zemarkhos uumllkesine doumlnmek uumlzere yola ccedilıkmıştır 372
Doumlnuumlş yolculuğu esnasında Zemarkhos İtilrsquoe Tuumlrklerrsquoe bağlı Ugor
kabilelerinin topraklarına ulaşınca kendisini esir almak uumlzere Kofin (Kuban) Nehri
kenarında 4000 Perslinin pusuda beklediği haberini almıştır Elccedililik heyeti Ugorlarrsquoın
yardımıyla susuz bozkırı sağsalim geccedilerek Alanlarrsquoın topraklarına varmışlar ve
burada silahlarını bırakmaları konusunda Alanlarrsquola kısa suumlreli bir ağız
tartışmasından sonra mecburen isteklerini yerine getirerek Karadenizrsquoe ve oradan da
571 yılında Bizans başkentine ulaşmışlardır373
Bundan sonra duumlzenli bir elccedili değişimi olmuştur 576 yılında Kayser Tiberios
(574-578 yılları arasında kayser 578-582 yılları arasında imparatordur) tarafından
Valentinos Goumlktuumlrklerrsquoe goumlnderilmiştir Valentinosrsquoun goumlrevi Sacircsacircnicircler (İran)rsquoe
karşı ittifakı yenilemekti Ancak Bizansrsquoın Goumlktuumlrklerrsquoden kaccedilan duumlşmanları Juan-
juanlarrsquoı koruması ve barınacak yer vermesi nedeniyle kurulan bu dostluk bağları
ccedilok uzun suumlrmemiştir Elccediliyi karşılayan Goumlktuumlrk prensi Tuumlrksant (Tuumlrk-şad 374
) on
parmağını ağzına tıkarak ldquoO Romalılar siz değil misiniz ki on dille (yalan)
konuşursunuz ve herkesi aldatırsınızrdquo soumlzleriyle başlayan Bizansrsquoın sahtekacircrlığını
dile getiren meşhur konuşmasını yapmıştır375
ldquoŞu anda benim ağzımda on parmağım olduğu gibi siz Rimlerrsquoin ağzında da on
diliniz var Biriyle bana diğeriyle benim koumllelerim Varhonitlerrsquoe yalan soumlyluumlyorsunuz Sizin
huumlkuumlmdarınız benimle barış goumlruumlşmelerini suumlrduumlruumlrken diğer yandan da efendisinden kaccedilan
372
Artamonov age s183 Menandros s375-381 Golden Tuumlrk Halkları s105 373
Artamonov ae s183 Menandros s381-384 Golden ae s105 374
Golden Tuumlrk Halkları s106 G Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest
1930 s83 375
Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s102 DonukldquoOn Dilli s539-540 Mangaltepe age s78-80
142
benim koumllelerim Varhonitlerrsquole anlaşma yaptığı iccedilin ccedilok yakında bu hareketinin cezasını
ccedilekecek Fakat Varhonitler Tuumlrklerrsquoin tebaası olarak istediğim zaman bana gelirler Siz
Rimler neden benim devletimin elccedililerini kendi gittiğiniz yoldan başka bir yol olmadığına
inandırmak iccedilin Kafkaslar uumlzerinden goumlnderdiniz Siz bunu yolun guumlccedilluumlğuumlnuuml hesaba katarak
Rim topraklarına huumlcumdan vazgeccedilmem iccedilin yaptınız Ama Danapr [Dinyeper] nehri nerede
İstros [Tuna] nereye akar Evros [Mericcedil] nereye doumlkuumlluumlr koumllelerim Varhonitler hangi yoldan
Rim diyarına vardılarhepsi bana ayacircn Sizin guumlcuumlnuumlz de benim iccedilin sır değil Guumlneşin
ışıklarının ilk doğduğu yerden battığı yere kadar buumltuumln topraklar benim hacirckimiyetim
altındadır Şu betbaht [betbacircht] Alanlarrsquoa ve hatta Utigurlarrsquoa bakın Engin cesaretleriyle
coşup guumlccedillerine guumlvenerek muzaffer Tuumlrk milletine karşı ccedilıkmaya cuumlrrsquoet ettiler ama
uumlmitleri boşa ccedilıktı Bu yuumlzden tebaamız ve koumllemiz oldularrdquo 376
Bu konuşma uumlzerine elccedili Valentinosrsquoun cevabı şoumlyle olmuştur
ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en
koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı
eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet [acircdet] olarak ortaya
ccedilıkan elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması
bile korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım
Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana
yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile
yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin
nazırlarıyız Ayrıca babanızın toprakları ve devletini miras aldığınız iccedilin onun arkadaşlarını
da kabul etmeli ve babadan kalma servet olarak goumlrmelisiniz Babanız İstemi kendi
iradesiyle [iracircdesiyle] bizim devletimizin tarafında oldu ve Sasacircnicirclerin [Sacircsacircnicirclerrsquoin] dostu
olmaktansa Romalıların [Romalılarrsquoın] dostu olmayı tercih etti Bu nedenle babanızın
bizimle olan ilişkileri zarar goumlrmedi ve buguumlne kadar ihlal edilmedi ve bizler de aynı
dostccedila duyguları koruduk Sizin ilişkilerinizin de aynı derecede sıkı olacağını
biliyorumhellip377
rdquo
376
Artamonov age s184-185 Menandros s416-420 Gumileumlv Eski Tuumlrkler s68-69 377
Mangaltepe age s81
143
Sonra da elccediliyi oumllmuumlş olan babaları İstemi Kağanrsquoın yerine geccedilen kardeşi
Tardursquoya yeni oumllen babalarının cenaze toumlrenine (yoğyuğ toumlrenine) katılmaya
goumlndermiştir 378
Tuumlrk-Bizans ilişkileri daha sonraki yıllarda da suumlrduumlruumllmuumlştuumlr ldquoAntychois
Eutichios Herohien Hirodion Paul de Cilici Kilikyalı Pavlos ve Anangast379
gibi
birccedilok elccedili Tuumlrklerrsquoe gelmişlerdir Artık sadece ticaricirc meselelerde değil iki tarafın da
ortak duumlşmanı haline gelen İranlılarrsquoa karşı askericirc ittifak uumlzerinde de durulur
olmuştur Tuumlrk elccedilileri de sık sık Bizans uumllkesinde bulunmuşlardır 380
İstemi Kağan Tuumlrklerrsquoe itaat etmek istemedikleri iccedilin Batırsquoya İdil oumltesine
goumlccedil eden Avarlar hakkında Bizans elccedilisinin yanında şu soumlzleri dile getirmiştir
ldquoAvarlar kuş değiller ki havada uccedilup Tuumlrk kılıccedillarından kurtulsunlar balık değiller
ki suya girip denizin derinliklerinde kaybolsunlar Bu toprağın uumlzerinde
gezineceklerdir Eftalitlerrsquoin işini bitirince Avarlarrsquoa saldıracağım ve onlar benim
elimden kurtulamayacaklarrdquo 381
b Sacircsacircnicirclerrsquoden Goumlktuumlrklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
VI yuumlzyılın ortalarında Sacircsacircnicirclerrsquoin Tuumlrklerrsquoe elccedili goumlndermesiyle varılan
ittifak İran şahı ile İstemi Kağanrsquoın kızının evliliği ile pekiştirilmiştir 560rsquolı
yıllarda akrabalığın verdiği rahatlıkla yakınlığı daha da pekiştirmek isteyen İstemi
Soğdiana uumlzerinden İranrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Elccedililik heyeti bir suumlvari hariccedil
katledilmiştir Bu olay Eftalitlerrsquoin sonu olmuştur 382
İranrsquoda isyan eden Behram Ccedilucircbin yenildikten sonra eski duumlşmanları
Tuumlrklerrsquoe sığınmıştır Hanrsquoın desteğini alması Huumlsrev Pervizrsquoi huzursuz etmiş ve
378
Golden Tuumlrk Halkları s105-106 Artamonov age s 185 379
Babaoğlu age s94-95 Artamonov ae s183 Menandros ae s416-417 380
Artamonov ae s416-417 381
Ae s145-146 Mangaltepe age s39 382
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s57-58
144
Behramrsquoın iadesini istemiştir Bu talebi Han tarafından reddedilince İran elccedilisi ccedilok
buumlyuumlk hediyelerle Tuumlrk prensesine gelerek ondan Behramrsquoın oumllduumlruumllmesini
istemiştir Behramrsquoın zehirli bir hanccedilerle oumllduumlruumllmesi Hanrsquoı oumlfkelendirmiştir Katili
yakalanarak katledilmiştir 383
P Goldenrsquoa goumlre İstemi Kağan Talasrsquoa vardığında bir Sacircsacircnicirc elccedililik heyeti ile
karşılanmış fakat kağan Sacircsacircnicirclerrsquoin bu barış isteğinin Goumlktuumlrklerrsquole yeni
muumlttefikleri Bizans arasında engel teşkil etmek niyetiyle olduğunu duumlşuumlnerek
reddetmiştir Ardından da İranrsquoa karşı savaş hazırlığına başlamıştır 384
3 UYGURLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
İlk Uygur-Ccedilin ilişkilerinin Uygur birliğini sağlamayı başaran Shih-chienrsquoin
oğlu Prsquou-sa zamanında başladığı belirtilmektedir Shih-chienrsquoe oumllduumlkten sonra
Ccedilinliler tarafından ldquoirkinerkinrdquo manasında olması muhtemel olan Ssu-chin
unvanının verildiğinin kaydedilmesi buna işaret etmektedir 385
İsyancıların Shih Chrsquoao-irsquonin oumllduumlruumllmesinden sonra Uygur Kağanı
imparatoru tebrik iccedilin elccedili goumlndermiş hediye olarak da Shih Chrsquoao-irsquonin sancak ve
flamalarını yollamıştır İmparator da unvan ve hediyeler yanında her sene yirmi bin
ailenin gelirini Uygurlarrsquoa vermeyi taahhuumlt etmiştir 386
742 senesinde Yabgu unvanını taşıyan Uygur reisi Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermiş ve
ldquoadaleti kabul eden reisrdquo unvanını almıştır 387
383
Ae s170-171 384
Golden Tuumlrk Halkları s105 385
Oumlzkan İzgi Ccedilin Elccedilisi 2bs Ankara TTK 2000 s14-15 ve 32 386
Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunun İccedilyuumlzuumlrdquo Tarih
Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s42-44 387
İzgi age s 16 Colin Mackerras The Uighur Empire 744-840 According to the Trsquoang
Dynastic Histories Canberra 1968 s1
145
744 yılında Uygur Devletirsquoni kuran Kutluk Bilge Kuumll Kağan doumlnemine kadar
Ccedilinliler tarafından Tuumlrklerrsquode başa geccedilen kağanların tanınması merasimlerle
gerccedilekleştirilmiş ve unvanlar verilmiştir Kutluk Bilge Kuumll Kağanrsquoın Ccedilin Sarayırsquona
goumlnderdiği elccedilisi Buumlyuumlk İmparatorluk Sekreterliği Dairesi Başkanı tarafından
ccedilağırılmış ve kendisine burada Kağanrsquoın atama evrakları verilmiştir Bundan sonra
elccedili uumllkesine doumlnmek uumlzere imparatorluk arabası ile şehir dışına kadar
goumltuumlruumllmuumlştuumlr Arabadan inen elccedili kendi flama ve amblemleri ile yuumlruumlyerek uumllkesine
doumlnmuumlştuumlr 388
758 yılında Uygurlar tarafından Moyunccedilur Kağan ile Ccedilinli Prenses Ning
Kuorsquonun evlenmesi ricasıyla goumlnderilen elccedililer olumlu cevapla doumlnmuumlşlerdir Trsquoang
hanedanı (618-908) uumllkesindeki isyanları (Tibetlilerrsquoin isyanı An lu-Shan isyanı)
Uygurlar sayesinde bastırabildiğinden İmparator bunu Uygurlarrsquoa borccedillu
olduklarının bilincinde idi Kızını uzaklara goumlndermeyi goumlnuumllden istemese de
uluslararası barış iccedilin bunu istediğini dile getirmiştir 389
Ccedilinliler aslında artık alışıldık olan bu durum iccedilin uluslararası evlilik
merasimlerini duumlzenleyen bir bakanlık dahi oluşturmuşlardır İmparator yeğeni Hu-
lursquoyu Shao-chrsquoing unvanıyla prensesin ldquoevlilik işleri idacircrecisirdquo tayin etmiş gidecek
olan heyete Hon-chung valisi (imparatorun kuzeni) Yuumlrsquoyuuml elccedili olarak
goumlrevlendirmiştir Haremağası Lei heyette yer aldığı belirtilen isimlerdendir 390
760 yılından sonra Uygurlar at satıp ipek alabilmek amacıyla Ccedilinrsquoe sık sık
heyetler yollamışlardır 391
765 yılında Prsquou-ku Huai-en Uygur Tibet Trsquou-yuuml-hun Tangut ve Nu-la
gruplarını Ccedilinrsquoi istilacircya ikna etmiş ve kendisini de başkumandan olarak kabul
388
İzgi ae s17 Mackerras ae s2 389
Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına Gelin Giden Ccedilinli Prensesler ve Bunun Arkasındaki Politik
Gerccedilekler rdquo Tarih Dergisi S28-29 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1975 s63-64 390
Ay s64-65 391
İzgi Ccedilin Elccedilisi s34
146
ettirmiştir Ancak Huai-enrsquoin ani oumlluumlmuumlyle bu asiler arasındaki birlik bozulmuştur
Tibetliler yurtlarına doumlnerken kurnaz davranan Uygurlar imparatorluğa isyanın
bastırılması konusunda yardım teklifinde bulunmuşlardır Zeki ve Uygurlarrsquoı iyi
tanıyan kumandan Kuo Tzu-i Uygurlarrsquola goumlruumlşmeye gitmiştir Uygurlarrsquoın
savunmasız bir insana silah ccedilekmeyeceklerini bildiğinden ağırlıklarını bırakarak
yanlarına gitmesi Uygurlarrsquoı hoşnut etmiştir Ayrıca Uygurlarrsquoa uumlccedil bin tane ipekli
başlık392
hediye etmiştir Sonuccedilta isyancıların takip edilmesi konusunda anlaşmaya
varmışlardır İsyanın bastırılmasından sonra başkente giden Uygurlarrsquoın şerefine
ziyafetler ve toumlrenler duumlzenlenmiştir Yuumlz bin top da ipekli hediye edilmiştir 393
Otağa gelen heyet Uygur Kağanırsquonı kırmızı elbise ve şapka giymiş olarak bir
sedirin uumlzerinde oturur vaziyette bulmuştur Elccedili huumlkuumlmdarın muhafızları tarafından
ccediladırın dışında durdurulmuştur Moyunccedilur Kağan elccediliye imparatorla akrabalık
derecesini sormuş sonra da prensesten daha yuumlksekte oturan haremağasını goumlruumlnce
sinirlenmiştir Leirsquonin aşağı inmesinden sonra Yuuml otağa kabul edilmiştir Fakat bu
sefer de kendisini usucircluumlnce selamlamayan elccediliye sinirlenmiştir Elccedili de Ccedilinrsquoden
eskiden imparatorluk ailesinden bir prenses goumlnderirken şimdi imparatorun oumlz
kızının goumlnderildiğini ve Ccedilin merasim usucircllerinin de buna uygun olduğunu
belirtmiştir 394
Ertesi guumln prenses hatun olarak şereflendirilmiş ardından elccedili getirdikleri
hediyeleri takdim etmiştir Kağan da elccedilinin doumlnuumlşuumlnde devrin en makbul
hediyelerinden beş yuumlz at kuumlrk palto beyaz battaniyeler ve diğer eşyalardan hediye
etmiştir Ccedilin elccedilisinin refakatinde teşekkuumlr iccedilin General Kai ve yuumlksek ruumltbeli
kişilerin eşleri olan uumlccedil Uygur Hanımı elccedili olarak Ccedilin sarayına goumlnderilmişlerdir Bu
eski Tuumlrklerrsquode her alanda erkeklerle birlikte rol alan kadınların devletin en muumlhim
muumlesseselerinden biri olan diplomaside de yer aldıklarının net bir delilidir 395
392
Ccedilandarlıoğlursquonun Kızılderililerin başlarına bağladıkları kurdelelere benzer şeylerdi diye not
duumlştuumlğuuml bu başlıklar alından başın etrafına bağlanan fular tuumlruuml kuumlccediluumlk kumaşlar olmalıdır 393
Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s45 394
Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s64-65 395
Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına s65
147
787-788 yılları civarında Uygur Ho ku-tu-lu Kağan (Alp Kutluk unvanlı Tun
Baga Tarkan) (779-789) Ccedilin İmparatorluğu ile defalarca akrabalık ve barış tesis
etmek isteğinde bulunmuş ancak her seferinde isteği reddedilmiştir İmparator
nazırının uzun uğraşlarından sonra ikna olmuş Ccedilinrsquode kalan Uygur elccedilisi Ho-chuumleh
Chin-chuumlnrsquouumln aracılığı ile Prenses Hsien-an Kung-chursquonun kağanla evlenmesine
izin verildiği bildirilmiştir Uygurlarrsquoa at karşılığında olan elli bin top kumaş da
goumlnderilmiştir 396
Bunun uumlzerine Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşi Kutluk Bilge nazırların
eşleri ve devlet bakanı Chia-tieh Tu-tun başta olmak uumlzere bin kişinin yer aldığı
heyet Uygurlarrsquoa gelin olacak olan Ccedilinli prensesi almak uumlzere yola ccedilıkmışlar ve
Chrsquoang-anrsquoa vardıklarında ccedilok iyi karşılanmışlardır Bu karşılama toumlreni sırasında
İmparatorun uumlccedil yaşlı eşi Uygur prensesinin (Uygur huumlkuumlmdarının kız kardeşinin)
Yin-trsquoai kapısından geccedilirilmesini beklemişler ve tercuumlman vasıtasıyla
konuşmuşlardır Diğerleri eğilerek selamlamışlar o da reveransla cevap vermiştir
Ccedilinli prenseslerle birlikte imparatorun olduğu salona doğru yuumlruumlmuumlşler oumlnce yaşlı
prensesler iccedileri girip imparatoru beklemişlerdir Uygur prensesi girip imparatoru
selamlayınca harem misafirleri teşrifatccedilısı ona yaşlı prenseslerin yanında yer
goumlstermiştir Sonra tekrar tercuumlman vasıtasıyla konuşmuşlar ve ziyafet salonuna
geccedililirken imparatorun eşlerinden biri merdivenleri inip onları beklemiştir Uygur
prensesi eğilerek selamlamış ve selamı eğilerek karşılanmıştır Daha sonra batı
youmlnuumlndeki merdivenleri ccedilıkıp oturmuşlardır İmparatorun hediyeler sunması uumlzerine
yerinden inip reveransla hediyeleri kabul etmiştir Uygur heyeti geri doumlnmeden oumlnce
iki kere daha ziyafet verilmiştir 397
İmparator Uygurlarrsquoa gelin gidecek prensese refakat edecek heyetin
memurlarının ruumltbe sırasını duumlzenlemiştir Trsquoeng Beyi Chang-janrsquoı evlilik toumlreninin
idarecisi tayin etmiştir Devlet işleri bakanının sağ başkan vekili Kuan Po da
396
Ay s65-67 397
Ay s67-68
148
imparatorun kağana ve prensese verdiği unvanları bildiren ferman ile elccedililik goumlrevine
getirilmiş goumlruumlnmektedir398
787 yılında Uygur Kağanı Mo-chrsquoo Tarkan Ccedilin Sarayırsquona goumlnderdiği bir
heyetle hem uumllkesinin uumlruumlnlerini haraccedil 399
olarak sunmuş hem de sıhriyet yoluyla
anlaşmanın muumlmkuumln olup olmadığını oumlğrenmek istemiştir 400
790 senesi Haziranrsquoında Ccedilinrsquoe giden Uygur elccedilisine doumlnuumlşuumlnde getirdiği atlar
değerinde uumlccedil yuumlz bin top ipek verilmiştir 401
ldquo821 senesinde Hasar Tegin tahta ccedilıktığı zaman 2000 kabile başkanı ile Ccedilin
sarayına 20000 at ve 1000 deve goumltuumlrmuumlştuumlr Bu giden heyet bu zamana kadar
Ccedilinrsquoe giden en kalabalık heyet olarak Ccedilin tarihinde oumlnemli bir yer işgal etmiştirdquo 402
822 senesinde İmparator Yuumlan-ho (Mu-tsung 403
) kız kardeşini prenses Trsquoai-
ho ismiyle Uygur Kağanı Kuumln Tengride Uumlluumlg Bulmış Alp Kuumlccedilluumlk Bilge Kağan ile
evlendirmiştir Prensesi almak uumlzere gelen heyette kağandan başka I-na-chu Tu-
dun bazı nazırlar Prenses Chien ve Prenses Yabgu olmak uumlzere binlerce kişi yer
almıştır Prensesin Uygur Sarayırsquonda yapılacak duumlğuumln merasiminin her tuumlrluuml
teferruatı iccedilin ayrı bir elccedili tayin edilmiştir Prensese refakat eden kafile saraya
vardığında elccedililer Ccedilin geleneklerine uygun olarak duumlğuumln iccedilin uğurlu guumlnuuml
seccedilmişlerdir 404
398
Ay s68 399
Burada verilen haraccedil ticaretin yapılabilmesi iccedilin bir vasıta niteliğindedir Bkz İzgi Ccedilin Elccedilisi
s35 dip49 400
Ae s35 401
Ae 402 Ae Mackerras s108 Bu heyet hakkında başka bir Ccedilin kaynağında şunlar yazılıdır ldquo821 senesi
Mayıs ayında Uygurlarrsquoın kağanı Tai-ho Konccediluyrsquou karşılamak iccedilin İnanccedil kuumlluumlg Tudun Sekel ile
Yabgu Konccediluyrsquodan ibaret 2000 kişi ile 20000 at ve 1000 deveyi Ccedilinrsquoe yolladı Bu zamana kadar
Ccedilinrsquoe gelen yabancı heyetlerden bunun kadar kalabalık heyet yokturdquo Tsaı Wen-shen Li Te-yuumlrsquonuumln
Mektuplarına Goumlre Uygurlar Doktora Ccedilalışması Taipei 1967 s104 403
İmparatorun tahta ccedilıktığı zaman aldığı isimdir Ccedilinlilerrsquode taht değişikliğinde unvan verilmesi ve
artık isminden ccedilok bu unvanla anılması mevcut olan bir durumdu 404
Duumlğuumlnuumln bundan sonrasında elccedililerden bahsedilmemiştir Bkz Ccedilandarlıoğlu ldquoUygur Sarayına
s69-70
149
938 yılında Ccedilin elccedilileri Kao Chuuml-huei ve Chang Krsquouang-yeh405
Doğu
Tuumlrkistanrsquodaki Hotan şehri Kralırsquona giderken iki yıl suumlren bu seyahati esnasında Sarı
Uygurlarrsquoa da uğramışlardır 406
Batırsquodan gelen malları alıp kendi kervanlarıyla Ccedilinrsquoe
goumltuumlren Sarı Uygurlar Ccedilin ile dostane ilişkiler kurmuşlardır 407
979 yılında Uygurlarrsquodan bir elccedililik heyeti gelerek Ccedilin Sarayırsquona hediyelerini
sunmuştur Bunun uumlzerine İmparator Trsquoai-tsung Wang Yen-Te ve Po- Hsiungrsquou
ziyareti iacircde iccedilin elccedili tayin etmiştir 408
981-984 409
yılları arasında Turfan ve Beşbalık gibi oumlnemli Uygur şehirlerini
ziyaret eden Ccedilin elccedilisi WangYen-Te Beşbalıkrsquoa gelişinden yedi guumln sonra
huumlkuumlmdarın huzuruna kabul edilmiştir Ccediluumlnkuuml Uygurlar elccediliyi huzura kabul etmek
iccedilin uğurlu saydıkları bir guumlnuuml beklerlerdi ve yedi sayısı Tuumlrkler iccedilin kutsaldı
Huumlkuumlmdar elccediliyi at sırtındaki oğulları ve muhafızları arasında kendisi de at uumlzerinde
iken yanındakilerle birlikte doğuya doumlnuumlp selam vererek kabul etmiştir Ccedilin gibi
buumlyuumlk bir devletten elccedili gelmesi Tuumlrk Devletirsquonin guumlcuumlnuumln arttığına yorumlanırdı
Ccedilin elccedilisi ise Ccedilin İmparatorursquonun doğuda oturması sebebiyle Uygurlarrsquoın doğu
youmlnuumlnuuml selamladıkları şeklinde algılamıştır Beşbalık yakınlarındaki bir goumllde
elccedilinin onuruna kayık gezileri duumlzenlenmiştir Muumlzisyenler konser vermiş komedi
tuumlruumlnde bir oyun sergilenmiştir Kayık gezisi esnasında muumlzik nağmeleri de devam
etmiştir Ccedilin elccedilisi getirdiği hediyeleri takdim ettiğinde sadece oğulları ve akrabaları
atlarından inmişlerdir 410
Wang Yen-Te Uygur huumlkuumlmdarının huzurunda iken gelen Kitan elccedilisinin
Yen-Tersquoyi Uygur uumllkesine casusluk yapmak uumlzere geldiği yolunda succedillaması uumlzerine
405
Guumllccedilin Ccedilandarlıoğlu Sarı Uygurlar ve Kansu Boumllgesi Kabileleri (9-11 Asırlar) Duumlzeltilmiş
Genişletilmiş 2bs İstanbul TDAV 2004 s 52 ve 80 406
İzgi Ccedilin Elccedilisi s28 Ccedilandarlıoğlu age s 52 ve 80 407
İzgi ae s 29 Ccedilandarlıoğlu ae s80 408
İzgi ae s11 409
Oumlzkan İzgi ldquoHunlar Goumlktuumlrkler ve Uygurlarrsquoda Geleneksel Festival ve Eğlencelerrdquo Tarih
Dergisi S31 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak Yay 1978 s33 Oumlzkan İzgi The Itinerary of Wang
Yen-te to Kao-chrsquoang (981-984)Doktora tezi Harvard University 1972 410
İzgi Ccedilin Elccedilisi s 65-66 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s207-208 211 Sevinccedil ldquoİslacircm Oumlncesi s184
150
sinirlenmiş ve Kitan elccedilisini oumllduumlrmek istemiştir ancak bu duumlşuumlncesi Arslan Han
tarafından engellenmiştir 411
İslacircmiyet oumlncesi doumlnem hakkında bilgi veren Uygurların Goumlccedil Destanırsquonda da
Ccedilin-Uygur elccedililik muumlnasebetlerinin varlığı goumlruumllmektedir
ldquoCcedilinrsquode (egemen olan) Trsquoang suumllalesinin elccedilileri (Uygurlar hakkında) bilgi
edinmek iccedilin muumlşavirleri ile birlikte Uygur uumllkesine gitmişlerdi Bunlar aralarında konuşup
şoumlyle dediler ldquoKara-korumrsquoun kudret ve zenginliği ancak bu dağ sayesinde olmuştur Biz
bu dağı niccedilin yok etmeyip de (Uygur) devletini [Devletirsquoni] zayıflatmayalımrdquo
Elccedililer aralarında boumlyle konuşup anlaştıktan sonra (Uygur Kağanı) Tiginrsquoe geldiler
ve ona şoumlyle soumlylediler ldquoSiz Ccedilinli bir prensesimizle evlendiniz (Bizim de) sizden bazı
yardımlarınızı istemek iccedilin ricalarımız olacak ldquoİyi talihrdquo dağının taşları sizin muhterem
memleketinizce kullanılmamaktadır (Sizin yerinize biz bu taşları değerlendirelim) dediler
ve Tigin ile anlaştılar Bu taşları alıp Ccedilinrsquoe goumltuumlrmek istediler Fakat taşlar ccedilok buumlyuumlktuuml (Ve
Ccedilinrsquoe) Goumltuumlrmenin imkanı [imkacircnı] yoktu Bunun uumlzerine taşlara ateş verip yaktılar geriye
kalan parccedilalara da asit doumlkuumlp hepsini kuumlccediluumlk parccedilalara ayırdılar Ondan sonra da bu parccedilaları
alarak (Ccedilinrsquoe) gittiler
Bu taşların goumltuumlruumllmesinden az zaman sonra kuşlarla hayvanlar (tuhaf tuhaf)
bağırmağa başladılar Yuuml-lun Tigin ise on beş guumln iccedilinde oumllduuml(Memleketin başına) tuumlrluuml
tuumlrluuml felaketler geldihellip 412
Tun Baga Tarkanrsquoın devletin menfaati uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek
kendisini Kağan ilacircn etmesi sırasında Ccedilin İmparatoru Uygurlarrsquodaki taht
değişikliğinden faydalanarak kendi uumllkesindeki Uygurlarrsquoın ticaret kolonilerinin
hacirckimiyetine son vermek istemiştir Tuumlccarların uumlzerine goumlnderdiği bir ordu ile onları
oumllduumlrtmuumlştuumlr Sonra da oumlzuumlr bacircbında elccedilisini goumlndermiştir Tun Baga Tarkan elccediliyi
soru yağmuruyla bunaltmış ancak ağır vergiler oumldenmesi ve imparatorun kızının
411
İzgi ae s67
151
Uygur Sarayırsquona gelin goumlnderilmesi şartıyla affedeceğini soumlylemiştir Ccedilin ile yeniden
iyi ilişkiler kurulmuş ve ticaret canlanmıştır 413
Trsquoai Tsung tahta ccedilıktığında(762) ise henuumlz teskin edilememiş olan Shih
Chrsquoao-i isyanı iccedilin haremağası Liu Chung-trsquoan elccedili olarak Uygurlarrsquoa
goumlnderilmiştir Ancak elccediliden oumlnce Shih Chrsquoao-i tarafından Uygurlarrsquoa imparatorluk
iccedilinde karışıklık olduğu başta bir reisin olmadığı ve Ccedilinrsquoin zengin hazinesini ele
geccedilirmeye elverişli bir zaman olduğu youmlnuumlnde bir haber ulaştırılmıştır Elccedili
geldiğinde ccediloktan yola ccedilıkmış olan Uygurlar Ccedilinrsquoin eyalet kaza ve işaret kulelerinin
dikenli ccedilalılar ve yabani otlarla buumlruumlnduumlğuumlnuuml goumlrmeleri uumlzerine askerleri zahire
ambarları ve cephanelikleri elde tutmak iccedilin elccedililer goumlndermişlerdir Boumlguuml Kağan
ccediladırına gelen Ccedilin elccedilisi ile de imparatorluğun mahvolduğu bir doumlnemde (762) nasıl
olup da elccedili goumlnderebildikleri şeklinde aşağılayarak konuşmuştur Asileri yok etme
konusunda anlaşmaya varılmış ve Kağan Sarı Nehir ile Shou-choursquonun kuzeyinde
kamp kurmuştur İmparator başkumandan Yung Beyirsquoni Tzu-angrsquoı ve Li Chuumlnrsquouuml
kağanla goumlruumlşmeye goumlndermiştir Yung Beyi kağanrsquoın ccediladırı oumlnuumlndeki toumlrende dans
etmediği iccedilin azarlanınca Tzu-ang onun eski imparatorun oumlz torunu yani Ccedilinrsquoin
muumlstakbel imparatoru olduğunu bu yuumlzden de başka bir huumlkuumlmdar oumlnuumlnde dans
edemeyeceğini soumlyleyerek oumlzuumlr dilemiştir Uygurlar sinirlenmişler Yung Beyi hariccedil
diğerlerine yuumlzer değnek vurulmasını emretmişlerdir Bu kişilerden Shao-hua ve Wei
Chuuml ertesi gece oumllmuumlşler fakat Ccedilinliler Uygurlarrsquoa ihtiyaccedilları olduğu iccedilin seslerini
ccedilıkaramamışlardır 414
Boumlguuml Kaganrsquoı oumllduumlrerek Alp Kutlug Bilge Kagan unvanı ile tahta ccedilıkan Tun
Baga Tarkanrsquoın amcası olan Tudun Ccedilinliler tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Bu sebeple
Ccedilinrsquoden gelen elccedililik heyetine bu konuda sorular sorulup oumllduumlrenin cezalandırılması
istenmiştir Ccedilin elccedilileri bu cinayetin İmparatorrsquoun emriyle olmadığını soumlyleseler de
baş veziri ikna edememişlerdir Aylarca kağanın huzuruna kabul edilmemişlerdir
412
Ali Yakıcı ldquoİslamiyet Oumlncesi Tuumlrk Destanlarının Bilim Ve Kuumlltuumlr Hayatına Etkisi Uumlzerine Bazı
Duumlşuumlncelerrdquo SUumlTAD S29 Konya Bahar2011 s418 413
Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII İstanbul TDAV Yay Temmuz 1990
s20-21 414
Ccedilandarlıoğlu ldquoUygurların Ccedilinlilere s42-44 Oumlgel ldquoUygur Devletinin s352
152
Sonunda oumllduumlruumllmemişler fakat haysiyetlerini zedeleyici bir akıbetle uumllkelerine
goumlnderilmişlerdir Bu sebeple Ccedilinliler ile Uygurlarrsquoın arası accedilılmıştır Uygur
Kağanırsquonın imparatorun oumlz kızı olan prensesle evlenme isteği ile goumlnderdiği elccedilisi
ret cevabını alınca Ccedilinlilerrsquoin haksız yere Uygur Tudunrsquounu oumllduumlrduumlklerini buna
karşılık kendi heyetlerinin sağ doumlnduumlklerini hatırlatmıştır İmparator Ccedilin tarihinde
imparatorun oumlz kızı olması hasebiyle nadir goumlruumllen bu evliliğe razı olmak zorunda
kalmıştır Kağanın veziri refakatinde Ccedilin heyetiyle goumlnderilmek uumlzere hazırlıklara
girişilmiştir415
Ccedilin elccedilisi Wang Yen-te 981-984 yılları arasında Uygurlar arasında
kalmıştır416
981 yılında Ccedilinrsquoden Uygurlarrsquoa Kao-chrsquoangrsquoa giden Wang Yen-te
başkanlığındaki heyet vasıtasıyla Ccedilinliler Kao-chrsquoang huumlkuumlmdarı Arslan Hanrsquoı ilk
defa tanımışlardır Bu elccedilinin notlarından Arslan Hanrsquoın kendisini Ccedilin (Sung
suumllalesi) İmparatorursquonun damadı olarak tanımladığı kaydedilmiştir ki bu Trsquoang
suumllalesi doumlneminde Uygur huumlkuumlmdarlarının Ccedilinli prenseslerle evlenmeleriyle
yerleşmiş bir durumdu Arslan Han Hsi-choursquonun yeğeni olan Tu-trsquou (Tutuq) Mai-
sun Mai-wenMai-so-wen adındaki elccedilisini imparatora hediyelerini sunmak uumlzere
yollamış ve ardından Wang Yen-te Kao-chrsquoangrsquoa gelmiştir 417
827 yılında Ccedilin sarayından Uygurlarrsquoa atların bedeli olarak iki yuumlz bin parccedila
ipekli ile goumlnderilen elccedili bir harem ağası idi 829 yılında da yine bir harem ağası
heyeti Uygurlarrsquoa iki yuumlz otuz bin parccedila ipekli getirmiştir 418
841 yılı Aralık ayında Ccedilin İmparatoru 840 yılında Kırgız yenilgisi ile dağılan
Uygurlarrsquoı toparlayarak yeniden iyi muumlnasebetler kurma duumlşuumlncesiyle Uygurlarrsquoa
yirmi bin kile pirinccedil ve mısır yardımında bulunma teklifinde bulunmuştur419
840
yılından sonra yeni yerleştikleri yerlerden ayrı ayrı heyetler goumlnderen Uygurlarrsquola
415
Oumlgel ldquoUygur Devletinin s360-361 416
Bartold Orta Asya s212 417
İzgi ldquoKaorsquochrsquoangrsquodan s109-110 418
İzgi ldquo XI s104 419
İzgi ay s104-105
153
Ccedilin muumlnacircsebetleri devam etmekle birlikte siyasicirc oumlnem taşıyan Kao-chrsquoang Uygurları
ile Ccedilin daha ccedilok muumlnacircsebetlerde bulunmuşlardır
842 yılının Mayıs ayında Ccedilin İmparatoru Wu-tsung tarafından Uumlğe Kağanrsquoın
mektubuna cevaben bir mektup yollanmıştır Uygurlarrsquoın yiyecek sığır ve koyun
taleplerinden sadece yiyecek meselesini halledebileceklerini diğerlerinin muumlmkuumln
olmadığını bildirmiştir Buna goumlre Uygurlar Chen-wu Şehrirsquonde at satarak uumlccedil bin
kile pirinccedil alabileceklerdi Sığır zirai bir memleket olan Ccedilin iccedilin kıymetliydi ve ccedilok
fazla beslenmemekte idi Koyun Ccedilin uumllkesinin ikliminde yaşayamadığından kuzey
memleketlerinde beslenen koyun vergi olarak alınmamıştı 420
875 senesi Kasım ayında elccedilileri aracılığıyla haraccedil sunan Uygurlarrsquoa Ccedilin
tarafından on bin parccedila ipekli kumaş hediye edilmiştir 421
Turfan Uygurlarırsquona gelen Ccedilin elccedilisi amonyak işleriyle uğraşan işccedililerin
tabanında tahta bulunan ayakkabılar giydiklerinden bahsetmiştir422
Ancak bu Ccedilin
elccedilisinin hangi tarihte Uygurlarrsquoa geldiği veya Uygurlar arasında bulunduğu
hakkında bilgi sahibi değiliz
b) Abbasicirclerrsquoden Uygurlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
İlk Abbasicirc halifesi Ebursquol Abbas Abdullah (750-754) tarafından 750 yılında
Tamim İbn Bahr Orhon Uygur Devletirsquonin kağanı Bayunccedilur (747-758)rsquoun Orhon
Nehri boylarındaki sarayına elccedili olarak goumlndermiştir Tamim İbn Bahr
seyahatnamesinde Barshan şehrinden başlayıp Kaşgar Aksu Kuccedila Karaşar
Turfanrsquoa giden yollar hakkında bilgi verirken ldquoBarshanrsquodan Orhonrsquoa kadar Tuumlrk
hanının postacısı gelip gidiyordurdquo423
demiştir Abbasicirc halifesi bu elccediliyi buumlyuumlk
420
Ay s105 421
Ay 422
Serkan Şen ldquoEski Tuumlrklerde Maden İşccedililiğine Bir Bakışrdquo MTAD DTCF Yay C5 S3 Ankara
Eyluumll2008 s164 423
Almas age s 30-31
154
ihtimalle Uygur kağanı Bayunccedilurrsquou İslacircmrsquoa davet etmek amacıyla goumlndermiş
olmalıdır
Araplar doumlneminde Orhunrsquodaki Tokuz-Oguz (Uygur) hakanlarına goumlnderilen
elccedili Tamim b Bahr al- Mutavvi bu hakanların zengin ve geniş ticaret merkezinde
bulunan payitahtlarının ihtişamından bahsetmiştir Elccedili doumlrt aylık bu yolu Tuumlrk
devlet postasında gidiş ve doumlnuumlş kırk guumlnde kat etmiştir Gidiş yolunu hiccedil koumly ve
kasaba bulunmayan bozkır sahasını yirmi guumlnde kat ederek tamamlamıştır Kamul-
Koccedilo (Turfan)-Kuumlccedila ve BarsganBarshan sahası olduğu tahmin edilen mamur sahayı
de doumlnuumlşuumlnde geccedilmiştir İbn al-Fakihrsquoden nakledilene goumlre ldquoO [Tamim b Bahr al-
Mutavvi] 20 guumln biri diğerine bitişik koumlyler ve mamur uumllkelerden geccedilti Burasının
ahalisi kacircmilen yahut ekserisi Tuumlrklerdirhelliprdquo 424
4 TUumlRGİŞLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Ccedilinrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Goumlktuumlrklerrsquoin dağılmaya yuumlz tutmasından sonra Tuumlrkistanrsquodaki otoriteyi ele
geccedilirme muumlcadelesinde VII asrın ikinci yarısından sonra guumlccedillenen Tibetlilerrsquoin Batı
Tuumlrkistanrsquoın ldquoDoumlrt Garnizonrdquo adıyla bilinen oumlnemli noktalarını işgal etmesi Ccedilinrsquoin
bu boumllgedeki siyasi emellerini zedelemiş ve Araplarrsquoın da iştahını kabartmıştır Bu
durumda ccedilaresiz kalan kuumlccediluumlk şehir krallıkları elccedililer goumlndererek Ccedilinrsquoden medet
ummuşlardır Kimi zaman da bu doumlnemde boumllgedeki boyları egemenlikleri altına
alarak palazlanan guumlccedilluuml Tuumlrk kabilesi Tuumlrgişler 425
Arap istilacircsına karşı bu kuumlccediluumlk
şehir krallıklarının yardımına yetişmişlerdir
Batı Goumlktuumlrk Devletirsquonin sona ermesinden sonra Ccedilin Tuumlrgişler uumlzerinde
hacirckimiyet kurmuş ve Goumlktuumlrk-Ccedilin ilişkileri yakınlaşmıştır Tuumlrgiş Hakanı Baga
424
Togan Umumi s28-29 52 ve 423
155
Tarkan unvanına sahip Tuumlrgiş Kağanı Ou-tche-leWu Che-le (U-ccedile-le) 699 yılında
oğlunu Ccedilinrsquoe goumlndermiştir İmparator da karşılığında yuumlksek memurlarından Chieh-
wanrsquoı Tuumlrgişlerrsquoe goumlndererek Wu Cle-lersquonin On-oklar uumlzerindeki hacirckimiyetini
guumlccedillendirmesine yardımcı olmuştur Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo den
alınan bu bilgi Tuumlrgiş-Ccedilin muumlnacircsebetlerinin başlangıcını temsil etmesi accedilısından
oumlnemlidir426
Ancak Ccedilin sarayı hem Tuumlrgiş liderini hem de Aşına suumllalesini
destekleyerek ikiyuumlzluuml bir politika izlemekten de geri durmamıştır Bu durum
Goumlktuumlrk boyları ve başkanları arasında anlaşmazlık yaratmıştır
Bu temaslardan birinde 706 yılının Kasım ayında askeri işler hakkında
goumlruumlşmek uumlzere goumlrevlendirilen Ccedilin temsilcisi Kouo Yuen-tchen dondurucu bir kış
mevsiminde Ou-tche-lersquonin ccediladırı oumlnuumlnde kendisiyle ayakta suumlren uzun ve
muumlnakaşalı bir muumlzakerede bulunmuştur Bu olayın ardından gelen oumlluumlmuuml ise
soğuğa maruz kalmasına bağlanmıştır 427
Soğuk ve tipi altında yapılan bu goumlruumlşme
uzun suumlruumlnce yaşlı Tuumlrgiş liderinin buna dayanamayarak oumllduumlğuuml kaydedilmiştir 428
Ccedilin İmparatoru Hiuen tsong Tuumlrgiş Kağanırsquona goumlnderdiği mektubundan da
anlaşıldığı uumlzere uumllkesine getireceği malicirc yuumlkuuml oumlnlemek iccedilin Tuumlrgişlerrsquoin
imparatorluğa sundukları hediyelerin kabul edilmesini yasaklamıştır 717 senesinin
altıncı ayında goumlnderilen mektupta şoumlyle denir
ldquoSiz iyi niyetinizi ve devletinizin vergisini uzaklardan getirdiniz Atlar ve develer
sunmaya geldiniz Benim iccedilin benim ruhum olan sessizlik bu kabilelere vergiler
yuumlkluumlyorsanız orada masraflar ve yorgunluk olacaktır Bu sebeple hediyelerinizin kabuluumlnuuml
425
Tuumlrgişler Crsquohe Pi-shih ve Chrsquou Mu-krsquoun boylarıyla uumlccedilluuml bir ittifak oluşturmuşlardır IV İla VI
yuumlzyıllar arasında bu ittifakın uumlyeleri Tuumlrgişler ldquoTuumlrgitrdquo Chrsquoe Pi-Shihrsquolara ldquoGapetrdquo Chrsquou Mu-
krsquounrsquolara ise ldquoMugdenrdquo adı verilmekteydi Bkz Sarıtaş age s17 dp 11 426
Ae s27-28 TCTC s5075 427
Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında
hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s 24-25 428
Sarıtaş age s29 HTS boumlluumlm 215 s 4363
156
yasaklamayı kapsayan emirlerimi memurlarıma goumlnderdim İyi niyetinizi derin bir şekilde
anladım Sevgimin muumlkemmelliğini hissetmelisiniz 429
rdquo
Ayrıca İmparator Hiuentsongrsquoun elccedilisi Wang-hoei Sou-loursquoya aralarında
nakış işlemeli bir goumlmlek metal suumlsluuml bir kayış balık şeklinde bir kesenin de
bulunduğu yedi kıymetli eşyayı vermekle goumlrevlendirilmiştir
Emevicirclerrsquoden Tuumlrgişlerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Araplar Tuumlrkistan bozkırlarına ulaştıklarında Batı Tuumlrklerirsquonin kollarından
biri kabul edilen Tuumlrgeşler ya da başka bir deyişle Tuumlrgişlerrsquole karşılaşmışlardır Bir
uumllkenin muumlttefikleri olmasını teklif edecekleri zaman İslacircmrsquoa davet youmlntemini
kullanmış olan Araplar Tuumlrgişlerrsquoe de aynı youmlntemi uygulamışlardır Emevicirc Halifesi
Hişam (724-743) Tuumlrgiş Hanrsquoı Su-lursquoya muumlbeşşirler goumlndererek Muumlsluumlmanlığı kabul
etmesini ve Muumlsluumlmanlarrsquoın dinicirc ve siyasicirc lideri halifeye itaat etmesini istemiştir
Hakan ise Tuumlrk ordusunun harple geccedilindiğine işaret ederek430
elccedilinin oumlnuumlnde askeri
geccedilit yaptırmış ve tercuumlman aracılığıyla şu cevabı vermiştir
ldquoBu elccediliye efendisine şu soumlzleri iletmesini soumlyle Bu insanlar arasında berberler
demirciler ve terziler yok Muumlsluumlman olurlarsa geccedilinmek iccedilin parayı nereden bulacaklarrdquo431
ldquoBiz bu işleri yapamayız dolayısıyla sizin dininiz bize uymazrdquo 432
İslacircmrsquoın ilk başlarında Tuumlrkler nezdinde goumlccedilebelere uygun duumlşmeyen bir din gibi
goumlruumlnduumlğuuml şeklinde kayıtlar mevcut Rivayete goumlre halife Hişamrsquoın (724-743) elccedilisi
Muumlsluumlman olmayı teklif ettiği Tuumlrk hakanından şoumlyle bir cevap almıştır ldquoTuumlrkler arasında
terziler ayakkabı tamircileri ve berberler yok eğer onlar Muumlsluumlmanlığı kabul eder ve
429
Bir huumlkuumlmdarın ne kar yağarken boumlyle bir goumlruumlşme yapması ne de bu goumlruumlşme esnasında yanında
hizmetindekilerin bulunmaması mantık dahilindedir Salman age s41-43 430
Ae s51-52 431
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s429 Bartold Orta Asya s33
157
İslamrsquoın emirlerini yerine getirmeye kalkarlarsa onları kim besleyecekrdquo433
Yakutrsquotan verilen
bu bilgi Bartold tarafından aynı eserinin bir başka sayfasında şoumlyle aktarılır ldquoHalife Hişam
ibn Abduumllmelik (724-743) İslamrsquoa [İslacircmrsquoa] davet etmek uumlzere Tuumlrk sultanına bir elccedili
goumlnderir Elccedili sultana İslamrsquoı [İslacircmrsquoı] anlatır Sultan onun huzurunda ordusuna resmi bir
geccedilit yaptırır ve sonra şoumlyle der ldquoSoumlyle şu elccediliye efendisine desin ki Bu insanlar arasında
berberler demirciler ve terziler yok eğer bunlar Muumlsluumlman olurlarsa İslamrsquoın[İslacircmrsquoın]
kurallarını uygulayacaklar ve o zaman geccedilimlerini neyle sağlayacaklarrdquo 434
Emevicirclerin Horasan valisi Cunayd b Abdurrahman ile Tuumlrgiş hakanı Sulu
arasında İslacircm dininin succedillara getirdiği muumleyyideler hakkında goumlruumlşme
gerccedilekleşmiştir 435
5 OĞUZLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Abbasicirclerrsquoden Oğuzlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
921 yılında Bağdatrsquotan Aral Goumlluumlrsquonuumln kuzeyindeki Oğuzlarrsquoa bir elccedili heyeti
vasıtasıyla Oğuz reislerine verilmek uumlzere hediyeler ve ordu kumandanına
(suumlbaşısubaşı) da bir mektup goumlnderildiği kaynaklardan macirclumumuzdur Oğuz
suumlbaşısı gelen elccedilileri saygıyla karşılamış ve mektubu da memnuniyetle kabul
etmiştir 436
432
Gumileumlv Son ve Yeniden Başlangıccedil ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay 2004 s81 433
Bartold age s33 434
Ae s56 435
Feda Şamil Arık ldquoEski Tuumlrk Ceza Hukukuna Dair Notlar I Succedillar ve Cezalarrdquo TAD XVII
S28 Ankara DTCF Yay 1996 s37 436
Togan age s77
158
6 GAZNELİLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Abbasicirclerrsquoden Gaznelilerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Gaznelilerrsquode elccedilinin karşılanması kalacağı ikametgacircha goumltuumlruumllmesi sultanın
huzuruna ccedilıkarılması gibi işlerle meşgul olan kısacası elccedililerle her daim ilgilenen
goumlrevliye ldquoresuldarrdquo denilmekteydi Gazneli Mahmudrsquoun iki oğlu Mesud ve
Muhammed arasındaki muumlcadeleler sırasında Abbasicirc Halifesi Kacircdir-Billacirchrsquoın elccedilisi
Ebucirc Muhammed Gazneli payitahtında merasimle karşılanmıştır Resuldar tarafından
karşılanan elccedili oumlnce dinleneceği yere alınmış daha sonra yine bir merasimle huzura
ccedilıkarılmıştır Elccedilinin getirdiği menşur ve hediyeleri takdim etmesinden sonra Sultan
Mesudrsquoun Halifersquoye yollayacağı hediyeleri de resuldar elccediliye teslim etmiştir 437
Babasının oumlluumlmuuml ile (1031) halifelik makamına geccedilen Kacircim-Biemrillacirch
Mesudrsquodan biat almak amacıyla elccedilisini Belhrsquoe goumlndermiştir Sultan Mesud bu
elccedilinin ulema fakih ve seyyidlerden oluşan seccedilkin bir grupla karşılanması emrini
vermiştir Elccedili iccedilin duumlzenlenen her tuumlrluuml merasim resuldar Ebucirc Alirsquonin youmlnetim ve
goumlzetiminde gerccedilekleşmiştir 438
Gaznelilerrsquoden başka Fars Atabegleri Salgurlular ve muhtemelen Kirman
Selccediluklularırsquonda da elccedililerle ilgilenen saray goumlrevlileri resuldarlardı Resuldarlar
yalnızca gelen elccedililerle değil başka uumllkelere goumlnderilecek elccedililerin hazırlıklarıyla da
ilgilenmekte idiler 439
437
İpşirli ldquoElccedilirdquo s6 438
Ay s6 439
Ay s6-7
159
7 SELCcedilUKLULARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Bizansrsquotan Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Bizans İmparatoru Romanos Diogenes tahta ccedilıktıktan sonra Selccediluklular
uumlzerine harekete geccedilebilmek iccedilin gerekli idaricirc ve askericirc duumlzenlemelere youmlnelmiş
savaş girişimi elccedililer goumlnderme ve Tuumlrklerrsquoe karşı kullanılacak savaş taktikleri
konusunda devlet ileri gelenleriyle muumlşaverede bulunmuştur440
Goumlruumlluumlyor ki elccedili
goumlnderme işi savaş hazırlığının bir parccedilası idi Oumlnce uzlaşma yoluna gidilir bunun
sağlanamayacağına kanaat getirildiğinde savaş kaccedilınılmaz olurdu
Bizans İmparatoru VII Mikhael Nikephoros Botaneiatesrsquoin kendisini
imparator ilan ederek Kuumltahyarsquodan yanına toplayabildiği sadece uumlccedil yuumlz atlı ile
İstanbulrsquoa hareketini engellemek iccedilin ccedileşitli hediyelerle ve vaatlerle henuumlz o
doumlnemde İznik hakimi olmayan Suumlleyman Şahrsquoa başvurmuştur Suumlleyman Şahrsquoın
goumlnderdiği atlı birlik Botaneiatesrsquoe yetiştiğinde yanında daha oumlnce (Diogenes
zamanında) Bizansrsquoa sığınmış olan Emir Erbasan ile karşılaşmışlardır Erbasan
Botaneiatesrsquoin elccedilisi olarak Tuumlrk atlı birliğinin lideriyle goumlruumlşuumlp Botaneiates
tarafında yer almalarını sağlamıştır 441
Tuğrul Beyrsquoin emri ile Suriyersquoye Araplar uumlzerine giden Kutalmış geri
doumlnuumlşuumlnde Media442
uumllkesinden geccedilebilmek iccedilin elccedilileri aracılığıyla muumlzakerede
bulunmuş fakat kendisinin geccedilmesine izin verilmediği gibi Tuumlrkler karşısında
hezimete uğradıkları bir ccedilarpışmaya girmişlerdir Kutalmışrsquoın doumlnuumlşuumlnde Sultan
Tuğrulrsquoa buraları fethetmenin kolay olacağını soumlylemesi uumlzerine Sultanrsquoın uumlvey
kardeşi Alim İbrahim Media Vaspurakan uumllkesi uumlzerine goumlnderilmiştir Durumu
İmparatorrsquoa bildiren Vaspurakan huumlkuumlmdarının yardımına Guumlrcistanrsquoın bir
boumlluumlmuumlnuumln youmlnetimiyle ilgilenen Liparites goumlrevlendirilmiştir Liparites Tuumlrkler
tarafından tutsak edilince imparator pek ccedilok armağan ve kurtulma bedeli ile barış
440
Attaleiates age s109-110 441
Ae s238-239 442
Media Vaspurakan uumllkesinin eski adı idi ve Bizansrsquoa bağlıydı
160
teklifinde bulunmaya elccedilisini yollamıştır Sultan Liperitesrsquoi serbest bırakırken
kurtulmalık bedelini de ona vermiş karşılığında imparatordan bir daha Tuumlrklerrsquoe
karşı silahlanmama guumlvencesi istemiştir Bu guumlvence goumlsterisi olarak imparatora
Şerif (halifenin halefi) makamındaki kişiyi elccedili olarak goumlndermiştir İmparator
tarafından karşılanan elccedili Sultanrsquoa bağımlılık vergisi oumldenmesini isteyince kovulmuş
ve bu durum Tuumlrklerrsquoin Anadolursquoya adım adım boyun eğdirmesinin başlangıcı
olmuştur443
Selccediluklularrsquola Bizans arasında barış durumu hakim olduğu doumlnemlerde de
talan akınları devam etmiştir Bizansrsquota başkaldırmış olan Roussel talan etmek iccedilin
Bizans arazisine giren Emir Tutuş ile o sırada Bizans ordu komutanı Alexios
Komnenosrsquoa karşı muumlttefik oluşturmak uumlzere elccedililer goumlndermiştir Bunu oumlğrenen
Alexios da Tutuşrsquoa elccedililerle değerli hediyeler goumlndererek Bizans ile Selccediluklular
arasında dostluk bulunduğunu hatırlatmıştır En yakın adamlarından birini de elccedili
olarak goumlndermesini istemiştir Bu durumdan memnun olan Tutuş en yakın adamını
kendisine iletilecek olan gizli mesajı oumlğrenmek amacıyla goumlndermiştir Alexios tatlı
diliyle elccedilinin yakınlığını kazanmış Rousselrsquoi yakalayıp kendisine teslim ederlerse
bol para Bizansrsquoın dostluğu ve ortak duumlşmandan kurtulmuş olmanın vereceği
memnuniyeti dile getirmiştir Elccedili emiri ikna etmek iccedilin ccedilalışacağına soumlz verince
hediyeler ihsan edilerek uğurlanmıştır Elccedili soumlzuumlnuuml yerine getirmiş Tutuşrsquou ikna
etmeyi başarmıştır 444
Bizans İmparatoru Anadolursquodaki Botaneiatesrsquoe karşı birlikte hareket etmek
teklifiyle Kutalmış oğlu Suumlleymanrsquoa elccedililer goumlndermiştir Aralarında anlaşma
sağlanmıştır Ancak Botaneiatesrsquoe yetişen Tuumlrk birliklerine o sırada Bizansrsquoa
sığınmış olan Erbasan elccedili olarak goumlnderilmiştir Erbasan onları para karşılığında
ccedilekilmeye razı etmiştir 445
443
Zonaras age s89-92 444
Bryennios age s 100-102 445
Ae s 134-135
161
Anadolu Selccediluklularırsquonda Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuuml ile kendini goumlsteren geccedilici
sarsıntıyı fırsat bilen Alexios Ebursquol Kasımrsquoa bir mektup goumlndererek kendisini
ziyarete gelmesini oumlnermiştir Bu sırada Beylerin ellerindeki hisarları Buumlyuumlk
Selccediluklu kumandanı Porsukrsquoun kuşatmakta olduğunu ve İznikrsquoe yaklaştığını
oumlğrenince imparatora da guumlvenerek barış teklifini kabul etmiştir Ancak İmparator
Ebursquol Kasımrsquoı bin tuumlrluuml goumlz boyayıcılıkla oyalayarak İzmitrsquoe kale inşa ettirdiği gibi
bundan Ebursquol Kasımrsquoın da haberdar olduğu soumlylentisini yaymıştır 446
Buumltuumln bu olaylar uumlzerine Sultan Melikşah Emir Bozanrsquoı Ebursquol Kasımrsquoın
uumlzerine birlikleriyle goumlndermeyi uygun goumlrduumlğuuml gibi imparatora da bir mektup
goumlndermiştir Mektupta yine hısımlık teklifinde bulunduğu mektubunda Ebursquol
Kasımrsquoın DamalisUumlskuumldarrsquoa kadar talan ettiği Anadolu topraklarının imparatorluğun
egemenliğine doumlnmesini istiyorsa oğullarından en buumlyuumlğuuml ile evlendirmek uumlzere
kızını goumlndermesini istemiştir 447
İmparator teklife olumlu bakmasa da Sultanrsquoın goumlnluumlnuuml boş hayallerle
avutmak gerektiğine huumlkmederek Kourtikiosrsquou yanına uumlccedil kişi daha vererek elccedili tayin
etmiştir Onlarla goumlnderdiği mektubunda barış kurulmasına olumlu yaklaşıyor fakat
diğer taraftan işi suumlruumlncemeye sokacak istemlerde bulunmuştur Ancak elccedililer yolda
iken Sultanrsquoın oumllduumlğuumlnuuml oumlğrenek geri doumlnmuumlşlerdir 448
Bizansrsquoın Kılıccedil Arslanrsquoı Ccedilaka Beyrsquoe karşı kışkırtmak iccedilin mektup yazdığı
bilinmektedir Başarılı da olmuştur 449
446
Bu olay Suumlleyman Şahrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra ve Kılıccedil Arslanrsquoın tahta geccedilmesinden oumlnce
gerccedilekleştiğine goumlre 1086-1092 yılları arasında gerccedilekleşmiştir Anna tarih vermemekle birlikte
olayın detaylı bilgisi iccedilin bkz Kommena age s199-200 Muharrem Kesik Tuumlrkiye Selccediluklu
Devleti Tarihi Sultan I Mesud Doumlnemi (1116-1155) Ankara TTK 2003 s4 447
Kommena age s202-203 448
Ae s204 449
Kommena age s270
162
b Abbasicirclerrsquoden Selccediluklularrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Tuğrul Bey Gazneli Sultan Mesudrsquoun halka karşı goumlrevlerini yerine
getirmediği gerekccedilesiyle youmlnetime el koyduklarını bildirmek uumlzere 1038 yılında
Abbasi halifesi Kacircim- Biemrillacirchrsquoa elccedili goumlndermiştir Daha sonra Reyrsquoe yerleşen
Tuğrul Bey hacirckim oldukları yerlerde halife adına hutbe okuttuklarını bildirmek iccedilin
de 1043rsquote elccedilisini yollamıştır 450
Arslan Besacircsicircricircrsquonin Bağdatrsquoı işgali sırasında Abbasi halifesi esir alınmıştır
Tuğrul Bey halifenin makamına iacircde edilmesi iccedilin Besacircsicircricircrsquonin muumlttefiki olan
Ukayli Emiri Kureyşrsquoe elccedili olarak Hacirccib Anuş Teginrsquoi goumlrevlendirmiştir 451
Halife Kacircim-Biemrillacirchrsquoa Sultan Alparslan tarafından Bağdatrsquota adına hutbe
okutulup para basılması isteğini iletmek uumlzere Kacircdı Ebucirc Oumlmer Muhammed b
Abdurrahman başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir (6 Mart 1064) 452
BDİĞER MİLLETLERDEN DOĞU VE ORTA AVRUPA
COĞRAFYASINDAKİ TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİNE
GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
1 AVARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a) Bizansrsquotan Avarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
568 yılında Avarlarrsquoın Gepidlerrsquoi yenilgiye uğrattıkları sırada Gepidlerrsquoin
muumlttefiki durumundaki Bizans yardımda bulunmamasına rağmen Gepidlerrsquoin Sava
Nehri kenarındaki oumlnemli bir kalesi olan Sirmiumrsquou işgal etmiştir Avarlar ise
450
İpşirli agm s6 451
Ay 452
Ay
163
vaktiyle Gepidlerrsquoe ait olan tuumlm arazi ve şehirler uumlzerinde hak iddia etmekte idiler
Ayrıca Gepidlerrsquoden Bizansrsquoa iltica eden Ustibadrsquoın da iacircdesini istemişlerdir Bu
anlaşmazlıkları duumlzeltmek iccedilin Bizansrsquotan Vitalian adında bir elccedili ve muumltercim
olarak da Komitas adında biri Bayan Kağanrsquoa goumlnderilmişlerdir Bizansrsquoın Gepid
savaş kaccedilaklarını ve devlet hazinesini sahiplenmesine oumlfkelenen Bayan Kağan elccedili
heyetini zincire vurdurmuştur Sirmium Kalesirsquondeki Bizans generali Bonusrsquoa da
adamlar goumlndererek kalenin teslim edilmesi halinde guumlmuumlş bir plaka biraz altın ve
ldquoSkitrdquo usuluuml bir giyimden oluşan gayet hafif şartlarda bir anlaşma yapacağını
bildirmiştir General ve şehrin başpapazı tarafından imparatorun emri dışında boumlyle
bir teklifi kabul edemeyecekleri cevabının verilmesi uumlzerine Bayan kendisine tabi
olan Kutrigurlarrsquodan on bin kişiyi Sava Nehrirsquonden geccedilirip Dalmaccedilya uumlzerine
salmıştır Kendisi de Gepid arazisinin tamamını ele geccedilirmek uumlzere hareket etmiştir
Bunun uumlzerine iki devlet arasında tekrar muumlzakerelere başlanmıştır Avar elccedilisi
Tagritios (Tagrit) Bizans elccedilisi Vitalian ve muumltercimi Komitas ile birlikte
Sirmiumrsquoa goumlnderilmiştir Tagritios Sirmium Kalesi ve Bizansrsquoa iltica eden
Ustibadrsquoın Avarlarrsquoa verilmesini talep ettiklerini bildirmiştir II Justinianos bu
istekleri yerine getirmeyi reddetmiş ve savaş hazırlığına girişmiştir Bayan bir suumlre
sonra Tagritiosrsquou ikinci kez Sirmiumrsquoa goumlndererek Justinianos doumlneminden beri
kendilerine verilegelen verginin oumldenmesini de istemiştir İmparator General
Bonusrsquoun muumlzakerelerin iccedilinden ccedilıkamayacağına karar vererek İstanbulrsquodan
muumlzakerelere memur ettiği Kayser Tiberiusrsquou Sirmiumrsquoa goumlndermiştir 453
Bayan da Bizans ile muumlzakereler iccedilin Aspikh (Aspik) adlı kumandanını
memur etmiştir Nihayet Tiberius arazi sahiplerinin oğullarının Bizansrsquoa rehin olarak
verilmesi kaydıyla Sava Nehrirsquonin kuzey kıyısında Avarlarrsquoın yerleşebileceği
şeklinde bir uzlaşma sağlamıştır Fakat bu sefer de imparator şartları uygun
goumlrmeyince muumlzakereler kesilmiştir Girilen muumlcadelenin galibi Avarlar olunca
Tiberius barış isteğinde bulunmuştur 570 yılında yapılan anlaşmaya goumlre Sirmium
Bizansrsquota kalacak Avarlar Aşağı Pannonyarsquoya yerleşecek Bizans oumlteden beri olduğu
gibi yılda seksen bin nuumlmizma goumlnderecektir 454
453
Kurat ldquoAvarlarrdquo s88 454
Ay s88-89
164
Fakat Avarlarrsquoın yerleşmesi gereken Savarsquonın kuzeyindeki sahaya Avar
kıtalarının girmeleri yasaklandığından anlaşmaya yine uyulmadığı goumlruumllmektedir Bu
durum 580 yılında Bayan Kağanrsquoın Tuna yoluyla nehirden ve karadan harekete
geccedilmesi ve Savarsquonın guumlneyine geccedilip Sirmiumrsquou kuşatmak maksadıyla Sava uumlzerine
bir koumlpruuml kurması ile değiştirilmiştir Bayan hedefini gerccedilekleştirirken kendisine tabi
Slav subayların Bizans sahasına verdikleri zararı engellemeye ccedilalıştığını soumlyleyerek
asıl niyetini ndashSirmiumrsquou alma duumlşuumlncesini- gizlemiştir Zaten o sırada Sacircsacircnicirclerrsquole
muumlcadele etmekte olan Bizansrsquoın Bayanrsquoa karşı koyacak durumu da yoktu Bu
nedenle Avarlarrsquoı Kırımrsquoa kadar ilerlemiş olan Goumlktuumlrk tehlikesi ile uyararak
Tunarsquoyı geccedilmelerine engel olmayı denemiştir O sırada İstanbulrsquoda olan Avar elccedilisi
de kağanı ikna etmesi iccedilin hediyelerle kandırılmıştır Fakat elccedili yolda Slavlar
tarafından oumllduumlruumllmuumlştuumlr Yeni bir elccedili olarak goumlnderilen Solakhos (Solak) kağanın
uyguladığı tedbirlerin yerinde olduğunu beyan ettikten sonra Sirmiumrsquoun Avarlarrsquoa
bırakılmasını yinelemiştir Bizansrsquoın muumlzakereler iccedilin tayin ettiği memuru Kayser
Tiberius ldquoSirmium şehrini teslim etmektense iki kızımdan birini kağana vermeye
hazırımrdquo diyerek reddetmiştir 455
Sava ve Tuna Nehirleri Avar gemileri ile tutulduğundan Bizans sadece
İlliryarsquodan bir miktar asker goumlnderebilmiştir Bu kıtaların kumandanı Theognis
Kasia ve Karbonaria Adalarırsquonda Bayan Kağan ile goumlruumlşmuumlş fakat muumlzakerelerden
sonuccedil ccedilıkmamıştır Sonunda halkın mal ve muumllkuumlnuuml bırakarak şehirden ccedilıkmasına
izin verilmesi Avarlarrsquoa iki yuumlz kırk bin nuumlmizma verilmesi ve alışılagelen seksen
bin nuumlmizmanın oumldenmesi kararı ile Sirmium 582 yılında Avarlarrsquoa bırakılmıştır O
yılın vergisini almaya giden elccedili vergiye yirmi bin nuumlmizma ilacircve edilmesini talep
etmiştir Kağan İstanbulrsquoa Hindistanrsquodan geldiğini duyduğu fili goumlrmek uumlzere bir
defalığına kendisine goumlnderilmesini geri goumlndereceğini bildirmiştir Ancak fili geri
goumlnderdiğinde kağan altın işlemeli bir yatak isteğinde bulunmuştur Bizans bu isteği
de yerine getirmiştir 456
455
Ay s89-90 456
Ay s90
165
Avarlar Sirmiumrsquodan sonra Balkanlarrsquoı da ele geccedilirince Bizansrsquoın
Balkanlarrsquodaki nuumlfuzu neredeyse kalmamıştır İmparator Maurikios (582-602)rsquoun da
barış isteği ile Avarlarrsquoa elccedililer goumlnderdiği bilinmektedir 457
Priskosrsquoun zor durumda olduğu duumlşuumlnuumllerek ona yardım iccedilin İstanbulrsquodan
goumlnderilen kumandan Komentiolusrsquoun gelmesiyle ortalık karışmıştır Avarlarrsquoın
Trakyarsquoyı ele geccedilirdiği haberi İstanbulrsquoa korku salmış şehrin muhafazası iccedilin
olağanuumlstuuml tedbirler alınmıştır Barış muumlzakereleri iccedilin Avarlarrsquoa elccedililer
goumlnderilmiştir 458
Barışı Bizansrsquoın bozduğunu ifade eden Avar Kağanı elindeki her
esir iccedilin bir nuumlmizma istemiştir Bizans elccedilisinin bunu oumldeyemeyeceklerini soumlylemesi
uumlzerine Kağan yarım nuumlmizmaya duumlşuumlrmuumlştuumlr Doumlrt keration (ufak para) bile
oumldeyemeyecek durumda olduklarını bildirdikleri vakit ise kağan hiddetlenerek
esirlerin oumllduumlruumllmesini emretmiştir Barış şartlarının esas maddelerini elli bin
nuumlmizma vergi karşılığında Avarlarrsquoın Tunarsquoyı geccedilmemeleri oluşturuyordu Anlaşma
sonrası Avarlar kendi yurtlarına doumlnmuumlşlerdir 459
Bizansrsquoın Avarlarrsquoa her yıl goumlnderdiği vergiyi ihmal etmesi uumlzerine 618 yılında
Avarlar Bizans uumlzerine akında bulunmuşlardır Bu doumlnemde imparatorluğun başında
bulunan Heracleios barışmak ve kağanla goumlruumlşmek istediğini bildirmek uumlzere
elccedilisini goumlndermiştir Kağanrsquoın kabul etmesi uumlzerine surların dışına ccedilıkan Bizans
İmparatoru Avarlarrsquoın tuzağına duumlşuumlp yakalanmaktan son anda kurtulmuştur 460
Ertesi yıl Heracleios oumlnceki yıl yaşanan olayı goumlrmezden gelerek tekrar barış
isteğiyle silahtarı Valentinosrsquou Avarlarrsquoa elccedili olarak goumlndermiştir 461
Ccediluumlnkuuml
Perslerrsquoe karşı hareket etmeden oumlnce Avarlarrsquola anlaşma yapması şarttı Kağan barış
şartlarının tespiti iccedilin elccedililerini goumlndermiştir Heracleios verdiği paranın miktarını
artırarak anlaşma sağlamıştır 462
Bizans tarafından vaat edilen iki yuumlz bin
nuumlmizmanın goumlnderilmesine kadar da imparatorun gayr-ı meşru oğlu Joannes ile
457
Ay s91 458
Ay s95 459
Ay 95-96 460
Ay 103 461
Mangaltepe ldquoAvar Tarihininhellip s3 Harry Turtledove The Chronicle of Theophanes
Philadelphia University of Pennsylvania Pres 1982 s13 462
Mangaltepe ae s3 Turtledove ae s13
166
İstanbul emini Bonusrsquoun oğlu ve birkaccedil daha oumlnemli zat rehin goumlnderilmiştir Kağan
da Bizansrsquoa huumlcumda bulunmayacağı soumlzuumlnuuml vermiştir 463
Ancak topraklarını
Kafkaslarrsquoa kadar genişletme uğraşı iccedilindeki Bizansrsquoın İstanbulrsquoda oluşan
boşluğundan istifade ile 626 yılında Avarlar anlaşmayı feshetmişler Avar Slav
Gepid Bulgar kavimlerinden oluşan ordularıyla İstanbulrsquoa doğru harekete
geccedilmişlerdir 626 yılı baharında Heracleios Patrik Athanasios (Akathistos)rsquou
diplomatik yollardan anlaşmak uumlzere Avarlarrsquoa goumlndermiştir 464
Avar hakanı henuumlz
Edirnersquode iken bir mektupla Bizans elccedilisini İstanbulrsquoa geri yollamış ve Avar
ordusunda goumlrduumlklerini ve Avar askericirc guumlcuumlnuuml imparatora anlatmasını soumlylemiştir465
Bizans ise hakana meydan okuyan mesajlar goumlndermiştir Hakan Bizans elccedilisi
Athanasios ile ancak şehrin ve halkının teslim olması durumunda geri ccedilekilecekleri
haberini yollamıştır 466
2 HAZARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Bizansrsquotan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
VII yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinin başlarında Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun
İranrsquoa karşı duumlzenlediği seferde başarısızlığı Orsquonu eski dostları Tuumlrklerrsquoden muumlttefik
aramaya mecbur etmiştir ldquoBizans kaynaklarında ilk defa Hazarlardan
[Hazarlarrsquodan] bahsedilmesi de bu muumlnasebetle olmuştur Heacuterakleiosrsquoun elccedilisi
Andrey ldquoaltın sever basık burunlu halkrdquoın accedil goumlzuumlnuuml doyurmuş ve ldquokuzey hanı
Cebukağan (yabgu-kağan)rdquoın hakanlıkta ikinci adam durumundaki naibini Bizansrsquoa
yardım vermeye ikna etmiştir Anlaşmayı teyit iccedilin Andreyrsquole birlikte cevabi bir elccedili
goumlnderilmişti Bu elccediliye 1000 kişilik bir de askericirc birlik eşlik ediyordu Yoluna
ccedilıkanları ortadan kaldırarak ilerleyen bu suumlvari birliği Derbent uumlzerinden kura
463
Kurat ldquoAvarlarrdquo s103 Ahmet Taşağıl ldquoAvarların Goumlccediluumlnuumln Tuumlrk ve Avrupa Tarihine Etkisirdquo
TDTD VIII TDAV Yay Ağustos 1990 s47 464
Ay s8 465
Ay s10 466
Ay s11
167
nehrine [Kura Nehrirsquone] ulaştı Oradan İberlerrsquoin ve Egrisilerrsquoin toprakları
uumlzerinden (İberya ve Kolkhida yoluyla) Karadenizrsquoe kadar geldi ve deniz yoluyla
imparatorun ikametgacirchına ulaştı Bu sırada Heacuterakleiosrsquoun nerede bulunduğu
bilinmiyor ancak muhtemelen Konstantinopolisrsquode değil Trabzonrsquoda idirdquo 467
Heracleios muumlttefiki Hazarlar ile birlikte giriştiği Albanlar uumlzerindeki
emellerinde başarısız olunca duumlştuumlğuuml bu rezil durumdan kurtulmak iccedilin Kafkas
Dağlarırsquondan gedik accedilıp barbar kavimleri Şah Huumlsrevrsquoe karşı kullanmayı
duumlşuumlnmuumlştuumlr Ayanlarının en zeki ve yeteneklisi Andrersquoyi Hazarlarrsquoa goumlndererek
sayısız servet vaadinde bulunmuştur Cebu Hakan anlaşmayı onaylamak iccedilin Andre
ile birlikte ismi verilmeyen adamlarını goumlndermiştir
Hazar Kağanı Zachariasrsquoın bu davetinden sonra Hazar uumllkesine Arap Yahudi
ve Hristiyan din bilginleri fikir muumlcadelesi yapmak uumlzere gitmişlerdir Bizans
İmparatoru III Michael tarafından misyonerliğe goumlnderilen kişiler Aziz Kril ve Aziz
Methodiusrsquotur
860rsquolı yıllarda ldquohellipHazaryarsquoya Slavyan maarifccedilisi ve Slavyan alfabesinin
mucidi olarak bilinen Konstantinos (Cyrillos) Phylosopus başkanlığında oumlzel heyet
goumlnderilmiştirdquo468
Konstantinosrsquoun bizzat Hazar heyetine katılan kardeşi Methodios
tarafından telif edilen eser esas alınarak yazılmış ldquoPannon Biyoğrafisirdquonde
Konstantinosrsquoun Hazaryarsquoya gidişine Konstantinopolisrsquoe gelen bir Hazar elccedilisinin
sebep olduğu belirtilmektedir Bu elccedililik heyetindekiler Yahudi ve Muumlsluumlmanlarrsquoın
Hazarlarrsquoı kendi dinlerine ccedilekmeye ccedilalıştıklarını ve kendilerine bu din adamlarıyla
tartışabilecek Hristiyan bir misyoner goumlnderilmesini istemişlerdir 469
ldquo30 Ocak 861rsquode Kırımrsquoda St Clementrsquoin kutsal emanetlerinin bulunduğunun ileri
suumlruumllmesinden sonra bir Bizans diplomatik heyeti geleceğin Slav havarisi Constantine (St
467
Artamonov age s194-196 468
Ae s425 469
Ae s426
168
Cyril) başkanlığında Hazar başkenti Atilİtilrsquoe ulaştı Vita Konstantinrsquoe goumlre bu elccedililik heyeti
mahkemesinde dini bir muumlnazara yapacak olan Hazar kağanı470
tarafından teklif edilmiştirdquo
861 yılı yaz mevsiminde başlayan bu dini tartışmada Hazar Kağanı ve birinci
derecede yardımcısı ldquoBekrdquo bir elccedili ve yargıccedillardan oluşan Bizans elccedililik heyetini
kabul etmişlerdir Ccedilok sayıda Hazaryalı da tartışmayı izlemiştir KA Brook Aziz
Methodiusrsquoun Zambrii adında bir Hazaryalı ile dini bir tartışmasından471
bahsetmiştir
ldquoOnuncu yuumlzyıl sonlarında yaşamış olan Ermeni tarihccedili Moses
Kalankatvatsirsquoye goumlre Chat-Hazar Hun başkenti Varachanrsquoda Prens Awchrsquoi
Tarkanrsquoın saray nazırı ve Hazar Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapıyordurdquo472
ldquoSchechter Letterrsquoın isimsiz Hazaryalı yazarının da Constantinopolis
(İstanbul)rsquote yazdığı bu eserinde Constantinopolisrsquote saray muhafızı olarak goumlrev
yapan ccedilok sayıda Hazarrsquoın Bizans tebaası olduğundan bahsetmesi Moses
Kalankatvatsirsquonin soumlylediklerini doğrulamaktadır 473
Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanlarrsquoı ve
Hristiyanlarrsquoı harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin
Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye
ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 474
470
Hazaryarsquo da Yahudilerin iktidarı ele geccedilirmelerinden sonra ldquo kağanrdquo sembolik olarak kalmış asıl
soumlzuuml geccedilen kişi ldquomelikrdquo (kral) unvanı alan Yahudi youmlnetici olmuştur Buradaki ldquokağanrdquo kelimesinden
ldquomelikrdquo anlaşılmalıdır Golden Hazar Ccedilalışmaları s94-95 471
Ae s206-207 472
Ae s219 473
Ae s327 474
Artamonov age s352-353
169
b) Abbasicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
643 yılında Halife Hz Oumlmerrsquoin goumlrevlendirdiği Suraka b Amr
kumandasındaki Arap ordusu Derbend Şehrirsquone doğru ilerlemiştir Suraka
Hazarlarrsquoa eman vermiş Hazar kralı da vergi oumldemeye razı olmuştur Boumlylece boumllge
halkı İslacircm ile tanışmıştır 475
ANKuratrsquoın Al-Kufirsquonin ldquoKitab Al-Futuhrdquo undan verdiği bilgiye goumlre
Tarsquoatur (تعاطر)476
şeklinde adı geccedilen Hazar huumlkuumlmdarının hatun unvanlı kızının
Abbasilerrsquoin Ermenistan ve Azerbaycan valisi Yezid bin Uumlsayd al-Salami ile
evliliğini oumlğrenmekteyiz Halife Carsquofer El-Mansur Yezid b Usaydrsquoa mektup yazarak
Hazarlarrsquola ilişkileri duumlzeltebilmek iccedilin Hazar hakanının kızıyla evlenmesini
istemiştir Harekete geccedilen Yezidrsquoin isteğine Hazar hakanı olumlu cevap vermiştir 477
737 yılında Hazaryarsquoyı ele geccedilirmek iccedilin harekete geccedilen Mervan Hazarlarrsquoı
yanıltmak iccedilin oumlzel bir temsilci goumlndererek onlarla barış yapmak istediğini belirtmiş
ve yapılan askericirc hazırlıkların da Alanlarrsquoa karşı olduğuna inandırmaya ccedilalışmıştır
752-753 yıllarında doumlnemin Ermenistan valisi Yezid b Usayd es-Suumllemicirc
Halife Mansurrsquoun isteğiyle Hazar Hakanı Bagaturrsquoa elccedili goumlndererek kızı Hatun ile
evlenmek istediğini bildirmiştir Boumlylece Araplarrsquoın Kafkas-oumltesi toprakları
Hazarlarrsquodan gelebilecek tehlikeye karşı korunmaya ccedilalışılmıştır Hazar Hakanı da
prensesi coumlmertccedile hazırlanmış ccedileyiziyle goumlndermiştir 478
Hazar prensi Bulanrsquoın Museviliği kabul etmesi Muumlsluumlmanları ve
Hristiyanları harekete geccedilirmiştir Grekler ve Araplar Hazar prensine Museviliğin
475
Huumlseyin Ali Dakukicirc ldquoDoumlrt Halife Devrinde Araplar ve Hazarlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S289 YXXV
İstanbul TKAE Mayıs 1987 s309 476
Buharalı Kuratrsquoın kati olarak ccediloumlzuumlmlenmediğini soumlylediği bu ismin (بعاطر) Bugatur olması
gerektiği fikrindedir Oumlgel ise ldquobagardquo unvanının diğer bir şekli olan Bagatur (Bahadır)rsquoun sonundaki
ldquo-turrdquoun ldquo-dırrdquo olması ihtimalinden soumlz etmiştir Bkz AN Kurat ldquoAbu Muhammed Bin Arsquosam Al-
Kuficircrsquonin Kitab Al-Futukhrsquourdquo DTCF VII2 1949 s255-273 Buharalı ldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-
505 B Oumlgel Tuumlrk Mitolojisi I 4bs Ankara TTK 1971 s342 477
Kurat ldquoAbu Muhammed s255-273 BuharalıldquoHazar Tuumlrklerirsquonin s504-506
170
Hazarlar arasında yayılmasını protesto eden ve onları kendi dinlerine ccedilekmeye
ccedilalışan elccedililer goumlndermişlerdir 479
El- Vasıkrsquoın halifeliği sırasında (842-847) Hazar uumllkesine giden iki Arap
elccedilisinden biri goumlk bilimci Muhammed ibn Musa el-Hvarezmi diğeri ise Tuumlrk dilleri
konusunda uzman olduğu bilinen tercuumlman Sellām idi Aydınlatılması gereken bir
konu iccedilin Hazar kralı Tarxānrsquoa goumlnderilmişlerdir 480
c Sacircsacircnicirclerrsquoden Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Bizans İmparatoru Heracleiosrsquoun tahrikleriyle Hazarlarrsquoın Albanyarsquoyı talan
etmeleri uumlzerine İran Şahı Huumlsrev elccedilisi aracılığıyla Hazarlarrsquoa şu soumlzlerini sarf
etmiştir
ldquoSiz kimin emriyle benim uumllkeme sokuldunuz Yoksa benden kaccedilıp garp
denizlerinin adalarında gizlenip serseri gezenin emriyle mi Eğer sizin altın guumlmuumlş kıymetli
taşlar ipek kumaş ve altınla nakışlanmış ve incilerle suumlslenmiş elbiselere ihtiyacınız varsa o
zaman ben sana onun vadettiğinin iki katını verebilirdim Bundan dolayı sana şoumlyle diyorum
Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun] beyhude [beyhucircde] desiselerine kanarak benim uumlzerime
akınlarda bulunmayın Yok eğer akın yaparsanız sizin istediğiniz gibi olsun Ancak ben size
oumlnceden aldığım tedbirler hakkında şunları soumlylemeliyim Herakliyusrsquoun [Heracleiosrsquoun]
sizinle birlikte bana karşı duumlzenlemek istediği tertiplerden vazgeccedilmesi iccedilin şimdi onun
uumllkesinde olan buumlyuumlk ve muzaffer kumandanım Şehrivarazrsquoı garbın uumlstuumlne goumlnderdiğim iki
kahraman kumandanım olan Şahinrsquoin Kerderiganrsquoı seccedililmiş ve tepeden tırnağa dek
silahlanmış binlikler ve onbinlikler halinde olan askerlerimi geri ccedilağıracağım Şimdi onların
dizginlerini şark tarafına doumlnduumlrerek buumltuumln kuvvetimle sizin uumlstuumlnuumlze huumlcum edeceğim sizi
rahat bırakmayana sizi yeryuumlzuumlnuumln ta oumlbuumlr başına kovana kadar size ne fırsat vereceğim ne
de rahatlık O zaman tedbirlerinizin ne kadar manasız ve facialı olduğunu buumltuumln tafsilatıyla
anlarsınız Oradan getirdiğim bu hadsiz hudutsuz birlikleri nereye goumltuumlrmeli nerede
478
Artamonov age s317 479
Ae s352-353 480
Golden Hazar Ccedilalışmaları s93
171
yetiştirmeli onlara nerede ordugacirch kurmalıyım Bu birliklere hangi uumllke mukavemet
goumlsterebilir Eğer siz buumltuumln dediklerimi yerine getirmeyip uumllkeden ccedilıkmazsanız o zaman
size haber verdiğim gibi hareket edeceğimrdquo
Bu tehdit dolu soumlzler karşısında Hazarlar gelecek yıl yine buralara akında
bulunma kararıyla Derbend Geccedilidi yoluyla uumllkelerine geri doumlnmuumlşlerdir 481
Nitekim aklı buumlyuumlk ganimetlerde kalan Hazarlarrsquoın hakim şehzadesi Cebu
Hakan482
Huumlsrev Şahrsquoın hacirckimiyetinin 38 yılında (628) Alban uumllkesine akında
bulunmuş buumlyuumlk ticaret merkezi Tiflisrsquoi muhasaraya almıştır Akının Guumlrcuuml
topraklarına yayıldığını işiten İmparator Heracleios ise buumltuumln ordularını seferber
ederek muumlttefikiyle birleşmiştir Oumlyle ki karşılıklı huumlkuumlmdar hediyeleri takdim
edilmiştir483
Daha Tiflisrsquoin muhasarasından oumlnce iki buumlyuumlk huumlkuumlmdarın
goumlruumlşmelerinden haberdar olan Huumlsrev Şah şehrin muumldafaasına ordu goumlndererek
yardımda bulunmuştur Boumlylece bu iki muumlttefik emellerine ulaşamamışlardır
Huumlsrev Şah Bizansrsquola birlikte hareket ederek kendisine saldıracağını bir
mektupla bildiren Hazar Şadırsquona ldquoGit ve huumlkuumlmdarına ve bizim kardeşimize de ki
sizin suumllaleniz benim cedlerim ve benim tarafımdan asırlar boyunca daima huumlrmetle
sevimli kardeşin suumllalesi gibi goumlruumlluumlyordu ve biz oğullarımız kızlarımız vasıtasıyla
birbirimize hısım olmuşuz Şimdi azmış Bizans kulumun soumlzlerine ehemmiyet vermen
sana hiccedil yaraşmazrdquo diyerek onları kınadığını belirten bir cevap vermiştir
d Albanlarrsquodan Hazarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Hazar Şadı Kubad lalasını kendisine tacircbi olmaları isteğiyle Albanya
Katolikosu Virorsquoya elccedili olarak yollamıştır Viro İran şahına goumlnderdiği gizli
mektubun cevabı gelene kadar tacircbi olmayı ister gibi elccediliyi oyalamaya ccedilalışmıştır
481
Kalankatlı age s143-144 482
Bilgilerde tutarsızlık olup aynı eserin bir başka yerinde Cebu Hakan Hunlarrsquoın huumlkuumlmdarı olarak
zikredilmiştir Krş Kalankatlı ae s144-145 ile s148-149 483
Ae s147
172
Virorsquonun isteğiyle bu konudaki fikirlerini beyan etmek uumlzere orada toplanan uumllkenin
buumltuumln zadegacircnları vilayet valileri keşişleri ve memurlarından elccedililik heyetine takdim
etmek uumlzere altın guumlmuumlş ve buumltuumln kıymetli eşyalarını getirmelerini istemiştir Kime
ne hediye verileceğini tayin etmek amacıyla elccediliden Hazarlarrsquoın buumltuumln ayanlarının
prenslerinin kabile reislerinin isim ve ruumltbelerini oumlğrenmiştir Hediyeleri boumllmuumlş her
pakete verilecek şahsın adını yazmış ve kendi muumlhruumlyle muumlhuumlrlemiştir Arabalara
yuumlklenen hediyelerle birlikte kendisinin ve kendisine katılmak isteyen ayanların da
gitmesinin kendilerine tabi olmadıkları şuumlphesini uyandırmamak accedilısından uygun
olacağını soumlylemiştir Yani kendi aralarında Hazarlarrsquoa gidecek bir elccedililik heyeti
oluşturmuşlardır 484
Katolikos Viro ve beraberindekiler şadın yanına vardıklarında onu ccediladırda
ayanlarıyla bağdaş kurmuş yemek yerken bulmuşlardır Muumlellifin ldquoBiz onların
ccediladırın iccedilinde bağdaş kurup oturduklarını goumlrduumlkhelliprdquo ifadesi Kalankatlı Mosesrsquoin
de heyette bulunduğunu duumlşuumlnduumlrmektedir Alban heyetini şadın ccediladırında noumlbet
tutan birinci ve ikinci karakol mangalarının yanından geccedilirip hediyeleriyle birlikte
ccediladırın iccediline bıraktıktan sonra oumlnlerine ccedilıkan başka Hazarlar hepsinin yavaş yavaş
yuumlruumlmesini ve uumlccedil defa baş eğip selam vermesini emretmişlerdir İkinci girişin oumlnuumlnde
durdurmuşlar hediyeleri kabul edip sadece Katolikos Virorsquoyu şadın olduğu iccedil ccediladıra
almışlardır Katolikos şadın oumlnuumlnde yeri oumlpmuumlş ve hediyeleri takdim etmiştir
Hediyelerin bir kısmını da şadın yanında bulunan ayanlara pay etmiştir Hediyelerini
Virorsquonun elinden alan şad ccedilok sayıda adamla gelmesine sevinmiş ve katolikosun
kendisiyle yan yana oturtulmasını emretmiştir 485
484
Ae s166 485
Ae s167-168
173
3 KUMANKIPCcedilAKLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Bizansrsquotan KumanKıpccedilaklarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
Kumanlarrsquola Peccedileneklerrsquoin bağlaşıklık kurmalarından endişe duyan Bizans
Kuman beylerini davet etmiştir Bu beyler arasında Togortak Maniak ve ccedilok yaman
savaşccedilılar bulunmaktaydı İmparator onlara bol ikramda bulunmuş dostccedila
davranarak hediyeler ihsan etmiştir Sonra da and iccedilmelerini ancak (kendilerine yine
de guumlvenemediği iccedilin) tutaklar (alıkonulan kişiler) vermelerini istemiştir Kumanlar
kendilerine saldırıya geccedilmek iccedilin uumlccedil guumln verilmesini isteyerek teklifi kabul
etmişlerdir İmparator on guumlnluumlk suumlre ve eğer galip gelirlerse ganimetin tuumlmuumlnuuml
onlara bırakma soumlzuuml vermiştir 486
4 BULGARLARrsquoA GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Abbasicirclerrsquoden Bulgarlarrsquoa Goumlnderilen Elccedililer
922 yılında İdil Bulgarlarırsquona Bağdat halifesinden bir elccedililik heyeti gelmiştir
Bulgarlar Muumlsluumlmanlığı din olarak seccedilmeleri yanında siyasicirc yapılarını da
guumlccedillendirmek amacında idiler Ccediluumlnkuuml Bulgarlar İslacircm uumllkeleriyle ticaricirc ve kuumlltuumlrel
ilişkileri bulunan Harezm ile yakınlaşmak istemelerine rağmen Harezmrsquo in
Hazarlarrsquola da muumlnacircsebetleri olduğunu bildiklerinden Hazarlarrsquoın duumlşmanı olan
Bağdat halifeliğinin desteğini almayı kendi ideolojilerine daha uygun goumlrmuumlşlerdir
487
İbn Fadlan ve heyeti Bulgar huumlkuumlmdarı ile ilk defa karargacirchında
karşılaşmışlardır Huumlkuumlmdar misafirleri iccedilin ccediladırlar kurulmasını emretmiştir
AYakubovskiy ccediladırların قباب (kıbab kubbeler) deriden olduklarına ihtimal
486
Ae s250 487
Artamonov age s478
174
vermiştir 488
İbn Fadlanrsquoın huumlkuumlmdarın ccediladırını bin kişi alacak kadar buumlyuumlk buumlyuumlk
kısmı Ermeni halılarıyla doumlşeli ccediladırın ortasındaki tahtın da altın işlemeli Bizans
kumaşlarıyla oumlrtuumlluuml şeklinde tarif ettiği kaydedilmiştir 489
Doğu Avruparsquonın en buumlyuumlk ticaret merkezi haline gelmiş olan İdil Bulgarları
Tuumlrkistanrsquola sıkı muumlnacircsebetleri hasebiyle IX asrın sonlarında Muumlsluumlman
olmuşlardır X yuumlzyılın ilk ccedileyreğinde (922) Bağdad halifesi tarafından goumlnderilen
İbn Fadlanrsquoın da dahil olduğu heyet onlara ait oumlnemli bilgiler vermişlerdir
İbn Fadlanrsquoın danışman ve kacirctip olarak bulunduğu bu heyet 12 Muharrem
310 (12 Mayıs 912) yılında Hanrsquoın İdil boyundaki karargacirchına ulaşmıştır 490
İbn
Fadlan İdil Bulgarlarırsquona geldiği vakit onlar zaten İslacircmiyetle tanışmış
durumdalardı491
5 PECcedilENEKLERrsquoE GOumlNDERİLEN ELCcedilİLER
a Bizansrsquotan Peccedileneklerrsquoe Goumlnderilen Elccedililer
Roma İmparatoru Constantine VIIrsquoin tahtın varisi Romanusrsquoa tecruumlbelerini
aktardığı eseri ldquoDe Administrando Imperiordquo da Peccedileneklerrsquole barış iccedilinde olmanın
imparatorluğa avantaj sağladığından bahsetmektedir Bunun iccedilin her yıl Peccedileneklerrsquoe
uygun hediyelerle elccedili goumlndermenin ve onlardan Bizansrsquoa gelen rehinler 492
ve
elccedililerin ağırlanmasının oumlnemini dile getirmiştir 493
İmparatorluğun huzur iccedilinde yaşamasının sağlanmasının yanında
Peccedileneklerrsquole dost kalmanın bir avantajı da mektup ve hediyelerle onları kendi
488
Yakubovskiy ldquoIX ve X Asırlarda s289 489
Ay s290 490
Taşağıl ldquoİdil s473 491
Karatay ldquoDoğu Avrupa s44-45 492
Elccedililer can guumlvenlikleri iccedilin yanlarında gittikleri uumllkeden rehinler bulundururlardı Seyahatleri
guumlvenli bir şekilde sona erdikten sonra rehinler serbest bırakılırdı
175
tarafına ccedilekmeyi başarırsa Ruslar ve Tuumlrkler (Macarlar)rsquoin uumllkelerini ele geccedilirme
şansını yakalayabilecektir 494
Bizansrsquotan bir imparatorluk temsilcisi Peccedileneklerrsquoin bir boyu495
ile komşu
olan Kerson496
boumllgesine gideceği zaman ilk oumlnce Peccedilenek uumllkesine haber
goumlndererek onlardan rehineler ve kılavuz talep etmek durumunda idi Kersonrsquoa
ulaştıklarında rehineler şehir muhafızına bırakılır ve direktifleri yerine getirmek
uumlzere kılavuzla birlikte Peccedilenek uumllkesine doğru yola ccedilıkılırdı Ccediluumlnkuuml Peccedileneklerrsquoin
bu hizmetleri karşılığında imparatorun sunacağı hediyeler oumlnemliydi
ldquoNitekim imparatorluk elccedilisi Peccedilenek uumllkesine ulaştığında [Peccedileneklerin] ilk
sordukları soru imparatorun hediyeleri olup daha sonra kendi kabile uumlyeleri ile birlikte
yemek yerken yine eşleri ve acircileleri iccedilin hediyeler olup olmadığını sorarlardı Bir de her kim
elccediliye Kersonrsquodan geri doumlnerken kılavuzluk ederse o da elccediliden kendi zahmeti ve suumlruumllerinin
masrafı iccedilin uumlcret talep ederdirdquo 497
Konstantinersquo in verdiği bilgiye goumlre yine Peccedileneklerin bir diğer kolu olan ve
Dinyeper ile Dinyester Nehirleri arasında yaşadıkları bilinen Charaboirsquoa
Konstantinopolisrsquoten yola ccedilıkan savaş gemileri ile elccedili goumlnderilirdi Kersonrsquoa
gitmeksizin ulaştıkları bu Peccedilenek boyuna elccedili kendisi gemide kalarak oumlnce bir
adamıyla mesajını iletirdi Konstantine elccedilinin bunu beraberinde taşıdığı
493
Porphyrogenitus age s49 Akdere age s10-11 494
Porphyrogenitus ae s5153 Akdere ae s12-13 495
ldquoPeccedileneklerin 8 boya ayrıldığını soumlyleyen Konstantinrsquoe goumlre Kerson şehrinin karşısındaki
topraklarda Dinyeper nehrinden itibaren doğuya Hazaryarsquo ya kadar olan boumllgede Peccedileneklerin
Boulatzopon [Βουλατζοπόν] boyu ikamet etmektedirrdquo Bkz Akdere ae s 13 496
Kerson (Хερσωνος) Kırım yarımadasında Sivastopol yakında MS II yuumlzyılda kurulmuş bir Grek
kolonisi Bizans iccedilin her zaman ccedilok oumlnemli bir ticaret şehri olan Kerson Karadenizrsquoin kuzeyinde
yuumlruumltuumllen ticarette oumlnemli bir rol oynamaktaydı Sasanilerrsquole yapılan muumlcadeleler sonunda doğudan
gelen ticaret yolları bazen kapanmakta boumlylece Bizanslıların ihtiyaccedil duyduğu malların ithalatı
kesilmekteydi Bu yuumlzden Bizans doğu ile olan bağlantısını Kırımdaki Kerson Bosporos ve
Kafkaslarrsquodaki Lazika uumlzerinden sağlamaya ccedilalışmıştır Bkz Akdere ae s11 The Oxford
Dictionary of Byzantium ed A Kazhdan vol I Cambridge Cambridge University Press 1991 s
418 Ayr bkz Norman Davies Avrupa Tarihi Ankara İmge Kitapevi 2006 s126 Georgy
Ostrogorsky Bizans Devlet Tarihi Ankara TTK 1999 s68 497
Porphyrogenitus ae s55 Akdere ae s14
176
imparatorluğun hediyelerini korumak iccedilin yaptığını belirtmiştir Elccedili sonra kendisine
goumlruumlşmeye gelen Peccedileneklerrsquole rehin takası yapardı Anlaşmaya varmanın ardından
Peccedilenekler kendi acircdetlerine goumlre yemin ederler 498
ve elccedili de karşılığında
imparatorluk hediyelerini takdim ederdi Daha sonra imparatorla dost olmak ve onun
bahşettiği hediyelerle rahat vakit geccedilirmek isteyen Peccedilenekler arasından elccedilinin
uygun goumlrduumlğuuml kişilerle elccedililik heyeti geri doumlnerdi Anlaşmanın şartı ise
imparatorluk hangi devlete karşı ccedilağırırsa ccedilağırsın -Ruslar Bulgarlar Tuumlrkler
[Macarlar]- Peccedilenekler Bizansrsquoın yanında olacaktı 499
Peccedileneklerrsquoe yardımda geccedil kalmış olmalarına rağmen ganimetten pay isteyen
Kumanlar ile Peccedileneklerrsquoin arasının accedilılması Bizans iccedilin tam da bir fırsat olmuştur
İmparator altın yaldızlı bir fermanla elccedilisi Synesiosrsquou Peccedileneklerrsquoe goumlndermiştir
Onları uzlaşmaya ikna edebilirse oldukları yerde tutacak ve Kumanlar sınırı aşıp
gelecek olurlarsa onlara karşı Peccedileneklerrsquoi kullanacaktı Nitekim elccedilisi bunu
başarmıştır Peccedileneklerrsquole anlaşmaya vardıklarını oumlğrenen Kumanlar imparatora
Peccedilenekler uumlzerine gidebilmek iccedilin boğazı aşmalarına izin vermesi teklifiyle
gelmişlerdir İmparator teklifi reddetmiş elccedilileri guumlzel bir şekilde ağırlamış ve
armağanları alarak geri doumlnuumln diyerek uğurlamıştır Peccedilenekler bundan cesaret alıp
anlaşmayı bozarak komşu kentleri talana başlamışlardır Boumlylece Bizans ve
Peccedilenekler İpsalarsquoda karşı karşıya gelmeden oumlnce imparator barış teklifi iccedilin elccedililer
goumlndermiştir Yine barış anlaşması yapılmış fakat Peccedilenekler 1090 yılında yine
anlaşmayı bozmuşlardır 500
XII asra tarihlenmiş olan şu olayı Bizans İmparatorluğursquonun daha oumlnceleri
de Peccedilenekler uumlzerinde aynı siyaseti uygulamış olması hasebiyle vermeyi uygun
goumlruumlyoruz Bizans İmparatoru Ioannes Aleksios Komnenos zamanında
Peccedileneklerrsquoin Trakyarsquoyı işgal ederek Makedonyarsquonın buumlyuumlk kısmını tahrip ettikleri
sırada girişilen muumlcadelede kazandığı tecruumlbeyi kendi imparatorluğunun beşinci
yılında (11221123) yine Trakyarsquoyı istila eden Peccedileneklerrsquoe karşı kullanmıştır
498
Yeminin ne şekilde edildiği belirtilmemiş olmakla birlikte Grekccedile [ζάκανα= Zakana] diye
zikredilmiştir 499
Porphyrogenitus age s55 Akdere age s14-15
177
Onlara dil bilen elccedili heyetleri goumlndererek ziyafetler kıymetli ipek giysiler guumlmuumlş
kacircse ve kadehler verip Peccedilenekler iccedilinde soumlzuuml geccedilen adamlardan bir kaccedilını kendi
tarafına ccedilekmeyi başarmıştır 501
500
Kommena age s226-228 501
Khoniates Historia ccedilev Fikret Işıltan Ankara TTK1995 s9
178
UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM
TUumlRK KAVİM VE DEVLETLERİ ARASINDAKİ ELCcedilİLİK
MUumlNAcircSEBETLERİ
ITUumlRK DEVLETLERİNİN TUumlRK KABİLELERLE OLAN ELCcedilİLİK
MUumlNAcircSEBETLERİ
AHun-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri
ldquohellipRomalıların kendisine onun tam muaşeret olarak goumlrduumlğuuml şekilde
davranmamasından rencide olan Akatirlerrsquoin birinci oumlnderleri Κουρίδαχος 1Hunları
davet etmiştirhelliprdquo Attila da hatunu Arıkan ve oğlu Ellakrsquoı onlara youmlnetici olarak
goumlndermiştir 2
B Hunlarrsquoın Kendisine Tacircbi Devletlerle Elccedililik
Muumlnacircsebetleri
412 yılında Hun Devletirsquonin temelini atan Meng-suumln iccedilin Ccedilin tarihccedilileri şoumlyle
demişlerdir ldquoBundan sonra Shan-shan kralı (Tuumlrkistanrsquoın en doğudaki boumllgesi)
Meng-suumlnrsquoe ubudiyete koştu ve (Tuumlrkistanrsquoın) otuz altı devleti ona tacircbi oldular ve
elccedililer ile baccedil yolladılar3rdquo Hunlarrsquola ilgili bu en eski tarihli bilgide tacircbi olan
devletlerin elccedilileriyle vergi goumlndermeleri devletler arasındaki bu geleneğin ccedilok daha
eskilere dayandığının bir delilini oluşturması accedilısından dikkate değerdir
1 Golden Tuumlrk Halkları s70 Akatirler 440 yılı başında Hun ve Roma yanlısı olarak iki kısma
ayrılan zayıf oumlrguumltlenmiş bir konfederasyon idiler 2 Ae s70
3 Esin ldquoGoumlk-Tuumlrklerin s318
179
C Goumlktuumlrk-Avar Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Goumlktuumlrkler guumlccedillendikten sonra Avarlarrsquodan kız almak istemişlerdir
Avarlarrsquoın şefi A-na-kuei buna ccedilok kızmış ve hususi olarak Goumlktuumlrklerrsquoi azarlaması
iccedilin bir elccedilisini goumlndermiştir Bu amaccedilla Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili şoumlyle demiştir ldquo-
Siz bizim demircilik yapan adi koumllelerimizsiniz Boumlyle bir teklif yapmaya nasıl
cesaret edebiliyorsunuzrdquo 4 Bu soumlz uumlzerine asabileşen Bumin Kağan elccediliyi
oumllduumlrtmuumlştuumlr
DGoumlktuumlrk ndashUrsul Vadisi Yerlileri Elccedililik Muumlnacircsebetleri
VII-VIII yuumlzyıla ait Ursul kurganlarından birinde bulunan dip kısmında
Orhon Kitabesi yazısıyla yani Goumlktuumlrk yazısıyla yazılmış ldquoTuumlrk-şadının guumlmuumlş
hediyesirdquo5 ibaresi taşıyan guumlmuumlş kap -eğer bir savaş ganimeti olarak ele
geccedilmemişse- Gumileumlvrsquoun dediği gibi Ursul Vadisi yerlileri ile Tuumlrkler arasındaki
siyasicirc ilişkiye işaret etmektedir
EGoumlktuumlrk ndashTuumlrgiş Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Kitabelerde dokuzuncu ayın yirmi yedisisi olarak kaydedilen 731 yılında
yapılmış olan Kuumllteginrsquoin cenaze toumlrenine Tuumlrgiş temsilcileri de iştirak etmişlerdir
Yazıtlar bu temsilcilerin isimlerini Nişancı Makaraccedil ve Nişancı Oğuz Bilge olarak
zikretmişlerdir 6
4 Oumlgel ldquoDoğu Goumlktuumlrkleri s125-127 ve132-133
5 Gumileumlv Avrasyarsquodan s120 LA Yevtuhova i GB Kiselev Otccedilet o rabotax Sayano-Altayskoy
arxeologiccedileskoy ekspeditsii1935 g 1941 s 113 6 Salman age s62
180
FGoumlktuumlrk ndashKırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri
731 yılında İlteresİlteriş Kağanrsquoın oğlu ve Bilge Kağanrsquoın kardeşi olan prens
Kuumll-tegin Koumll-tiginrsquoin yuğ merasimine katılanlar arasında Kırgız huumlkuumlmdarının
elccedilisi Tarduş- Inanccedilu-ccedilur da vardı 7
GUygur-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri
840 yılında kanlı Kırgız-Uygur savaşlarının ardından Kırgızlarrsquoın ldquoinalrdquo
unvanlı hanı Uygur hakanına tehdit ve uyarı babında bir mektup goumlndermiştir
Mektubunda ldquoSenin guumlnuumln doldu Ccedilok yakında altın ordanı alacağım ve atımı onun
oumlnuumlne bağlayıp tuğumu dikeceğimrdquo 8
H Uygur-Yağma Elccedililik Muumlnacircsebetleri
VBartoldrsquoun Gardizicircrsquonin eseri ldquoZeynrsquoul Ahbarrdquodan yaptığı alıntılarda
Yağma kabilesinin Tuumlrk hakanına elccedili goumlnderdiğinden bahsedilmiştir Tokuz-
guzların bir kolu olan Yağmalar kaccedilıp kendi kabilelerinden uzaklaşmış ve
Karluklarrsquoa gitmişler ama onlarla hiccedilbir zaman geccedilinememişlerdir Tuumlrk hakanı
onların Karluklarrsquola Kimaklar arasındaki topraklara yerleşmelerine izin vermiştir 9
Aralarında iccedil savaş ccedilıkınca bir kısmı Tuumlrk hakanının himayesine sığınmıştır Tuumlrk
hakanına bir elccedili goumlndererek ldquoSize hizmet etmeye geldik eğer izin verirseniz her
tarafa akınlar duumlzenleyeceğizrdquo10
demişler hakan da bu soumlzlerden hoşlanarak onların
isteklerini gerccedilekleştirmelerine muumlsaade etmiştir
7 Bartold Orta Asya s195
8 Ae s245
9 Ae s343
10 Ae
181
ISacoğulları-Ermeni Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Emevicircler doumlneminde fethedilerek merkez Dvin olmak uumlzere bir eyalet haline
getirilmiş olan Ermeniye Ermenilerrsquoin isyanına ve Bizans İmparatorluğursquona
yaklaşmalarına engel olmak amacıyla Tuumlrk valilerin kontroluumlnde olmak koşuluyla
iccedilişlerinde Ermeni asilzadelerinin eline bırakılmıştır Azerbaycanrsquoda huumlkuumlm suumlrmuumlş
bir Tuumlrk Hanedanı olan Sacoğullarırsquondan Muhammed el-Afşinrsquoin Azerbaycan
valiliğine tayin edildiği yıl (890)11 Ermeniye youmlnetimi Aşotrsquoun oğlu Sımbatrsquoın
idacircresine geccedilmiştir Sımbat 892 yılında halifeye elccedili goumlndererek krallığının
tanınmasını istemiştir Halife el-Mursquotemid Azerbaycan valisi Afşinrsquoe kendisinin
adına Sımbatrsquoa taccedil giydirmesini emretmiştir 12
Sımbat halife tarafından krallığının tanınmasının ardından vasalliğini istemek
uumlzere Bizans İmparatoru VI Leonrsquoa elccedililik heyeti goumlndermiştir Goumlruumlnuumlşte ticari
gerccedilekte Muumlsluumlmanlarrsquoa karşı siyasi bir anlaşma imzalamışlardır Bir tehdit unsuru
olarak goumlrduumlğuuml bu yakınlaşma karşısında Azerbaycan valisi ani bir baskın ihtimaline
karşı hazırlıklara girişmiştir Hazırlıklardan haberdar olan Sımbat harekete geccedilmiş
iki ordu Ermeniye ve Azerbaycan sınırında karşılaşmıştır Sımbat huumlcuma geccedilmeden
oumlnce barış teklifinde bulunduğu bir mektup goumlndermiştir Afşinrsquoin teklifi kabul
etmesi uumlzerine her ikisi de atları uumlzerinde birbirlerine yaklaşmış hediyeler vererek
ayrılmışlardır(893) 13
Halife tarafından kral tayin edilmesine rağmen İslacircm devletine vergi oumlduumlyor
olmaktan ve Dvinrsquoin emirlerce kontrol ediliyor olmasından rahatsızlık duyan
Sımbatrsquoın Muhammed el-Afşin ile aralarındaki anlaşmaya rağmen muumlcadeleleri son
bulmamıştır Bu muumlcadeleler esnasında Ermeniyersquonin oumlnemli merkezlerinden olan
Karsrsquoı kuşatan Afşin Sımbatrsquoın karısı gelini ve diğer oumlnemli şahsiyetleri rehin
11
Hakkı Dursun Yıldızldquo Azerbaycanrsquoda Huumlkuumlm Suumlrmuumlş Bir Tuumlrk Hacircnedacircnı Sacircc Oğulları rdquo TED
S9 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1978 s119 12
Ermeni tarihccedilisi Katolikos VI Hohannesrsquoin Afşinrsquoin halife adına taccedil ve hediyeler goumlnderdiği
bilgisini vermesine karşılık modern muumlelliflerden Saint Martinrsquoin kaynak goumlstermeksizin Afşinrsquoin
bizzat Erazgavork (Şirakavan)rsquoa giderek Sımbatrsquoa taccedil giydirdiğini kabul ettiği kaydedilmiştir Yıldız
İslam kaynaklarında ne bu konuda ne de bundan sonraki Afşin ve Ermeniler arasındaki olaylar
hakkında bilgi verilmediğini de eklemiştir Bkz Yıldız ay s119
182
almıştır Sımbatrsquoın kardeşi Sahakrsquoın karısı bir annenin goumlzyaşları ile oğlunu
kurtarabileceğini duumlşuumlnerek altın ve guumlmuumlşten hediyeler ve kalabalık erkacircnı ile
Afşinrsquoin yanına gitmiştir Girişiminin sonucunda başarılı da olmuştur14
JGazneli-Oğuz Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Nikephoros Bryenniosrsquoun Tuumlrklerrsquoin Malazgirt (1071) oumlncesi tarihi hakkında
verdiği bilgide Bizans İmparatoru Basileios doumlneminde yaşamış olan Gazneli
Mahmut Hintliler ve İranlılarrsquola savaşları sırasında işler yolunda gitmeyince Hunlar
diye bahsedilen aslında Oğuzlarrsquoın Hanırsquona kendilerine muumlttefik olmaları iccedilin
kıymetli armağanlarla elccedililerini yollamıştır Oğuzlar teklifi kabul etmişler ve elccedililerle
birlikte başında Tuğrul Beyrsquoin15
bulunduğu uumlccedil bin kişilik uumlcretli asker
goumlndermişlerdir Yolculukları esnasında Araxegraves Irmağı16
uumlzerindeki her iki başında
birer burccedil bulunan bir koumlpruumlden geccedilerek Pers uumllkesine varmışlardır17
K Selccediluklu-Semerkand Hanlığı Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Alp Arslan Semerkand Hanı Şemsursquol-muumllk (Nasr b Ahmed) kendisine
boyun eğmediği iccedilin Maverauumlnnehrrsquoe sefer duumlzenleme hazırlığına girmiş ve bir
yandan da hanrsquoa bir elccedili goumlndermiştir Nizacircmuumlrsquol-muumllk de olan bitenden haberdar
olabilmek iccedilin elccedilinin yanında Danişmend Eşterrsquoi de goumlndermiştir Vazifesini yerine
getiren elccedili Hanrsquoın elccedilisi ile geri doumlnmuumlştuumlr Elccedililer sultanın nezdine geldiklerinde
satranccedil oynamakta olan vezir yendiği rakibinin yuumlzuumlğuumlnuuml almış ve sağ elinin yuumlzuumlk
parmağına takmıştır Bu sırada kendisine gelen Semerkand elccedilisini kabul etmiştir
Elccedilinin konuşması sırasında vezirin parmağında doumlnduumlrduumlğuuml yuumlzuumlk dikkatini
ccedilekmiştir Hanrsquoının yanına vardığında Selccediluklularrsquoın durumları hakkında sorulan
13
Ay s120 14
Ay s122-126 15
Bizans kaynaklarında Tangrolipegravekas diye zikredilmiştir Bkz Bryennios age s 40 16
Sir Derya ya da diğer adıyla Seyhun Irmağırsquodır Bkz Bryennios ae s 40 17
Ae s 39-40
183
soruya memleketin hiccedilbir eksiğinin olmadığının ama vezirinin bir kusuru olduğunu
soumlyleyerek cevap vermiştir Elccedili vezirin hareketinden Rafızi olduğunu ccedilıkarmıştır 18
L Avar-Kutrigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Kutrigurlar VI yuumlzyılın ikinci yarısında Utigurlarrsquoa karşı Avarlarrsquola ittifak
yapmışlardır Mİ Artamonovrsquoun belirttiğine goumlre bu ittifakın sonucunda Avarlar
ldquohellipKuzey Kafkasya steplerinden kıvrılarak daha batıya Kutrigurlarrsquoın kendilerini
davet edip sevinccedille karşıladıkları Karadeniz civarındaki bozkırlara geldilerrdquo 19
Her
ne kadar bahsedilmese de bu davetin bir elccedilisiz karşılamanın da merasimsiz
yapıldığı duumlşuumlnuumllemez
MBulgar-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri
630 yılında Don Kuban ve Dinyeper Nehirleri boyunca uzanan Buumlyuumlk
Bulgaristan Devleti kurulmuştur ldquoEn buumlyuumlk liderleri Bulgar Onoghundur Klanına
mensup Batı Tuumlrklerirsquonin Dulo Klanından gelen Kubrat Hanrsquodı 20rdquo Buumlyuumlk
Bulgaristan Devleti Kubratrsquoın huumlkuumlmdarlığı suumlresince Harezm ve Sogdiana ile ticaricirc
ve diplomatik muumlnacircsebetlerde bulunmuştur
NBaşkurt-Abbasicirc Elccedililik Muumlnacircsebetleri
922 yılında Arap elccedilisi Ahmet İbn Fadlan elccedililik heyeti İdil Bulgarlarırsquonı
ziyaret ettiği sırada Başkurtlarrsquoın yaşadıkları yerlere de uğramış onlarla da
tanışmıştır Eserinde Başkurtlarrsquoın inanccedilları ile ilgili bilgi vermiştir 21
18
Taneri ldquoBuumlyuumlk Selccediluklu s157-159 19
Artamonov age s148 20
Brook age s42 21
Guumllnur Huseyinova ldquoBaşkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifirdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar
İstanbul Oumltuumlken Yay 2008 s198-199 Saadettin Goumlmeccedil ldquoBaşkurtların Tarihi Başkurt Destanları
184
II YABANCI DEVLETLERİN TUumlRK KABİLELERİ İLE OLAN
ELCcedilİLİK MUumlNAcircSEBETLERİ
A Ccedilin-Hoten Prensliği Elccedililik Muumlnacircsebetleri
345 yılında Chrsquoin hanedanı III yuumlzyılda uumlzerlerindeki huumlkuumlmranlığını
kaybettiği prenslikleri geri almak uumlzere harekete geccedilmiş ve seddin dışında kalan
Kao-chrsquoang-Kuumln22
adıyla anılan Edzin-goumll Nehrirsquonin aşağı akımlarıyla Turfan
Ccedilukurursquonu geri almayı başarmıştır Bundan oumlnce boumllgedeki bazı prenslikler
birleşerek Su-le (Kaşgar) Prensliğirsquone dahil olmuşlardır ldquoHoten ise guumlccedillenerek Ccedilinrsquoe
sırtını dayamaya devam eden tek devlet olarak kaldı Ancak bu bağımlılık politik
değil sadece Hotenrsquo den Ccedilinrsquoe duumlzenli olarak goumlnderilen elccedililerin temsil ettiği
kuumlltuumlrel bir yakınlaşma idirdquo 23
Bunun nedenini ipek uumlretiminin V yuumlzyılda
Soğdianarsquoya ulaşmadan oumlnce Hotenrsquo de yapılıyor olmasına bağlayabiliriz 24
BCcedilin-Sirtarduş Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Ccedilinliler politikaları gereği kabile temsilcilerini de bir devlet temsilcisi gibi
ağırlamayı ihmal etmemişlerdir Doğu Goumlktuumlrk Devletirsquonin yıkılışından kısa bir suumlre
oumlnce 627rsquode Sirtarduşlar isyan edince Doğu Goumlktuumlrklerinin son kağanı Hie-li Kağan
bu isyanı bastırma goumlrevini Tou-lirsquoye vermiştir 628 yılının Aralık ayında25
Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı kuzey kavimlerinin ccediloğu isyan ederek Hsieh-yen-trsquoo (Sir
Tarduş)rsquoların himayesine girmişlerdir Bu zayıf durumu sezen Ccedilin İmparatorluğu
Sirtarduşlarrsquoa yaklaşmış ve bu Tuumlrk kabilesinin temsilcileri Ccedilinrsquode ccedilok iyi kabul
ve Bunların Uumlzerine Kısa Bir Değerlendirmerdquo Tarihten Buguumlne Başkurtlar İstanbul Oumltuumlken Yay
2008 s210 22
Gumileumlv Avrasyarsquodan s201 Biccedilurin N Ya (Yakinf) Sobraniye II249 III19 23
Ae s201 24
Detaylı bilgi iccedilin bkz ae s202 25
Bu olay TCTCrsquodan bu tarihle verilmekle birlikte TFYKrsquodan 629 yılının Ağustos ayı olayı olarak
verilmiştir Karş Chang age s55 ile s56
185
goumlrmuumlşlerdir26
Hsieh-yen-trsquoo Kağanı İ-shih-porsquonun torunu İ-nan Kağan olarak
seccedililince Ccedilin İmparatoru Trsquoai-tsung da Yu-chi chiang-chuumln (her yerde taarruza
geccedilen orduya kumanda eden general) unvanlı Chrsquoiao Shih-wangrsquoı gizlice İ-nanrsquoa
goumlndermiştir Elccedili İ-nanrsquoa Checircn-chu pi-chrsquoieh Kagan (Ccedilencu Bilge Kagan)[Şanyuuml
Bilge Kağan] unvanı ve bu unvanı sembolize eden renkli tuumlylerden yapılmış bir
bayrak ve bir davul vermiştir Bu durumdan memnuniyet duyan İ-nan da Ccedilinrsquoe
hediyelerini sunmak uumlzere elccedili olarak kendi kardeşi Trsquoung Teginrsquoi goumlndermiştir
İmparator İ-nanrsquoa bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek şu soumlzleri soumlylemiştir ldquoSiz
memleketinizde buumlyuumlk succedillu olanları bu kılıccedilla kuumlccediluumlk succedillu olanları ise bu kırbaccedilla
cezalandırabilirsinizrdquo 27
BOumlgelrsquoin ldquoSui-shurdquodan28
Toumlles boylarından Sir Tarduşlarrsquola29
Ccedilin
imparatorluğu arasındaki elccedililik muumlnasebetleri hakkında verdiği bilgi şoumlyledir ldquo Ta-
yeh saltanat devresinin uumlccediluumlncuuml senesinde (MS608) Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek memleket
uumlruumlnlerinden haraccedillar verdiler Bundan itibaren haracı hiccedil kesmedilerrdquo 30
628 yılında Yabgunun oumlluumlmuuml ile Batı Goumlktuumlrklerirsquonde ortaya ccedilıkan karışıklık
esnasında Tarduşlarrsquodan İnan kendi boyundan yetmiş binden fazla ccediladır ile Ccedilin
hacirckimiyetine girmiştir Goumlktuumlrklerrsquoe taarruz ettiği sırada Goumlktuumlrklerrsquoe bağlı diğer
boylar da isyan etmiş İnanrsquoın geri doumlnmesini ve istemişlerdir Fakat buna cesaret
edemeyen İnan İmparator Trsquoai-tsungrsquoun ldquoSeyyar Taarruz Generalirdquo Chiao Shih-
wang aracılığıyla goumlnderdiği fermanını huumlrmetle kabul ederek Checircn-chu31
Pi-chia
26
Salman age s 5 27
Chang age s5556 28
Sui Suumllalesi devri vakayinamesidir 29
Hui-horsquolar (Uygurlar)rsquoın ataları Hsiung-nursquoların neslinden olup sonraki Weirsquoler doumlneminde Toumlles
oymağı olarak isimlendirilmişlerdir Bkz Oumlgel ldquoUygur Devletinin s331 Toumllesler belirli bir Uygur
oymağını temsil etmezler Goumlktuumlrklerrsquoe tacircbi muumlşterek reisleri olmayan konar-goumlccediler boydan oluşurlar
Bunların iccediline Sir Tarduşlar da dahildir 605 yılında Batı Goumlktuumlrk Kağanı Chrsquou-lorsquonun buumltuumln Toumlles
boylarını ağır vergiye bağlaması ve bundan dolayı Sir Tarduşlarrsquoın bir harekette bulunacaklarından
şuumlphe duyarak onların reislerinden birkaccedil yuumlz kişiyi idam ettirmesi uumlzerine Tarduşlar isyan
ccedilıkarmışlardır İccedillerinden Mo-ho (Baga) Kagan olarak iktidara getirmişler ve bir devlet olarak boy
goumlstermeye başladıkları doumlnemde Ccedilinrsquoe elccedili goumlndermişlerdir 30
Oumlgel agm s333 Sui-shu Toumlles bahsi 84 2538 c 31
Budist menşeili bir Ccedilin tabiridir Bkz Oumlgel ay s337 dp17
186
(Bilge) Kagan olmuştur Kendisine hediye olarak tuğ ve davul verilmiştir İnan da
memleketinin mahsullerinden sunmuştur 32
629 yılında İnan Toumlleslerrsquoin idaresini kuumlccediluumlk kardeşine bırakarak Ccedilin sarayını
ziyaret ettiğinde imparator bir kılıccedil ve kırbaccedil hediye ederek ldquooymaklarınızda buumlyuumlk
kusur işleyenleri bu kırbaccedilla kırbaccedillayınızrdquodemiştir 33
CCcedilin-Yuumleh Chrsquoi Elccedililik Muumlnacircsebetleri
İmparator Wu başa geccediltikten sonra Hunlarrsquoa karşı kendisini destekleyecek bir
muumlttefik bulmak amacıyla Batı boumllgelerinin (Tuumlrkistanrsquoın) krallıklarına giden ilk Ccedilin
elccedili ve seyyahı Chang Chienrsquoi Yuumleh Chrsquoilere goumlndermiştir (MOuml 140) Boumlylece Ccedilin
batı politikasını ilk kez uygulamaya koymuştur Chang Chienrsquoin bu diplomatik
goumlrevi başarısız olmuş fakat sunduğu raporundaki bilgiler Ccedilinrsquoin batıya accedilılmasını
hızlandırmıştır34
Ccedilinlilerrsquoin Tuumlrkistan halklarıyla ilişkileri MS II yuumlzyılın
ortalarına yani onlar tarihten ccedilekilinceye kadar tam uumlccedil yuumlzyıl boyunca kesintisiz
devam etmiştir35
Ccedilinliler MOuml II yuumlzyılda Hunlarrsquoa karşı muumlttefik aramak amacıyla
batı uumllkelerine elccedili goumlnderdiklerinde Yedisursquonun varlığını oumlğrenebilmişlerdir
DCcedilin-Wu sunUsun Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Chang Chienrsquoin ikinci elccedililiği Wu SunlarrsquoaUsunlarrsquoa olmuştur Nan-shan
Dağları ile Bulunggir Nehri arasında goumlccedilebe halde yaşayan Usunlar36
Hunlar
tarafından itaat altına alınmışlardır Chien yanında goumltuumlrduumlğuuml on binlerce baş sığır
32
Ay s336-337 33
Oumlgel agm s337 34
Ayşe Onat ldquoCcedilin-Tuumlrkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı Bilgilerrdquo Belleten LIV
S211Ankara TTK Aralık1990 s914-915 Bekin agm s3 35
Bartold Orta Asya s 47 36
Usun adı Kırgızlarla ilişkilendirilmektedir Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold ae s 92 ve 239
187
koyun altın ve ipekli eşyalar 37
yanında hanedandan bir prensesle evliliği
oumlnermiştir Karşılığında (MOuml 105) civarında Hunlarrsquoa saldırıya geccedilerek onların
nuumlfuz ve guumlccedillerini kırmalarını istemiştir Ancak devletin iccedilindeki bazı iccedil
meselelerden oumltuumlruuml Wu Sun kralı bu yakınlaşma teklifini geri ccedilevirmiştir38
Fakat
Chien ile birlikte Ccedilinrsquoe giden Usun elccedilisinin doumlnuumlşuumlnde Ccedilinrsquoin ihtişamı ve guumlcuuml
hakkında huumlkuumlmdarına verdiği bilgi Ccedilinrsquoin Usunlar nezdindeki itibarını
yuumlkseltmiştir Ayrıca Chang Chrsquoienrsquoden sonraki Ccedilin elccedilileri Batı Boumllgesirsquone Doğu
Tuumlrkistan ve Fergana uumlzerinden gitmeye başladığından Usunlar coumlmert hediyelerle
goumlnderilen elccedililerden mahrum kalmışlardır Kun-mo unvanlı Usun huumlkuumlmdarı Lei-
chrsquoe-yao-mi Ccedilinrsquoe anlaşma hediyesi olarak bin atla yeni bir elccedili goumlndermiştir
Kendisine de Ccedilinli bir prenses talep etmiştir Arzusu yerine getirilmiş fakat bir suumlre
sonra yaşlı Usun huumlkuumlmdarı prensesten oumlluumlmuumlnden sonra bozkır acircdetlerine goumlre
halefi olan torunu ile evlenmesini istemiştir Zaten bozkır hayatına alışamayan
prenses bunu kabul etmek istemese de Ccedilin youmlnetiminin gelenekler ne ise ona uyması
youmlnuumlndeki talimatı uumlzerine boyun eğmek zorunda kalmış ve Wung-chuuml-mi ile
evlenmiştir Fakat MOuml60rsquota o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir
Bu eşi ile anlaşamayan Ccedilinli prenses bir Ccedilin elccedilisi Ccediligu şehrine geldiğinde bu
heyetle anlaşarak huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten
yaralanarak kurtulmuş bunu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla
Ccediligursquoyu kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele
geri ccedilağırıp infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin bir
tabip goumlndermiştir39
Bu olay elccedililerin yetki ve sınırlarını izah edebilmek adına
oumlnemli bir numunedir
Bu arada Chang Chien ccedilevredeki kuumlccediluumlk devletlere elccedili olarak goumlnderdiği
yardımcıları ile Fergana Sogdiana Baktria Pers Hindistan Hotan gibi devletlerle
iletişimi sağlamıştır 40
37
Onat agm s917 38
Ay s916 dp 10 F Hith ldquoThe story of the Chang Kien Chinarsquos Pioneer in Western Asiardquo
Journal of the American Oriental Society vol37 1917 s101-102 39
Bartold Orta Asya s 87-90 40
Onat agm s916 dp11
188
IV yuumlzyılın sonlarından VI yuumlzyılın ortalarına kadar Orta Asyarsquonın lideri
durumunda olan Tungus halkından olduğu soumlylenen Ju-Janlar saldırılarıyla Usunları
Yedisursquodan Tanrı Dağlarırsquona goumlccedil etmek zorunda bırakmışlardır Bu doumlnemde (425
yılı) aralarında Usun huumlkuumlmdarının da bulunduğu bazı batı ucu huumlkuumlmdarları o
sıralar Siyenpi hanedanı Yuan Wei veya Pei Weirsquoin huumlkuumlm suumlrduumlğuuml Kuzey Ccedilinrsquoe
elccedililer goumlndermişlerdir Boumlylece II yuumlzyılın ortalarından V yuumlzyıla kadar Ccedilin
kaynaklarında kesintiye uğrayan batı ucuyla ilişkiler yeniden canlanmıştır 436
yılında da Ccedilinrsquoden Usunlarrsquoa bir elccedili gelmiş bundan sonra Usunlar her yıl bazı
hediyelerle birlikte Ccedilinrsquoe elccedililer goumlndermişlerdir Bu tarihten sonra kaynaklarda
bağımsız bir halk olarak rastlanmayan Usun adının tart Kırgız-Kazak ordasının
adında ldquoUumlysuumlnrdquo olarak muhafaza edildiği kaydedilmiştir 41
Goumlktuumlrkler zamanında (726) Ccedilinrsquoe giden bir Arslan isimli Buhara elccedilisinden
bahsedilmektedir Tuumlrklerrsquoin Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikleri bu doumlnemde Buhararsquoda
yaşayan yerli halk arasında Arslan adının goumlruumllmemesi sebebiyle bu elccedilinin oraya
daha oumlnce tayin edilmiş olan bir Tuumlrk prensi olmasına ihtimal verilir 42
ECcedilin-Fergana Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Chang-chrsquoienrsquoden Fergana atları hakkında bilgi alan Ccedilin İmparatoru altından
yapılmış bir at heykeli goumlndererek Ferganarsquonın ldquokan terleyen atlarrdquo diye tasvir
edilen cins atlarından istemiştir Fergana huumlkuumlmdarı bunu reddettiği gibi elccediliyi de
oumllduumlrtmuumlştuumlr43
Bunun uumlzerine savaş accedilan Ccedilin İmparatoru Fergana huumlkuumlmdarını
oumllduumlrtmuumlş ve Han hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurabilecek bir asilzadeyi tahta
ccedilıkarmıştır44 Ccedilin ordusu geri ccedilekilirken binlerce atı yanlarında goumltuumlrmuumlşlerdir
Fergana Ccedilinrsquoin eline geccediltikten sonra imparator buranın batısındaki uumllkelere 10rsquodan
41
Detaylı bilgi iccedilin bkz Bartold age s92 42Tuumlrkler Batı Tuumlrkistanrsquoı ele geccedilirdikten sonra şehirlilere serbestlik tanımışlar Buhara ve
Semerkandrsquodaki yerli prenslere dokunmamışlardır Bkz Oumlgel Duumlnden Buguumlne s150 43
Han suumllalesi elccedilisinin Fergana huumlkuumlmdarını azarladığı iccedilin oumllduumlruumllduumlğuuml belirtilmiştir BkzLi age
s58144-148 44
Ae s20 HS Batı Uumllkeleri s 3895
189
fazla elccedililik heyeti goumlndermiştir 45 Ccedilinrsquoin Ferganarsquoya saldırmasından korkan diğer
batı uumllkeleri elccedililerini goumlndererek hediyeler sunmuşlardır 46
FCcedilin- Uygur Karluk Basmıl Boyları Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Kuumlccediluumlk yaşta tahta geccedilen Bilge Kutlug Kağanrsquoın annesi ve Tonyukukrsquoun kızı
olan Po-fu Hatun Sağ ve Sol Şadları olan amcalarının guumlccedillenip oğlunun tahtını ele
geccedilirmelerinden korktuğu iccedilin onları ortadan kaldırmaya ccedilalışınca taht
muumlcadelesiyaşanmıştır Bu durumu fırsat bilen Ccedilin İmparatoru Sun Lao-nu adlı
elccedilisini Goumlktuumlrklerrsquoden ayrılıp kendisine bağlanmaları teklifiyle Uygur Karluk ve
Basmıl gibi Tuumlrk boylarına goumlndermiştir Ayaklanan bu boylar aralarında anlaşarak
Basmıl reisi Chie-tie-i-shihrsquoi tahta ccedilıkarmışlar Uygurlar ve Karluklar da Sağ ve Sol
yabguluklarını paylaşmışlardır Sonra da bu uumlccedil boyun reisi birlikte Ccedilinrsquoe elccedili
goumlndermişlerdir 47
Bir suumlre sonra (744)48
araları accedilılan bu Tuumlrk boylarından Karluklar ve
Uygurlarrsquoın Basmıl reisini oumllduumlrmelerinin ardından Uygur reisi Ku-li Pei-lo kendini
Kutlug Bilge Kuumll Kagan ilan etmiştir Ccedilinrsquoe elccedili goumlndererek Uygur Devletirsquonin
kurulduğundan haberdar etmiştir 49
GCcedilin- Hoccedilo Devleti Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Ccedilinli rahip Huumlen-Ccedilangrsquoın seyahati sırasında uğradığı Hoccedilo (Kara-Hoca) ve
Kumul şehirleri Uygurlarrsquola meskucircndu Hoccedilo huumlkuumlmdarı hatunu ve maiyeti rahibi
uyumadan beklemişler kendisini iki katlı bir evin uumlst katında hadımağaları
bekccedililiğinde dinlenmeye bırakmışlardır Huumlkuumlmdar ve hatunu guumlnduumlz gelerek evin
45
Ae s20 ve 151 SCTa-yuumlan s3179 46
Ae s42 47
Taşağıl ldquoGoumlk-Tuumlrklerin Sonu s26-27 ve 40 48
Ay s35 (Belgeler HTS 215Bs6055)
190
alt katında rahibin uyanmasını beklemişler ve sonra da sarayın konferans salonuna
almışlardır Rahibin dini konudaki konferansı merasimle dinlenmiştir Tahtında
oturan huumlkuumlmdarın sağında hatunu ve diğer eşraf da kendilerine ayrılan yerlerde
hazır bulunmuşlardır50
Buradaki saraylarda misafir edildikten sonra yoluna devam
ederken Hoccedilo huumlkuumlmdarı ona yuumlz okka altın guumlmuumlş para beş yuumlz parccedila atlas ve ipek
yanında metbucircsu olan Batı Goumlktuumlrk huumlkuumlmdarı Tung Yabgursquoya verilmek uumlzere otuz
sekiz at ve yirmi doumlrt hademe ile birlikte Hun-sia ismindeki yuumlksek ruumltbeli
memurlarından ibaret buumlyuumlk bir maiyet ve yine hakandan rahibe huumlrmet
goumlsterilmesini rica eden mektup verilmiştir Ayrıca rahibin Hindistanrsquoa geccedileceği
yerlerdeki yirmi doumlrt Tuumlrk uumllkesi huumlkuumlmdarına oumlzellikle de Tung Yabgursquonun oğlu
olan Toharistan Yabgusu Tarduş Şadrsquoa51
verilmek uumlzere de geniş ve uzun ipek
kumaşlar uumlzerine yazılmış mektuplar verilmiştir Rahip buralarda huumlkuumlmete ait posta
atlarıyla goumltuumlruumllmuumlştuumlr 52
Burada bir tacircbinin metbucircsu olan uumllke huumlkuumlmdarına ve
diğer Tuumlrk soylu huumlkuumlmdarlara rahibin refakatinde goumlnderdiği elccedililik heyeti
aracılığıyla bir nevi itimatnacircme sunduğu goumlruumllmektedir Tuumlrk Devletlerirsquonde tacircbi-
metbucirc iletişiminde de elccedililerin goumlrevlendirilmesi soumlz konusu idi Ayrıca elccedililerin
posta teşkilacirctının imkacircnlarından faydalanabildikleri anlaşılmaktadır Belirli
mesafelerle oluşturulan posta noktalarında at değiştiriyor ve diğer ihtiyaccedillarını
karşılayabiliyorlardı
HBizans-Akatir Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Hunlarrsquola baş edemeyeceğini bilen Bizans İmparatorluğu tabiri caizse kaleyi
iccedilten yıkma politikasına youmlnelmiştir Hunlarrsquoa bağlı kabilelerden biri olan
Akatirlerrsquoi53
kendisine muhatap seccedilip elccedilisini goumlz boyayıcı hediyelerle donanımlı
49
Ay s29 50
Togan ldquoPeygamberin s25-27 51
Tarduş Şad Hoccedilo huumlkuumlmdarının kardeşi ile evlenmiş fakat prenses kısa bir suumlre sonra oumllmuumlştuumlr
Kardeşinin oumlluumlmuumlnden habersiz olan Hoccedilo huumlkuumlmdarı on ada bir mektup goumlndermiştir Bkz ay
s44 52
Ay s23-24 ve 27 53
Doğu Avruparsquoya yerleşen ve kabileler konfederasyonu (birccedilok kabile ve boy şefine sahip) duumlzeni ile
Hun kabileleri iccedilinde en dikkat ccedilekenidir Bkz Artamonov age s78
191
olarak onlara goumlndermiştir Ancak elccedilinin beceriksizliği nedeniyle planı suya
duumlşmuumlştuumlr
ldquohellip Hunlara [Hunlarrsquoa] karşı Akatirlerrsquoin Bizans yanında yer almalarını sağlamak
isteyen İmparator II Theodosius (408-450) onlara bir elccedili goumlndermiş fakat elccedili Akatir
şefleri arasındaki hiyerarşiyi bilmediğinden hediyeleri mevcut duumlzene goumlre dağıtmamıştı
Reislerin en buumlyuumlğuuml olan Kuridah hediye dağıtımı sırasında ikinci kişi durumuna
duumlşuumlruumlluumlnce oumlfkelenerek hazırlanan ihaneti Attilarsquoya ihbar etti Attila aldığı bu ihbar
uumlzerine oumlylesine endişeye kapıldı ki hemen Bizans sınırlarında bekleyen buumlyuumlk ordusunu
Akatirler uumlzerine sevketti İhanet eden Akatir reislerinden bazıları katledilmiş diğerleri ise
itaat arzetmek zorunda bırakılmışlardı Her ne kadar Kuridah hayatta kalmayı başarmış ve
kabilelerinin başında kalmışsa da Attila 448rsquode Akatirlerrsquoin ve diğer Karadeniz civarı
kabilelerinin başına buumlyuumlk oğlu Ellakrsquoı getirdirdquo 54
IBizans-Saragur Ugor ve Onogur Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Asyarsquodaki yurtlarından Sabirler tarafından suumlruumllen Oğur Onoğur ve Sarı
Oğur kabileleri 463 yılında Bizansrsquoa elccedili goumlndermişlerdir55
ldquo463rsquode Saragur Urog ve Onnogurlarrsquodan 56
Romeilere [Bizansrsquoa] gelen elccedili daha
oumlnce Sabırlar (Savirler) 57
tarafından kovuldukları ndashki Sabırlar da Okyanus sahillerinde
oturan bir halktan kaccedilarak gelen Avarlar tarafından kovulacaklardı- vatanlarını
terkettiklerini Akassirler (Akatirler)rsquoi yendiklerini ve onların yerine imparatorluğun
muumlttefiki olmak istediklerini bildirdirdquo58
54
Ae s78 55
Karatay ldquoDoğu Avrupa s20 Golden Tuumlrk Halkları s74 56
Saragur Urog ve Onnogurlar eski Bulgarların ataları olan Ugorlardır Bkz Gumileumlv Hazar
Ccedilevresinde s187 57
Sabırlar ya da Savirler Sibirya taygaları kenarında yaşayan Samoyed grubuna ait bir halktır Bkz
Gumileumlv age s187 58
Ae
192
463 yılında Romalılarrsquoa Saragur Ugor ve Onogurlarrsquodan bir elccedili gelerek vaktiyle
Savirler tarafından suumlruumllduumlkleri uumllkelerini terkettiklerini bildirdi Bu sonuncular da vaktiyle
Okyanus sahillerinde yaşayan bir halktan kaccedilan Avarlar tarafından itilmişlerdi Aynı elccedili
Saragurlarrsquoınhellipimparatorluğun dostacircne ilişkiler kurduğu Akatirlerrsquoi itaat altına aldığını da
accedilıklayarak onların şimdi de Akatirlerle birlikte imparatorun muumlttefiki olmak istediklerini
belirtti Elccedililik heyetinde bulunanlar değerli hediyelerle taltif edilerek uumllkelerine geri
goumlnderildilerrdquo 59
JBizans-Utigur Elccedililik Muumlnacircsebetleri
ldquoİstanbulrsquodaki Bizans imparatoruna elccedili goumlnderen guruplar [gruplar] Trsquoieh-
lecircrsquolerin batı kolu oldukları tahmin edilen Şarağur Oğur ve Onoğur boyları veya boy
birlikleri idihelliprdquo Bu durum P Goldenrsquoın ldquoTuumlrk Halkları Tarihine Girişrdquo inde şoumlyle
izah edilmiştir
ldquoΣαράγονροι rsquoΩγούροι (metinde Οΰρωγοι) ve Ονόγονροι temsilcileri kendilerini
yeni bir siyasi ccedilevreye youmlneltme isteğiyle Bizansrsquoa geldiler Bunlar kendilerinin
yurtlarından (Avarlar) tarafından suumlruumllen (Sabirler) tarafından oturdukları yerden atıldıklarını
accedilıklamışlardır Avarlar Okyanus kıyılarından gelen halklar tarafından goumlccedile zorlanmıştı
Onlar ise denizdeki sisler ve insan yiyen Anka kuşlarından kaccedilmışlardıhelliprdquo 60
550rsquoli yılların sonlarında Bizans İmparatoru Justinianos Karadeniz
boylarında yaşayan Bulgarlarrsquoın kolu Kuturgurlar (Tokuzoğuzlar) rsquoın Trakyarsquoya
saldırmalarından korkarak Kubanrsquoda yaşayan onların akrabaları Uturgurlarrsquoı
kışkırtmak maksadıyla kıymetli hediyelerle elccedili goumlndermiştir Oumlyle ki bu iki akraba
kabileyi neredeyse birbirlerini yok etmenin eşiğine getirmiştir61
Justinianos Sandilkhrsquoe goumlnderdiği elccedilileri aracılığıyla Kutrigurlarrsquoı ortadan
kaldırırsa imparatorluğun Zaberganrsquoa oumldediği yıllık vergiyi kendisine verme
59
Artamonov age s86 60
Golden Tuumlrk Halkları s74 61
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s52-53
193
vaadinde bulunmuştur Sandilkh Roma ile iyi ilişkilerini bozmak istemese de
akrabalarını tamamen ortadan kaldırmalarının uygunsuz olduğunu ancak onları
atlarını ellerinden alarak cezalandıracaklarını boumlylece binekleri olmadığı iccedilin Roma
topraklarını talan edemeyeceklerini belirtmiştir 62 Boumlylece İmparator Justinianos
Ut(r)igurlarrsquoı akrabaları Kutrigurlarrsquoa karşı saldırmaya ikna etmiştir
Bizans 551 yılında diplomatik girişim ve ruumlşvet ile Gotlar vasıtasıyla iyi
ilişkiler tesis ettiği Sandilkh 63
youmlnetimindeki komşusu Utigurlarrsquoı kendisi iccedilin
tehlike arz eden o sıralar Hunlar ve Bolgarlar adıyla bilinen Karadeniz Hunlarırsquonın
lideri durumundaki Zabergan 64
youmlnetimindeki Kutrigurlarrsquoa karşı kışkırtmıştır
Suumlrekli Bizans şehirlerini yağmalayan Kutrigurlarrsquoın ele geccedilirdikleri ganimetleri
Utigurlarrsquola paylaşmak niyetinde olmadıkları fikrine hediye adı altındaki haraccedil ve
vaatlerle takviyede bulunmuştur 65
Sonunda Bizans amacına ulaşmış Utigurlar
Kutrigurlarrsquoı kılıccediltan geccedilirmişlerdir Kurtulabilen ccedilok azı ise imparatorluk sınırlarını
diğer barbarların saldırılarına karşı korumak şartıyla Trakyarsquoya yerleşmişlerdir
Utigurlarrsquoın kurnaz askericirc işlerde huumlnerli guumlcuuml ve cesaretiyle uumlnluuml kumandanı
Sandilh Kutrigurlarrsquoa Trakyarsquoda toprak verildiği haberini alınca ccedilok oumlfkelenmiştir
Utigurlar okuma yazma bilmedikleri iccedilin Sandilh Bizansrsquoa soumlzluuml bir mesaj
goumlndermiştir 66 Mesajı getiren elccedilinin imparatora sitemi şu soumlzlerle ifade edilmiştir
ldquoBizler ccediloumlluumlmsuuml uumllkemizde ccedilok koumltuuml şartlar altında ve sefalet iccedilinde yaşıyoruz -dedi
elccedililik heyetindekiler- Ama bu Kutrigurlarrsquoa ekmek yeme imkanı sağlanıyor ccedilatlayıncaya
kadar şarap iccedilme ve her tuumlr baharatı tatma imkanları var Tabi ki banyolarda yıkanabiliyorlar
Bu melrsquounlar altın ziynetler takıyorlar Rengacircrenk ve altınla suumlsluuml narin elbiseleri de var
Daha kısa suumlre oumlncesine kadar binlerce Romalıyı esir ve koumlle ederek uumllkelerine goumltuumlrenler bu
Kutrigurlarrsquodıhelliprdquo 67
62
Mangaltepe age s39 63
Ae s38 64
Ae 65
Karatay ldquoDoğu Avrupa s25 Geacuteza Feheacuter Bulgar Tuumlrkleri Tarihi Ankara 1984 s29 Istvan
Zimonyi ldquoBulgarlar ve Oğurlarrdquo Tuumlrkler Ed Hasan Celacircl Guumlzel- Kemal Ccediliccedilek-Salim Koca II
Ankara Yeni Tuumlrkiye Yay 2002 s609-610 66
Artamonov age s129 Prikopius Voyna s gtami s 436 67
Artamonov ae s128-130 Prikopius ae s 437-438
194
Bir suumlre sonra Kutrigurlar tekrar imparatorluk topraklarına akında bulununca
Justinian Sandilkhrsquoi tekrar ccedilağırmış bunun uumlzerine Utrigurlar Kutrigurlarrsquoın kendi
halklarından daha iyi muamele goumlrduumlklerini duumlşuumlnerek Bizansrsquoın oyununa gelmişler
ve iki halk birbirini kırıp geccedilirmişlerdir 68
Prokopius tarafından Utigur elccedilisinin ağzından ccedilıktığı belirtilen bu soumlzler
yazılarak Bizans diplomatik belgeleri arasında yerini almıştır 69
Bu bilgi
araştırmamızın oumlnemli bir noktasına temas etmektedir Demek ki gelen elccedilinin
iletisi yazılı olmadığında karşı tarafın şifahi bilgilerini ve isteklerini kalıcı hacircle
getirmek uumlzere tercuumlmanlar ve saray kacirctipleri devreye girmekte hatta elccedili kabul
heyetinde hazır bulunmaktaydılar
Utigur elccedilisi Bizans İmparatoru tarafından zengin hediyelerle taltif edilerek
goumlnderilmiş ve boumlylece Utigurlar yatıştırılmıştır 70
Her ikisi de Tuumlrk kabilesi olan Kutrigurlar Azak Denizirsquonin batısında
Utigurlar ise doğusunda yaşamakta idiler Prokopious Agathias ve Menandros
tarafından Hun olarak tanımlanan bu kabilelerden Kutrigurlar Tuna Nehrirsquoni geccedilerek
Bizans topraklarına girerek İstanbulrsquoa iki mil mesafede kamp kurunca imparator
kutsal hazinenin yağmalanacağı endişesine kapılmıştır 71
68
Golden age s80 69
Ae s130 70
Ae 71
Mangaltepe age s38 WC Taylor The History of the Owerthrow of the Roman Empire
London yy 1836 s 128
195
K Abbasicirc-Soğd Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Soğd huumlkuumlmdarı Gucircrek Halife Oumlmer IIrsquoin dindarlığından yararlanarak
başkentini yeniden geri alabilmenin planlarını yaparken Halife Soğdiyana
huumlkuumlmdarlarını İslacircmrsquoa davet etmek uumlzere elccedililerini goumlndermiştir Zaten boumlyle bir
hesap iccedilinde olan Gucircrek de soumlzde bağlılığını accedilıklayarak Oumlmerrsquoe bir heyet
goumlndermiştir ldquoKuteybe bize ihanet ve zuluumlmde bulundu Fakat Allah artık doğruluk
ve adaleti hakim kıldırdquo mesajını ileterek şehrin Soğdiyanlarrsquoa geri verilmesini
istemiştir Oumlmerrsquoin talimatlarıyla bu sorun ccediloumlzuumllmuumlşse de Soğdiyanlar daha Oumlmer
doumlnemi sona ermeden hemen oumlnce bağlılıklarını da bozmuşlardır Sonra da doğudaki
yeni Tuumlrk iktidarına (Tuumlrgişlerrsquoe) başvurmuşlardır Ordularını Maverauumlnnehirrsquoe
goumlndermek iccedilin bir fırsat yakalayan Su-lu Soğdiyan isyancılarla ortak hareket etmiş
Taberirsquonin Kucircrsucircl diye kaydettiği Koumllccedilur kumandasında bir Tuumlrgiş kuvveti
goumlnderilmiştir 72
L Abbasicircler-Ccediloumll Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Yabancı kaynaklarda ldquoTzour Ccedilor Ccedilog Ccedilola Sucircl Sucirclicircrdquo şeklindeki adlarla
anılan ve Oğuz boyuna mensup olduklarına ihtimal verilen ldquoCcediloumllrdquo Tuumlrkleri Dahistacircn
ve Curcacircn (Guumlrgacircn) civarında yerleşmişlerdir 639 yılında Curcacircnrsquoa varan Muumlsluumlman
orduları Sucircl huumlkuumlmdarı Ruzbacircn b Ruzbacircn Sucircl ile din serbestisi can ve mal
guumlvenliği karşılıklı yardımlaşma esaslarına dayalı bir anlaşma imzalamışlardır 73
72
Gibb age s 72-73 77-78 73
Emel Esin ldquoHicretrsquoin Onbeşinci Asrı Muumlnasebeti ile ilk Muumlsluumlman Olan Oğuzlardan ldquoSucirclrdquo(Ccediloumll)
Tiginrsquoe Dacircir Bir Notrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S205-206 YXVIII İstanbul TKAE Kasım-Aralık1979
s44-45
196
M Abbasicirc-Buhara Tuumlrkleri Elccedililik Muumlnacircsebetleri
673rsquote Horasan valisi Ubeydullahrsquoın o doumlnemde Hınık-Hatunrsquoun idacircresinde
olan Buhararsquoyı yakıp yıkması karşısında Hatun Araplarrsquoa barış teklifinde
bulunmuştur Ubeydullah kendisine yuumlz bin kişinin esir olarak verilmesi karşısında
bu teklifi kabul etmiştir Esirlerin bir kısmını Basrarsquoya yerleştirmiş ve onları maaşa
bağlamıştır Bunlardan Reşid et-Tuumlrkicirc Ubeydullahrsquoın koumllesi ve en kıymetli
adamlarından biridir 74
N Tibet-Uygur Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Uygurlar zamanında da (IX asırda) diplomatik ve ticaricirc ilişkilerde Soğd asıllı
kişilerin oumlnemli yer tuttukları goumlruumllmektedir 841 yılında Semerkand asıllı Hristiyan
Neşfarn isimli bir Soğd Tibet huumlkuumlmdarına elccedili olarak goumlnderilmiştir 75
O Abbasicirc-Kırgız Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Ccedilin kaynaklarına goumlre IX-X yuumlzyıllarda Kırgızlar Araplar Tibetliler ve
Karluklar ile iyi ilişkiler iccedilindeydiler Arap uumllkelerinden her uumlccedil yılda bir simli
kumaşlarla yuumlkluuml 20-24 develik kervan gelmekteydi76
ldquoTrsquoang-shursquoya goumlre
Kırgızlara [Kırgızlarrsquoa] yalnızca Araplardan [Araplarrsquodan] değil Uygurların
74
Arap kaynaklarında bu neviden ccedilok sayıda Tuumlrkrsquouumln Arap şehirlerine esir edilerek
yerleştirilmelerinden bahsedilmesi şuumlphe ile karşılanmalıdır Ayrıca ok atmakta mahir Tuumlrk insanının
esareti kabul etmesi karakterine ters duumlşer Zaten maaşa bağlanmış olmaları ancak uumlcretli asker olarak
gitmiş olabileceklerini duumlşuumlnduumlrmektedir Zekeriya Kitapccedilı ldquoİslacircmın İlk Devirlerinde Arap
Şehirlerine Yerleştirilen İlk Tuumlrklerrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S112 YX4 İstanbul TKAE Şubat1972
s214-215 75
Mehmet Tezcan ldquoEski İranlılarda Xvarena Anlayışı ve Bunun Tuumlrklerdeki Kut ile Muumlnasebetirdquo
TİD XXII S2 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay Aralık2007 s175-176 A Von Gabain ldquoIrano-
Turkish Relations in the Late Sasanian Periodrdquo The Cambridge History of Iran Vol 3(1) The
Seleucid Parthian and Sasanian Periods Ed Ehsan Yarshater Cambridge Univ Pres 1983 s617 76
Ae s201
197
[Uygurlarrsquoın] hakimiyetindeki [hacirckimiyetindeki] Kuccedila ve Prsquoei-ting (Beşbalık)rsquoden de
kumaşlar geliyordurdquo 77
P Rus-KumanKıpccedilak Elccedililik Muumlnacircsebetleri
Kıpccedilaklarrsquoın Doğu Avruparsquoda ilk goumlruumlnmeleri 1030-1050 yılları arasına
tarihlenmektedir78
Rus yıllıklarına goumlre Kıpccedilaklarrsquoın Ruslarrsquola ilk
karşılaşmaları1054 yılında başbuğları Boluş liderliğinde Preyaslavl Knyazlığırsquonda
gerccedilekleşmiştir Knez Vsevolodrsquoun Kıpccedilaklarrsquoa hediyeler takdim etmesinden
anlaşıldığına goumlre ilk temasları anlaşma ile sonuccedillanmıştır 79
Rus kaynaklarında
ldquoPolovetsirdquo80
adıyla zikredilen Kuman-Kıpccedilaklarrsquoın ilerleyerek Deşt-i Kıpccedilak adıyla
bilinen Doğu Avrupa-Batı Sibirya bozkır boumllgelerini ele geccedilirmesinden sonra
Ruslarrsquola evlilik yoluyla barış sağladıkları bildirilmektedir Barışa goumlre başbuğ
Tugorhanrsquoın kızı Kiev knyazı Svyatopolk ile başbuğ Osulukrsquoun kızı da Ccedilernigov
knyazı Oleg ile evlenmişlerdir Ancak Rus knyzlarının kendi aralarındaki
muumlcadelelerde Kumanlarrsquoın desteğini sağlamaya ccedilalışmaları sebebiyle bu barış uzun
suumlrmemiştir Kuman başbuğlarının adamlarını da her fırsatta ortadan kaldırmışlardır
1096 yılında Kievrsquoe goumlnderilen Kuman elccedilileri İtler ve Kidanrsquoın maiyetleriyle
birlikte oumllduumlruumllmeleri bu nevidendir 81
77
Ae s203 78
L Rasonyi ldquoOrtaccedilağda Erdelrsquode Tuumlrkluumlğuumln İzlerirdquo II Tuumlrk Tarih Kongresi (20-25 Eyluumll 1937)
İstanbul 1943 s577-581 Goumlkbel age s74 Kurat Karadeniz Kuzeyindeki s73 ve 129 79
Kamuran Guumlruumln Tuumlrkler ve Tuumlrk Devletleri Tarihi I Ankara 1981 s253 Goumlkbel age s48 80
Muallacirc Uydu Yuumlcel ldquoKuman-Kıpccedilakların Tarihinde İgor Destanırsquonın Yeri ve Oumlnemirdquo Belleten
LXX S258 Ankara TTK Ağustos 2006 s524
198
81
Uydu Yuumlcel agm s525
199
DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM
TUumlRK ELCcedilİLERİNİN VASIF VAZİFE ve YETKİLERİ
ITUumlRK ELCcedilİLERİNİN OumlZELLİKLERİ
Elccedili beyin itibarını taşıyan kişidir Huumlkuumlmdarın itibarına halel gelmemesi iccedilin
iyi bir elccedilinin taşıması gereken vasıfları fiziksel ve karakteristik oumlzellikleri eğitim
durumları sahip oldukları ccedileşitli meziyetleri taşıdıkları ruumltbe ve unvanları başlıkları
altında inceleyebiliriz
A Fiziksel Oumlzellikleri
-Elccedili her şeyden oumlnce sağlıklı ve dolayısıyla seyahate muumlsait olmalıdır1
-Yuumlzuuml guumlzel kendisi yakışıklı ve saccedilı-sakalı duumlzguumln olmalı 2 ve boy-bosccedila
3 da
insanlar arasında temacircyuumlz etmelidirrdquo4 Bu insan psikolojisinin bir zaafıdır
İnsanoğlu yaratıldığından beri de hiccedil değişmemiştir Bazen yanıltıcıdır ama bu
boumlyledir ilk imaj her zaman oumlnemlidir Oumlyle ise koca bir devleti temsil edecek kişi
kesinlikle bu vasıfları taşımalıdır
ldquoİlm-i firaset 5rdquo kıyafet ilmi Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln en eski doumlnemlerinden beri
sahip olduğu değerlerden biridir ldquoSoumlzluumlkte ldquokeşfetme sezme ileri goumlruumlşluumlluumlkrdquo gibi
macircnalara gelen firacircset kelimesi dar anlamda bir kimsenin dış goumlruumlnuumlşuumlne bakarak
1 Nizamuumllmuumllk Siyasetnacircme Haz Sadık Yalsızuccedilanlar İstanbul Antik Duumlnya Klasikleri 2010
s128-129 2 KB Beyit 2663 Muallacirc Uydu ldquoYusuf Has Hacibrsquoin Kutadgu Biligrsquoi İle Nizamuumlrsquolmuumllkrsquouumln Siyaset-
namersquosinin Karşılaştırılmasırdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S351 YXXX İstanbul TKAE Temmuz1992 s433 3 Ae Uydu agm s433
4 Ae Ay s433-434
5 Ali Ccedilavuşoğlu ldquoKıyafet İlmi ve Kutadgu Biligrsquode Kıyafet İlmiFizyonomi İzleri Bilimnacircme XVII
Kayseri yy 20092 s293
200
onun ahlacirck ve karakteri hakkında tahminde bulunmayı ifade eder 6rdquo İlk ve orta
ccedilağlarda huumlkuumlmdarlar goumlrev verecekleri kişileri seccedilerken ve karşılarındaki insanın
karakteri hakkında tahminde bulunurken bu ilmden istifade etmeye ccedilalışmışlardır Bu
nedenle uumllke temsilcisi olarak seccedililecek kişilerde bir takım oumlzellikler aramışlardır
İnce ruh ve zevk sahibi Tuumlrk insanının gerek arkeolojik ccedilalışmalar gerekse yazılı
kaynaklar sayesinde ulaşılabildiğimiz en eski tarihinde dahi kılık kıyafet ve oumlz
bakımına dikkat ettiğinin izlerine rastlamaktayız
Eski Tuumlrkler tuumlm renkleri kullanmış olmanın yanında goumlk (mavi) al
(kırmızı) ak (beyaz) kara (siyah) yeşil sarı ve kızıl kahve renklerini daha ccedilok
kullanmışlardır Tuumlrk sanatının ana renklerinde oumlzellikle mavi kırmızı ve kızıl kahve
hacirckim olmuşlardır7 Aslında yalnızca Guumlzel Sanatlarrsquoında değil guumlnluumlk hayatlarında
da bunu yansıtmışlardır Ccedilalışmamızın ldquoEklerrdquo kısmına koyduğumuz İpek Yolu
uumlzerinde seyahat eden bir elccedililik heyetini canlandıran resimde bahsi geccedilen uumlccedil renk
goumlze ccedilarpmaktadır Heyete dahil olan kişilerin kılık kıyafetleri zevkle ve oumlzenle
seccedililmiş goumlruumlnmektedir Heyetin saccedilı sakalı gayet temiz boylu boslu eli yuumlzuuml
duumlzguumln insanlardan oluşturulduğu goumlruumllebilmektedir
B Karakterleri
-Her işde emniyetle hareket edebilmesi iccedilin elccedili olarak gidecek kimsenin ccedilok
iyi bir insan olması lacirczımdır 8 Ayrıca hayırsever
9 olmalıdır
-Accedilık ve duumlzguumln konuşma yeteneğine sahip bulunmalıdır 10
Ccediluumlnkuuml kacirctip
yanlış yazarsa bunu soumlzle duumlzeltecek olan kişi elccedilidir11
Huumlkuumlmdarlar kimi zaman
emirlerini soumlzluuml olarak vermişler soumlylediklerini yazıya doumlkmemiş ya da
6 Suumlleyman Uludağ ldquoFiracircsetrdquoTDİA XIII İstanbul 1996 s116
7 Baybars Guumllensoy ldquoTuumlrk Minyatuumlr Sanatı Uumlzerinerdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S451 YXXXVIII İstanbul
TKAE Kasım2000 s695 8 KB Beyit 2635 Uydu agm s433-434
9 KB Beyit 2664
10 Ae Beyitler 2660 2733
201
doumlktuumlrmemişlerdir Bunlar genellikle kendisine bağlı yerlerin durumu iktacirc ve
hediyeler konusunda divana ve hazineye verilen emirlerdir Bu durumda elccediliye
buumlyuumlk bir sorumluluk duumlşmekte idi Yani elccedili huumlkuumlmdarın hangi ruh haleti iccedilinde bu
soumlzleri soumlylediğini iyi anlamalı onun tavrı ve hareketlerini iyi yansıtabilmelidir
Soumlzlerinde ne bir eksik ne bir fazla olmalıdır Her kelime huumlkuumlmdarın ağzından
ccedilıktığı gibi ifade edilmeli bunun iccedilin elccedili sağlam kulaklar ve keskin bir hafızaya
sahip olmalıdır
-O kuvvetli bir hafızaya sahip olmalı 12
ve soumlzuuml unutmamalı ne gibi soumlz
duyarsa-duysun onu sıkı tutmalıdır 13
Bu nedenle elccedilinin vekili diye biri soumlz konusu
dahi olmamıştır Bu husus Siyasetnacircmersquode ldquoSoumlzluuml Emirlerin Sıhhatine Dairrdquo
başlığını taşıyan on beşinci boumlluumlmde şoumlyle ifade edilmiştir
ldquoVilayet iktacirc ve hediyeler işlerine dair sultandan divana ve hazineye soumlzluuml emirler
ulaşıyor Bu fermanlardan bazıları neşe halinde iken verilmiş olabilir Bu ince bir iştir bu
hususta tam bir ihtiyatlılık gerekir Soumlyleyenlerin arasında da farklılık olabilir veya gerektiği
şekilde işitmemiş olabilirler Bu elccedililik tek bir kişinin dili ile olmalıdır ve bu tek kişi vekil
vasıtası ile değil kendi dili ile soumlylemelidir Kaide şoumlyle olmalıdır Her ne kadar bu fermanı
ulaştırsalar da onun durumunu diğer bir defa divandan sultanın yuumlksek reyine-Allah onu
yuumlceltsin ndash arz edilmedikccedile icra imza ve amel edilmemelidirrdquo 14
-O [Elccedili] şarap iccedilmemeli ve nefsine hacirckim olmalıdır15
Şakacı şarap iccedilen
kumarbaz ccedilok konuşan tanınmamış yani mevki sahibi olmayan kişilerden elccedili
seccedililmemelidir16
Ccediluumlnkuuml şakacı insanların soumlzlerinin doğruluğunu anlamak zordur
Ccedilok konuşan insanların da soumlzlerinin ccediloğu gereksiz ve yalandır Koumltuuml alışkanlıkları
olan insanlarsa guumlven telkin etmezler Buumltuumln bu huylara sahip bir kişinin devletin en
11
Ae Beyitler 2733 ve 2736 12
KB Beyit 2662 Uydu agm s433 13
Ae Uydu ay s433-434 14
Nizamuumllmuumllk age s114 15
KB Beyit 2640 Uydu agm s433-434 16
Nizamuumllmuumllk age s128-129
202
yuumlksek makamlarından birine gelmesi neredeyse imkacircnsız olduğundan mevki sahibi
insanlar elccedililik goumlrevine lacircyıklardır
-Elccedili insanlara arasında muumlmtaz 17
akıllı bilgili ve ccedilok cesur 18
bir kimse
olmalıdır 19
Bir Osmanlı deyimi de bir elccedilinin sahip olması gereken en oumlnemli
oumlzelliklerden birini ne de guumlzel ifade etmektedir ldquoElccedili akıllı Diplomat gibi akıllırdquo
20 pratik zekacirclı kurnaz insanlar iccedilin soumlylenen bu soumlz bizim iccedilin bir elccedilinin taşıması
gereken karakteristik oumlzelliği ifade eden belki de yazılı olduğu iccedilin guumlnuumlmuumlze intikacircl
etmiş aslında şifahicirc bir geleneğin misacirclidir
-Bir elccedili mutlaka ikna yeteneğine sahip olmalıdır Karşısındakini ikna
edebilen insan işini yoluna koymuş demektir 561 yılında Prsquoei-Chrsquoi ve Prsquoei- Chrsquoou
İmparatorluklarının her ikisi de Mukan-hanrsquoa elccedilileri aracılığıyla kızlarını vermek
istediklerini bildirmişlerdir Mukan-han zengin Prsquoei-chrsquoirsquonin hediyelerine rağmen
Prsquoei-Chrsquoou İmparatorluğursquonun elccedilisinin başarılı diplomasisi -Mukan-hanrsquoı yaptıkları
ittifak anlaşmasına sadık kalmaya mecbur ederek- sayesinde Chrsquooursquoların yanında
yer almıştır Ccediluumlnkuuml Chrsquoou Hanedanırsquonın elccedilisi reddedeceği hediyelerden doğan
zararını katılacağı savaştan alacağı ganimetlerle fazlasıyla telacircficirc edebileceğine ikna
etmiştir21
Elccedililerde bulunması gereken diğer oumlzellikleri şoumlyle sıralayabiliriz
-Hazırcevap olmalı 22
-Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 23
-Goumlzuuml goumlnluuml tok olmalı 24
-Beyrsquoine iccedilten bağlı olmalı 25
17
KB Beyitler 2597-2598 18
Ae Beyit 2597 Uydu agm s433-434 19
Ae Beyit 2600 Uydu ay 20
Radlov age s828-829 21
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s48 22
KB Beyit 2648 23
Ae Beyit 2607 24
Ae Beyitler 2607 2611-2616 2618-2620 25
Ae Beyitler 2607-2610
203
-Utanma duygusunu bilmeli 26
-Sakin ve nazik olmalı 27
-Tatlı dilli olmalı 28
-Soumlz soumlylemeyi bilmeli 29
- Hoşsohbet olmalı30
-Zeki olmalı 31
-Mert olmalı 32
C Eğitim Durumları
-Elccedili ccedilok akıllı 33
temkinli 34
soumlzuumlnuuml ifade edebilmesi iccedilinde bilgili35
olmalıdır 36
Akıl oumlnemlidir fakat bilginin olmadığı yerde akıl bir şey ifade etmez
Oumlyle ise ccedileşitli bilgilerle donatılmış yani eğitim almış akıllı insanlar arasından elccedili
seccedililmelidir
-Okur-yazar olmalı 37
nesir yazmayı bilmelidir 38
şiirden anlamalı ve kendisi
de yazmalıdır 39
-Astronomi ve tıptan anlamalı40
-Ruumlya yorumlamayı bilmeli 41
- Hesabı kuvvetli olmalı 42
26
Ae Beyitler 2621-2622 27
KB Beyitler 2621-2623 28
Ae Beyit 2665 29
Ae Beyitler 2631 2666 30
Ae Beyit 2661 31
Ae Beyitler 2597 2624 2627-2628 2638 32
Ae Beyit 2664 33
Ae Beyitler 2597 2600 2603-2604 2606 2626 Uydu agm s433 34
Ae Beyit 2600 Uydu ay 35
Ae Beyitler 2597 2600 2605-2606 2624-2627 Uydu ay 36
Ae Beyit 3816 Uydu ay s433-434 37
Ae Beyitler 2629 2631 38
Ae Beyit 2628 39
Ae Beyit 2631 40
Ae Beyit 2632
204
-Tavla ve satrancı iyi bilmeli 43
-Pek ccedilok dili konuşabilmeli ve yazmalı44
dır Buumltuumln bunlar elccedilinin iyi bir
eğitim almış olmasını gerektirir
D Meziyetleri
-Cirit oyununda mahir olmalı45
ve ok atmasını iyi bilmeli46
kuşccediluluk ve
avcılıkta da başkalarına uumlstuumln gelmelidir47
Binici savaşccedilı iseler guumlven artar48
Hayatta bazı şeyler akıl ve bilgi yanında beceri de gerektirir Bu sebeple elccedili huumlnerli
olmalıdır Oumlzellikle harp ve ava dayalı bir hayatın hacirckim olduğu bir devirde bu
maharetler oumlnemlidir
-Hacircfız ileriyi goumlren ccedileşitli alanlarda kabiliyetli kişilerden elccedili seccedililmelidir
İhtiyar alim seyid veya şerif olursa daha ccedilok saygı ve huumlrmet goumlruumlrler49
Toplum
iccedilinde itibarlı saygı duyulan tecruumlbeli kişilerin işleri daha kolay yuumlruumlr Bican Beyrsquoin
oğlu Deli Karccedilarrsquoı kız kardeşi Banı Ccediliccedilekrsquoin Bamsı Beyrek ile evlenmesine razı
etmek uumlzere Oğuzlarrsquoın Bayat boyundan Allah tarafından goumlnluumlne ilham verilen
olağanuumlstuuml guumlccedillere sahip halkın problemlerine ccediloumlzuumlm bulan soumlzuumlnuuml tutan ve soumlzuuml
dinlenen bir halk buumlyuumlğuuml olan Dede Korkut elccedili olarak goumlnderilmiştir Nitekim Deli
Karccedilar oumlne suumlrduumlğuuml gerccedilekleştirilmesi zor isteklerinden Dede Korkutrsquoun olağanuumlstuuml
guumlccedilleri ve aklı karşısında pişman olmuştur 50
Ccedilin Fen Akademisi Arkeoloji Araştırmalar Merkezi tarafından 1955-57 yılları
arasında Shan-si eyaletindeki Hsi-an şehri yakınlarındaki Shang-Ling-Fan isimli
41
Ae 42
Ae Beyit 2633 43
Ae Beyit 2634 44
Ae Beyit 2636 Uydu agm s433 45
Ae Beyit 2635 46
Ae Uydu agm 47
Ae Ay 48
Nizamuumllmuumllk age s128-129 49
Ae 50
Adnan Binyazar Dede Korkut İstanbul Cem Yay 1991 s9-10 ve 126-130
205
yerde yuumlruumltuumllen bir araştırmada Han suumllalesi doumlnemine ait olduğu tespit edilen bir
mezarda cesetle beraber konulan eşyalar arasında uumlzerine iki insan ve iki at resmi
ccedilizilmiş dikdoumlrtgen şekilli iki ccedilelik levha bulunmuştur Birbirinin bellerinden
kavrayarak guumlreşir vaziyette tasvir edilen bu resimdeki kişiler iri yapılı ve uzun
saccedillıdırlar Pantolon giymiş olan bu kişiler Ccedilinli arkeologlara goumlre Hunlarrsquoın Han
suumllalesine goumlnderdikleri elccedililer veya o elccedililerin yardımcılarıdırlar 51
Bu tasvir ve Ccedilinli arkeologların yorumları Tuumlrk elccedililerinin taşıması gereken
oumlzelliklerden birini ndashuumllkesini en iyi temsil edecek şekilde sahip olması gereken
sportiv alandaki becerisini- doğrulamaktadır Fiziki yapıları ve goumlruumlntuumlleri yanında
giyim tarzlarıyla da ilgili bilgi vermektedir
E Unvanları
ldquoEski Tuumlrklerrsquode ldquoElccedilirdquo kelimesi başlı başına ldquoİdaricirc bir unvanrdquo olup yine
buguumlnkuuml anlamıyla kullanılmıştır52
Elccedilirdquo kelimesi Uybat VI Uyuk-Tarlak ve Ccedilakul
II Yazıtlarında geccedilmektedir Ccedilakul II Yazıtında Elccedili Ccedilor adına rastlamaktayızrdquo53
Ancak elccedili olarak goumlnderilen kişilerin unvanları daha ccedilok anıldığından kaynaklara
da unvanlarıyla geccedilmişlerdir Elccedililikle goumlrevlendirilen kişilerin unvanlarını tek tek
ele alalım
Tarkan ldquoHem askericirc hem de idaricirc bir unvandırrdquo54
Huumlkuumlmdar acircilesine mensucircbiyeti
belirtmeyen 55
ldquotarhantarkanrdquo kelimesi eski Tuumlrk devletlerinde siyasicirc ve sosyal bir
mevki veya kamu goumlrevini ifade eden unvanlardan biridir 56
Devlet idacircresinin
51
Almas age s 52 52
Ay 53
Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443
YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s134 54Goumlmeccedil agm s139 Av Le Coq Tuumlrkccedile Mani Elyazıları (Manichaika) I ccedilev F Koumlseraif
İstanbul yy 1936s42 55
W Eberhard ldquoBirkaccedil Eski Tuumlrk Unvanı Hakkındardquo Belleten S35 Ankara TTK 1945 s325
Donuk agm s86 56
Donuk agm s81 F Koumlpruumlluuml Eski Tuumlrk Unvanlarına Ait Notlarrdquo THİT Mecmuası II
İstanbul yy 1939 s17
206
muumlhim bir mevkiini oluşturan tarkanların genellikle elccedililik goumlrevinde bulundukları
anlaşılmaktadır Batı Goumlktuumlrklerirsquonden Bizansrsquoın elccedilisi Zemarkhos ve
maiyetindekilerle birlikte Bizansrsquoa elccedili olarak goumlnderilen Yagma Tarkan57
Maniakhrsquoın halefi olup sağlığında İstemi Kağanrsquoa sonsuz sadakat goumlsteren babasının
taşıdığı ldquotarkanrdquo unvanı almıştır Yine Batı Goumlktuumlrklerirsquonin Ermeniyersquoye akına
goumlnderdikleri (630) generalin unvanı da Ccedilorpan Tarhan idi58
Huttal Kralı Ccedilinrsquoe 733
yılında Ju ta-kan (tarkan) 740 yılında To-lan ta-kan ve 750 yılında Hu-han ta-kan
unvanlı elccedililer goumlndermiştir 59 Toharistan Yabgursquosunun 738 yılında Ccedilinrsquoe
goumlnderdiği elccedili de ldquoİ-nan-cu ta-kan (İnancu Tarkan)rdquo60
ad ve unvanı taşıyordu
Ayrıca bu unvan Yuumle-ccedililere bağlı bir boy adı ldquoKie-krsquouumle tarkanrdquo olarak da
zikredilmiştir 61 Oğuzlarrsquoda ise tarkan suumlbaşı (başkumandan) unvanından sonra
gelen bir makamı ifade etmekte idi 62
Belki de Hunlar zamanından beri 63
kullanılmakta olduğu duumlşuumlnuumllen bu
unvan Orhun Kitabelerirsquonde ldquoİnancu Apa Yargan Tarkanrdquo şeklinde Tonyukukrsquoun
unvanı dış temsilcilerden birini goumlstermek uumlzere ldquoOgul Tarkanrdquo ve ldquoApa Tarkanrdquo
olarak geccedilmektedir 64
Arap seyyah ve tarihccedilileri Hun kumandanlarından ldquoTarkanrdquo
diye bahsediyorlardırdquo 65
KuumlluumlgKoumlluumlg Tarkanrsquoın Ccedilince transkripsiyonu Hu-lu Ta-
kuan olup İl-Kağanrsquoı yetiştiren Hun-hsieh bu unvana sahipti 66
İl-Teriş Kağan
olduktan sonra ordu başkumandanlığına Apa-Tarkanrsquoı tayin etmiştir 67
Tarkan
(Tarhan) devlete muumlhim hizmetlerde bulunmuş ağırbaşlı vakur goumlruumlnuumlşleri ve
davranışları saygı telkin eden erdemli şahsiyetlere verilen bir unvandı Bu unvanı
57
Donuk agm s84 58
Ay s84 dp21 59
Chavannes age s419423 ve 440 60
Ae s420 Donuk agm s83 dp16 61
Chavannes ae s200-203 363 412 422 430 440 62
Ay s86 63
Donuk agm s82 B Oumlgel ldquoOrta Asya Tuumlrk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların
Tenkidirdquo DTCF XVII S1-2 Ankara DTCF Yay 1959 s270 Clauson age s539 vd 64
Kitabeler I Kuzey str12 ve II Guumlney str13 Donuk agm s83 65
Nizamioğlu Nurlan Abbasov ldquoKitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Tuumlrklerinin İctimai-Siyasal
Kuruluşu Hakkındardquo Karadeniz Araştırmaları Cilt 6 Sayı 22 Ccedilorum KaraM Yay Yaz 2009
s150 Buumlnyadov Z Azerbaycan VII-IX Yuumlzyıllarda Bakuuml Doğu-Batı Yayınevi 2007 s 200 66
Huumlseyin Salman ldquoGoumlk Tuumlrk Hsieh-li Kağanrsquoın (618-630) Oğlu A-shih-na Prsquoo-luo-menrsquoin Mezar
Kitabesi Uumlzerinerdquo MTAD c4S4 Ankara DTCF Yay Aralık2007 s12 ve 14 67
Bahaeddin Oumlgel ldquoBilge Tonyukuk (Buumlyuumlk Goumlktuumlrk Veziri)rdquo Millicirc Kuumlltuumlr C3 S2 Ankara
Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Temmuz1981 s11
207
taşıyanların birccedilok imtiyazları vardı Mesela işledikleri dokuz succedila kadar cezaları
bağışlanırdı 68
Ayrıca SG Klyaştorniy bir Soğd elccedilisinin adını da ldquoOgul Tarkanrdquo diye
zikretmiştir 69
HG Mengesrsquoe goumlre Bulgar kitabelerinde ldquoUluğ Tarkanrdquo şeklinde
belirtilen ibare de ldquoOgul Tarkanrdquo olabilir 70
Bilge Kağan Yazıtırsquonda cuumllucircs toumlreni iccedilin gelen kuzey heyetinin başındaki isim
ldquoTaman Tarkanrdquodır 71
İKayabalı ve CArslanoğlu ldquoTaman Tarkanrdquoı kağan otağında
yer alan buumlyuumlk komutan ve memurlardan biri olarak zikretmişlerdir 72
Taman
Tarkan ayrıca bir şehir adı olarak da karşımıza ccedilıkmaktadır Taman isimli ve
ldquotarkanrdquo unvanlı bir Hazar Beyirsquonin hacirckim olması hasebiyle bu ismi aldığını
duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz şehrin bu Tuumlrk Beyrsquoin hacirckimiyetinde olduğu doumlnemde halkının
ccediloğunluğunu Slavlar oluşturmakta idi Hazarlarrsquoın zayıfladığı bir doumlnemde Slavlarrsquoın
bağımsızlıklarını ilacircn etmelerinden sonra şehrin Tuumlrkccedile Taman-Tarkan adı Rus-Slav
dilinde Tmutorakan olmuştur 73
Bugut Kitabesirsquonde de ldquoBuqa Tarkanrdquo olarak okunabileceği ihtimali verilen
bir kısım mevcuttur 74
VIII yuumlzyıla ait diğer kitabelerden de ccedileşitli oumlrnekleri
goumlruumllebilmektedir Ongin Yazıtlarırsquonda ldquoİşbara Tamgan Tarkanrdquo 75 İkhe Khuumlşotuuml
Yazıtırsquonda ldquoAltun Tamgan Tarkanrdquo 76 Suci Yazıtırsquonda ldquoKutlug Baga Tarkanrdquo
77
68
Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 Ocak1989 s24 69
SGKlyachtorny ldquoA Propos des mots Sogd Berccedileker Buqaraq Ulys de lrsquoinscription de Kul Teghin
CAJ III 4 1958 vd Donuk agm s83 dp9 70
KHMenges ldquoAltaic Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptions Byzantion XXI 1-2 1951
s99 Donuk agm s83 dp9 71
Kitabeler II Guumlney str14 Thomsen Orhun Yazıtları s131 Donuk agm s83 dp11 72
Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 73
Laacuteszloacute Raacutesoacutenyi Tarihte Tuumlrkluumlk Oumlrguumln Yay İstanbul 2007 s176 Akdes Nimet Kurat Tuumlrkiye
ve Rusya Kuumlltuumlr Bakanlığı Yay Ankara 1990 s453 Donuk agm s 85 dp30 74
SGKlyachtorny-VALivšič ldquoThe Sogdian Inscription of Bugut Revisedrdquo Act Or XXVI 1
Budapest 1972 s77 Donuk agm s83 dp11 75
Huumlseyin Namık Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I İstanbul 1939 s128 Talat Tekin A Grammer of
Orkhon Turkic Bloomigton yy 1968 s255 ve 291 Donuk agm s83 76
Orkun Tuumlrk Yazıtları II s121 Donuk agm s83 77
Orkun Eski Tuumlrk Yazıtları I s156 Donuk agm s83
208
gibi Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquonda ldquoapa tarkanrdquo şekliyle ldquokumandanrdquo macircnacircsında kullanılmış
olduğu kanaati mevcuttur78
Gy Moravcsikrsquoe goumlre bir Tuumlrk-Bulgar kelimesi olan ldquotarkhantarkanrdquounvanı
ldquoBoyla Tarkanrdquo ldquoTaman Tarkanrdquo ldquoBaga Tarkanrdquo ldquoMu-pi Tarkanrdquo ldquoPu-şi Tarkanrdquo
gibi değişik biccedilimlerde kullanılmış olup bu unvan genelde elccedili veya diplomatlara
verilmiştir 79
Hazarlar arasında da hem isim hem de unvan olarak yaygın bir
biccedilimde kullanılmış olan ldquotarkantarhanrdquo unvanı Kaşgarlırsquo ya goumlre İslacircm oumlncesi
doumlnemde kullanılmış olup ldquobeyrdquo anlamını taşımaktadır ACuveyni ldquotarhanrdquoların
zorunlu goumlrevlerden muacircf tutulup ganimetlerin kendilerinde toplandığını ve tam
yetki ile donatıldıklarını belirtmektedir Eski Bulgarlarrsquoda Тарканос (Tarkanos)
olarak zikredilmiştir 80
Oğuz Yabgu Devletirsquonde de ldquotarhanrdquo unvanı kullanılmıştır
İbn Fadlan bu unvanı taşıyan bir Oğuz suumlbaşısını İl Togan () oğlu Etrekrsquoin
ordasında goumlrmuumlştuumlr Suumlbaşı onlarla istişacircre etmek iccedilin halifenin elccedililik heyeti
geldiğinde ldquotarhanrdquoı da ccedilağırmıştır 81
Tamgaccedilı ldquoVergi memuru nişancırdquo anlamına gelen askericirc bir unvandır 82
Eski Tuumlrklerrsquode buumlyuumlk memuriyetlerden biri addedilen elccedililik goumlrevi genellikle
ldquodamgacırdquoldquotamgaccedilıtamgacırdquo adı verilen memurlara verilmiştir Damgacılar bir
nevi ldquomuumlhuumlrdarrdquo anlamında olup Goumlktuumlrkler zamanında buumltuumln oumlnemli elccedililiklere ve
politik goumlrevlere atanmışlardır 83
Oumlzellikle Uygurlarrsquoda kağanın ldquoaltın tamgardquo sını taşıyan bu memurların
tıpkı bir başvekil gibi buumlyuumlk yetkilerileri olmuştur Her tayin ve hazineden para
78
F Hirth Nachworte zur İnschrift des Tonjukuk ATİM II Folge 1899 s22 ve 56 A Caferoğlu
Tuumlrk Dili Tarihi I İstanbul yy 1970 s105 S G Clauson ldquoSome Notes on the Inscription of
Tontildeuquqrdquo Studia Turcica Budapest 1971 s129 Donuk agm s86-87 79
Mangaltepe age s56-57 Moravcsik Byzantinoturcica II s 299 E H Parkers A Thousand
Years of the Tartars 2 Baskı New York 1924 s130 Edouard Chavannes Ccedilin Kaynaklarına
Goumlre Batı Tuumlrkleri ccedilev Mustafa Koccedil İstanbul Selenge Yay 2007 s 302 80
Golden Hazar Ccedilalışmaları s241-244 DLT I s436 Ata-Malik Juvaini The History of the
World-Conqueror I trans JA Boyle Harvard University Press 1958 p38-38 Menges ldquoAltaic
Elements in the Proto-Bulgarian Inscriptionsrdquo Byzantion XXI-(1951) p92 99 81Suumlmer age s81 ve 82
82Goumlmeccedil agm s139 Av Gabain Eski Tuumlrkccedilenin Grameri ccedilev M Akalın Ankara Akccedilağ
1988 s296
209
ccedilıkması işinde bu muumlhuumlrlerin fermanlar uumlzerinde damgacının imzası ile birlikte
bulunması zorunluluğu vardı Goumlktuumlrklerrsquode buumlyuumlk ve oumlnemli elccedililerin ccediloğu
ldquodamgacırdquolar olduğundan Goumlktuumlrk Yazıtlarırsquondan da damgalı ferman oumlrneği
guumlnuumlmuumlze ulaşmıştır
- Bir Oğuz geleneği olan ldquotuğrardquo ya da ldquotuğrakrdquo ldquoimzalı damgardquo demektir
Oğuz elccedilisi ldquoBilge-Tamgaccedilırdquo ile Tuumlrgişlerin elccedilisi ldquoMakaraccedil Tamgaccedilırdquo bu
memurların oumlrneklerindendirler
- ldquoYazıcılıkrdquo da bir Oğuz geleneği idi Oğuzlar ldquoelccedilirdquo ve ldquohabercilererdquo
ldquoyazıkccedilırdquo derlerdi Aynı zamanda bu ldquokacirctiprdquo demekti Hakanların yazılarını Tuumlrk
yazısı ile yazan kacirctiplere ise ldquoılımgardquo adı veriliyordu Kutadgu Biligrsquode ldquoılımgardquo
sarayın uumlccedil buumlyuumlk memurundan biridir ldquohellipKimi Suuml-başı kimi hacirccib kimi hakanın
gizli soumlzuumlnuuml accediltığı (ılımga) olurrdquo (KB 4068) Kutadgu Biligrsquode hacirccibin goumlrevleri
arasında yabancı elccedililerin geliş gidişlerinde onların hakkı olan armağanların
verilmesi de yer almaktadır Konukları ve konukların hayvanlarını doyurmak onları
en iyi şekilde ağırlamak da bunların goumlrevlerindendir Huumlkuumlmdarlar ne kadar bilgili
olurlarsa olsunlar soumlzlerini yazmak iccedilin kacirctibe ihtiyaccedilları vardır Huumlkuumlmdarın ve
devletin sırlarını bilmek durumunda kalan kacirctibin taşıması gereken hususiyetler
şoumlyledir
1 Sır tutmayı bilmeli 84
2 Duumlruumlst guumlvenilir olmalı 85
3 Dini buumltuumln olmalı 86
4 Akıllı ve bilgili olmalı 87
5 Zeki olmalı Huumlkuumlmdarın hizmetindekilerden zekacirc ve anlayışı iyi olanlar
kacirctip olarak seccedililirler88
6 Hat sanatına vacirckıf olmalı89
83
Kayabalı-Arslanoğlu agm s877 84
KB Beyitler 2675 2677 2683-2688 2704 4065 85
Ae Beyit 2676 86
Ae 87
Ae Beyitler 2693 2704 2706 2712-2713 2719 88
Ae Beyit 4048 89
Ae Beyitler 2693-2697 2702 2707 2714-2715 2733
210
7 Guumlzel konuşma yeteneğine sahip olmalı 90
8 Goumlzuuml tok olmalı 91
9 Beyrsquoine goumlnuumllden bağlı olmalı 92
10 İccedilki iccedilmemeli 93
11 Temiz tabiatlı olmalı 94
12 Sabah akşam kapıda bulunmalı 95
13 Yiğit olmalı 96
-Trsquoarmaccediltalmaccediltolmaccediltilmaccedil dilmaccedil gibi ccedileşitli şekillerde ifade edilmiş
ldquotercuumlmanrdquo anlamındaki bu unvan GNeacutemethrsquoin verdiği bilgiye goumlre Altaylarrsquoda
tilbeccedil tilbetstilbeş Kırgızlarrsquoda tilmeccedil Kazaklarrsquoda tilmeş Kazan Tatarlarırsquonda
tılmaccedil Peccedileneklerrsquode tulmaccediltalmaccedil şeklinde ifadesini bulmuştur ve ldquoDışişleri
Bakanırdquo olarak telacirckki edilmelidir 97
Sipehsacirclacircr Farsccedila sipeh (ordu) ve sacirclacircr (komutan) kelimelerinden meydana gelmiş bir
unvan olup Arapccedilalaşmış şekli isfehsacirclacircr veya isbehsacirclacircrrsquodır Luumlgatlardaki [luumlgacirctlardaki]
Tuumlrkccedile karşılığı ldquobaşkomutanrdquo demektir Samanicircler zamanında devlet idaresinde [idacircresinde]
muumlhim bir mevkii işgal eden sipehsacirclacircrlar oumlzellikle Horasan ve ccedilevresinin youmlnetiminde etkili
olmuşlardı Bu unvanı taşıyan kimseler uluslararası ilişkilerde aktif rol oynamakta idiler 98
Ulu hacirccib huumlkuumlmdar ile halk arasında bir nevi aracılık goumlrevini uumlstlenen
kişidir Yabancı elccedililerin geliş gidişlerine rehberlik etmek konaklama yerleri ve
yiyecekleri belirlemek ihsan ve hediyelerin verilmesi işine bakmak teşrifat ve
merasimde yanlış yapılmamasına dikkat etmek uygunsuz hareket edenleri ikaz
90
Ae Beyit 2695 91
Ae Beyitler 2721-2726 92
Ae Beyit 2728 93
Ae Beyitler 2729-2730 94
Ae Beyit 2729 95
Ae Beyit 2727 96
Ae Beyitler 2705 2708 97
Golden age s244-246 Gyula Neacutemeth ldquoZur Geschichte des worte tolmaacutecsrdquo AOH VIII (1958)
s2 98
Erdoğan Merccedilil ldquo Sipehsacirclacircr I Sacircmacircnicirclerrdquo TİD XXVI S1 İzmir Ege Uumlni Ed Fak Yay
Temmuz2011 s139
211
ederek bir problem ccedilıkmasına mani olmak 99 fakir dul oumlksuumlz ve yetimlerin
dileklerini dinleyip bunları huumlkuumlmdara bildirmek ulu hacirccibin goumlrevleri arasındadır
Ulu hacirccibin vasıfları
ldquohellipbeyin goumlren goumlzuuml ulu hacirccibdirrdquo 100
Kanun usucircl ve oumlrfuuml yerine getiren bunları
tanzim ederek yol ve kapıları accedilan ulu hacirccib muvaffak olabilmek iccedilin şu oumlzelliklerin
hepsini birden taşımalıdır
1 Soyu-sopu temiz olmalı 101
2 Tabiatı iyi olmalı 102
3 Guumlvenilir duumlruumlst olmalı 103
4 Beyin soumlzuumlnden kesinlikle ccedilıkmamalı 104
5 Takva sahibi olmalı 105
6 Goumlzuuml tok olmalı 106
7 Utanma duygusunu bilmeli 107
8 Zeki ve bilgili olmalı 108
9 Kanunu iyi bilmeli 109
10 Nazik olmalı 110
11 Yuumlzuuml kıyafeti guumlzel saccedilı sakalı duumlzguumln olmalı 111
12 Akıllı olmalı 112
13 Alccedilakgoumlnuumllluuml olmalı oumlzellikle fakir dul ve yetimlere karşı şefkatli
olmalı113
14 Dili yumuşak ve tatlı olmalı 114
99
Ae Beyitler 2495-2497 100
Ae Beyit 2489 101
Ae Beyit 2437 2438 102
Ae Beyit 2437 2440 103
Ae Beyit 2436 104
Ae Beyit 2504 105
Ae Beyitler 2436 2462-2463 106
Ae Beyit 2441 107
Ae Beyit 2444 108
Ae Beyitler 2447-2448 2452 2474 109
Ae Beyitler 2474 2490 110
Ae Beyit 2444 2446 111
Ae Beyitler 2464-2465 2467 112
Ae Beyitler 2454-2457 2469 2521
212
15 Guumller yuumlzluuml olmalı 115
16 Sabırlı olmalı 116
17 Goumlzuumlnuuml ve dilini sakınmalı 117
18 Kulağı delik goumlzuuml keskin olmalı 118
19 Tavrı ve hareketi doğru olmalı 119
20 Kalem sahibi olmalı 120
21 Haksızlığa uğrayıp hak talebinde bulunanlara haşin davranmamalı121
22 Heveslerine kapılmamalı 122
23 Ruumlşvet almamalı 123
24 Uzaklaştırılmış olanları Beyrsquoine yanaştırmamalı 124
25 Huzurda uyanık olmalı ağzına gelen soumlzuuml soumlylememeli 125
26 Goumlrmemesi gereken şeyleri goumlruumlnce goumlz yummasını bilmeli 126
27 Her duyduğu şeyi accedilığa ccedilıkarmamalı127
28 Sorulmadan maruzatta bulunmamalı 128
29 Vakti gelmeden huzura girmemeli 129
Buumlyuumlk Selccediluklu Devleti askericirc teşkilacirctında elli askerin komutanına ldquohacirccibrdquo
denilmekte idi 130
Sultan Tuğrul Bey zamanında (1038-1063) ldquohacircdimuumlrsquol-hacircssrdquo
olarak goumlrev almış olan Savteginrsquoin ilk oumlnemli goumlrevi Selccediluklu şehzadesi İbrahim
Yınalrsquoa elccedililikle goumlnderilmesidir 131
Musul ve ccedilevresinin idacircresinde olan İbrahim
113
Ae Beyitler 2470-2473 2475 2477-2478 4144 114
Ae Beyitler 2475 2478-2479 115
Ae Beyitler 2476 2478-2479 116
Ae Beyit 2480 117
Ae 118
Ae Beyitler 2481 2487 119
Ae Beyitler 2488 2512 120
Ae Beyit 2482 121
Ae Beyit 2499 122
Ae Beyit2504 123
Ae Beyitler2506 4144 124
Ae Beyit 2506 125
Ae Beyitler 2505 2515 2517 2519 2521 126
Ae Beyit 2511 127
Ae 128
Ae Beyitler 2520 2522 129
Ae Beyitler 2520 2522 130
Mustafa Zeki Terzi ldquoAbbacircsi Devletirsquonin Askericirc Teşkilacirctında Ordu komutanlığı ve Ruumltbelerrdquo
Belleten LIII S206 Ankara TTK Nisan1989 s164 131
Erdoğan Merccedilil ldquoEmicircr Savteginrdquo TED S6 İstanbul İstanbul Uumlni Ed Fak 1975 s63
213
Yınalrsquoın isyan edeceği haberi uumlzerine Tuğrul Bey Savteginrsquoi halife Kacircim bi-Emrillacirch
(1031-1075)rsquoın hediyeleri olan altın kaplamalı dibacircc 132
bir ferace altın işlemeli
mekkicirc sarık ve altın işleme takımlı bir at ile Yınalrsquoa goumlndererek yanına gelmesini
emretmiştir (1058) Bağdatrsquoa giden Yınal sultan ve halifeyi isyan halinde
olmadığına ikna ederek Musulrsquoa geri doumlnmuumlştuumlr 133
Daha sonra ldquoserheng 134
rdquo ve
ldquohacirccib135
rdquo goumlrevlerinde bulunmuştur Askericirc bir ruumltbe ve unvan olan ldquoserhengrdquo yani
ldquoccedilavuşrdquo Ccedilin kaynaklarının verdiği bilgiye goumlre Goumlktuumlrklerrsquode bir elccedilinin taşıdığı
unvan olmuştur 735 ve 737 yıllarında Ccedilinrsquoe giden bu elccedili veya elccedililer Ccedilince
transkripsiyonuyla ldquoccedilouml-pi-şe 136
rdquo unvanıyla zikredilmiş olup F Koumlpruumlluuml bu
kelimenin ldquoccedilavuşrdquo olabileceği uumlzerinde durmuştur Tuğrul Beyrsquoin Selccediluklu
Devletirsquonin başına bela olan Besacircsiricircrsquonin uumlzerine goumlnderdiği komutanlar arasında adı
zikredilen Savteginrsquoin Isfahacircnicircrsquonin ldquoZuumlbdet uumln-Nusra ve Nubet el-Usrardquosında
ldquoserhengrdquo unvanını taşıdığı kaydedilmiştir Sıbtrsquoın ldquoMirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-
Arsquoyacircnrdquoında ise ldquohacirccibrdquo olarak kaydedilmesinden onun Tuğrul Bey zamanında
hacirccibliğe yuumlkseldiği kabul edilebilir bir goumlruumlştuumlr 137
Selccediluklularrsquoda saray buumlyuumlkleri (ekacircbir-i hacircss) arasında sayılan hacircciblerin başı
ldquobuumlyuumlk hacirccibrdquo (hacirccib-i buzurg) saray teşkilacirctında huumlkuumlmdardan devlet teşkilacirctında
vezirden sonra gelmekteydi Askericirc sınıfa mensucircp gucirclam sistemine goumlre yetişmiş bir
Tuumlrk kumandanı idi Karşılama merasimlerinde vezirle birlikte hazır bulunurlardı
Emicircrlik ruumltbesine sahip olan buumlyuumlk hacirccibin emrinde ldquobendegacircnrdquo ldquoccedilacirckeracircnrdquo gibi
ccedileşitli derece ve ruumltbelerde sayısı yuumlzlerle ifade edilebilecek kadar ccedilok hacirccib
bulunmaktaydı 138
132
Dallı ccediliccedilekli bir ccedileşit ipek kumaş 133
Merccedilil agm 1975 s63-64 134
Serheng (ccedilavuş) savaşta ccedileşitli hizmetlerde bulunan bir sınıf memura verilen ve orduda bir askericirc
ruumltbeyi ifade eden bir terimdir Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoCcedilavuşrdquo İA III MEB 1977 s363 135
Huumlkuumlmdar sarayında mabeyinci olarak goumlrev yapan ve icabında devlet teşkilatında değişik
hizmetlerde bulunan bir sınıf memurdur Bkz Fuat Koumlpruumlluuml ldquoHacirccibrdquo İA V MEB 1987 s31 136
Koumlpruumlluuml agm s362-363 137
Merccedilil agm 1943 s17 ve 24 Sıbt b El-Cevzicirc Mirrsquoat-uumlz-Zemacircn ficirc Tacircrihirsquol-Arsquoyacircn nşr Ali
Sevim Ankara 1968 s64 MA Koumlymen ldquoAlp Arslan Zamanı Selccediluklu Askericirc Teşkilacirctırdquo TAD
V S8-9 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1967 s24 138
Koumlymen agm s28-29
214
-ldquoHacirccib-i dergacirchrdquo (saray hacirccibi) resmicirc kabullerde ve merasimlerde devlet
erkacircnının huumlkuumlmdarın huzurunda derece ve ruumltbelerine goumlre tahtın neresinde ve nasıl
duracaklarını tayin ve kontrol etme goumlrevini yerine getirmekte idi Teşrifata
uymayanları yuumlksek sesle ikaz etmekte ve emrindeki hacirccibleri de bu durumu
engellemeleri iccedilin youmlnlendirmekte idi 139
-Kabul merasimlerinde ldquosilahdarrdquo ldquoabdarrdquo ccedilaşnigirrdquo ldquoşarabdarrdquo
ldquocacircmedarrdquo ve ldquosakirdquo de mutlaka hazır bulunmalı idi Silahdar kabul ve merasim
esnasında huumlkuumlmdarın guumlvenliğinden sorumlu idi Abdar huumlkuumlmdar elini yıkamak
istediği vakit ibriğini hazır bulundurmalıydı Ccedilaşnigir huumlkuumlmdarın zehirlenmesi
ihtimaline karşı huumlkuumlmdardan oumlnce yemeklerden tadardı Şarabdar kabullerde ikram
edilen iccedileceklerin kalitesinden sorumlu idi Cacircmedar huumlkuumlmdarın elbiselerinin
muhafazasından sorumlu idi Huumlkuumlmdarın ve devlet adamlarının her birinin ayrı
ldquosacirckirdquosi vardı ki her biri sorumlu olduğu kişiye hizmet ederdirdquo 140
-Vezirler bilfiil diplomatik faaliyetlerde bulunabilir yabancı devlet elccedililerini
kabul edebilirlerdi ldquoVezir tarafından kabul edilen elccedili el oumlpuumlyordurdquo 141
Elccedililerin vasıflarıyla ilgili olarak Siyacircset-nacircmersquode ldquoPadişahlara hizmet etmiş
bulunan soumlz soumlylemekte cesur olan birccedilok seyahatler yapmış bulunan her ilimden
nasibini alan hafız ve ileriyi goumlren boyu ve goumlsterişi olan bir adam elccedililiğe layıktır
Eğer ihtiyar ve acirclim olursa daha iyidir Eğer cesur mert eli silah tutan biniciliği iyi
bilen savaşccedilı olan bir adamı elccedililikle goumlnderirlerse daha iyi olur Eğer elccedili Seyid ve
Şerif olursa da iyi olur zira şeref ve soyu (neseb) dolayısıyla fazla saygı goumlruumlrler ve
ona koumltuumlluumlk yapamazlar (Goumlnderilecek elccedili) şaraba duumlşkuumln şakacı kumarbaz ccedilok
konuşan ve tanınmamış bir kimse olursa goumlnderilmemelidirrdquo 142
denir
139
Ay s29 140
Ay s32-35 141
Aydın Taneri ldquoSelccediluklu-Osmanlı Ccedilizgisinde Harezmşahlar Vezacircretirdquo TED S7-8 İstanbul
İstanbul Uumlni Ed Fak 1977 s40 142
Nizamuumllmuumllk age s120-126 Uydu agm 1992 s434
215
Buyruk ldquoBuyurmak emir vermekrdquo ten tuumlreyen bu soumlz Eski Tuumlrkccedilersquode genel
olarak ldquokumandanrdquo anlamında kullanılmakta idi 143
Bu Tuumlrkccedile kelime Moğol diline
ldquobuyruğrdquo şeklinde geccedilmiştir 144
Diğer taraftan ldquobuyrukrdquo ldquoBakanrdquo anlamında idaricirc
bir unvandır 145
Kağanın yanında bulunan buumlyuumlk memur ve danışmanlardır 146
Goumlktuumlrklerrsquode ldquovezirrdquo yerine ldquobuyrukrdquo unvanı kullanılmıştır 147
Uygurlarrsquoın
Tengride Bolmış İl Etmiş Bilge Kaganrsquoının iccedil buyruk başı 148
Inanccedilu Baga Tarkan ve
buyruklarından biri Bilge Tay Senguumln Tutuk idi 149
Alp Yiğit kahraman bahadır cesur aşırı uzun ve iri boylu pehlivan
macircnacirclarına gelmektedir ve askericirc bir unvandırrdquo150
Apa Eski Tuumlrkccedilersquode akrabalık terimi olarak goumlsterilen apa ldquobuumlyuumlkluumlk
yaşlılıkrdquo da ifade eder Askericirc ve idaricirc unvanlarda yer alır 151
ldquoApa Tarkanrdquolık
huumlkuumlmdar ccedilocuklarına verilen unvanlardan biri olduğuna goumlre huumlkuumlmdarın
ccedilocuklarının buumlyuumlğuumlnuumln bu goumlreve 152
getirilmiş olmalıdır
Ayguccedilı Ay- fiilinden tuumlremiş idaricirc bir unvandır153
Uumlnluuml Goumlktuumlrk veziri
Tonyukukrsquoun unvanıdır Tonyukuk Yazıtırsquonda ldquoKaganı alp ermiş ayguccedilısı bilge
ermişrdquo demektedir ki huumlkuumlmdarın ldquoaygucırdquosı (danışmanı muumlşaviri) bilge
olmalıdır154
Bu onun taşıması gereken en oumlnemli vasıflardan biridir
143
Temir agm s1118 144
Temir agm s1122 145
Saadettin Goumlmeccedil ldquo Koumlk Tuumlrkccedile Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlarrdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S443
YXXXVIII İstanbul TKAE Mart2000 s132 146
Kayabalı-Arslanoğlu agm s876 147
B Oumlgel Duumlnden Buguumlne s627 148
ldquoBuyrukrdquo kelimesi buguumlnkuuml anlamda ldquobakanrdquodır Goumlmeccedil ldquoTerhin Yazıtırsquonın Tarihicirc Accedilıdan
Değerlendirilmesirdquo Tuumlrk Kuumlltuumlruuml S414 YXXXV İstanbul TKAE Ekim1997 s589 149
Goumlmeccedil agm s579 Terhin Yazıtı Batı 6 satır 150
Goumlmeccedil agm s129 151
Ay s86 152
Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 153
Ay s131 154
Saadettin Goumlmeccedil ldquoKagan ve Katunrdquo TAD XVIII S29 Ankara Ankara Uumlni DTCF 1997 s81
Tonyukuk Yazıtı ITaş Guumlney 3 Doğu 4 Kuzey 5
216
Baga Bag kelimesiyle irtibatlıdır155
Bir ulus oluşturmuş boyların askericirc
komutanları iccedilin kullanılır156
Terhin Yazıtırsquonda ldquoBıla Baga Tarkanrdquo ldquoInanccedilu Baga
Tarkanrdquo unvanları geccedilmektedir157
Tuumlrgişlerrsquoin kurucusu U-ccedile-le de Baga Tarkan
unvanına sahiptir
Ccedilor ldquoAskericirc bir unvandırrdquo158
Koumll İccedil Ccedilor muktedir kumandanlardandı159
Koumll İccedil Ccedilor Kuumll İccedil Ccedilur Kuumll-Ccedilur Goumlktuumlrklerrsquode ve Uygurlarrsquoda ordu komutanları
olan şadların uumlstuumlnde tecruumlbeli ve buumlyuumlk komutan idi Bunlar huumlkuumlmdar
ccedilocuklarından seccedililirlerdi 160
Inal ldquoİdaricirc bir unvandır 161
Kaşgarlırsquoya goumlre genelde annesi hatun soyundan
gelen kişilere verilen bu unvanın etimolojideki manası ldquoguumlvenilir itimada layıkrdquo
demektir 162
Inanccedil İdaricirc bir unvan olup ldquoınalrdquo ile yaklaşık aynı macircnacircyı taşımaktadır163
Eski Uygur dilindeldquo Vezir vekil mutemet ınak nazırrdquo 164
macircnacirclarında kullanılmış
olup ldquoınanccedil buyrukrdquo da ldquomutemet ınak 165
rdquo demektir
Inanccedilu ldquoİdaricirc bir unvandır 166
rdquo Bir memuriyet uvanı olması yanında bir
şahıs adıdır 167
İlteber ldquoİdaricirc bir unvan olup ilteriş ile aşağı-yukarı aynı manaya gelirrdquo 168
155
Goumlmeccedil agm s131 156
Ay 157
Ay 158
Ay s133 159
Faruk Suumlmer ldquoBilge Kağan Irdquo TDTD V S25 yy Ocak1989 s24 160
Goumlmeccedil agm s136-137 Oumlgel Duumlnden Buguumlne s646 161
Ay s134 162
Kaşgarlı DLT Is122 SG Clauson An Etymological Dictionary of Pre-Thireenth-Century
Turkish Oxford yy 1972 s184 163
DLT I s122 164
Caferoğlu age s86 165
Inak ldquodost arkadaşrdquo demektir Bkz A Caferoğlu ae 166
Goumlmeccedil agm s135 167
Caferoğlu age s86
217
İlteriş ldquoİli derleyip toplayanrdquo anlamındaki idaricirc bir unvandırrdquo 169
Oumlge ldquoaksakal muumlşavir başvekilrdquo manasında kullanılan idaricirc bir unvandır 170
Sabccedilı ldquoSavcı ve elccedilirdquo manalarına gelip idaricirc bir unvandır 171
Şadapıt S Goumlmeccedil ldquoşadrdquo unvanının ccediloğulu olduğuna ihtimal vermektedir172
Buyruklardan sonra gelen ldquoŞadapıtrdquoların goumlrevleri hakkında bir vesika yoktur fakat
Orhun Yazıtlarırsquonda kağanın sağ tarafında oturdukları belirtildiği iccedilin yuumlksek
memurlar olduklarına şuumlphe yoktur 173
Şadlar gerccedilek bir ordu komutanı olmaları
yanında ndashGoumlktuumlrklerrsquode goumlruumllduumlğuuml uumlzere- elccedili kabul etmek gibi ccedilok oumlnemli bir
yetkiye de sahip olmuşlardır Ccediluumlnkuuml bu boumllge liderleri barışta kendi boumlluumlmlerini
youmlnetirken savaşta kağanın ordusuna katılırlardı 174
ldquoEltebirrdquo ldquoapardquo ldquotarkanrdquo ldquoccedilurrdquo ldquotudunrdquo unvanları Goumlktuumlrklerrsquode yeniden
tacircbiyet altına alınmış olan kabilelere ait hacirckim ve vali derecesinde memurlar iccedilin
kullanılmışlardır 175
Tuumlrklerrsquode kağanın oğullarının da elccedililik goumlrevine getirildikleri
goumlruumllmektedir Kapgan Kağanrsquoın uumlccediluumlncuuml oğlu Ccedilinrsquode elccedili olarak bulunduğu sırada
oumllmuumlştuumlr176
Bilge Kağanrsquoın milletine hitabında devlet idaresindekileri unvanları en uumlst
kademeden itibaren kağan ailesi bodun şadapıt beyler tarkanlar buyruk beyler
Dokuz Oğuz beyleri diye sıraladığı goumlruumllmektedir
168
Goumlmeccedil agm s s135 169
Ae s135 170
Ae s137 171
Ae s138 172
Ae s139 173
Babaoğlu age s87 174
Kayabalı-Arslanoğlu agm s878 175
Temir agm s1118 176
Gumileumlv age s380
218
Tarkan unvanı Uygurlarrsquoda da kullanılmıştır Uygur yazılı belgelerinde ldquokuumln
birmiş t(a)rhanrdquo ldquoinanccedil t(a)rhanrdquo ldquoboyla tarkanrdquo Uygur hakanı Tun Baga Tarkan
(779-789) Ccedilinrsquoe goumlnderilen (821) Uygur elccedilisi Ho Ta-kan (Alp Tarkan) şeklinde
oumlrnekleri mevcuttur Uygur hakanının tahta ccedilıkmadan oumlnce devlet nacirczırı goumlrevinde
bulunmasından anlaşıldığı uumlzere Uygurlarrsquoda bu unvan ldquovezir nacirczırrdquo manasında
kullanılmıştır177
Uygur Devletirsquonde Boumlguuml Kağan (759-779) babası Moyun-ccedilurrsquoun
Ccedilinrsquoe karşı korumacı ve dostccedila politikayı bir suumlre devam ettirmişse de sonra bundan
vazgeccedilerek iccedil karşılığından yararlanıp Ccedilinrsquoi ele geccedilirmek istemiştir Fakat başta
veziri Tun Baga Tarkan olmak uumlzere bir kısım devlet adamları boumlyle buumlyuumlk bir
uumllkeyi ele geccedilirmenin muumlmkuumln olmayacağını ileri suumlrerek karşı ccedilıkmışlardır
Kağanrsquoın fikrinden vazgeccedilmemesi uumlzerine Tun Baga Tarkan devletin menfaati
uğruna Boumlguuml Kağanrsquoı oumllduumlrerek 779rsquoda kendisini Kağan ilacircn etmiştir178
Tuumlrgiş
hakanı U-ccedile-le ldquoBaga Tarkanrdquo unvanına sahipti
Kırgızlarrsquoın başlıca altı unvanından biri ldquotarhanrdquo unvanı idi 840-841 yılında
Uygurlarrsquoın guumlccedil kaybından istifade ederek taarruza geccedilen Kırgızlar Ccedilin Prensesi
Trsquoai-ho Konccediluyrsquou ele geccedilirip Ccedilinrsquoe teslim etmek uumlzere on tarkandan oluşan bir
elccedililik heyetiyle yola koyulmuşlardır 179
ldquoHuducircdrsquoul-Acirclemrdquoe goumlre Hazarlarrsquoda huumlkuumlmdar unvanı (Tarkhacircn Khagan)
kullanılmıştır180
ldquoCcedilorpan Tarkan As-Tarkan unvanlı Hazar komutanları en bilinen
oumlrnekleridir ldquoTekintegin inal buyla buyrug il-teber tudun tarkantarhanrdquo
unvanlarını Hazarlar da kullanılmaktaydı181
O Pritsak Hazarlarrsquoın Sarığşın (Atol) ve Hamlık (Atil) ikiz kentlerinin
ldquoTarkan (As Tarkan)rdquo unvanlı bir youmlnetici tarafından idacircre edildiğini bildirir182
177
Mackerras The Uigur Empire 744-840 According to the Trsquoang Dynastic Histories Canberra
1968 s60 A Caferoğlu age s225 Donuk agm s84 dp17 178
Salim Koca ldquoUygur Devleti ve Tarihicirc Roluumlrdquo TDTD VIII TDAV Yay Temmuz 1990 s20 179
Donuk agm s84 dp18 180
Ay 181
Uydu Yuumlcel ldquoHazar s797 182
Omeljan Pritsak ldquoHazar Hakanlığırsquonın Museviliğe Geccedilişirdquo ccedilev A Tayfun Oumlzcan Karadeniz
Araştırmaları S13 Ankara KaraM Yay Bahar2007 s16
219
ldquoA Alfoumlldirsquoye goumlre Tarkanrsquolar aslında eski Tuumlrk-Moğol topluluklarında
demirciliği meslek edinmiş olan kimseler idi ki asil ve imtiyazlı bir sınıf meydana
getiriyorlardı183
rdquo Gy Neacutemethrsquoe goumlre Tuumlrkccedilede bir şeref unvanını ifade eden
ldquotarkanrdquo unvanı ldquoalpagutrdquo unvanın bir eşi idi184
İbn Hurdadbihrsquoe goumlre Semerkant
huumlkuumlmdarları ve genellikle kuumlccediluumlk devletlerin kralları bu unvanı taşıyorlardı185
II ELCcedilİLERİN VAZİFELERİ
Chang Chrsquoienrsquoin Batı uumllkeleriyle ve yollarıyla ilgili olarak edindiği tecruumlbe
Ccedilinrsquoin daha sonra işine yaramıştır Ccediluumlnkuuml Ccedilinlilerrsquoin MOuml 119 yılında Hunlarrsquoa ağır
kayıp verdirdikleri seferin kılavuzluğunu Chang Chrsquoien yapmıştır186
Şuumlpheci bir
yaklaşımla belki de bir sefere karar verildiğinde savaş ilanıyla oumlnceden elccedili olarak
goumlnderilenler aslında sefere kılavuzluk yapması planlanan kişilerdi Zira elccedililerin
dokunulmazlığı vardı ve etrafı guumlzergacirchı rahatccedila kolaccedilan edip goumlzlemleyebilirlerdi
Bir elccedilinin uumllkesini en iyi temsil etmesi başlıca goumlrevidir Diğer goumlrevleri de
şoumlyle sıralanabilir Nezdinde bulunduğu devletin iktisadicirc idaricirc sosyal ve siyasicirc
hayatını iyi anlamaya ccedilalışmak kendi uumllkesini ilgilendirecek her tuumlrluuml bilgiyi elde
etmek nezdinde bulunduğu devletin kendi memleketiyle ilgili bilgi ve duumlşuumlncelerini
oumlğrenmek huumlkuumlmdarına sunmak uumlzere raporlar duumlzenlemek anlaşmazlık
doğurabilecek konuları yakından tacirckip etmek ihtilaflı meseleleri bir hal tarzına
bağlamak
Sultan Alp Arslan ile halife arasında hilrsquoat olarak takdim edilecek ipek
elbiselerin dokunmasındaki gecikmeden dolayı Sultanrsquoın elccedililerinin doumlnuumlşlerinin de
183
Gy Neacutemeth A Honfoglaloacute Magyarsaacuteg Kialakulaacutesa Budapest 1930 s259 Donuk agm s88 184
Donuk agm s87 A Alfoumlldi A Tarchan Meacuteltoacutesaacutegneacutev Eredete MNy XXVIII 1932 s205-
220 W Eberhard Conquerors and Rulers Social Forces in Medievel Leiden 1952 s98 n7 Oumlgel
Tuumlrk Mitolojisi s63 185
Donuk agm s88 Neacutemeth age s257 186
A Rıza Bekin ldquoHan Suumllalesi Zamanında Ccedilinrsquoin Tuumlrkistan Siyasetirdquo Doğu Dilleri V S2 Ankara
DTCF 1993 s3
220
gecikmesi sebebiyle bir kırgınlık yaşanmıştır Bu durum Sultanrsquoın elccedilisi Sarsquodursquod-
devle Gucircheracircyicircnrsquoin tavrına da yansımıştır Normalde halife tarafından kabul edilen
elccedili mektubu takdiminin ardından uumlstlendiği vazife hakkında soumlzluuml izahatta bulunur
ve bu sırada sorulan sorulara cevaplar verirdi Sarsquodursquod-devle Sultanrsquoın halifeye
goumlnderdiği mektubu sunmuş fakat kendisi elccedililik vazifesini (risalet) yerine
getirmeyerek soumlyleyeceklerini bir kacircğıda yazıp vermiştir187
Uumllkeler arasında karşılıklı gelip giden elccedililer bir nevi o uumllkenin uumlrettiği
emtiayı ticaricirc gelir kaynağına doumlnuumlştuumlrebilmenin aracılığını da yapmakta idiler
Tuumlrklerrsquoin kendilerine gelen Bizans elccedilisi Zemarkosrsquoa demir goumlstermeleri onu
şaşırtmıştır Demiri işlemenin guumlccedil bir iş olduğundan bahsetmelerinden dolayı bunu
kendisini ticaricirc anlamda aracı kılmak maksadıyla yaptıklarını duumlşuumlnmuumlştuumlr188
Elccedililer
zaten diplomatik aracılıkları yanında isteyerek ya da istemeyerek şahit oldukları ve
goumlrduumlkleri diğer konularda da aracılık goumlrevini yerine getirmişlerdir
Chang-chrsquoienrsquoin bizzat kendisinin getirip getirmediği konusunda tartışmalar
bulunmakla beraber bundan sonra gidip gelmeler sıklaştığı iccedilin Ccedilinrsquoe birccedilok Hun
bitkisinin onun seyahatinin neticesinde girdiği bir gerccedilektir Ccedilinliler bu bitkilerin
başına ldquoHurdquo ibaresini getirdikleri iccedilin tespit edilmeleri zor değildir Hu-tou (fasulye)
hu-kua (salatalık)hu-suumleh (maydanoz) hu-trsquoao (şeftali) hu-ma (susam) hu-tsrsquoung
(soğan) hu-chieh (hardal) hu-lo-puo (havuccedil) hu-suan (sarımsak) gibi Burada
konumuzla ilgili olan nokta elccedililerin gittikleri uumllkelerin florasını da kendi uumllkelerine
taşımalarıdır189
558 yılında Bizansrsquoa giden ilk Tuumlrk elccedilisi iki goumlrevle goumlnderilmiştir Birincisi
Bizans ile kurulmak istenilen muumlnacircsebetlerin imkacircn ve hedefini accedilıklığa
kavuşturmak ikincisi de İmparatorluğun Tuumlrklerrsquoin duumlşmanı Avarlarrsquoa yardımını
engellemek niyetiyle Bizansrsquoa Avarlar hakkında olumsuz bilgi vermektir190
187
Koumlymen ldquoAlp Arslan s83 188
Gumileumlv age s92 189
Li age s31 Ligeti Bilinmeyen s54
221
İmparator Tiberiosrsquoun huumlkuumlmdarlığının ikinci yılında Goumlktuumlrklerrsquoe
imparatorluk korumalarından Valentinusrsquoun başkanlığında bir heyet goumlnderilmiştir
Valentinusrsquoun maiyetindekilere ek olarak kimi kaynaklara goumlre yuumlz altı kimi
kaynaklara goumlre de altı yuumlz Tuumlrk ile yola ccedilıktığı kayıtlıdır Bunların bir kısmı
Anankhast 191
bir kısmı Eutychius bir kısmı da Valentinus ile daha oumlnce heyetlerle
veya başka bir nedenle İstanbulrsquoa gelmişlerdir Bir kısmının da Tuumlrklerrsquoe elccedili olarak
goumlnderilen Kilikyalı Paul ve Herodian ile birlikte geldikleri kayıtlıdır Tuumlrklerrsquoin
farklı kabilelerinden farklı nedenlerle Bizansrsquoa gelmiş olan bu Tuumlrklerrsquoin neden grup
olarak Bizans uumllkesinden goumltuumlruumllduumlkleri belirtilmemiştir Uzun suumlredir orada
olmalarının bir sıkıntı yaratıp yaratmadığı da bilinmemektedir Ancak Valentinusrsquoa
bu goumlrevin ek olarak verildiği aşikacircrdır192
922 yılında İslacircmiyetrsquoi kabul eden Kama Bulgarları hakanı Almuş devletini
Hazaryarsquodan ayırmış ve kendisine karşı faaliyetlerde bulunan Yahudilere karşı
kaleler kurabilmek iccedilin halifeden maddi destek istemiştir Halife bunu
karşılayabilmek iccedilin infaz edilen vezirin el konulan mallarının satılarak gelirinin
Bulgarlarrsquoa goumlnderilmek uumlzere İbni Fadlanrsquoa verilmesini buyurmuştur Ancak bu
malları satın alan kişi parayı elccediliye yetiştirememiştir193
Elccedili goumlnderen huumlkuumlmdarların maksatları elbette sadece mektup ve haber
goumlndermek değildi Olaya ve ihtiyaca goumlre pek ccedilok sebepleri vardı Karşı tarafın
uumllkesinin bulunduğu coğrafya hakkında bilgi edinerek ordunun ilerlemesine elverişli
bir yol belirlemek karşı devletin ordu sayısı ve teccedilhizatı hakkında bilgi toplamak
devlet idaresinde yer alanları zaafları ve guumlccedilluuml youmlnleriyle tespit etmek ittifak ya da
barış teklifinde bulunmak gibi pek ccedilok irili ufaklı goumlrevi yerine getirmek maksadıyla
goumlnderilmişlerdir194
190
Artamonov age s182 191
Greklerce Tuumlrk elccedilisi mi Bizans elccedilisi mi olduğu karıştırılan bu isim Stein tarafından Germencenin
bir varyantı olan Anagast şeklinde okunmuş ve Tuumlrklerrsquoe gelen bir Bizanslı olmasına ihtimal
verilmiştir Chavannes ise Hun kabilelerinden Utigur liderinin ismi Anagai ile benzerlik kurmuştur
Sebep olarak da Bizansrsquoa gitmesini goumlstermiştir Bkz Mangaltepe age s77 192
Ae s76-77 193
Gumileumlv Eski Ruslar ve Buumlyuumlk Bozkır Halkları I ccedilev D Ahsen Batur İstanbul Selenge Yay
2006 s227 194
Nizamuumllmuumllk age s125-126
222
ldquo[Iduk] kut t(e)ngrikeni[m(i)zke] uumllcey tuumlmen ilccedili begler-ke tuumlmen ilccedili beg[lerke]
m(e)n yığmış bitig biruumlrmen ulug depter-te bititmiş neguuml kimintin taş neguuml m-e yok bar tip
ayıg uumlnuumlp soumlzi (ayak uumlruumlp soumlzi) ccedilın bolsar oumlz başım oumlluumlrm(e)n
ldquoIduk-Kut hazretlerine saadet olsun Tuumlmen elccedili beylerine ben Yıgmış senet
veriyorum Ulug depterde yazdırılmış kimselerimden başka herhangi biri var diye laf ccedilıkar
ve bu soumlz doğru olursa kendi oumlluumlmuumlme razıyımrdquo195
Bu Uygur belgesindeki kişi devlet tarafından nuumlfus kaydı iccedilin
goumlrevlendirildiği anlaşılan memura soumlzlerinin doğruluğuna dair beyanda
bulunmuştur Bu memurdan ldquotuumlmen ilccedilirdquo olarak bahsedilmesi eski Tuumlrk
Devletlerirsquonde askericirc goumlrevlilerin aynı zamanda devletin idaricirc iktisadicirc ve sosyal
alandaki işleri iccedilin de goumlrevlendirilmeleri ile ilgilidir Yani elccedililik sadece uluslararası
değil dahili işlerde de oumlnemli bir mevki idi
III ELCcedilİLERİN YETKİLERİ VE SINIRLARI
Elccedililer her ne kadar sınırsız yetkilerle donatılmış goumlruumlnseler dahi onların da
durmaları gereken noktalar vardı Guumlnuumlmuumlzde de geccedilerliliğini koruyan kurala goumlre
bulundukları uumllkenin iccedil işlerinde muumldahale yetkileri yoktu Boumlyle bir hata af
edilemezdi ve en ağır biccedilimde cezalandırmayı gerektirirdi Ccedilinrsquoin Tuumlrkistanrsquodaki
kuumlccediluumlk devletlerle kurduğu muumlnacircsebetleriyle ilgili şu oumlrnekte kendisini temsil eden
elccedililerinin yanlış adımlarının bedelini canlarıyla oumldedikleri goumlruumllmektedir Yaşlı
Usun huumlkuumlmdarı ile evlendirilen Ccedilinli prenses huumlkuumlmdarın oumlluumlmuumlnden sonra bozkır
adetlerine goumlre halefi olan torunu Wung-chuuml-mi ile evlenmiştir Fakat MOuml60
yılında o da oumlluumlnce Kuang-wang unvanlı Ni-mi ile evlenmiştir Bu eşi ile
223
anlaşamayan Ccedilinli prenses Ccediligu Şehrirsquone gelen bir Ccedilin elccedililik heyeti ile anlaşarak
huumlkuumlmdarın oumllduumlruumlleceği bir şoumllen planlamıştır Ni-mi suikastten yaralanarak
kurtulmuş durumu oumlğrenen huumlkuumlmdarın oğlu Hsi-song-seu ordusuyla Ccediligursquoyu
kuşatmıştır Ccedilin youmlnetimi elccedililerinin hatasını oumlrtmek iccedilin onları alelacele geri
ccedilağırtıp onları infaz ettirmiştir Huumlkuumlmdara da hediyeler ve yaralarının tedavisi iccedilin
bir tabip goumlndermiştir196
195
Uygurlarrsquoda devlete yanlış beyan verilmesinin oumlnuumlne geccedilmek iccedilin ve sadece devlete youmlnelik
succedillarda oumlluumlm cezası verildiği kayıtlıdır Bkz A Melek Oumlzyetgin ldquoTurfan Uygurlarında Ceza
Hukukuyla İlgili Uygulamalarrdquo Belleten LXXV S273 Ankara TTK Ağustos2011 s341 196
Bartold Orta Asya s 87-90
224
BEŞİNCİ BOumlLUumlM
ELCcedilİLERİN SOSYAL HUKUKIcirc VE EKONOMİK HAKLARI
I HUKUKIcirc DURUMLARI
A Elccedililerin Hukuku (Dokunulmazlığı)
Hun huumlkuumlmdarı Mete tarafından M 176 yılında Ccedilin İmparatoriccedilesirsquone yazılan
mektupta Ccedilin İmparatorursquondan kendisine goumlnderilen iki mektuba karşılık olarak
yazdığı cevabı goumltuumlren elccedilisinin henuumlz geri gelmediğinden ve bunun aralarında
ccedilıkacak istenilmeyen bir anlaşmazlığın sebeplerinden biri olacağından
bahsedilmiştir Tarihi bilgilerde zaman zaman elccedililerin katledilmesi olaylarıyla
karşılaşılsa da genel olarak savaş zamanında ldquoelccedililerin hayatları korunurrdquo ilkesi
geccedilerli olmuştur1
- ldquoYalavaccedil soumlz iltuumlr yanutu kolur Elccedili soumlz iletir ve cevabını isterrdquo
- ldquoYalavaccedilka muumln yok soumlzuumln kıymasa tutuzmış soumlzuumlg ccedilın tuumlkel soumlzleşerdquo Elccedili
soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml doğru ve tam soumlylerse ona
zevacircl yoktur
- ldquoKınama yalavaccedil soumlz aysa koumlnirdquo Kendisine emanet edilen soumlzuuml aynen
tekrar eden elccediliye gazap etme
- ldquoYalavaccedilka bolmaz oumlluumlm ya kıyın eşitmiş soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili
işittiği soumlzuuml aynen ulaştırırsa ona oumlluumlm veya ceza yoktur
- ldquoYalavaccedil tiduumlkuumlm bu ilccedili turur bu ilccedili soumlzin ccedilın teguumlrse tilinrdquo Elccedili dediğin
boumlyle olan elccedilidir bu elccedili ne soumlylerse soumlylesin ona zevacircl yoktur
- ldquoYalavaccedil tutuzmış soumlzin soumlzleşe accedilık bir tilin oumlg soumlz aydım keserdquo Elccedili
kendisine emanet edilen soumlzuuml soumlyleyince ona ihsanda bulun onu medhet işte bu
kadar
1 Babaoğlu age s94-95
225
- ldquoyalavaccedil nece ccedilın ked erse amul bitig bolmasa soumlzke buumltmez koumlnguumllrdquo Elccedili
ne kadar duumlruumlst mahir temkinli olursa olsun mektup olmazsa kalpte şuumlphe kalır2
Aşağıdaki Osmanlı Tuumlrkccedilesirsquondeki atasoumlzleri de bu hukukun -yazılı olmasa
dahi- kabul edilmiş olduğunu goumlstermektedir
- Elccedilige guumlccedil yok yuumlkundan bap yok Elccediliye zor yok yuumlkuumlnde dert yok
- Elccediliye zeval yok Elccediliye sorumluluk yok3
Kutadgu Biligrsquode ldquoElccedili soumlzuumlnde hilaf etmez ve kendisine emanet edilen soumlzuuml
doğru ve tam olarak soumlylerse ona zeval yoktur4
Antik ccedilağlarda da zamanın toplulukları arasında diplomatik muumlnacircsebetler
mevcuttu Fakat bu muumlnacircsebetler belirli sahalarda sınırlı kalmaktaydı ve geccediliciydi
Diplomatik muumlnacircsebetlerin en ilkel safhalarında dahi elccedililerin masuniyetleri
imtiyazları ve kabul toumlrenleri konusunda uygulanan bazı kurallar teamuumll hukuku
halini almıştır Eski Ccedilin Hint Mısır Suumlmer Asur Fenike vesikalarının elccedililerin
masunluğu ve goumlrevlerinin kutsallığı hakkında birccedilok deliller ortaya koymaktadırlar
Eski Yunan ve Romalılar da elccedililerin masuniyetlerine seyahat huumlrriyetlerine ve
resmi evrak masuniyetlerine devletin bekasına zarar verecek veya itibarını
zedeleyecek bir davranış ve konuşmada bulunmadıkları suumlrece saygı
goumlstermişlerdir5 Bu kuralın devletler hukukunun en eski kaidelerinden biri olduğu
soumlylenebilir
1093rsquote imzalanan Kıpccedilak-Rus barışı Kıpccedilaklarrsquoın Kievrsquoi yağmalamalarıyla
yine bozulmuştur Yağmalamadan sonra tekrar barış tesis etmek uumlzere goumlnderilen iki
Kıpccedilak elccedilisi oumllduumlruumlluumlnce 19 Temmuz 1096rsquoda farklı youmlnlerden pek ccedilok Kıpccedilak
2 KB I Metin s 383 384 384 384 384 384 392 KB II Ccedileviri s 276 276276 276 277 277
282 Beyitler 3814 38163817 3818 3819 3820 3891 3 Radlov age s828-829
4 Uydu Yuumlcel ldquoYusuf Has Hacibrsquoin s433-434 Ae Beyit 3816
5 Seha L Meray ldquoDiplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statuumlsuumlrdquo Ankara Uumlni Siyasal Bilgiler F
Dergisi XI S3 Ankara s80 RNumelin Les Origines de la Diplomatie Paris 1945 s234-235
226
birliği harekete geccedilmiştir Rus galibiyetinin ardından Kıpccedilaklar ertesi yıl Kievrsquoi
yağmalayarak ganimetleri ele geccedilirmişlerdir6
Bizans İmparatoru II Theodosios V asrın ortalarında Hun huumlkuumlmdarı
Attilarsquoya bir suikast planlayarak ortadan kaldırmaları iccedilin elccedililik heyetini yollamıştır
Plandan haberdar olan Attila Bizans heyetinde bulunan Bigilarsquoyı sorguya ccedilekmiştir
Onlar Attilarsquonın canına kıyma niyetiyle gelmelerine rağmen o elccedililere zarar
vermemiş imparatora yazdığı bir mektupla uumllkelerine geri yollamıştır7
Uumlnluuml Fergana atlarından isteme goumlreviyle goumlnderilen Ccedilin elccedililerinden birinin
doumlnuumlşte Doğu Fergana sakinlerinden biri tarafından oumllduumlruumllmesi uumlzerine İmparator
Wu Fergana uumlzerine ordu sevk etmiştir8
Bizansrsquota olup bitenleri dikkatle tacirckip eden Avar Kağanı Bayan Maurikiosrsquoun
Priskosrsquou Trakyarsquodan alıp yerine kardeşi (imparatorun kardeşi) Petrorsquoyu tayin
etmesinin sebebini oumlğrenmek istemiştir Henuumlz goumlrevinden ayrılmamış olan Priskos
izahat vermek uumlzere tabip Theodorrsquou elccedili olarak goumlndermiştir Bizans kaynağından
verilen bilgiye goumlre Bayan Kağan elccediliye koumltuuml muamele etmiş elccedili Kağanrsquoı insafa
getirmek amacıyla Mısır Firavunu Sesostrisrsquoin hikacircyesini nakletmiş Bayan Kağan
buna kızmamış guumllerek cevap vermiş ve barışa hazır olduğunu soumlylemiştir Bizans
kumandanının elindeki esirleri iade etmesi şartıyla barış akdedilmiştir9
Selccediluklu Sultanı Tuğrul Bey zamanında geccedilen şu olaydan bir Selccediluklu
elccedilisinin ismi ve Selccediluklularrsquoın bir vassalının elccediliye muamelesi karşısında Sultanrsquoın
tutumunu goumlstermesi konusunda bilgi sahibi olabiliyoruz
6 Goumlkbel age s51
7 Kafesoğlu Tuumlrk Millicirc s76-80 Donuk ldquoOn Dilli s537-538
8 Bekin ldquoHan Suumllalesi s4
9 Akdes Nimet Kurat ldquoAvarlarrdquo Yay Haz Serkan Acar TİD Ege uumlni Ed Fak Yay XXVI S1
İzmir Temmuz2011 s93
227
ldquoArslan Besacircsiricircrsquonin isyanı sırasında Mervanoğlu Nasr el-Devle Ahmed Selccediluklu
itaatinden ccedilıkıp ona yardımda bulunmuştu Bu nedenle ceza olarak onun memleketlerinin
yağmalanması istenmiş Tuğrul Bey de bunu haklı bulmuştu Ancak Mervanoğlu
İstanbulrsquodan doumlnen Selccediluklu elccedilisi Ebursquol-Fazl Nacircsır b İsmail el-Alevicirc ve Bizans elccedilisini
yolların tehlikeli olduğu bahanesiyle alıkoymuştu Ebu Fazl ise Selccediluklu sultanına bir
mektup yazarak durumu bildirmişti Tuğrul Bey elccedilisinin bu mektubuyla vassalı
Mervanoğlursquona karşı burukluk duymağa başladı Buna mukabil Nasr el-Devle Ahmed
sultanın eşine (Altuncan Hacirctun) değerli armağanlarla bir hacircdim goumlnderip ondan ldquosultandan
kendisine bir zarar gelmemesi amacıyla yardım isteğinde bulundurdquo Hacirctun onun mesajını
sultana arz edip Mervanoğlu iccedilin ricada bulundu Tuğrul Bey ise ldquoBen Mervanoğlursquonun
beraberindeki hediyeleri almak amacıyla iki elccediliyi hapsettiğini duumlşmanlarımıza yardımda
bulunduğunuhellipoumlğrendim Onun bu hareketleri gerccedilekten affedilmeyecek bir succedilturrdquo dedi
Nasr el-Devle Ahmedrsquoin Hacirctunrsquoa goumlnderdiği ruumlşvet bir işe yaramamıştı Ancak Mervanoğlu
goumlz-altında tutmakta olduğu iki elccediliyi yeni bir ruumlşvetle beş yuumlz ipek elbise at ve sair
armağanla sultan goumlnderdi Hatta onun iccedilin Emicircr Hezaresb de sultandan şefaat diledi Ancak
Tuğrul Bey onun goumlnderdiği armağanları (yani ruumlşveti) kabul etmeyip geri yollayarak
Mervanoğlu konusundaki tutumunu ısrarla suumlrduumlrmuumlştuuml Mervanoğlu daha sonra affı
konusunda oumlzel bir ulakla İbrahim Yınalrsquoa başvurdu İbrahim Yınal sultandan kendisi iccedilin
şefaat girişiminde bulunacağını vaad etti ise de onun Tuğrul Bey uumlzerinde etkili olup
olmadığını bilemiyoruz Nihayet Nasr el-Devle yuumlz bin dinar ruumlşvet karşılığında kendisini
affettirmeğe muvaffak olmuştu (h4491057)rdquo10
Moğol kabilelerinden Kıtanlarrsquoın isyanını bastırdıktan sonra Ccedilin sınırlarına
saldırıya geccedilen Kapgan Kağan Ccedilin şehirlerini yağmalayarak onları yıldırmıştır
Ardından barış şartlarını accedilıklamıştır Buna goumlre imparatoriccedile Kapganrsquoa kızını
verecek Ordosrsquotaki Tuumlrklerrsquoi serbest bırakacak yuumlz bin ccediluval darı uumlccedil bin tarım aleti
ve baltalık demir goumlnderecektir Bu teklifi reddedilince Kapgan goumlruumlşmeleri keserek
Ccedilin elccedililerini alıkoymuş ve Kıtanlar uumlzerinden elini ccedilekmiştir Kıtanlarrsquoın saldırısına
maruz kalan imparatoriccedile kağanın şartlarını kabul etmek zorunda kalmıştır
10
Erdoğan Merccedilil ldquoSelccediluklularda Ruumlşvetrdquo Belleten LXXI S261 Ankara TTK Ağustos2007
s445-446 Ali Sevim ldquoSıbt İbnuumlrsquol-Cevzicircrsquonin Mirrsquoatuumlrsquoz-Zaman Ficirc Tarihirsquol-Acircyan Adlı Eserindeki
Selccediluklularla İlgili Bilgiler I Sultan Tuğrul Bey Doumlnemirdquo Belgeler S22 Ankara1997 s21-2224
el-Esicircr el-Kacircmil firsquot-Tarih nşr Tornberg Beyrut 1979 s630 Tuumlrkccedile trc Ccedilev A Oumlzaydın IX-XI
İstanbul 1987 s477 MH Yınanccedil Tuumlrkiye Tarihi Selccediluklular Devri İstanbul 1944 s51-52
Mehmet Altay Koumlymen Tuğrul Bey ve Zamanı İstanbul 1976 s27
228
Anlaşmazlıklarda ccediloğu kez haksız ve koumltuuml muameleye uğrayan elccedililer yukarıda
anlatıldığı gibi uumllkelerine doumlnmekten alıkoyulmuşlardır11
Goumlktuumlrklerrsquoin Sacircsacircnicirclerrsquoe goumlnderdiği ikinci elccedililik heyeti de birincisinde
olduğu gibi memnuniyetsizlikle karşılanmış ve haince bir planla Kral Huumlsrev
tarafından elccedililerden bazıları zehirletilerek oumllduumlruumllmuumlştuumlr Sonra da elccedililerin kendi
uumllkelerinde alışkın olmadıkları İranrsquoın iklimine dayanamayarak oumllduumlkleri haberi
yayılmıştır Ccediluumlnkuuml Tuumlrklerrsquole dostluk kurmaya goumlnluuml olmayan Sacircsacircnicirc Kralı da
elccedililerin tamamının canına kıyarsa yalanı kılıfına uyduramayacağını ve uluslararası
bir kuralı ccediliğnemiş olacağını ccedilok iyi biliyordu Olup bitenin farkında olan
Goumlktuumlrkler iccedilinse bu olay Sacircsacircnicirclerrsquole husumetin başlangıcı olmuştur12
Goumlktuumlrklerrsquoe gelen elccedili Valentinosrsquoun Tuumlrk-Şadrsquoa şu soumlyledikleri bize
elccedililerin dokunulmazlığı konusunda oumlnemli bilgi vermektedir
ldquoTuumlrklerin [Tuumlrklerrsquoin] lideri eğer sizin ellerinizde oumllmek en korkunccedil en ağır ve en
koumltuuml oumlluumlm olmasaydı eğer alccedilaklık yaşamaya devam etmese ve tuumlm insanlığa yayılmasaydı
eğer daha oumlnce hiccedil yapılmamış olan ve sizlerin sayesinde yeni bir adet olarak ortaya ccedilıkan
elccedili olarak goumlnderilen insanların oumllduumlruumllmesi kanıtlanmasaydı sadece konuşulması bile
korkutucu olan tavrınız goumlruumllmeseydi ben buguumln kılıcınızla oumllmek iccedilin yalvarmalıydım
Ccediluumlnkuuml imparatorumun sinsice sevindiğini ve elccedililerinin yalancı olduğunu duydum Sana
yalvarıyoruz luumltfen bize karşı daha ılımlı ol ve oumlfkeni azalt sinirli ruhunu nezaket ile
yumuşat ve elccedilileri koruyan kanunlara uy Bizler barış temsilcileri ve kutsal şeylerin
nazırlarıyızhelliprdquo 13
Ccedilin kaynaklarından ldquoTzı-chih Trsquoung-chienrdquo a goumlre Su-lursquonun karısı Chiao-he
Hatun bir elccediliyi bin kadar atı satması iccedilin bir mektupla Anhsi Genel Valisi Tu-
hsienrsquoe goumlndermiştir ldquoMektubun uumlslubu emreder bir tarzda olduğu iccedilin Tu-hsien
elccediliyi doumlvduumlruumlp tutuklatmıştır Bu arada kış mevsimi olduğu iccedilin atların hepsi
11
Gumileumlv Eski Tuumlrkler s355-356 12
Mangaltepe age s49 13
Ae s81
229
donarak oumllmuumlştuumlrrdquo Bunu duyan Su-lu Doumlrt Garnizonrsquou yağmalamış ve Anhsirsquoyi
kuşatmıştır14
Eski Tuumlrklerrsquode elccediliye yapılan koumltuuml muamele devleti temsil eden
huumlkuumlmdar ve hatununa yapılmış kabul edilirdi Cezası da ağır olurdu Oumlyle ki bir
uumllkeyi savaşa dahi goumltuumlrebilirdi
Tarihccedili Hsuumleh Tzung-chengrsquoin tespitine goumlre zamanın bakanlarından Chang
Chiu-ling tarafından yazılan birkaccedil mektupta 734 yılında yaşanan Tuumlrgiş-Ccedilin
Savaşırsquonın sebebi Ccedilinli bir sınır subayının Su-lursquonun elccedilisini oumllduumlruumlp mallarını gasp
etmesidir Ccedilin İmparatoru subayını oumlluumlmle cezalandırıp oumllduumlruumllen elccedilinin mallarını
iade etse de savaş kaccedilınılmaz olmuştur15
Goumlktuumlrklerrsquoin Ccedilinrsquoin Ling-chou boumllgesine girdikleri 626 yılı Mart ayında o
sıra Goumlktuumlrk uumllkesinde bulunan Nan-hai-kung unvanlı Ccedilin elccedilisi Ou-yang Yin elli
adamıyla İl-Kağanrsquoın otağına baskında bulunmaya teşebbuumls etmişse de Goumlktuumlrkler
tarafından planı engellenerek yakalanmış ve hapis edilmiştir16
O doumlnem iccedilin
normalde boumlyle bir eylemin cezası oumlluumlmduumlr yakalanan kişinin elccedili olması hafifletici
sebep olmalıdır
626 Ağustos ayında İl-Kağan tarafından Ccedilinrsquoin guumlcuumlnuuml tespit etmek amacıyla
goumlnderilen Chih-shih Ssǔ-li İmparator Trsquoai-tsung ile goumlruumlştuumlğuumlnde İl-Kağan ile Trsquou-
li Kağanrsquoın bir milyona yakın sayıdaki askeriyle Ccedilinrsquoe gelmiş olduklarını
boumlbuumlrlenerek bildirmiştir Ccedilin İmparatoru elccediliyi şu soumlzlerle ayıplamıştır
ldquo-Ben bizzat Kaganlarrsquoa kız vermeğe muumlsaade etmek sureti ile barışmıştım O
zamandan bu yana sayısız altın ipekli kumaş gibi hediyeler verdim Şimdi onlar soumlzleşmeyi
bozup uumllkeme tecavuumlz ediyorlar Bu işte benim utanacağım hiccedil bir şey yoktur Sen barbar
bir kavim iccedilinden geldin ama yine de iccedilinde bir insanlık tarafın vardır herhalde Neden
benim buumlyuumlk luumltuflarımı [luumltuflarımı] unutup lsquokuvvetli bir ordumuz varrsquo diye iftihar
ediyorsun Şimdi senin başını kestireceğimrdquo
14
Sarıtaş age s43 15
Ae s46